Πλεχάνωφ-Αισθητική

Γ. Β. Π Λ Ε Χ Α Ν Ω Φ

Α Ι Σ Θ Η Τ Ι Κ Η1

Η Τ Ε Χ Ν Η Κ Α Ι Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Σ Α Ν Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Α Φ Α Ι Ν Ο Μ Ε Ν Α

2

Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ε Σ Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Κ Α Ι Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α Α Ρ Θ Ρ Α

Μ εταφραστής ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Β Α Λ Ε Ν Τ ΙΝ Ο Β ΙΤ Σ Π Λ ΕΧ Α Ν Ω Φ

'Ο Π λεχάνω φ υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους διαλεκτικούς υλιστές φιλοσόφους κ ι’ ένας από τους π ιο καταρτισμέ

νους αισθητικούς. Γεννήθηκε ατά 1 8 5 Ί . ' 0 πατέρας του ήταν διανοούμενος κι" ή μητέρα του κρατούσε από την οικογένεια τον περίφημου Ρώσου κριτικού Μ πελίνσκν. ’Έ τσ ι, άπό τά πρώ τα του χρόνια δ Γεώ ργιος Βαλεντίνοβιτς Πλεχάνωφ, είχε την καλή τύχη νά πάρει μ ιά εξαίρετη καί στερεή μόρφωση, που άποτέ- λεσε τό βάθρο γιά την παραπέρα πνευματική του έξέλιξη.

Δεκαοχτώ χρόνων γράφτηκε στήν Μ εταλλειολογική σχολή τον πανεπ ιστημ ίου τής Π ετρούπολης κ ι’ άπό τά πρώ τα φ ο ιτη» τικά τον χρόνια συνδέθηκε με τό κοινωνικό καί πολιτικό κίνημα τών «ναρόντνικων», που κυριαρχούσε τότε στήν παλιά τσαρική πρω τεύουσα , καί πολύ σύντομα έπιβλήθηκε σαν ρήτορας στις εργατικές συγκεντρώσεις.

Πολύ γρήγορα οΐ πολιτικές καί κοινωνικές Ιδέες τών να- ρόντνικων απογοήτευσαν τό νεαρό Π λεχάνω φ , πού Άρχισε νά προσανατολίζεται προς τον ευρω παϊκό σοσιαλισμό. Μ έ τον Π . ’Ά ξελροντ καί τή Βέρα Ζασούλιτς ίδρυσαν τήν πρώτη σοσιαλδημοκρατική ομάδα, εμπνευσμένη άπό τ ις αρχές τώ ν Μ άρξ και ’Έ νγκελς που την ονόμασαν «Ο μ ά δ α γιά την απελευθέρωση τής εργασίας».

Ά π ό τις γραμμές τής ομάδας αυτής δ Πλεχάνωφ άσκησε όξύτατη κριτική στους αντιπάλους τον, ενώ παράλληλα άσχολή- θηκε μ έ τήν έρμηνεία και τόν νπομνηματισμό τών έργων τών Ιδρυτών τον διαλεχτικον ματεριαλισμόν. Τά εργα του, φιλοσοφικά, αισθητικά, πολιτικά, κρίνονται σάν κλασσικά μέσα στη διαλεκτική φιλολογία.

Μ ετά τό 2ο οννέδριο τον Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος,

7

ό Πλεχάνωφ αποσχίστηκε και άκα/.ού/ϊησε τονς μενσεβίκους, οτάση που διατήρησε καί μετά τήν έκρηξη τής ’Οκτωβριανής επανάστασης, μέχρ ι τον άανάτο» του σχα IUI8. Παρά τις διαφω νίες τον, όμω ς , τό φιλοσοφικό και αισθητικό τον έργο ουδέποτε επαψε νά έκτιμα τα ι άπό τονς κνβ ερη μ ικο ύς κύκλους τής Ε .Σ .Σ .Δ ., £χει δέ έκδοΰεΐ σέ επανειλημμένες κρ ιτικές έκδό- σεις, που κυκλοφορούν αέ ίκατομμύρια Αντίτυπα σ’ δλο τον κύαμο.

Ή «ΑΙσ&η τική» του, που μαζ'ι μέ τά φιλοπυφικάτου εργα «Τό ζήτημα τής έξέλιξης τής μονω τικής αντίληψης στήν Ιστορία» (18^5), «Τό ζήτημα τον ρόλον τής προσω πικότητας στήν Ιστορία (18i)fi) και « 'Η υλιστική αντίληψη τής ιστορίας» ( 181)7), θεω ρείτα ι κλασσική εκΰεση τών άρχών τής ματεριαλιστικής φ ιλοσοφίας, πάνω ατό ειδικό τούτο θέμα, μεταφράστηκε στη γλώσσα μας άπό τή γαλλική κριτική έκδοση τον Je a n F rev ille , r»;r φροντισμένη άπό τήν κόρη τού Π λεχάνω φ κυρία Ταμπώ

A

Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΣΑΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ

<

Η Τ Ε Χ Ν Η Κ Α Ι Η Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Η Ζ ΩΗ *

ΤΟ Π ΡΟ Β Λ Η Μ Α τών σχέσεων ανάμεσα στήν τέχνη καί τήν κοινωνική ζωή επαιξε πάντα σημαντικό ρόλο σ’ όλες τις λογοτεχνίες πού εφθασαν σ’ ενα ορισμένο βαθμό ανά

πτυξης. Τό πρόβλημα αυτό αντιμετωπίστηκε συχνά και αντιμετω πίζεται ακόμα κατά δυο διαμετρικά αντίθετους τρόπους.

Μερικοί είπανε και λένε : « 'Ο άνθρωπος δεν φτιάχτηκε γιά τό Σάββατο, μά τό Σάββατο φτιάχτηκε γιά τον άν&ρωπο», ή κοινωνία δηλαδή δεν φτιάχτηκε γιά τον καλλιτέχνη, μά δ καλλιτέχνης φτιάχτηκε γ ιά τήν κοινωνία. "Αλλοι άντικροΰουν κατηγορηματικά αυτή τή γνώμη. Σύμφωνα μέ τήν αντίληψή τους ή τέχνη είναι α ύ τ ο σ κ ο π ό ς και ή χρησιμοποίησή της σ ά . μ έ σ ο γιά τήν επίτευξη άλλων, ξένων προς αυτή, σκοπών, εστω κ ι’ αν πρόκειται γ ιά τούς εύγενέστερους, μειώνει τήν αξία τοϋ έργου τέχνης.

Ή πρώτη απ’ τις δυο αυτές γνώμες εκφράστηκε εξοχα άπ’ τή ρούσικη προοδευτική λογοτεχνία τών ετών 1860 και μετά. Χωρίς νά μιλήσουμε γιά τον Πισσάρεφ που, μέ τήν εξτρεμιστική στάση του, κατάντησε τήν τέχνη σχεδόν γελοιογραφία, μπορούμε ν’ αναφέρουμε τά ονόματα τών Τσερνυτσέφσκυ κα'ι Ντομπρο- λιοΰμπωφ, τών δυο αυθεντικότερων υπερασπιστών αυτής τής άποψης στήν κριτική τής εποχής.

Σ ’ ενα άπ’ τά πρώτα κριτικά άρθρα του, δ Τσερνυτσέφσκυ εγρα φ ε:

« Ή τέχνη γιά τήν τέχνη» είναι, στ'ις ημέρες μας, μιά τόσο παράδοξη σκέτ^η δσο κι’ δ «πλούτος γιά τον πλούτο», ή «επιστήμη γ ιά τήν επιστήμη» κ.λ.π. "Ολες οί ανθρώπινες δρα

* Τό κείμενο αυτό, — διάλεξη πού εκανε ό Πλεχάνωφ στο Παρίσι στις 10 ιοϋ Νοέμβρη τοΰ 1912 — δημοσιεύτηκε γ ιά πρώτη φορά στό ρούσικο περιοδικό « Σ ο β ρ ε μ έ ν ι κ » (ό Σύγχρονος). Βγήκε σέ φυλλάδιο στή Μόσχα στό 1922 καί βρίσκεται στον τόμο XIV σελ. 120—182 τής ρούσικης έκδοσης τών "Απαντυιν τοϋ Πλεχάνωφ.

12 Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

στηριότητες πρέπει νά υπηρετούν τον άνθρωπο, αλλιώς θά μείνουν στείρες κ ι3 άργόσχολες απασχολήσεις: Ό πλούτος υπάρχει γιά νά τον χρησιμοποιεί ό άνθρωπος, ή επιστήμη γιά νάναι οδηγός του κ ι’ ή τέχνη πρέπει ναχει γιά σκοπό της κάποιο ουσιαστικό αγαθό κ ι’ δχι ναναι μια ατείρα ευχαρίστηση.

Γ ιά τον Τσερνυτσέφσκυ, ή σπουδαιότητα τών τεχνών, κ ι’ ιδιαίτερα ή «σπουδαιότερη άπ5 δλες τους», ή ποίηση, εξαρτάται άπ’ τό σύνολο τών γνώσεων πού προσφέρουν στήν κοινωνία.

Ή τέχνη, λέει, ή μάλλον ή ποίηση (μονάχα ή ποίηση, γ ιατί οι άλλες τέχνες πολύ λίγα πράγματα παρέχουν άπ’ αυτή τήν άποψη) μεταδίνει στό σύνολο τών αναγνωστών μιά τεράστια ποσότητα γνώσεων και πάνω άπ’ δλα τούς εξοικειώνει μέ τις επιστημονικές εννοιες' νά ποιά είναι ή σπουδαιότητα τής ποίησης στή ζωή.

Ή ίδια σκέψη εκφράζεται στό περίφημο δοκίμιό του : «01 αισθητικές σχέσεις τής τέχνης μέ τήν πραγματικότητα». Σ ύ μ φωνα μέ τό δέκατο έβδομο άξίωμα αυτής τής μελέτης, ή τέχνη δχι μονάχα αναπαράγει τή ζωή, μά και τήν εξηγεί: τά εργα τέχνης έχουν συχνά τήν αξία «κρίσης πάνω στις εκδηλώσεις τής ζωής».

Γ ιά τον Τσερνυτσέφσκυ και τό μαθητή του Ντομπρολιούμ- πω φ , ή κύρια σημασία τής τέχνης συνίσταται στήν άναπαρά- σταση τής ζωής και στήν έκφραση κρίσεων πάνω στ'ις εκδηλώσεις της. (’)

Ο ί λογοτεχνικοί κριτικοί κ ι’ οί θεωρητικοί τής τέχνης δεν ήταν οί μόνοι πού είχαν αυτή τή γνώμη. Ό Νεκράσωφ π.χ. δεν ονόμασε τυχαία τή μούσα τ ο υ : « 'Η Μούσα τής εκδίκησης και

1. Ή γνώμη αΰτή πού διετύπωσε είναι ταυτόχρονα επανάληψηκ ι’ άναπτυξη τής άποψης τοΰ Μπελίνσκυ στά τελευταία χρόνια τής ζωήςτου. Στό άρθρο του : «Ματιές στή ρούσικη λογοτεχνία τοϋ 1847», όΜπελίνσκυ έγραφε : «Ή υψηλότερη καί ίερό'τερη επιδίωξη τής κοινωνίας είναι ή ευμάρειά της εξίσου μοιρασμένη σ’ δλα τά μέλη της. Ό δρόμος πού όδηγεΐ στήν κατάχτηση αύτής τής ευπορίας είναι ή αναγνώριση αυτής τής επιδίωξης καί ή τέχνη όσο κ ι’ ή επιστήμη συμβάλλουν στήν διεκδίκηση αυτής τής επιδίωξης. ’Εδώ, ή επιστήμη κ ι’ ή τέχνη είναι τό ίδιο απαραίτητες κ ι’ ή επιστήμη δέν μπορεί ν’ αντικαταστήσει τήν τέχνη, οΰτε κ ι’ ή τέχνη τήν επιστήμη.» Μονάχα, λοιπόν, μέ τό «κοσκίνισμα τών έκδηλοίσεων τής ζωής» ή τέχνη μπορεί ν ’ αναπτύξει τή συνείδηση τών ανθρώπων. Έ τσ ι, τό δοκίμι·· τοΰ Τσερνυτσέφσκυ συμπίπτει μέ τήν τελευταία κρίση τοΰ Μπελίνσκυ πάνω στή ρούσικη λογοτεχνία.

Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 13

τής θλίψης». Σ ’ ενα άπ’ τά ποιήματα του, ό συνειδητός άνθρωπος στον ποιητή φ ω νάζει:

! Κ ι’ έον, ποιητή, διαλεχτέ τών &εών,! αΙώνιες νά εκφράζεις άλή&ειες.

Μ ην π ισ τεύεις πώ ς αυτός που σ τερείτα ι τό ψ ω μί είναι άνάξιος της έμπνευαμένης σου λύρας.Μ ην π ισ τεύεις ηώ ς οί αν&ρωποι χά&ηκαν γιά πάντα.' Ο Θεός δέν πέϋ·ανε στην ψυχτ\ τών άνϋ-ρώπων,κ ι’ αυτή πάντα ΰ·ά νοιώθειτους στεναγμούς μ ιας π ισ τής καρδιάς.Νάσαι ενας α γω νισ τής! Ν ά δουλεύεις τήν τέχνη, καί νά ζε ις γιά τό καλό τοϋ διπλανού σου.’ Υ πόταξε τήν μεγαλοφυΐα σου στό αϊσΰημα τής Α γ ά π η ς πού αγκαλιάζει τό σύμπαν.

Μ’ αυτά τά λόγια ό δημοκράτης Νεκράσωφ διακήρυξε τή δική του ’ιδέα γ ιά την τέχνη, Ιδέα πού παραδέχονταν κ ι’ ο! πιο ξακουστοί απ’ τούς δασκάλους τών πλαστικών τεχνών, π. χ. τής ζωγραφικής. Ό Πέρωφ κι’ ό Κράμσκυϊ πάσχιζαν, δπως ό Νε- κράσωφ, νά είναι ταυτόχρονα καλλιτέχνες καί δημοκράτες. Δουλεύοντας κ ι’ αυτοί τήν τέχνη, κοσκίνιζαν μέ τά έργα τους τις εκδηλώσεις τής ζωής. (*)

Ή αντίθετη γνώμη, ως προ τό σκοπό τής καλλιτεχνικής δημιουργίας, βρήκε ενα σθεναρό υπερασπιστή στό πρόσωπο τοΰ ΙΙοϋσκιν στήν εποχή τοΰ τσάρου Νικολάου τοϋ 1ου. "Ολοι ξέρουμε τά ποιήματα του δπως τό Π λ ή θ ο ς καί Σ τ ο ν Π ο ι η τ ή . Ό λαός πού ζητάει άπό τον ποιητή νά καλυτερέψει μέ τά τραγούδια του τά ήθη τής κοινωνίας, παίρνει γ ι’ απάντηση τούς παρακάτω περιφρονητικούς καί, μποροΰμε νά ποϋμε, χυδαίους, στίχο.υς:

1. Τό γράμμα τοϋ Κράμσκοϊ στόν Β.Β. Στάσωφ, σταλμένο άπ’ τό Μαντόν στις 30 τ’ ’Απρίλη τοΰ 1884, δείχνει πόσο είχε επηρεαστεί ά π ’ τις ’ιδέες τών Μπελίνσκυ, Γκόγκολ, Φεντότωφ, Ίβάνωφ, Τσερνυτσέφσκυ, Ντομπρολιούμπιοφ καί Πέρωφ (Ίβά ν Νικολάϊεβιτς Κράμσκοϊ, ή ζωή του ή αλληλογραφία του καί τά αισθητικά καί κριτικά άρθρα του, Πετρούπολη J888 σελ. 487 τής ρούσικης έκδοσης). Πρέπει έξ άλλου νά παρατηρηθεί δτι «ή κρίση πάνω στις εκδηλώσεις τής ζωής» πού συναντιέται στά κριτικά άρθρα τοΰ I. Ν. Κράμσκοϊ δέν εχει τή διαύγεια πού βρίσκουμε π.χ. στόν Γ. I. Οΰσπένσκυ, γιά νά μην αναφέρουμε τόν Τσερνυτσέφσκυ ή τόν Ντομπρολιούμπωφ.


Πίσω ! Ό φιλήσυχος ποιητής Δέν σάς σκέφτετα ι καθόλου.Β ο ντη χτειτε στήν αθλιότητα τής χαμοζωής σας.‘Η φωνή τής λύρας δεν θά σας άναστήσει.Σας σνχαίνεται ή ψυχή μου σαν τά φέρετρα.Γ ιά τή βλακεία και τήν μοχθηρία σας Ε ίχα μ ε μέχρ ι σήμερα Μ αατίγια , φυλακές, τσεκούρια.Α υτά σας πρέπουν, αμναλοι δοϋλοι!

'Ο Ποΰσκιν δρισε τό ρόλο τοΰ ποιητή στούς παρακάτω στίχους, πού συχνά άναφέρθηκαν:

’Ε μ είς δεν γεννηθήκαμε γιά τή χλαλοή τής ζωής,Ο ύτε γιά τά κέρδητα καϊ τους άγώνες.Γεννηθήκαμε γιά τήν εμπνευση,Γ ιά τους άρμονικούς ήχους καϊ τ ϊς προσευχές!

’Εδώ εχουμε τό πιο χτυπητό παράδειγμα τής θεωρίας «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη». Κάτι ξέρανε οι αντίπαλοι τής λογοτεχνικής άνθισης τών ετών 1860 καί μετά, πού αναφέρονταν τόσο συχνά και μέ τόσην ευχαρίστηση στόν Ποΰσκιν.

Π οιά, λοιπόν, άπ’ τις δυο αυτές διαμετρικά αντίθετες άπό- εις μπορεί νά θεωρηθεί πιο σωστή ;

Προτοΰ ζητήσουμε νά λΰσουμε αυτό τό πρόβλημα είναι ανάγκη νά σημειώσουμε πώς αυτή δέν είναι ή πρεπούμενη τοποθέτησή του. Πραγματικά δέν μπορούμε νά τό εξετάσουμε, οΰτε αυτό ούτε κανένα άλλο ανάλογο πρόβλημα, άπ’ τή «δεοντολογική» άποψη. s'Av οί καλλιτέχνες μιάς ορισμένης χώρας, σέ μιαν ορισμένη εποχή στέκονται μακρυά απ’ τήν «αναταραχή τής ζωής κι5 απ’ τούς άγώνες», κ ι’ αν σ’ άλλες εποχές, αντίθετα, διψοΰν στ’ αλήθεια γ ι ’ αγώνα κ ι’ αναταραχή, αυτό δέν σημαίνει πώς κάποιος ξένος τούς επιβάλλει διαφορετικά καθήκοντα σέ διαφορετικές εποχές, μά πώς κάτω άπό ορισμένες κοινωνικές συνθήκες δοκιμάζουν ορισμένα συναισθήματα, και κάτω άπό άλλες συνθήκες άλλα συναισθήματα. ’Έ τσ ι τό πρόβλημα δέν πρέπει νά εξεταστεί άπ’ τήν άποψη τοΰ πώς θά επρεπε νά είναι τά πράγματα, αλλά πώς ήταν καί πώς είναι σήμερα.

Θά θέσουμε λοιπόν τό ζήτημα ώς εξής :

Π οιες είναι οί ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες πού σπρώχνουν τούς καλλιτέχνες κ ι’ δλους αυτούς πού ενδιαφέρονται ενεργά

II ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 15

γιά τήν καλλιτεχνική δημιουργία στή θεωρία «ή τέχνη γιάτήν τέχνη» ;

“Οταν βροΰμε τήν απάντηση στό παραπάνω ερώτημα δέν θά μάς είναι δύσκολο νά προχωρήσουμε σ’ ενα άλλο, στενά δεμένο μέ τό πρώτο κΓ δχι λιγότερο σημαντικό :

Ποιες είναι οι ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες πού σπρώχνουν τούς καλλιτέχνες κι" δλους αυτούς πού ένδιαφέρονται ενεργά γιά τήν καλλιτεχνική δημιουργία σέ μιάν ωφελιμιστική ενατένιση τής τέχνης, δηλαδή στήν τάση νά δίνουν στά έργα τέχνης τήν «αξία κρίσεων πάνω στις εκδηλώσεις τής ζωής» ;Τό πρώτο άπ’ αυτά τά ζητήματα μάς ξαναφέρνει στόν

Ποΰσκιν.

Μιάν εποχή ό Ποΰσκιν δέν υπεράσπιζε τή θεωρία ή τέχνη γιά τήν τέχνη. Μιάν εποχή δέν άπόφευγε τις μάχες, άλλ’ αντίθετα τις επιζητούσε. Αυτό βάστηξε δσο ζοΰσε ό τσάρος ’Αλέξανδρος 6 1ος. Τότε δέν σκεφτόταν πώς δ «λαός» θάπρεπε ν’ άρκεΐ- ται στό μαστίγωμα, τις φυλακές κα'ι τά τσεκούρια. ’Αντίθετα, φώναζε μέ οργή στήν Ώ δ ή τ ο υ σ τ ή ν ’Ε λ ε υ θ ε ρ ί α :

’Αλλοίμονο ! παντοϋ δπου νά ρίξω τά βλέμματά μον. Παντοϋ μαστίγια , παντοϋ αλυσίδες.*Η δλέΰ·ρια ντροπή τών νόμων,Τ ’ αδύναμα δάκρυα της δουλείας·Παντοϋ ή άδικη εξουσία,Μ εα’ ατών προλήψεων τά πυκνά σκοτάδια...

’Αργότερα οί ιδέες του άλλαξαν ολοκληρωτικά. Τόν καιρό τής βασιλείας τοΰ Νικολάου τοΰ 1ου υιοθέτησε τή θεωρία ή τέχνη γιά τήν τέχνη. Σέ τ'ι οφείλεται Λοιπόν αυτή ή βαθειά αλλαγή ;

Ή αρχή τής βασιλείας τοΰ Νικολάου τοΰ 1ου χαρακτηρίστηκε άπ’ τά τραγικά γενονότα τών Δεκεμβριστών, πού εξάσκησαν τεράστια επίδραση πάνω στήν κατοπινή ανάπτυξη τής «κοινωνίας» μας και πάνω στό πεπρωμένο τοΰ Ποΰσκιν. Σάν νικήθηκαν οί Δεκεμβριστές, χάθηκαν άπ’ τό προσκήνιο οί πιο μορφωμένοι κ ι’ οί πιο προοδευτικοί αντιπρόσωποι τής τότε «κοινωνίας». ’Έ τσ ι, αναγκαστικά κατέβηκε σημαντικά τό ήθικό και τό κοινωνικό της επίπεδο.Ή μ ο υ ν ακόμη πολύ νέος— λέει δ Χέρτσεν— μά θυμάμαι πώς ή

υψηλή κοινωνία εκφυλίστηκε μονομιάς κι’ Ιγινε ακόμη πιο


βρωμερή καί πιο χαμερπής μέ τό άνέβασμα στό θρόνο τοΰ Νικολάου. Ή ανεξαρτησία τής αριστοκρατίας, ή ίπποτική τόλμη τής εποχής τοΰ αΰτοκράτορα ’Αλεξάνδρου—δλα εξαφανίστηκαν τό 1826.

Έ ν α ς έξυπνος κα'ι ευαίσθητος άνθρωπος πνιγόταν και δέν μποροΰσε νά ζήσει σέ μια τέτοια κοινωνία.

Γΰρω μας, συνεχίζει δ Χέρτσεν, ή μοναξιά κι’ ή σιωπή. Τό κάθε τι έ'μενε βουβό, απάνθρωπο, απελπιστικό, χαμηλό, ηλίθιο καί βρωμερό. Προσηλώναμε τό βλέμμα ζητώντας λίγη συμπάθεια και αποκομίζαμε δουλικές απειλές ή φόβο' οί άνθρωποι ή γυρνοΰσαν άλλοΰ τό κεφάλι ή μάς πρόσβαλλαν.

Στά γράμματα πού έγραφε δ Ποΰσκιν τήν εποχή πού δημο- σιεύθηκαν τά ποιήματά του τό Π λ ή θ ο ς καϊ δ Π ο ι η τ ή ς , διαμαρτύρεται συνεχώς γιά τή χυδαιότητα και τήν ανία πού βασίλευαν στις δυό μας πρωτεύουσες. Μά δέν ύπόφερε μονάχα α π ’ τή χυδαιότητα τής κοινωνίας πού τόν περιστοίχιζε" τόν άπασχο· λοΰσαν κι’ οί σχέσεις του μέ τά Ιθύνοντα στρώματα.

Σύμφωνα μέ ενα συγκινητικό και πολύ διαδομένο θρΰλο, δ Νικόλαος δ 1ος «συχώρεσε» γενναιόκαρδα, στά 1826, τά «νεανικά πολιτικά παραστρατήματα» τοΰ Ποΰσκιν κι’ έγινε δ υψ ηλός προστάτης του. Ή πραγματικότητα δμως εϊναι πολύ διαφορετική. Ό Νικόλαος κα'ι τό δεξί του χέρι σ’ αυτές τις υποθέσεις, δ αρχηγός τής αστυνομίας ’A. X. Μπένκεντορφ δέν «συ- χώρεσαν» τίποτα στόν Ποΰσκιν κ ι’ ή «προστασία» τους εκδηλώθηκε απέναντι του μέ μιά μακρυά συνέχεια άπό απαράδεχτες ταπεινώσεις. Στά 1827, δ Μπένκεντορφ γράφει σέ μιάν αναφορά του στό Νικόλαο : « Ό Ποΰσκιν μετά άπ’ τή συνάντηση πού είχα μαζί του, μίλησε στήν ’Αγγλική λέσχη μ’ ενθουσιασμό γιά τή Μεγαλειότητά Σας κ ι’ υποχρέωσε τά πρόσωπα πού δειπνούσαν μαζύ του νά πιοΰν στήν ΰγειά Σας. Αυτό δέν σημαίνει πώς i/iu’uEi νά είναι ενας τιποτένιος, αλλά αν καταφέρουμε νά κατευθύνουμε τήν πέννα του καί τά λόγια του, θά κερδίσουμε πολλά».

Τά τελευταία αυτά λόγια μάς αποκαλύπτουν τό μυστικό τής «προστασίας» τοΰ Ποΰσκιν. “Ηθελαν νά τόν κάνουν βάρδο τής «καθεστηκυΐας τάξεως». Ό Νικόλαος ό 1ος κ ι’ δ Μπένκεντορφ έβαλαν σα σκοπό τους νά κατευθύνουν τή μοΰσα του, πού άλλοτε ήταν τόσο ρωμαλέα, στήν υπηρεσία τής από καθέδρας η θ ικής. Ό τ α ν πέθανε δ Ποΰσκιν, ό στρατάρχης Πάσκεβιτς έγραψε στόν Τ σάρο: «Λυπάμαι γιά τό χαμό τοΰ Ποΰσκιν, σά συγγρα


φέα». Ό Νικόλαος τοϋ απάντησε: «Συμμερίζομαι απόλυτα τή γνώμη σου' μπορεί νά πει κανείς πώς κλαίγοντας κάνεις γιά τόν Ποΰσκιν, κλαίει πιο πολύ τό μέλλον παρά τό παρελθόν του.» (χ) Μ 5 άλλα λόγια ό πολυχρονεμένος αυτός αΰτοκράτορας έκτιμοΰσε τό χαμένο ποιητή όχι γιά τά μεγάλα πράματα που εγραψε κατά τή βραχύχρονη ύπαρξή του, αλλά γ ι’ αυτά πού θά μπορούσε νά γράψει κάτω άπ’ τόν έλεγχο και τήν καθοδήγηση τής αστυνομίας. Ό Νικόλαος περίμενε απ’ τόν Ποΰσκιν «πατριωτικά έρ γα» στό πνεύμα τοΰ θεατρικοϋ έργου τοϋ Κουκόλνικ : Ή χειρ τοϋ 'Υ ψ ίσ το ν εσωσε τήν Π ατρίδα. ’Ακόμα κι’ ό Β. "Α. Ζου- κόβσκϋ, δ ποιητής μέ τήν ούράνιαν εμπνευση, πού ήταν ενας πολύ καλός αυλοκόλακας, προσπάθησε νά μεταδώσει στόν Ποΰσκιν τό αίσθημα τοΰ σεβασμοΰ τής ηθικής.

Στό γράμμα του τής 12 τ ’ ’Απρίλη τοΰ 1826, τοΰ γράφε ι :

Ή νεολαία μας (εννοεί δλη τή γενεά πού ωριμάζει), πού ή κακή ανατροφή αφήνει χωρίς άμυνα μπρος στή ζωή, εμαθε τ'ις ενθουσιώδεις σκέψεις σου, πού έντυσες μέ ιή γοητεία τής ποίησης' τό κακό πού έκανες στούς νέους είναι ανεπανόρθω το. Αυτό θαπρεπε νά σέ κάνει νά ριγείς. Ί ο ταλέντο δέν είναι τ ίπ ο τα 'τό βασικό είναι ή ηθική μεγαλωσύνη.

Πρέπει νά συμφωνήσει ό αναγνώστης πώς σέ μιά τέτοια κατάσταση, κάτω άπ’ τις αλυσίδες μιας τέτοιας κηδεμονίας, υποχρεωμένος ν ’ άκοΰει τέτοια μαθήματα περί «ηθικής μεγαλωσΰ- νης» κ.λ.π. ό Ποΰσκιν μπόρεσε νά νοιώσει τήν πιο βαθειά συ- χασιά γιά κάθε «ωφέλεια» πού μπορεί νά δώσει ή τέχνη και νά φωνάξει στούς συμβουλάτορες και τούς προστάτες του :

Πίσω ! 'Ο φιλήσυχος ποιητής Δεν σας σκέφτετα ι καθόλου!

Μ ’ άλλα λόγια, στήν κατάσταση πού βρισκόταν, δ Ποΰσκιν έπρεπε φυσιολογικά νά γίνει οπαδός τής θεωρίας ή τέχνη γιά τήν τέχνη κα'ι νά πει στόν ποιητή, δηλαδή στόν εαυτό του :

,Ε Ισαι βασιληάς. Ζησε μοναχός. Ρίξου ατό λεύτερο δρόμο, Έ κ ε ϊ που σε πά ει τό λεύτερο πνεϋμα σου,"Ωριμάζοντας τους καρπούς τών αγαπημένω ν στοχασμών σου

1. Τσεγκόλεφ : Ποΰσκιν, Πετρούπολη 1912 σελ. 357


Δίχω ς νά ζητήσεις ανταμοιβή γιά τά ευγενικά σου κατορθώ ματα.

Ό Δ. Ί . Πισσάρεφ θά μέ άντέκρουε λέγοντας πώς δ ποιητής Ποΰσκιν άπηΰθυνε αυτά τά σκληρά λόγια δχι στούς προστάτες του μά στό «λαό». Γ ιά τή λογοτεχνία, δμως, τής εποχής εκείνης, δ πραγματικός λαός βρισκόταν πολύ μακρυά απ’ τό οπτικό της πεδίο. Ή λέξη «λαός» εχει γιά τόν Ποΰσκιν τήν ίδ ια έννοια μέ τή λέξη «πλήθος», πού συχνά μεταχειρίζεται. Και φυσικά δέν άνα- φέρεται καθόλου στούς εργαζόμενους. Στούς Τσιγγάνους του, δ Ποΰσκιν χαραχτηρίζει μ5 αυτά τά λόγια τούς κατοίκους τών άποπνιχτικών πολιτειών :

Ν τρέποντα ι τόν έρωτα, αποδιώχνουν τις σκέψεις,’Εμπορεύονται τή λευτεριά τους,Προσκυνοϋν τά είδωλαΚαι ζητοϋν λεφτά κ ι’ αλυσίδες.

Δύσκολα μπορεί κάνεις νά υποθέσει πώς αυτά τά λόγια άνα- φέρονται π. χ. στούς βιοτέχνες τών πόλεων.

’Ά ν, λοιπόν, δλα τά παραπάνω είναι σωστά, καταλήγουμε στό εξής συμπέρασμα :

Ή τάση «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» παρουσιάζεται εκεί δπου υπάρχει διάσταση ανάμεσα στούς καλλιτέχνες κα'ι στό κοινωνικό περιβάλλον πούς τού περιστοιχίζει.

Μπορεί βέβαια νά πει κανένας δικαιολογημένα πώς τό παράδειγμα τοΰ ΓΙοΰσκιν δεν είναι αρκετό γιά νά μάς δδηγήσει σ’ ενα τέτοιο συμπέρασμα. Συμφωνώ , άλλα θά δώσω κι’ άλλα παραδείγματα παρμένα άπ’ τήν ιστορία τής γαλλικής λογοτεχνίας, μιας χώρας πού τά πνευματικά της ρεύματα συνάντησαν — τουλάχιστον ως τά μέσα τοΰ περασμένου αιώνα — τήν πιο πλατειά συμπάθεια σ’ δλη τήν Ευρώπη.

Οί Γάλλοι ρομαντικοί, σύγχρονοι τοΰ Ποΰσκιν, ήταν κ ι’ αυτοί, μέ ελάχιστες εξαιρέσεις, θερμοί οπαδοί τής {θεωρίας ή τέχνη γιά τήν τέχνη. Ό Θεόφιλος Γκωτιέ, πού ήταν 'ίσως ό πιο συνεπής άπ’ δλους τους, άπηΰθυνε προς τούς υπερασπιστές τής ωφελιμιστικής σχολής τής τέχνης τήν ακόλουθη αποστροφή :

Ό χ ι , ηλίθιοι, δχι ανόητα άνθρωπάκια, ενα βιβλίο δέν είναι ένα πιάτο πατσάς, ενα μυθιστόρημα δέν είναι ενα ζευγάρι άρ- βΰλες... Μά τά εντερα δλων τών περασμένων, τών τωρινών και τών μελλοντικών Π απώ ν τής Ρώμης, δχι, διακόσιες

Η ΧΕΧΝΙΙ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 19

χιλιάδες φορές δχι... Έ γ ώ , εΐμ ’ απ’ αυτούς πού έχουν ανάγκη άπ ' τό περιττό και αγαπώ τά πράματα δπως και τούς ανθρώπους αντίστροφα απ’ τΙς υπηρεσίες πού μοΰ προσφέρουν.

Ό ίδιος ό Γκωτιέ, σέ μια βιογραφική σημείωση σχετική μέ τόν Μπωντλαίρ, επαινεί τόν συγγραφέα τών Ά ν ϋ έ ω ν τον Κακοϋ γιατί υποστήριξε τήν άπόλυτην αυτονομία τής τέχνης και δέν δέχτηκε πώς ή ποίηση έχει κΓ άλλο σκοπό εκτός άπ’ τόν ϊδιο τόν εαυτό της, να εκπληρώσει κι5 άλλην αποστολή έκτος άπ’ τό νά πλημμυρίσει τήν ψυχή τοΰ αναγνώστη μέ ομορφιά — μέ τήν άπόλυτην έννοια τής λέξης.

'Η παρακάτω δήλωση μάς δείχνει πόσο ζοΰσε μέσα στό πνεύμα τοϋ Ι’κωτιέ ή «ιδέα τοϋ ωραίου», πέρα απ’ τις πολιτικές και κοινωνικές ιδέες:

Μ’ δλη μου τήν καρδιά θά παρατιόμουν άπ’ τα δικαιώματά μου σά Γάλλου και σαν πολίτη γιά νά δώ έναν αυθεντικό πίνακα τοϋ Ραφαήλ ή μιάν όμορφη γυναίκα γυμνή.

Κανείς δέν ί)ά μπορούσε νά πάει πιο μακρυά. Κ ι’ όμως ολοι οί παρνασσιακοι ήταν σίγουρα σύμφωνοι μέ τόν Γκωτιέ" ίσ ω ς- - τό πολύ - πολύ — μερικοί νά είχαν μερικές επιφυλάξεις πάνα) στόν υπερβολικά παράδοξο τρόπο πού μεταχειρίστηκε, ’ιδιαίτερα στά νειάτα του, γιά νά έκφράσει τις απαιτήσεις «απόλυτης αυτονομίας τής τέχνης»,

Ά π ό ποϋ προερχόταν αυτή ή νοοτροπία τών ρομαντικών κα'ι τών παρνασιακών ; Ή τ α ν άρα γε κΓ αυτοί σέ διάσταση μέ τήν κοινωνία τής εποχής τους ;

Στά 1Κ57, σ’ ένα άρθρο πού έγραψε μέ τήν ευκαιρία τής επανάληψης στό Γαλλικό Θέατρο τοϋ έργου τοϋ Βινύ Τοάττερ- τον, ο Θεόφιλος Γκωτιέ αναφερόταν στις αναμνήσεις πού είχε άπ’ τήν πρώτη παρουσίαση τοΰ δράματος αύτοϋ στις 12 τού Φλεβάρη τοϋ 1835. Νά τί διηγείται :

Ή πλατεία, πού μπρός τηςξεφώνιζεν δ Τσάττερτον, ήταν γεμάττι άπό χλωμούς έφηβους μέ μακρυά μαλλιά, πού πίστευαν απόλυτα πώς δέν υπήρχε άλλη παραδεχτή απασχόληση σ’ αυτό τον κόσμο άπ’ τή στιχουργία ή τή ζωγραφική... καί κοίταζαν τούς μπουρζονάδες μέ τέτοια περιφρόνηση πού μόλις μπορούσε νά συγκριί^εϊ μέ τήν περιφρόνηση τών αλεπούδων τής Χαϊδελβέργης ή τής Ίένας γιά τούς Φ ιλισταίονς.ΓΙοιοί ήταν λοιπόν αυτοί οί περιφρονητέοι μιτονρζουάδες ;


Οί αστοί, απαντάει ό Γκωτιέ, ήταν περίπου δλος ό κόσμος'οί τραπεζίτες, οί χρηματιστές, ο ί συμβολαιογράφοι, οί επιχειρηματίες, οί καταστηματάρχες καί δλοι οί άλλοι πού δέν παίρναν μέρος στό «μυστικό δείπνο» τών παραπάνω, μά κέρδιζαν ωστόσο πίζα τή ζωή τους».Νά κΓ άλλη μιά μαρτυρία :

'Ο Θεόδωρος ντε Μπανβίλ, στό σχόλιο μιάς απ’ τις ’Α κροβατικές ’Ωδές του, αναγνωρίζει πώς ένοιωσε κΓ αυτός τό μίσος εναντίον τών μπουρζονάδων. ΚΓ εξηγεί μέ τή σειρά του τό νόημα πού δίναν οί ρομαντικοί στή λέξη μηονρζονάς :

Στό ρομαντικό λεξιλόγιο, μπουρζονάς έσήμαινε ό άνθρωπος πού δέν έχει άλλη λατρεία εκτός απ’ τή λατρεία τοΰ παρά, άλλο ιδανικό έκτος απ’ τό ιδανικό τοΰ φιλοτομαρισμού, ό άνθρωπος πού στήν ποίηση αγαπάει τή συναισθηματική ρομάντζα καί στις πλαστικές τέχνες τήν έγχρωμη λιθογραφία.

