Η έννοια ελευθερία αναφέρεται στη δυνατότητα του ανθρώπου να δρα χωρίς περιορισμούς. Η έννοια έχει διαφορετικές πτυχές ανάλογα με τον τομέα εφαρμογής της. Στη φιλοσοφία, η ελευθερία συζητείται κυρίως μέσα στη σφαίρα του προσωπικού και κυρίως αναφέρεται στη δυνατότητα του ανθρώπου να έχει ελεύθερη βούληση. Μεγάλο μέρος της φιλοσοφικής αναζήτησης περί ελευθερίας συγκεντρώνεται όμως και γύρω από την έννοια του ντετερμινισμού, κατά τον οποίο κάθε φαινόμενο είναι αποτέλεσμα της αλληλουχίας προηγουμένων και παρόντων γεγονότων. Η ελευθερία αποτελούσε ανέκαθεν μέρος της αρχέγονης αναζήτησης γύρω από θέματα που έχουν να κάνουν με τη Μοίρα και το Πεπρωμένο. Παρόλ’ αυτά, η έννοια της ελευθερίας, όπως αναλύει διεξοδικά στην «Πολιτεία» του ο μεγάλος φιλόσοφος Πλάτωνας, όσο είναι απομονωμένη από την ευθύνη, δεν έχει καμία σημασία.

Διηγούμενος το μύθο του Ηρός, ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι οι ψυχές των ανθρώπων είναι αθάνατες. Έτσι στην 15η ενότητα της Πολιτείας, ο φιλόσοφος συνεχίζει την περιγραφή του «κοσμικού» χώρου, μέσα στον οποίο κρίνονται οι ψυχές. Ανάλογα με τον τρόπο που έχουν διαλέξει να ζήσουν στη προηγούμενη ζωή τους οι άνθρωποι, ως δίκαιοι ή άδικοι, ως σώφρονες ή ασύνετοι, ως όσιοι ή ανόσιοι, ανταμείβονται ή τιμωρούνται στον άλλο κόσμο. Έτσι, μετά την εκατονταετία ζωής, όταν έρχεται η τελική ώρα της κρίσης των ψυχών, δηλαδή η υποχθόνια πορεία του ανθρώπου των 1000 χρόνων, η περίοδος ανάμεσα στο θάνατο και στη μετεμψύχωση, συγκεντρώνονται σε έναν τόπο, προκειμένου να επιλέξουν τη ζωή που καλούνται να ζήσουν.

1

Αυτές οι μοίρες ως θεότητες, κόρες του Δία και της Ανάγκης, καθόριζαν τη ζωή των ανθρώπων. Η Λάχεσις (<λαγχάνω = μοιράζω στον άνθρωπο τον κλήρο που του έτυχε) ήταν η μοίρα του παρελθόντος. Συμβολίζει το παρελθόν που καθορίζει τόσο το παρόν, όσο και το μέλλον, γι’ αυτό και θεωρείται η σημαντικότερη. Ταυτόχρονα μοιράζει στους ανθρώπους τους κλήρους, ώστε να επιλέξουν τις μελλοντικές ζωές, που θα ζήσουν μετά την μετεμψύχωσή τους. Στη λαϊκή αντίληψη οι όροι δεξιός και αριστερός είναι φορτισμένοι ο πρώτος με θετική σημασία και ο δεύτερος με αρνητική. Έτσι δεξιός σημαίνει ευνοϊκός, ευχάριστος, ικανός, ενώ αριστερός κακότυχος και δυσάρεστος.

