1

ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ

ΣΤΑ ΚΡΑΤΗ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΕ.

Πολύβιος Ι. Στράντζαλης Δρ. Θεολογίας Σχολικός Σύμβουλος Θεολόγων

Σεβασμιώτατε, αξιότιμες πολιτικές και διοικητικές αρχές, κυρίες κύριοι Σχολικοί

Σύμβουλοι, σεβαστοί πατέρες, αγαπητοί και αγαπητές συνάδελφοι,

Πριν αρχίσω την εισήγησή μου θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Μητροπολίτη μας για

την πατρική του φιλοξενία αλλά και για την τιμή που μου έκανε να παρευρίσκομαι

εδώ και ως εισηγητής.

Τους τελευταίους επτά μήνες και με αφορμή την έκδοση των τριών

εγκυκλίων1 σχετικά με την απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών (ΜτΘ),

δημοσιεύτηκαν στον έντυπο αλλά και ηλεκτρονικό τύπο αρκετά κείμενα που

αφορούν τη μορφή που πρέπει να έχει το ΜτΘ, ποιο πρέπει να είναι το περιεχόμενό

του; ποιος πρέπει να είναι ο χαρακτήρας του, σε τι πρέπει να αποβλέπει; κ.α.

Διατυπώθηκαν πολλές απόψεις από ειδικούς και μη. Άλλοι θέλουν το μάθημα να

είναι ομολογιακό, άλλοι θέλουν το μάθημα να είναι πολιτιστικό, άλλοι εξέφρασαν

την άποψη ότι θα ήταν καλό να είναι θρησκειολογικό. Διατυπώθηκε μάλιστα και η

θέση ότι πρέπει να καταργηθεί. Ο καθένας χρησιμοποίησε τα δικά του επιχειρήματα

για να στηρίξει τις απόψεις του. Ξεκίνησε δηλαδή ένας μεγάλος ανοικτός διάλογος

για το Μάθημά μας. Μάλιστα παρατηρούνται και μέσα στους ίδιους τους κόλπους

1 . Στην πρώτη εγκύκλιο που φέρει αρ. πρωτ. 91109/Γ2/10-07-2008 γίνεται λόγος για την απαλλαγή από το ΜτΘ με μια απλή υπεύθυνη δήλωση Η δήλωση αυτή θα αναφέρει την επιθυμία απαλλαγής, χωρίς να δηλώνεται ο λόγος της συγκεκριμένης επιλογής. Το ΥΠΕΠΘ με την υπ’ αριθμ. 104071/Γ2/4.8.2008 εγκύκλιο του διευκρινίζει ότι «Το μάθημα των Θρησκευτικών διδάσκεται σε όλες τις σχολικές μονάδες της χώρας», σύμφωνα με τα επίσημα Αναλυτικά και Ωρολόγια Προγράμματα που έχουν καθοριστεί από το υπουργείο Παιδείας. Αν για λόγους συνείδησης οι μαθητές δεν επιθυμούν να παρακολουθήσουν το μάθημα, δεν είναι αναγκαία η αιτιολόγηση της άρνησης στην υπεύθυνη δήλωση που απαιτείται». Τέλος το ΥΠΕΠΘ με την υπ’αριθμ. Φ12/977/109744/Γ2/26-08-2008 εγκύκλιο του επισημαίνει ότι «οι μη Ορθόδοξοι μαθητές δηλ. οι αλλόθρησκοι ή ετερόδοξοι, οι οποίοι σύμφωνα με την υπ΄ αριθμ. 104071/Γ2/4.8.2008 εγκύκλιο του ΥΠΕΠΘ απαλλάσσονται από το μάθημα των Θρησκευτικών για λόγους συνείδησης, κατά την ώρα διδασκαλίας του συγκεκριμένου μαθήματος παρακολουθούν υποχρεωτικά τη διδασκαλία διαφορετικού διδακτικού αντικειμένου σε άλλο τμήμα της ίδιας τάξης. Στην περίπτωση, που η συγκεκριμένη τάξη λειτουργεί μόνο με ένα τμήμα, οι μαθητές αυτοί παρακολουθούν εκπαιδευτικό πρόγραμμα που καθορίζεται για το σκοπό αυτό από το Σύλλογο Διδασκόντων του Σχολείου. Για μεν τους αλλοδαπούς το πρόγραμμα αφορά στο μάθημα της ελληνικής γλώσσας, για δε τους υπόλοιπους μάθημα ανάλογο με τις μαθησιακές τους ανάγκες».

2

των θεολόγων να υπάρχουν διαφορετικές τάσεις οι οποίες όλες είναι σεβαστές. Δεν

μπορώ να φανταστώ ότι υπάρχει θεολόγος που εκφράζει την άποψη του για τη μορφή

και το περιεχόμενο που πρέπει να έχει το μάθημα μας και να μη θέλει την

αναβάθμισή του. Τους τελευταίους τέσσερις μήνες έχουν πραγματοποιηθεί πολλές

ημερίδες σε διάφορες πόλεις της πατρίδας μας.2 Αυτό δείχνει την αγωνία αλλά και το

ενδιαφέρον των συναδέλφων για τη θέση του ΜτΘ στην ελληνική εκπαίδευση.

Εύχομαι το συντομότερο δυνατό να γίνει η σύνθεση όλων των απόψεων, ώστε να

έχουμε στο σχολείο του 21ου αιώνα ένα μάθημα που δεν θα αγνοεί αφενός την

θρησκευτική παράδοσή μας και την πολιτιστική κληρονομιά μας και αφετέρου θα

ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες της εποχής μας.

Ας έρθουμε όμως στο αντικείμενο της σημερινής μου εισήγησης που είναι

«Το καθεστώς του μαθήματος των Θρησκευτικών στις χώρες κράτη - μέλη της

Ευρωπαϊκής Ένωσης». Θα πρέπει να επισημάνω ότι πάνω στο θέμα υπάρχει η πολύ

καλή μονογραφία του διδάκτορα Συνταγματικού Δικαίου Γεωργίου Κρίππα με τίτλο

«Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη

αλλοδαπή» που εκδόθηκε στην Αθήνα το 20013. Στην μονογραφία αυτή ο

συγγραφέας αποδεικνύει, αναλύοντας μάλιστα τις σχετικές διατάξεις και νόμους του

Συντάγματος των Ευρωπαϊκών χωρών, ότι το μάθημα των θρησκευτικών διδάσκεται

κανονικά σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Επίσης υπάρχουν και οι μελέτες του Ηρακλή

Ρεράκη «Η διδασκαλία των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης»4 και

του Εμμανουήλ Περσελή «Το μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής

Ένωσης».5

2 . Στο Αγρίνιο στις 13/11/2008 έγινε ημερίδα με θέμα : «Το μάθημα των Θρησκευτικών στο σχολείο του 21ου αιώνα: θεολογική, παιδαγωγική και διδακτική προσέγγιση». Στην Πάτρα στις 19/11/2008 έγινε εκδήλωση – συζήτηση με θέμα: «Θρησκευτικά: αίτημα παιδείας ή συντεχνίας;». Στη Μυτιλήνη στις 13 Δεκεμβρίου 2008 ημερίδα με θέμα: «Το μάθημα των Θρησκευτικών: Διαπιστώσεις – Προοπτικές». Στο Βόλο στις 17 Δεκεμβρίου 2008 ημερίδα με θέμα : «Το μάθημα των Θρησκευτικών μεταξύ παράδοσης και εκσυγχρονισμού». Στη Λευκάδα στις 7 Φεβρουαρίου 2009 ημερίδα με θέμα: «Το μάθημα των Θρησκευτικών μεταξύ «προοδευτισμού», «φοβικότητας» και «προχειρότητας». 3 . Βλ. Γεωργίου Η. Κρίππα, «Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των Θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη αλλοδαπή», Θεολογία, τομ. 71., Αθήνα 2001, σ. 311-354. 4 . Στο άρθρο του ο Ηρακλής Ρεράκης κάνει μια παρουσίαση των στοιχείων σχετικά με τη διδασκαλία του ΜτΘ στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τονίζει ιδιαίτερα ότι δεν υπάρχει ενιαίο πρότυπο θρησκευτικής αγωγής διότι κάθε χώρα ανάλογα με τις εθνικές, θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές της συνθήκες και ιδιαιτερότητες, έχει επιλέξει το δικό της σχολικό θρησκευτικό πρόγραμμα ως προαιρετικό ή υποχρεωτικό. Βλ. Ηρακλή Ρεράκη «Η διδασκαλία των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας , τομ. 7, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 85-104. 5 . Ο Εμμανουήλ Περσελής, αφού κάνει μια αναφορά στην σημερινή κατάσταση της ελληνικής σχολικής θρησκευτικής αγωγής, παρουσιάζει τα συστατικά στοιχεία της σύγχρονης ευρωπαϊκής παιδείας και τις σύγχρονες προόδους της σχολικής θρησκευτικής αγωγής και ολοκληρώνει το άρθρο

3

Πέρα όμως από αυτές τις μελέτες υπάρχουν και άλλα άρθρα που δημοσιεύτηκαν τους

τελευταίους μήνες, όπως του Κωνσταντίνου Χολέβα «Στην Ευρώπη επικρατεί το

ομολογιακό και όχι το θρησκειολογικό μάθημα»6, του Γεωργίου Παπαθανασοπούλου

«Το μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρώπης»7, του Ανάργυρου

Αναπλιώτη, καθηγητή του Ορθοδόξου Θεολογικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου

του Μονάχου «Το μάθημα των Θρησκευτικών στην Μέση Εκπαίδευση της

Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας»8, του Σωτηρίου Δεσπότη «Το μάθημα

των ορθόδοξων θρησκευτικών στο κέντρο της Ευρώπης»9 του Δημητρίου Βογιατζή

«Θρησκευτικών απολογία. Πληροφορίες και σκέψεις για τη θέση του μαθήματος στην

Ελλάδα και την Ευρώπη»10 και της Όλγας Γριζοπούλου «Η Θρησκευτική Εκπαίδευση

και το Μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης»11.