‘Υπενθυμίζοντας αυτά, ό Μπανβίλ παρακαλεΐ τούς αναγνώστες του νά μην εκπλήττονται δταν βλέπουν πώς στις ’Α κροβατικές ’Ωδές του - - που, σημειώστε, έκδόθηκαν κατά τήν τελευταία περίοδο τοΰ ρομαντισμοΰ — ονόμαζε κακούργους τούς ανθρώπους πού μόνο τους έγκλημα ήταν τό δτι ζοΰσαν μιά αστική ζωή καί δέν υποκλίνονταν μπρος στις ρομαντικές μεγαλοφυΐες.

Οί μαρτυρίες αυτές δείχνουν αρκετά πειστικά πώς οί ρομαντικοί βρίσκονταν σέ διάσταση μέ τήν αστική κοινωνία πού μέσα της ζοΰσαν. Ή αλήθεια είναι πώς αυτή ή διάσταση δέν παρουσίαζε κανένα κίνδυνο γιά τό αστικό καθεστώς. Οί νεαροί αστοί πού σύχναζαν στούς ρομαντικούς κύκλους, δέν ξεσηκώνονταν εναντίον τής «καθεστηκυΐας τάξεως», μά μονάχα αγανακτούσαν γιά τή ποταπότητα, τήν ανία καί τή χυδαιότητα τής αστικής ζωής. Ή νέα τέχνη πού τούς ενθουσίαζε ήταν γΓ αύτούς ενα καταφύγιο εναντίον τής ποταπότητας, τής ανίας καί τής χυδαιότητας τών αστών.

Στά τελευταία χρόνια τής Παλινόρθωσης καί τά πρώτα χρόνια τής βασιλείας τοΰ Λουδοβίκου Φιλίππου, δηλαδή στήν καλύτερη περίοδο τοΰ ρομαντισμού, ή γαλλική νεολαία ανεχόταν δλο καί λιγότερο τήν ποταπότητα, τήν πεζότητα καί τόν ανία τής αστικής ζωής, επειδή ή Γαλλία είχε μόλις περάσει τις τρομερές θύελλες τής Μεγάλης Επανάστασης καί τής Ναπολεόντειας


εποχής, πού τόσο βαθιά είχαν άναμοχλεΰσει τά πάθη ί1). 'Ό ταν ή αστική τάξη πήρε μιά προέχουσα θέση στήν κοινωνία κΓ ή φλόγα τής απελευθερωτικής πάλης έπαψε νά τή θερμαίνει, δέν έμενε πιά στήν τέχνη παρά ή εξ ιδανίκευση της αχρηστίας της ασ τικής ύπαρξης. Αυτή ή εξιδανίκευση έγινε ακριβώς άπ5 τή ρομαντική τέχνη. Οί ρομαντικοί προσπάθησαν νά έκφράσουν τήν εχθρότητά τους εναντίον τής αστικής ισορροπίας και τοΰ άστικοΰ κομφορμισμού, δχι μονάχα μέ τά έργα τέχνης τους μά ακόμα καί μέ τήν εμφάνισή τους. Ό Γ’κοηιέ μάς είπε παραπάνω πώς οί νέοι πού γέμιζαν τήν πλατεία τοϋ θεάτρου πού έπαιζε τόν Ταάτ- τερτον είχαν μακρυά μαλλιά. Ποιος δέν ακούσε νά μιλοΰν γιά τό κόκκινο γιλέκο τοΰ ίδιου τοΰ Γκωτιέ πού ήταν αντικείμενο σκανδάλου γιά τούς «καθωσπρέπει» ανθρώπους ; Τά πολύχρωμα κΓ εκκεντρικά κοστούμια καί τά μακρυά μαλλιά ήταν γιά τούς ρομαντικούς νέους τά κύρια μέσα αντίδρασης στούς τόσο μισητούς αστούς. Τό ίδιο καί ή χλωμάδα τοΰ προσώπου παρουσιαζόταν σάν ένα είδος διαμαρτυρίας εναντίον τών χορτασμένων αστών. Ό Γκωτιέ' έλεγε :

Τότε, στή ρομαντική σχολή, ήταν τής μόδαςνά είναι κανείς χλωμός, πελιδνός, πρασινωπός κι" δσο τό δυνατό πιό πτωματώ- δης. Αυτό έδινε ύφος μοιραίο, βυρωνικό, γκιαούρικο, τάχα πώς τό πρόσωπο τό κατέτρωγαν τά πάθη κι" οί τύψεις. Οί ευαίσθητες γυναίκες σάς έβρισκαν ενδιαφέροντα...

Ό Γκωτιέ λέει ακόμα πώς οί ρομαντικοί δύσκολα συχαιροΰ- σαν τόν Ούγκώ γιά τή φροντισμένη εμφάνισή του :

Σάν έκλειναν οί πόρτες καί κανένας ιερόσυλος δέν ήταν μπροστά, οί ρομαντικοί έκφραζαν τή δυσαρέσκεια τους γ ι’ αυτή τήν αδυναμία μιας μεγάλης ιδιοφυίας πού τόν πρόσδενε στήν

1. Ό Ά λφρέντ ντέ Μυσσέ χαρακτηρίζει μ ’ αύτά τά λόγια τήν έπο- χή εκείνη :

«Τότε σχηματίστηκαν δυό στρατόπεδα : άπ1 τή μιά μεριά τά ξαναμμένα κα'ι πονεμένα πνεύματα, όλες οί εκστατικές ψυχές πού είχαν ανάγκη γιά τό άπειρο αναγκάστηκαν νά χαμηλώσουν τό κεφάλι κλαίγοντας· σκεπάστηκαν μ ’ άρρωστημένα όνειρα καί ζοΰσαν μ ’ αδύναμα τριαντάφυλλα μέσα σ’ έ'ναν άικεανό πίκρας. Ά π ’ τήν άλλη μεριά, οί σάρκινοι άνθρωποι έμειναν ορθοί, ακλόνητοι, απολαβαίνοντας τις θ ετ ικές χαρές, δίχως άλλη φροντίδα ά π’ τό νά μετροΰν τά λεφτά τους. Ή ταν δλα γύρω έ'νας στεναγμός κ ι’ ενα τρανταχτό γέλιο' ό στεναγμός έβγαινε άπ’ τήν ψυχή καί τό γέλιο άπ’ τό κορμί». ('Εξομολογήσεις ενός παιδιοΰ τοΰ αιώνα, σελ. 10).


ανθρωπότητα κ ι’ ακόμα σ’ αυτή τήν ίδ ια τήν αστική τάξη.

Πρέπει νά σημειώσουμε πώς γενικά οί προσπάθειες πού κάνουν οί άνθρωποι γ ιά νά αποκτήσουν ενα άλφα ή βήτα ΰφος, αντανακλούν πάντοτε τις κοινωνικές σχέσεις μιας ορισμένης εποχής. Θά μπορούσε κανείς νά γράψει πάνω σ’ αυτό τό θέμα μιάν απ’ τις πιο ενδιαφέρουσες κοινωνιολογικές μελέτες.

Μ’ αυτή τους τή στάση απέναντι στήν αστική τάξη, οί ρομαντικοί νέοι επρεπε αναγκαστικά ν’ άγαναχτοϋν μέ τήν ιδέα μιας «ώφελιμιστικής τέχνης». Τό νά γίνει τέχνη ώφέλιμη σήμαι- νε γΓ αυτούς τό νά μπεί στήν υπηρεσία τοϋ ίδιου τοϋ άστοΰ, πού τόσο βαθιά περιφρονοϋσαν. ’Έ τσ ι εξηγούνται τά υβριστικά λόγια τοΰ Γκωτιέ, πού άναφέραμε παραπάνω, εναντίον τών οπαδών τής ωφελιμιστικής τέχνης πού τούς χαραχτηρίζει «ηλίθιους καί τιποτένιους» κ.λ.π. ’Έ τσ ι εξηγείται κΓ ή παραδοξολογία δτι ή αξία τών ανθρώπων καί τών πραγμάτων ήταν, γ ι’ αυτόν, άντιστρόφως ανάλογη προς τήν ωφελιμότητα πού μπορούσαν νά έχουν. "Ολες αυτές οί φράσεις κΓ οί παραδοξολογίες έχουν τήν ίδ ια σημασία μέ τό στίχο τοϋ Π οΰσκιν:

Π ίσω ! 'Ο φιλήσυχος ποιητής Δέν σας σκέφτεται καθόλου.

Οί παρνασσιακοί καί οί πρώτοι Γάλλοι ρεαλιστές (οί αδελφοί Γκονγκούρ, ό Φλωμπέρ κ. ά.) περιφρονοϋσαν επίσης τήν αστική κοινωνία πού τούς περιστοίχιζε. Σαρκάζανε κι’ αυτοί τούς «μπουρζουάδες» πού τόσο μισούσαν κΓ αν τύπωναν τά εργα τους αυτό δέν τδκαναν — δπως ελεγαν — γιά τό ευρύ κοινό, μά μονάχα γιά μερικούς διαλεχτούς, γιά τούς «άγνωστους φίλους», δπως εγραφε δ Φλωμπέρ σ’ ενα άπ’ τά γράμματά του. Σύμφωνα μέ τή γνώμη τους, μονάχα ενας μέτριος συγγραφέας μπορεί ν’ αρέσει στό ευρύ κοινό. Ό Λεκόντ ντέ Λίλ εγραψε πώς μιά μεγάλη επιτυχία είναι γιά τό συγγραφέα σημάδι πνευματικής κατωτερότητας. Ε ίναι τάχα ανάγκη νά προσθέσουμε πώς οί παρνασσιακοί ήταν δπως κι’ οί ρομαντικοί, θερμοί οπαδοί τής θεωρίας «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» ;

Θά μπορούσα ν ’ αναφέρω κ ι’ άλλα παραδείγματα, αλλά είναι ανώφελο. Φαίνεται κΓ δλας καθαρά πώς ή τάση τών καλλιτεχνών νά υιοθετούν τή θείορία «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη» γεννιέται δταν βρίσκονται σέ διάσταση μέ τήν κοινωνία πού τούς περιστοιχίζει. Πρέπει ωστόσο νά αναλύσουμε μέ ακρίβεια αυτή τή διάσταση.


Στό τέλος τοϋ 18ου αιώνα, τήν εποχή πού προηγήθηκε τής Μεγάλης ’Επανάστασης, οί Γάλλοι καλλιτέχνες μέ προοδευτικές ιδέες βρίσκονταν κΓ αυτοί σέ διάσταση μέ τήν «κοινωνία» πού δέσποζε τότε. 'Ο Νταβίντ κΓ ή ομάδα του ήταν εχθροί τοΰ πα- ληοΰ απολυταρχικού καθεστώτος. ΚΓ ή διάσταση αυτή ήταν προφανώς χωρίς διέξοδο, μέ τήν έννοια πώς ή συμφιλίωση ανάμεσα σ’ αυτούς καί τό καθεστώς ήταν αδύνατη. ΚΓ ακόμα περισσότερο ή διάσταση ήταν πολύ πιο βαθειά άπ’ αυτή πού χώριζε τούς ρομαντικούς ά π ’ τήν αστική κοινωνία. Π ράγματι, ό Νταβίντ κΓ ή ομάδα του ποθούσαν τήν κατάργηση τού απολυταρχικού καθεστώτος. ’Α ντίθετα, ό Θεόφιλος Γκωτιέ κΓ οί οπαδοί του δέν έτρεφαν — δπως τό είπαμε κΓ δλας — καμμιάν εχθρότητα εναντίον τής άστικής κοινωνίας, κΓ ήί)ελαν μονάχα νά πάψει ή άστι- τή αυτή κοινωνία νά ευνοεί μιάν ορισμένη πεζότητα καί χυδαιό- κητα τών ήίΐών (ό Θεόδωρος ντέ Μπανβίλ τό είπε καθαρά πώς οί ρομαντικές επιθέσεις εναντίον τοΰ μπονρζουά δέν είχαν καθόλου σά στόχο τους τούς αστούς σαν τάξη).

"Οταν ό Νταβίντ κ ι’ οί φίλοι του ξεσηκώνονταν εναντίον τοΰ απολυταρχικού καθεστώτος ήξεραν πώς τούς ακολουθούσαν, σέ πυκνές φάλαγγες, τά πλήθη τής «τρίτης τάξης», πού σέ λίγο «έγινε τό παν» σύμφωνα μέ τόν ξακουστό ορισμό τοΰ άββα Σε- γιές. Κατά συνέπεια, τό αίσθημα τής διάστασης μέ τήν «καθε- στηκυΐα τάξη» πού τούς συνείχε, συμπληρώνονταν μέ τή συμ* πάθειά τους γιά τήν νέα κοινωνία πού μέσ’ άπ’ τά στήθια τής παληας πρόβαλλε, έτοιμη νά τήν άντικαταστήσει. ’Α ντίθετα, στούς παρνασσιακούς καί τούς ρομαντικούς, βλέπουμε ολωσδιόλου διαφορετική κατάσταση : δέν έλπιζαν, ούτε κΓ επιθυμούσαν μιάν άλλαγή τής κοινωνικής διάρθρωσης τής Γαλλίας τοΰ καιροΰ τους κΓ έτσι ή διάστασή τους μέ τήν κοινωνία ήταν δίχως ελπίδα καί δίχως διέξοδο.

Ούτε κΓ ό δικός μας δ Ποΰσκιν περίμενε καμμιάν άλλαγή στή Ρωσία τοΰ καιρού του καί μπορούμε νά ποΰμε πώς στήν εποχή τοΰ Νικολάου τοΰ 1ου ούτε κάν τήν επιθυμούσε. Γ ι’ αυτό κΓ ή ιδέα του γιά τήν κοινωνική ζωή είναι πλημμυρισμένη άπό απαισιοδοξία.

Νομίζω πώς τώρα μπορώ νά συμπληρώσω τό προηγούμενο συμπέρασμά μου καί νά πώ :

Ή τάση τών καλλιτεχνών καί τών προσώπων, πού ένδιαφέρον- ται ενεργά γιά τήν καλλιτεχνική δημιουργία, νά δέχονται τήν θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη», γεννιέται καί άντρώ-

21 Η ΤΕΧΝΗ ΚΛΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

νεται σά συνέπεια τής ανεπανόρθωτης διάστασης πού υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτούς καί τό κοινωνικό περιβάλλον πού τούς περιστοιχίζει.

Δέν τελειώσαμε δμως. Τό παράδειγμα τής δικής μας «γενιάς τοΰ 1860» πού πίστευε ακράδαντα στόν προσεχή θρίαμβο τής λογικής, καθώς καί τό παράδειγμα τοΰ Νταβίντ καί τών φίλων του πού τούς ενέπνεε ή ’ίδια πίστη, μάς αποδείχνει πώς αυτό πού ονομάσαμε «ωφελιμιστική τέχνη», δηλαδή ή τάση νά θεω ρούμε τά έργα τέχνης σαν «κρίσεις πάνω στις εκδηλώσεις τής ζωής», καθώς επίσης κ ι5 ή χαρούμενη επιθυμία καθημερινής συμμετοχής στούς κοινωνικούς άγώνες γεννιώνται καί ριζώνουν εκεί οπου υπάρχει μιά αμοιβαία συμπάθεια ανάμεσα σ’ ένα σημαντικό μέρος τής κοινωνίας καί αυτούς πού λίγο - πολύ ένδιαφέ- ρονται ενεργά γιά τήν καλλιτεχνική δημιουργία.

Τό άκόλουθο παράδειγμα θά μας δείξει πόσο σωστή είναι αυτή ή σκέψη.

"Οταν ξέσπασε ή θύελλα τής ανακαινιστικής επανάστασης τοΰ Φλεβάρη τοΰ 1848, πολλοί Γάλλοι καλλιτέχνες έγκατέλειψαν ολοκληρωτικά τή θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη». ’Ακόμα κι5 6 Μπωντλαίρ, — πού ό Γκωτιέ θ ’ αναφέρει αργότερα σάν παράδειγμα καλλιτέχνη πέρα γιά πέρα πεπεισμένου γιά τήν αναγκαιότητα τής απόλυτης αυτονομίας τής τέχνης — άρχισε άμέσαις νά εκδίδει μιάν επαναστατική εφημερίδα : ή Έ ϋ ν ικ ή Σω τηρία. Ή αλήθεια είναι πώς ή εφημερίδα αυτή εξαφανίστηκε γρήγορα, μολαταύτα, άκόμα στά 1852, στόν πρόλογό του στά Τραγούδια τοϋ ΓΙιέρ Ντυπόν, ό Μπαιντλαίρ χαρακτηρίζει τή θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» σάν «παιδαριώδη» καί δηλώνει πώς ή τέχνη πρέπει νάχει ενα κοινωνικό σκοπό. Μονάχα μετά τή νίκη τής άντεπανάστασης, ό Μπωντλαίρ κ ι’ οί άλλοι καλλιτέχνες πού τόν άκολουθοΰσαν, ξαναγύρισαν στήν «παιδαριώδη» θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη».

'Έ νας άπ’ τούς μελλοντικούς φωστήρες τοϋ Παρνασσού, δ Λεκόντ ντέ Λίλ, έξέφρασε πολύ καθαρά τό ψυχολογικό νόημα αυτής τής επιστροφής στόν πρόλογό του τής πρώτης έκδοσης τών Παλαιών Π οιημάτω ν του, πού τυπώθηκε στά 1852. Έ κ ε ι διαβάζουμε πώς «ή Ποίηση δέν πρόκειται πιά νά δόσει ηρωικές πράξεις ’ δέν θά έμπνεύσει πιά στούς ανθρώπους κοινωνικές αρετές, γιατί ή ιερή γλώσσα, άναγκασμένη — δπως σ’ δλες τις περιόδους λογοτεχνικής παρακμής — νά μήν εκφράζει πιά παρά τ ιποτένιες προσωπικές εντυπώσεις...δέν μπορεί πιά νά διδάξει τόν άνθρωπο».


’Απευθυνόμενος στούς ποιητές, δ Λεκόντ ντέ Λίλ λέει :

Ποιητές, τ ι . θά πείτε ; τ ί θά διδάξετε Δάσκαλοι τοΰ ανθρώπινου γένους, νά πού οί μαθητές σας ξέρουν σήμερα ένστικτώδικα πιο πολλά άπό σάς.

Σύμφω να μέ τόν μέλλοντα παρνασσιακό, δ ρόλος τής ποίησης είναι σήμερα «νά δίνει τήν ιδανική ζωή σ’ αυτούς πού δέν έχουν πιά πραγματική ζωή».

Τά βαθιά αυτά λόγια άποκαλύπτουν ολο τό ψυχολογικό μυστήριο τής τάσης γιά τήν άναζήτηση καταφύγιου στή θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη». Θά εχουμε τήν ευκαιρία νά άναφέ- ρουμε πολλές φορές τόν άποκαλυπτικόν αυτό πρόλογο τοΰ Λεκόντ ντέ Λίλ.

Γ ιά να τελειώνουμε μ3 αυτό τό ζήτημα θά προσθέσω πώς κά&ε πολιτική εξουσία, εφόσον ένδιαφέρεται γιά τήν τέχνη, προτιμάει πάντα τήν «ωφελιμιστική τέχνη». Κ ι’ αυτό εύκολα μπο* ρεΐ κάνεις νά τό καταλάβει, γ ια τ ί είναι συμφέρον της νά χρησιμοποιήσει δλες τις ιδεολογίες γιά τήν επίτευξη τοΰ δικοΰ της σκο- ποΰ. Κ αι καθώς ή πολιτική εξουσία είναι ελάχιστες φορές επαναστατική καί συχνότερα συντηρητική, όταν δέν είναι αντιδραστική, βλέπουμε πώς θά ήταν σφάλμα νά φαντασθοΰμε πώς ή ώφελιμιστική άποψη, δσον άφορά τήν τέχνη, άνήκει άποκλειστικά στούς επαναστάτες ή γενικά στούς ανθρώπους μέ «προοδευτικές» ιδέες. 'Η ιστορία τής ρούσικης λογοτεχνίας δείχνει καθαρά πώς οί αύτοκρατορικοι «προστάτες» μας δέν ήταν διόλου ενάντιοί της. ’Ιδού μερικά παραδείγματα : Στά 1814 έκδόθηκαν τά τρία πρώτα μέρη τοΰ μυθιστορήματος τοΰ Φ. Ξ. Ναρέζνυ : 'Ο Ρώ σος Ζ'ιλ Μ πλάς η οί π ερ ιπ έτε ιες τον π ρ ίγκ ιπ α Γαβριήλ Ται- στιακώφ. Τό μυθιστόρημα αυτό άπαγορεύτηκε μέ διαταγή τοΰ ύπουργοΰ τής Παιδείας κόμιτα Ραζουμόφσκυ, πού — μ’ αυτή τήν ευκαιρία — είπε τά παρακάτω πάνα) στις σχέσεις τής λογοτεχνίας μέ τή ζωή :

Πολλές φορές οί συγγραφείς μυθιστορημάτων, προσπαθώντας νά καταπολεμήσουν τά βίτσια, τά ζωγραφίζουν μέ τέτοια χρώματα ή περιγράφουν μέ τόσες λεπτομέρειες, πού μ5 αυτό τόν τρόπο τά κάνουν νά προσελκύουν τήν προσοχή τής νεολαίας, πράγμα πού θάπρεπε ν’ άποφεύγουν μέ κάθε μέσο. “Οποια κ ι’ αν είναι ή λογοτεχνική άξία ενός μυθιστορήματος, δέν πρέπει νά τυπώνεται αν δεν εχει πραγματικά εναν ηθικό σκοπό.

3


Βλέπετε, λοιπόν, πώς ό Ραζουμόβσκυ δέν πίστευε καθόλου πώς ή τέχνη είναι ταυτόσημη μέ τό σκοπό τής ύπαρξής της. Τό ίδιο σκέφτονταν και τά ό'ργανα τοϋ Νικόλαου τοϋ 1ου πού ή επίσημη τοποθέτησή τους τούς ανάγκαζε νά πάρουν θέση απέναντι στήν τέχνη. Κ ι’ ό Όστρόβσκυ-, μέ τή σειρά του, άπασχό- λησε τήν εξουσία. Σαν έκδόθηκε τό Μάρτη τοϋ 1850 ή κωμωδία του : Μ εταξύ φίλων, τά πάντα συμβιβάζονται, μερικοί φω τισμένοι ερασιτέχνες τής λογοτεχνίας... καί τοϋ εμπορίου, φοβήθηκαν μήπως αυτή ή κωμωδία προσβάλει τούς εμπόρους καί τότε ό υπουργός τής Π αιδείας (ό πρίγκιπας Π . Α. Κρίνσκι — Τσιχματώφ) πρόσταξε τόν επιθεωρητή τής σχολικής περιφέρειας Μόσχας νά καλέσει τό νεοφώτιστο δραματουργό καί νά τόν κάνει νά καταλάβει πώς δ ευγενικός καί ώφέλιμος σκοπός ενός ταλέντου δέν ήταν μονάχα μιά ζωντανή αναπαράσταση ενός παραστρατήματος ή μιας γελοιότητας, άλλά αντίθετα ή άποδοκιμασία τους, όχι μονάχα μέ τήν γελοιογράφηση, άλλά ιδιαίτερα μέ τή διάδοση άνώτεροον ηθικών συναισθημάτων. Ό συγγραφέας πρέπει λοιπόν ν’ αντιτάσσει στό παραστράτημα τήν αρετή' στό κακό καί στό γελοίο τήν σχεδιαγράφηση Ιδεών καί πράξεοον ικανών νά εξυψώσουν τήν ψυχή' πρέπει τέλος νά κάνει τόν κόσμο νά πιστέψει σ’ αυτή τήν τόσο σημαντική γιά τή δημόσια καί Ιδιω* τΐκή ζωή άρχή : πώ ς κάθε κακό βρίσκει σ’ αυτόν έδώ τόν κόσμο τήν τιμω ρία του.

Ό ίδιος δ αύτοκράτορας Νικόλαος Πάβλοβιτς έ'βλεπε τήν τέχνη άπό «ήί)ική» κυρίως άποψη. Είδαμε παραπάνω πώς συμμεριζόταν τή γνώμη τοΰ άστυνομικοΰ Μπένκεντορφ σχετικά μέ τήν ωφελιμιστική χρησιμοποίηση τοΰ Ποΰσκιν. Ε παινούσε άδί- σταχτα τό θεατρικό εργο τοΰ Όστρόβσκυ : Ό καθένας σχή θέση του, πού γράφτηκε τήν εποχή πού δ τελευταίος, κάτω άπ’ τήν επίδραση τών σλαβόφιλων, επαναλάμβανε σέ χαρούμενα συμπόσια πώς μέ τή βοήθεια τών φίλων του θά «γκρέμιζε δλο τό εργο τοϋ μεγάλου Πέτρου»' κ ι’ δ αύτοκράτορας ελεγε γιά τό άρκετά διδα- χτικό αυτό εργο : «Δέν είναι θεατρικό εργο, είναι μάθημα».

Γιά νά μή συσσωρεύω τά παραδείγματα, θά άρκεστώ νά αναφέρω άκόμα τά παρακάτω γεγονότα :

Ό Μ οσχοβίτικος Τηλέγραφος τοΰ Ν. Πολεβόϋ κλείστηκε άπ’ τήν κυβέρνηση τοΰ Νικολάου, γ ιατί δημοσίεψε δυσμενή κριτική τοΰ «πατριωτικοΰ» έργου τοϋ Κουκόλνικ : Ή χεΙρ τοϋ Ύ - ■ψίστόυ ε'σωσε τήν πατρίδα . Ό τ α ν δμως δ Ν. Πολε(3όϋ εγραψε, μέ τή σειρά του, πατριωτικά εργα : δ Παλαίμαχος τοϋ Ρούσικου Στόλου κ ι’ δ ’Έ μπορα ς Ίγκόλκ ιν , δ αύτοκράτορας — διη-


γεΐται ό αδελφός τοϋ συγγραφέα —- ενθουσιάστηκε άπ’ τό δραματικό ταλέντο του :Ό συγγραφέας αυτός είναι εξαιρετικά προικισμένος, είπε' πρέ

πει νά γράφει κ ι’ άκόμα νά γράφει. Νά τί πρέπει νά κάνει, άλλά— πρόσθεσε χαμογελώντας — ποτέ του νά μην ξα- ναεκδόσει περιοδικό !Μη νομίζετε πώς οί Ρώσοι ιθύνοντες άποτελοϋσαν εξαί

ρεση. ’Ό χ ι. "Ενας τυπικός αντιπρόσωπος τοϋ άπολυταρχισμοΰ, δ Λουδοβίκος 14ος ήταν ό'χι λιγότερο πεπεισμένος πώς προορισμός τής τέχνης δέν ήταν δ αυτοσκοπός, μά πώς αντίθετα ή τέχνη επρεπε νά εκπληρώνει τήν άποστολί) τής ηθικής μόρφωσης τών ανθρώπων. 'Ό λη ή λογοτεχνία κι’ ή τέχνη τοΰ μεγάλου αιώνα τοϋ Λουδοβίκου 14ου είχαν βαθιά ποτιστεί άπ’ αυτή τήν άρχή.

Τό ίδιο κι’ δ Ναπολέοντας ό 1ος θεωροΰσε τό δόγμα «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» σάν μιά άπ’ τις πιο βλαβερές εφευρέσεις τών συχαμερών «Ιδεολόγων». ’Ή θελε κ ι’ αυτός τήν τέχνη καί τή λογοτεχνία νά εξυπηρετούν τήν ηθική. Και μέχρις ένα δρι- σμένο σημείο τό πέτυχε: οί περισσότεροι πίνακες τών εκθέσεων αυτής τής εποχής παρίσταναν τά στρατιωτικά κατορθώματα τής Ύ πατείας και τής Αυτοκρατορίας.

Ό «μικρός» — ανεψιός, δ Ναπολέων δ 3ος, ακολούθησε καί σ’ αυτό τό πεδίο τά ίχνη τοΰ θείου του, μέ πολλή μικρότερην δμως επιτυχία. ’Ή θελε κ ι’ αυτός νά υποχρεώσει τή λογοτεχνία καί τήν τέχνη νά υπηρετήσουν αυτό πού εκείνος ονόμαζε η θ ική . Τό Νοέμβρη τοΰ 1852, δ Λυωνέζος καθηγητής Β. ντέ Λα- πράντ κοροΐδεψε δίχως οίκτο τήν προσπάθεια αυτή τοϋ Βονα- πάρτη μέ μιά σάτιρα πού είχε τόν τίτλο : Οί Κ ρατικές Μοϋσες. Σ ’ αυτήν ανάγγελλε πώς δ καιρός ήταν κοντά πού οί κρατικές μοΰσεςθά ύπόβαλλαν τήν ανθρώπινη λογική σέ στρατιωτική πειθαρχία καί τότε ή τάξη θά βασίλευε παντοϋ καί κανένας συγγραφέας δέν θά τολμοΰσε νά εκφράσεικαί τήν παραμικρή δυσαρέσκεια :

Π ρέπει νάσαι ευχαριστημένος οά βρέχει, σάν κάνει λιακάδα, Σαν κάνει ζέστη, σάν κάνει κρύο. Τό χρώμα σας είναι ροδο

κόκκινο.Σ υχαίνομαι τους αδύνατους, μ ε τά χλωμά τά πρόσωπα.Α υτός πού δέν γέλα, τ ’ αξίζει νά γίνει κομματάκια κ.λ.π .

Θά προσθέσω πώς μ’ αυτή τήν πνευματώδικη σάτιρά του δ Λαπράντ εχασε τή θέση του. Ή κυβέρνηση τοϋ Ναπολέοντα τοϋ 3ου δέν επέτρεπε τήν κοροϊδεία τών «Κρατικών Μουσών»...

Α ΛΛ’ Α Σ Α Φ Η ΣΟ Υ Μ Ε τούς ιθύνοντες κύκλους. Βρίσκουμε ανάμεσα στούς συγγραφείς τής Δεύτερης Α υτοκρατορίας ανθρώπους πού άπόρριπταν τή θεωρία «ή τέχνη

γιά τήν τέχνη» γιά λόγους πού δέν είχαν τίποτα τό προοδευτικό. Ό ’Αλέξανδρος Δουμας υίός π. χ. δηλώνει κατηγορηματικά πώς ή έκφραση «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» δέν είναι παρά μονάχα ενα «σύμπλεγμα τριών λέξεων δίχως καμμιάν έννοια». Στά εργα του : δ Νόθος κι’ ό ’Ά σ ω το ς πατέρας άκολουθοΰσεν ορισμένους κοινωνικούς σκοπούς. Πίστευε πώς χρωστούσε νά υποστηρίξει μέ τά εργα του τήν «παληά κοινωνία» πού, κατά τή γνώμη του, γκρεμιζόταν άπ’ δλες τ'ις μεριές.

Στά 1857 ό Ααμαρτίνος, μιλώντας γιά τό εργο τοΰ Ά λ - φρέντ ντέ Μυσσέ, πού τότες ειχε πεθάνει, εκρινε αυστηρά τόν ποιητή επειδή δέν είχε καμμιά θρησκευτική, κοινωνική, πολιτική ή πατριωτική πίστη και κατηγορούσε τούς σύγχρονους του ποιητές πώς «ξεχνούσαν τήν ουσία κ ι’ άσχολοΰνταν μονάχα μέ τά μέτρα κα'ι τις ρίμες τών στίχων τους».

’Αναφέρουμε, τέλος, ενα συγγραφέα μικρότερης σημασίας, τόν Μαξ'ιμ Ντύ Κάν πού, καταδικάζοντας τήν αποκλειστική εκζήτηση τοΰ ύφους, ελεγε :

Ε Ιν5 δμορφο τό νφος σάν υπάρχουν Ιδέες στό βάθος !Τ ί αξίζει όμως ενα δμορφο μέτω πο δίχω ς μυαλό ;

Και χτυπώντας τόν αρχηγό τής ρομαντικής σχολής στή ζωγραφική, γράφει :

"Οπως μερικοί λογοτέχνες δημιούργησαν τήν «τέχνη γιά τήν τέχνη», ό κ. Ντελακρουά ανακάλυψε «τό χρώμα γιά τό χρώμα». Ή ανθρωπότητα κι’ ή ιστορία...δέν είναι γ ι’ αυτόν παρά ενα μοτίβο συνδυασμοΰ καλοδιαλεγμένων αποχρώσεων.

Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

Σύμφωνα μέ τή γνώμη τοΰ ϊδιου συγγραφέα «δ καιρός τής σχολής ή τέχνη για τήν τέχνη πέρασε γ ιά πάντα».

Οΰτε, λοιπόν, δ Δουμάς υιός οΰτε κ ι’ δ Λαμαρτΐνος ή δ Μαξίμ Ντύ Καν είχαν τάσεις ανατρεπτικές. “Αν άπόρριπταν τήν θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη», δέν έπιθυμοΰσαν καθόλου ν’ αντικαταστήσουν τό αστικό καθεστώς μέ μιά νέα κοινωνική οργάνωση ‘ θέλανε αντίθετα νά σταθεροποιήσουν τήν αστική κοινωνία πού τόσο ειχε κλονίσει τό απελευθερωτικό κίνημα τοΰ προλεταριάτου. Ά π 3 αυτή τήν άποψη διαφέρουν άπ’ τούς ρομαντικούς κι’ ιδιαίτερα άπ’ τούς παρνασσιακούς κα'ι τούς πρώτους ρεαλιστές, άπλοΰστατα γιατί βολεύονταν πολύ πιο εύκολα μέ τόν αστικό τρόπο ζωής. Ή τ α ν αισιόδοξοι συντηρητικοί ενώ οί άλλοι ήταν απαισιόδοξοι συντηρητικοί.

’Α π’ τά παραπάνω βγαίνει τό συμπέρασμα πώς ή θεωρία τής ωφελιμιστικής τέχνης συμβαδίζει τόσο μέ τό συντηρητικό πνεΰμα δσο και μέ τό επαναστατικό. Πάντως, ή θεωρία αυτή προϋποι'ίέτει αναγκαστικά τήν ύπαρξη ζωτικού ενδιαφέροντος γιά έ'να κοινωνικό καθεστώς ή ενα κοινωνικό ιδανικό, δποιοδήποτε κ ι’ αν είν’ αυτό. ’Εξαφανίζεται άπό κει πού — για τόν άλφα η βήτα λόγο — αυτό τό ενδιαφέρον παύει νά υπάρχει.

’Ας προχωρήσουμε ακόμη κι’ ας δούμε ποιά άπ’ τις δυο αντίθετες τάσεις ευνοεί περισσότερο τήν ανάπτυξη τής τέχνης.

Αυτό τό ζήτημα, δπως κ ι’ δλα τά ζητήματα τής κοινωνικής ζωής καί σκέιρης, δέν μπορεί νά λυθεί κατά τρόπον απόλυτο. "Ολα έξαρτιοΰνται άπ’ τις συνθήκες τόπου καί χρόνου.

’Ας θυμηθούμε τό Νικόλαο τόν Ιο καί τά ό'ργανά του. Θά ήθελαν νά κάνουν τόν Ποΰσκιν, τόν Όστρόβσκυ καί άλλους σύχρονους συγγραφείς υπηρέτες τής ηθικής, δπως τήν εννοούσε τό σώμα τής τσαρικής Χωροφυλακής. ’ Ας υποθέσουμε μιά στιγμή πώ ςτό πετύχαιναν' τ ί θάβγαινε άπ’ αυτό ; 'Η απάντηση εΐν’ εύκολη : οί μούσες τών καλλιτεχνών, υποταγμένες στήν επιρροή τους θά γίνονταν Κρατικές Μούσες: ι^ά έδειχναν τά πιο καταφανή σημάδια τής παρακμής καί θάχαναν πολύ άπ’ τήν αλήθεια τους, τή δύναμή τους καί τήν ελκυστικότητά τους.

Τό ποίημα τοΰ Π οΰσκιν: Στους συκοφάντες τής Ρωσίας δέν μπορεί μέ κανένα τρόπο νά θεωρηθεί σάν ενα άπ’ τά καλύτερα εργα του. Τό θεατρικό εργο τοΰ Όστρόβσκυ, Καθένας στή θέση του, πού τό είχαν περί πολλοΰ σάν «ωφέλιμο μάθημα», δέν ήταν κ ι’ αυτό καμμιά σπουδαία επιτυχία. Κ ι’ δμως σ’ αυτό τό έργο, δ Όστρόβσκυ δέν έκανε παρά μερικά βήματα μονάχα προς τήν κατεύθυνση τοΰ τόσο άγαπητοΰ ιδανικού τών Μπέν-

30 Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ II ΚΟΙΧΩΧΙΚΙΙ ΖΩΙΙ

κεντορφ, Συρίνσκυ - Σιχμοιτώφ καί τών άλλων άξαοματούχων τοΰ Τσάρου.