Η εξωτερική περιφορά της ατράκτου που μένει πάντα ίδια, είναι ο δείκτης της θετικής ύπαρξης, γι’ αυτό πάνω σ’ αυτήν έρχεται το δεξί χέρι της Μοίρας των όντων που είναι η Κλωθώ, αυτή που κλώθει το νήμα της ζωής του ανθρώπου. Είναι η μοίρα των ορατών και βέβαιων γεγονότων του παρόντος. Η Άτροπος ήταν αυτή που δεν τρέπεται, δε λυγίζει μπροστά στην πορεία του ανθρώπου, όπως αυτή έχει χαραχτεί, κρατά ψαλίδι και κόβει το νήμα της ζωής. Είναι η μοίρα του άγνωστου και αβέβαιου μέλλοντος. Και οι τρεις παρακολουθούν τον άνθρωπο από την ώρα της γέννησής του ως το θάνατο και συμμετέχουν στην ανθρώπινη ζωή, ανάλογα με το ρόλο της καθεμιάς.

Στο κέντρο του σύμπαντος κατά τον Πλάτωνα, βρίσκεται η Ανάγκη. Η άτρακτος περιείχε επτά σφονδύλους τον ένα μέσα στον άλλο και σχηματίζονταν κύκλοι με περιφορά αντίθετη με αυτή της ατράκτου. Σε κάθε κύκλο καθόταν μια σειρήνα που τραγουδούσε μια διαφορετική μελωδία, αλλά το σύνολο του τραγουδιού αποτελούσε αρμονία. Ήταν κόρες του Αχελωού ποταμού και της μούσας Μελπομένης ή της Τερψιχόρης.

Η Λάχεση, η μια από τις τρεις Μοίρες, συνδέεται περισσότερο με το μύθο του Ηρός, γιατί το έργο της είναι να μοιράζει στις ψυχές των ανθρώπων τον κλήρο που θα καθορίσει το είδος της ζωής τους για την καινούργια περίοδο. Ο προφήτης (εξάγγελος), του οποίου ο ρόλος είναι διαμεσολαβητικός, ως εκπρόσωπος και φερέφωνο της Λάχεσης παίρνει από τα πόδια της τους κλήρους και τοποθετεί τα "πρότυπα ζωής" μπροστά στις ψυχές. Ύστερα ανεβαίνει στο βήμα και ομιλεί προς το πλήθος των συγκεντρωμένων ψυχών. Τις ενημερώνει για το πώς θα επιλέξουν τον τρόπο ζωής τους και τι συνέπειες που θα έχει αυτή η επιλογή. Η παρέκκλιση από τη φυσική σειρά των λέξεων, η έλλειψη ρήματος, η κλητική προσφώνηση, ο πυκνός και ηχητικός λόγος, η προστακτική που δηλώνει εκλογή, η φράση "θεός αν-αίτιος" προσδίδουν το ιερατικό ύφος του προφήτη και καθιστούν το λόγο επίσημο, κατηγορηματικό και μεγαλοπρεπή.

2

Η φράση (υμείς δαίμονα αιρήσεσθαι) δηλώνει ότι οι ψυχές είναι ελεύθερες να επιλέξουν τον τρόπο της ζωής τους. Υπάρχει βέβαια ένας περιορισμός, ο κλήρος, που δηλώνεται με τις λέξεις "λαχών" / "εξ ανάγκης". Ωστόσο η κλήρωση αφορούσε μόνο τη σειρά με την οποία θα διάλεγε ο άνθρωπος τη ζωή που επιθυμούσε. Εξάλλου, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, τα παραδείγματα της ζωής που μπορούσε να επιλέξει κάποιος ήταν πολύ περισσότερα από τους παρόντες. Επομένως, δεν υπήρχε περίπτωση να τελειώσουν τα πρότυπα ζωής και να αδικηθούν κάποιοι. Η κλήρωση δηλαδή, ήταν μια τυπική διαδικασία και δεν αφορούσε την ουσία της επιλογής, ούτε περιόριζε την ευθύνη του ανθρώπου, που ήταν αποκλειστικά δική του. Η λέξη "ανάγκη" δείχνει ότι η επιλογή, αν και ελεύθερη, είναι αμετάκλητη.