του με τις προοπτικές της ελληνικής σχολικής θρησκευτικής εκπαίδευσης. Βλ. Εμμανουήλ Περσελή, «Θρησκεία και Σχολική Εκπαίδευση στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σχέσεις και προοπτικές», Η Θρησκευτική Αγωγή στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Προβληματισμοί και προοπτικές, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2008, σ. 19-32 του ιδίου, «Το μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Σύναξη, 66/1998, σ. 39 – 43, του ιδίου, « Η Θρησκευτική Αγωγή στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προβλήματα και προοπτικές» , Τα Θρησκευτικά ως μάθημα ταυτότητας και πολιτισμού, Αθήνα 2005, σ. 56-64. 6 . Στο άρθρο αυτό ο Κωνσταντίνος Χολέβας, αφού κάνει μια σύντομη παρουσίαση της θέσης του ΜτΘ στις διάφορες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επισημαίνει ότι στην Εΰρώπη επικρατεί το ομολογιακό και όχι το θρησκειολογικό μάθημα. Βλ. Κωνσταντίνου Χολέβα, «Στην Ευρώπη επικρατεί το ομολογιακό και όχι το θρησκειολογικό μάθημα» http://www.zoiforos.gr/index.php? option=com_content&task=view&id=304&Itemid=117. 7 . Στο άρθρο του ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος κάνει αναφορά στη μελέτη του Γεωργίου Κρίππα. Παρουσιάζει ότι ΜτΘ είναι υποχρεωτικό στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και ότι σε πολλές από αυτές έχει ομολογικαό χαρακτήρα. Βλ. Γεώργιου Παπαθανασοπούλου «Το μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρώπης», Ελεύθερος Τύπος 24/11/2002 στο έντυπο Ορθοδοξία και Ελληνισμός, και στην ιστοσελίδα http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=172& Itemid=116. 8 . Στο άρθρο του αυτό ο Ανάργυρος Αναπλιώτης αναφέρεται στον ομολογιακό χαρακτήρα του ΜτΘ στην Γερμανία αλλά και τον σημαντικό και καθοριστικό ρόλο των Εκκλησιών στη διεξαγωγή του μαθήματος. Βλ. Ανάργυρου Αναπλιώτη, «Το μάθημα των Θρησκευτικών στην Μέση Εκπαίδευση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας», Εκκλησία, Απρίλιος 2008, και στην ιστοσελίδα http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_ content&task=view&id=176&Itemid=116. 9 . Στο άρθρο του ο Σωτήριος Δεσπότης αναλύει το καθεστώς διδασκαλίας του ΜτΘ στην Γερμανία σημειώνοντας ότι το μάθημα ανήκει στον κοινωνιολογικό κύκλο των μαθημάτων και έτσι παίζει ρόλο και στην επίδοση του μαθητή για την εισαγωγή του στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Βλ. Σωτηρίου Δεσπότη «Το μάθημα των ορθόδοξων θρησκευτικών στο κέντρο της Ευρώπης», http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id= 192&Itemid=118. 10 . Το άρθρο του Δημητρίου Βογιατζή μας δίνει πληροφορίες σχετικά με τη θέση του ΜτΘ σε Ελλάδα και Ευρώπη, αναφέρεται επίσης στον παιδευτικό χαρακτήρα του μαθήματος και, αφού αναλύει την Ευρωπαϊκή σύμβαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα ,παρουσιάζει την κατάσταση του ΜτΘ στο Ελληνικό Κράτος. Βλ. Δημητρίου Βογιατζή «Θρησκευτικών απολογία. Πληροφορίες και σκέψεις για τη θέση του μαθήματος στην Ελλάδα και την Ευρώπη» Κοινωνία, τ. 44-45, 2002 και στην ιστοσελίδα http://www.zoiforos.gr/ index.php?option=com_content&task= view&id=322&Itemid=117. 11 . Η Όλγα Γριζοπούλου κάνει μια απόπειρα χαρτογράφησης της ΘΕ και του ΜτΘ στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με βάση τα τελευταία στοιχεία των ετών 2007 και 2008. Βλ. Όλγα Γριζοπούλου «Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών (ΘΜ) στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», στην ιστοσελίδα του Μαθ. Θρησκευτικών στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,

4

Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι,

Θα ξεκινήσουμε ξεκαθαρίζοντας από την αρχή ότι δεν υπάρχει καμία εντολή

της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με το ΜτΘ12. Όπως θα δούμε παρακάτω το

μάθημα διδάσκεται σε όλες της χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.13 Ωστόσο όμως ο

τρόπος που διδάσκεται αλλά και που επιλέγεται από τους μαθητές διαφέρει από χώρα

σε χώρα και σχετίζεται, όπως σημειώνει ο Εμμανουήλ Περσελής με α) με πολιτικούς

λόγους, β) τη θρησκευτική κατάσταση της χώρας, γ) με την ιστορία αλλά και τη δομή

του εκπαιδευτικού συστήματος, δ) με το ρόλο και τις αξίες της θρησκείας και ε) την

εκπαιδευτική πολιτική.14 Επίσης θα πρέπει να σημειώσουμε ότι και ο καθηγητής

Χριστιανικής Παιδαγωγικής και Διδακτικής στο Πανεπιστήμιο Regensburg, Thomas

Kothmann, αναφερόμενος στις διαφορετικές μορφές οργάνωσης και σχεδιασμού του

μαθήματος από χώρα σε χώρα σημειώνει ότι «Αν επιχειρήσει κανείς να εξετάσει τις

διαφορετικές μορφές οργάνωσης και δη τα διάφορα μοντέλα του Μαθήματος των

Θρησκευτικών στην Ευρώπη, καθίσταται αμέσως σαφές ότι οι διαφορετικές

προσεγγίσεις οφείλονται σε ιστορικούς λόγους. Σε αυτή τη διαδικασία διαφοροποίησης

του Μαθήματος των Θρησκευτικών σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι συγκεκριμένες

ιδιαιτερότητες του κάθε κράτους και οι συναρτήσεις τους. Μεταξύ των παραγόντων που

άσκησαν κάποια επίδραση συγκαταλέγονται ο εκάστοτε θρησκευτικός

προσανατολισμός, η σχέση πολιτείας και Εκκλησίας (κρατική Εκκλησία, μοντέλο

χωρισμού κράτους και Εκκλησίας, ουδετερόθρησκο κράτος), η δομή του εκπαιδευτικού

συστήματος (ποσοστό δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων), αλλά και οι πολιτικοί

http://www.pischools.gr/lessons/religious/europ_diast/re _in_ue_table.doc και της ίδιας, "Μερικές διευκρινήσεις για τα ομολογιακά Μαθήματα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ε.Ε." http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/europ_diast/ diefkr_omol.doc 12 . Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει καταστήσει σαφές από την Συνθήκη του Άμστερνταμ του 1997 και μέχρι σήμερα με όλα τα επίσημα κείμενά της, ότι τα ζητήματα που αφορούν στις σχέσεις Εκκλησίας –Πολιτείας καθώς και στη διδακτέα ύλη της παιδείας δεν είναι ζητήματα δικής της αρμοδιότητας, αλλά του κάθε κράτους –μέλος ξεχωριστά. Επί πλέον η Ευρωπαϊκή Ένωση δηλώνει ότι σέβεται την εθνική και πολιτιστική ταυτότητα των λαών, οι οποίοι την αποτελούν. Συγκεκριμένα στο άρθρο 149 της Συνθήκης του Άμστερνταμ σημειώνεται: «Η Κοινότητα συμβάλλει στην ανάπτυξη παιδείας υψηλού επιπέδου, ενθαρρύνοντας τη συνεργασία μεταξύ κρατών μελών και, αν αυτό απαιτείται, υποστηρίζοντας και συμπληρώνοντας τη δράση τους, σεβόμενη ταυτόχρονα πλήρως την αρμοδιότητα των κρατών μελών για το περιεχόμενο της διδασκαλίας και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος καθώς και την πολιτιστική και γλωσσική τους πολυμορφία». Βλ. http://eur-lex.europa.eu/el/treaties/dat/11997D/htm/11997D.html#0144040076 13 . Το ΜτΘ δεν διδάσκεται μόνο στα δημόσια σχολεία της Γαλλίας. 14 . Βλ. Εμμανουήλ Περσελή, «Η θρησκευτική αγωγή στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προβλήματα και προοπτικές» Τα Θρησκευτικά ως μάθημα ταυρότητας και πολτιτισμού, Αθήνα 2005, σ. 57.

5

συσχετισμοί (συντηρητική, φιλελεύθερη, σοσιαλδημοκρατική ή σοσιαλιστική

κυβέρνηση)».15

Βεβαίως θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τα διάφορα κράτη λαμβάνοντας

υπόψη τις Διεθνείς Συμβάσεις για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα προσπαθούν να

καλλιεργήσουν ένα υγιές θρησκευτικό φρόνημα μακριά από κάθε φανατισμό. Στο

πλαίσιο αυτό μπορεί να ενταχθεί και η Σύσταση 1720/2005 της Κοινοβουλευτικής

Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης με τίτλο «Θρησκεία και Εκπαίδευση», η

οποία και προκαλεί παρερμηνείες.16 Μάλιστα η κοινοβουλευτική συνέλευση του

Συμβουλίου της Ευρώπης πρότεινε στη Διυπουργική Επιτροπή να ενθαρρύνει τις

κυβερνήσεις των κρατών- μελών να διασφαλίσουν ότι οι θρησκευτικές σπουδές θα

παρέχονται με βάση τα εξής κριτήρια: α) να ενθαρρύνονται οι μαθητές να

ανακαλύπτουν τις θρησκείες των άλλων χωρών και να συνειδητοποιούν ότι όλοι

έχουν το ίδιο δικαίωμα να πιστεύουν ότι η δική τους θρησκεία αποτελεί την αληθινή

πίστη και ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν σε διαφορετικές θρησκείες ή που δεν έχουν

θρησκεία, δεν έχουν διαφορετική υπόσταση ως υπάρξεις, β) να αντιμετωπίζονται με

πλήρη αμεροληψία η ιστορία των σημαντικότερων θρησκειών καθώς και η επιλογή

του αθεϊσμού, γ)Να εξοπλίζονται οι μαθητές με τις απαραίτητες εκπαιδευτικές

ικανότητες ώστε να μπορούν να αντιπαρατεθούν με αυτοπεποίθηση στις απόψεις και

τις πρακτικές του θρησκευτικού φανατισμού, δ) να μην υπερβαίνεται η διαχωριστική

γραμμή ανάμεσα στον πολιτισμό και τη θρησκευτική λατρεία, ακόμα και στις χώρες

όπου υπάρχει μια επικρατούσα θρησκεία, ε) οι διδάσκοντες τα θρησκευτικά

χρειάζεται να έχουν ειδική κατάρτιση.

Ο Σταύρος Γιαγκάζογλου σχολιάζοντας τη σύσταση 1720/2005 επισημαίνει

ότι στη σύσταση αυτή γίνεται λόγος για την ανάγκη εισαγωγής στην εκπαίδευση της

διδασκαλίας των θρησκειών17και ότι προτείνεται το θρησκειολογικό πρότυπο

διδασκαλίας στα διάφορα εκπαιδευτικά συστήματα. Τέλος ο ίδιος τονίζει ιδιαίτερα

15. Thomas Kothmann, Ο μορφωτικός χαρακτήρας του μαθήματος των Θρησκευτικών στη, δημόσια εκπαίδευση (Ευρωπαϊκό πλαίσιο-Γερμανικό παράδειγμα), http://www.pischools.gr/lessons/religious/ europ_diast/Thomas_Kothmann.doc 16 . Η Σύσταση αυτή προέκυψε από τη σχετική εισήγηση του André Schneider, μέλους του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος (Γαλλία), και μετά από τις εργασίες και συσκέψεις της Επιτροπής για τον Πολιτισμό, την Επιστήμη και την Εκπαίδευση που είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1998. Βλ. Σταύρο Γιαγκάζογλου, «Το Συμβούλιο της Ευρώπης και η διδασκαλία του Θρησκευτικού Μαθήματος στην εκπαίδευση, Σχόλιο σε μια Σύσταση», Αναλόγιον 7/2005, σ. 194-195. 17 . Για το κείμενο της Σύστασης 1720/2005 Βλ. Εμμανουήλ Περσελή, «Θρησκεία και Σχολική Εκπαίδευση στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Σχέσεις και προοπτικές», Η θρησκευτική αγωγή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση :Προβληματισμοί και προοπτικές, Αθήνα 2008, σ. 29 – 30.