"Ας υποθέσουμε πάλι πώς ό Θεόφιλος Γκωτιέ, ό Θεόδωρος ντέ Μπανβίλ, ό Λεκόντ ντέ Λίλ, ό Μπωντλαίρ, οί αδελφοί Γκονκούρ, ό Φλωμπέρ, μέ λίγα λόγια ολοι οί ρομαντικοί, οί παρνασσιακοί κι οί πρώτοι Γάλλοι ρεαλιστές συμφιλιώνονταν μίτο αστικό περιβάλλον που τούς περιστοίχιζε κι’ άρχιζαν μέ τή μοΰσα τους νά ύπηρετοΰν αυτούς πού — όπως είπε κι5 ό Μπανβ ί λ — «δέν είχαν άλλη λατρεία, έκτος απ’ τή λατρεία τοΰ παρά». Τ ί θάβγαινε ;

'Η απάντηση είν’ εύκολη. Οί ρομαντικοί, οί παρνασσιακοί κ ι= οί πρώτοι Γάλλοι ρεαλιστές {>ά πέφταν δλοι πολύ χαμηλά. Τά εργα τους θά ήταν λιγότερο δυνατά, πολύ λιγότερο αληθινά κ ι' ακόμα λιγότερο ελκυστικά.

Ποιύ εργο έχει μεγαλύτερη καλλιτεχνική αξία; Ή Μ αντάμ Μ ποβαρύ, τοΰ Φλωμπέρ, ή ό Γαμπρός τον Κου ΙΙουαριέ, τον Ώ ζιέ ; Λέν τίθεται καν ζήτημα. Δέν πρόκειται εδώ γιά μιά απλή διαφορά ταλέντου. Ή δραματική χυδαιότητα τοΰ Ωζιέ, πού αποτελεί μιά πραγματική αποθέωση τής πεζότητας καί τοΰ κομφορμισμού τών αστών, υποθέτει αναγκαστικά διαφορετική δημιουργική Ικανότητα απ ' τήν ικανότητα τοΰ Φλωμπέρ, τοΰ Γκονκούρ, κ ι' άλλων ρεαλιστών πού απομακρύνονταν μέ περιφρόνηση άπ’ αυτή τήν πεζότητα κι’ αυτό τόν κομφορμισμό.

Τέλος, το γεγονός πώς ενα άπ’ αυτά τά λογοτεχνικά ρεύματα τραβοΰσε κοντά ζον πολύ περισσότερα ταλέντα άπ’ τ ’ άλλο, έχει κ ι’ αυτό τή βαθύτερη έννοιά του. Τ ί πρέπει νά αυμττερά- νουμε άπ’ δλ° αυτά ;

Τούτο : οτι δηλαδή ή αξία ενός έργου τέχνης καθορίζεται, τελικά, άπ’ τήν άξια τοΰ περιεχομένου του, κ ι’ αυτό ακριβώς οί ρομαντικοί, κΓ ό Θεόφιλος Γκωτιέ ανάμεσα στούς άλλους, δέν παραδέχονταν. Ό Γκωτιέ έλεγε πώς ή ποίηση όχι μονάχα δέν αποδείχνει τίποτε, μά ακόμα πώς δέν άφηγεϊται τίποτα καί πώς ή ομορφιά ενός στίχου έςαρτάται άπ’ τήν αρμονία καί τό ρυθμό του. Αυτό είναι μεγάλο λάιθος κΓ ή αλήθεια είναι ακριβώς αντίστροφη. Ή πο ίη σ η —καί γενικά κάθε καλλιτεχνικό έργο — άφη - γε ΐτα ι πάντα κάτι γ ιατί εκφράζει πάντα κάτι. Φυσικά, <'άφηγεΙ- ται» κατά ένα δικό της τρόπο, Ό καλλιτέχνης εκφράζει τή σκέψη του μέ εικόνες, ενώ ό άρθρογράφος. αποδείχνει τις ιδέες του μέ λογικά επ ιχειρήματα ’Α ν ένας συγγραφέας χρησιμοποιεί λογικά επιχειρήματα αντί γ ιά εικόνες, ή αν οί εικόνες πού δημιουργεί τοΰ χρησιμεύουν γιά ν’ αποδείξει τήν άλφα ή τή βήτα «αλήθεια», τότε δέν είναι καλλιτέχνης άλλ’ άρθρογράφος, ακόμα κΓ


αν δέν γράφει δοκίμια η άρθρα, άλλά μυθιστορήματα, διηγήματα η θεατρικά εργα. Ό λ ’ αυτά πού είναι προφανή, δέν σημαίνουν πώς ή ιδέα δέν έχει σημασία σ’ ένα έργο τέχνης. Θάλεγα αντίθετα πώς δέν υπάρχει έργο τέχνης πού νά στερείται όλότελα ιδεολογικού περιεχομένου.’Ακόμα κι’ αύτοι οι συγγραφείς πού βάζουν τό ύφος πάνω άπ’ δλα και δέν νοιάζονται γιά τό περιεχόμενο, εκφράζουν πάντα μιάν ιδέα στά έργα τους, μέ τήν άλφα ή τή βήτα μορφή. 'Ο Θ. Γκωτιέ αδιάφορος γιά τό ιδεολογικό περιεχόμενο τών ποιητικών του δημιουργημάτων, βεβαίωνε, δπως είδαμε, πώς ήταν «έτοιμος μ’ δλτ) του τήν καρδιά νά παραιτηθεί άπ’ τά δικαιώματά του σάν Γάλλου και σάν πολίτη γ ιά νά δει έναν αυθεντικό πίνακα τοΰ Ραφαήλ ή μιάν δμορφη γυμνή γυναίκα».

Αυτά τά δυο συνδέονται στενά: ή αποκλειστική φροντίδα του γιά τό ύφος ήταν συνέπεια τής ολοκληρωτικής αδιαφορίας του γιά τά κοινωνικά κα'ι πολιτικά ζητήματα. Οί συγγραφείς πού βάζουν τό ύφος πάνω άπ’ δλα, εκφράζουν πάντα στά έργα τους— δπως τ ’ άπόδειξα παραπάνω — μιά αδιέξοδη διάσταση ανάμεσα σ’ αυτούς και τό κοινωνικό περιβάλλον πού τούς περιστοιχίζει. ’Από κεΐ προέρχεται ή Ιδέα πού είναι κοινή σ’ δλους τους και πού καθένας εκφράζει κατά τόν τρόπο του.

’Α ν ωστόσο είν’ αλήθεια πώς δέν υπάρχει καλλιτεχνικό έργο ολοκληρωτικά άδειο άπό κοινωνικό περιεχόμενο, δλες οί ιδέες δέν μπορούν νά εκφραστούν σ’ ένα έργο τέχνης. Ό Ρά- σκιν τό λέει πολύ σω στά: μιά κοπέλλα μπορεί νά κλάψει γ ιά τό χαμό τού έρωτά της, ενώ ένας φιλάργυρος δέν μπορεί νά κλάψει γιά τό χάσιμο τών χρημάτων του. Και πολύ σωστά σημειώνει πώς ή αξία ενός έργου τέχνης έξαρτάται άπ’ τήν ομορφιά τών συναισθημάτων πού εκφράζει.

Διερωτηθεΐτε, λέει, αν τό κάθε συναίσθημα πού μάς κατέχει μπορεί νά τραγουδηθεί άπό έναν ποιητή, αν μπορεί νά είναι γ ι’ αυτόν μιά πηγή άληθινής έμπνευσης' αν ναί, τότε αυτό τό συναίσθημα είναι πραγματικά άνώτερο. ”Αν αντίθετα δέν μπορεί νά τραγουδηθεί ή δέν μπορεί νά έμ- πνεύσει παρά μονάχα κοροϊδεία, τότε πρόκειται γιά ένα κατώτερο συναίσθημα.

Δέν μπορεί νά γίνει αλλιώς. Ή τέχνη είναι ένα άπ’ τά μέσα πνευματικής προσέγγισης ανάμεσα στούς άν&ρώπους. Κ ι’ δσο πιο άνώτερο είναι τό έκφραζόμενο συναίσθημα, τόσο περισσότερο τό έργο διευκολύνει τις πνευματικές σχέσεις άνάμεσα


στούς ανθρώπους. Γ ια τί δ φιλάργυρος δέν μπορεί νά τραγουδήσει τό χάσιμο τών χρημάτων του ; 'Απλοΰστατα γ ιατί αν τδκα- νε, τό τραγούδι του δέν θά συγκινοΰσε κανένα, δηλαδή δέν θά μπορούσε ποτένά γεννήσει ένα συναίσθημα πνευματικής ενότητας ανάμεσα σ’ αυτόν και τούς συνανθροίπους του.

Μπορεί κάνεις νά μοΰ θυμίσει τά πολεμικά ποιήματα καί νά μοΰ π ε ι : είναι άραγε δ πόλεμος ενα μέσο προσέγγισης τών ανθρώπων ανάμεσα τους ; Θά τοΰ απαντούσα πώς τά πολεμικά ποιήματα πού εκφράζουν τό μΐσος γιά τόν εχθρό, υμνούν ταυτόχρονα τό πνεύμα αυτοθυσίας τών στρατιωτών πού είναι πρόθυμοι νά πεθάνουν γιά τήν πατρίδα τους. ’Ακριβώς, λοιπόν, κατά τό μέτρο πού ή ποίηση αυτή έχφράζει τά παραπάνω συναισθήματα, χρησιμεύει σά δεσμός ανάμεσα στούς ανθρώπους πού ζοΰν μέσα σέ στενότερα ή ευρύτερα δρια (φυλή, κοινότητα, κράτος) ανάλογα μέ τό βαθμό πνευματικής ανάπτυξης πού σ' αυτόν έχει φτάσει, αν δχι δλη ή ανθρωπότητα, τουλάχιστο τό ένα ή τό άλλο τμήμα της.

'Ο I. Σ . Τουργκένιεφ, πού καθόλου δέν αγαπούσε τούς ζηλωτές τής ώφελιμιστικής τέχνης, είπε μιά μέρα: « Ή ’Αφροδίτη τής Μήλου είναι λιγότερο άμφισβητήσιμη άπ’ τις αρχές τής επανάστασης τοϋ 1789». Κ ι’ είχε απόλυτα δίκιο. Π οιά δμως είναι ή σημασία αυτού τοΰ γεγονότος; Κάθε άλλο παρά αυτή πού ήθελε νά τοϋ αποδώσει δ Τουργκένιεφ.

'Υπάρχουν στόν κόσμο πολλοί άνθρωποι, πού δχι μονάχα αμφισβητούν τις αρχές τοΰ 1789, μά πού αγνοούν δλότελα τις αρχές αυτές. Ρωτεΐστε ένα ’Οττεντότο, πού δέν φοίτησε στή σχολή τής Ευρώπης, τί σκέφτεται γ ι’ αυτές τις αρχές. ’Αγνοεί δχι μονάχα τις αρχές τοΰ 1789, άλλά καί αυτήν άκόμα τήν ύπαρξη τής ’Αφροδίτης τής Μήλου. Κ ι’ αν τήν έβλεπε σίγουρα θ ’ «αμφισβητούσε» τήν τελειότητά της. Γ ια τι έχει ένα δικό του ιδεώδες ομορφιάς, πού ή εικόνα του συχνά δημοσιεύτηκε σέ άνθρω- πολογικά βιβλία μέ τό δνομα ’Α φροδίτη τών ’Οττεντότων ! Ή ’Αφροδίτη τής Μήλου σίγουρα αρέσει σ’ ένα μέρος μόνο τής λευκής φυλής. Γ ιά τό μέρος αυτό τής λευκής φυλής είναι πραγματικά λιγότερο άμφισβητήσιμη άπ τις αρχές τοΰ 1789. Καί γ ιατί ; Γ ιά τόν απλό λόγο οτι οι αρχές τοΰ 1789 εκφράζουν σχέσεις πού δεν άνταποκρίνονται παρα σέ μιάν ορισμένη φάση τής ανάπτυξης τής λευκής φυλής—τή φάση οπου ή αστική τάξη παλαίβοντας εναντίον τοΰ φεουδαρχισμοΰ σταθεροποιεί τό καθεστώς της (1), ενώ ή ’Αφροδίτη τής Μήλου αντιπροσωπεύει ενα

(1) Τό δεύτερο άρΦρο τής «Διακήρυξης τών δικαιωμάτων τού ανθρώπου καί τοΰ πολίτη» πού ψηφίστηκε απ τή Γαλλική εθνοσυνέλευση


Ιδεώδες της γυναικείας ομορφιάς πού αντιστοιχεί σέ περισσότερες από μ ιά φάσεις αυτής τής ανάπτυξης. Ε ίπαμε σέ περισσότερες άπό μιά, μά δχι σέ δλες. Γ ια τ ί κ ι’ οί χριστιανοί είχαν τό ιδεώδες τους, τής γυναικείας ομορφιάς. Μπορούμε νά τό βρούμε στις βυζαντινές εικόνες. Ξέρουμε πώς οί θαυμαστές αυτών τών εικόνων «αμφισβητούσαν» σοβαρά τήν ομορφιά τής ’Αφροδίτης τής Μήλου, δπως κα'ι δλων τών άλλων ’Αφροδιτών. Τ ις ονόμαζαν «διαβόλισσες» καί τις κατέστρεφαν παντού δπου τις εΰρι- σκαν. "Υστερα ήρθε πάλι ένας καιρός πού οί «διαβόλισσες» τής αρχαιότητας άρεσαν καί πάλι στούς ανθρώπους τής λευκής φυλής. Ή αισθητική αυτή μεταβολή ακολούθησε τό απελευθερωτικό κίνημα τών πόλεων τής Δυτικής Ευρώπης, πού εκφράστηκε τόσο τρανταχτά ακριβώς στις αρχές τής επανάστασης τού 1789. Νά γιατί μπορούμε νά πούμε— παρά τή γνώμη τοΰ Τουργκέν ιε φ —πώς ή ’Αφροδίτη τής Μήλου θάπρεπε ν’ «αμφισβητείται» λιγότερο άπ’ τή νέα Ευρώπη πού ωρίμασε στό πνεύμα τοΰ ευρωπαϊκού πληθυσμού τών αρχών τού 1789. Δέν πρόκειται γιά παραδοξολογία άλλά γιά ένα απλό ιστορικό γεγονός.

Ή ιστορία τής τέχνης τής εποχής τής ’Αναγέννησης—αν τήν εξετάσουμε άπό τήν άποψη τής έννοιας τής ομορφιάς— δε- σπόζεται άπ’ τό γεγονός δτι τό ασκητικό ιδεώδες τοϋ ανθρώπινου σώματος υποχωρεί βαθμιαία κι’ αφήνει τή θέση του σ’ ένα γήϊνο ιδεώδες, πού ή εμφάνισή του συνδέεται μέ τό αστικό απελευθερωτικό κίνημα καί πού ή πραγματοποίησή του διευκολύνθηκε άπ’ τήν ανάμνηση τών «διαβολισσών» τής αρχαιότητας.

Κ ι’ δ ίδιος δ Μπελίνσκυ, πού δικαιολογημένα υποστήριζε κατά τήν τελευταία περίοδο τής λογοτεχνικής του δραστηριότητας, πώς ή «καθαρή» τέχνη, ή αδιάφορη καί αδέσμευτη, ή — δπως λένε οί φιλόσοφοι— ή απόλυτη τέχνη δέν υπάρχει καί δέν υπήρξε ποτέ, παραδεχόταν ωστόσο πώς τά «έργα τών ζωγράφων τής Ιταλικής σχολής τοΰ 16ου αιώνα πλησιάζουν, κατά κά-

στίς 20—26 Αύγουστου 1789 δηλώνει: «Σκοπός κάθε πολιτικού συλλόγου είναι ή διατήρηση τών φυσικών καί άπαραγραπτων δικαιωμάτων τοϋ ανθρώπου. Τά δικαιώματα αύτά είναι ή ελευθερία, ή ΐδιοχτησία, ή ασφάλεια κ ι’ ή αντίσταση στήν καταπίεση».

Ή φροντίδα γιά τήν ΐδιοχτησία δείχνει τόν αστικό χαραχτήρα τή ς εξελισσόμενης τότε επανάστασης, ή αναγνώριση τοϋ δικαιώματος «αντίστασης στήν καταπίεση» δείχνει πώς τότε γινόταν ακόμα ή επανάσταση μά 6εγ είχε ολοκληρωθεί καί συναντούσε σοβαρή αντίδραση άπό μέρους τής αριστοκρατίας καί τοϋ άνοίτερου κλήρου. Τόν Ίούνη τού 1848, ή γαλλική αστική τάξη δέν διεκήρυττε π ιά τό δικαίωμα τής αντίστασης στήν καταπίεση, γιατί βέβαια ό καταπιεστής ήταν αύτή ή ίδια.


ποιον τρόπο, τό ιδεώδες της απόλυτης τέχνης», γ ια τ ί δημιουργή- θηκαν σέ μιά εποχή πού «ή τέχνη ήταν τό κΰριο ενδιαφέρον, ή αποκλειστική απασχόληση τής μορφωμένης κοινωνίας». Κ ι3 αναφέρει σάν παράδειγμα τή «Μ αντόνα τοΰ Ραφαήλ, αυτό τό αρ ιστούργημα τοΰ 16ου αιώνα», δηλαδή τή Μ αντόνα Σ ιξτίνα τοΰ Μουσείου τής Δρέσδης.

Ο ί ιταλικές σχολές, λοιπόν, τοΰ 16ου αιώνα, σημειώνουν τό τέλος τής μακριάς πάλης ανάμεσα στό γή ϊνο ιδεώδες και στό χριστιανικό - ασκητικό. "Οσο ομως αποκλειστικό κ ι3 αν ήταν στό 16ο αιώνα τό ενδιαφέρον τών μορφωμένων τάξεων γ ια τήν τέχνη, είναι αναμφισβήτητο πώς οι μαντόνες τοΰ Ραφαήλ είναι μιά άπό τις καλλιτεχνικές εκφράσεις πού χαρακτηρίζουν κάλλι- στα τή νίκη τοΰ κοσμικοΰ ιδεώδους πάνω στό ασκητικό. Μ πορούμε νά ποΰμε χωρίς υπερβολή πώς ακόμα κ ι’ αυτές, πού ό Ραφαήλ ζωγράφισε κάτω ά π3 τήν επίδραση τοΰ δασκάλου του τοΰ Περουτζίνι κα'ι πού τά πρόσωπά τους καθρεφτίζουν καθαρά θρησκευτικά συναισθήματα, κάτω ά π3 τή θρησκευτική βιτρίνα άναδίνουν μέ τόση δύναμη τήν ζωντανή χαρά μιας ζωής όλότελα γήινης. Π άντως δέν έχουν τίποτα τό κοινό μέ τις ευσεβείς Π α ρ θένες τών Βυζαντινών άγιογράφων.

Τά εργα τών 3Ιταλών ζωγράφων τοΰ 16ου αιώνα δέν είναι δημιουργίες τής «απόλυτης τέχνης», δπως δέν ήταν και τά εργα τώ ν ζωγράφων πού εζησαν πριν άπ9 αύτοΰς, δπως π.χ. τοΰ Τσι- μάμπουε και τοΰ Ν τοΰτσιο ντι Μπουονινσένια.

Ή «απόλυτη τέχνη» ποτέ δέν υπήρξε στήν πραγματικότητα. Κ ι3 αν ό Τουργκένιεφ θεωροΰσε τήν 3Α φροδίτη τής Μήλου σάν παράδειγμα απόλυτης τέχνης, αυτό σημαίνει πώς, σάν Ιδεαλιστής πού ήταν, ερμήνευε λανθασμένα τήν πραγματική πορεία τής αισθητικής ανάπτυξης τής ανθρωπότητας.

Τό ιδεώδες τής ομορφιάς πού επικρατεί μιά δοσμένη εποχή, σέ μιά κοινωνία ή σέ μιάν ορισμένη κοινωνική τάξη, εχει τή ρίζα του ά π3 τή μιά μεριά στις βιολογικές συνθήκες τής ανάπτυξης τοΰ ανθρώπινου γένους, πού δημιουργοΰν, ανάμεσα στ3 άλλα, και τις ιδιοτυπίες κάθε φυλής, κ ι3 άπ3 τήν άλλη μεριά στις ιστορικές συνθήκες τής γέννησης και τής ύπαρξης αυτής τής κοινωνίας ή αυτής τής τάξης. 3Ακριβώς γ ι3 αυτό, τό κάθε ιδεώδες είναι πάντα πλουτισμένο μ3 ενα περιεχόμενο πού δέν είναι απόλυτο, δηλαδή ανεξάρτητο ά π3 τις συνθήκες τής ζωής, άλλά πού αντίθετα είναι όλότελα δεμένο μ3 αυτές.

Ό θαυμασμός τής «καθαρής ομορφιάς» δέν σημαίνει δτι μάς καθιστά ανεξάρτητους ά π 3 τις βιολογικές, ιστορικές και κοι

Η ΧΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 85

νωνικές συνθήκες πού διαμορφώνουν τήν καλαισθησία μας, άλλά μονάχα πώς συνειδητά ή ασυνείδητα άγνοούμε τήν ύπαρξη αυτών τώ ν συνθηκών.

Τέτοια ήταν ή περίπτωση κυρίως τών ρομαντικών, δπως ό Θεόφιλος Γκωτιέ. Ε ίπ α κιόλας πώς τό αποκλειστικό ενδιαφέρον τού τελευταίου γ ια τό ύφος ήταν στενά δεμένο μέ τήν αδιαφ ορία του γ ιά τά πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Ή αδιαφ ορία του αυτή μεγάλωνε τήν αξία τών έργων του κατά τό μέτρο πού τά προφΰλαγε απ’ τή χυδαιότητα, τή στενότητα και τόν αστικό κομφορμισμό* μίκραινε τήν αξία τους κατά τό μέτρο πού περιόριζε τόν ορίζοντα του κα'ι τόν εμπόδιζε ν 3 αφομοιώσει τις προοδευτικές ιδέες τού καιρού του.

91 Ας ξαναδούμε τόν πρόλογο τής Μ αντεμουαζελ ντε Μ ω πεν πού περιέχει επιθέσεις μέ παιδιάστικη σχεδόν λΰσσα εναντίον τών ζηλωτών τής ωφελιμιστικής τέχνης.

Θεέ μου, κραυγάζει ό Γκωτιέ, πόσο κουτό πράμα είνα ι αυτή ή τάχα δυνατότητα τελειοποίησης τού ανθρώπινου γένους γιά τήν οποία μάς έχουν φάει τ9 αυτιά ! Θάλεγε κάνεις πώς ο άνθρωπος είνα ι μιά μηχανή πού μπορεί νά τελειοποιηθεί και πού μιά π ιο κατάλληλη ροδέλλα, ενα πιο σωστά βαλμένο αντίβαρο, μπορούν νά τήν κάνουν νά δουλεύει ευκολότερα και καλύτερα.

Κ αι σάν παράδειγμα γιά τό αντίθετο , πού κατά τή γνώμη του είναι αληθινό, ό Γ κω τιέ αναφέρει

τό στρατάρχη ντέ Μ πασομπιέρ πού άδειασε τή μεγάλη του μπόττα γεμάτη κρασί στήν υγεία δεκατριών καντονιών. Ε ί ναι, λέει, τόσο δύσκολο νά ξεπεράσει κανένας τό στρατάρχη στό π ιοτό , δσο δύσκολο είναι γ ιά ενα σύγχρονό μας νάξεπε- ράσει στό φ α ί τόν Μ ίλωνα τόν Κ ροτωνιάτη, πού σ9 ένα καί μόνο γεύμα κατεβρόχθιζε ένα ολάκερο βόδι.

Ο ι παρατηρήσεις αυτές, πού μονάχες τους είναι πολύ σωστές, είνα ι ά π 3 τις πιο χαρακτηριστικές γ ιά τή θεωρία «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη», δπως παρουσιάζεται στούς συνεπείς ρομαντικούς. Μ πορεί νά διερω τηθεΐ κανείς: ποιός, λοιπόν, «εφαγε τ ’ αυτιά» τού Γκω τιέ μιλώντας του γ ιά τήν δήθεν δυνατότητα τελειοποίησης τού ανθρώπινου γένους; ‘Απλούστατα, οι σοσιαλιστές, ιδιαίτερα οι οπαδοί τού Σ α ίν - Σ ιμόν, πού ή επιτυχία τους ήταν μεγάλη στή Γαλλία, λίγο πριν άπ9 τήν έκδοση τής Μ αντε- μοναζέλ ντε Μ ω πεν. Ε να ντίο ν , λοιπόν, τώ ν οπαδών τού Σ α ίν -

3β Η ΤΕΧΝΗ ΚΑι Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

Σ ιμ όν εκφράζονται ο ί (αΰταπόδειχτες άλλωστε) παρατηρήσεις τοΰ Γκω τιέ, σχετικά μέ τή δυσκολία νά ξεπεράσει κάνεις τό στρατάρχη ντέ Μ πασομπιέρ στό πιοτό και τό Μίλωνα τόν Κ ροτω νιάτη στό φ α ΐ. "Οσο κ ι3 αν είναι σωστές, ωστόσο, αυτές ο ί παρατηρήσεις, δέν έχουν τή θέση του ; δταν άναφέρονται στούς οπαδούς τοΰ Σ α ίν -Σ ιμ ό ν . Ή δυνατότητα τελειοποίησης τοΰ ανθρώπινου γένους, γ ιά τήν οποία μιλοΰσαν, δέν άναφερόταν καθόλου στήν αύξηση τής χωρητικότητας τοΰ στομαχιοΰ.

Ο ί οπαδοί τοΰ Σ αίν - Σ ιμ όν ζητοΰσαν τήν καλυτέρευση τής κοινωνικής οργάνωσης προς τό συμφέρον τοΰ μεγαλύτερου μέρους τοΰ πληθυσμού, δηλαδή τών εργατών, τώ ν παραγωγών.

Ό χαρακτηρισμός αύτοΰ τοΰ ιδεώδους σάν «ήλίθιου» κ ι3 ή απορία αν ή πραγματοποίησή του θά κάνει τόν άνθρω πο νά μπορεί νά πίνει περισσότερο κρασί ή νά καταβροχθίζει πιο πολύ κρέας, δείχνει πόσο ήταν επηρεασμένος ό Γκω τιέ ά π 3 τήν αστική μετριότητα πού τόσο περιφρονοϋσαν ο ί ρομαντικοί νέοι.

Π ώ ς εξηγείτα ι αυτό ; Π ώς, δηλαδή, ή αστική μετριότητα γλίστρησε στούς συλλογισμούς αύτοΰ τοΰ συγγραφέα, πού είχε βάλει σά σκοπό τής ζωής του τήν άμείλιχτη πάλη εναντίον αυτής τής αστικής μετρ ιότητας;

Πολλές φορές ώς τώρα, τυχαία δμως, μίλησα γ ι ’ αυτό, συγ- κρίνοντας τή νοοτροπία τών ρομαντικών μέ τή νοοτροπία τοΰ Ν ταβίντ κα'ι τών φ ίλων του. Ε ίπ α πώς αν καί άπόρριπταν τήν αστική καλαισθησία καί τά αστικά έθιμα , οί ρομαντικοί δέν είχαν καμμιά αντίρρηση σχετικά μέ τήν αστική διάρθρωση τής κοινωνίας.

3,Ας τό δοΰμε αυτό άπό πιο κοντά.'Ο ρισμένοι ρομαντικοί, δπως ή Γ εω ργία Σάνδη π . χ. τήν

εποχή τοΰ συνδέσμου της μέ τόν Π ιέρ Λεροΰ, ένοιωθαν νά τούς τραβάει κάπως ό σοσιαλισμός. Α υτοί δμως αποτελούσαν τήν εξαίρεση. Κατά γενικό κανόνα, ό ί ρομαντικοί πού αγωνίζονταν εναντίον τής αστικής χυδαιότητας ήταν εχθροί τών σοσιαλιστικών συστημάτων, πού ζητοΰσαν κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Ο ί ρομαντικοί θέλανε ν3 αλλάξουν τά ήθη τής κοινωνίας, δίχω ς καθόλου ν 3 αγγίξουν τή διάρθρωσή τ η ς — πράγμα πού είναι ά π 3 τή φύση του αδύνατο. Έ τ σ ι , ή εξέγερση τών ρομαντικών εναντίον τοΰ «μπουρζουά» δέν είχε καμμιά πραχτική συνέπεια.

Π ραγματικά , ή εξέγερση αυτή στάθηκε απόλυτα στείρα άπό πραχτικήν άποψη, πράγμα πού είχε σημαντικότατες συνέπειες γ ιά τή λογοτεχνία. ’Έ δω σε στούς ρομαντικούς ήρωες αυτόν τόν συμβατικό καί έξώκοσμο χαραχτήρα, πού τελικά επέφερε τήν πτώση τής σχολής. "Ενας συμβατικός καί έξώκοσμος ήρωας δέν


μπορεί νά προσθέσει οΰτε μ ιά κεραία σ3 ενα εργο τέχνης. IV αυτό, αν ά π 9 τή μ ιά μ ερ ιά τά εργα τφ ν ρομαντικώ ν κέρδισαν πολλά ά π 9 την εξέγερσή τους εναντίον τον «μπ ουρζονά», ά π 9 την άλλη μερ ιά έχασαν π ά λ ι πολλά έξα ιτία ς τή ς π ρ α χτ ικής κενότητας κ ι9 άννπαρξίας αυτής τή ς εξέγερσης .

Ο ί πρώ τοι Γάλλοι ρεαλιστές πάσχισαν ν3 άποφύγουν τό κεφαλαιώδες ελάττωμα τώ ν ρομαντικών έργω ν: τό συμβατικό κ ι3 έξώκοσμο χαραχτήρα τών ηρώων τους. Π ραγματικά δέν απαντάμε ουτε ίχνος τους στά εργα τοΰ Φλωμπέρ (μέ μόνη εξαίρεση ϊσ ω ςτή Σ αλα μ π ώ και τά Δ ιη γή μ α τα ). Ο ί πρώ τοι ρεαλιστές εξακολουθούν τήν εξέγερση εναντίον τοΰ «μπουρζουά», άλλά κατ3 άλλο τρόπο. Δέν άντιπαρατάσσουν στους πεζούς αστούς φαντασιώδεις ήρωες, άλλά παίρνουν τούς ίδιους τούς αστούς σάν υποκείμενα τών καλλιτεχνικών τους δημιουργιώ ν. Ό Φλωμπέρ πίστευε πώς έπρεπε νά δειχτεί τό ίδ ιο αντικειμενικός απέναντι στό κοινωνικό περιβάλλον, δπως ενας φυσιολόγος απέναντι στή φΰση...

Π ρέπει, έλεγε, νά παρατηρούμε τούς ανθρώπους δπω ς παρατηρούμε τά μαστόδοντα ή τούς κροκοδείλους. Μ πορεί τάχα κανε'ις νά λυπηθεί γ ιά τά κέρατα τοΰ ενός καί τά σαγόνια τοΰ άλλου ; Δειχτε τους, κάντε τους σκιάχτρα, βάλτε τους σέ μπουκάλια μέ οινόπνευμα, τ ίπ ο τ3 άλλο. Μ ονάχα μήν απαγγέλλετε ήθικές καταδίκες. Γ ια τ ί στό τέλος-τέλος, τ ί άλλο εΐσαστε έσεΐς παρά βατραχάκια ;

Κ ι3 δσο πιο αντικειμενικός ήταν ό Φλωμπέρ, τόσο περισσότερο τά πρόσωπα πού παρουσίασε στά μυθιστορήματά του πή- ραν τήν αξία «ντοκουμέντων», πού ή μελέτη τους είνα ι απαραίτητη σ3 δποιον αναλύει επιστημονικά τά φαινόμενα τής κοινωνικής ψυχολογίας. 'Η αντικειμενικότητα ήταν ή π ιο δυνατή πλευρά τής μεθόδου του.

"Οσο δμως κ ι3 αν ήταν αντικειμενικός ό Φλωμπέρ στήν ανάπτυξη τής καλλιτεχνικής του δημιουργίας, έμεινε πάντα πολύ υποκειμενικός στήν εκτίμησή του τώ ν κοινωνικών κινημάτων τοΰ καιροΰ του. Τόσο σ’ αυτόν δσο καί στόν Θ . Γκωτιέ ή περ ιφρόνηση τώ ν «αστών» συνυπάρχει μέ πολλήν εχθρότητα απέναντι σ? δλους εκείνους πού πάσχιζαν ν 3 αλλάξουν τήν αστική διάρθρωση τής κοινωνίας. Σ τόν Φλωμπέρ αυτή ή εχθρότητα εϊναι μεγαλύτερη ά π 3 τόν Γκωτιέ. Ή τ α ν ενας αποφασισμένος αντίπαλος τής καθιέρωσης τής καθολικής ψηφοφορίας, καί τήν ονόμαζε «ντροπή τοΰ ανθρώπινου πνεύματος».

"Οπως καταντήσαμε, έγραφε ή Γ εω ργία Σάνδη, ενα μονάχα


στοιχείο επικράτησε σέ βάρος δλων τώ ν άλλω ν: ή ποσότητα δεσπόζει πάνω στό πνεύμα, τή μόρφωση, τή ράτσα, ακόμα κα'ι τό χρήμα, πού είναι προτιμότερο άπ3 τό πλήθος.

Σ 3 ένα άλλο γράμμα, λέει πώς ή καθιέρωση τής καθολικής ψηφοφορίας είνα ι πιο ηλ ίθ ια κ ^ άπ3 τό θειο δίκαιο, π ιο ανόητη κ ι3 άπ τή χάρη τοϋ Θεοϋ. Φαντάζεται τή σοσιαλιστική κοινω νία σάν ένα τεράστιο τέρας πού θά καταβροχθίσει κάθε ατομική δραστηριότητα, κάθε προσωπικότητα, κάθε σκέψη και πού θ ά εχει τήν προτεραιότητα και θά διευθύνει τό παν. Βλέπουμε λοιπόν πώς μέ τήν αρνητική του στάση απέναντι στή δημοκρατία και τό σοσιαλισμό, ό περιφρονητής αυτός τώ ν «αστών» τασσόταν όλότελα πλάϊ στούς πιο στενοκέφαλους ιδεολόγους τής αστικής τάξης. Κ ι3 αυτό τό χαρακτηριστικό είναι κοινό σ3 δλους τούς συγχρόνους του οπαδούς τής θεω ρίας «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη».

Σ τό δοκίμιό του πάνω στή ζωή τοϋ ’Έ ντγκαρ Π όε, ό Μ πωντλαίρ, πού άπό καιρό είχε ξεχάσει τήν επαναστατική του εφημερίδα, ή Κ οινή Σ ω τη ρ ία , γράφει : « Σ 3 ένα λαό δίχως α ρ ιστοκρατία, ή λατρεία τοϋ ωραίου δέν μπορεί παρά νά διαφθα- ρεΐ, νά εκφυλιστεί και νά εξαφανιστεί».

Σ 3 άλλο σημείο βεβαιώνει πώς οι μόνοι άξιοι σεβασμού σ3 αυτό τόν κόσμο είναι «ό ιερέας, ό στρατιώ της καί ό ποιητής». Βλέπουμε πώς δέν πρόκειται π ιά γ ιά συντηρητικό πνεύμα, μά καθαρά γιά μιάν αντιδραστική τάση.

Τήν ίδ ια τάση ξαναβρίσκουμε στόν Μ παρμπέ ν τ3 3Ωρβιλΰ. Σ τό βιβλίο του οι Π ο ιη τές , μιλώντας γ ιά τό ποιητικό έργο τοϋ Λωράν Π ισά , λέει πώς θά ήταν ένας μεγάλος ποιητής

αν άποφάσιζε νά ποδοπατήσει τόν άθεϊσμό καί τή δημοκρατία, τις δυο αυτές ντροπές τής σκέψης.

3Από τότε πού ό Θ. Γκω τιέ έγραψε τόν πρόλογό του στό β ιβλίο Μ αντεμουαζελ ντ& Μ ω πεν (Μάης τοϋ 1835) πολύ νερό έκΰ- λησε. Ο ί οπαδοί τοϋ Σ α ίν -Σ ιμ ό ν πού, δπω ς έλεγε, «τοϋ τρώγανε τ 3 αυτιά μέ τή δήθεν δυνατότητα τελειοποίησης τοϋ άνθρώπινου γένους», βροντοφωνοϋσαν τήν ανάγκη μιας κοινωνικής μεταρρύθμισης.=Αλλ3 δπω ς οί περισσότεροι άπ3 τούς ουτοπικούς σοσιαλιστές, ήταν κι3 αυτοί π ισ το ί οπαδοί μιας ειρηνικής εξέλιξης τής κοινωνίας καί κατά συνέπεια δχι λιγότερο ορκισμένοι' άντίπαλοι τής πάλης τώ ν τάξεων. 3Ακόμ:α περισσότερο οί ουτοπικοί σοσιαλιστές απευθύνονταν ιδιαίτερα στούς κυβερνώντες καί δέν πίστευαν σέ μιάν ανεξάρτητη δράση τού προλεταριάτου. Τά γεγονότα, ωστόσο,


τοϋ 1848 εδειξαν πώς αυτή ή δράση μποροϋσε νά γ ίνει πολύ απειλητική κ ι3 επικίνδυνη. Μετά τό 1848, τό ζήτημα δέν ήταν π ιά νά μάθουμε αν οι κ.κ. παραλήδες θά ευδοκήσουν ν ’ άσχο- ληθοϋν μέ τήν καλυτέρευση τής τύχης τώ ν φτω χώ ν, άλλά ποιος θά νικοϋσε τελικά σ3 αυτό τόν άγώνα άνάμεσα σέ κατέχοντες καί μή κατέχοντες. Ο ι σχέσεις τών τάξεων μεταξύ τους είχαν πολύ άπλουστευθει στή νέα κοινωνία. "Ολοι οί ίδεολόγοι τής αστικής τάξης καταλάβαιναν τώρα πώς τό μόνο πού τούς εμενε ήταν νά δούν πώ ς θά καταφέρουν νά κρατήσουν τις έργαζόμενενες μάζες σ3 οικονομική ύποδούλοοση. Ή συνείδηση αυτής τής κατάστασης έμπαινε μέχρι καί τό μυαλό τών οπαδών τής θεωρίας «ή τέχνη γ ιά τούς κατέχοντες».