Ο Πλάτωνας δίνει πολύ μεγάλη σημασία στην ελευθερία του ανθρώπου και υποστηρίζει ότι η αρετή μπορεί να κατακτηθεί απ’ όλους και ότι ο καθένας είναι ελεύθερος να κάνει τη σωστή επιλογή. Συνεπώς, ο άνθρωπος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το βίο που θα επιλέξει και για τις μετέπειτα πράξεις του. Όσες ψυχές όμως δεν διαθέτουν παιδεία και αρετή θα παρασυρθούν από τη λάμψη μιας ζωής γεμάτης πλούτο, αρχομανία και υλικά αγαθά. Όσες ψυχές κατέχουν μόρφωση θα επιλέξουν μια ενάρετη ζωή, επειδή γνωρίζουν ότι εκεί βρίσκεται η πραγματική ευτυχία. Η παιδεία μόνο μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να αποφασίσει με σωφροσύνη και καθαρή σκέψη.

Ο συμβολισμός αυτής της εικόνας κατά τον Πλάτωνα είναι προφανής. Στη ζωή του ανθρώπου η τύχη (λαχνός, Λάχεσις) παίζει κάποιο ρόλο, όχι όμως το σημαντικότερο. Ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του για το τι θα ακολουθήσει (θεός αναίτιος). Η άποψη αυτή του Πλάτωνα βασίζεται στο ότι ο θεός είναι αγαθός και δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος για το κακό. Ο θεός αφήνει πλήρη ελευθερία στους ανθρώπους να αποφασίσουν και να επιλέξουν τον τρόπο ζωής που προτιμούν. Επομένως, οι άνθρωποι δεν έχουν κανένα δικαίωμα να ρίχνουν στο θεό την ευθύνη για την κακή τους τύχη.

Η ελευθερία επιλογής σημαίνει παράλληλα και ευθύνη του ανθρώπου για τις πράξεις του, γιατί το δίκαιο κάποια στιγμή θα αποδοθεί. Ο κακός τιμωρείται μετά θάνατον υποβιβαζόμενος σε μια κατώτερη μορφή ύπαρξης, για να πληρώσει την οφειλή του· η κακή του πράξη οφείλεται στην προσωπική του βούληση. Αντίθετα ο ενάρετος αμείβεται κι έρχεται πιο κοντά στην τελειωτική του αποκατάσταση. Η αρετή είναι ελεύθερο αγαθό, δεν έχει αφέντη. Σαφώς δεν υπόκειται σε κλήρωση και ούτε μπορεί να την πάρει κανείς με λαχείο. Ανάλογα με τη συμπεριφορά του ο άνθρωπος την αποκτά ή την χάνει. Είναι φανερό λοιπόν ότι η ευθύνη του ανθρώπου για τη ζωή του είναι κατά τον Πλάτωνα τεράστια.

3

Η ελευθερία, δηλαδή οποιαδήποτε ψυχική ή σωματική αποδέσμευση, αποτελεί ως υπέρτατο αγαθό τον κύριο προορισμό του ανθρώπου από τη στιγμή της γέννησής του.

4

Ορίζοντας την έννοια ελευθερία θα λέγαμε ότι είναι η δυνατότητα επιλογής και απεριόριστης δράσης σύμφωνα με τις επιθυμίες κάποιου, η απουσία εξαναγκασμού ή καταπίεσης. Για να απαιτήσει όμως κάποιος την ελευθερία θα πρέπει να είναι και σε θέση να αναλάβει την ευθύνη των πράξεών του. Αν ο άνθρωπος δεν είναι υπεύθυνος, έχει μειωμένη συνείδηση ελευθερίας.

Η ελευθερία είναι αναμφίβολα, ένα από τα ανώτερα αγαθά που μπορεί κάποιος να επιδιώξει. Υπάρχουν όμως δύο μορφές ελευθερίας – και οι δύο καλές, αλλά η μια είναι ανώτερη από την άλλη.

