Лекция тақырыбы: Сайлау құқығы және сайлау жүйелері

Лекция жоспары:Лекция жоспары: Сайлаудың мәні.Сайлаудың мәні.

Сайлау жүйелері.Сайлау жүйелері.

Референдум: ұғымы,түрлері.Референдум: ұғымы,түрлері.

Демократиялық мемлекеттің маңызды белгісі-оның азаматтарының лауазымды адамдар мен мемлекеттік билік органдарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға еркін дауыс беру арқылы қатысыу болып табылады.

Көп елдердің саяси өмірінде сайлау рөлі мен мағынасы бірдей Көп елдердің саяси өмірінде сайлау рөлі мен мағынасы бірдей еместігі белгіліеместігі белгілі

Сайлаудың төте және төте емес (жанамалы) түрлері болады

Төте емес сайлауда ( жанама сайлау деп те аталады)

сайлаушылар белгілі бір кандидаттарға дауыс

бермейді,тек оны іріктеушілерге дауыс береді, мысалыАҚШ президентіне,Финляндия президентіне ,

Эстония президентіне

Төте сайлауда сайлаушылар кандидаттар

үшін тең құқықта, тікелей дауыс беруге қатысады

Жалпыға бірдей сайлау құқығы деп, мемлекеттің сайлауға қатысуға құқығы бар барлық

азаматтарының сайлауға қатысуын айтады. Әлбетте, сайлауға соттар қабілетсіз деп танығандар, сол секілді еркінен айрылып, түрмеде отырғандар

қатыспайды.Сондай-ақ кейбір елдердің конституциялары мен заңдары мұнан басқа да

шектеулер ықтимал. Мысалы, Түркия РеспубликасыныңКонституциясының 67-бабында “жалпыға бірдей

сайлауларға дауыс беруге нағыз әскери қызметтегі солдаттар мен унтерофицерлер, әскери курсанттар

қатыса алмайды” деп көрсетілген

Тең сайлау құқығы. Сайлаушылар сайлауларға тең құқықтар

негізінде қатысады

Төте дауыс беру. Кандидаттарды

азаматтар тікелей сайлайды

Жасырын дауысберу.

Сайлаушылардың өз еркімен көңілбілдірулерін

бақылауға алуға тыйым салынады

Сайлау еркіндігі. Сайлау азаматтардың

сайлауға және сайлануға

байланысты өз құқықтарын еркін жүзеге асыруына

негізделеді

Сайлау құқығы белсенді( активті) сайлау

құқығына және

белсенді емес (пассивті) сайлау құқығына

бөлінеді

Біріншісінде – сайлаушылар дауыс берсе

Екіншісінде –

сайланып қойылатын

лауазымға үкіметкерлік

құқығы беріледі

Сайлау жүйесі деп

сайлауға қатысқан сайлаушылардың

дауыс беруін

есептейтін заң тарапынан

белгіленген

есептеу тетігін айтады

Дүние жүзінде сайлау

жүйесінің негізгі үш түрі бар

МажоритарлықТепе-теңдік

(пропорциялық)Аралас

Мажориталық (мажор – көтеріңкі, көңілді деген француз сөзі) деп, дауыс беру нәтижелерін берілген дауыстың көпшілікті принципімен анықтайтын сайлау жүйесін айтады

Өз кезегінде, мажоритарлық жүйе төмендегі екі түрге:берілген дауыстардың абсолютті басымдылығына

және берілген дауыстардың салыстырмалы (относительно) басымдылығына бөлінеді

Абсолютті басымдылық жүйесінде сайлаушылардың 50 проценттен (50% +1) басымы дауыс бергенде кандидат сайланды деп есептеледі. 1958 жылдан бері мұндай жүйе Францияда бар.

Ал, салыстырмалы басымдылық жүйесінде басқа кандидаттардың бәріне қарағанда көп дауыс алу мүмкіндігіне орай жеңген кандидат сайланады. Мұндай жүйе өте көп таралған әрі көп қолданылады. Мысал ретінде АҚШ, Ресей, Индия, Ұлыбритания, Өзбекстан, т.б. көптеген елдерді атауға болады.