"Ενας άπ3 τούς πιο άξιοσημείωτους άνάμεσά τους γ ιά τήν επιστημονική αξία τόυ, ό Έ ρνέστος Ρενάν, ζητάει, στό βιβλίο του Π νευμ ατική καϊ Ή ϋ ικ ή Μ ετα ρρ ύϋμ ισ η , μιά ισχυρή κυβέρνηση «που, δπως εγραφε, θ ' αναγκάζει τούς καλούς αγρότες νά κάνουν τή δουλειά μας ενώ εμείς θά φιλοσοφούμε».

Ο ί Ιδεολόγοι τής αστικής τάξης κατανοούσαν πολύ καλύτερα άπό πριν τήν πραγματική σημασία τής πάλης άνάμεσα στήν αστική τάξη καί τό προλεταριάτο κι,9 αυτό επιδροϋσε στή φΰση τών «στοχασμών» τους. ΙΊολύ σωστά λέει καί ό 5Ε κκλησιαστής : « Ή καταπίεση κάνει τό φρόνιμο τρελλό».

"Οταν ο ί άστοί ιδεολόγοι άνακάλυψαν τό νόημα τής πάλης άνάμεσα στήν τάξη τους καί τό προλεταριάτο, έγιναν σιγά-σιγά άνίκανοι νά μελετήσουν μέ επιστημονική ψυχραιμία τά κοινωνικά φαινόμενα, πράγμα πού έμείωσε σημαντικά τήν άξία τώ ν έργων τους.

Π ραγματικά, άν πρίν ή άστική πολιτική οικονομία μ πόρεσε νά παρουσιάσει ενα γ ίγαντα τής επιστημονικής σκέψης σάν τό Δαυΐδ Ρ ικάρντο, δέν είχε π ιά νά παρουσιάσει στήν πρώτη γραμμή τών άντιπροσώ πων της παρά φλύαρους νάνους σάν τόν Φρειδερίκο Μ παστιά. Σ τή φ ιλοσοφία, είδαμε νά ένισχΰεται ολοένα καί περισσότερο μιά ίδεαλιστική δραστηριότητα, πού ειχε σάν ουσία της τήν αντιδραστική τάση νά συμφιλιώνει τις εσχατες άνα- καλύψεις τώ ν φυσικώ ν επιστημών μέ τις παλιές θρησκευτικές παραδόσεις ή καλύτερα τό προσευχητάριο μέ τό εργα σ τή ρ ιο .1

Ή τέχνη δέν ξέφυγε ά π 3 τήν κοινή τύχη. Θά δούμε παρα

1. «Μ πορεί κανείς χωρίς καμμιά αντίφαση νά πηγαίνει δ ιαδοχικά στό εργαστήριό του κα ί στό προσευχητάριό του» έ'λεγε, προ δεκαετίας, ό καθηγητής Γκρασέ τής Ια τρ ικ ή ς Σχολής τοΰ Π ανεπιστημίου Μομπελιέ.


κάτω μέχρι ποιους χοντροειδεΐς παραλογισμούς έφτασαν μερικοί πρωτοπορειακοί ζωγράφοι, κάτω άπ3 τήν επίδραση τής σημερινής ίδεαλιστικής αντίδρασης. Π ρος τό παρόν θά πώ μονάχα αυτό : ή συντηρητική και πολλές φορές άντιδραστική νοοτροπία τών πρώ των ρεαλιστών δέν τούς εμπόδισε νά παρατηρήσουν προσεχτικά τό περιβάλλον μέσα στό όποιο ζούσαν και νά δημιουργήσουν εργα μεγάλης καλλιτεχνικής άξίας. Αυτή τους ή νοοτροπ ία , ωστόσο, στένεψε σημαντικά τό οπτικό τους πεδίο.

Γυρνώντας μ3 εχθρότητα τήν πλάτη στό μεγάλο κίνημα χειραφέτησης τοΰ καιρού τους, άπόκλεισαν ά π3 τόν άριθμό τών «μαστόδοντων» κα'ι τών «κροκοδείλων» πού παρατηρούσαν τά πιο ενδιαφέροντα «πειραματόζωα», οσον άφορά τόν πλούτο τής εσ ω τερικής τους ζωής. Ή άντικειμενική τους στάση άπέναντι στό περιβάλλον πού μελετούσαν εδειχνε στήν πραγματικότητα μιά ολοκληρωτική ελλειψη συμπάθειας. Δέν μπορούσαν, βέβαια, νά συμπαθήσουν αυτό πού — εξ α ιτίας τού συντηρητισμού τους — εμενε σάν μοναδικό άντικείμενο τής παρατήρησής τους : ο ί «ευτελείς σκέψεις» καί τά «ευτελή πάθη» πού βγαίναν α π ’ τό «βρωμερό βούρκο» τής καθημερινής άστικής ύπαρξης. 3 Αλλά ή ελλει- ψη συμπάθειας γ ιά τά παρατηρούμενα άντικείμενα τούς εκαμε μοιραία νά χάσουν γρήγορα δλο τό ενδιαφέρον πού είχαν γ ι 3 αυτά.

Ό νατουραλισμός, πού αυτοί είχαν βάλει τά πρώ τα του θ ε μέλια μέ τις άξιοσημείωτες δημιουργίες τους, βρέθηκε γρήγορα, δπως είπε ό Ύ σμάν, σ3 «ένα άδιέξοδο, σέ μιά τυφλή σΰραγγα». Ό νατουραλισμός, λέει ό * Υσμάν, μπορούσε νά καταστήσει τό κάθε τ ι — ακόμα καί τή σ υφ ιλ ίδα — άντικείμενο τής μελέτης του (ιδές τό μυθιστόρημα τού Βέλγου Ταμπαράν, τά Μ ιάσματα τοϋ έρω τα). Τό εργατικό κίνημα τής εποχής, ωστόσο, τοϋ ήταν άπό- λυτα ξένο. Ή άλήθεια είναι πώς ό Ζολά εγραψε τό Ζ ερμ ινάλ .3Αλλά χωρίς νά μιλήσουμε γ ιά τις αδύνατες πλευρές αύτουνού τού μυθιστορήματος, δέν πρέπει νά ξεχνάμε δτι, αν ό Ζολά άρχ ιζ ε — δπως κ ι3 ό ίδ ιο ς τό λέει — νά κλίνει προς τό σοσιαλισμό, αυτό πού ονόμασαν πειραματική του μέθοδο δέν τού επέτρεψε ποτέ νά μελετήσει καί νά σκιαγραφήσει κατά τρόπο καλλιτεχνικό τά μεγάλα κοινωνικά κινήματα.

Ή μέθοδος αυτή ήταν στενά δεμένη μέ τήν υλιστική αυτή ιδεολογία πού ό Μάρξ ονόμασε υλιστικό νατουραλισμό καί πού δέν κατανοεί δ τ ι οί ενέργειες, ο ί κλίσεις, η καλαισθησία καί ο ί πνευματικές συνήθειες τοϋ κοινω νικού άνθρώπου δέν μπορούν νά εξηγηθούν επαρκώς άπ3 τή φυσιολογία ή τήν παθολογία γ ια τ ί διαμορφώνονται ά π3 τις κοινω νικές συνθήκες καϊ σχέσεις. Ο ί


καλλιτέχνες πού ήταν πιστοί σ3 αυτή τή μέθοδο μπορούσαν νά μελετήσουν καί ν ’ άναπαραστήσουν τά «μαστόδοντα» καί τούς «κροκοδείλους» τους σάν άτομα, άλλά δχι σάν μέλη ενός μεγάλου συνόλου.

Α υτό ενοιωθε ό Ύ σμάν δταν είπε πώς ό νατουραλισμός είχε φτάσει σ3 αδιέξοδο καί δέν τοϋ εμενε πιά παρά ν3 αφ ηγηθεί ακόμα μιά φορά «τή μοιχεία τής μπακάλισσας μέ τόν ταβερνιάρη τής γωνίας».

Ή ιστορία αυτή θ ά μπορούσε νά εχει ενδιαφέρον αν φ ώ τιζε μιά ορισμένη πλευρά τών κοινωνικών σχέσεων, δπω ς συνέβη μέ τόν ρούσικο ρεαλισμό. ’Αλλά ά π3 τούς Γάλλους ρεαλιστές ελει- πε κάθε κοινωνικό ενδιαφέρον. Γ ι3 αυτό κι* ή αφήγηση τής «μοιχείας τής μπακάλισσας μέ τόν ταβερνιάρη τής γωνίας» έχασε μοιραία στό τέλος κάθε ενδιαφέρον, έγινε ανιαρή καί στό κάτω κάτω συχαμερή.

Σ τά πρώτα του εργα — π. χ. στό μυθιστόρημά του οί 9Α δελ · φες Β ατάρ — 6 'Υ σμάν παρουσιάζεται ό ίδ ιος σάν καθαρός να- τουραλιστής. Βαρέθηκε ωστόσο νά περιγράφει «τά επτά θανάσιμα αμαρτήματα» (αυτά είναι τά λόγια του αυτούσια) κ ι’ έγκα- τάλειψε τό νατουραλισμό, πετώντας — δπως λένε οί Γερμανοί — έξω ά π3 τό λουτρό καί τό πα ιδί καί τό νερό.

Σ τό παράξενο μυθιστόρημά του * Α π την 5 Α νάποδη, πού άν καί καταντάει κάποτε ανιαρό είναι πολύ διδαχτικό, ό Ύ σμάν παρουσίασε, ή μάλλον «σύνθεσε», κάτω άπ3 τά χαραχτηριστικά τοϋ Ντέζ Έ σ έντ , τό πορτραιτο ενός είδους υπεράνθρωπου— στήν πραγματικότητα έναν τύπο αριστοκράτη όλότελα εκφυλισμένο — πού ό τρόπος τής ζωής του παρουσιαζόταν σάν ή απόλυτη αντίθεση στή ζωή τοϋ «ταβερνιάρη» καί τής «μπακάλισσας».

Τό είδος αυτό δείχνει ακόμη μιά φορά τήν όρι^ότητα τής σκέψης αυτής τού Λεκόντ ντέ Λίλ, δ τι «εκει πού όέν υπάρχει πραγματική ζω ή, ή προσπάθεια τής ποίησης είναι νά δημιουργήσει μιά ιδεώδη ζωή». 8Αλλά ή ιδεώδης ζωή τού Ντέζ Έ σ έντ στερείται τόσο πολύ άπό ανθρώπινο περιεχόμενο, ώστε ή δημ ιουργία του δέν πρόσφερε καμμιά διέξοδο. Τότε ό Ύ σ μά ν στράφηκε προς τό μυστικισμό, πού παρουσίαζε μιά «ιδεώδη» διέξοδο άπό μιά κατάσταση ά π3 τήν οποία ήταν άδΰνατο νά ξε- φΰγει κανείς παίρνοντας τό δρόμο τοϋ «πραγματικού». Ή διέξοδος αυτή ήταν όλότελα φυσική. Κ οιτάχτε δμως τις συνέπειες τη ς : άπ3 τή στιγμή πού ό καλλιτέχνης θά γίνει μυστικιστής δέν π α ραμελεί τό ιδεολογικό περιεχόμενο, άλλά τοϋ δίνει ένα ιδιαίτερο χαρ«χττ]ρ«. Ό μυστικισμός είναι κ ι5 αυτός μιά ιδεολογία, μιά ιδεολογία σκοτεινή, άμορφη σάν τήν ομίχλη, πού βρίσκεται σέ

4


θανάσιμη ρήξη μέ τή λογική. Ό μυστικιστής είν3 έτοιμος δχι μονάχα ν3 αφ η γη θεί, μά ν3 αποδείξει. Α υτό δμως πού άφ ηγείτα ι είναι «ασυνεπές» και παίρνει σά βάση τώ ν άποδείξεών του τήν ίδ ια τήν άρνηση τής λογικής.

Τό παράδειγμα τοϋ Ύ σμά ν είναι μιά νέα απόδειξη πώς τό εργο τέχνης δέν μπορεί νά στερείται όλότελα άπό ενα όποιοδή- ποτε ιδεολογικό περιεχόμενο' μά δταν ό καλλιτέχνης μένει ξένος στά πιο σημαντικά κοινωνικά ρεύματα τής εποχής του, οί ιδέες πού εκφράζει στά εργα του χάνουν πολύ ά π 3 τή βαθειά αξία τους. Κ αι τότε σίγουρα τά εργα του ξεπέφτουν.

Τό γεγονός αυτό είναι τόσο σημαντικό γ ιά τήν ιστορία τής τέχνης και τής λογοτεχνίας, πού θά τό εξετάσουμε ά π 3 δλες τις πλευρές του. Ά λ λ ά πριν τό επιχειρήσουμε, άς δούμε πού φ τά σαμε.

Ή τάση «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη» γεννιέται κ ι3 άντρειώνεται έκει δπου υπάρχει δίχως διέξοδο διάσταση άνάμεσα στούς καλλιτέχνες κα'ι στό κοινωνικό περιβάλλον πού τούς περιστοιχίζει. Ή διάσταση αυτή επιδρά ευνοϊκά πάνω στήν καλλιτεχνική δημιουργ ία έφ 3 δσον βοηθει τόν καλλιτέχνη νά υψ ω θεί πάνω άπ τό περιβάλλον του. Π αράδειγμα : ή περίπτωση τού ΙΊοϋσκιν τήν εποχή τού Νικολάου τού 1ου, ή περίπτωση τών ρομαντικών, τών παρνασσιακών και τώ ν πρώτων Γάλλων ρεαλιστών. Θά μπορούσαμε παραθέτοντας κ ι3 άλλα παραδείγματα ν 3 αποδείξουμε πώς πάντα αυτό συνέβαινε δπου υπήρχε ή παραπάνω διάσταση.

Ο ί ρομαντικοί, ωστόσο, κ ι3 ο ί παρνασσιακοί κ ι3 οί ρεαλιστές πού έξεγείρονταν ά π 3 τή χυδαιότητα τώ ν ηθώ ν τοϋ κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στό όποιο ζούσαν, διόλου δέν έξεγείρονταν άπ3 τις κοινωνικές σχέσεις πού παράγωγό τους ήταν τά χυδαία αυτά ήθη. Ά ντίι^ετα , δσο κι3 άν καταριόνταν τούς «μπουρζουά- δες», ήταν δλοι τους στενά δεμένοι μέ τό «αστικό καθεστώς» στήν αρχή ενστικτώδικα κ ι3 ύστερα μέ πλήρη συνείδηση τοϋ πράγματος. "Οσο περισσότερο αναπτυσσόταν στή Νέα Ευρώπη τό απελευθερωτικό κίνημα εναντίον τής αστικής διάρθρω σης τής κοινωνίας, τόσο περισσότερο συνειδητά προσκολλοΰνταν κ ι3 ο ί Γάλλοι δπαδο'ι τής «τέχνης γ ιά τήν τέχνη» στήν αστική κοινωνία και δέν μπορούσαν π ιά νά μένουν αδιάφοροι απέναντι στις ιδέες πού έκφράζαν στά εργα τους. Ή τ α ν τέτοια, ωστόσο, ή τύφλω σή τους απέναντι στό νέο ρεύμα πού ετεινε ν3 ανανεώσει ά π 3 τό βάθρο της τήν κοινωνική ζωή, πού τά εργα τούς γίνονταν αναγκαστικά σφαλερά, στενοκέφαλα, μονόπλευρα καί τό περιεχόμενό τους μειώνονταν. Φυσική συνέπεια γ ιά τό γαλλικό ρεαλισμό ήταν μιά κατάσταση δίχως διέξοδο πού γέννησε παρακμασμένα


γεύματα κ ι3 έρριξε σ3 ενα μυστικισμό συγγραφείς πού άλλοτε ανήκαν στή νατουραλιστική σχολή.

Γ ιά νά τελειώνουμε, θά προσθέσω μονάχα δυο λόγια σχετικά μέ τόν Ποΰσκιν.

"Ο ταν ό «ποιητής» του χτυπάει μέ τά λόγια του τόν «όχλο», ο ί στίχοι του είνα ι γεμάτοι οργή, άλλά — δ ,τ ι κ ι3 άν λέει ό Δ. I . ΓΙισσάρεφ — δέν έχουν κανένα ΐχνος χυδαιότητας. Ό ποιητής κατηγορεί τό πλήθος τώ ν αγροίκων — γ ια τ ί σ3 αυτό άπευθΰνεται κ ι3 όχι στόν αληθινό λαό πού τήν εποχή εκείνη ήταν όλότελα έξω ά π 3 τό οπτικό πεδίο τής ρούσικης λογοτεχνίας — νά προτιμάει τό «τσουκάλι» του άπ3 τόν Α πόλλω να τοΰ Μπελβεντέρε. Θέλει νά πει μ3 αυτό πώς δέν μπορεί ν" ανεχθεί τό πεζό πνεΰμα τοΰ πλήϋους. Α υτό είν3 δλο. Ά ν άρνιέται νά γίνει οδηγός τοΰ πλήθους, αυτό σημαίνει πώς έπαψε νά στηρίζει σ3 αυτό ελπίδες. Δέν έχει δμω ς ΐχνος άντιδραστικοΰ πνεύματος. Α υτή είναι ή τεράστια ανωτερότητα τοΰ Π οΰσκιν πάνω στούς άλλους υπερασπιστές τής θεω ρίας «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη», σάν τόν Θ. Γκω τιέ π .χ. Αυτή, ωστόσο, ή ανωτερότητα είναι σχετική. Ό Π οΰσκιν δέν περιγελούσε τούς οπαδούς τοΰ Σ α ιν -Σ ιμ ό ν ’ ίσως νά μήν είχε ποτέ του ακούσει νά μιλοΰν γ ι3 αυτούς. Ή τ α ν τ ίμιος και γενναιόκαρδος άνθρωπος.

"Οσο τίμ ιος, δμως, και γενναιόκαρδος κ ι3 αν ήταν, ά π 3 τά μικρά του χρόνια είχαν κατασταλάξει μέσα του ορισμένες ταξικές προκαταλήψεις. 'Π κατάργηση τής εκμετάλλευσης τής μιας τάξης ά π 3 τήν άλλη τοΰ φαινόταν σίγουρα σάν μιά παράλογη κ ι3 απραγματοποίητη ουτοπία. Ά ν κανείς τοΰ έδειχνε τίποτε πραχτικά σχέδια γ ιά τήν επίτευξη αυτής τής κατάργησης ή ακόμα π ιο πολύ αν αυτά τά σχέδια κάναν στή Ρω σία τό θόρυβο πού έκαναν στή Γαλλία τά σχέδια τοΰ Σ α ιν - Σ ιμ όν, δίχως καμμιάν αμφιβολία θά τά χτύπαγε μέ πικρόχολα πολεμικά άρ- θρα και μέ δηκτικά επιγράμματα. Ό ρισμένες ά π 3 τις παρατηρήσεις του — στό άρθρο «Σκέψεις τοΰ ταξιδιού» — πάνω στήν προνομιούχα κατάσταση τοΰ ρώσου χωρικού, πού ακόμα ήταν δούλος, σέ σύγκριση μέ τήν κατάσταση τοΰ εργάτη στή δυτική Ε υρώ πη, μας επ·τρέπουν νά σκεφτοΰμε πώς ό έξυπνος Π οΰσκιν στοχαζόταν τό ζήτημα τόσο σφαλες>ά, δσο τουλάχιστον κ ι3 ό λιγότερο έξυπνος ά π 3 αυτόν Γκωτιέ.

Ε ίνα ι μιά παλιά κ ι3 δμως πάντα νέα ιστορία."Οταν μιά τάξη ζει άπ3 τήν εκμετάλλευση μιας άλλης τάξης

κατώτερης της στήν οικονομική κλίμακα κ ι3 δταν αυτή ή τάξη καταχτήσει μιά απόλυτα δεσπόζουσα θέση στήν κοινωνία, τότε ή π ορεία προς τά μπ ρος σημαίνει γι* αυτή κατάπτωση. ’Έ τσ ι


εξηγείται αυτό τό από πρώτη άποψη ακατάληπτο κ ι3 απίστευτο φαινόμενο : στις οικονομικά καθυστερημένες χώρες ή ιδεολογία τών τάξεων πού δεσπόζουν βρίσκεται συχνά σέ άνώτερο επ ίπεδο άπ3 τήν ιδεολογία τώ ν ίδ ιω ν τάξεων στις εξελιγμένες χώρες.

'Η σημερινή Ρω σία εχει φτάσει σ3 αυτό τό στάδιο οικονομικής ανάπτυξης, στό όποιο οι οπαδοί τής θεω ρίας «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» γίνονται συνειδητοί υπερασπιστές ενός κοινωνικού καθεστώτος πού βασίζεται στήν εκμετάλλευση μιας τάξης άπό μιάν άλλη. Γ ι3 αυτό άκριβώς σήμερα στή χώρα μας λέγονται καί γράφονται τόσες, καθαρά άντιδραστικές άπό κοινωνική άποψη, άνοησίες στ3 ονομα τής «άπόλυτης αυτονομίας τής τέχνης».

Ευτυχώς γιά τόν Ποΰσκιν, τά πράγματα δέν είχαν φτάσει σ3 αυτό τό σημείο δταν ζοΰσε.

Ε ίπ α παραπάνω πώς δέν υπάρχει εργο τέχνης πού νά μήν εχει ένα κάποιο ιδεολογικό περιεχόμενο. Πρόσθεσα πώς ή όποια- δήποτε ιδέα μπορεί νά χρησιμεύσει σά βάση ενός έργου τέχνης καί πώς μόνο δ ,τ ι ευνοεί τήν προσέγγιση τών ανθρώπων αναμεταξύ τους μπορεί νά έμπνεΰσει αληθινά τόν καλλιτέχνη. Τά δρια αυτής τής προσέγγισης δέν καθορίζονται άπ3 τόν ίδ ιο τόν καλλιτέχνη, άλλ3 ά π3 τό επίπεδο μόρφωσης τής κοινωνικής ομάδας στήν οποία ανήκει. Καί σέ μιά ταξική κοινωνία έξαρτιών- τα ι τόσο ά π3 χίς σχέσεις άνάμεσα στις τάξεις, δσο κι3 ά π3 τό βαθμό ανάπτυξης τής κάθε μιας τους τή δεδομένη στιγμή. 'Ό ταν ή αστική τάξη πάλευε ακόμα γιά νά λευτερωθεί α π ’ τό ζυ γό τής αριστοκρατίας καί τοΰ ανώτερου κλήρου, δηλαδή δταν αυτή ή ίδ ια ήταν μιά επαναστατική τάξη, υποστηρίζονταν στόν α γώ να της ά π3 δλη τήν εργαζόμενη μάζα πού σχημάτιζε μαζΰ της μιά καί μόνη «τρίτη τάξη». Τότε ο ι προοδευτικοί αστοί Ιδεολόγοι ήταν ταυτόχρονα οι προοδευτικοί Ιδεολόγοι «ολάκερου τοΰ έθνους, έκτος τώ ν προνομιούχων». Μ 3 άλλα λόγια, οι δυνατότητες αυτής τής προσέγγισης άνάμεσα στούς ανθρώπους, πού ευνοούσαν τά εργα τώ ν αστών καλλιτεχνών, ήταν σχετικά πολύ μεγάλες. 3Αλλ3 δταν τά συμφέροντα τής αστικής τάξης πάψανε νά συμπίπτουν μέ τά συμφέροντα τώ ν εργαζομένου κ ι3 ιδ ια ίτερα δταν ήρθαν σ3 άντίθεση μέ τά συμφέροντα τοΰ προλεταριάτου, τότε αυτόματα κι* οί δυνατότητες προσέγγισης μειώθηκαν σημαντικά.

"Ενας φιλάργυρος, λέει ό Ράσκιν, δέν μπορεί νά τραγουδήσει τό χάσιμο τώ ν σκούδων του : εφτασε ό καιρός πού ή πνευματική κατάσταση τής αστικής τάξης πάει νά ταυτιστεί μέ τήν κατάσταση τοΰ φιλάργυρου πού κλαίει τό χάσιμο τών θησαυρών του. Μέ μόνη τή διαφορά πώς ό φιλάργυρος κλαίει γ ια τ ί έχασε


πραγματικά λεφτά, ενώ αστική τάξη χάνει τήν πνευματική της ησυχία μέ τον εφιάλτη τής μελλοντικής της έκμηδένισης.

«Μέ τήν καταπίεση, δπως είπα, άναφέροντας τά λόγια τοΰ 9Ε κκλησιαστή , ό φρόνιμος γίνετα ι τρελλός». Ό φόβος νά χ ά σουν τή δυνατότητα νά καταπιέζουν τούς άλλους, μπορεί νά έςασκήσει πάνω στούς φρόνιμους (ακόμα καί στούς φ ρ ό νιμ ο υς!) μιά τό ΐδ ιο καταστρεπτική επίδραση. Ο ί ιδεολογίες τής δεσπόζουσας τάξης χάνουν τήν πραγματική αξία τους, δσο ή τάξη αυτή πλησιάζει στήν παρακμή της, Ή τέχνη πού γεννιέται ά π9 τις κακοτυχίες της, είναι βουτηγμένη στήν παρακμή.

Σκοπός τών παρακάτω σελίδων είναι ή συμπλήρωση τών προηγούμενο)ν, προκειμένου ακόμη νά έξεταστοΰν μερικά ολοφάνερα συμπτώματα τής σημερινής παρακμής τής αστικής τέχνης.

Ε ϊδαμε δτι ό μυστικισμός φανερώθηκε στή σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία δταν ακριβώς οί συγγραφείς διαπίστω σαν πώς δέν μπορούσαν πιά ν άρκεστοΰν στό δίχως περιεχόμενο ύφος, δίχως δηλαδή ιδέες* παρέμειναν ωστόσο ανίκανοι νά κατανοήσουν τις μεγάλες απελευθερωτικές ιδέες τοΰ καιροΰ μας. Ά λ λά τόσο ή διαπίστω σή τους, δσο κ ι3 ή ανικανότητά τους είχαν άλλες συνέπειες που, δχι λιγότερο άπ3 τό μυστικισμό, μείωσαν τήν πραγματική αξία τών έργων τέχνης.

Ό μυστικισμός είναι ό ασυμφιλίωτος εχθρός τής λογικής. Ά λλά εχθροί τής λογικής δέν είναι μόνο ο ί οπαδοί τοΰ μυστι- κισμου. Ε ίνα ι κ ι3 δλοι αυτοί πού, γ ιά τόν ένα ή τόν άλλο λόγο, μέ τό ένα ή τό άλλο μέσο, υποστηρίζουν μιά σφαλερή ιδέα. Κ ι3 δταν μιά σφαλερή ιδέα μπει σά βάση ενός έργου τέχνης, τό π α ραγεμίζει μέ τέτοιες αντιθέσεις πού αναγκαστικά βλάπτουν τήν αίσι^ητική αξία τοΰ έργου. Σάν παράδειγμα θ 3 αναφέρω τό θεατρικό έργο τοΰ Κνούτ Χάμσουν : Σ το κατώ φλι της βασιλείας. Ή ρ ω α ς τοΰ έργου ε ίν3 ένας νέος συγγραφέας, ό 3Ιβάρ Καρένο, πού, αν δέν έχε ι. εξαιρετικό ταλέντο, είνα ι τουλάχιστο φανατισμένος &τό έπακρο. Α ύτοδιαφημίζεται σάν ένας άνθρωπος «μέ λεύτερες ιδέες σάν τό πουλί». ( Ό αναγνώστης ας μέ συχωρέσει, πού θά έπανέλθω αργότερα).

Κ αι πάνω σέ ποιά ζητήματα γράφει αυτός ό «λεύτερος σάν τό πουλί» στοχαστής ; Πάνα) στήν «αντίσταση» και στό «μίσος». Σέ ποιόν συμβουλεύει τούς θεατές ν3 άντισ τα θοΰν; Π οιόν πρέπει νά μισήσουν ; Τούς συμβουλεύει ν3 άντισταθοΰν στήν εργα τική τάξη. Διδάσκει τό μίσος κατά τώ ν εργαζομένων. Δέν νομίζετε πώ ς πρόκειται γ ιά ένα ήρωα όλότελα νέου τ ύ π ο υ ; "Ενα ήρωα πού ελάχιστα και σπάνια, γ ιά νά μή πώ καθόλου, συναντάμε στή λογοτεχνία ; Ε ίνα ι φανερό πώς αυτός πού κηρύσσει τήν


αντίσταση στήν άνοδο τής εργατικής τάξης, είναι ένας αστός ιδεολόγος. Ό Ίβ ά ρ Καρένο, ωστόσο, θεωρεί τόν εαυτό του και θεωρείται άπ’ τό δημιουργό του, τόν Κνούτ Χάμσουν, σάν ένας πολύ μεγάλος επαναστάτης.

Ξέρουμε κ ι3 δλας, απ’ τό παράδειγμα τών πρώτων Γάλλων ρομαντικών, πώς υπάρχουν ορισμένες «επαναστατικές» πνευματικές καταστάσεις, πού τό διακριτικό τους χαρακτηριστικό είναι ό συντηρητισμός τους. 'Ο Θ. Γκωτιέ μισούσε τούς «αστούς», πράγμα πού δέν τόν εμπόδιζε νά κεραυνοβολεί ό'λους αυτούς πού διακήρυσσαν πώς ήταν καιρός πιά νά καταλυθούν οί αστικές σχέσεις στήν κοινωνία. Σ τ ’ αλήθεια, ό Ίβ ά ρ Καρένο φαίνεται σάν ένας πνευματικός απόγονος τοΰ ξακουστού Γάλλου ρομαντικού.

Ά λλ5 ό απόγονος πήγε πιο μακρυά άπ3 τόν πρόγονο. Μισεί συνειδητά αυτό πού ό Γκωτιέ εχθρευόταν ένστικτωδώςί1)

1. Μιλάω για τόν καιρό πού ύ Γκωτιέ δέν φοροΰσε ακόμα τό περιβόητο κόκκινο γιλέκο. Αργότερα, π.χ. στόν καιρό τής Κομμούνας τοϋ Παρισιού, στάθηκε συνειδητός — καί πόσο λυσσασμένος ! — αντίπαλος τοΰ κινήματος χειραφέτησης τής εργατικής τάξης. Μπορούμε άλλωστε νά πούμε πώς κ ι’ ό Φλωμπέρ μπορεί νά θεω ρηθεί σάν ιδεολογικός πρόδρομος τοΰ Κνοΰτ Χάμσουν κι’ ίσίος - ϊβως μέ μεγαλύτερη συνέπεια. Β ρίσκουμε σ’ ένα άπ’ τά σημειωματάριά του τις παρακάτω αξιοσημείωτες γραμμές: «Ό Π ρομηθέας σήμερα Οάπρεπε νά ξεσηκωθεί δχι εναντίον τού θεού, άλλά εναντίον τού λαοΰ, τού νέου αύτοΰ θεού. Tic παλιές θρησκευτικές φεουδαρχικές καί μοναρχικές τυραννίες διαδέχτηκε μιά άλλη, πιό λεπτή, αδιέξοδη κι’ επιβλητική, πού σέ λίγο καιρό δέν θάφή- σει οΰτε γίονιά τής γής λεύτερη.» (Λουΐ Μπερτράν, «Τά σημειωματάρια τού Φλωμπέρ» Π αρίσι 1923).

Στό γράμμα του πρός τήν Γεωργία Σάνδη, μέ ημερομηνία 8 τοΰ Σεπτέμβρη 1871, ό Φλωμπέρ γράφει : «Νομίζω πώς τό πλήθος, τό κοπάδι, Οαναι πάντα μισητό. Τό μόνο σημαντικό πού υπάρχει σ’ αύτό τόν κόσμο είναι μερικά πνεύματα, πάντα τά ίδια, πού περνούν τήν δάδα άπό χέρι σέ χέρι.»

Στό ίδιο γράμμα περιέχονται κ ι’ οϊ γραμμές πού άναφέραμε παραπάνω σχετικά μέ τήν καθολική ψηφοφορία, πού είναι ή «ντροπή τοΰ άνθροόπινου πνείματος» (Φλωμπέρ: «’Αλληλογραφία» 1869 - 1880, Παρίσι 1910).

Σ ’ αυτές τις γραμμές τοΰ Φλωμπέρ, ό Ίβά ρ Καρένο θ ά μποροΰ- σε ν’ αναγνωρίσει τις ίδιες του τις σκέψεις «λεύτερες σάν τό πουλί». Κ ι’ δμως οί ίδεες αυτές δέν βρήκαν ά μ ε σ η έ κ φ ρ α σ η στά μυθ ιστορήματα τοΰ Φλωμπέρ. Ή πάλη τών τάξεων στή σύγχρονη κοινωνία έπρεπε νά πάρει μιά μεγάλη άνάπτυξη, πριν νά νοιώσουν οί ιδεολόγοι τής δεσπόζουσας τάξης τήν ανάγκη νά έκφράσουν στή λογοτεχνία τό μ ίσος τους γιά τούς πόθους χειραφέτησης του -λαού». Τότε, δέν μποροΰ- σαν π ιά νά υποστηρίζουν τήν «απόλυτη αυτονομία» τών ιδεολογιών. Έ π ρ επ ε αντίθετα νά τούς δώσουν ένα ακριβή σκοπό νά τις χρησιμοποιήσουν δηλ. σάν πνευματικό δργανο στήν πάλη τους, εναντίον τής εργατικής τάξης. ’Αλλά Οα τά ξαναποΰμε πάνω σ ’ αύτό τό θέμα.


”Αν οΐ ρομαντικοί είναι συντηρητικοί, ό "Ιβάρ Καρένο είναι αντιδραστικός τοΰ χειρότερου φυράματος. Κ ι3 ακόμα είναι ένας ούτοπιστής τοΰ είδους άγριου «πομέσταικ» τοΰ Στσένριν. Θέλει νά ξεκάνει τούς εργάτες, δπως ό άλλος ήθελε νά ξεκάνει τούς μουζίκους. Ή ουτοπία αυτή αγγίζει τά έσχατα δρια τοΰ κωμικοΰ. "Ολες, άλλιοστε, οί «λεύτερες σάν τό πουλί» ιδέες τοΰ Ίβ ά ρ Καρένο φτάνουν στόν άκρο παραλογισμό.

Ή εργατική τάξη τοΰ φαίνεται σά μιά τάξη πού εκμεταλλεύεται τίς άλλες τάξεις τής κοινωνίας. Αυτή είναι ή πιο σφαλερή άπ’ δλες τις «λεύτερες σάν τό πουλί» ιδέες τοΰ Ίβ ά ρ Καρένο. Καί τό δυστύχημα είναι πώς κι’ ό ϊδιος ό Κνούτ Χάμσουν φ α ίνεται νά συμμερίζεται τή σφαλερή γνώμη τοΰ ήρωά του. 'Ο Κ αρένο παθαίνει δλες τίς κακοτυχίες μόνο καί μόνο γ ιατί μισεί τους εργαζομένους καί τους «αντιστέκεται». "Ετσι δέν θά καταφέρει νά πάρει τή θέση τοΰ καθηγητή πού επιζητεί κι" ούτε θά μπορέσει νά έκδόσει τό βιβλίο του. Μέ δυο λόγια, ύφίσταται δλες τις δυνατές καταδιώξεις άπό μέρους τών άοτών πού άνάμε- σά τους ζεΐ καί δρά. Μά σέ ποιο μέρος τοΰ κόσμου, σέ ποιάν ουτοπική χώρα κατοικεί, λοιπόν,αυτή ή αστική τάξη, πού τιμω ρεί τόσο σκληρά τήν «αντίσταση» στούς εργαζομένους; Μιά τέτοια αστική τάξη πουθενά, ποτέ δέν υπήρξε κι’ ούτε μπορεί νά υπάρξει. Ό Κνούτ Χάμσουν έβαλε σά βάση τοΰ έργου του μιά Ιδέα πού βρίσκεται σ’ άπόλυτην αντίθεση μέ τήν πραγματικότητα. ΚΓ αύτό ζημιώνει τό έργο τόσο, πού τό κοινό ξεσπά σέ γέλια στά μέρη ακριβώς δπου δ συγγραφέας θέλησε νά δώσει τραγικό τόνο στό έργο του.

Ό Κνούτ Χάμσουν έχει πολύ ταλέντο, μά κανένα ταλέντο δέν μπορεί νά καταξιώσει σάν άληί^ινό αύτό πού είναι τό αντίθετο τής αλήθειας. Τά πολύ μεγάλα ελαττώματα τοΰ δράματος Στό κατώ φλι της βασιλείας είναι φυσική συνέπεια τής άπόλυτης ψέυτιάς τής βασικής του ιδέας. 'Η βασική αυτή ιδέα είναι ψεύτικη γιατί ό συγγραφέας είναι ανίκανος νά νοιώσει τό νόημα τής πάλης τών τάξεων στή σημερνή κοινωνία, πάλης πού βρίσκει στό δράμα του μόνο μιά λογοτεχνική απήχηση.

Ό Κνούτ Χάμσουν δέν είναι Γάλλος, άλλ’ αύτό είναι αδιάφορο. Τό «Μ ανιφέστο» τών Μ άρξ καϊ "Ενγκελς πολύ σωστά έλεγε πώς στις πολιτισμένες χώρες, χάρη στήν ανάπτυξη τοΰ καπιταλισμού,

ή στενοκεφαλιά καί τό κλείσιμο στό καβούκι γίνονται κάθε μέρα περισσότερο αδύνατα γιά ένα έθνος' κΓ δλες οί τοπικές καί εθνικές λογοτεχνίες σχηματίζουν μιά παγκόσμια λογοτεχνία.