6

ότι η Σύσταση αυτή έχει συμβουλευτικό και όχι υποχρεωτικό χαρακτήρα.18 Ωστόσο

όμως πολύ σωστά επισημαίνει ότι η Σύσταση αυτή έγινε αιτία να ανοίξει μια μεγάλη

συζήτηση στην Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας. Επίσης δεν θα πρέπει να

λησμονούμε ότι στην περαιτέρω συζήτηση συνέβαλλαν και οι Κατευθυντήριες Αρχές

του Τολέδο για τη διδασκαλία σχετικά με τις θρησκείες και τις πεποιθήσεις στο

δημόσιο σχολείο.19 Το κείμενο αυτό περιλαμβάνει κεφάλαια σχετικά με το πλαίσιο

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη διδασκαλία σχετικά με τις θρησκείες και τις

πεποιθήσεις, την προετοιμασία των προγραμμάτων σπουδών, εκπαίδευσης των

εκπαιδευτικών και σεβασμού των δικαιωμάτων κατά τη διαδικασία εφαρμογής των

μαθημάτων για τη διδασκαλία σχετικά με τις θρησκείες και τις πεποιθήσεις. Μέσα

από το κείμενο αυτό φαίνεται ότι ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία

στην Ευρώπη20 προτρέπει τα κράτη της Ευρώπης να αναπτύξουν πολιτικές που να

σέβονται την πολιτιστική διαφορά και να βοηθήσουν στην πρόληψη των διακρίσεων

κατά των χριστιανών, Εβραίων, μουσουλμάνων και τα μέλη των άλλων θρησκειών.

Για το σκοπό αυτό, τα σχολεία θα πρέπει να αναπτύξουν στρατηγικές ώστε οι νέοι να

αποκτήσουν μια καλύτερη κατανόηση του ρόλου των θρησκειών στον σύγχρονο

πλουραλιστικό κόσμο. Μεταξύ των συμπερασμάτων που κατέληξαν είναι ότι α) η

γνώση των θρησκειών και των πεποιθήσεων μπορούν να ενισχύσουν τον σεβασμό

του δικαιώματος όλων για ελευθερία στο θρήσκευμα και την πίστη, την προώθηση

του δημοκρατικού πνεύματος, προωθώντας την κοινωνική πολυμορφία και την

ενίσχυση της συνοχής, β) η γνώση των θρησκειών και των πεποιθήσεων αποτελούν

ουσιαστικό μέρος της ποιοτικής εκπαίδευσης, που είναι απαραίτητη για την

κατανόηση της ιστορίας, λογοτεχνίας και πολιτισμού, γ) η πεποίθηση ότι ένα άτομο -

είτε είναι ενθουσιώδης οπαδός μιας πίστης είτε συνειδητά απορρίπτει όλες τις

θρησκείες - δεν αποτελεί λόγο αποκλεισμού από τη διδασκαλία σχετικά με τη

θρησκεία και τις πεποιθήσεις. Για την επίτευξη μάλιστα των στόχων θεωρούν ότι οι

Κατευθυντήριες Αρχές του Toledo θα πρέπει να διαδίδονται από τα κράτη μέλη

στους εκπαιδευτικούς, στους φορείς χάραξης πολιτικής, στις διοικήσεις των σχολείων

18 . Βλ. Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Το Συμβούλιο της Ευρώπης και η διδασκαλία του Θρησκευτικού Μαθήματος στην εκπαίδευση, Σχόλιο σε μια Σύσταση», Αναλόγιον 7/2005, σ. 194-195. 19 . Για το πλήρες κείμενο του Τολέδο βλ. Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions and Beliefs in Public Schools, http://www.osce.org/publications/odihr/2007/11/28314_993_en.pdf 20 . Ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη έχει την έδρα της στην Βιέννη και έχει 56 κράτη μέλη της στην Ευρώπη και την Κεντρική Ασία, με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά, επίσης, ως μέλη. Η Οργάνωση εκφράζει την ανησυχία ότι η αύξηση της μετανάστευσης σε συνδυασμό με τις παρανοήσεις σχετικά με τις θρησκείες και τους πολιτισμούς και τα αρνητικά στερεότυπα έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αυξημένου ανταγωνισμού, ακόμη και βία.

7

και των συλλόγων των γονέων. Επιπλέον θεωρούν αναγκαίο ότι τα υπάρχοντα

σχολικά προγράμματα και προγράμματα κατάρτισης των εκπαιδευτικών θα πρέπει να

αναθεωρηθούν και να αναδιαρθρωθούν σύμφωνα με τις Κατευθυντήριες Αρχές του

Τολέδο.

Με βάση λοιπόν αυτές τις Κατευθυντήριες Αρχές η διδασκαλία πρέπει να

είναι δίκαιη, ακριβής και να βασίζεται σε αξιόπιστη μάθηση, το δε μαθησιακό

περιβάλλον θα πρέπει να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι εκπαιδευτικοί που

διδάσκουν το μάθημα όχι μόνο θα πρέπει να έχουν μια δέσμευση για τη θρησκευτική

ελευθερία που ενθαρρύνει τα δικαιώματα των άλλων και μια δέσμευση για τον

αμοιβαίο σεβασμό αλλά θα πρέπει να είναι επαρκώς εκπαιδευμένοι και να έχουν τις

απαραίτητες παιδαγωγικές δεξιότητες. Τέλος το προγράμματα σπουδών θα πρέπει να

επικεντρώνονται σε βασικά ιστορικά και σύγχρονα παγκόσμια γεγονότα, ενώ

παράλληλα να παραμένουν ευαίσθητα για θρησκευτικές εκδηλώσεις στο σχολείο και

στην τοπική κοινότητα.

Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι,

Το ΜτΘ διδάσκεται σ’ όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μάλιστα

στις περισσότερες περιπτώσεις έχει το χαρακτηρισμό του «ομολογιακού» μαθήματος.

Μια προσεκτική όμως μελέτης μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι δεν υπάρχει ενιαίος

τρόπος προσφοράς του μαθήματος σε όλες τις χώρες. Με μια πρόχειρη κατανομή

μπορούμε να διακρίνομαι ότι υπάρχουν 6 τύποι21 θρησκευτικής εκπαίδευσης που

προσφέρεται στους μαθητές των χωρών της ΕΕ.:

• Υπάρχουν χώρες στις οποίες το μάθημα είναι ομολογιακό και ταυτόχρονα

υποχρεωτικό με δυνατότητα απαλλαγής. Σε ορισμένες χώρες οι μαθητές που

απαλλάσσονται διδάσκονται εναλλακτικό μάθημα όπως Ηθική κ.α. Τέτοιες

21 . Ο Thomas Kothman διακρίνει 5 τύπους: α) ΜτΘ με ομολογιακό και υποχρεωτικό χαρακτήρα, β) μάθημα Θρησκευτικών με ομολογιακό αλλά προαιρετικό χαρακτήρα, γ) ΜτΘ με ομολογιακό και υποχρεωτικά προαιρετικό χαρακτήρα, δ) ΜτΘ με θρησκειογνωστικό ή θρησκειολογικό και υποχρεωτικό χαρακτήρα, ε) ΜτΘ θρησκειογνωστικό ή θρησκειολογικό, όχι ως αυθύπαρκτη ειδικότητα αλλά ως διάσταση της γενικής παιδείας σε συγκεκριμένα σχολικά μαθήματα (μάθημα γλώσσας, ιστορία, τέχνη) στη Γαλλία. Βλ. Thomas Kothmann, Ο μορφωτικός χαρακτήρας του μαθήματος των Θρησκευτικών στη, δημόσια εκπαίδευση (Ευρωπαϊκό πλαίσιο-Γερμανικό παράδειγμα), http://www.pischools.gr/lessons/ religious/europ_diast/Thomas_Kothmann.doc. Η Όλγα Γριζοπούλου παρουσιάζει τους τύπους ΘΕ σε πέντε πίνακες ανάλογα με α) ομολογιακό ή μη ομολογιακό, β) τον αριθμό των ομολογιακών μαθημάτων σε κάθε σχολείο, γ) ποιος έχει την ευθύνη του μαθήματος, δ) την υποχρεωτικότητα του μαθήματος και ε) την ύπαρξη εναλλακτικού μαθήματος ή όχι. Βλ. Όλγα Γριζοπούλου, "Μερικές διευκρινήσεις για τα ομολογιακά Μαθήματα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ε.Ε." http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/ europ_diast/diefkr_omol.doc

8

χώρες είναι: Η Αυστρία22, η Β. Ιρλανδία23, η Γερμανία, η Ελλάδα, η

Κύπρος24, η Ιρλανδία25, η Ρουμανία26 και η Φινλανδία.

• Υπάρχουν χώρες στις οποίες το μάθημα είναι ομολογιακό και ταυτόχρονα

προαιρετικό και με εναλλακτικό μάθημα, δηλ. όποιος δεν θέλει να

παρακολουθήσει το ομολογιακό μάθημα οπωσδήποτε πρέπει να

παρακολουθήσει ένα άλλο μάθημα ανθρωπιστικής επιστήμης. Τέτοιες χώρες

είναι το Βέλγιο27, η Ισπανία, η Λετονία28, η Λιθουανία29, το Λουξεμβούργο30,

η Ολλανδία31, η Πορτογαλία32 και η Σλοβακία.33

22 . Στην Αυστρία υπάρχει ομολογιακή ΘΕ για τις νόμιμα αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες. Το μάθημα σε κάθε θρησκευτική κοινότητα διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα σε όλη την υποχρεωτική εκπαίδευση και βαθμολογείται και εξετάζεται. Η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική με δικαίωμα απαλλαγής. Είναι όμως προαιρετική η συμμετοχή στις λατρευτικές δραστηριότητες. Δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα για τους μαθητές που ζητούν απαλλαγή. Σε μερικά όμως σχολεία διδάσκεται η Ηθική στους μαθητές που δεν παρακολουθούν Θρησκευτικά. Την ευθύνη για το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων έχουν οι Θρησκευτικές κοινότητες, ενώ η πολιτεία μεριμνά για την εξασφάλιση των συνθηκών. Βασική ιδέα του ΜτΘ είναι: «Η εκκλησία στο σχολείο». Για περισσότερα βλ. Helmar - Ekkehart Pollit, “ Religious Education in Austria”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 17 – 22, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 23 . Στην Β. Ιρλανδία η ΘΕ των μαθητών είναι ομολογιακή και το μάθημα των Θρησκευτικών διδάσκεται σ’ όλη την υποχρεωτική εκπαίδευση. Είναι μάθημα που βαθμολογείται και εξετάζεται. Η παρακολούθηση του μαθήματος είναι υποχρεωτική, δίνει όμως τη δυμνατότητα απαλλαγής σε ετερόδοξους χωρίς να υπάρχει εναλλακτικό μάθημα. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από την προτεσταντική και καθολική εκκλησία. Στο μάθημα εξετάζεται ο Χριστιανισμός, υπάρχουν όμως πολλές αναφορές στις παγκόσμιες θρησκείες. Υπάρχει η τάση για διαθρησκειακή θρησκευτική εκπαίδευση με στόχο να αντιμετωπιστούν οι συγκρούσεις και οι θρησκευτικές προκαταλήψεις της κοινωνίας. Για περισσότερα βλ. Philip Barnes, “ Religious Education in Northern Ireland”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 230 – 236, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 24 . Στην Κύπρο προσφέρεται ομολογιακή ΘΕ. Το μάθημα διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Είναι υποχρεωτικό με δικαίωμα απαλλαγής στους αλλόθρησκους χωρίς να υπάρχει εναλλακτικό μάθημα. Βλ. Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 25 . Στην Ιρλανδία παρέχεται ομολογιακή ΘΕ στους μαθητές. Το ΜτΘ είναι υποχρεωτικό με δυνατότητα απαλλαγής χωρίς να υπάρχει εναλλακτικό μάθημα γι’ αυτούς που απαλλάσονται . Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσονται μεν από την Εκκλησία αλλά από το 1998 έχει τεθεί ένα πλαίσιο από την πολιτεία. Για περισσότερα βλ. Andrew G. McGrady, “ Religious Education in Rebuplic of Ireland”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 107 – 113, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 26 . Στη Ρουμανία το ΜτΘ είναι ομολογιακό, δηλαδή η κάθε θρησκευτική κοινότητα διδάσκεται το δικό της ομολογιακό μάθημα. Τα Θρησκευτικά διδάσκονται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και το μάθημα είναι υποχρεωτικό με δικαίωμα απαλλαγής χωρίς να υπάρχει εναλλακτικό μάθημα γι’ αυτούς που απαλλάσσονται. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται με συνεργασία εκκλησίας και πολιτείας. Για περισσότερα βλ. Britta Wunsch, “ Religious Education in Romania”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 107 – 113, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 27 . Στο Βέλγιο υπάρχει ομολογιακή ΘΕ για τις αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες (καθολικούς, προτεστάντες, εβραίους, μουσουλμάνους, ορθοδόξους και αγγλικανούς). Το ΘΜ κάθε κοινότητας διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα απ’ την 1η έως την 12η τάξη. Βαθμολογείται και είναι εξεταζόμενο μάθημα. Σε μερικά σχολεία της δευτεροβάθμιας δεν εξετάζεται. Είναι υποχρεωτικό με δυνατότητα απαλλαγής. Οι μαθητές που απαλλάσσονται παρακολουθούν το μάθημα «Φιλοσοφικά Θέματα». Τα Α.Π. είναι ευθύνη των Θρησκευτικών κοινοτήτων. Επίσης πρέπει να σημειώσουμε ότι στα ΑΠ των

9

• Υπάρχουν χώρες στις οποίες το μάθημα είναι ομολογιακό και προαιρετικό

χωρίς να υπάρχει εναλλακτικό μάθημα. Δηλαδή όποιος μαθητής θέλει μπορεί

να παρακολουθήσει το μάθημα. Τέτοιες χώρες είναι η Ιταλία, η Μάλτα34, η

Ουγγαρία35, η Βουλγαρία36, η Πολωνία37 και η Τσεχία38.