Η πρώτη ελευθερία, η πιο "εξωτερική", είναι η ελευθερία επιλογής. Αυτή είναι η ελευθερία που επιδιώκουμε, όταν μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία που ζητάμε, όταν απαιτούμε να μην μας επιβάλλουν άλλοι τη θέλησή τους και να μην μας καταπιέζουν. Όπου υπάρχει αυτή η ελευθερία, αποκτούμε την ωριμότητα να κρίνουμε καταστάσεις και αναλαμβάνουμε την ευθύνη των πράξεών μας. Άρα αυτή η ελευθερία είναι καλή΄ είναι ένα αγαθό που αξίζει να επιδιώξει κάποιος με θυσίες και αγώνες.

Υπάρχει όμως και μια δεύτερη ελευθερία, πιο εσωτερική και πιο “μυστική" και αυτή είναι η ελευθερία από τα πάθη μας, η ελευθερία από τον ίδιο τον εαυτό μας. Είναι η ικανότητα να αντιμετωπίζουμε τα πάντα στη ζωή χωρίς ταραχή, χωρίς στενοχώρια,με αρχοντιά, φιλότιμο και μεγαλοψυχία. Πρόκειται για την ηθική ελευθερία, δηλαδή την απεξάρτηση από εσωτερικές εξαρτήσεις. Για να αποκτηθεί αυτή η ελευθερία χρειάζονται επίσης αγώνες, αλλά αυτή τη φορά με τον εαυτό μας μάλλον παρά με τους άλλους.

Χρειάζεται να νικήσουμε τα ευτελέστερα ένστικτά μας, τη ζήλεια, την εκδικητικότητα, την οκνηρία, την πλεονεξία, ώστε να φανερωθεί μέσα μας το πραγματικό μεγαλείο της ανθρώπινης φύσης. Αυτή λοιπόν η ελευθερία, που στην ουσία είναι η ελευθερία έκφρασης του πραγματικού και βαθύτερου εαυτού μας, είναι ανώτερη από την πρώτη, εφόσον από τη στιγμή που την κατακτήσουμε, κανένας δε μπορεί να την πάρει ποτέ από εμάς. Είναι επίσης προϋπόθεση, για να αξιοποιήσουμε σωστά και την πρώτη, την εξωτερική ελευθερία: Αν δεν είμαστε ελεύθεροι από τα ευτελή πάθη μας, τότε η εξωτερική ελευθερία καταντά να είναι ασυδοσία, η εξουσία του νόμου της ζούγκλας.

Η ελευθερία δεν είναι στατική, είναι σαν το σύμπαν. Δεν έχει όρια. Είναι η ίδια, το σύμπαν των νοητικών διεργασιών του ανθρώπου. Το ιδεώδες της έννοιας αυτής επεκτείνεται και έξω από τα όρια της ανθρώπινης φύσης. Είναι, όπως η τροφή και το αίσθημα αυτοσυντήρησης, ένα στοιχείο που αντιλαμβάνονται όλα τα ζώα.

Η ελευθερία δεν είναι σχετική μέσα στο χρόνο και στο χώρο. Διαχέεται από το χτες στο αύριο και απλώνεται, κατακτώντας διαρκώς νέους τομείς. Η ιχνηλάτηση των ελευθεριών απαιτεί χρόνο και κόπο. Παρόλ’ αυτά η ελευθερία δεν είναι κάτι που μας δίνεται, ούτε κάτι που κατακτούμε μια για πάντα. Πρέπει συνεχώς να την διεκδικούμε. Γενικά η ελευθερία γίνεται αντιληπτή σε αντιδιαστολή προς την καταπίεση και τον καταναγκασμό, όταν αντιμαχόμαστε αντίξοες καταστάσεις και εμπόδια που βρίσκουμε μπροστά μας.

Ο Rollo May (Freedom and Destiny, 1981) παρατήρησε ότι η ελευθερία μας προσφέρει «δυνατότητες προσωπικής εξέλιξης και εμπλουτισμού της ζωής μας, αλλά και την επιλογή να αποσυρθούμε, να κλειστούμε στον εαυτό μας, να απαρνηθούμε ή και να εξουθενώσουμε τις δυνατότητες ανάπτυξής μας». Δηλαδή, το άτομο χρησιμοποιεί την ελευθερία του ακόμη κι όταν την αρνείται.