48 Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΡΗ

Ό Χάμσουν, είν’ αλήθεια, γεννήθηκε κι3 εζησε σέ μιά χ ώ ρα τής δυτικής Ευρώπης πού άπό οικονομική άποψη δέν είναι ά π 3 τις πιό ανεπτυγμένες Α ύτό εξηγεί ολοφάνερα τήν π α ιδ ιά στικη αφέλεια μέ τήν οποία αντιλαμβάνεται τήν κατάσταση τής οργανωμένης εργατικής τάξης στή σύγχρονη κοινωνία. ‘Ωστόσο, παρά τήν οικονομική καθυστέρηση τής χώρας του, βρίσκουμε στό εργο του τό ίδ ιο μίσος γ ιά τήν εργατική τάξη και τήν ϊδ ια συμπάθεια γ ιά τήν πάλη εναντίον της, πού εκδηλώνονται τώρα στούς αστούς διανοούμενους στις πιό προχωρημένες χώρες.

Ό ’Ιβάρ Καρένο είναι ένα ά π3 τά πολλά αντίτυπα τού νιτσεϊκοϋ πρω τοτύπου. Κ αί τ ί ε ίν3 ό «νιτσεϊσμός»; Ε ίνα ι μιά νέα, έπηυξημένη καί βελτιωμένη έκδοση, σύμφωνα μέ τις απαιτήσεις τής τελευταίας φάσης τού καπιταλισμού, τής πάλης εναντίον τών «αστικών» ηθώ ν πού ξέρουμε π ιά ά π3 τήν καλή καί πού ταυτίζεται θαυμάσια μέ μιά ατράνταχτη συμπάθεια γ ιά τό «αστικό καθεστώς».

Ε ίνα ι εύκολο νά βρούμε ενα άλλο παράδειγμα στή σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία.

"Ενας ά π3 τούς πιό προικισμένους σύγχρονους Γάλλους θεατρικούς συγγράφεις καί — τό σπουδαιότερο — ένας ά π 3 αυτούς πού έχουν πραγματικά δικές τους ιδέες, είναι δίχως αμφιβολία ό Φρανσουά ντέ Κυρέλ. Τό πιό άξιοπρόσεχτο ά π5 τά έργα του είναι σίγουρα τό Γ εϋμ α τον Λ ιο ντα ρώ ν, δράμα σέ πέντε πράξεις. Τό έργο αύτό — ά π3 δσο ξέρω τουλάχιστο — πολύ λίγο προσέχτηκε άπ3 τή ρούσικη κριτική.

Τό κύριο πρόσωπο, ό Ζάν ντέ Σανσύ, γοητεύεται γ ιά μιά στιγμή, ύστερα άπό ορισμένες εξαιρετικές περιστάσεις τής π α ιδ ικής του ηλικίας, ά π3 τό χριστιανικό σοσιαλισμό. "Υστερα α π ομακρύνεται αποφασιστικά άπό τό σοσιαλισμό καί γ ίνετα ι εύγλω ττος ύποστηριχτής τής μεγάλης καπιταλιστικής παραγωγής. Σ τήν 3η σκηνή τής 4ης πράξης, απαγγέλλει ολάκερο λόγο γ ιά ν3 αποδείξει στούς εργάτες δτι

ή παραγωγική φ ιλαυτία είναι γ ιά τήν εργαζόμενη μάζα, δ ,τ ι κ ι3 ή φ ιλανθρω πία γιά τό φτα>χό : μιά πηγή ευεργεσίας.

Κ αί καί)ώς μουρμουρίζει τ 3 ακροατήριό του, παίρνει αέρα σιγά - σιγά, καί μέ μιά θαυμαστή κ ι3 εντυπωσιακή σύγκριση, τοϋ εξηγεί τό ρόλο τοϋ καπιταλιστή καί τών εργατών του στή σύγχρονη παραγωγή.


"Οταν στο βάθος τής ερήμου δ λέοντας μέ τούς βρυχη{>μοΰς του αναγγέλλει πώς βγήκε γιά κυνήγι, τά τσακάλια τρέχουν κοπαδιαστά· νά καταβροχθίσουν τ ’ άπομεινάρια τής σφαγής. Ε π ε ιδ ή είναι αδύναμα νά χτυπήσουν τό βούβαλο κ ι3 αργοκίνητα γ ιά νά φτάσουν στό δρόμο τά ζαρκάδια, δλες τους τις ελπίδες τις στηρίζουν στά νΰχια τοΰ βασιλιά τών ζώων. Σ τά νΰχια του, μ’ άκοΰτε! Σ άν αρχίζει νά σκοτεινιάζει, βγαίνει ά π 3 τή φωλιά του σ3 αναζήτηση τής λείας του ... Νά τ η ν ! Τότες, τά θαυμαστά πηδήματα, ή λυσσασμένη πάλη, τά θανάσιμα χάδια, κ ι3 υστέρα τό βασιλικό τσ ιμπούσι κάτω άπ3 τό ευλαβικό βλέμμα τώ ν τσακαλιών. Σάν χορτάσει ό λέοντας, τρώνε τά τσακάλια. Π ιστεύετε πώς τά τ σ α κάλια θά τρέφονταν καλύτερα αν δ λέοντας μοίραζε τή λεία του σέ τόσα κομμάτια, δσοι ήταν ο ί... καλεσμένοι και φ ύ λαγε γ ιά τόν εαυτό του ενα μικρό μεζέ ; Κάθε άλλο ! Ό γλυκερός αυτός λέοντας δέν θάξιζε νά λέγεται λέοντας' θά ήταν ενα ά π3 τά σκυλάκια πού δδηγοΰν τούς τυφ λοΰς!... Έ γ ώ , τόν βλέπω νά σταματάει τό σφάξιμο στόν πρώτο ρόγχο αγωνίας καί νά γλύφει τίς πληγές τοΰ θύματός του. Μιλήστε μου γ ιά ενα ζώο άγριο, διψασμένο γ ιά αίμα, πού νά ονειρεύεται μονάχα φόνους καί σφαγές... αύτό σάν βρυ- χάται, τά τσακάλια γλύφουν μέ ηδονή τά χείλια τους.

Ό εύγλωττος ρήτορας επιμένει πάνω στήν έννοια τής παραβολής του, πού είναι αρκετά καθαρή, μέ τά παρακάτω λόγια , πιό σύντομα, άλλά τό ίδ ιο εκφ ραστικά :

*0 βιομήχιννος δημιουργεί τίς ζωοδότρες πηγές κ ι5 δ εργάτης άτορροφά τό περίσσευμά τους.

Ξέρω καλά πώς δ συγγραφέας δέν δεσμεύεται ά π 3 τούς λόγους πού απαγγέλλουν τά πρόσωπα τοΰ έργου του. Συχνά, δμως, αφήνει ν3 ακουστεί, μέ τόν ενα ή μέ τόν άλλο τρόπο, δ ,τ ι σκέφτεται πραγματικά δ ίδ ιος, κ ι' αύτό μάς επιτρέπει νά κρίνουμε τ ίς γνώμες του. 'Η δλη λοιπόν ανάπτυξη τοΰ έργου, τό Γ εΰμ α τοϋ Λ ιο ντα ρ ιο ύ , δείχνει πώς δ ίδ ιος δ ΚΟρέλ επιδοκιμάζει απόλυτα τόν Ζάν ντέ Σανσύ δταν συγκρίνει τό βιομήχανο μέ τό λιοντάρι καί τούς εργάτες μέ τά τσακάλια. "Ολα δείχνουν πώς θά μπορούσε ολόψυχα νά έπαναλάβει τά λόγια τοΰ ηρωά του : «Π ιστεύω στό λιοντάρι. Υ ποκλ ίνομα ι μπρος στά δικαιώ ματα πού τοΰ δίνουν τά νΰχια του». Ε ίν α ι χ ι ’ αυτός πρόθυμος νά δει τούς εργάτες σάν τσακάλια, πού τρέφονται άπ* τ 3 άπομεινάρια


τώ ν αγαθώ ν πού ό καπιταλιστής αποκτά ά π 9 τή δουλειά τους. "Ο πω ς κ ι3 δ Ζάν ντέ Σανσύ, ετσι κ ι3 αυτός θεω ρεί τήν πάλη τώ ν εργατών εναντίον τών εργοδοτών τους σάν τήν πάλη τώ ν ζηλόφθονω ν τσακαλιών εναντίον τοϋ πανίσχυρου λιονταριοϋ. 'Η σΰγκριση αυτή αποτελεί τή βασική ιδέα τοϋ έργου και διαμορφώ νει τήν τΰχη τοϋ κυρίου ήρωά του.

Ή ιδέα αυτή δμω ς δέν περιέχει ο ΰ τ3 ενα μόριο αλήθειας. Π αραμορφώνει, αντίθετα , τό πραγματικό νόημα τών κο ινω νικών σχέσεων μέσα στή σύγχρονη κοινωνία, πολύ περισσότερο ά π 3 τις οικονομικές σοφιστείες τοϋ Μ παστιά και τών πολυάριθμων οπαδών του, συμπεριλαμβανομένου και τοϋ Μ πέμ - Μ πάβερκ. Σ τή ν πραγματικότητα, τά τσακάλια δέν κάνουν απολύτως τ ίπ ο τα γ ιά νά βροϋν τροφή στό λιοντάρι, γ ιά νά μπορέσουν κ ι3 αυτά νά ημερώσουν τήν πεΐνα τους. Π οιός, λοιπόν, θ ά τολμούσε νά ίσχυ- ρ ισθεΐ πώς οί εργάτες πού απασχολούνται σέ μιάν επιχείρηση δέν συμμετέχουν καθόλου μέ τήν παραγωγική τους προσπάθεια ; "Ο ποιες οικονομικές σοφιστείες κ ι3 αν χρησιμοποιήσει κανείς, ε ίν3 ολοφάνερο κ ι3 αναμφισβήτητο πώς ή παραγα)γή οφείλεται στή δουλειά τους. Κι* δ εργοδότης βέβαια συμμετέχει στήν π α ραγωγή, σάν οργανωτής της. Μ 3 αυτή τήν ιδιότητα τού οργανωτή αποτελεί μέρος τώ ν εργατών. ‘Ό λ ο ι μας δμως ξέρουμε τή διαφορά πού υπάρχει άνάμεσα στό μ ισθό ενός διευθυντή εργοστασίου καί στό κέρδος ενός ιδιοχτήτη εργοστασίου. Ά φ α ι- ρώντας αύτό τό μ ισθό ά π 3 τό κέρδος, βρίσκουμε ενα υπόλοιπο πού προστίθετα ι στό κεφαλαίο. Τό δλο ζήτημα είναι, λοιπόν, νά μάθουμε γιά ποιο λόγο αύτό τό υπόλοιπο προστίθεται στό κεφάλαιο.

'Ωστόσο, καμμιά απάντηση σ’ αυτή τήν απορία δεν δίνουν οί εύγλωττες περιπλανήσεις τού Ζάν ντέ Σανού, γ ια τ ί αυτός δ ίδ ιο ς — μεγαλομέτοχος τής επιχείρησης — δέν σκέφτεται κάν πώ ς τό εισόδημά του δέν δικαιολογείται μέ κανένα τρόπο, ακόμα κ ι3 αν αποδείχνονταν σωστή ή όλότελα σφαλερή σύγκριση τοϋ εργοδότη μέ τό λιοντάρι καί τώ ν εργατών μέ τά τσακάλια : δέν προσφέρει απολύτως τίποτε στήν επιχείρηση κ ι9 άρκεΐται νά εισπράττει κάι^ε χρόνο ενα σημαντικό εισόδημα.

Π α ρ 3 δλο τό ταλέντο του, δ Κυρέλ συγγενεύει δυστυχώς μέ τούς ίδεολόγους αύτοϋ τοϋ είδους. Σ τή ν πάλη άνάμεσα στούς μισθοσυντήρητους εργάτες καί τούς καπιταλιστές, δ Κυρέλ είναι ολόψυχα μέ τό μέρος τώ ν τελευταίων καί δίνει μιά όλότελα ψεύτικη εικόνα τών πραγματικώ ν σχέσεων πού υπάρχουν άνάμεσα σ3 αυτούς καί σ* εκείνους πού τούς εκμεταλλεύονται.

Κ αί τό εργο τοϋ Μ πουρζέ, τό *Ο δόφ ραγμα , τ ί άλλο εΐνα*


παρά μιά έκκληση πού ό ξακουστός συγγραφέας — πουχει πολύ ταλέντο — απευθύνει στήν αστική τάξη, καλώντας την νά ενω θε ί γ ιά νά πολεμήσει τήν εργατική τάξη; Ή αστική τέχνη εγινε πολεμοχαρή. Ο ί εκπρόσωποί της δέν μπορούν π ιά νά πουν πώς δέν γεννήθηκαν γ ιά «τή χλαλοή τής ζωής καί τούς άγώνες». Ε π ιζ η το ύ ν , αντίθετα , τούς άγώνες και διόλου δέν σκιάζονται τή χλαλοή πού τούς συνοδεύει. Μά, αλήθεια, οέ ποιανού τ ’ ονο· μα γίνοντα ι δλοι αυτοί οί άγώνες ; Α λ λ ο ίμ ο ν ο ! στ’ δνομα τοΰ «συμφέροντος». ’Ό χ ι, βέβαια, γ ιά τό προσωπικό τους σ υμ φ έρο : θά ταν παράξενο νά πούμε πώς άνθρω ποι σάν τόν Κυρέλ η τόν Μ πουρζέ υπερασπίζονται τό κεφάλαιο μέ τήν ελπίδα νά πλουτίσουν οί ίδ ιο ι. Τό συμφέρον πού τούς σπρώχνει νά πάρουν μέρος στή χλαλοή και στούς άγώνες είνα ι τό συμφέρον μιας ολάκερης τάξης. Π άντω ς πρόκειται γ ιά συμφέρον κα'ι νά πού φτάνουμε :

Γ ιά ποιο λόγο οί ρομαντικοί περιφρονοϋσαν τούς «αστούς» τού καιρού τους ; Ε ίδα με παραπάνω πώς τούς περιφρονοϋσαν γ ια τ ί — σύμφωνα μέ τήν έκφραση τοϋ Θεόδωρου ντέ Μ πανβίλ — είχαν σά μόνο αντικείμενο λατρείας τους τόν παρά.

Τ ι υπερασπίζουν στά εργα τους συγγράφεις σάν τόν Κυρέλ, τόν Μπουρζέ καί τόν Χ άμσουν; Τ ις κοινωνικές σχέσεις, π ο ύ ά π ο - φέρουν στήν αστική τάξη δσο γ ίνετα ι περισσότερους παράδες. Π όσο μακρυά ά π 9 τό ρομαντισμό τοϋ παλιού καλοϋ καιροϋ βρ ίσκονται αυτο ί ιΛ συγγραφείς ! Τ ί ειν3 αύτό άραγε πού τούς άπο- μάκρυνε άπ3 τό ρομαντισμό ; Τ ίποτ" άλλο άπ3 τήν άναπόδραστη πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης. "Οσο περισσότερο δξύνονται οί εσωτερικοί ανταγω νισμοί πού αποτελούν ιδιαίτερο φαινόμενο τού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τόσο πιό δύσκολη γ ίνετα ι, γ ιά τούς καλλιτέχνες πού εμειναν π ισ το ί στις άστικές ιδέες, ή εφαρμογή τής θεω ρίας «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη» καί τό κλείσιμο στόν φ ιλντισένιο πύργο τους.

Σ τό σύγχρονο πολιτισμένο κόσμο δ?/ν φ α ίνεται νά υπάρχει μιά χώρα πού ή νεολαία της νά μή γοητεύεται ά π 3 τ ίς ιδέες τοϋ Φρειδερίκου Νίτσε. Ό Ν ίτσε περιφρονούσε ϊσω ς περισσότερο τούς «νωθρούς» σύγχρονους του, ά π 3 ο,οο περιφρονούσε ό Θ . Γκω τιέ τούς «αστούς» τοϋ καιρού του. Τ ί τούς πρόσαπτε δμως ό Ν ίτσ ε; Π ο ιο ήταν τό κύριο ελάττωμά τους, άπ3 δπου πήγαζαν δλα τ* άλλα; Ό Ν ίτσ ε κατηγόροϋσε τούς «κοιμισμένους» σύγχρονους του γιά τήν ανικανότητά τους νά στοχαστούν, νά νοιώ- σουν κ ι3 ιδ ια ίτερα νά δράσουν, δπω ς τα ιρ ιάζει σ3 ανθρώπους πού κατέχουν μιά δεσπόζουσα θέση στήν κοινωνία. Σ τ ις σημερινές ιστορικές συνθήκες, τά παραπάνω σημαίνουν πώς δ Ν ίτσε

Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

κατηγορεί τούς συγχρόνους του γ ιά τό λόγο δτι δέν αναπτύσσουν αρκετή δραστηριότητα, προκειμένου νά υπερασπίσουν τό αστικό καθεστώς άπ3 τις επαναστατικές επιθέσεις τής εργατικής τάξης. Ε ίνα ι γνωστή ή εχθρότητα τοΰ Ν ίτσε γ ιά τούς σοσιαλιστές.

Ά λλ" ας εξετάσουμε ακόμα μιά φορά τις συνέπειες :*’Α ν δ Π οΰσκιν κ ι3 οι ρομαντικοί τής εποχής του κατηγο-

ροΰσαν τό «πλήθος» δτι αγαπά υπερβολικά τήν καλοπέρασή του (τήν «κοιλίτσα» του), ο ι έμπνευστές τών σημερινώ ν νεο - ρ ο μ α ν τικών τό κατηγορούν, αντίθετα , δτι υπερασπίζεται πολύ χλιαρά τήν καλοπέρασή του, δτι δηλαδή δέν τή λογαριάζει καί πολΰ. Ο ι νεο - ρομαντικοί, ωστόσο, κηρύσσουν, δπως ακριβώς κ ι3 οί ρομαντικοί τοΰ παλιοΰ καλοΰ καιροΰ, την απόλυτη αυτονομία τής τέχνης. Μ πορεί δμως κανείς νά μιλά σοβαρά γ ι3 απόλυτη αυτονομία μιας τέχνης πού εχει συνειδητά σά σκοπό τήν υπεράσπιση ορισμένων κοινω νικώ ν σχέσεω ν; Κ αί βέβαια δ χ ι! 'Η τέχνη αυτή είναι αναμφισβήτητα ώ φελιμιστική. Κ ι3 αν οί μΰστες της περιφ ρονοΰν τά έργα εκείνα πού κατέχονται άπό ώ φ ελιμ ιστι- κές τάσεις, πρόκειται γ ιά απλή παρεξήγηση. Ή αλήθεια είναι πώς γ ι3 αυτούς άξια περιφρόνησης είναι μονάχα τά εργα πού θ έ λουν τό καλό τής «εργαζόμενης πλειοψ ηφ ίας», ενώ τό συμφέρον τής «έκμεταλλεΰτριας μειοψηφίας» είναι στά μάτια τους δ υ π έρ τατος νόμος. "Ετσι π. χ. δ Κνούτ Χ άμσουν ή δ Φρανσουά ντέ Κυρέλ έχουν στήν πραγματικότητα διαμετρικά αντίθετες α πόψεις, πάνω στό ζήτημα τής ώ φελιμιστικότητας τής τέχνης, ά π 3 τόν Θ. Γκωτιέ ή τόν Φλωμπέρ, αν κι? ο ί τελευταίοι δπως είδαμε, είναι βαθιά ποτισμένοι μέ συντηρητικές προκαταλήψεις, άλλ3 άπ3 τήν εποχή τοΰ Γκωτιέ καί τοΰ Φλωμπέρ ϊσαμε σήμερα, ο ί κοινωνικές αντιθέσεις έβάθυναν κι* οί προκαταλήψεις δ ιαδόθηκαν τόσο πολύ στούς αστούς καλλιτέχνες, πού τούς είναι πιά δύσκολο νά μείνουν π ιστοί στή χ^εωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη».

Θά ήταν, φυσικά, σφάλμα νά πιστέψουμε πώς, στις μέρες μας, δέν υπάρχει κανένας καλλιτέχνης ικανός νά εφαρμόσει μέ συνέπεια τή θεω ρία α υ τή ... Θά δοΰμε δμως πώς στήν εποχή μας, ή στάση αυτή κοστίζει πολύ ακριβά.

Ο ί νεο - ρομαντικοί — κι3 εκεί ακόμα επηρεασμένοι ά π 3 τόν Ν ίτσε — άρέσκονται νά πιστεΰουν πώ ς βρίσκονται «πέρα ά π 3 τό καλό καί τό κακό». Τ ί σημαίνει δμω ς ή ύπαρξη «πέρα άπ3 τό καλό καί τό κακό»; Σ ημαίνει τήν πραγμάτωση ενός τόσο μεγά-

• λου ίστορικοΰ έργου, πού νά μή μπορεί κανείς νά τό κρίνει μέ βάση τίς ύπάρχουσες εννοιες τοΰ καλοΰ καί τοΰ κακοΰ, εννοιες πού γεννήθηκαν κάτω άπό ενα δρισμένο κοινωνικό καθεστώ ς. Ο ί Γάλλοι επαναστάτες τοΰ 1793 , στήν πάλη τους εναντίον τώ ν


φεουδαρχών, στέκονταν αναμφισβήτητα «πέρα ά π 3 τό καλό και τό κακό», δηλαδή ο ί πράξεις τους ήταν σέ αντίφαση μέ τις εν- νοιες τοΰ καλοΰ και τοΰ κακοΰ πού είχαν βγει άπ3 τούς κόλπους τοΰ παλιοΰ απολυταρχικού καθεστώ τος. Ή αντίφαση αυτή, πάντα βαθιά τραγική, δέν μπορεί νά δικαιολογηθεί παρά μόνο uv ή δράση τώ ν επαναστατώ ν, υποχρεω μένω ν γιά ενα ορισμένο χρονικό διάστημα νά τροβήξουν «πέρα άπ3 τό καλό κα'ι τό κακό», είχε σάν αποτέλεσμα τήν υποχώρηση τοΰ κακοΰ μπρος στό καλό μέσα στήν κοινωνική ζωή."Αλλά, άφοΰ ή άλωση τής Βαστίλλης σταμάτησε τις αυθαιρεσίες εκείνων πού φυλάκιζαν τούς ανθρώ πους « γ ια τί τέτοια είναι ή αγαθή επ ιθυμ ία μας» — δπως ελεγαν οι απολυταρχικοί βασιλιάδες — αυτή ή άλωση αντικατέστησε τό κακό ά π 3 τό καλό μέσα στήν κοινωνική ζωή τής Γαλλίας καί κατά συνέπεια δικαιολόγησε αυτόματα τή διαγω γή αυτώ ν πο«\ γιά νά χτυπήσουν τήν αυθαιρεσία , τράβηξαν «πέρα ά π 3 τό καλό καί τό κακό».

Δέν μποροΰν δμως δλοι δσοι τραβοΰν «πέρα άπ* τό καλό καί τό κακό» νά δικαιολογήσουν μέ τόν ίδ ιο τρόπο τή διαγω γή τους. Ό ’Ιβάρ Καρένο, π .χ ., δέν θά δίσταζε νά ποδοπατήσει τό καλό καί τό κακό, φτάνει νά πραγματοποιούσε τίς «λεύτερες σάν τό πουλί» ιδέες του . Ξέρουμε, δμως, πώς τό σύνολο τώ ν Ιδεών του συνοψίζεται στό εξής : άμείλιχτη πάλη εναντίον τοΰ άπελευθε- ρωτικοΰ κινήματος τής εργατικής τάξης. Κ ατά συνέπεια, «πέρα ά π 3 τό καλό καί τό κακό» σημαίνει γ ι3 αυτόν πώς δέν πρέπει νά λογαριάζει — στήν πάλη εναντίον τής εργατικής τάξης — οΰτε κ ι3 αυτά τά ψίχουλα δικαια)μάτων πού μπόρεσε ή εργατική τά ξη νά καταχτήσει μέσα στήν αστική κοινω νία. 9 Α ν νικοΰσε, ή νίκη του αυτή θά δυνάμωνε τό κακό μέσα στήν κοινωνική ζωή, αντί νά τό ελαττώσει.

Έ τ σ ι , ή στάση του «πέρα άπ3 τό καλό κ ι3 ά π 3 τό κακό» δεν θάχε καμμιά δικαιολογία, δπως άλλωστε συμβαίνει κάθε φ ο ρά πού πρόκειται γ ιά τήν επίτευξη αντιδραστικώ ν σκοπών.

Μ πορεί κανείς νά διατυπώ σει τήν αντίρρηση καί νά πει πώς αν ά π 3 τήν άποψη τοΰ προλεταριάτου ό 3Ιβάρ Καρένο δέν βρίσκει καμμιά δικαίωση, τή βρίσκει σίγουρα ά π 3 τήν άποψη τής αστικής τάξης. Ε ίμ α ι απόλυτα σύμφω νος. Σ τήν περίπτωση αυτή δμως, ή άποψη τής αστικής τάξης είναι ή άποψη μιας προνομιούχου μειοψ ηφίας, πού ζητάει νά διαιω νίσει τά προνόμιά της, ενώ ή άποψη τής εργατικής τάξης είναι ή άποψη τής πλειοψ ηφίας πού θέλει νά γκρεμίσει δλα τά προνόμια . Ν ά γ ια τί αν ποΰμε πώς ο ι πράξεις ενός ανθρώ που δικαιολογούνται άπ3 τήν άποψη τής αστικής τάξης, αναγνω ρίζουμε ταυτόχρονα πώς κατα


δικάζονται ά π 3 δλους αυτούς πού δέν -θέλουν νά υποστηρίξουν τά συμφέροντα τώ ν εκμεταλλευτών. Κ ι3 ή αναπόδραστη πορεία τής οίκονομικής ανάπτυξης μάς εγγυάται πώ ς δλο και θ ά πληθαίνουν ο ί αντίπαλοι τών συμφερόντων τώ ν τελευταίων.

Ο ί νεο·ρομαντικοί, πού συχαίνονται εγκάρδια τούς «νω θρούς», διψούν γ ώ αναστάτωση, γ ιά κίνηση. Ή κίνηση δμως πού ζητούν είναι μ ιά συντηρη τική κίνηση πού ά ντιτ ίθετα ι στήν ά π ελευ ^ ερω τική κίνηση τής εποχής μας. Έ κ ε ι βρίσκεται δλο τό μυστικό τ.ής ψυχολογίας τους. Κ ι3 ετσι εξηγείται γ ια τ ί κ ι’ οί π ιό προικισμένοι ά π 3 αυτούς δέν μπορούν νά δημιουργήσουν τά αξιοσημείωτα εργα πού θά πετύχαιναν αν είχαν άλλες κοινωνικές συμπάθειες κ ι3 άλλο τρόπο σκέψης. Ε ίδα με παραπάνω πόσο λαθεμένη ήταν ή βασική ιδέα τού έργου τού Κ υρέλ: Τό Γ εϋ μ α τοϋ Λ ιοντα ρ ιού . Μ ιά λαθεμένη ιδέα ζημιώνει αναγκαστικά τήν αξία τού έργου τέχνης, γ ια τ ί ψευτίζει τήν ψυχολογία τώ ν προσώπων τοϋ έργου. Δέν θά τα ν δύσκολο ν 3 αποδείξει κανείς τή λαθεμένη ψυχολογία τού Ζάν ντέ Σανσύ, κύριου ήρωα τού έργου τοϋ Κυρελ. Α ύτό δμως θά μάς οδηγούσε σέ μακριές παρεκβάσεις. Γ ι3 αύτό, θ ά πάρω ενα άλλο παράδειγμα πού θ ά μού επιτρέψει νά ε ίμα ι πιό σύντομος. Ή κεντρική ιδέα τού έργου τό 'Ο δό φ ρα γμα είνα ι πώς καθένας μας χρωστάει νά πάρει μέρος στήν πάλη τώ ν τάξεων, στό πλευρό τής ί'διας του τής τάξης. Π ο ιος δμως άπ3 τούς ήρωες τοϋ έργου είναι κατά τή γνώμη τού Μπουρζέ ό «πιό συμπαθής ;» Ό γερο - εργάτης, ό Γκωσερόν πού δέν πάει μέ τούς εργάτες, άλλά μέ τ 3 αφεντικό. Ή διαγω γή αύτοϋ τού εργάτη βρίσκεται σ3 απόλυτη αντίθεση μέ τήν κεντρική Ιδέα τού έργου’ δέν μπορεί νά φανεί συμπαθητική παρά μονάχα σ3 αυτούς πού στραβώνονται όλότελα ά π 3 τό ενδιαφέρον τους γ ιά τήν αστική τάξη. Τό συναίσθημα πού υπαγορεύει τίς πράξεις τοϋ Γκωσερόν είναι τό συναίσθημα τοϋ σκλάβου πού θαυμάζει μέ εκστατικό σεβασμό τίς αλυσίδες του.

Ξέρουμε α π ’ τό παράδειγμα τοϋ κόμιτα "Αλέξη Τολστόϊ πόσο δύσκολο είνα ι νά ξυπνήσει κανείς τή συμπάθεια γ ιά τήν αφοσίωση τού σκλάβου σ3 αυτούς πού δέν μεγάλωσαν στό πνεύμα τής δουλείας. Θ υμηθείτε τό Βασίλη Σ ιμ π α νώ φ καί τήν κα- ταπληχτική «δουλική π ίστη» του. Π εθα ίνει σάν ήρωας, ύστερα άπό φριχτά β ασ αν ισ τή ρια :

Τ σ ά ρ ε , αυτή ήταν ή μόνη του λέξη :Δ οξολογεί τή λέξη α φ έντη ς .

Αυτός, ωστόσο, ό δουλικός ηρωισμός αφήνει ψυχρό τό σύχρονο αναγνώστη πού δυσκολεύεται νά καταλάβει πώς ενα


«ομιλούν εργαλείο», δπως χαρακτηρίζονταν ό άνθρωπος στό δου- λοχτητικό καθεστώς, μπορεί νάχει γ ιά τόν αφέντη του τέτοιαν αφοσίωση πού νά φτάνει στην αυτοθυσία.

Ό γερο - Γκωσερόν, στό εργο τοΰ Μ πουρζέ, ε ίνα ι ενας Σ ιμ πανώ φ που, άπό δούλος, μεταβλήθηκε σέ σύγχρονο προλετάριο. Π ρέπει νάναι κάνεις πολύ τυφλός γ ιά νά τόν δει σάν «τό πιό συμπαθητικό πρόσωπο τοΰ δράματος» τοΰ Μ πουρζέ. Κ αί, πάνω ά π 3 δλα, ενα πράγμα είνα ι σ ίγουρο: άν ό Γκωσερόν είνα ι συμπαθητικός, αύτό δείχνει, παρά τά λεγόμενά του, πώς καθένας μας πρέπει ν 3 ακολουθεί δχι τήν τάξη στήν οποίαν ανήκει, άλλά εκείνη πού δ αγώνας της τοΰ φ α ίνετα ι δ π ιό δίκαιος.

Δ ημιουργώ ντας αυτόν τό τΰπο, δ Μ πουρζέ βρίσκεται σ3 αντίφαση μέ τήν ίδ ια του τή σκέψη. K iJ αύτό γιατ'ι καταπιέζοντας τούς άλλους δ φρόνιμος γ ίνετα ι ανόητος και τρελλός' δταν ενας καλλιτέχνης μέ ταλέντο έμπνέεται άπό μιά λαθεμένη ιδέα, καταστρέφει τήν ’ίδ ια του τή δημιουργία. Και δ σημερινός καλλιτέχνης δέν μπορεί νά έμπνέεται άπό σωστές ιδέες, δταν ζητάει νά βοηθήσει τήν αστική τάξη στήν πάλη της εναντίον τής εργατικής.

Ε ίπ α πώ ς είνα ι σήμερα πολύ π ιό δύσκολο άπό άλλοτε, γ ιά έναν αστό καλλιτέχνη, νά μείνει π ιστός στή θεω ρία «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη». Ό ίδ ιο ς δ Μ πουρζέ τ 3 αναγνωρίζει και τό λέει κατηγορηματικά :

Δέν είναι π ιά δυνατός ό ρόλος τοΰ αδιάφορου καταμετρητή γιά ενα πνεΰμα πού σκέφτεται, γ ιά μιά ευαισθησία πού συγκι- νεΐτα ι, όταν πρόκειται γ ι3 αυτούς τούς τρομερούς εσωτερικούς πολέμους δπου συχνά παίζεται κορώνα— γράμματα δλο τό μέλλον τής πατρίδας καί τοΰ πολιτισμού.

Π ρέπει δμως νά εξηγήσουμε τά παραπάνω :Ό ά νθρα πος πού τό μυαλό του σκέφτεται κ ι3 ή καρδιά του

ε ιν3 ευαίσθητη, δέν μπορεί πραγματικά νά μείνει αδιάφορος παρατηρητής μπρος στόν εμφύλιο πόλεμο πού διεξάγεται στή σύγχρονη κοινω νία. *Αν τό οπτικό του πεδίο περιορίζεται ά π 3 τ ίς αστικές προκαταλήψεις, θ ά σται^ει σίγουρα άπ3 τή μ ιά μεριά τοΰ δδοφράγμοτος' άν αντίθετα δέν εχει μολυνθεΐ άπ3 τ ίς προκαταλήψεις αυτές, θ ά πάει άπό τό άλλο μέρος. Έ τ σ ι ε ίνα ι. Μά οί γόνοι τής άστικής τάξης— δπως άλλωστε καί κάθε άλλης τά ξης— δέν έχουν δλοι ενα μυαλό πού νά σκέφτεται. Κ ι3 α έτο ί πού σκέφτονται δεν έχουν πάντα ευαίσθητη καρδιά. Ο ί τελευταίοι αυτοί μπορούν εύκολα, ακόμα καί σήμερα, νά μείνουν π ισ το ί και


συνεπείς οπαδοί τής θεω ρίας «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη», γ ια τ ί άνταποκρίνεται δσο καμμιά άλλη στήν αδιαφ ορία γ ιά τά κοινωνικά συμφέροντα, ακόμα κα'ι γ ιά τά στενά συμφέροντα μιας τά ξης, Κ ι3 ακριβώς τό αστικό καθεστώς αναπτύσσει, περισσότερο ϊσω ς άπό κάθε άλλο, αυτή τήν αδιαφορία : έκει δπου όλάκερες γενιές γαλουχήθηκαν μέ τό πνεύμα τής περιβόητης αρχής : «καθένας γ ιά τόν εαυτό του κ ι3 δ θεός γ ιά δλους», είνα ι φυσικό νά υπάρχουν εγω ιστές πού δέν σκέφτονται κα'ι δέν νοιάζονται παρά μονάχα γ ιά τούς έαυτοΰς τους. Κ αι βλέπουμε, πράγματι, πώς στή σημερινή αστική κοινωνία αύτοι ο ι εγω ιστές είνα ι περισσότεροι άπό ποτέ άλλοτε. ’Έ χουμε, πάνω σ3 αύτό, τήν άνεχτί- μητη μαρτυρία ενός ά π 3 τούς π ιό αυθεντικούς αστούς ίδεολόγους, τοϋ Μωρ'ις Μ πάρρες.

Ή ηθική μας, ή θρησκεία μας, τό συναίσθημα τής εθνικότητάς μας είνα ι ξεπερασμένα πράγματα, πού δέν μπορούμε π ιά νά τά πάρουμε σάν κανόνες ζωής, και μέχρι τή μέρα πού ο ι διδάσκαλοί μας θα μάς ξαναδώσουν νέες βεβαιότητες, πρέπει νά στηριζόμαστε στή μόνη πραγματικότητα : τό εγώ .ί1)

'Ό τα ν σ3 εναν άνθρω πο δλα γκρεμίστηκαν εκτός ά π 3 τό «εγώ» του, τ ίπ ο τα π ιά δέν τόν εμποδίζει νά παίξει τό ρόλο τοϋ ψύχραιμου χρονικογράφου τής μεγάλης πάλης πού συνεχίζεται στούς κόλπους τής σύγχρονης κοινωνίας. Κ ι3 δμως, δέν είναι ετσι. Κ άτι θά τόν εμποδίσει νά παίζει αύτό τό ρόλο : ή άπουσία ακριβώς κάθε κοινωνικού ενδιαφέροντος, πού φ α ίνεται τόσο χτυπητά στ'ις γραμμές τοϋ Μ παρρές, πού άνέφερα παραπάνω. ΙΙώ ς , δμω ς, μπορεί νά γ ίνε ι χρονικογράφος τής κοινωνικής πάλης εκείνος πού οΰτε ή πάλη καθαυτή, οΰτε κ ι3 ή κοινωνία τόν ενδιαφέρουν ; Κ άθε τ ι πού θ 3 άναφέρεται σ3 αυτή τήν πάλη θ ά τοΰ εμπνέει θανάσιμη ανία. Κ ι3 άν είνα ι καλλιτέχνης δέν θ ά κάνει τόν παραμικρό υπαινιγμό στά έργα του. Θά κλειστεί, κ ι3 αύτός, στή «μόνη πραγματικότητα», δηλαδή στό «εγώ » του. Κ αθώς μπορεί νά βαριέται μέ τή μόνη συντροφιά τοΰ «εγώ» του, θ ά δημιουργήσει γύρω άπ3 αύτό ένα φανταστικό κόσμο, ενα «μακρινό» κόσμο πολύ ψηλότερα ά π 3 τή γή κ ι3 ά π 3 δλα τά «επίγεια» προβλήματα. Α ύτό κάνουν πόλλο'ι καλλιτέχνες σήμερα. Δέν τούς συκοφαντώ. Τό λένε μόνοι τους.

1. Μ. Μπαρρές: «Κάτω άπ’ τό μάτι τών Βαρβάρων» Παρίσι 1901.


Ν ά τ ί γράφει π . χ. ή συμπατριώ τισσά μου, ή Κ α Ζ . Χ ίπ π ιο υ ς :

Γ ιά μένα ή προσευχή είναι μιά φυσική κ ι3 απαρα ίτητη ανάγκη τής ανθρώ πινης φΰσης. Κ άθε άνθρω πος προσεύχεται ή τείνει προς τήν προσευχή, αδιάφορο πο ιά μορφή παίρνει ή προσευχή του κ ι8 ό θεός στόν όποιον άπευθΰνεται. Ή μορφή έξαρτάται άπ3 τ ίς δυνατότητες κ ι3 ά π 3 τίς τάσεις τοϋ καθενός. Ή ποίηση, γενικά, ή στιχοπλοκή ιδ ια ίτερα, ή μουσική τώ ν λέξεων είναι άπλοΰστατα μιά άπ3 τ ις μορφές πού παίρνει ή προσευχή μέσ3 στήν ψυχή μας.