ΘΜ δίνεται μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, της «αγωγής πολίτη», της «ανοχής» και του διαλόγου. Για περισσότερα βλ. Gabriela Radermacher – De Ridder and Hugu Verkest, “Religious Education in Belgium”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 230 – 236, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 28 . Στη Λετονία η ΘΕ που παρέχεται στους μαθητές είναι ομολογιακή, δηλαδή οι θρησκευτικές κοινότητες των καθολικών, ευαγγελικών, λουθηριανών κ.α. έχουν το δικό τους μάθημα. Το μάθημα των θρησκευτικών είναι προαιρετικό και αυτοί που δεν παρακολουθούν υποχρεωτικά παρακολουθούν το μάθημα της Ηθικής. Τα αναλυτικά προγράμματα τα συντάσσουν οι εκκλησίες σε συνεργασία με την πολιτεία. Υπάρχει η τάση για μη ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση. Για περισσότερα βλ. Dzintra Ilishko, “ Religious Education in Latvia”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 121 – 125, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 29 . Στη Λιθουανία υπάρχει ομολογιακή ΘΕ που παρέχεται σε καθολικούς και λουθηρανούς. Το ΜτΘ διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα σ’ όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Το μάθημα είναι προαιρετικό και αυτοί που δεν παρακολουθούν υποχρεωτικά παρακολουθούν το μάθημα της Ηθικής. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από την εκκλησία, ενὠ τα βιβλία εγκρίνονται από το Υποργείο Παιδείας. Για περισσότερα βλ. Giedre Rita Rugeviciute , “ Religious Education in Lithuania”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 127 – 133, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 30 . Στο Λουξεμβούργο το ΜτΘ είναι ομολογιακό και διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Το μάθημα είναι προαιρετικό και αυτοί που δεν παρακολουθούν υποχρεωτικά παρακολουθούν το μάθημα της Ηθικής Φιλοσοφίας. Για τα αναλυτικά προγράμματα τον αποκλειστικό λόγο τον έχει η Καθολική.Εκκλησία. Για περισσότερα βλ. Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. και Εύη Ζαμπέτα, Σχολείο και Θρησκεία, Αθήνα 2003, σ. 73 – 74. 31 . Στην Ολλανδία προσφέρεται ΘΕ και ομολογιακή και μη ομολογιακή. Ανάλογα με τη επιλογή που θα έχει το σχολείο, το μάθημα είναι είτε προαιρετικό είτε υποχρεωτικό. Στα σχολεία όπου το μάθημα είναι προαιρετικό δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα. Υπάρχει παντως μεγάλη ποικιλία στον τρόπο προσφοράς του μαθήματος. Για περισσότερα βλ. Wim Westerman, “ A Cultural Crisis about Tolerance” . Interreligious and Values Education in Europe, Munster 2009, σ. 30 – 34 και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 32 . Στην Πορτογαλία προσφέρεται ΘΕ σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Το μάθημα δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται. Το θρησκευτικό μάθημα είναι μεν προαιρετικό, όποιος όμως δεν το παρακολουθεί υποχρεωτικά παρακολουθεί το εναλλακτικό μάθημα «Προσωπική και κοινωνική συγκρότηση». Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από την Εκκλησία. Για περισσότερα βλ. Giedre Rita Rugeviciute , “ Religious Education in Lithuania”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 127 – 133, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 33 . Στην Σλοβακία διδάσκεται ομολογιακό ΜτΘ το οποίο δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται. Είναι προαιρετικό και αυτοί που δεν παρακολουθούν διδάσκονται το μάθημα της Ηθικής. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από τις θρησκευτικές κοινότητες. Για περισσότερα βλ. Dana Hanesova , “ Religious Education in Slovakia”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 173 – 177, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 34 . Στην Μάλτα διδάσκεται ομολογιακό ΜτΘ σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης 2 ώρες την εβδομάδα. Είναι προαιρετικό χωρίς να υπάρχει εναλλακτικό μάθημα γι’ αυτούς που απαλλάσσονται. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από την Εκκλησία. Για περοσσότερα βλ. Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 35 . Στην Ουγγαρία προσφέρεται ομολογιακή ΘΕ. Το ΜτΘ διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και είναι προαιρετικό. Τα αναλυτικά προγράμμτα συντάσσονται από τις θρησκευτικές κοινότητες. Για περισσότερα βλ. Marianna Szabo, “ Religious Education in Hungary”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo

10

• Υπάρχουν χώρες στις οποίες το μάθημα είναι μη ομολογιακό και ταυτόχρονα

υποχρεωτικό με δυνατότητα απαλλαγής. Δηλ. όποιος μαθητής δεν θέλει να

παρακολουθήσει το μάθημα μπορεί να ζητήσει την εξαίρεσή του. Τέτοιες

χώρες είναι η Αγγλία, η Ουαλία και η Σκωτία39.

• Υπάρχουν χώρες στις οποίες το μάθημα είναι μη ομολογιακό και υποχρεωτικό

και με εναλλακτικό μάθημα, δηλ. ο μαθητής που δεν θέλει να παρακολουθήσει

το μάθημα υποχρεωτικά θα παρακολουθήσει ένα άλλο εναλλακτικό μάθημα.

Τέτοια χώρα είναι η Σουηδία.

• Τέλος υπάρχουν χώρες στις οποίες το μάθημα είναι μη ομολογιακό και

προαιρετικό και χωρίς εναλλακτικό μάθημα. Δηλαδή το μάθημα το

παρακολουθεί ο μαθητής ο οποίος θέλει. Τέτοιες χώρες είναι η Εσθονία40 και

Σλοβενία41.

2007, σ. 97 – 101, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 36 . Στη Βουλγαρία παρέχεται ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση στους ορθόδοξους μαθητές. Το μάθημα διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα σ’ όλη την εκπαίδευση και είναι προαιρετικό. Τα Α.Π. συντάσονται από την Πολιτεία. Για περισσότερα βλ. Bojidar Andonov, “ Religious Education in Bulgaria”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 31 – 35, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 37. Στην Πολωνία υπάρχει ομολογιακή ΘΕ σε καθολικούς ή σε αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες. Όλα τα σχολεία είναι υποχρεωμένα να οργανώνουν ΜτΘ και πρόγραμμα Ηθικής. Για λιγότερο από 7 μαθητές οργανώνονται διασχολικά μαθήματα. Οι μαθητές που απαλλάσσονται από τα Θρησκευτικά παρακολουθούν το μάθημα της Ηθικής. Την ευθύνη για τη σύνταξη των αναλυτικών προγραμμάτων έχουν η Εκκλησία και οι θρησκευτικές κοινότητες με την έγκριση της πολιτείας. 38 . Στην Τσεχία προσφέρεται ομολογιακή ΘΕ. Το ΜτΘ διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και είναι προαιρετικό. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από τις θρησκευτικές κοινότητες. Για περισσότερα βλ. Petr Fiala and Jiri Hanus, “ Religious Education in the Czech Republic”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 39 – 47, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών …, ό.π. 39 . Στη Σκωτία η ΘΕ που προσφέρεται εξαρτάται από τον τύπο του σχολείου γι’ αυτό σ’ άλλα σχολεία το μάθημα είναι ομολογιακό και σ’ άλλα μη ομολογιακό. Το μάθημα είναι υποχρεωτικό με δικαίωμα απαλλαγής. Δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα γι’ αυτούς που απαλλάσσονται. Για περισσότερα βλ. Stephen J. McKiney and James C. Conroy, “ Religious Education in Scotland”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 223 – 229, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π. 40 . Στην Εσθονία υπάρχει μη ομολογιακή ΘΕ. Το ΜτΘ οργανώνεται αν το απαιτήσουν οι γονείς και υπάρχουν τουλάχιστον 15 μαθητές.. Σε λίγα σχολεία διδάσκεται σε όλες τις τάξεις. Στα περισσότερα είτε μόνον στις πρώτες είτε μόνο στο Γυμνάσιο. Το μάθημα είναι προαιρετικό. Για τους μαθητές που δεν παρακολουθούν Θρησκευτικά δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα. Την ευθύνη για τη σύνταξη των Α.Π. έχει η Επιτροπή ΘΕ και τη βελτίωση του διδακτικού υλικού, το οποίο παράγεται από την ελεύθερη αγορά και είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο. 41 . Στη Σλοβενία η ΘΕ που προσφέρεται είναι μη ομολογιακή. Το ΜτΘ διδάσκεται μια ώρα την εβδομάδα σ’ όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Είναι προαιρετικό και τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από την Πολιτεία. Για περισσότερα βλ. Zdenko Kodelja, “ Religious Education in Slovenia”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 179 – 183, και Όλγα Γριζοπούλου, Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών … ό.π.

11

Βεβαίως δεν είναι δυνατό σ’ αυτά τα 30 λεπτά της εισήγησής μου να αναλύσω

το καθεστώς του μαθήματος των Θρησκευτικών σε κάθε χώρα ξεχωριστά. Θα

αναφερθώ σε 6 χώρες που κατέταξα στους έξι αυτούς τύπους προσφοράς του

μαθήματος για να έχουμε μια εικόνα για το τι ακριβώς γίνεται στην Ευρώπη.