Υπάρχει ακόμη και η διάκριση μεταξύ της ελευθερίας της δράσης και της ελευθερίας της ύπαρξης. Η πρώτη μπορεί να μας αφαιρεθεί, ενώ η ελευθερία της ύπαρξης εξακολουθεί να υπάρχει και να στηρίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ακόμη και σε συνθήκες στέρησης. Μάλιστα, φανερώνεται καθαρότερα, όταν ο άνθρωπος έχει απομακρυνθεί από τις καθημερινές συνθήκες και μπαίνει σε έναν χώρο, όπου συναντά τον εαυτό του. Όταν οι συνήθειες, οι ανέσεις και οι περισπασμοί παύουν να μας γεμίζουν, μπορούμε να

5

έλθουμε πιο κοντά στην ελευθερία της ύπαρξής μας και να ακούσουμε τις φωνές της εφευρετικότητας και της δημιουργικότητας.

Η υπερβολική ελευθερία όμως φαίνεται ότι δεν οδηγεί σε κάτι άλλο, παρά σε υπερβολική δουλεία, τόσο τον πολίτη όσο και το κράτος. Επομένως, η έννοια της αυθεντικής ελευθερίας δεν θα είχε κανένα νόημα αν ο άνθρωπος ήταν πάντα ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει και να επιλέγει οτιδήποτε επιθυμεί, χωρίς κανέναν εξωτερικό ή εσωτερικό περιορισμό. Αντίθετα, όταν το άτομο αντιμετωπίζει και υπερβαίνει τα εμπόδια, νοιώθει ότι δρα ελεύθερα, με αξιοπρέπεια και υπευθυνότητα. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες της ύπαρξης, ούτε να ακυρώσουμε τις ανάγκες, τους φόβους και τα πάθη μας. Προσπαθούμε όμως να τα τιθασεύσουμε βάζοντας όρια και κρίνοντας τις επιθυμίες μας με γνώμονα τις αξίες μας και τις προσωπικές μας δυνατότητες.

Η ελευθερία, ως έννοια μπορεί να είναι απόλυτη, αλλά στη ζωή ως αγαθό που επιδιώκει ο άνθρωπος προσκρούει πάντοτε στη σχετικότητα. Από αυτήν τη σχετικότητα ακριβώς γεννιέται το αίσθημα της ευθύνης, που συνακολουθεί και περιορίζει την ελευθερία. Η ευθύνη, όμως, επιβάλλεται μεν από την κοινωνική αναγκαιότητα, αλλά βιώνεται από το ίδιο το άτομο. Έτσι, ενώ παρουσιάζεται ως μία δέσμευση της ελευθερίας, ουσιαστικά την συντηρεί και την κατοχυρώνει προκαταβολικά από ακραίες εκδηλώσεις. Αυτό λοιπόν, που φαινομενικά δεσμεύει την ελευθερία, ουσιαστικά την σώζει κοινωνικά.

Δεν θα μπορέσουμε ποτέ να είμαστε ελεύθεροι, αν δεν είμαστε συν – ελεύθεροι… Ο υπεύθυνα ελεύθερος άνθρωπος δε ζει την ευθύνη του μόνον εκ των προτέρων, αλλά και μετά την πράξη του, πράγμα που σημαίνει ότι δέχεται τις συνέπειες των έργων του και των ιδεών του! Αν συμβεί αυτές οι ενέργειες να είναι αρνητικές για το κοινωνικό σύνολο ή έστω για κάποιον άλλον, τότε η ευθύνη του λειτουργεί ως ενοχή. Η ενοχή έχει δύο όψεις. Εκείνη που νιώθουμε κι εκείνη που επιβάλλει ο νόμος της πολιτείας. Το πρόβλημα, όμως, του ελεύθερου ανθρώπου δεν είναι, αν θα τον κρίνει ένοχο ο νόμος, αλλά αν ο ίδιος μπορεί να αισθάνεται την ενοχή του, ανεξάρτητα από την τιμωρία. Αυτό το αίσθημα της ενοχής που πηγάζει από την ευθύνη των πράξεων, είναι ένα μαστίγωμα της ελευθερίας, ενώ, ταυτόχρονα οδηγεί τον άνθρωπο στην ηθική αποκατάσταση, στην αρχαία «κάθαρση». Όλα

6

αυτά σημαίνουν ότι ο ελεύθερος άνθρωπος είναι μια τραγική μορφή, όπως τραγικός είναι και ο κύκλος της ελευθερίας.