Ε ίν α ι ολοφάνερο πώς ή ταυτοποίηση αυτή τής μουσικής τών λέξεο)ν μέ τήν προσευχή δέν έχει καμμιά βάση. 'Υ πάρχουν στήν ιστορία τής ποίησης μακρές περίοδες, πού σ3 αυτές ή πο ίη ση δέν είχε καμμιά σχέση μέ τήν προσευχή. Μά δέν αξίζει τόν κόπο νά συζητάμε πάνω στό ζήτημα αύτό. Θά έπρεπε μονάχα νά εξοικειώσω τόν άναγνώστη μέ τήν ορολογία τής Κας Χ ίπ- πιους, γ ια τ ί αλλιώς θά μπερδευόταν σάν διάβαζε τά παρακάτω αποσπάσματα πού τό περιεχόμενό τους μάς ενδιαφέρει ιδια ίτερα.

Ή Κα Χ ίππ ιους σ υνεχ ίζε ι:

Ε ίμαστε τάχα υπεύθυνοι αν τό κάθε «εγώ» έγινε ιδ ια ίτερο, μοναχικό, άποσπάστηκε άπ3 τ3 άλλα «εγώ» κ ι3 έγινε έτσι ακατανόητο κ ι3 ανώφελο ; Σ τόν καθένα μας, ή προσευχή είνα ι απόλυτα αναγκαία, οικεία καί πολύτιμη* ή ποίηση, αντανάκλαση τής στιγμ ια ίας πληρότητας τής καρδιάς μας, μάς ε ίνα ι τό ίδ ιο αναγκαία. 3Αλλά σ" αυτόν πού τό ίερό «εγώ» του είνα ι διαφορετικό, ή προσευχή μου μένει ακατανόητη καί ξένη. Τό συναίσθημα τής μοναξιάς χωρίζει ακόμα περισσότερο τούς ανθρώ πους μεταξύ τους, τούς απομονώνει κ ι3 υποχρεώ νει τήν ψυχή νά κλειστεί στόν εαυτό της. Ν τρεπόμαστε γ ιά τ ίς προσευχές μας καί, ξέροντας πώς δέν μπορούν μέ κανένα νά μάς ενώσουν, τίς ψ ιθυρίζουμε γ ιά τόν εαυτό μας καί μιλάμε μέ υπαινιγμούς, πού δέν έχουν νόημα παρά μο-* νάχα γ ιά μάς τούς ίδ ιους.

Ό τ α ν ό ατομικισμός φτάνει σ* αυτό τό σημείο, τότε εξαφανίζετα ι, δπω ς πολύ σωστά τό λέει ή Κα Χ ίππιους, «ή δυνατότη τα ένωσης χάρη στήν προσευχή» (δηλαδή χάρη στήν ποίηση).3Αλλά ή ποίηση, καί γενικά ή τέχνη, πού είνα ι ενα ά π 9 τά μέσα προσέγγισης τώ ν ανθρώ πω ν μεταξύ τους, ζημιώνεται ά π 3 τόν ατομικισμό. Κ ι3 δλας στή Βίβλο, ό ’Ιεχωβάς διακήρυσσε πώ ς ή

6


μοναξιά δέν κάνει καλό στόν άνθρωπο. Τό παράδειγμα τής Κας Χ ίππ ιους βεβαιώνει τά λόγια του Ιεχω β ά . Σ 9 ενα ά π 3 τά ποιή- ματά της, ή Κα Χ ίπ π ιο υς λ έ ε ι:

Ό δρόμος μ ο υ άμείλ ιχτος Σ τό θάνατο μ έ πάει,Μ ά σά Θεό τόν έαυτό μου αγαπώ Κ ι 3 6 έρω τας Φά σώσει την ψ υχή μ ο υ .

Έ δ ώ ας μάς έπ ιτραπει νάχουμε αμφιβολίες. Π οιος αγαπά τόν έαυτό του «σά θεό» ; Ό αχαλίνωτος εγω ιστής. Αυτός δμως δέν είνα ι ικανός νά σώσει καμμιά ψυχή.

3Αλλά τό ζήτημα δέν είνα ι άν ή ψυχή τής Κας Χ ίππ ιους κ ι3 δλων αυτών πού αγαπούν τόν έαυτό τους «σά θεό» θά σω θεί. Τό γεγονός είναι πώς ο! ποιητές πού αγαπούν τόν έαυτό τους σά θεό δέν μπορούν νά νοιώσουν κανένα ενδιαφέρον γ ιά δ ,τ ι συμβαίνει στήν κοινωνία πού τούς περιστοιχίζει. Ό λ ο ι τους οί πόθο ι είναι αναγκαστικά αόριστο».

Σ τό ποίημά της μέ τόν τίτλο Τ ρ α γο ύ δ ι , ή Κα Χ ίππ ιους «τραγουδάει» :

9Αλλοίμονο ! Μ έσα σε ϋ'λίιρη πολλή πε&αίνω, π εθα ίνω ,

Ποϋ'ώ αύτό που δέν γνωρίζω,Δέν γνω ρίζω .. .

Κ α ι δέν ξέρω π ο ϋ ΰ ε μούρχετα ι α ύ τ3 ή επ ιθ υμ ία ,Ή επιϋ 'υμία.

Μ ά ή καρδιά &έλει καϊ δ ιψά ενα Φαϋμα,'Έ να ΰ α νμ α .

*Ω ! άς γ ίνε ι τό άνύπαρχτο,Τό άνύπαρχτο.

eΟ χλωμός ούρανός μοΰ υπόσχετα ι θα ύματα .Θ αύματα .

Μ ά κλαίω δ ίχω ς δάκρυα τόν απατηλό πό$ο,Τόν απατηλό πόϋΌ.

Χ ρ ε ιά ζο μ α ι δ , τ ι δέν υπά ρ χε ι σ3 αύτό τόν κόσμο,Σ 3 αύτό τόν κόσμο.

Δέν είναι άσχημα τά παραπάνω. Σ τόν άνθρωπο πού αγαπάει τόν έαυτό του σά Θεό, πού εχασε τήν ικανότητα νά ενώνετα ι μέ τους άλλους ανθρώπους, δέν μένει παρά νά «διψ ά γ ιά θα ύματα» κα'ι νά ποθε ΐ αύτό «πού δέν υπάρχει σ* αύτό τόν κό-


<τμο» : τίποτ·3 ά π 3 αυτά πού ύπαρχουν δέν μπορεί νά τόν ενδιαφέρει. Ό Σεργκέϊεφ Τσένσκι βάζει στό στόμα τοϋ άνθυπολοχα- γοϋ Μ παμπάγιεφ τά λόγια· «ή χλώρωση ανακάλυψε τήν τέχνη». (*) Ό φιλοσοφικός αυτός γιος τοϋ ’ Αρη « π α τά τα ι φρ ιχτά δταν π ι στεύει πώς ή κ ά ΰε τέχνη «ανακαλύφτηκε ά π 3 τή χλώρωση». Ε ίν α ι δμως αναμφισβήτητο πώς ή τέχνη πού ποθεί αύτό «πού δέν ύπάρχει σ3 αύτό τόν κόσμο» οφείλεται στή χλώρωση. Χαρα- χτηρίζει τήν παρακμή ενός ολάκερου συστήματος κοινωνικών σχέσεων κα! γ ι3 αύτό πολύ σωστά τήν ονόμασαν «παρακμασμένη τέχνη».

Ε ίν 3 αλήθεια πώ ς τό σύστημα κοινωνικών σχέσεων πού ή παρακμή του χαραχτηρίζεται ά π 3 αύτή τήν τέχνη, δηλαδή τό σύστημα τών κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών σχέσεων, είναι ακόμα μακρυά ά π 3 τήν πα£ακμή του στή χώρα μας. Σ τή Ρω σία , ή κεφαλαιοκρατ ία δέ νίκησε ακόμα οριστικά τό παλιό καθεστώς. (2) 3Α π3 τήν εποχή, δμως, τού Π έτρου τού 1ου, ή ρούσικη λογοτεχνία επηρεάστηκε πολύ άπ3 τις δυτικές λογοτεχνίες. Γ ι3 αύτό καί δχι σπάνια επηρεάζεται από ρεύματα πού αν αντιστοιχούν απόλυτα στίς κοινωνικές σχέσεις τής δυτικής Εύρώπης, πολύ λιγότερο αντανακλούν τίς σχετικά καθυστερημένες κο ινω νικές σχέσεις τής Ρω σίας. Κ άποτε, ορισμένοι άπ3 τούς αριστοκράτες μας παθιάζονταν γ ιά τίς θεω ρίες τών Ε γκυκλοπα ιδ ισ τώ ν, πού αντιστοιχούν σέ μιά ά π 3 τίς τελευταίες φάσεις τής πάλης τής «τρ ίτης τάξης» εναντίον τής γαλλικής αριστοκρατίας. Σ ή μερα, πολλοί α π ’ τούς «διανοούμενούς» μας παθιάζοντα ι γ ιά τίς κοινωνικές, φιλοσοφικές κ ι3 α ισθητικές θεωρίες, πού άνταποκρί- νονται στήν εποχή τής παρακμής τής αστικής τάξης στή δυτική Εύρώπη. Α ύτός ό υπέρμετρος θαυμασμός ξεπερνάει τήν πορεία τής δικής μας κοινωνικής ανάπτυξης, δπως τήν ξεπερνούσε κ ι3 ο θαυμασμός τώ ν αριστοκρατών τού 18ου αιώνα γ ιά τ ίς θεω ρίες τών "Εγκυκλοπαιδιστών. (3) 3Αλλ3 αν ή εμφάνιση τής παρακμασμένης τέχνης στή Ρ ω σ ία δέν μπορεί νά εξηγηθεί επαρκώς άπό

1. Ή βιολογική ατέλεια, τό αναιμικό άτομο δηλαδή (Σ.τ.Μ.)2. Έννοει τήν εποχή πού εγραφε, δηλ, στά 1912. (Σ.τ.Μ.)3. Ό θαυμασμός τών Ρώσων αριστοκρατών γιά τούς Γάλλους Εγκυ

κλοπαιδιστές δέν είχε καμμιά σοβαρή πραχτική συνέπεια. Κι* δμως ήταν ω φ έ λ ι μ ο ς γιατί λευτέρωσε ορισμένα αριστοκρατικά κεφάλια απ’ ορισμένες προκαταλήψεις. ’Αντίθετα, τό σύγχρονο ενδιαφέρον ενός μέρους τής «Ιντελλιγκέντσιάς» μας γιά τις φιλοσοφικές Ιδέες καί τίς αισθητικές προτιμήσεις τής παρακμιασμένης αστικής τάξης είναι β λ α β ε ρό, μέ τήν έννοια πώς βάζει στό κεφάλι τών «διανοουμένων» μας σστι- κές προκαταλήψεις, πού δέν αντιστοιχούν στό σημερινό στάδιο τής κοι-


τοπικές α ιτίες, τοΰτο δέν αλλάζει τίποτε στή φΰση αυτής τής τέχνης. Μ εταφυτευμένη α π ’ τή Δύση δέν παύει νά είνα ι σέ μας αυτό πού ήταν αρχικά ; ενα προϊόν «χλώρωσης», πού συνοδεύει τή ν παρακμή τής σήμερα δεσπόζουσας στή δυτική Ευρώ πη κοινω νικής τάξης.

Ή Κα Χ ίππ ιους θ ά πει ίσως πώς μ’ ελαφριά καρδιά τήν κατηγόρησα σάν αδιάφορη γ ιά τά κοινωνικά ζητήματα. Μ ά πρώ τ α -π ρ ώ τ α , δέν τήν κατηγόρησα γ ιά τ ίπ ο τα , κα'ι μονάχα άναφέρ- θηκα στις ίδ ιες λυρικές διαχύσεις της, περιορίζοντας τό ρόλο μου στόν καθορισμό τοΰ πραγματικού τους νοήματος. "Υστερα, δέν αγνοώ, φυσικά, πώ ς ή Κα Χ ίππ ιους δέν άρνιέται σήμερα νά μ ιλήσει ακόμα και γ ιά τό κοινωνικό κίνημα. Ν ά π. χ. ενα βιβλίο πού εγραψε σέ συνεργασία μέ τούς κ. κ. Δ. Μερεζκόβσκι κα'ι Δ. Φ ιλοσόφω φ, «ό Τσάρος κ ι ’ ή ’Ε π α νά στα ση» πού εκδόθηκε στή Γ ερμανία στά 1908 και ε ίνα ι μιά αδιάψευστη μαρτυρία πώς εν- διαφέρεται γ ιά τό ρωσικό κοινωνικό κίνημα. Φτάνει νά δ ια βάσει κανείς μονάχα τόν πρόλογο γ ιά νά πειστεί πώ ς οί συγγραφ είς του διψούν μονάχα γ ιά «δ ,τι άγνοοΰν». Λένε π. χ. πώ ς ή Ε υρώ πη γνωρίζει τό έργο τής ρούσικης ’Επανάστασης, αγνοεί δμω ς τήν ψυχή της. Κ αί, χω ρίς αμφιβολία , γ ιά νά δώσουν στήν Ευρώ πη νά καταλάβει τήν ψυχή τής ρούσικης Ε πανάσ τα σ ης, ο ί συγγραφείς δ ιηγούνται στούς Ευρω παίους τά παρακάτω :

Σ ά ς μοιάζουμε, δπω ς τό αριστερό χέρι μοιάζει στό δεξί... είμαστε ίσο ι σας, άλλά προς τήν αντίθετη κατεύθυνση...... ΌΚάντ θά έλεγε πώ ς τό πνεύμα μας βασίζεται στή μεταφυσική, ενώ τό δικό σας στή φαινομενολογία. Ό Ν ίτσε θά- λεγε πώ ς σέ σάς βασιλεύει δ Ά πόλλω να ς, ενώ σέ μας δ Δ ιόνυσος. Μ εγαλοφυΐα σας είναι ή μόρφωσή σας, δική μας είναι ή ορμή. Ξέρετε νά σταματάτε εκεί πού πρέπει' αν βρεθείτε μπρος σ3 εναν τοίχο, σταματάτε ή κάνετε τό γύρο ' έμείς πέφτουμε πάνω του μέ τό κεφάλι μπροστά. Μέ δυσκολία κινούμαστε, μά σάν ξεκινήσουμε δέν μπορεί τ ίπ ο τα π ιά νά μας σταματήσει. Δέν περπατάμε, τρέχουμε. Δέν τρέχουμε, πετάμε. Δέν πετάμε, έφορμούμε κάθετα. Σ είς α γ α πάτε τό σωστό μέσο δρόμο, έμεΐς τά άκρα. Ε ΐσαστε δίκαιοι»

νωνινής ανάπτυξης στή Ρωσία. Οί προκαταλήψεις εισδύουν πολλές φορές ακόμα καί στό πνεύμα πολλών Ριόσων, π.-ύ συμπαΟονν τό προλεταριακό κίνημα. Έ τσι σχηματίζεται μέσα τους ενα ποράξενο κ^άμα σοσιαλισμοί καί μοντερνισμού, ποίίχει σά βάση του τήν παροκμή τής αστικής τάξης. Αύτή ή σύγχιση κάνει πολύ κακό, ακόμα καί στήν πράξη.


γ ιά μάς κανένας νόμος δέν υπάρχει ξέρετε νά δ ιατηρείτε τήν ηθ ική Ισορροπία σας, εμείς κάνουμε τό παν γ ιά νά τή χάσουμε. Κατέχετε τή βασιλεία τοΰ παρόντος, εμείς ζητάμε τή βασιλεία τοϋ μέλλοντος. Βάζετε πάντα τελικά τήν κρατική εξουσία πάνω α π ’ δλες τ ις ελευθερίες πού μπορέσατε νά καταχτήσετε. Έ μ ε ΐς μένουμε πάντα έπαναστατημένοι κ ι3 αναρχικοί, ακόμα κ ι’ άν εΐμαστ’ αλυσοδεμένοι σάν τούς σκλάβους. 'Η λογική και τό συναίσθημα μας όδηγοϋν στά έσχατα δρια τής άρνησης καί, παρ’ δλ’ αυτά, μένουμε δλοι μυστικοπαθείς σ’ δλο τό βάθος τοΰ είνα ι μας.

Π αρακάτω , ο ί Ε υρω πα ίο ι μαθαίνουν πώ ς ή ρούσικη Ε π α νάσταση είναι τόσο απόλυτη δσο κ ι5 ή κυβερνητική εξουσία και πώ ς ό συνειδητός κ ι’ εμπειρικός σκοπός α ΰ ιή ς τής επανάστασης ε ίνα ι δ σοσιαλισμός, ενώ δ ασυνείδητος και μυστικοπαθής σκοπός της είνα ι ή αναρχία. Συμπεραίνοντας, οί συγγραφείς μας δ ιακηρύσσουν πώ ς δέν απευθύνονται στήν ευρωπαϊκή αστική τάξη. Π οΰ λοιπόν α π ευ θ ύ ν ο ντα ι; Σ τή ν εργατική τάξη, θ ά σκεφτόσουν α να γνώ σ τη ; Γ ιελιέσα ι, φίλε μου.

Μ ονάχα σέ μικρούς απομονωμένους αντιπροσώπους τής παγκόσμιας διανόησης, σ’ αυτούς πού συμμερίζονται τή γνώ μη τοΰ Ν ίτσε, πού λέει πώ ς τό κράτος είναι τό π ιό ψυχρό ά π ’ δλα τά ψυχρά τέρατα κ .λ .π .

"Αν άνάφερα τά παραπάνω αποσπάσματα, δέν τόκανα μέ πρόθεση πολεμικής. Δέν επ ιθυμ ώ εδώ τήν πολεμική. Π ροσπαθώ μονάχα νά χαρακτηρίσω καί νά εξηγήσω τήν πνευματική κατάσταση δρισμένων κοινωνικών στρω μάτω ν. Τ ά αποσπάσματα πού άνάφερα δείχνουν, ελπίζω, αρκετά πώ ς ακόμα κ ι’ δταν ένδιαφέ- ρεται γ ιά τά κοινωνικά προβλήματα, ή Κα Χ ίππ ιους μένει ή ίδ ια , δπα>ς τήν είδαμε καί στά πο ιήμ ατα τ η ς : μιά παρακμασμένη διανοούμενη, μέ άκρατον ατομικισμό, πού «προσμένει ενα θ α ΰ μ α » , άπλούστατα γ ια τ ί δέν εχει καμμιά σοβαρή σχέση μέ τήν πραγματική κοινωνική ζωή. Ό αναγνώστης δέν θά ξέχασε τή σκέψη αυτή τοϋ Λεκόντ ντέ Λ ίλ πώ ς «ή ποίηση δίνει σήμερα τήν Ιδανική ζωή σ’ αύτό, πού δέν εχει πραγματική ζωή». Μά δταν ενας άνθρω πος δέν βρίσκεται π ιά σέ πνευματική επαφή μέ τό γύρω του κάσμο, ή ιδανική ζωή του χάνει κάθε επαφή μέ τή γή . Κ αι τό τε ή φαντασία του τόν ανεβάζει στά ουράνια καί καταντάει μυ- στικιστής. Τό μυστικόπαθο ενδιαφέρον τής Κας Χ ίπ π ιο υ ς γ ιά τά κοινωνικά προβλήματα δέν μπορεί νάχει τ ίπ ο τα τό γόνιμο. ( Ό Δ. Μερεζκόβσκι, ή Ζ. Χ ίπ π ιο υ ς κ ι’ δ Δ. Φ ιλοσόφω φ δέν


απορρίπτουν στο βιβλίο τους τήν ονομασία «παρακμασμένοι». Π εριορίζονται νά δηλώσουν στήν Ευρώπη μετριόφρονα πώς οί παρακμασμένοι Ρώσοι «έφτασαν στις πιό ψηλές κορφές τής παγκόσμιας διανόησης». Κ ι5 οι τρεις συνεργάτες πιστεΰουν λαθεμένα πώς ή «δίψα τους γ ιά τό θαΰμα» κ ι’ ή «μυστικοπαθής άρνησή τους τής πολιτικής σάν επιστήμης» είναι Ιδιαίτερα χαρακτηριστι* κά τών παρακμασμένων Ρώσων. (*) Ή «σόφρων» Δΰση γνώρισε πολύ πριν απ’ τήν «άσωτη» Ρω σία ανθρώπους πού έξεγείρονται κατά τής λογικής στ’ ονομα παράλογων ιδεών. Ό Έ ρ ικ Φάλκ, στό εργο τοϋ Πρζυβυσζέβσκυ, βρίζει τούς σοσιαλδημοκράτες και τούς «αναρχικούς τοΰ σαλονιού» τοΰ τΰπου Π .—Σ . Μάκεϋ άπλούστατα γιατ'ι πιστεύουν υπερβολικά στη λογική.

"Ολοι, δηλώνει αυτός δ παρακμασμένος δυτικός, διδάσκουν τήν ειρηνική επανάσταση, αντικαθιστούν τό σπασμένο τροχό μ’ έ'να καινούργιο τήν ώρα πού τό αμάξι τρέχει. "Ολο τους τό δογματικό οικοδόμημα είναι παράλογο ά π ’ τήν ίδ ια του τή λογική, γ ιατί βασίζεται στήν παντοδυναμία τού στοχασμού. "Ο ,τι πραγματοποιήθηκε ώς τά σήμερα είν’ αποτέλεσμα δχι τής λογικής, μά τής ανοησίας καί τής παράλογης τύχης.

Ό υπαινιγμός τοΰ Φάλκ σχετικά μέ τήν «ανοησία» καί τήν «παράλογη τύχη» είναι τοΰ ίδιου φυράματος, δπως τό «θαύμα» πού δεσπόζει στό γερμανικό βιβλίο τής Κας Χ ίππιους και τών κ.κ. Μερεζκόβσκι καί Φιλοσόφωφ. Ε ίνα ι πάντα ή ίδ ια σκέψη κάτω άπό διαφορετικά ονόματα. Ή προέλευσή της εξηγείται ά π ’ τόν άκρο υποκειμενισμό ενός σημαντικού μέρους τών σύγχρονων αστών διανοούμενων. "Οταν ένας άνθρωπος θεωρεί τό «εγώ» του σάν τή «μόνη πραγματικότητα», τοΰ είναι δύσκολο

1. Ό μυστικοπαθής αναρχισμός τους δέν τρομάζει βέβαια κανένα Ό αναρχισμός, γενικά, είναι μιά τελευταία αφαίρεση τών θεμελιωδών άρχών τοΰ άστικοϋ ατομικισμού. Νά γιατ'ι συναντούμε συχνά άστοΰς Ιδεολόγους τής εποχής τής παρακμής, πού συμπαθούν τόν αναρχισμό. Κι’ αυτός ακόμα ό Μωρίς Μπαρρές έκλινε πρός τόν αναρχισμό τήν εποχή πού έγραφε πώς «ή μόνη πραγματικότητα είναι τό έγώ». Δέν έχει βέβαια πιά σήμερα καμμιά σ υ ν ε ι δ η τ ή συμπάθεια γιά τόν αναρχισμό, γιατί άπό καιρό τώρα παράτησε δλες τίς τάχα ταραχώδεις ορμές, τοϋ ατομικισμού του. Ό Μπαρρές ξαναβρήκε τίς «βεβαιότητες» πού έλεγε τότε πώς «γκρεμίστηκαν», υιοθετώντας τήν αντιδραστική άποψη τοΰ πιό χυδαίου έθνικισμοΰ. Τίποτα τό καταπληχτικό: ό επακρος αστικός Ιδεαλισμός καταλήγει στις «πιό αντιδραστικές βεβαιότητες». Πρός γνώση καί συμμόρφωση τής Κας Χίππιους καί τών συνεργατών της.


νά παραδεχτεί πώς υπάρχει ενας αντικειμενικός δεσμός, «λογικός», δηλαδή 'καθοριζόμενος από τούς νόμους, άνάμεσα σ’ αυτό τό «εγώ» και στόν εξωτερικό κόσμο. Τότε, αυτός ό εξωτερικός κόσμος πρέπει νά τοϋ φαίνεται η όλότελα άνΰπαρχτος η μονάχα μερικά πραγματικός, δηλαδή τόσο, δσο ή ύπαρξή του βασίζεται στή μόνη αληθινή πραγματικότητα, δηλαδή στό «εγώ» μας. *Αν αυτός δ άνθρωπος αγαπάει τή φιλοσοφική ενασχόληση, θά πει πώς, δημιουργώντας τόν εξωτερικό κόσμο, τό «εγώ» μας τοϋ χαρίζει ενα μέρος τουλάχιστον απ’ τήν πραγματικότητά του' ενας φιλόσοφος δέν μπορεί ν ’ άρνηθεΐ άπόλυτα τή λογική, ακόμα κ ι’ αν περιορίζει τά δικαιώματά της εξ αιτίας τής μιας ή τής άλλης προκατάληψης, δπως π. χ. γιά χάρη τών συμφερόντων τής μιας η τής άλλης θρησκείας (1). Ά λ λ ’ άν αυτός πού θεωρεί τό «εγώ» του σάν τή «μόνη πραγματικότητα» δέν κλίνει πρός τή φιλοσοφική ενασχόληση, δέν θά διερωτηθεΐ καν πώς ό εξωτερικός κόσμος δημιουργεΐται ά π ’ τό «έγώ» του. Σ ’ αυτή τήν περίπτωση δέν θά μπορέσει νά παραδεχτεί πώς βρίσκεται μέσα στόν εξωτερικό κόσμο, έστω καί μέ μερική λογική, δηλαδή μέ τήν καθαρή ενέργεια νόμων. ’Α ντίθετα, αυτός ό κόσμος θά τοΰ φανεί σάν τό βασίλειο τής «παράλογης τύχης». Κ ι’ άν συμβεϊ νά ένδιαφερθεΐ γ ιά κανένα μεγάλο κοινωνικό κίνημα, θά πει απαραίτητα, δπως το είπε ό Φάλκ, πώς τήν επιτυχία αύτοΰ τοΰ κινήματος δέν μπορεί νά τήν έγγυηθεΐ ή κανονική πορεία τής κοινοονικής εξέλιξης, άλλά ή ανθρώπινη «βλακεία» ή, πράγμα πού κάνει τό ίδ ιο , «ή παράλογη ιστορική τΰχη». "Οπως, δμως, είπα παραπάνω, ή μυστικιστική άποψη τής Κας Χ ίππιους καί τών δυο συνεργατών της πάνω στό ροΰσικο άπελευτ^ερωτικό κ ίνημα, καθόλου δένδια- φερει στήν ουσία της άπ’ τήν άποψη τοϋ Φάλκ πάνω στις παράλογες αιτίες τών μεγάλων Ιστορικών γεγονότων». Θέλοντας« νά θαμπώσουν τήν Ευρώπη μέ τό υπέρμετρο πλάτος τών πόθων καί τών τάσεων τοΰ Ρώσου γιά τή λευτεριά, οί συγγραφείς παραμένουν τοΰ χειρίστου είδους παρακμασμένοι, ικανοί μονάχα νά νοιώσουν συμπάθεια γιά «δ ,τ ι δέν υπάρχει καί ποτέ δέν υπήρξε», μ3 άλλα λόγια, είναι ανίκανοι νά ένδιαφερθοΰν γιά δ ,τι υπάρχει σήμερα, πραγματικά. ’Έ τσ ι, δ μυστικιστικός αναρχισμός τους δέν άλλάζει τίποτα στά συμπεράσματά μου πάνω στίς λυρικές διαχύσεις τής Κας Χ ίππιους.

1. 2άν παράδειγμα φιλοσόφου πού περιορίζει τά δικαιώματα τήςλογικής γιά τό συμφέρον τής θρησκείας, μπορούμε ν’ αναφέρουμε τόνΚάντ : « ’Αποφάσισα, λοιπόν, ν’ άπομακρύνω τήν επιστήμη γιά ν’ άφή- σω τή θέση της στό νόμο>. «Κριτική τοΰ καθαρού λόγου». Πρόλογος στή Β’ έκδοση.


*Αφου δμω ς καταπιάστηκα μ* αυτό τό θέμα , θά πώ τή σκέψη μου ως τό τέλος. Τά γεγονότα τώ ν έτών 190 5 - 1906 προξένησαν στούς παρακμασμένους Ρώ σους μ ιά εντύπωση τόσο βα- θε ιά , δση είχαν προξενήσει κα'ι τά γεγονότα τοϋ 1848 - 1849 στούς Γάλλους ρομαντικούς. Ξύπνησαν μέσα τους ενα κάποιο ενδιαφέρον γ ιά τήν κοινωνική ζωή.

3Αλλ3 αύτό τό ενδιαφέρον τα ίριαζε πολύ λιγότερο στή νοοτροπία τώ ν παρακμασμένων, παρά στή νοοτροπία τώ ν ρομαντικών. Γ ι3 αύτό κα ι στάθηκε π ιό αδύναμο κα ι δέν υπάρχει κανένας λόγος νά τό πάρουμε στά σοβαρά.

3Αλλ3 ας ξανάρθουμε στή σύγχρονη τέχνη. "Ο ταν ενας άνθρω πος είναι δ ιατεθειμένος νά θεω ρεί τό «έγώ» του σάν τή μόνη πραγματικότητα , τότε, σάν τήν Κα Χ ίπ π ιο υς, αγαπάει τόν έαυτό του «σά θεό». Α ύτό είναι θαυμάσια κατανοητό κ ι3 απόλυτα αναπόφευκτο. Κ ι3 δταν κανε'ις αγαπάει τόν έαυτό του «σάν θεό», δέν άσχολεΐται στίς καλλιτεχνικές του δημιουργίες παρά μονάχα μέ τόν έαυτό του. Ό εξωτερικός κόσμος δέν τόν ενδιαφέρει παρά μονάχα δσες φορές α γγίζει τή «μόνη πραγματικότητα»^ δηλαδή τό πολύτιμο «έγώ» του. Σ τό πολύ ενδιαφέρον θ εα τρικό εργο τσύ Σούντερμαν : τό Λουλουδένιο Πλοίο, ή βαρώνη Έ ρ φ φ λ ίγκ εν λέει στήν κόρη της Τέα, στήν πρώτη σκηνή τής δεύτερης πράξης :

Ο ί άνθρω ποι τής σειράς μας υπάρχουν γ ιά νά δημιουργούν μέ τ 3 αντικείμενα αύτοϋ τοϋ κόσμου ?να είδος χαρούμενου πα νοράματος πού ξετυλίγεται μπρος στά μάτια τους ή μάλλον πού φαίνετα ι νά ξετυλίγεται. Γ ια τ ί στήν πραγματικότητα είμαστε εμείς πού κινούμαστε. Α ύτό είναι αναμφισβήτητο . Κ αί δέν εχουμε ανάγκη άπό καμμιά σαβούρα.

Τ ά λόγια αυτά χαρακτηρίζουν, δσο γ ίνετα ι καλύτερα, τό σκοπό τής ζωής γ ιά τούς ανθρώ πους πού ανήκουν στόν ϊδ ιο κόσμο μέ τήν Κα Έ ρ φ φ λ ίγκ εν , αυτούς πού μπορούν νά επαναλαβαί- νουν μέ τήν πιό βαθειά πεποίθηση τά λόγια τοϋ Μ παρρές: « Ή μόνη πραγματικότητα είνα ι τό έγώ». Α υτο ί, λοιπόν, βλέπουν τήν τέχνη μονάχα σάν ενα μέσο γ ιά νά δμορφήνουν τό πανόραμα πού «φ α ίνετα ι» νά ξετυλίγεται μπρος στά μάτια τους. Κι* επιπλέον, θ ά προσπαθήσουν νά μή πάρουν μαζύ τους καμμιά σαβούρα. Γ ι3 αύτό, ή θ ά περιφρονήσουν όλότελα τό ιδεολογικό περιεχόμενο τώ ν έργων τέχνης, ή θ ά τό υποτάξουν στίς ιδιότροπες κ ι9 ασταθείς απαιτήσεις τής απόλυτης υποκειμενικόΓητάς τους.

31 Ας ρίξουμε μ ιά ματιά στή ζω γραφική.

Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ G5

Ο ί εμπρεσιονιστές είχαν δείξει τή μεγαλύτερη αδιαφ ορία γ ιά τό ιδεολογικό περιεχόμενο τώ ν έργων τους. "Ενας ά π 3 αυτούς, εκφράζοντας πολύ πετυχημένα τήν κοινή τους π ίστη , είπε πώ ς «τό φώ ς ήταν τό κύριο πρόσωπο ενός πίνακα». 'Η α ίσ θ η ση δμως τοΰ χρώ ματος δέν είνα ι παρά απλώς μ ιά α ίσ θησ η ' δέν είνα ι καν ακόμα ενα συναίσθημα, δέν είνα ι καν ακόμα μ ιά σκέψη. Ό ζωγράφος πού περιορίζει δλη του τήν προσοχή στό πεδίο τώ ν αισθήσεω ν, μένει αδιάφορος στό συναίσί>ημα και στή σκέψη. Μ πορεί νά ζωγραφίσει ενα δμορφο τοπίο . Κ αί, π ραγματικά , ο ί εμπρεσιονιστές ζω γράφισαν πολλά όμορφα τοπ ία . (*) "Αλλά ζω γραφική δέν είνα ι μόνο τό τοπίο . 9 Ας θυμηθούμε τό Μ υ στικό Δ ε ίπ νο τού Λεονάρδου ντά Β ίντσι κ ι3 ας εξετάσουμε αν τό φώ ς είνα ι τό κύριο πρόσωπο τής περίφημης αυτής υδατογραφίας. Ξέρουμε πώ ς τό εργο εχει σά θέμα του τήν τόσο δραματική στιγμή τής ιστορίας τοΰ 3Ιησοΰ και τώ ν μ αθητώ ν του δπου ό Τησοΰς τούς λέει : «°Ενας άπό σάς θά μέ προδώσει». Ή προσπάθεια τοΰ Λεονάρδου ντά Β ίντσ ι έτεινε στό ν 3 αποδώ σει τήν ψυχική κατάσταση τοΰ ϊδ ιου τοΰ ’Ιησοΰ, βαθειά λυπημένου α π ’ τήν τρομερή αυτή αποκάλυψη καί τ ή ν ψ υχική κατάσταση τών μαθητώ ν του πού δέν μποροΰν νά πιστέψουν πώς ένας προδότης υπάρχει μέσ3 στή μικρή ομάδα τους. *Αν ά καλλιτέχνης είχε άποφασίσει πώς τό κύριο πρόσωπο τοΰ πίνακα του θ ά ήταν τό φ ώ ς, δέν θά μπορούσε καν νά δ ιανοηθει ζω γρ α φ ίζοντας αύτό τό δράμα. Κ ι3 άν, μολαταύτα, αποφάσιζε νά προχω ρήσει στήν εκτέλεση τοΰ έργου, τό μεγάλο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον τοΰ φρέσκου θ ά βρισκόταν δχι στήν ψυχική κατάσταση τοΰ 3Ιησοΰ και τών μαθητώ ν του, μά θ ά σκορπιζόταν στούς τοίχους

1 ’Ανάμεσα στούς πρώτους εμπρεσιονιστές υπάρχουν μεγάλα ταλέντα. Κι’ ωστόσο είναι άξιοπρόσεχτο τό γεγονός πώς ανάμεσα τουςπολλοί λίγοι είναι περίφημοι προσωπογράφοι. Κι* αύτό είναι εύνόητο,γιατί στήν προσωπογραφία τό χρώμα δέν μπορεί πιά νά είναι τό κύριο πρόσωπο. Κι3 άκόμα, τά τοπία τών μεγάλων έμπρεσιονιστών είν* όμορφαακριβώς γιατί αποδίνουν καλά τά ποικίλα καί ιδιότροπα παιχν»δίσματατοΰ φωτός, μά έχουν τόσο λίγη «ψυχή». Ό Φόϋερμπαχ είπε πολύ σωστάπώς «στοχασμός, σημαίνει τό διάβασμα σύμφωνα μέ τό Εύαγγέλιο τωναισθήσεων». "Αν λάβουμε ύπ’ οψη μας πώς λέγοντας «αίσθηση», αί- σθησιακότητα, ό Φόϋερμπαχ εννοούσε κάθε τι σχετικό μέ τίς αισθήσεις, μπορούμε νά ποΰμε πώς οί εμπρεσιονιστές δέν ξέρανε καί δέν μπορούσαν νά διαβάσουν τό «Εύαγγέλιο τών αισθήσεων». Έκεΐ ακριβώς βρίσκεται ή κύρια αδυναμία τής σχολής τους κι’ αύτό οδήγησε στήν παρακμή της* "Αν τά τοπία τών πρώτων καί τών μεγάλων «μαιτρ» τοϋεμπρεσιονισμού είναι πολύ όμορφα, πολλά άπ* τά τοπία τών αναρίθμητων οπαδών τους μοιάζουν μέ καρικατούρες.

τής αίθουσας δπου είναι συγκεντρωμένοι, στο τραπέζι πού μπρος του κάθονταν κ ι5 ακόμα στήν δψη τους, δηλαδή στά διάφορα παι· χνιδίσματα τοΰ φωτός. Θά είχαμε μπροστά μας δχι ένα σπαραξικάρδιο εσωτερικό δράμα, αλλά μιά σειρά άπό άριστα άποδο- σμένες κηλίδες φωτός, τή μιά π. χ. στόν τοίχο τής αίθουσας, τήν άλλη στό χαλί, μιά τρ ίτη στή γαμψή μύτη τοΰ Ιο ύ δ α , μιά τέταρτη στό μάγουλο τοϋ Ίησ οϋ κ.λ.π. Ή εντύπωση πού θ ά μάς έκανε τό φρέσκο ί^ά ήταν πολύ μικρότερη' τό εργο τοϋ Λεονάρδου ντά Β ίντσ ι, γενικά, θά είχε πολύ μικρότερη αξία.