Ας ξεκινήσουμε με την Γερμανία,42 όπου η διδασκαλία του ΜτΘ είναι

συνταγματικά κατοχυρωμένη. Το άρθρο 7 παράγραφος 3 του Συντάγματος αναφέρει

ότι η διδασκαλία των θρησκευτικών στα σχολεία είναι τακτικό μάθημα και η

διδασκαλία του γίνεται σύμφωνα με τις αρχές των θρησκευτικών κοινοτήτων.43

Πρόσφατες πληροφορίες για τη ΘΕ στη Γερμανία τις αντλούμε από τον Peter

Schreiner.44 Στα περισσότερα κρατίδια της Γερμανίας προσφέρεται στους μαθητές

ομολογιακή ΘΕ για καθολικούς, ευαγγελικούς, ορθοδόξους, εβραίους και

μουσουλμάνους. Το ΜτΘ κάθε κοινότητας διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα σε όλη

την υποχρεωτική εκπαίδευση.45 Βαθμολογείται και υπάρχει δυνατότητα επιλογής του

για τις εξετάσεις. Είναι μάθημα υποχρεωτικό με δικαίωμα απαλλαγής.46 Βεβαίως

πρέπει να σημειώσουμε ότι οι μαθητές που απαλλάσσονται διδάσκονται Ηθική ή

Φιλοσοφία.47 Η σύνταξη των αναλυτικών προγραμμάτων γίνεται σε συνεργασία της

πολιτείας με τις θρησκευτικές κοινότητες.48 Εκείνο που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι

σε όλα τα ΜτΘ επιχειρείται συνδυασμός ομολογιακής / διαλογικής προσέγγισης και

δίνεται προτεραιότητα στη διαθρησκειακή μάθηση. Σε ορισμένα κρατίδια όμως όπως

π.χ. στο Βερολίνο το μάθημα των θρησκευτικών είναι προαιρετικό και δεν

βαθμολογείται49, ενώ στη Βρέμη είναι διομολογιακό.50 Στο Βραδεμβούργο το μάθημα

είναι απόλυτα ουδέτερο και διδάσκονται με ευθύνη των κοινοτήτων «Τρόποι ζωής –

42 . Η Γερμανία έχει πληθυσμό 81.400.000 άτομα και η κατανομή του πληθυσμού όσον αφορά το θρήσκευμα έχει ως εξής: 34% Προτεστάντες, 33% Καθολικοί, 4% Μουσουλμάνοι, 28% άλλοι και χωρίς θρησκευτική δέσμευση Βλ. Peter Schreiner, “ Religious Education in Germany”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 81. 43 . Βλ. Γεωργίου Η. Κρίππα, «Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη αλλοδαπή», Θεολογία, τομ. 71., Αθήνα 2001, σ. 315. 44 . Ο Peter Schreiner είναι εκπαιδευτικός ερευνητής στο Ινστιτούτο Comenius, στο Προτεσταντικό Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας και Ανάπτυξης. Είναι επίσης Πρόεδρος της Διευρωπαϊκής Επιτροπής για την Εκκλησία και το Σχολείο (Intereuropean Commission on Church and School) 45 . Βλ. Peter Schreiner, “ Religious Education in Germany”. ό.π., σ. 82. 46 . Βλ. ό.π., σ. 83. 47 . Βλ. ό.π. 48 . Βλ. ό.π. 49 . Βλ. ό.π., σ. 84. 50 . Βλ. ό.π., σ. 85.

12

Ηθική – Θρησκεία»51, ενώ στο Αμβούργο το θρησκευτικό μάθημα διδάσκεται σε

προτεσταντική βάση και με διαθρησκειακή διδακτική προσέγγιση.52

Στην Ισπανία53 όπου από το 1979 ισχύει το σύμφωνο με το Βατικανό με το

οποίο το ισπανικό κράτος αναλαμβάνει να εξασφαλίσει τη θρησκευτική εκπαίδευση

στα δημόσια σχολεία.54 Πρόσφατες πληροφορίες για τη ΘΕ στην Ισπανία τις

αντλούμε από τον Jose Maria Guardia.55 Στην Ισπανία το θρησκευτικό μάθημα που

προσφέρεται στους μαθητές έχει ομολογιακό χαρακτήρα56 και διδάσκεται σε όλες τις

βαθμίδες της εκπαίδευσης. Είναι προαιρετικό με υποχρεωτική παρακολούθηση του

μαθήματος «Θρησκεία» ή εναλλακτικές δραστηριότητες κοινωνικές και

καλλιτεχνικές.57 Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται από τις Εκκλησίες και

τους εκπροσώπους των θρησκειών σε συνεργασία με την Πολιτεία.58 Εκείνο που

αξίζει να σημειωθεί είναι ότι αν και το μάθημα των θρησκευτικών είναι ομολογιακό

οι στόχοι του όμως είναι προσανατολισμένοι προς τους εκπαιδευτικούς στόχους του

σχολείου, στις αξίες, στον διάλογο και στον σεβασμό κάθε θρησκευτικής πίστης.

Σύμφωνα με τα στοιχεία 2004-2005 το 79,3% των μαθητών παρακολουθούν

καθολικό ΜτΘ.59

Στην Ιταλία60 παρά το γεγονός ότι από το 1984 η καθολική εκκλησία έπαψε

να είναι κρατική θρησκεία με απόφαση του συνταγματικού συμβουλίου της Ιταλίας,

το 1989 το κράτος βεβαίωσε την υποχρέωσή του να προβλέψει μάθημα των

θρησκευτικών της καθολικής εκκλησίας.61 Πρόσφατες πληροφορίες για τη ΘΕ στην

51 . Βλ. ό.π. 52 . Βλ. ό.π. 53 . Στη Ισπανία που έχει πληθυσμό 44.100.000 άτομα και η κατανομή του πληθυσμού όσον αφορά το θρήσκευμα έχει ως εξής: 94% Ρωμαιοκαθολικοί, 2,3 % άλλοι χριστιανοί, 1,1% Μουσουλμάνοι, 0,1% Εβραίοι και 0,5% χωρίς προσδιορισμό θρησκεύματος.Jose Maria Guardia, “ Religious Education in Spain”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 185. 54. Βλ. Γεωργίου Η. Κρίππα, «Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη αλλοδαπή», Θεολογία, τομ. 71., Αθήνα 2001, σ. 349. 55 . O Jose Maria Guardia είναι καθηγητής ΘΕ στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση στη Σαραγόσα. Είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συνδέσμου Θεολόγων Καθηγητών στην Κεντρική Εστατλία (APPRECE) και έχει την ευθύνη των διεθνών σχέσεων της Ένωσης Θεολόγων της Ισπανίας. 56 . Jose Maria Guardia, “ Religious Education in Spain”, ό.π., σ. 187. 57 . Βλ. ό.π. 58 . Βλ. ό.π., σ. 188. 59 . Βλ. ό.π. 60 . Στην Ιταλία που έχει πληθυσμό 57.800.000 άτομα και η κατανομή του πληθυσμού όσον αφορά το θρήσκευμα είναι ως εξής: 85% Ρωμαιοκαθολικοί, 0,9 % Προτεστάντες, 0,9% Ορθόδοξοι, 1,5% Μουσουλμάνοι, 0,05% Εβραίοι και 12,1% άλλοι.Βλ. Flavio Pajer, “ Religious Education in Italy”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 115. 61 . Βλ. Γεωργίου Η. Κρίππα, «Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των Θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη αλλοδαπή», Θεολογία, τομ. 71., Αθήνα 2001, σ. 347.

13

Ιταλία τις αντλούμε από τον Flavio Pajer.62 Στην Ιταλία διδάσκεται ομολογιακό

ΜτΘ63 2 ώρες την εβδομάδα στην πρωτοβάθμια και 1 ώρα στη δευτεροβάθμια, αφού

κάνουν αίτηση οι γονείς των μαθητών.64 Δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται. Το

μάθημα είναι προαιρετικό και δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα γι’ αυτούς που

απαλλάσσονται.65 Τα αναλυτικά προγράμματα είναι ευθύνη της Ρωμαιοκαθολικής

Εκκλησίας κατόπιν συμφωνίας με το Υπουργείο Παιδείας. Οι στόχοι του μαθήματος

είναι απόλυτα προσανατολισμένοι με τους εκπαιδευτικούς στόχους του σχολείου.66

Το παρακολουθούν οι περισσότεροι μαθητές ανεξάρτητα αν είναι χριστιανοί ή όχι.

Στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση διδάσκεται κυρίως Βίβλος και στη δευτεροβάθμια

εκπαίδευση επικεντρώνονται σε ζητήματα ζωής. Τελευταία δίνουν μεγάλη σημαία

αλλά και περισσότερη ύλη και ουσιαστικότερη γνώση για τις θρησκείες του κόσμου.

Η διδακτική προσέγγιση είναι κυρίως ερμηνευτική – ανθρωπολογική και λιγότερο

ιστορικοπολιτιστική.67

Στην Αγγλία και Ουαλία.68 η διδασκαλία των Θρησκευτικών ρυθμίζεται με

τον εκπαιδευτικό νόμο του 1988 ο οποίος αναφέρει ότι το μάθημα των Θρησκευτικών

είναι υποχρεωτικό.69 Πρόσφατες πληροφορίες για τη ΘΕ στην Αγγλία και Ουαλία τις

αντλούμε από τον David W. Lankshear.70 Στην Αγγλία και Ουαλία υπάρχει μη

ομολογιακή ΘΕ στα δημόσια σχολεία, ενώ ομολογιακή ΘΕ στα σχολεία

θρησκευτικών κοινοτήτων. Το μάθημα διδάσκεται 3 ώρες την εβδομάδα σε όλες τις

βαθμίδες εκπαίδευσης και βαθμολογείται. Το μάθημα είναι υποχρεωτικό, με

δικαίωμα απαλλαγής. Την ευθύνη για την σύνταξη των αναλυτικών προγραμμάτων

62 . Ο Flavio Pajer είναι καθηγητής της Θρησκειοπαιδαγωγικής στα Πανεπιστήμια UPS, Ρώμης, και στη Σχολή Καθολικής Θεολογίας στη Νότια Ιταλία. Είναι επίσης πρώην Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Φόρουμ της ΘΕ στα σχολεία. 63 . Βλ. Flavio Pajer, “ Religious Education in Italy”, ό.π. 64 . Βλ. ό.π., σ. 116. 65 . Βλ. ό.π. 66 . Βλ. ό.π., σ. 117. 67 . Βλ. ό.π., σ. 117. 68 . Στην Αγγλία και Ουαλία που έχουν πληθυσμό 53.600.000 άτομα και η κατανομή του πληθυσμού όσον αφορά το θρήσκευμα έχει ως εξής: 71,2% Χριστιανοί, 3,1% Μουσουλμάνοι, 1,1% Ινδουιστές, 1,5% άλλοι, 23,1% χωρίς προσδιορισμό ή χωρίς θρησκείαΒλ. David W. Lankshear, “ Religious Education in England and Wales”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 217. 69 . Βλ. Γεωργίου Η. Κρίππα, «Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη αλλοδαπή», Θεολογία, τομ. 71., Αθήνα 2001, σ. 347. 70 . Ο David Lankshear ήταν παλαιότερα στέλεχος της Εθνικής Σχολής Αναβάθμισης Στελεχών για την Αγγλικανική Εκκλησία. Ως συνταξιούχος εργάζεται ως ελεύθερος Σύμβουλος Εκπαίδευσης και επίσης κατέχει την θέση του Διευθυντή Σπουδών στο Ουαλικό Εθνικό Κέντρο για τη ΘΕ του Πανεπιστημίου Ουαλίας. Είναι επίσης μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Διευρωπαϊκής Επιτροπής για την Εκκλησία και το Σχολείο (Intereuropean Commission on Church and School)

14

έχουν οι διαρκείς συμβουλευτικές επιτροπές για την θρησκευτική εκπαίδευση και οι

εκδότες. Δίδεται μεγάλη σημασία στη σύγκριση και σχέση των θρησκειών.

Στη Σουηδία71 σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα του 1994 η ΘΕ

αποσκοπεί στο να γνωρίσουν οι μαθητές τις πιο σημαντικές πτυχές της ζωής.72

Πρόσφατες πληροφορίες για τη ΘΕ στη Σουηδία τις αντλούμε από τον Rune

Larsson.73 Στη Σουηδία υπάρχει μη ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση Το ΜτΘ

διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης με τον τίτλο «Θρησκειογνωσία».74

Βαθμολογείται και εξετάζεται. Το μάθημα είναι υποχρεωτικό και την ευθύνη για τη

σύνταξη των αναλυτικών προγραμμάτων την έχει η Πολιτεία.75 Εκείνο που αξίζει να

σημειωθεί είναι ότι το παρακολουθεί το 99% των μαθητών. Τελευταία υπάρχουν

ενδιαφέρουσες εξελίξεις και ένας ευρύτατος διάλογος γύρω από το «δικαίωμα για

θρησκευτική γνώση» μαζί με το «σχολείο για όλους».

Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι τελευταία άφησα τη Φινλανδία κι αυτό για να

δούμε τι γίνεται με το ΜτΘ σε μια χώρα που το εκπαιδευτικό της σύστημα θεωρείται,

αν όχι το καλύτερο, αλλά ένα από τα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα.

Στη Φινλανδία λοιπόν76 τις πληροφορίες για τη ΘΕ τις αντλούμε από τον Juha

Luodeslampi.77 Στην Φινλανδία υπάρχει ομολογιακή ΘΕ «σύμφωνα με τη θρησκεία

του καθενός» που απευθύνεται προς τις αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες.78

Το ΜτΘ κάθε θρησκείας / ομολογίας διδάσκεται σε όλη την πρωτοβάθμια και

δευτεροβάθμια εκπαίδευση,79 αρκεί να υπάρχουν τουλάχιστον 3 μαθητές. Το κάθε

ΜτΘ έχει τη δική του ονομασία. Το λουθηρανικό προσφέρεται σε όλους τους 71 . Στη Σουηδία που έχει πληθυσμό 9.050.000 άτομα και η κατανομή του πληθυσμού όσον αφορά το θρήσκευμα έχει ως εξής: 78% Λουθηριανοί, 1% Ρωμαιοκαθολικοί, 1% Ορθόδοξοι, 3% άλλοι Χριστιανοί, 2% Μουσμουλμάνοι, 10% καμία θρησκεία και 5% χωρίς προσδιορισμό. Βλ. Rune Larsson, “ Religious Education in Sweden”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 193. 72 . Βλ. Ηρακλή Ρεράκη «Η διδασκαλία των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας , τομ. 7, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 102. 73 . O Rune Larsson είναι καθηγητής ομότιμος, διδάκτωρ Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Lund . Είναι διευθυντής του Εθνικού Δικτύου για τη ΘΕ που εδρεύει στην Upsala. Είναι συγγραφέας πολλών άρθρων και βιβλίων για την ΘΕ στη Σουηδία. 74 . Βλ. Rune Larsson, “ Religious Education in Sweden”, ό.π., σ. 195. 75 . Bλ. ό.π. 76 . Στη Φινλανδία που έχει πληθυσμό 5.200.00 άτομα και η κατανομή του πληθυσμού όσον αφορά το θρήσκευμα έχει ως εξής: 84,2% Λουθηριανοί, 1,1% Ορθόδοξοι, 1,1% άλλοι Χριστιανοί, 0,1% άλλη πίστη, 13,5% καμία δέσμευση.Βλ. Juha Luodeslambi, “ Religious Education in Finland”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 65. 77 . Ο Juha Luodeslampi εργάζεται στο Ινστιτούτο ΘΕ. Το Ινστιτούτο παρέχει επιμόρφωση και κατάρτιση στους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Είναι ειδικός στη Λουθηριανή Θεολογία και στις εφαρμοσμένες επιστήμες στην εκπαίδευση 78 . Βλ. Juha Luodeslambi, “ Religious Education in Finland”, ό.π., σ. 66. 79 . Βλ. ό.π., σ. 67.

15

μαθητές. Βαθμολογείται και εξετάζεται. Το μάθημα είναι υποχρεωτικό με δικαίωμα

απαλλαγής.80 Οι μαθητές που απαλλάσσονται παρακολουθούν το μάθημα

Ανθρωπιστική Ηθική. Τα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται σε συνεργασία

πολιτείας με τις θρησκευτικές κοινότητες.81 Το διδακτικό υλικό βρίσκεται στο

ελεύθερο εμπόριο. Η πλειοψηφία των μαθητών διδάσκεται λουθηρανικό ΜτΘ με

διερεύνηση των θρησκευτικών και ηθικών διαστάσεων της προσωπικής και

κοινοτικής ζωής και της αναγνώρισης της θρησκείας ως παράγοντας του φινλανδικού

πολιτισμού.82

Τέλος, στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, επιδιώκεται τώρα η

διαμόρφωση θρησκευτικής συνείδησης μέσω του υποχρεωτικού ΜτΘ, το οποίο είχε

καταργηθεί και επανέρχεται ως ομολογιακό.

Μετά από την παράθεση όλων αυτών των στοιχείων θεωρώ σκόπιμο να κάνω

ορισμένες επισημάνσεις. Παρατηρούμε λοιπόν ότι στις χώρες της Ευρωπαϊκής

Ένωσης κυριαρχούν κυρίως δύο μοντέλα θρησκευτικής εκπαίδευσης, το ομολογιακό

μοντέλο και το θρησκειολογικό/διαθρησκειακό μοντέλο. Στο πρώτο, η θρησκευτική

εκπαίδευση που προσφέρεται είναι μεν στο πλαίσιο μιας χριστιανικής ομολογίας

όμως αυτή καθορίζεται πάντα με βάση τις ανάγκες και τις εμπειρίες του μαθητή. Το

δεύτερο δηλαδή της θρησκειολογικής/ διαθρησκειακής προσφοράς του θρησκευτικού

μαθήματος, αφορά κυρίως κοινωνίες πλουραλιστικές από άποψη θρησκευτικών

πεποιθήσεων που έχουν ως κύριο στόχο τη σωστή κατανόηση του θρησκευτικού

φαινομένου. Όπως σημειώνει ο Χρήστος Βασιλόπουλος, σ’ αυτές τις χώρες ο

θρησκειοπαιδαγωγός δείχνει στους μαθητές τι είναι μοναδικό για κάθε θρησκεία και

τους βοηθά να αναπτύξουν θρησκειολογική σκέψη και συνείδηση. Ο τρόπος αυτός

βοηθά οπωσδήποτε να γνωρίσουν οι μαθητές την πολλαπλότητά του θρησκευτικού

φαινομένου όμως τους στερεί τη δυνατότητα να αποκρυσταλλώσουν τα

χαρακτηριστικά και να εμβαθύνουν σε μια συγκεκριμένη πίστη.83

Όπως ανέφερα παραπάνω φαίνεται ότι οι περισσότερες χώρες και μάλιστα 22

χώρες, όπως δηλώνουν οι ίδιες, έχουν θρησκευτικό μάθημα ομολογιακό. Ωστόσο

όμως θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο όρος «ομολογιακό» για το ΜτΘ διαφέρει από

χώρα σε χώρα. Ορισμένες χώρες με τον όρο «ομολογιακό» δηλώνουν τη μαρτυρία

80 . Βλ. ό.π. 81 . Βλ. ό.π., σ. 68. 82 . Βλ. ό.π., σ. 67. 83 . Βλ. Χρήστο Βασιλόπουλο, «Ομολογιακή ή Θρησκειολογική Αγωγή;» Ένα σύγχρονο δίλημμα, Πανηγυρικός λόγος που εκφωνήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2007, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2007, σ. 14- 16.

16

της πίστης τους, ενώ άλλες δίνουν εκπαιδευτική χροιά, εάν δηλαδή το μάθημα

εστιάζει σε μια συγκεκριμένη ομολογία ή όχι.84 Βέβαια πολλές φορές ο

χαρακτηρισμός του ΜτΘ ως ομολογιακό ή μη ομολογιακό γίνεται με βάση ορισμένα

κριτήρια, όπως π.χ. εάν την ευθύνη του μαθήματος έχει η πολιτεία ή οι διάφορες

θρησκευτικές κοινότητες και ποιο είναι το περιεχόμενο τού μαθήματος που

προσφέρεται στους μαθητές. Αλλά και πάλι πιστεύω ότι είναι εσφαλμένη η εκτίμηση

να αποδίδουμε τον χαρακτηρισμό ως ομολογιακό το ΜτΘ στην περίπτωση που την

ευθύνη του μαθήματος την έχουν οι θρησκευτικές κοινότητες και μη ομολογιακό

στην περίπτωση που την ευθύνη του μαθήματος την έχει η πολιτεία. Τελικά τα

καλύτερα συμπεράσματα για το εάν το ΜτΘ είναι ομολογιακό ή μη ομολογιακό

συνάγονται μόνο στην περίπτωση που μελετήσει κανείς τα αναλυτικά προγράμματα

του μαθήματος. Πάντως εκείνο που θα πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι παρά την

ποικιλία προσφοράς του ΜτΘ στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι

στόχοι της θρησκευτικής εκπαίδευσης παρουσιάζουν κάποιες ομοιότητες.85 Τέτοιες

ομοιότητες, κατά τον Schreiner, είναι: α) να ενθαρρυνθούν οι μαθητές και να

ευαισθητοποιηθούν προς την θρησκεία και τις θρησκευτικές διαστάσεις ζωής, β) να

τους προσφέρει γνώσεις και κατανόηση γύρω από τα θρησκευτικά πιστεύω και

θρησκευτικές εμπειρίες, γ) να ευνοηθεί ο προσανατολισμός προς την ποικιλία των

θρησκευτικών δυνατοτήτων.

Παρά τις παραπάνω ομοιότητες σχετικά με τους στόχους της ΘΕ, στον

διάλογο που διεξάγεται στις ευρωπαϊκές χώρες αναζητούνται τρόποι για τον

σχεδιασμό ενός καλά οργανωμένου ΜτΘ, το οποίο θα ανταποκρίνεται και στις

απαιτήσεις των καιρών. Στην προσπάθεια αυτή συμβάλλει ο θρησκειοπαιδαγωγός

Schweitzer ο οποίος θέτει ορισμένα κοινά διεθνή πρότυπα,86 όπως α) το ΜτΘ πρέπει

να διδάσκεται στα δημόσια σχολεία σύμφωνα με τα κριτήρια της γενικής

εκπαίδευσης, β) το ΜτΘ πρέπει να είναι διαπολιτισμικό και διαθρησκειακό λόγω της

πολυπολιτισμικής κοινωνίας στην Ευρώπη, γ) οι εκπαιδευτικοί που θα διδάσκουν το

84 . Αυτή η διαφορά ερμηνείας στην ορολογία εμφανίζεται και στη χώρα μας, πράγμα το οποίο δυσχεραίνει τις συγκλίσεις για το περιεχόμενο του μαθήματος. 85 . Βεβαίως ο Schweitzer επισημαίνει ότι ο παραπάνω κατάλογος των διεθνών προτύπων που προτείνει δεν είναι ένας πλήρης, ωστόσο όμως θα μπορούσε να αποτελέσει μια καλή βάση για τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών από τους εκπαιδευτικούς. Βλ. Peter Schreiner, “Religious Education in the European Context”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 12. 86 . Βλ. Peter Schreiner, Religious Education in Europe, Oslo University, 8 September 2005 http://resources.eun.org/etwinning/europa2.pdf

17

μάθημα θα πρέπει να είναι επαγγελματίες, δηλαδή να έχουν μια πολύ καλή θεωρητική

και πρακτική εκπαίδευση, να έχουν κατανοήσει το ρόλο τους και να έχουν

στοχαστική κριτική στάση απέναντι στη θρησκεία, και δ) το μάθημα θα πρέπει να

βασίζεται στο δικαίωμα των παιδιών να αποκτούν ΘΕ στο βαθμό που η θρησκεία

είναι ατομική υπόθεση.

Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι,

Τελειώνοντας την εισήγησή μου θέλω να σημειώσω ότι μια από τις

βασικότερες επιδιώξεις της εκπαίδευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι να εφοδιάσει

τους μαθητές με τα στοιχεία εκείνα που είναι απαραίτητα, ώστε να ζήσουν αρμονικά

στην πολυπολιτισμική κοινωνία της Ευρώπης. Να γνωρίσουν δηλαδή όχι μόνο τη

δική τους θρησκευτική κληρονομιά, αλλά και τις θρησκευτικές παραδόσεις και αξίες

και άλλων ανθρώπων. Μέσα στο πλαίσιο αυτό αντιλαμβάνεται κανείς τη

σπουδαιότητα και αναγκαιότητα του ΜτΘ για το οποίο ο Εμμανουήλ Περσελής

σημειώνει ότι δεν αμφισβητήθηκε ποτέ η θέση και η αναγκαιότητα του στη σχολική

εκπαιδευτική διαδικασία, ωστόσο όμως υπέστη σημαντικές αλλαγές και ανανεώσεις

αναφορικά με την παρουσίαση και το περιεχόμενο του μαθήματος.87 Είναι γεγονός

ότι και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες η Σχολική Θρησκευτική Εκπαίδευση αλλάζει

συνεχώς, προσαρμόζεται στα νέα πολιτισμικά δεδομένα, κάτι που απαιτεί εφαρμογή

νέων παιδαγωγικών κριτηρίων, επαναδιατύπωση των στόχων, διαφορετική επιλογή

και διάρθρωση περιεχομένων, διαθρησκειακό προσανατολισμό, νέες διδακτικές

προσεγγίσεις κ.α. Επομένως, όπως σωστά παρατηρεί ο Κωνσταντίνος

Δεληκωνσταντής, η πολυπολιτισμική σύνθεση του μαθητικού δυναμικού και η

διαπολιτισμικότητα ως βασική διάσταση της εκπαίδευσης ανοίγουν νέες προοπτικές

στο ΜτΘ ως μάθημα ταυτότητας.88

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και το πρόγραμμα με τίτλο «Η πρόκληση της

διαπολιτισμικής εκπαίδευσης σήμερα: θρησκευτική ετερότητα και διάλογος στην

Ευρώπη», που αναπτύχθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης από το 2002 ως το 2005.

Κατά την Cesar Bîrzéa «Το πρόγραμμα αναπτύσσει μια νέα διάσταση της

διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη, και ασχολείται με τη θρησκευτική 87 . Βλ. Εμμανουήλ Περσελής, «Η θρησκευτική αγωγή στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προβλήματα και προοπτικές» Τα Θρησκευτικά ως μάθημα ταυρότητας και πολτιτισμού, Αθήνα 2005, σ. 57. 88 . Κώστας Δεληκωνσταντής, «Η ευρωπαϊκή διάσταση του μαθήματος των Θρησκευτικών», στο: Σταύρος Φωτίου (επιμέλεια), Ανθρωποποιός Αγωγή, Μελετήματα Θεολογίας και Αγωγής/2, Αθήνα 2009, σ. 55.

18

ετερότητα που χαρακτηρίζει τις πολυπολιτισμικές μας κοινωνίες, των σχολείων μη

εξαιρούμένων, από τη σκοπιά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της διαπολιτισμικής

μάθησης. Σκοπός του δεν είναι τόσο να εξετάσει την θρησκευτική εκπαίδευση και το

ρόλο που έχει στα επίσημα αναλυτικά προγράμματα, αλλά να οικοδομήσει μια

προσέγγιση στην διαπολιτισμική μάθηση που να προωθεί τον διάλογο, την

αλληλοκατανόηση και τη συμβίωση»89.

Κατά την Micheline Milot η θρησκευτική διάσταση της διαπολιτισμικής

εκπαίδευσης στοχεύει να προωθήσει: α) Την ανεκτικότητα: τη συνειδητοποίηση ότι

υπάρχουν ποικίλες δυνατότητες ζωής και τον σεβασμό προς τους άλλους, β) την

αμοιβαιότητα: την ετοιμότητα να αναγνωρίσει ή να αποδεχθεί κάποιος στους άλλους

τα ίδια πράγματα που θα ήθελε να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν οι άλλοι για

εκείνον, να μην προσβάλλει τους άλλους σε θέματα στα οποία δεν θα ήθελε να τον

προσβάλλουν και γ) την κοινωνική συλλογικότητα: την ικανότητα να υποχωρεί

κανείς ώστε να ασκεί τις δεξιότητες επεξεργασίας και την μετριοπάθεια στη δημόσια

έκφραση της ταυτότητας, με αλληλοσεβασμό και πνεύμα συνεργασίας.90

Ωστόσο όμως δεν θα πρέπει να παραλείψουμε ότι ο πλούσιος διάλογος που

διεξάγεται στην Ευρώπη σχετικά με τη ΘΕ που παρέχεται στα σχολεία έχει να

αντιμετωπίσει πολλές φορές τη δυσκολία να ανταποκριθεί στις αντικρουόμενες

προσδοκίες των εμπλεκόμενων μερών, δηλ. της πολιτείας, των θρησκευτικών

κοινοτήτων, των γονέων και της κοινωνίας. Κατά τον Schreiner οι πολιτικοί

προσδοκούν ότι η ΘΕ θα αναδεικνύει τις εθιμικές δυνατότητες της θρησκείας, ενώ οι

θρησκευτικές κοινότητες περιμένουν ότι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι

θρησκευτικές παραδόσεις στην ΘΕ θα είναι αυθεντικός και θα συμβαδίζει με το πώς

αυτές κατανοούν τη θρησκεία. Υπονοούν δηλ. ότι θα πρέπει να είναι υπό μορφή

κατήχησης ή θρησκευτικής καθοδήγησης και να γίνεται το μάθημα από τις ίδιες τις

θρησκευτικές κοινότητες. Από την άλλη, οι γονείς περιμένουν ότι τα σχολεία θα

πρέπει να παρέχουν μια ΘΕ που οι ίδιοι δεν μπορούν ή δεν είναι σε θέση να

προσφέρουν στα παιδιά τους, ενώ η κοινωνία περιμένει ότι η ΘΕ πρέπει να λύνει τα

89. Cesar Bîrzéa, «Η προοπτική της εκπαιδευτικής πολιτικής». Στο Θρησκευτική ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση :ένα βοήθημα για τα σχολεία, επιμ. John Keast, μετφρ. Ναυσικά Χαραλαμπίδου, Άγγελος Βαλλιανάτος, Συμβούλιο της Ευρώπης 2007, σ. 11. http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/syn_prosgiseis/diapolitism/4Council_of_Europe.doc 90. Micheline Milot, «Η θρησκευτική διάσταση στη διαπολιτισμική εκπαίδευση» στο Θρησκευτική ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση : ένα βοήθημα για τα σχολεία, επιμ. John Keast, μετφρ. Ναυσικά Χαραλαμπίδου, Άγγελος Βαλλιανάτος, Συμβούλιο της Ευρώπης 2007, σ. 31. http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/syn_prosgiseis/diapolitism/4Council_of_Europe.doc

19

προβλήματα των συγκρούσεων μέσα στην κοινωνία συνεισφέροντας στην ειρηνική

συμβίωση των ανθρώπων με διαφορετικές πολιτισμικές και θρησκευτικές

παραδόσεις.91

Στη χώρα μας το ΜτΘ είναι συνταγματικά92 κατοχυρωμένο και σε καμιά

περίπτωση δεν αποτελεί μύηση στην ορθοδοξία, αλλά αποτελεί γνώση και μελέτη του

Χριστιανισμού ως βιβλικής ιστορίας, ως ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης και ως

πολιτιστικής έκφρασης σε οικουμενικό πλαίσιο. Εξετάζει το φαινόμενο της

θρησκείας αλλά και τα μεγάλα θρησκεύματα. Τέλος μελετά θέματα χριστιανικής

ηθικής και αναφέρεται σε σύγχρονα υπαρξιακά και κοινωνικά προβλήματα. Όπως

σημειώνει πολύ εύστοχα και ο π. Γεώργιος Μεταλληνός «στην δική μας εκπαιδευτική

πραγματικότητα το μάθημα .των Θρησκευτικών εκπληρώνει παιδαγωγικούς και όχι

εκκλησιαστικούς, κατηχητικούς καλύτερα, σκοπούς. Αυτό επιβεβαιώνεται εν πολλοίς

και από τα υπάρχοντα διδακτικά εγχειρίδια».93 Οπωσδήποτε όμως χρειάζονται

περαιτέρω βελτιώσεις, που θα λαμβάνουν υπόψη όχι μόνο την εξέλιξη της κοινωνίας

μας σε πολυπολιτισμική αλλά και την πρόοδο της τεχνολογίας, τη διδακτική και

παιδαγωγική προσέγγιση. Ο Κωνσταντίνος Δεληκωσταντής σημειώνει ότι το ΜτΘ θα

πρέπει να οργανώνεται ως μάθημα ορθόδοξης ταυτότητας και πολιτισμού, με τον όρο

βέβαια να διασφαλίζεται η θρησκευτική ελευθερία των μη ορθοδόξων κι αυτό γιατί η

διάσωση των επιμέρους παραδόσεων είναι βασική διάσταση της ιδέας της «Ευρώπης

91. Βλ. Peter Schreiner, “Religious Education in the European Context”, Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 14. 92 . Τα άρθρα του συντάγματος που σχετίζονται με το θέμα είναι τρία:

Άρθρο 3 παρ.1. « Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι ή θρησκεία της Ανατολικής «Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χρίστου. Ή «Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος, πού γνωρίζει κεφαλή της τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό, υπάρχει αναπόσπαστα ενωμένη δογματικά με τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και με κάθε άλλη ομόδοξη Εκκλησία του Χριστού, τηρεί απαρασάλευτα, όπως εκείνες, τους ιερούς αποστολικούς και συνοδικούς κανόνες και τις ιερές παραδόσεις. Είναι αυτοκέφαλη, διοικείται από την Ιερά Σύνοδο των εν ενεργεία Αρχιερέων και από τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο πού προέρχεται από αυτή και συγκροτείται όπως Ορίζει ό Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας, με τήρηση των διατάξεων του Πατριαρχικού Τόμου της κθ’ [29] Ιουνίου 1850 και της Συνοδικής Πράξης της 4ης Σεπτεμβρίου 1928 Άρθρο 13: παρ.1. «Ή ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Ή απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός». παρ.2. «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. Ή άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ό προσηλυτισμός απαγορεύεται». Άρθρο 16.παρ 2: «Ή παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλαση τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες». 93. Βλ. Πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλληνού, «Το μάθημα των Θρησκευτικών : Η ουσία του και η εθνική σημασία του», http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=667&Itemid= 119

20

των λαών».94 Ο ίδιος επισημαίνει ότι «οφείλουμε να αξιοποιήσουμε τις εμπειρίες και

την πρόοδο που έχει συντελεσθεί στον χώρο της σχολικής θρησκευτικής αγωγής στη

Δυτική Ευρώπη, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε τις δικές μας ιδιαιτερότητες».95

Αλλά και ο μόνιμος Πάρεδρος στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Γεώργιος Στάθης

αναφερόμενος στο μάθημα τονίζει μεταξύ άλλων τα εξής: «Το Θρησκευτικό μάθημα

κινείται συνήθως κάτω από μια ισχυρή επίδραση της αξίας του παρελθόντος.