Κατά γενική ομολογία, όλοι οι άνθρωποι είμαστε οντότητες εγωκεντρικές. Αυτό σημαίνει ότι το βαθύτερο κίνητρο των πράξεών μας, ακόμα και όταν έχουμε πρόθεση να βοηθήσουμε το συνάνθρωπο είναι η προσωπική μας ικανοποίηση. Μέσα από αυτό το πρίσμα, όποιες ηθικές αρχές και αξίες έχει υιοθετήσει η εθνική ή η υπερεθνική κοινότητα είναι καταδικασμένες να μείνουν ανεφάρμοστες. Σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, αυτό που κατευθύνει τις πράξεις των ανθρώπων είναι η βούληση για ζωή, μια ορμή έξω από τη λογική σκέψη, που δεν υπακούει σε κανόνες και δεν έχει άλλο στόχο, εκτός από την ύπαρξη. Στο χώρο της ηθικής, ο άνθρωπος θεωρείται πάντα υπεύθυνος για τις πράξεις του, με την έννοια ότι είναι υπόλογος και για την επιλογή του τρόπου δράσης του, αλλά και για τις συνέπειες της δράσης αυτής στους άλλους ανθρώπους. Για να αναλάβει όμως κάποιος την ευθύνη των πράξεών του, πρέπει απαραιτήτως να είναι ελεύθερος. Ο προβληματισμός, επομένως, στο σημείο αυτό εντοπίζεται στο αν και κατά πόσο ο άνθρωπος διαθέτει ελεύθερη βούληση.

Η βούληση δεν ταυτίζεται με τη λογική σκέψη μας. Είναι η εσωτερική δύναμη, η εσωτερική ελευθερία που διαθέτει ο άνθρωπος και μπορεί να επιθυμεί, να επιλέγει και να αγωνίζεται, για να πραγματοποιήσει όσα ονειρεύεται. Ο Αριστοτέλης τη θεώρησε ως την απαραίτητη προϋπόθεση για την επιλογή , ενώ ο Πλάτωνας ως ένα μέρος της τρισυπόστατης ψυχής. Ο Ντεκάρτ τη θεώρησε βοηθητική δύναμη που γεννά την επιθυμία για γνώση, ενώ σύμφωνα με τον Κάντ είναι η δύναμη που απελευθερώνει τον άνθρωπο από την εμπειρία και του υπαγορεύει τις ηθικές επιλογές του με γνώμονα τον ορθό λόγο.

Από την αρχαιότητα, έγινε λόγος για τον ετεροκαθορισμό του ανθρώπου από τη Μοίρα. Καμιά ανθρώπινη πράξη δεν μπορούσε να αλλάξει το «γραμμένο» και οποιαδήποτε προσπάθεια αποδέσμευσης απ’ αυτό ήταν καταδικασμένη να πέσει στο κενό.

Σήμερα, το αυτόβουλο των ενεργειών μας καταργείται σε μεγάλο βαθμό στο επιστημονικό δόγμα του ντετερμινισμού ή αλλιώς αιτιοκρατίας ή νομοτέλειας, που διαμορφώθηκε το 19ο αιώνα. Πρόκειται για την αρχαία εκδοχή της αρχής της αιτιότητας που δέχεται ότι μια συγκεκριμένη αιτία οδηγεί αναγκαστικά και απαρέγκλιτα στο ίδιο αποτέλεσμα. Ενώ εμείς πιστεύουμε ότι ενεργούμε αυτόβουλα, στην πραγματικότητα όλα τα συμβάντα της ζωής μας καθορίζονται από αιτιακούς νόμους που δεν μπορούμε να αλλάξουμε σύμφωνα με τα γονίδια μας, με τους νευρώνες του εγκεφάλου μας, με τα

7

ένστικτα μας, τις εθνικές μας καταβολές ή σύμφωνα με την κοινωνική θέση και την ιδεολογία μας.