'Ο ρισμένοι Γάλλοι κριτικοί σύγκριναν τόν εμπρεσιονισμό μέ τό ρεαλισμό στή λογοτεχνία.

‘Η σύγκριση αυτή είναι αρκετά βάσιμη, Ά ν ωστόσο οί εμπρεσιονιστές ήταν ρεαλιστές, πρέπει νά πούμε πώς ό ρεαλισμός τους ήταν απ ’ τούς πιό επιφανειακούς καί δέν ξεπερνοϋσε τή «φλούδα τών φαινομένω ν».’Έ τσ ι, δταν δ ρεαλισμός κατάχτησε μιά πλατειά θέση στή σύγχρονη τέχνη — κ ι’ αναμφισβήτητα τήν κατάχτησε — δέν υπήρχαν πιά , γιά τούς ζωγράφους πού μορφοποιήθηκαν κάτω άπ5 τήν επίδρασή του, παρά μονάχα δυο λύσεις: ή ν’ άρκεστοΰν στή «φλούδα τών φαινομένων» ανακαλύπτοντας ολοένα καί πιό νέα, πιό καταπληχτικά καί πιό επ ιφ ανειακά παιχνιδίσματα φωτός ή νά προσπαθήσουν νά προχωρήσουν πέρα ά π ’ τή «φλούδα τών φαινομένων», νά καταλάβουν τό σφάλμα τών έμπρεσιονιστών καί ν ’ άναγνωρίσουν πώς τό κύριο πρόσωπο ενός πίνακα δέν είναι τό φώς, άλλά δ άνθρωπος, μ ' δλη τήν ποικιλία τών συναισθημάτων του. Κ ι’ αύτό, πραγματικά, παρατηρούμε στή σύγχρονη ζωγραφική. "Οταν τό ενδιαφέρον συγκεντρώνεται άποκλειστικά στή «φλούδα τών φαινομένων» γεννιούνται παράδοξοι πίνακες, πού μπρος τους κ ι’ ο ί πιό επιεικείς κριτικοί τάχουν χαμένα κ ι’ αναγνωρίζουν πώς ή σύγχρονη ζωγραφική περνάει μέ «κρίση ασχήμιας» (*). Κι* αν λάβουμε ύ π ’ δψη μας τήν αδυναμία παραμονής στή «φλούδα τών φαινομένων», είμαστε υποχρεωμένοι ν ’ αναζητήσουμε ενα ιδεολογικό περιεχόμενο, δηλαδή υποκλινόμαστε μπρος σ’ αυτό πού πυρπολούσα· με λίγο καιρό π ρ ίν - κ ι’ ύστερα δέν είναι εύκολο πράγμα νά δώ σει κανείς στά έργα του ιδεολογικό περιεχόμενο. Ή ιδέα δέν είναι κάτι πού υπάρχει εξω άπ’ τόν πραγματικό κόσμο. Τό απόθεμα ιδεών τοϋ καθενός μας έχει τήν πηγή του καί τόν πλούτο του στίς σχέσεις του μέ τόν πραγματικό κόσμο. Κ ι’ αυτός πού ερχεται σ’ επαφή μέ τόν κόσμο, θεωρώντας τό «εγώ» του σάν


1 Καμίλλου Μωκλαίρ : «Ή κρίση ασχήμιας στή ζωγραφική», Παρίσι 1906.


τή «μόνη πραγματικότητα», δέν μπορεί παρά είναι φτωχός σέ ιδέες. “Οχι μονάχα στερείται από ιδέες, αλλά καί δέν έχει καμ- μιά δυνατότητα ν ’ άποχτήσει.

Σάν δέν έχουμε τσίχλες, τρώμε κοτσυφια καί σάν δέν έχουμε ιδέες, άρκούμαστε σέ συγκεχυμένους υπαινιγμούς, σέ υποκατάστατα αντλημένα στό πηγάδι τοϋ μυστικισμοϋ, τοϋ συμβολισμού καί σ’ άλλες διέξοδες πού χαραχτηρίζουν τίς εποχές παρακμής.

Μέ δυο λόγια, ξαναβρίσκουμε στή ζωγραφική αύτό πού ε ίδαμε στή λογοτεχνία : ό ρεαλισμός ξεπέφτει έξαιτίας τής βαθειάς άνακολουθίας του κ ι’ ή ίδεαλιστική αντίδραση θριαμβεύει.

Ό υποκειμενικός ’ιδεαλισμός στηρίζεται πάντα στήν ιδέα πώς δέν υπάρχει άλλη πραγματικότητα απ’ τό «έγώ» μας. Χρειαζόταν, δμως, ό εξωφρενικός ατομικισμός τής εποχής τής παρακμής τής αστικής τάξης γιά νά μεταβάλει σύτή τήν ιδέα, όχι μονάχα σέ εγωιστικό κανόνα πού ρυθμίζει τίς σχέσεις άνάμεσα στούς ανθρώπους, πού ό καθένας τους αγαπάει τόν έαυτό του «σά θεό» — ποτέ της ή αστική τάξη δέν διακρίθηκε γιά υπέρμετρο αλτρουϊσμό — ούτε ακόμα καί στή δημιουργία τής θεω- ρητικής βάσης μιας νέας αισθητικής.

'Ο αναγνώστης θάχει σίγουρα ακούσει νά μιλούν γ ιά τούς κυβιστές. Κ ι’ αν είχε τήν εύκαιρία νά δει τά έργα τους, δέν π ιστεύω νά άπατώμαι πολύ υποθέτοντας πώς δέν τόν ενθουσίασαν. Σέ μένα τουλάχιστον αυτά τά έργα δέν προσφέρουν καμμιά αισθητική απόλαυση.

'Ο «παραλογισμός στόν κύβο», αυτή είν’ ή σκέψη πού έρχεται στό μυαλό σάν κοιτάμε αυτές τίς τάχα καλλιτεχνικές ασκήσεις. Κ ι’ ωστόσο ό «κυβισμός» έχ<;ι τό λόγο ύπαρξής του. Τό νά ποΰμε πώς είναι ό παραλογισμός υψωμένος στήν τρίτη δύναμη δέν μάς εξηγεί τήν προέλευσή του. ’Εδώ δέν πρόκειται νά δώσουμε αυτή τήν εξήγηση, θά δείξουμε μονάχα πρός ποιά κατεύθυνση τ^ά πρέπει νά τή ζητήσουμε. "Εχω κάτω άπ’ τά μάτια μου τό ενδιαφέρον βιβλίο τών Ά λμ π έρ Γκλέζ καί Ζάν Μ έτζιν- γκερ : Σ χετ ικά μ έ τόν κυβισμό. Κ ι’ οι δυο συγγραφείς είναι «κυβιστές» ζωγράφοι.

Ά ς απευθυνθούμε σ’ αυτούς, σύμφωνα μέ τήν αρχή πού λέει a u d ia tu r e t a l te ra p a rs (ν’ ακουστεί δηλαδή καί ή άλλη πλευρά). Κατά ποιόν τρόπο δικαιολογούν τίς παράλογες δημιουργίες τ ο υ ς ;

’ΊΕξω άπό μάς δέν υπάρχει τίποτα τό πραγματικό, λένε... Μ ακρυά μας ή σκέψη αμφισβήτησης τής ύπαρξης τώ ν άντικει-


μένων πού προσπίπτουν στις α ισθήσεις μας* άλλά, λογικά, δέν μπορούμε νάχουμε βεβαιότητα παρά μονάχα γ ιά τήν εικόνα πού κάνουν νά γεννηθεί στή μυαλό μας.

3 Αγνοούμε, συμπεραίνουν οι συγγραφείς, τό σχήμα πού έχουν τ 3 αντικείμενα άπό μόνα τους. Κ αί, ξεκινώντας άπ3 αύτό τό επιχείρημα, νομίζουν πώς δικαιούνται νά τά % παρουσιάζουν σύμφωνα μέ τήν ιδέα πού έχουν γ ι3 αυτά. Ε κ φ ρά ζο υν , ωστόσο, τήν άξιοπρόσεχτη επιφύλαξη πώς, αντίθετα άπ5 τούς έμπρεσιο- νιστές, δέν επ ιθυμούν νά περιοριστούν στό επίπεδο τών α ισ θή σεων.

Έ π ιζη τά μ ε τό ουσιώδες, βεβαιώνουν, μά τό έπιζητάμε στήν προσωπικότητά μας κι* δχι σ3 ενα είδος α ιω νιότητας πού μέ κόπο φτιάχνουν ο ί μαθηματικοί κ ι3 οι φιλόσοφοι.

'Ό π ω ς μπορεί νά καταλάβει ό αναγνώστης, αύτό πού π ά ν5 ά π 8 δλα βρίσκουμε σ3 αύτές τ ις σκέψεις, είνα ι ή ιδέα πού κιόλας γνωρίζουμε και πού θέλει νά είναι τό «εγώ» μας ή «μόνη πραγματικότητα». Ή αλήθεια είναι πώς εδώ παρουσιάζεται μέ π ιό μετριοπαθή μορφή. Ο ί Γκλέζ κα'ι Μ έτζινγκερ δηλώνουν πώς καθόλου δέν αμφιβάλλουν γ ιά τήν ύπαρξη τοϋ εξωτερικού κόσμου. 5Αλλά κ ι3 αν δέχονται τήν ύπαρξη τού εξωτερικού κόσμου ο ί συγγραφείς μας, δηλώνουν αμέσως πώς θεωρούν αδύνατη τή γνώση του. Κ ι3 αύτό σημαίνει πώ ς γ ι3 αυτούς δέν υπάρχει τ ί ποτα τό πραγματικό εξω απ’ τό «εγώ» τους.

wAv ε ίν3 αλήθεια πώς ανακαλύπτουμε τή μορφή τών αντικειμένων άπ3 τήν ενέργεια πού ασκούν πάνω στίς αισθήσεις μας, τότε ε ιν3 ολοφάνερο πώς δέν μπορούμε π ιά νά μιλάμε γ ιά αδυναμία γνώσης τοϋ εξωτερικού κόσμου. Τό ξέρουμε ακριβώς χάρη σ* αύτή τήν ενέργεια. Ο ι Γκλέζ καί Μ έτζινγκερ άπατώ νται. Τό ίδ ιο λαθεμένες ε ιν3 ο ί σκέψεις τους πάνω στή μορφή κ α θ3 έαυτή. Δέν μπορούμε, ωστόσο, νά τούς κατηγορήσουμε γ ιά τά λάθη τους, γ ια τ ί τέτοια λάθη έκαναν άλλοι ασύγκριτα πιό καταρτισμένοι φ ιλοσοφικά ά π 3 αυτούς. Π ρέπει δμως νά προσέξουμε αύτό : αφού ό εξωτερικός κόσμος ξεφεύγει τή γνώση, ο ί συγγράφεις μας συμπεραίνουν πώ ς πρέπει νά ζητήσουμε τό «ουσιώδες στήν προσωπικότητά μας». Μ πορούμε νά ερμηνεύσουμε μέ δυο τρόπους αύτό τό συμπέρασμα : λέγοντας «προσω πικότητα» μπορούμε νά περιλά- βουμε γενικά δλο τό ανθρώ πινο γένος, η μιάν όποιαδήποτε ατομικά προσδιορισμένη προσω πικότητα. Ή πρώτη ερμηνεία μάς φέρνει στό μεταφυσικό ιδεαλισμό τού Κ άντ, ενώ ή δεύτερη στή σοφ ιστεία , πού υποστηρίζει πώς δ καθένας μας μπορεί νά στα


θ ε ί σά μέτρο τοΰ κάθε πράγματος. Ο ί συγγραφείς μας τείνουν ολοφάνερα πρός τή δεύτερη ερμηνεία. Κ αι σάν υιοθετήσουμε αυτή τή σοφιστεία, μποροΰμε νά κάνουμε ό ,τιδήποτε τόσο στή ζω γραφική δσο και στις άλλες τέχνες.

51 Αν αντί γ ιά μιά «γυναίκα μέ γαλάζιο φόρεμα» (Γ υ να ίκ α ατά γαλάζια ε ιν ’ δ τίτλος ενός πίνακα πού ό Λ ουΐ Λεζέ παρουσίασε στό τελευταίο «Φ θινοπω ρινό Σαλόνι») ζωγραφίσω μερικά στερεομετρικά σχήματα, ποιος εχει τό δ ικαίω μα νά κριτικάρει τόν πίνακα μου ; Ο ί γυναίκες άποτελοΰν μέρος τοΰ εξωτερικού κόσμου. Γ ιά νά ζωγραφίσω μιά γυναίκα, πρέπει νά ρωτήσω τήν «προσωπικότητά» μου κ ι3 ή «προσω πικότητά» μου δίνει στή γυναίκα τή μορφή μερικών κΰβων ριγμένων εδώ κ ι3 έκει ή μάλλον μερικών παραλληλεπιπέδων. Ο ί κΰβοι αυτοί κάνουν δλους τούς επισκέπτες τής εκθεσης νά γελοΰν. Δέν εχει σημασία. Τό «πλή#σ£& ysXaet γ ια τ ί δεν καταλαβαίνει τή γλώσσα τοΰ καλλιτέχνη κ ι3 ό καλλιτέχνης δέν πρέπει νά κάνει καμμιά υποχώρηση.

*0 καλλιτέχνης πού δέν κάνει καμμιά υποχώρηση, πού δέν εξηγείτα ι καί δέν άφ ηγείτα ι τ ίπ ο τα , συσσωρεύει μ ιά εσωτερική δύναμη πού ή άχτινοβολία της καταυγάζει τά γύρω ...

Κ αί περιμένοντας αυτή τή δύναμη, δέ μένει παρά νά ζω γραφίζουμε στερεομετρικά σχήματα.

’Έ χουμε επίσης ενα είδος διασκεδαστικής παρω δίας τοΰ ποιήματος τοΰ Ποΰσκι ν, Στόν Π π ο ιτή :

Ε Ισ3 ικανοποιημένος ά π 3 τό εργο σου, απα ιτητικέ πο ιητή ;Ε ίσα ι ; Μή νοιάζεσαι τότε σάν τό πλήθος σέ βρίζει.Κ αί, τό βωμό φτύνοντας δταν ή φ ω τιά σ,ον καίει, τίναξε Τό στρίποδό σου μέ μιά παιδιάστικην ορμή.

Ή παρω δία αυτή γίνεται κωμική ά π 3 τό γεγονός πώ ς δ «απαιτητικός καλλιτέχνης» ικανοποιείτα ι — στήν προκειμένη περ ίπ τω σ η — μέ τήν π ιό αυταπόδεικτη ανοησία. Κ αί μόνη ή εμφ άνιση παρωδιών αύτοΰ τοΰ είδους δείχνει πώς ή εσωτερική διαλε- χτική τής κοινωνικής ζωής δδήγησε σήμερα τή θεω ρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» στόν απόλυτο παραλογισμό.

Ό άνθρωπος δέν φτιάχτηκε γ ιά νά ζει μονάχος. Ο ί σύγχρονοι «ανακαινιστές» στήν τέχνη δέν άρκοΰνται σ3 δ ,τ ι δημ ιούργησαν οί πρόδρομοί τους. Δέν μπορεί κανείς νά τούς κατηγορήσει γ ι ’ αύτό. 3Α ντίθετα , ή αναζήτηση τοΰ καινούργιου είνα ι συχνά πηγή προόδου. Μά δέν αρκεί ή αναζήτηση καί δέν μπορεί δ καθένας ν3 ανακαλύψει κάτι τό πραγματικά καινούργιο. Π ρέπει νά ξέρει νά ψάχνει. Α ύτός πού είναι κλεισμένος στά νέα δ ιδάγμα τα


τής κοινωνικής ζωής, αυτός πού δέν γνω ρίζει άλλη πραγματικότη τα εκτός άπό τό «έγώ» του, αυτός, κ ι3 αν άκόμα ζητήσει τό «καινούργιο», δέν θ ά βρει παρά ένα καινούργιο παραλογισμό. Ό άνθρω πος δέν φτιάχτηκε γ ιά νά ζει μονάχος.

Βλέπουμε πώς κάτω ά π 3 τις σημερινές κοινωνικές συνθήκες, «ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη» δίνει φρούτα πού τούς λείπει κάπως ό χυμός. Ό άκρος άτομικισμός τής εποχής τής παρακμής τής άστι- κής τάξης αποκλείει τόν καλλιτέχνη ά π 3 δλες τής πηγές τής αληθινής έμπνευσης. Τόν αποξενώνει άπόλυτα ά π 3 τό κάθε τι πού συμβαίνει στήν κοινωνική ζω ή και τόν καταδικάζει σέ μιά σ τε ίρα επανάληψη προσωπικών πειραμάτω ν, γυμνώ ν άπό κάθε ενδιαφέρον καί νοσηρών καταστάσεων. Τό άποτέλεσμα είναι κάτι πού δχι μονάχα δέν εχει καμμιά σχέση μέ τήν δποια ομορφ ιά , μά αποτελεί έναν κατάφωρο παραλογισμό πού δέν μπορεί κανείς νά υποστηρίξει, εκτός αν παραμορφώσει μέ σοφιστείες τήν ίδεα- λιστική θεω ρία τής γνώσης.

Ό «ψυχρός κ ι3 άγέρο>χος λαός» τοϋ Π οΰσκιν άκοΰει « δ ίχως νά τά καταλαβαίνει» τά τραγούδια τοϋ ποιητή . Ε ιπ α παραπάνω πώς κάτοο ά π 3 τήν πέννα τού Π οΰσκιν, ή άντίθεση αυτή είχε τήν ιστορική της σημασία. Γ ιά νά τήν καταλάβουμε, αρκεί νά έχουμε ύ π ’ δψη μας πώς τά επ ίθετα «ψυχρός κ ι3 άγέρωχος» δέν μπορούσαν σέ καμμιά περίπτωση νά εννοούν τό σκλάβο χω- ριάτη τής Ρω σίας. Τ αίρ ιαζαν, άντίθετα , θαυμάσια σ3 αύτό τό αμύητο «πλήθος» πού ή ήλιόθητά του στάθηκε άργότερα ή α ιτ ία τού χαμού τού μεγάλου μας πο ιητή . "Ολοι δσοι άνήκαν σ3 αύτό τό «πλήθος» θά μπορούσαν, χω ρίς υπερβολή, νά ποϋν γ ιά τόν έαυτό τους αυτά πού λέει τό «πλήθος» στό πο ίημα τοϋ Π ο ΰ σ κ ιν :

Δειλοί ε ίμ α σ τε κκ άπ ιστο ι ,9Α δ ιά ντρ οπο ι, αχάριστοι και μογΰηρο ί,Ψ υχροί ευνούχοι στην καρδιά,Σ υκοφ άντες , ηλ ίθ ιο ι , σκλάβοι.Τά β ίτσ ια σά μ ερ μ ή γκ ια μέσα μ α ς .

Ό Π οΰσκιν καταλάβαινε πώ ς θά τα ν γελοίο νά δώσει «τολμηρά» μαθήματα σ3 αύτό τόν άμύητο κ ι9 άκαρδο όχλο' δέν θά μπορούσε νά τά νοιώσει κ ι3 ό ποιητής μέ τό δίκ ιο του τούς γ ύ ριζε περήφανα τήν πλάτη. Τό σφάλμα του ήταν πού δέν τούς γύρισε άρκετά τήν πλάτη, γ ιά μεγάλη δυστυχία τής ρούσικης λογοτεχνίας.

Σήμερα, στίς προοδευμένες κεφαλαιοκρατικές χώρες, ή στάση τού ποιητή καί γενικά τοϋ καλλιτέχνη, πού δέν κατάφερε ν ’


απαλλαχτεί ά π 3 τον παλιό αστό, ε ιν3 ή αντίθετη τής στάσης του Πούσκιν. Π ραγματικά , στις μέρες μας δεν μπορεί κανείς να κατηγορήσει γ ια ηλ ιθ ιότη τα τό «λαό», τον αληθινό λαό πού τά προοδευτικά στοιχεία του γ ίνοντα ι ολοένα και περισσότερο συνειδητά, αλλά αυτούς τούς ίδ ιους τούς καλλιτέχνες πού άκοΰνε «δίχω ς νά καταλαβαίνουν» τις ευγενικές εκκλήσεις του. Σ τη ν καλύτερη περίπτω ση, αυτό πού μπορεί κάνεις νά προσάψει σ3 αυτούς τούς καλλιτέχνες είναι πώ ς τά ρολόγια τους πάνε ογδόντα χρόνια π ίσω . Π ιστεύουν μ3 αφέλεια, άπορρίπτοντας τ'ις καλύτερες τάσεις τού καιρού τους, πώς συνεχίζουν την πάλη τω ν ρομαντικών εναντίον τού αστικού πνεύματος. Ο ί «αισθητικοί» τής δυτικής Ε υρώ πης καί, σαν ουρά τους, οι Ρώ σοι «α ισθητικοί» μιλούν μ3 ευχαρίστηση γ ιά τον μικροαστικό χαρακτήρα τού σύγχρονου προλεταριακού κινήματος.

Α υτή ή κατηγορία είνα ι γελοία. fΟ Ρ ιχάρδος Β ά γκ νερ από- δείξε, χρόνια τώρα, πόσο άβάσιμη ήταν ή κατηγορία αυτώ ν τώ ν κυρίων πάνω στο απελευθερωτικό κίνημα τής εργατικής τάξης. *0 Βάγκνερ ειπε πολύ σωστά πώς από μιά «προσεχτική εξέταση» τού ζητήματος βγαίνει τό συμπέρασμα πώς τό απελευθερωτικό κίνημα τής εργατικής τάξης οχι μόνο δεν τείνει προς τον μικροαστισμό, άλλ3 αντίθετα τείνει ν 3 απομακρυνθεί ά π 3 αυτόν και νά βαδίσει γ ιά μιά λεύτερη ζωή μέσα σε μιά «καλλιτεχνική ανθρω πότητα».

Π ρόκειται γ ιά μιά προσπάθεια, γ ιά μιά ζωή άξιων απολαύσεων, μιά ζωή δπου ό άνθρω πος δεν θ ά ξοδεύει δλες του τ ις ζα)- τικές δυνάμεις γιά την εξεύρεση τών μέσων ύπαρξής του ( ’)·

Σήμερα ό άνθρωπος ξοδεύει δλες του τις δυνάμεις στήν αναζήτηση μέσων δ ια β ίω σ η ς: έκεΐ βρίσκεται ή καταγωγή τών μικροαστικών συναισθημάτων. Ή συνεχής φροντίδα γ ιά την υλική ύπαρξη

κάνει τον άνθρω πο αδύναμο, δουλικό, η λ ίθ ιο , γ ιά λύπηση ' τον κάνει ενα πλάσμα ανίκανο γ ιά έρωτα ή γ ιά μίσος, εναν πολίτη έτοιμο στήν κάθε στιγμή νά θυσιάσει και τό έσχατο μόριο τής λεύτερης θέλησής του γ ιά ν 3 άλαφρώσει αυτή τη φροντίδα.

Τό απελευθερωτικό κίνημα τής εργατικής τάξης μάς οδηγεί στήν κατάργηση κάθε εξευτελιστικής φροντίδας. Ό Βάγκνερ π ί-

1. Ρ. Βάγκνερ : Ή Τέχνη κι* ή Επανάσταση, Λειψία 1872.


στευε πώς μονάχα καταργώντας τή φροντίδα καί πραγματοπο ιώντας τις χειραφετικές προθέσεις τοΰ προλεταριάτου, θ ά γ ινό ταν αλήθεια ό λόγος τοΰ ’Ιησού : «Μ ή νοιάζεστε γ ια τό τί θ ά φάτε» κλπ. Κα'ι πρόσθετε πώς μονάχα σαν πετύχουμε τά παραπάνω , θ ά εχανε κάθε σοβαρή βάση κ ι’ ή αντίθεση ανάμεσα στην αισθητική και τήν ηθ ική πού συναντούμε στά εργα των οπαδών τής τέχνης γ ια τήν τέχνη, π .χ. τοΰ Φλωμπέρ.

Ό Φλωμπέρ ελεγε πώ ς τά «ενάρετα βιβλία είνα ι ανιαρά καί ψεύτικα». Ε ίχε δίκιο. Μά μονάχα γ ια τ ί ή αρετή τής σύγχρονης κοινωνίας, ή αστική αρετή είνα ι ανιαρή και ψ εύ τ ικ η .Ή αρχαία «αρετή» δεν ήταν γ ιά τον Φλωμπέρ οΰτε ψεύτικη οΰτε ανιαρή. 'Η μόνη, λοιπόν, διαφορά πού υπάρχει ανάμεσα στις δυο «αρετές» είνα ι πώς ή αρχαία αγνοεί τον αστικό ατομικισμό.

Ό Σ ιρίνσκυ - Σ ιχμ α τώ φ , μέ τήν ιδ ιότητά του σάν υπουργού τής Δημόσιας Ε κ π α ίδευσ η ς τοΰ Νικολάου τού 1ου, πίστευε πώ ς σκοπός τής τέχνης ήταν νά «στερεώσει α ΐη ή τήν τόσο σημαντική γ ιά τή δημόσια και τήν ιδ ιω τική ζωή π ίστη , πώ ς κάθε κακό βρίσκει, σ’ αυτή τή ζωή, τήν τιμ ω ρ ία του», δηλαδή στήν κοινωνία πού μέ τόση προσοχή κρατούσαν κάτω από τήν κηδεμονία τους ο ι Σ ιρίνσκυ - Σ ιχμ α τώ φ . Α υτό ήταν ολοφάνερα χυ δαίο ψέμα καί ανιαρή κοινοτοπία. Ο ί καλλιτέχνες έχουν δίκιο ν ’ αποφεύγουν τά ψέματα και τις κοινοτοπίες. Κ ι5 οταν διαβάζουμε στον Φλωμπέρ δτι από μ ια ν άποψη δέν υπάρχει «τίποτα π ιο ποιητικό απ’ τό β ίτσ ιο» , καταλαβαίνουμε πώ ς τό άληϋονό νόημα αυτής τής δήλωσης είναι ή αντίθεση τού βίτσιου καί τής χυδαίας, ανιαρής καί ψεύτικης αρετής των αστών ηθικολόγω ν τοΰ τύπου Σ ιρίνσκυ - Σ ιχμ α τώ φ .

Μά μέ τήν εξαφάνιση τών κοινωνικών μορφώ ν πού γέννησαν αυτή τή χυδαία, ανιαρή καί ψεύτικη αρετή, θά εξαφανιστεί κ ι’ ή ήΰ·ικη ανάγκη εξιδανίκευσης τοΰ βίτσιου. Ή αρχαία αρετή, τό επαναλαμβάνα), δέν φαινόταν στον Φλωμπέρ οΰτε χυδαία, οΰτε ανιαρή, οΰτε ψεύτικη" κ ι’ δμως, μ’ δλο πού τή θαύμαζε, μπορούσε— εξ α ιτία ς τής ελάχιστης ανάπτυξης τώ ν πολιτικώ ν καί κοινωνικών του Ιδεώ ν— νά εκστασιάζεται μπρος στή διαγω γή τοΰ Νέρο^να πού είνα ι ή π ιο τερατώδικη άρνησή της.

Σ τή σοσιαλιστική κοινωνία, ή γοητεία τής τέχνης γ ιά τήν τέχνη θά γ ίνει λογικά αδύνατη, αφού θά λείψει ή άσχημία τής κοινωνικής η θ ική ς ' αυτή ή άσχημία φαίνεται σήμερα σάν αναπόφευκτη συνέπεια τής προσπάθειας τής δεσπόζουσας τάξης νά άδιατηρήσει τά προνόμιά της.

'Ο Φλωμπέρ λέει ακόμα : «Τέχνη είναι ή αναζήτηση τοΰ ν ώφελου». Δέν είνα ι δύσκολο ν ' αναγνωρίσουμε σ’ αυτά τά

Η -ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 73

λόγια τήν κύρια ιδέα τοϋ ποιήματος τοΰ Π οΰσκιν : Τό πλή&ος. Μά γιά τόν καλλιτέχνη πού άρέσκεται σ’ αυτή τήν ιδέα, τά λόγ ια αυτά σημαίνουν μόνο ν’ άντιταχτεί στό στενό ωφελιμισμό μιας δεσπόζουσας τάξης η φατρίας. Μέ τήν κατάργηση τώ ν τά ξεων θ ά λείψει κ ι’ αυτός ό στενός ω φελιμισμός, στενός συγγενής τής πλεονεξίας. Ή πλεονεξία δέν εχει τίποτα τό κοινό με τήν α ισ θητική ' μ ια καλαίσθητη κρίση προϋποθέτει πάντα τήν απουσία κάθε σκέψης προσωπικού οφέλους. Μά άλλο τό προσω πικό δφελος κ ι’ άλλο τό κοινωνικό δφελος. Ή τάση νά είναι κάνεις χρήσιμος στήν κοινωνία, πού αποτελεί τή βάση τής αρχαίας ή θ ι κής, είναι μιά πηγή αυταπάρνησης, κ ι’ ή αυταπάρνηση μπορεί εύκολα νά γ ίνει — κ ι’ εγίνε ταχτικά, δπως μάς δείχνει ή ιστορία τής τ έ χ ν η ς — θέμα γ ιά μιά αισθητική δημιουργία. 'Α ρκεί νά θυμηθούμε τά τραγούδια τών πρωτόγονων λαών ή — γιά να μην πάμε μακριά — τό μνημείο τοΰ 'Α ρμόδιου καί τοΰ Ά ρ ισ το γε ί- τονα, στήν ’Α θήνα.

'Ο ρισμένοι φ ιλόσοφοι τής αρχαιότητας, σάν τόν Π λάτωνα καί τόν ’Α ριστοτέλη, καταλάβαιναν πολύ καλά πόσο χαμηλά ξεπέφ τει δ άνθρω πος δταν δλες του οί ζωτικές δυνάμεις άπορρο- φ ώ ντα ι α π ’ τή φ ροντίδα τής υλικής του ύπαρξης. Τό ϊδ ιο τό καταλαβαίνουν σήμερα κ ι’ οί αστοί ’ιδεολόγοι. Κ ι’ αυτοί π ιστεύουν πώς πρέπει νά λευτερώσουμε τόν άνθρωπο ά π ’ τό φ ρ ιχτό φορτίο τών διαρκών οικονομικών δυσχερειών. Μά ό άνθρω πος πού τούς απασχολεί ανήκει στήν ανώτερη κοινωνική τάξη, πού αποζεί ά π ’ τήν εκμετάλλευση τών εργαζομένων. Βλέπουν τή λύση τοΰ προβλήματος μέ τόν ίδ ιο τρόπο πού τή βλέπουν οΐ φ ιλόσοφοι τής αρχαιότητας : τήν υποδούλωση τώ ν παραγωγών άπό έ'να μικρόν αρ ιθμό «ευτυχών εκλεκτών», πού π?ιησιάζουν, ποιος λιγότερο, ποιος περισσότερο, στό ιδεώδες τοΰ «ύπεραν- Ορώπου». ’Αλλ’ άν αυτή ή λύση ήταν κιόλας συντηρητική στήν εποχή τοΰ Π λάτω να καί τοϋ ’Α ριστοτέλη, στήν εποχή μας εγινε ύπερ-άντιδραστική. Κ ι’ άν οί “Ελληνες συντηρητικοί, οΐ ιδιοχτή- τες τών σύγχρονων μέ τόν ’Αριστοτέλη σκλάβων, μπορούσαν νά ελπίζουν πώ ς θά διατηρήσουν τή δεσποτεία τους χάρη στήν ίδ ια τους τήν «αντρεία», σήμερα οί οπαδο ί.τής υποδούλωσης τών λαϊκών μαζών είναι πολύ σκεφτικοί δσον αφορά τήν αντρεία τώ ν αστών εκμεταλλευτών. ’Έ τσ ι εύχονται μ’ δλη το υ ' τήν ψυχή τήν εμφάνιση επικεφαλής τοΰ Κράτους ενός μεγαλοφυοΰς υπεράνθρω που πού, μέ τή σιδερένια θέλησή του, θά στέριωνε τό κλονιζόμενο οικοδόμημα τής ταξικής εκμετάλλευσης. Ο ί παρακμασμένοι, οταν δέν άποστρέφονται τήν πολιτική, είνα ι θερμο ί θαυμαστές τοϋ Ναπολέοντα τοΰ 1ου.ft


Ά ν ό Ρενάν ήθελε μ ιά ισχυρή κυβέρνηση «πού ν ’ αναγκάζει τούς αγαθούς χωριάτες νά δουλεύουν, ενώ αυτός θά φιλοσοφούσε», οί σύγχρονοι «εκλεχτικοι» μας πιστεύουν πώ ς χρειαζόμαστε ενα κοινωνικό καθεστώς πού θά υποχρεώνει τούς εργαζόμενους νά δουλεύουν, Ινώ αυτοί θά επ ιδ ίδοντα ι σέ ορισμένες λεπτές απολαύσεις..., δπως τό σχεδίασμα ή τό χρω μάτισμα κύβων ή άλλων στερεομετρικών σχημάτων. ’Οργανικά ανίκανοι γ ιά κάθε σοβαρή δουλειά, δοκιμάζουν ειλικρινή άγανάχτηση στήν ιδέα ίνος κοινωνικού καθεστώτος δπου δέν Οά υπάρχουν π ιά αργόσχολοι.

Π ρέπει νά ουρλιάζει κανείς μαζύ μέ τούς λύκους. Π ολεμώντας... μέ μικροαστικά πνευματικά λόγια, οι σύγχρονοι αστοί «εκλεχτικοι» λατρεύουν τό «χρυσό μοσχάρι», δπως ακριβώς κ ι’ ό π ιό χυδαίος α π ’ τούς μικροαστούς.

Π ολλοί πιστεύουν, λέει ό Μ ωκλαίρ, πώ ς υπάρχει καλλιτεχνική κίνηση στό χρτ]ματιστήριο πινάκων, δπου ποντάρουν πάνω τόσο στις γνωστές δσο καί στίς άγνωστες μεγαλοφυΐες.

Θά προσθέσω, άν καί δέν χρειάζεται, πώς τό ποντάρισμα πάνω στίς άγνωστες μεγαλοφυΐες εξηγεί, άνάμεσα σ τ’ άλλα, αυτή τήν πυρετώδικη επιζήτηση τοΰ «καινούργιου», στήν οποία επ ιδ ίδετα ι ή πλειοψ ηφία τών σύγχρονων ζωγράφαιν. Ο ί ά νθρω ποι διψούν πάντα γ ιά τό «καινούργιο» γ ια τ ί τό παλιό δέν τούς ικανοποιεί. Τό ζήτημα δμως είναι, γ ια τ ί τό παλιό δέν τούς ικανοποιεί ; Γ ιά πολλούς καινούργιους καλλιτέχνες, δ μόνος λόγος είνα ι πώς δσο τό κοινό θαυμάζει τό παλιό, ή δική τους μεγα- λοφυΐα παραμένει «αδικα ίω τη». Α ύτό πού τούς σπρώχνει νά εναντιώ νονται στό παλιό δέν ειν" ή αγάπη γ ιά μια καινούργια Ιδέα, μά πάντα ή αγάπη γ ιά τή «μόνη πραγματικότητα», ή αγάπη γ ιά τό αγαπημένο τους «έγώ».

Αυτή ή αγάπη δμω ς δέν μπορεί νά γ ίνει πηγή εμπνι^υσης γ ιά τόν καλλιτέχνη" τόν κάνει νά τά βλέπει δλα ά π ’ τήν άποψη τοϋ συμφέροντος, ακόμα καί τόν «Α πόλλω να τού Μπελβεντέρε».

Τό χρηματικό ζήτημα, συνεχίζει ό Μ ωκλαίρ, δέθηκε τόσο στενά μέ τό ζήτημα τής τέχνης, πού ή κριτική τής τέχνης εχει π ια στεί στή μέγγενη. Ο ι καλύτεροι κρ ιτικο ί δέν μπορούν νά ποΰνε καθαρά αύτό πού σκέφτονται κ ι’ οί άλ?>οι δέν λένε παρά δ ,τ ι ε ίνα ι ευχάριστο καί κατάλληλο, γ ια τ ί πρέπει κανείς νά βγάλει καί τό ψω μί του. Δέν λέω πώ ς πρέπει ν’ ά- γαναχτήσουμε, καλό ε ιν3 ωστόσο νά νοιώσουμε τό περίπλοκο τοΰ προβλήματος.


Βλέπουμε, λοιπόν, πώς ή τέχνη γ ιά τήν τέχνη έγινε ή τέχνη γ ιά τό χρήμα. Κ ι’ δλο τό πρόβλημα πού ενδιαφέρει τον Μω* κλαίρ είνα ι ό καιθορισμός τώ ν α ίτ ιω ν τής κατάστασης αυτής πραγμάτω ν. Δέν είναι καί πολύ δύσκολο.