Тепе-теңдік (пропорциялық)Тепе-теңдік (пропорциялық) сайлау жүйесінің сайлау жүйесінің можоритарлық сайлау жүйесінен можоритарлық сайлау жүйесінен айырмашылығы бар. Яғни, тепе-теңдік сайлау айырмашылығы бар. Яғни, тепе-теңдік сайлау жүйесі басымдылық принципіне емес, қайта жүйесі басымдылық принципіне емес, қайта алынған дауыстар мен жеңіп алынған алынған дауыстар мен жеңіп алынған маңдаттардың тепе-теңдік принципіне сүйене маңдаттардың тепе-теңдік принципіне сүйене жасалады.жасалады.

Тепе-теңдік жүйе толықТепе-теңдік жүйе толық (яғни,сайлау округі (яғни,сайлау округі болып бүкіл ел саналса)және болып бүкіл ел саналса)және шектеулішектеулі (яғни, (яғни, елдің аумағында бірнеше округтер құрылған елдің аумағында бірнеше округтер құрылған болса) болуы мүмкін. Тепе-теңдік жүйе болса) болуы мүмкін. Тепе-теңдік жүйе бойынша Жапония, Бельгия, Италия, Норвегия, бойынша Жапония, Бельгия, Италия, Норвегия, ФРГ, Швейцария және т.б. елдер сайлау ФРГ, Швейцария және т.б. елдер сайлау өткізеді. өткізеді.

Тепе-теңдік жүйедеТепе-теңдік жүйеде әрбір саяси партия әрбір саяси партия сайланатын орынға өзі кандидаттарының сайланатын орынға өзі кандидаттарының тізімін ұсынады, ал сайлаушылар, әдетте, бұл тізімін ұсынады, ал сайлаушылар, әдетте, бұл тізімге тұтастай дауыс береді. тізімге тұтастай дауыс береді.

Аралас жүйеАралас жүйе деп деп парламенттің бір парламенттің бір бөлігін мажориталық жүйемен, бір бөлігін бөлігін мажориталық жүйемен, бір бөлігін партиялық тізіммен (тепе-теңдік жүйемен) партиялық тізіммен (тепе-теңдік жүйемен) жүзеге асыруды айтады. жүзеге асыруды айтады.

Аралас жүйе, мысалы, Герман Бундестагына Аралас жүйе, мысалы, Герман Бундестагына сайлауда ФРГ-де қолданылады. 1994 жылы 16 сайлауда ФРГ-де қолданылады. 1994 жылы 16 қазанда Бундестагтың кезекті сайлауында қазанда Бундестагтың кезекті сайлауында депутаттардың жартысыдепутаттардың жартысы

(барлық депутаттар - 656) бірмандатты (барлық депутаттар - 656) бірмандатты округтер бойынша көпшілікке бағынышты округтер бойынша көпшілікке бағынышты мажоритарлық жүйемен, ал екінші жартысы-мажоритарлық жүйемен, ал екінші жартысы-тепе-теңдік жүйемен (саяси партиялардың тепе-теңдік жүйемен (саяси партиялардың тізімі бойынша) сайландытізімі бойынша) сайланды

• Әлемдік тәжірибеде Жапонияның сайлау жүйесі қарапайымға жатпайды, ең күрделі сайлау жүйелерінің бірі болып табылады. Ол мажориталық жүйеге және көпмандатты сайлау округтеріне негізделген. Мұның үстіне кеңестер палатасы мен өкілеттік палатаға өкілдер сайлау үшін сайлаушылар округтерін құру әр түрлі жолдармен жүргізіледі. Мысалы, төменгі палатаға сайлау үшін сайлаушылар бір округтік дауыс берсе, ал жоғарғы палатаға екі округттен дауыс береді. Өкілеттік палатаға сайлау өткізуде көпмандатты (2-6 депуттатар) округтер құрылады. Онда ресми тіркелген саяси партиялардың белгілі өкілі ретінде өкілеттік палата депутаттығына барлық депутаттар тіркеліп, сайлауға түседі. Кеңестер палатасы сайлауында әрбір префектура көпмандатты (2-8 депутаттар) округ болып табылады. Бұл округтен парламентке сайланған 100 депутат бұрын әрбір партия өз тізіміне енгізген кандидаттар арасынан, ресми сайлаулар қарсанында алдын-ала өткізілген дауыс беру нәтижесінде, әрбір партиялардан таңдап алынған кандидаттар санына тепе-тең түрде тандап алынады.