Η σύγχρονη φυσική επιστήμη έχει πλέον κλονίσει το απόλυτο κύρος του ντετερμινισμού. Ωστόσο, οι νομοτέλειες που προδιαγράφουν τα όριά μας εξακολουθούν να υφίστανται σε κάποιο βαθμό. Όμως, οι όποιες νομοτέλειες δεν μπορούν να αναιρέσουν τη δυνατότητά μας να κρίνουμε την ηθική ποιότητα των αποφάσεων και των πράξεών μας. Εξάλλου, όπως έλεγε ο Κάντ, δεν είμαστε ελεύθεροι «από κάτι», αλλά «για κάτι». Άλλωστε, αν δεν υπήρχε καμιά αιτιότητα και επικρατούσε ο ιντετερμινισμός, θα μέναμε έρμαια του τυχαίου και του συμπληρωματικού. Σύμφωνα μάλιστα με τους Στωικούς φιλοσόφους, το να ζει κανείς ενάρετα σημαίνει ν’ ακολουθεί την πορεία της φύσης, γιατί η ατομική μας ύπαρξη είναι τμήμα ολόκληρου του σύμπαντος.

Άρα, ο άνθρωπος διαθέτει ελευθερία βούλησης, ακόμα και μέσα στους περιορισμούς που του επιβάλλει η γονιδιακή, η εθνική, ή η κοινωνική καταγωγή του. Αυτό σημαίνει ότι είναι ελεύθερος να επιλέξει και να δράσει, έστω και μέσα στο περιβάλλον, όπου ζει. Κατά συνέπεια λοιπόν, έχει και αναγκαστικά επωμίζεται την ηθική ευθύνη των επιλογών και της δράσης του.

Για να είναι όμως οι πράξεις μας ελεύθερες, πρέπει και να πραγματοποιούνται σε καθεστώς ελευθερίας, δηλαδή να απουσιάζει κάθε βία σωματική ή ψυχολογική. Ωστόσο, «τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες συνήθως τους κουβαλάμε μέσα μας», όπως λέει κι ο ποιητής. Πρόκειται για φανατισμούς, εμπάθειες, προκαταλήψεις και μισαλλοδοξίες, που μας αιχμαλωτίζουν, χωρίς μάλιστα να έχουμε επίγνωση της ανελευθερίας μας.

Παρότι έχουμε τη δυνατότητα της επιλογής, συχνά αφήνουμε τα πράγματα να κυλούν, χωρίς να παίρνουμε καμιά απόφαση ή θέση. Όπως, όταν είμαστε έφηβοι, θέλουμε να μας αντιμετωπίζουν σαν ενήλικες, αλλά και να μας προσφέρουν τα πάντα σαν να είμαστε παιδιά. Θέλουμε όλα τα προνόμια της ενήλικης ζωής, χωρίς όμως τις υποχρεώσεις. Θέλουμε ελευθερία χωρίς ευθύνη.

Στους έφηβους αυτό το φαινόμενο είναι αποδεκτό και κατανοητό. Το πρόβλημα όμως είναι πως υπάρχουν και πολλοί ενήλικες με αυτή την λογική. Στη ζωή, η ελευθερία και η ευθύνη πάνε μαζί. Όταν το ένα από τα δύο είναι μειωμένο, το ίδιο συμβαίνει και με το άλλο. Αν λοιπόν κάποιος θέλει ελευθερίες, πρέπει να είναι έτοιμος να αναλάβει και τις

8

αντίστοιχες ευθύνες. Αν δε θέλει ευθύνες, δε πρέπει να περιμένει ούτε προνόμια, ούτε ελευθερίες.