Ασφαλώς το Θρησκευτικό μάθημα εμπνέεται και από την ιστορία της Εκκλησίας

και αυτό είναι θετικό. Παράλληλα, όμως, με αυτή την έμφαση στο παρελθόν,

πρέπει να ενισχυθεί η δυναμική στάση του προς το μέλλον, όχι μόνο γιατί οι

μαθητές μας είναι πάντοτε στραμμένοι σ΄ αυτό, αλλά και γιατί αυτή είναι η άλλη

απαραίτητη διάσταση της Ορθόδοξης Θεολογίας αυτή της εσχατολογικής

προσμονής. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι η όποια μελλοντική αλλαγή της

φυσιογνωμίας του Θρησκευτικού μαθήματος πρέπει να αρχίσει σταδιακά, να γίνει

με πολλή προσοχή, ώστε πράγματι οι μαθητές να ωφεληθούν και οι μελλοντικές

κοινωνίες να είναι πιο ανθρώπινες, πιο ορθόδοξα χριστιανικές».96 Βεβαίως η

προσπάθεια αναμόρφωσης της ΘΕ στη χώρα μας αποτελεί μια πρόκληση της εποχής,

ωστόσο όμως οι όποιες αλλαγές και βελτιώσεις, θα πρέπει να γίνουν σταδιακά, με

προσοχή, με διάλογο και οπωσδήποτε πρέπει να ληφθούν υπόψη αυτά που σημειώνει

ο Χρήστος Βασιλόπουλος, ότι δηλ. η θρησκευτική εκπαίδευση, που έχει

αποκλειστικά ομολογιακό προσανατολισμό, δεν λαμβάνει υπόψη ορισμένες βασικές

πραγματικότητες όπως τον πλουραλισμό και την πολυπολιτισμικότητα στη σύνθεση

του πληθυσμού, την πολιτικο – οικονομική πραγματικότητα της Ενωμένης Ευρώπης,

την οικουμενική κίνηση και τον διαθρησκειακό διάλογο και τέλος την προσωπική

αυτονομία του μαθητή και τις αρχές της φιλελεύθερης αγωγής. Από την άλλη η

αποκλειστικά θρησκειολογική προσέγγιση παρακάμπτει το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των μαθητών προέρχεται από ορθόδοξες οικογένειες, ότι η ορθοδοξία

αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής και ότι η ελληνορθόδοξη

παράδοση με τον πλούτο, την ομορφιά και την πνευματικότητά της μπορεί να

συμβάλει στον εμπλουτισμό και την ολοκλήρωση της Ενωμένης Ευρώπης.97

94 . Βλ. Κώστας Δεληκωνσταντής, «Η ευρωπαϊκή διάσταση του μαθήματος των Θρησκευτικών», ό.π. σ. 61. 95 . Βλ. Κώστας Δεληκωνσταντής, «Η ευρωπαϊκή διάσταση της σχολικής θρησκευτικής αγωγής», Τα Θρησκευτικά ως μάθημα ταυτότητας και πολιτισμού, Αθήνα 2005, σ. 54. 96 . Γεώργιος Στάθης, Λόγος περί των «αυτονόητων»του Θρησκευτικού Μαθήματος, (Περίληψη εισήγησης), http://theologoi-kritis.sch.gr/docs/arthrografia/stathis.doc 97 Βλ. Χρήστο Βασιλόπουλο, «Ομολογιακή ή Θρησκειολογική Αγωγή;», … ό.π., σ. 17 – 18.

21

Η παράθεση όλων αυτών των πληροφοριών, των απόψεων και των τάσεων

σχετικά με τη ΘΕ στον ευρωπαϊκό χώρο έχει στόχο να συμβάλλει στον

προβληματισμό που υπάρχει τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα γύρω από το ΜτΘ.

Καθώς αλλάζει η σύνθεση του πληθυσμού και η μορφή της κοινωνίας μας, είναι

αναγκαία πλέον η σταδιακή αναβάθμιση του μαθήματος αναφορικά με τους στόχους,

το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα του. Η αναβάθμιση αυτή θα πρέπει να αναδεικνύει

την κληρονομιά της ορθόδοξης παράδοσής μας και να σέβεται τη θρησκευτική

ετερότητα.

Εύχομαι και ελπίζω ότι αυτός ο διάλογος που άνοιξε στη χώρα μας να φέρει

καρπούς σε σύντομο χρονικό διάστημα, ώστε το μάθημά μας να έχει τη θέση που του

αξίζει στο εκπαιδευτικό μας σύστημα.

Σας ευχαριστώ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Αναπλιώτης Ανάργυρος, «Το μάθημα των Θρησκευτικών στην Μέση Εκπαίδευση

της Ομοσποδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας», Εκκλησία, Απρίλιος 2008, και στην

ιστοσελίδα http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=176&Itemid=

116.

Βασιλόπουλος Χρήστος, «Ομολογιακή ή Θρησκειολογική Αγωγή;» Ένα σύγχρονο

δίλημμα, Πανηγυρικός λόγος που εκφωνήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2007, Α.Π.Θ.,

Θεσσαλονίκη 2007.

Γιαγκάζογλου Σταύρος, «Το Συμβούλιο της Ευρώπης και η διδασκαλία του

θρησκευτικού μαθήματος στην εκπαίδευση, Σχόλιο σε μια Σύσταση», Αναλόγιον

7/2005, σ. 194-195.

Γιαγκάζογλου Σταύρος, «Το μάθημα των Θρησκευτικών στη δημόσια εκπαίδευση:

Φυσιογνωμία, σκοποί, περιεχόμενο, νέα βιβλία, διαθεματική προσέγγιση, ευρωπαϊκή

προοπτική, θεολογία της ετερότητας», Επιστημονική Ημερίδα. Τα Θρησκευτικά στο

σύγχρονο σχολείο : Απέναντι στις προκλήσεις των καιρών, Ιερά Μητρόπολις

Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Νεάπολη Θεσσαλονίκης 2007, σ. 34-108.

22

Γριζοπούλου Όλγα, «Η Θρησκευτική Εκπαίδευση και το Μάθημα των Θρησκευτικών

στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», στην ιστοσελίδα του Μαθ. Θρησκευτικών στο

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο

http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/europ_diast/re_in_ue_table.doc.

Γριζοπούλου Όλγα, "Μερικές διευκρινήσεις για τα ομολογιακά Μαθήματα των

Θρησκευτικών στις χώρες της Ε.Ε." http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/

europ_diast/diefkr_omol.doc

Δεληκωνσταντής Κώστας, «Η ευρωπαϊκή διάσταση του μαθήματος των

Θρησκευτικών», στο: Σταύρος Φωτίου (επιμέλεια), Ανθρωποποιός Αγωγή,

Μελετήματα Θεολογίας και Αγωγής/2, Αθήνα 2009

Δεσπότης Σωτήριος «Το μάθημα των ορθόδοξων θρησκευτικών στο κέντρο της

Ευρώπης»,http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=19

2&Itemid=118

Ζαμπέτα Εύη, Σχολείο και Θρησκεία, Αθήνα 2003.

Κρίππας Γεώργιος Η., «Η Συνταγματική κατοχύρωσις του μαθήματος των

θρησκευτικών παρ’ ημίν και εν τη αλλοδαπή», Θεολογία, τομ. 71., Αθήνα 2001.

Μεταλληνού Γεωργίου, «Το μάθημα των Θρησκευτικών : Η ουσία του και η εθνική

σημασία του», http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id

=667&Itemid= 119

Παπαθανασοπούλος Γεώργιος «Το μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της

Ευρώπης», Ελεύθερος Τύπος 24/11/2002 στο έντυπο Ορθοδοξία και Ελληνισμός, και

στην ιστοσελίδα http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=

view&id=172&Itemid=116

Περσελής Εμμανουήλ, «Το μάθημα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής

Ένωσης», Σύναξη, 66/1998, σ. 39 – 43.

Περσελής Εμμανουήλ, «Θρησκεία και Σχολική Εκπαίδευση στην Ευρώπη και στην

Ελλάδα. Σχέσεις και προοπτικές», Η θρησκευτική αγωγή στην πρωτοβάθμια

εκπαίδευση :Προβληματισμοί και προοπτικές, Αθήνα 2008, σ. 29 – 30.

Ρεράκης Ηρακλής «Η διδασκαλία των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής

Ένωσης», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Ποιμαντικής και

Κοινωνικής Θεολογίας , τομ. 7, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 85-104.

Στάθης Γεώργιος, Λόγος περί των «αυτονόητων»του Θρησκευτικού Μαθήματος,

(Περίληψη εισήγησης), http://theologoi-kritis.sch.gr/docs/arthrografia/stathis.doc

23

Χολέβας Κωνσταντίνος, «Στην Ευρώπη επικρατεί το ομολογιακό και όχι το

θρησκειολογικό μάθημα» http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&

task=view&id=304&Itemid=117

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Barnes Philip, “ Religious Education in Northern Ireland”, Religious Education in

Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 230 – 236.

Bîrzéa Cesar, «Η προοπτική της εκπαιδευτικής πολιτικής» στο Θρησκευτική

ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση :ένα βοήθημα για τα σχολεία, επιμ. John

Keast, μετφρ. Ναυσικά Χαραλαμπίδου, Άγγελος Βαλλιανάτος, Συμβούλιο της

Ευρώπης 2007, σ. 11. http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/syn_prosgiseis/

diapolitism/ 4Council_of_Europe.doc

Fiala Petr and Hanus Jiri, “ Religious Education in the Czech Republic”, Religious

Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 39 – 47.

Guardia Jose Maria, “ Religious Education in Spain”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007,

Hanesova Dana , “ Religious Education in Slovakia”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 173 – 177.

Ilishko Dzintra, “ Religious Education in Latvia”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 121 – 125.

Juha Luodeslambi, “ Religious Education in Finland”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 65.

Kodelja Zdenko, “ Religious Education in Slovenia”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 179 – 183.

Kothmann Thomas, Ο μορφωτικός χαρακτήρας του μαθήματος των Θρησκευτικών

στη, δημόσια εκπαίδευση (Ευρωπαϊκό πλαίσιο-Γερμανικό παράδειγμα), http://www.pi-

schools.gr/lessons/religious/europ_diast/Thomas_Kothmann.doc

Lankshear David W., “ Religious Education in England and Wales”, Religious

Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ.

Larsson Rune, “ Religious Education in Sweden”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007

McGrady Andrew G., “ Religious Education in Rebuplic of Ireland”, Religious

Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 107 –

113.

24

McKiney Stephen J. and Conroy James C., “ Religious Education in Scotland”,

Religious Education in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ.

223 – 229.

Milot Micheline, «Η θρησκευτική διάσταση στη διαπολιτισμική εκπαίδευση» στο

Θρησκευτική ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση : ένα βοήθημα για τα σχολεία,

επιμ. John Keast, μετφρ. Ναυσικά Χαραλαμπίδου, Άγγελος Βαλλιανάτος, Συμβούλιο

της Ευρώπης 2007, σ. 31. http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/syn_prosgiseis/

diapolitism/4Council_of_Europe.doc

Pajer Flavio, “ Religious Education in Italy”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007,

Rugeviciute Giedre Rita , “ Religious Education in Lithuania”, Religious Education in

Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 127 – 133

Schreiner Peter, “ Religious Education in Germany”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007,

Schreiner Peter, “Religious Education in the European Context”, Religious Education

in Europe: Situation and current trends in schools, Oslo 2007

SchreinePeter r, Religious Education in Europe, Oslo University, 8 September 2005

http://resources.eun.org/etwinning/europa2.pdf

Szabo Marianna, “ Religious Education in Hungary”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 97 – 101.

Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions and Beliefs in Public

Schools, http://www.osce.org/publications/odihr/2007/11/28314_993_en.pdf

Westerman Wim, “ A Cultural Cr;isis about Tolerance” . Interreligious and Values

Education in Europe, Munster 2009, σ. 30 – 34

Wunsch Britta, “ Religious Education in Romania”, Religious Education in Europe:

Situation and current trends in schools, Oslo 2007, σ. 107 – 113.