• Жалпыұлттық округтерде мұндай тепе-теңдік өкілдік жүйесі 1982 жылдан бастап енгізілген. Ал 1983 жылы бірінші рет парламенттік сайлауларда қолданыла бастады.

Демократияның тікелей әрі маңызды

түрі референдум болып саналады.

Осыған орай Өзбекстан Республикасы Конституциясының 9-бабында:

«Қоғамдық және мемлекеттік тұрғыдан ең маңызды да көкейтесті мәселелер халықтың талқылауына шығарылып, жалпы дауыс беруге

ұсынылады /референдум/ делінген

Референдумды өткізу тәртібі заңмен белгіленеді.

Қырғыз Республикасы Конституциясының 1-бабы бойынша:

«Халықтың еркін анықтап алу үшін заңдар мен соған ұқсас мемлекет

өміріне қатысты мәселелер референдумға

қойылуы мүмкін. Референдум өткізудің негіздері мен тәртібі конституциялық

заңдармен белгіленеді».

Референдумның басты мақсаты

жалпымемлекеттік тұрғыдағы

ең маңызды мәселелерді /мысалы,

мемлекет басшысының не парламенттің

елге үндеуі/ не болмаса жергілікті

маңызды мәселелерді /

/жергілікті басқару органдарының

жергілікті сайлау корпусына үндеуі/

сайлау корпусына таратып,

шешуді білдіреді.

Референдумда қойылатын мәселелерді өз мәніне қарай төмендегіше бөліп

көрсетуге болады:

Конституциялық /өзгертулер мен толықтырулыр енгізу үшін ұсынылатын жаңа конституция жобасы/;Заң шығарушы /жаңа заңның жобасы немесе күші бар заң/;Консультациялық /мысалы, нақты бір елдің халықаралық қатынасына тікелей тиісті маңызды бір мәселе бойынша жұртшылық пікірін білуді ұйымдастыру. Осындай референдум Швейцарияда оның БҰҰ –ға мүше болып кіруі алдында өткізілді/; Міндетті /референдум өткізуді конституция бекіткен. Мысалы, Жапония Конституциясының 96-бабында парламенттің екі палатасы қуаттаған елдің Негізгі заңына жасалған өзгертулер жобасы референдумға қою міндеттелген; сол секілді Өзбекстан Республикасы Конституциясының 74-бабына сәйкес Қарақалпақстан Өзбекстан Республикасы құрамына қарақалпақ халқының жалпыға бірдей референдумы негізінде шыға алады/.Факультативтік /кейбір мәселелерді референдумда өткізу, әдетте өкіметтің немесе сайлау корпусының еркіне беріледі. Кейде, мысалы, Литва Республикасы Конституциясының 9-бабына сәйкес референдум сайлау құқығына ие 300 мыңнан кем емес азаматтардың талабымен де өткізіледі/.

Осы арада сайлаудың да, референдумның да бір-біріне ұқсас жақтары көп екенін айта кеткеніміз жөн: олардың екеуіне бірдей дәл сол сайлау корпусының өзі қатысады; оны әдетте дәл сол органдар өткізіп, дауыс беру нәтижелерін де солар жүзеге асырады. Алайда, бір-біріне ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктері де бар. Ол жайлы айтар болсақ, әуелі сайлауда еркін білдірудің негізгі объектісі болып әрдайым адам саналса /депутатқа, президентке және т.б./, ал референдумда қандай да бір нақты мәселе /конституция жобасы немесе аса маңызды ішкі саяси немесе халықаралық мәселелерді қамтитын және т.б. заңдар/ қаралады.

Екіншіден, сайлауларда дауыс беру нәтижелері мажоритарлық, тепе-теңдік, аралас жүйелермен анықталатын болса, ал дауыс берудің нәтижелері референдумда тек мажоритарлық жүйемен жүзеге асады. Сонымен қатар, референдум өткізгенде әдетте, сайлау округтері құрылмайды. Шетелдердің мемлекеттік тәжірибелерінде одан да басқа өзгешеліктердің болуы ықтимал.