Όταν δεν έχεις ευθύνες, έχεις και περιορισμένες ελευθερίες. Όταν όλες σου τις ευθύνες τις παραχωρείς σε άλλους, παραχωρείς μαζί και την ελευθερία σου. Αυτό ισχύει σε κάθε τομέα της ζωής, στα προσωπικά, στα επαγγελματικά, στην υγεία και στα οικονομικά. Ο φόβος της ευθύνης είναι αυτός που κρατάει τους περισσότερους ανθρώπους «σκλαβωμένους». Τους κρατάει από το να ξεκινήσουν τη δική τους δουλειά, από το να παντρευτούν και να κάνουν παιδιά, από το να ασχοληθούν με τη βελτίωση της υγείας τους ή από το να κυνηγήσουν ένα μεγάλο τους όνειρο.

Δυστυχώς στις μέρες μας έχουμε λανθασμένα πιστέψει ότι μπορούμε να έχουμε το ένα χωρίς το άλλο. Θέλουμε κάποιον άλλο να αναλάβει την ευθύνη, αλλά σαν έφηβοι, θέλουμε και την ελευθερία μας. Δυστυχώς η ζωή δεν λειτουργεί έτσι. Όταν δίνουμε την ευθύνη σε κάποιον άλλο, δίνουμε μαζί και την ελευθερία μας. Όσο πιο γρήγορα το αντιληφθούμε αυτό, τόσο περισσότερες πιθανότητες έχουμε να αποδεχτούμε τις ευθύνες και να κινηθούμε προς την πραγματοποίηση των ονείρων μας.

Ας αναλάβουμε ο καθένας την ευθύνη των πράξεών μας και ας σταματήσουμε να απαιτούμε ελευθερίες χωρίς ευθύνες. Ας δεσμευτούμε από σήμερα ότι θα ανακτήσουμε τον έλεγχο σε ένα τουλάχιστο τομέα της ζωής μας, πχ στην υγεία, βελτιώνοντας τη διατροφή μας και ξεκινώντας ένα καθημερινό πρόγραμμα γυμναστικής. Ας σταματήσουμε να βρίσκουμε δικαιολογίες και να ρίχνουμε τις ευθύνες σε καταστάσεις που δεν ελέγχουμε. Το μόνο πράγμα που μας κρατάει μακριά από όσα ονειρευόμαστε είναι η ιστορία που λέμε στον εαυτό μας για τους λόγους που δεν μπορούμε να το αποκτήσουμε. Πάντα υπάρχει κάτι που μπορείς να κάνεις εσύ. Βρες ποιο είναι αυτό το κάτι και κάνε το, ανέλαβε την ευθύνη και τότε μόνο θα μπορείς να αποκτήσεις την ελευθερία που ζητάς.

Η απόλυτη ελευθερία είναι σαν ένα ποτάμι χωρίς όχθες. Δεν ελέγχεται η ροή των υδάτων, οπότε ξεχειλίζουν προς κάθε κατεύθυνση και χάνονται στην άμμο. Αντί να σπάσουμε την ενέργειά μας, δειλιάζοντας μπροστά στις δυσκολίες οφείλουμε να δεχόμαστε την μοίρα μας και να επωμιζόμαστε τις ευθύνες μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

http://bletsas.gr/responsibility-freedom/

http://giorgostzallas.wordpress.com/2009/12/29/%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B1/

http://www.help-net.gr/Themes/Eleftheria.htm

http://miastala.com/s/archives/7062

http://gigne.blogspot.com/2006/10/2006-07-4.html

http://arxaia-ellinika.blogspot.com

http://siamantoura.blogspot.com/2010/08/blog-post_322.html

9

ΣΧΟΛΕΙΟ: 2ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ-ΚΟΡΔΕΛΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2010-2011ΜΑΘΗΜΑ:ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣΜΑΘΗΤΡΙΕΣ: ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΖΑΡΔΑΛΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΟΦΙΑ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ ΤΜΗΜΑ: Β΄1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΚΑΝΙΑΚΑ

10