Κ άποτε, δπω ς π. χ. στο μεσαίωνα, ανταλλάσσονταν μονάχα τά περ ιττά πράγματα, τό πλεόνασμα τής παραγωγής πάνω στην κατανάλωση. "Αλλοτε πάλι, όχι μονάχα τό πλεόνασμα, μά δλα τά προϊόντα, δλη ή βιομηχανική παραγωγή περνούσε στο εμπόριο κ ι’ ολάκερη ή παραγωγή έξαρτιόταν ά π ’ τήν ανταλλαγή... Ή ρ θ ε τέλος μιά εποχή πού 6 ,τι θεωρούσαν οι άνθρω πο ι σάν αναπαλλοτρίωτο εγινε αντικείμενο ανταλλαγής, μπήκε στο εμπόριο καί μπορεί ν ’ άπαλλοτρι- ω θ ε ΐ. Ε ίν α ι μιά εποχή πού ανταλλάσσονται κ ι’ αυτά ακόμα τά πράγματα πού μέχρι τώ ρα κληρονομούνταν από χέρι σέ χέρι, πού πουλιούνται, ενώ μέχρι χτες χαρίζονταν, αγοράζονται, ενώ πρώτα άποκτιούνταν — ή αρετή, ό έρωτας, ή γνώ μη, ή επιστήμη, ή συνείδηση κ.τ.λ. — τέλος, τά πάντα μπήκαν στο εμπόριο. Ε ίν ’ ή εποχή τής γενικής δ ιαφθοράς, τού παγκόσμιου τραμπουκισμοΰ ή, γ ιά νά μ ιλήσουμε μέ δρους τής πολιτικής οικονομίας, ή εποχή πού τό κάθε πράγμα, ηθικό ή φυσικό, καθώς εγινε χρηματική αξία, σέρνεται στο παζάρι γ ιά νά πουληθώ στόν τελευταίο πλειοδότη. (Χ)

Μ πορεί κανείς νά εκπλαγεί πού ή τέχνη έγινε δούλη τοΰ παρά, σέ μιά εποχή γενικού ξεπουλήματος;

'Ο Μωκλαίρ δέν θέλει νά πει αν πρέπει ν ’ άγαναχτήσει κανείς. Κ ι’ εγώ ό ϊδ ιος δέν θέλω νά δώ τό γεγονός ά π ’ τήν ήί)ι- κή του άποψη. Προσπαι^ώ — δπω ς λέει ή περίφημη έκφραση - νά μήν κλάψω, νά μή γελάσω, μά νά καταλάβο>. Δέν λέω : οικαλλιτέχνες π ρ έ π ε ι σήμερα νά έμπνέονται άπ’ τό απελευθερωτικό κίνημα τώ ν εργαζομένων. ’Ό χ ι. ”Αν μιά μηλιά π ρ έ π ε ι νά δίνει μήλα, μιά αχλαδιά αχλάδια, τότε κ ι’ οί αστοί καλλιτέχνη π ρ έ π ε ι νά είνα ι αντίθετοι στο κίνημα τής ’εργατικής τάξης. ‘ Η τ έ χνη μ ια ς πα ρα κμασμένης εποχής π ρ έ π ε ι νά είναι π α ρ α κ μ α σ μ έ νη. Ε ίνα ι άναπόφι-υχτο. Κ ι’ ά'Ήκα «άγαναχτοϋμε». ’Αλλά, δπως πολύ σωστά λένε ό Μάρξ κ ι’ ό ’Έ νγκελς στο Μ ανιφέστο τους

1. Καρλ Μάρξ : ’Αθλιότητα τής φιλοσοφίας.

76 II ΤΕΧΝΗ Κ ΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

Τή στιγμή πού ή πάλη τώ ν τάξεων πλησιάζει στήν αποφ ασ ισ τική της ώρα, ή αποσυνθετική πορεία τής δεσπόζουσας τάξης, ολάκερης τής παλιάς κοινωνίας, παίρνει ενα τόσο βίαιο και τόσο τραχύ χαρακτήρα, πού ενα μικρό μέρος τής δεσπόζουσας τάξης άποσπάται απ’ αυτή κ ι3 ενώνεται με τήν επαναστατική τάξη, τήν τάξη πού φέρνει μέσα της τό μέλλον. "Ό πω ς άλλοτε ενα μέρος τής άριστοκρααίας πέρασε στήν αστική τάξη, ετσι και σήμερα, ένα μέρος τής αστικής τάξης περνάει στο προλεταριάτο και ιδιαίτερα τό μέρος εκείνο τώ ν αστών ιδεολόγων πού μπόρεσαν νά υψωθούν μέχρι τή θεωρητική κατανόηση τού συνόλου τής ιστορικής εξέλιξης.

’Ανάμεσα στούς αστούς ιδεολόγους πού πέρασαν στο προλεταριάτο βλέπουμε πολύ λίγους καλλιτέχνες. Αυτό εξηγείται π ιθανώς άπ3 τό γεγονός πώς μόνον αύτο'ι πού σκέφτονται μπορούν νά πετΰχουν «μ ιά θεωρητική κατανόηση τού συνόλου τής ιστορικής εξέλιξης»’ οι σύγχρονοι, δμως, καλλιτέχνες, αντίθετα μέ τούς μεγάλους «μα'ιτρ» τής ’Αναγέννησης π .χ ., σκέφτονται αφάνταστα λίγο. (*).

Μ πορούμε, πάντως, νά πούμε μέ βεβαιότητα πώς τό ταλέντο κάθε πραγματικού καλλιτέχνη πλουτίζεται αφάνταστα σάν είναι ποτισμένος μέ τις μεγάλες απελευθερωτικές ιδέες τού καιρού μας. Π ρέπει μονάχα αυτές οι ιδέες νά εισδύσουν στή σάρκα και στο α ιμα του γιά νά μπορέσει νά τις έκφράσει σάν πραγματικός καλλιτέχνης. Π ρέπει επίσης νά ξέρει νά εκτιμάει στήν αξία του τον καλλιτεχνικό νεωτερισμό τών σημερινών ιδεολόγων τής αστικής τάξης.

Ή δεσπόζουσα τάξη βρίσκεται σήμερα σέ τέτοια κατάσταση πού ή πορεία προς τά μπρος σημαίνει, γ ι3 αυτή, κάθοδο. Κ αι τή θλιβερή της τύχη συμμερίζονται δλοι ο ί ιδεολόγοι της. Ο ι π ιο προοδευμένοι ά π 3 αυτούς είναι αυτοί πού πέσανε π ιο χαμηλά ά π 3 τούς προκατόχους τους.

1. «Έδώ διαπιστώνουμε τήν ελλειψη γενικής μόρφωσης πού χαρακτηρίζει τούς περισσότερους νέους καλλιτέχνες. Μιά συνεχής συναναστροφή μαζύ τους fra σάς δείξει γρήγορα πώς, γενικά, αγνοούν τά πάντα... ’Ανίκανοι ή αδιάφοροι μπρος στούς ιδεολογικούς ανταγωνισμούς καί τις δραματικές καταστάσεις τής εποχής μας, δουλεύουν μέ κόπο, μακριά από κάθε πνευματική καί κοινωνική αναταραχή, περιοριζόμενοι σέ τεχνικές διαμάχες, άπορροφημένοι περισσότερο άπ* τήν υλική εμφάνιση τής ζωγραφικής παρά απ’ τή γενική σημασία καί τήν πνευματική επίδρασή της». Χόλλ : Ή Νέα Ζωγραφική, Παρίσι. 1912.

Π Ε Ρ Ι Τ Ε Χ Ν Η Σ *

ΑΡ Χ ΙΖ Ο Ν Τ Α Σ θά ποΰμε καθαρά και ξάστερα πώς βλέπουμε τήν τέχνη, καθώς άλλωστε καί δλα τά κοινωνικά φ α ινόμενα, μέ βάση τήν υλιστική αντίληψη τής ιστορίας.

Τ ί είναι αυτή ή υλιστική αντίληψη τής ιστορίας;Ξέρουμε πώς στά μαθηματικά υπάρχει ή είς ατοπον άπα-

γωγή. Θά χρησιμοποιήσουμε κ ι3 εμείς εδώ μιά παρόμοια μ έθο δο : θά εξετάσουμε δηλαδή πρώ τα τ ί είναι ή Ιδεαλιστική αντίληψη τής ιστορίας κ ι3 υστέρα θά δείξουμε σέ τί διαφέρει άπό τήν υλιστική αντίληψη τής ιστορίας.

Ή ιδεαλιστική αντίληψη τής ιστορίας, στήν πιό καθαρή μορφή της, συνίσταται στήν πεποίθηση πώς ή ανάπτυξη τής σκέψης και τώ ν γνώσεων είναι ή απώτερη α ιτ ία τής ιστορικής κ ίνησης τής ανθρω πότητας. Ή γνώ μη αυτή επικρατούσε απόλυτα στό 18ον αιώνα και πέρασε στό 19ο. Ό Σ α ίν -Σ ιμ ό ν κ ι3 ό Αΰ- γουστος Κόντ τήν υποστήριζαν ακόμη μ ’ δλη τους τή δύναμη, αν καί ο ί απόψεις τους βρίσκονται, α π ’ ορισμένες πλευρές, σέ άμεση αντίθεση μέ τίς απόψεις τών φιλοσόφων του προηγουμένου αιώνα. "Ο ταν π. χ. δ Σ α ίν - Σ ιμόν θέτει τό πρόβλημα τής καταγωγής τής κοινωνικής οργάνωσης τών Ε λλήνω ν, άπαντά μέ τόν ακόλουθο τρόπο :

Τό θρησκευτικό σύστημα καί τό πολιτικό σύστημα είχαν, στούς Έ λλη νες, τήν ΐδ ια ακριβώς βάση, η μάλλον... τό θρησκευτικό σΰστημα είχε χρησιμεύσει σά βάση του πολίτικου, καί τό τελευταίο αυτό «μιμήθηκε τό πρώτο» καί «φτιάχτηκε πάνω στό καλοΰπι του». (Χ)

Κ αί γ ιά νά υποστηρίξει τά λεγόμενά του, εξηγεί πώς «δ

* Τό άρθρο αύτό δημοσιεύτηκε στά 1899 μέ τό ψευδώνυμο Ν. Άν- τρέγιεβιτς στό φύλλο 4 τής σοσιαλδημοκρατικής επιθεώρησης «ή Άρχή» πού έκδίδονταν στή Ρωσία. Βρίσκεται στόν τόμο 14 σελ. 3 - 25 τών ' Α π ά ν τ ω ν τοϋ Πλεχάνωφ (ρούσικη έκδοση).

1. Ό Σαίν-Σιμόν εδινε μεγάλη σημασία στούς "Ελληνες γιατί πίστευε πώς «άπό τούς "Έλληνες άρχισε τ' άνθροόπινο πνεύμα ν’ απασχολείται σοβαρά μέ τήν κοινωνική οργάνωση».

78 Π Ε Ρ Ι Τ Ε Χ Ν Η Σ

"Ολυμπος τώ ν Ε λλήνω ν» ήταν μιά «δημοκρατική συνέλευση» και π ώ ς :

Τ ά εθνικά Σ υντάγματα δλων τών ελληνικών πόλεων, αν και δ ια φορετικά μεταξύ τους, είχαν δλα ενα κοινό σημείο : ήταν δημοκρατικά.

Μά τό κακό δέν σταματάει εδώ. Τό θρησκευτικό σύστημα, πού αποτελούσε τή βάση του πολίτικου συστήματος τών Ε λ λ ή νων, προερχόταν κ ι3 αυτό, αν πιστέψουμε τον Σ α 'ιν Σ ιμ όν, ά π 3 τό σύνολο τών επιστημονικών ιδεών τους, ά π 3 τό κοσμογο- νικό σύστημά τους. Ο ί επιστημονικές αντιλήψεις τών Ε λλ ή νω ν αποτελούσαν, λοιπόν, τό βασικό θεμέλιο τής κοινωνικής τους ζωής κ ι3 ή ανάπτυξη αυτών τών αντιλήψεων πρέπει νά θεω ρηθε ί σάν τό κΰριο ελατήριο τής ιστορικής εξέλιξης τής ζωής αυτής, σάν τήν κυριώτερη α ιτία τών αλλαγών πού συνέβησαν κατά τήν πορεία τής ιστορίας.

Τό ίδ ιο κ ι3 ό Αύγουστος Κόντ πίστευε πώς «ολόκληρος ό κοινωνικός μηχανισμός βασιζόταν τελικά πάνω σ'όρισμένες Ιδέες»(*) Π ρόκειται γ ιά απλή επανάληψη τής άποψης τώ ν Ε γκ υ κ λ ο π α ιδιστών, πού ελεγαν : « Ή ιδέα κυβερνάει τον κόσμο».

Μ ιά άλλη μορφή τσύ ιδεαλισμού βρίσκει τήν π ιο ριζική έκφρασή της στον Χέγγελ. Π ώ ς εξηγεί ό Χέγγελ τήν Ιστορική ανάπτυξη τής ανθρω πότη τας; "Ε να παράδειγμα θά μάς φ ω τ ίσει : Ό Χέγγελ διερωτάται ποιές στάθηκαν οί κύριες α ιτίες τής παρακμής τής Ε λλάδας. Βρίσκει πολλές αιτίες σ3 αυτό τό φ α ινόμενο, αλλά ή κύρια, κατά τή γνώμη του, στηρίζεται στο γεγονός πώς ή Ε λλ ά δα δέν αντιπροσώπευε παρά μονάχα ενα στάδιο τής εξέλιξης προς τήν απόλυτη 3Ιδέα και πώς σάν ξεπέρασε αυτό τό στάδιο χρώσταγε νά πέσει σέ παρακμή.

Ε ίνα ι φανερό πώς, κατά τή γνώμη τού Χ έγγελ— πού ήξερε πώς η π τώ ση της Λαχεδαίμονας οφείλεται σχην π ερ ιο υ σιακή άνισότητα, — οί κοινωνικές σχέσεις κ ι3 δλη ή πορεία τής ιστορικής ανάπτυξης τής ανθρω πότητας καθορίζονται, τελικά, ά π ? τούς νόμους τής λογικής, άπ* την πορε ία της ανά πτυξης τών Ιδεών.

'Η υλιστική αντίληψη τής ιστορίας άντιτ ίθετα ι διαμετρικά σ3 αυτό τον τρόπο τής σκέψης. Έ ν ώ ό Σ α ιν - Σ ιμόν, βλέποντας τήν ιστορία ά π 3 τήν ιδεαλιστικη άποψη, σκεφτόταν πώς ο ί κοινωνικές σχέσεις τώ ν Ε λλ ή νω ν εξηγούνται ά π 3 τις θρησκευτικές τους δοξασίες, εμείς, πού παίρνουμε τήν υλιστική άποψη, λέμε

1. Αύγουστου Κόντ : Μαθήματα Θετικής Φιλοσοφίας, Παρίσι 1866.

Π Ε Ρ Ι Τ Ε Χ Ν Η Σ 79

τό αντίθετο. Έ ν ω δ Σ α ιν - Σ ιμ όν στο ερώτημα ποια ήταν ή προέλευση τών θρησκευτικών δοξασιών τών Ε λλήνω ν απαντούσε πώς ήταν απόρροια τής επιστημονικής θεώρησής τους του κόσμου, έμεις λέμε πώς οι κοινωνικές σχέσεις τών 'Ελλήνων (άφοΰ διαμόρφωσαν τις θρησκευτικές τους δοξασίες και τήν ανάπτυξη τής επιστημονικής τους θεώρησης του κόσμου) δ ιαμορφώθηκαν κ ι3 αυτές κατά τήν ιστορική πορεία, στή γέννηση και στήν παρακμή τους, ά π 3 τήν ανάπτυξη τώ ν παραγωγικών δυνάμεων πού είχαν στή διάθεσή τους οί ελληνικοί πληθυσμοί.

Α υτή είναι, γενικά, ή άποψή μας πάνω στήν ιστορία. Ε ί ναι σοοστή ; Μά δέν πρόκειται τώρα γ ι3 αυτό. Θά περιοριστούμε προς τό παρόν νά ζητήσουμε ά π 3 τον αναγνώστη νά υ π ο δ έ σει πώς είνα ι σωστή και νά υίοι^ετήσει μαζΰ μας αυτή τήν άποψη στο οημεΐο ξεκινήματος γ ιά τ ις ερευνάς μας πάνω στην Τέχνη. Π ραγματικά, αν αυτή ή γενική ιδέα είνα ι λαθεμένη, δέν ι*)ά μάς χρησίμευε σέ τίποτα νά τήν πάρουμε σάν αφετηρία γ ιά νά εξηγήσουμε τήν εξέλιξη τής τέχνης. 3Αλλ3 αν, ξεκινώντας ά π 5 αυτή, πεισθουμε πώς έξηγει καλύτερα από κάθε άλλη αυτή τήν εξέλιξη, θά κατέχουμε ένα νέο κ ι3 ισχυρό επιχείρημα προς δφε- λός της.

Μά εδώ προβλέπουμε κ ι' δλας μ ιά αντίρρηση : ό Δαρβι- νος στο ξακουστό βιβλίο του : ' Η κα τα γω γή τον άν&ρώπου και ή σεξουαλική επιλογή αναφέρει, ως γνωστό, ένα σωρό γεγονότα που άποδεικνΰουν πώς ή «αίσθηση του ωραίου» παίζει έναν αρκετά σημαντικό ρόλο στή ζωή τών ζώων. Θά μπορούσε, λοιπόν, νά συμπεράνει κάνεις ά π 3 αυτά τά γεγονότα πώς ή καταγω γή τής αίσθησης του ωραίου πρέπει νά εξηγηθεί μέ βάση τή β ιο λογία και πώς ή εξάρτηση τής εξέλιξής της στά ανθρώ πινα δντα μέ βάση αποκλειστικά τήν οικονομία τώ ν κο ινωνιών , στις όποιες ανήκουν, είνα ι απαράδεχτη και μαρτυρεί μιά ορισμένη στενό- νητα πνεύματος. Κ αι καθώς ή άποψη του Δαρβίνου πάνω στήν έξέλιξη τών ειδών είναι αναμφισβήτητα μιά υλιστική άποψη, θά μπορούσε κάνεις νά πει πώς ό βιολογικός υλισμός παρέχει πο- λΰτιμα επιχειρήματα στήν κριτική του ιστορικού («οικονομικού») υλισμού, πού θά κατηγορηθει σάν υπερβολικά αποκλειστικός.

3Α ναγνωρίζουμε πώς πρόκειται γ ιά μιά σοβαρή αντίρρηση και γ ι3 αυτό σταματήσαμε στήν εξέτασή της. "'Αλλωστε, ή αντίρρηση αυτή μάς είναι πολύ π ιο ενδιαφέρουσα, γ ια τ ί εξετάζοντας την θ 3 απαντήσουμε ταυτόχρονα σ3 ολάκερη σειρά επιχειρήματα τής ϊδ ιας φΰσης, πού μπορεί κάνεις ν3 αντλήσει άπ3 τήν ψ υχολογική ζωή τώ ν ζώων.


"Ας προσπαθήσουμε πρώ τα άπ3 δλα νά καθορίσουμε, δσο γ ίνετα ι ακριβέστερα, τό συμπέρασμα πού βγαίνει ά π 3 τά γεγονότα πού αναφέρει 6 Δαρβινος. Κ ι3 ας αρχίσουμε ά π 3 τά δικά του επιχειρήματα.

Σ τό κεφάλαιο I I τοϋ πρώτου μέρους τοϋ βιβλίου του, ' Η καταγω γή τον άνθρω πον καϊ ή σεξοναλικη έπιλογή, βρίσκουμε τήν ακόλουθη π α ρ ά γρ α φ ο :

Ή αΐσΰηση τον ώραίον : Λένε πώς ή αίσθηση αυτή είναι ιδ ια ίτερη στόν άνθρω πο ... "Ο ταν βλέπουμε ενα αρσενικό πουλί ν3 απλώνει περήφανα, μπρος στή θηλύκια, τά χαριτωμένα του φτερά ή τά εξαίσια του χρώματα, ενώ άλλα πουλιά, λιγότερο καλοφτιαγμένα, δέν επιχειρούν καμμιά παρόμοια επίδειξη, ε ιν ’ αδύνατο νά μην παραδεχτούμε πώς ο ι θηλυ- κιές θαυμάζουν τήν ομορφιά τώ ν αρσενικών. Σ 3 δλες τις χώρες οί γυναίκες φοράνε τά ΐδ ια φτερά ' κανείς, ωστόσο, δέν θά μπορούσε ν 3 αμφισβητήσει τήν ομορφιά αυτών τών στολιδιώ ν. Ή κίσσα κ ι3’ ορισμένα άλλα πουλιά διευθετούν μέ πολλή καλαισθησία λαμπερά αντικείμενα γ ιά νά στολίσουν τή φω λιά τους καί τά μέρη δπου συγκεντρώνονται* αύτό βέβαια δέν είναι απόδειξη πώς πρέπει νά δοκιμάζουν σίγουρα ευχαρίστηση βλέποντας τ 3 αντικείμενα αύτά ... Τό ίδ ιο συμβαίνει καί μέ τό τραγούδι τώ ν πουλιών. Ο ί γλυκιές μελωδίες πού πολλά άρσενικά πουλιά τραγουδούν τήν εποχή τώ ν ερώτων τους, αποτελούν σίγουρα αντικείμενο θαύμα σμοϋ τών θηλυκώ ν... ’Ά ν ο ί θηλυκιές ήταν ανίκανες νά εκτιμήσουν τά θαυμάσια χρώματα, τά στολίδια καί τή μελωδία τών αρσενικών, δλος ό κόπος κ ι9 δλες οί φροντίδες τών τελευταίων νά δείξουν τή γοητεία τους θά ήτα\ ανώφελα, πράγμα πού είναι αδύνατο νά τό παραδεχτούμε.Ε ίναι, νομίζω , τό ίδ ιο δύσκολο νά εξηγήσουμε τήν ευχαρίστηση πού μάς προξενούν ορισμένα χρώματα κι* ορισμένοι αρμονικοί ήχοι, δσο καί τήν ηδονή πού μάς χαρίζουν ορισμένες λιχουδιές κ ι3 ορισμένα αρώ ματα... Π άντως, τό βέβαιο είνα ι πώς ό άνθρωπος καί πολλά ζώα θαυμάζουν τά ίδ ια χρώματα, τίς ίδ ιες χαριτωμένες μορφές καί τούς ίδ ιους ήχους. (Χ)

Τά γεγονότα, λοιπόν, πού αναφέρει ό Δαρβινος δείχνουν πώς τά κατώτερα ζώα είναι ικανά νά νοιώσουν, δπως ακριβώς κ ι3 οί άνθρω ποι, αισθητικές απολαύσεις καί πώς συχνά συμβαί-

1. Καρόλου Δαρβίνου : Ή καταγωγή τοΰ ανθρώπου κι* ή σεξουαλική επιλογή, Παρίσι 1881.


νει ή α ισθητική τους καλαισθησία νά συμ πίπτει μέ τή δική μας. Τά γεγονότα δμω ς αυτά δέν μάς εξηγούν τήν προέλευση τής καλαισθησίας αυτής. Κ ι3 άφοΰ ή βιολογία δέν μάς εξηγεί τήν προέλευση τής αισθητικής μας καλαισθησίας, θ ά μπορέσει πολύ λιγότερο νά μάς εξηγήσει τήν Ιστορική της ανάπτυξη. Ά λ λ 3 ας άφήσουμε τον ίδ ιο τό Δαρβινο νά μ ιλ ή σ ε ι:

Ή αίσθηση τοΰ ωραίου, δσον αφορά τουλάχιστο τήν ομορφιά τής γυναίκας, δέν είναι απόλυτη στο ανθρώ πινο πνεύμα γ ια τ ί διαφέρει πολύ από φυλή σέφυλή και δέν είναι ή ϊδ ια στά διάφορα εθνη πού ανήκουν στήν ϊδ ια φυλή. ”Αν κρίνει κανείς από τ 3 απαίσια στολίδια και τήν δχι λιγότερο απεχθή μουσική πού θαυμάζουν οι περισσότεροι άγρ ιο ι, θά μπορούσε νά συμπεράνει πώς οί α ισθητικές τους ικανότητες δέν έφτασαν τήν ανάπτυξη πού παρουσιάζουν οί αισθητικές ικανότητες σ3 ορισμένα ζώα, π. χ. στά πουλιά.

"Αν τό συναίσθημα τής ομορφιάς είναι διαφορετικό στις διάφορες εθνικές ομάδες πού ανήκουν σέ μιά και τήν αυτή φυλή, είναι φανερό πώς δεν π ρ έπ ε ι ν3 αναζητήσει κάνεις στή βιολογία τ ις α ιτίες αυτής τής δ ιαφοράς! 'Ο ίδ ιο ς δ Δαρβΐνος μάς λέει νά προσανατολίσουμε τις έρευνες μας προς άλλη κατεύθυνση. Σ τή δεύτερη εγγλέζικη έκδοση τοΰ βιβλίου του βρίσκουμε τήν παρακάτω π α ρά γρα φ ο :

Π άντως, τά συναισθήματα αυτά (ή ευχαρίστηση πού νο ιώ θουμε θαυμάζοντας ορισμένα χρώ ματα κ ι3 ορισμένες μορφές κ ι3 άκούγοντας ορισμένους ήχους) στον πολιτισμένο άνθρωπο συνδέονται στενά μ3 ορισμένα συμπλέγματα συνθέτω ν σκέψεων καί ιδεών.

Νά μιά εξαιρετικά σημαντική ενδειξη. Μάς παραπέμπει ά π 9 τη β ιολογία στην κοινωνία , γ ια τ ί είναι φανερό πώς, κατά τή γνώμη τοΰ Δαρβίνου, κοινωνικές ακριβώς α ιτίες είναι στή βάση τοΰ γεγονότος πώς στον πολιτισμένο άνθρωπο ή αίσθηση τοΰ ωραίου συνδέεται μέ συμπλέγματα ιδεών. ’Έ χε ι δμως δίκιο δ Δαρβΐνος σάν λέει πώς ή σύνδεση αυτή δέν υπάρχει παρά μονάχα στούς πολιτισμένους ανθρώπους ; "Ό χι, άπατάτα ι κ ι3 είναι εύκολο ν 3 αποδειχτεί ή πλάνη του. 9'Ας πάρουμε ένα παράδειγμα : Ξέρουμε πώ ς τά δέρματα, τά νύχια και τά δόντια τώ ν ζώων παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στά στολίδια τών πρωτόγονων λαών. Π ώ ς εξηγείται αυτό ; 9Α π 3 τό συνδυασμό τάχα τώ ν γραμμών καί τώ ν χρωμάτων αυτών τώ ν αντικειμένων; Ό χ ι .Έ δ ώ προ-

82 Π Ε Ρ Ι Τ Ε X Ν Η Σ

κειτα ι γ ιά τελείως διαφορετικό πράγμα. "Ο ταν δ άγριος στολίζεται π. χ. μέ τό δέρμα, τά νΰχια και τά δόντια μιας τίγρης η μέ τό δέρμα και τά κέρατα ενός άγριοβοΰβαλου, βλέπει αυτό του τό στόλισμα σά σημάδι τής δεξιοσύνης καί τής δύναμής του : είναι επιδέξιος αυτός πού νίκησε έναν επιδέξιο αντίπαλο κι3 ε ίναι δυνατός αυτός πού βάζει χάμω έναν ισχυρό εχθρό. Μ πορεί κ ι3 δλας νά μπαίνει στή μέση μιά κάποια πρόληψη. Ό Σκοΰλκραφτ λέει πώς ο ι ερυθρόδερμες φυλές, πού ζοΰσαν στις δυτικές πολιτείες τής 3Αμερικής, εκτιμούν πάνω ά π 3 δλα τά στολίδια πού γίνοντα ι ά π 3 τά νΰχια τής γκρίζας αρκούδας, του πιο άγριου αγριμ ιού ά π 3 δλα δσα αντιμετωπίζουν. Ό ερυθρόδερμος πολεμιστής πιστεύει πώς ή αγριάδα κ ι3 ή γενναιότητα τής γκρίζας αρκούδας μεταδίδεται σ3 αυτόν πού φοράει τά νύχια της. ’Έ τσ ι, δπως παρατηρεί δ Σκοΰλκραφτ, τά νΰχια τής γκρίζας αρκούδας τού χρησιμεύουν τόσο γιά στολίδι δσο καί γ ιά φυλαχτό. (*) Σ 3 αυτή τήν περίπτωση είναι προφανώς αδύνατο νά σκεφτει κανείς πώ ς τό δέρμα, τά νύχια καί τά δόντια τού αγριμ ιού αρέσουν στούς ερυθρόδερμους μονάχα γιά λόγους συνδυασμού τών γραμμών καί τών χρωμάτω ν πού τά χαρακτηρίζουν. ’Ό χ ι, ή αντίθετη υπόθεση εχει πολύ μεγαλύτερη αληθοφάνεια. Π ώς δηλαδή τά αντικείμενα αυτά, στήν αρχή, φοριόν- ταν μονάχα σάν σύμβολα γενναιότητας, δεξιοσύνης καί δύναμης καί πώς άργότερα — ακριβώς γ ια τ ί ήταν σύμβολα γενναιότητας, δεξιοσύνης καί δύναμης — άρχισαν νά προξενούν αισθητικά συνα ισθήματα καί κατέληξαν στολίδια. Τό συμπέρασμα είναι πώς τά α ισθητικά συναισθήματα δχι μονάχα μπορούν στούς άγριους νά συνδεθούν μέ σύνθετες ιδέες, μά πώς, επί πλέον, συχνά γεννιούνται ακριβώς κάτω ά π 3 τήν επίδραση τώ ν ιδεών αυτών.

*Άς πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα: Ξέρουμε πώς σέ πολλές αφρικανικές φυλές ο ι γυναίκες φορούν στά χέρια καί στά πόδια σιδερένια δαχτυλίδια. Ο ι γυναίκες τώ ν πλούσιων φορούσαν περισσότερα από 16 κιλά σιδερένια δακτυλίδια. Αυτό είναι δλοφάνερα άβολο, ωστόσο αυτές κουβαλούν μέ χαρά αυτό πού δ Σ βάϊνφουρτ ονομάζει «αλυσίδες σκλάβων». (2) Γ ια τ ί, λοιπόν, ή μαύρη άρέσκεται νά κουβαλεΐ αυτές τις αλυσίδες; Γ ια τ ί, χάρη σ3αύτές, φαίνεται δμορ - φ η ο τ ά μάτια της καί στά μάτια τών άλλων. Κ αί γ ια τ ί φαίνεται

1. X. Ρ. Σκούλκραφτ: 'Ιστορικές και στατιστικές πληροφορίες σχε~ τικά μέ τήν ιστορία, τή ζωή καί τά σχέδια τών ’Ινδικών φυλών τών Ηνωμένων Πολιτειών. 1851.

2. Δρ. Γ. Σβάϊνφουρτ: Στήν καρδιά της ’Αφρικής 1868- 1871, και Ταξίδια κι* ανακαλύψεις στις ανεξερεύνητες περιοχές τής Κεντρικής Ά - φρίκής, Παρίσι 1875.


όμορφη ; Χάρη στό συνδυασμό αρκετά συνθέτων ιδεών. Τό πάθος γ ι3 αυτά τά στολίδια αναπτύσσεται ιδιαίτερα στίς φυλές που, δπως λέει ό Σβά ϊνφ ουρτ, βρίσκονται τώ ρα στήν εποχή τοΰ σίδερου, μ ’ άλλα ?νόγια στις φυλές πού θεωροΰν τό σίδερο σάν τό καΓ εξοχήν πολύτιμο μέταλλο. *Ό ,τι είναι πολύτιμο φαντάζει <>μορφο, γ ια τ ί ή ιδέα τοΰ πολυτίμου είναι δεμένη μέ τήν ιδέα ιού πλούτου. Φορώντας, ας ποΰμε, είκοσιπέντε λίβρες σιδερένια δαχτυλίδια, ή γυναίκα τών Ν τίνκας φαίνεται πιό όμορφη στά μάτια της κα'ι στά μάτια τών άλλων, ά π 3 δ ,τ ι θά ήταν αν φοροΰ- οι μονάχα δέκα λίβρες, αν δηλαδή ήταν π ιό φτω χή. Ε ίν α ι φα- νερό πώς δέν πρόκειται γ ιά τήν ομορφιά τών δαχτυλιδιώ ν, μά γιά τήν ιδέα τοΰ πλούτου πού είναι δεμένη μαζύ τους.

Ν ά κ ι3 ενα τρίτο παράδειγμα: Σ τή φυλή τής Μ πατόκας, στόν ’Ά νω Ζαμβέζη, ό άντρας πού δέν τοΰχουν βγάλει τά μπροστινά δόντια τής πάνω μασέλας θεω ρείτα ι ασχημομούρης. Ά π ό πυΰ προέρχεται αυτή ή παράξενη αντίληψη τής ομορφ ιάς; Δ ια μορφώθηκε κ ι3 αυτή χάρη σ3 ενα αρκετά σύνθετο σύμπλεγμα Ιδεών. Ε ξ η γ ε ίτα ι άπ3 τήν επ ιθυμ ία πού έχουν ο ί Μ πατόκας νά μ ιμηθοΰν τά μνρηκαστικά . Αύτό μάς φαίνεται δύσκολο νά τό νοιώσουμε, μά θ ά εκπλαγοΰμε λιγότερο δταν ξέρουμε πώς αυτή ή φυλή άσχολεΐται μέ τήν κτηνοτροφία αγελάδων καί βοδιών καί πώς στή χώρα τους αυτά τά ζώα έχουν σχεδόν θεοπο ιηθεί. Κ ι3 »δώ, ακόμη μιά φορά, ώραΐο είναι τό πολύτιμο κ ι3 ο ί α ίσθητι- κι\- αντιλήψεις γεννιούνται άπό μ ιά όλότελα διαφορετική σειρά Ιδεών.

Ά ς πάρουμε, τέλος, ενα παράδειγμα πού ή ίδ ιο ς ό Δαρβι- νος δανείζεται ά π 3 τόν Λ ίβιγκστον. Σ τή φυλή τώ ν Μακαλότος τρυποΰν τό πάνω χείλος τώ ν γυναικών καί βάζουν στό άνοιγμα ίνα δαχτυλίδι άπό μέταλλο ή μπαμπού πού τό λένε πελελέ. "Οταν ρώτησε κάποιος τόν αρχηγό τής φυλής γ ιατί ο ί γυναίκες ί φ ιραν τέτοια κοσμήματα, απάντησε, ολοφάνερα εκπληχτος άπό μιά τόσο κουτή ερώτηση :

Μά γιά ομορφιά ! Ε ίν α ι τό μόνο στολίδι τών γυναικών. Ο ί άν-τρες έχουν τά γένεια, ενώ ο ί γυναίκες δέν έχουν. Π ώ ς θάήταν ο ί γυναίκες μας δίχω ς π ε λ ε λ έ ;

Ε ίνα ι δύσκολο νά ποΰμε σήμερα μέ σιγουριά άπό ποΰ βγή- χι αυτό τό έθ ιμο τώ ν πελελέ. Ε ίν α ι ωστόσο φανερό πώς ή προ- ι λι υσή του πρέπει ν 3 άναζητηθει σ3 ενα πολυσύνθετο συνδυασμό ιδιών κ ι3 δχι στούς νόμους τής βιολογίας μέ τούς οποίους ολοφάνερα δέν εχει καμμιά σχέση.

Ύ σ τερ α άπό τέτοια παραδείγματα πιστεύουμε πώς μπο


ρούμε νά βεβαιώσουμε o r ι ακόμα καί στους πρωτόγονους λαούς τά συναισθήματα πού προκαλοΰν αντικείμενα πού παρουσιάζουν ορισμένες αρμονίες χρωμάτων η σχημάτων, συνδέονται μέ ιδέες πολυσύνθετες καί πώς πολλές ά π 3 αυτές τις μορφές καί τις αρμονίες δέν τούς φαίνονται δμορφες παρά μονάχα γ ια τ ί συνδέονται μέ ιδέες αυτού τού είδους.

Π ώ ς γεννιούνται κ ι3 από πού προέρχονται αυτές οί σύνθετες ιδέες πού συνδέονται μέ τά αισθήματα πού μάς προκαλει ή θέα ορισμένων αντικειμένων ; Ε ίνα ι φανερό πώς γ ιά ν 3 απαντήσει κανείς σ3 αυτό τό ερώτημα πρέπει νά είνα ι κοινωνιολόγος κ ι3 οχι βιολόγος. Κ ι3 αν ή υλιστική θεώρηση τής ιστορίας μάς ε π ιτρέπει καλύτερα από κάθε τι άλλο νά λύσουμε αυτό τό πρόβλημα, αν φτάνουμε στο σημρίο νά πείσουμε τούς εαυτούς μας πώς τά σύνθετα συμπλέγματα ιδεών, πού γ ι3 αυτά μιλάμε, γεννιούνται καί διαμορφώ νονται, σέ τελευταία ανάλυση, απ’ τήν κατάσταση τών παραγωγικών δυνάμεων μιας ορισμένης κοινωνίας κ ι3 ά π 3 τήν οικονομία της, θά πρέπει τότε ν3 αναγνωρίσουμε πώς ό δαρβινισμός δέν διαψεύδει τήν υλιστική αντίληψη τής ιστορίας δπως τή χαρακτηρίσαμε παραπάνω.

Δέν μπορούμε νά έπεκταθούμε εδώ στις σχέσεις ανάμεσα στο δαρβινισμό καί τήν υλιστική αντίληψη τής ιστορίας, Θά πούμε ωστόσο δυο λόγια ακόμα πάνω στο θέμα αυτό.

”Ας μελετήσουμε προσεχτικά τήν παρακάτω πα ρά γρα φ ο :

Π ρέπει νά ξεκαθαρίσω πρώτα - πρώτα πώς δέν μπορώ νά βεβαιώσω οτι ένα ζώο ικανό νά ζήσει μέσα σέ μιά κοινωνία — κ ι3 αν ακόμα παραδεχτούμε πώς ο ί διανοητικές του ικανότητες θά γίνουν τόσο δραστήριες καί θ 9 αναπτυχθούν τόσο πολύ, δσο καί στον άνθρω πο — θ ά πρέπει ν 3 άποχτήσει τον ίδ ιο ακριβώς ηθικό κόσμο μ3 εμάς. "Ο πως ακριβώς δ ιά φορα ζώα έχουν μιά κάποια αίσθηση τού ωραίου, αν καί θαυμάζουν πράγματα πολύ διαφορετικά, έτσι θά μπορούσαν νά έχουν την αίσθηση τού καλού καί τού κακού καί είναι δυνατό ν3 αναγκάζονταν ά π 3 αυτό τό συναίσθημα νά υ ιοθετήσουν πολύ διαφορετική στάση στή ζωή το,υς. ”Αν π. χ., γ ιά νά πάρουμε μιάν έσχατη περίπτωση, οί άνθρω ποι άνα- παράγονταν δπως ακριβώς άναπαράγονται οί μέλισσες, δέν υπάρχει αμφιβολία πώς οί θηλυχιές μας, οί ανύπαντρες, σάν τ ις εργάτριες - μέλισσες, θά πίστευαν σάν ιερό καθήκον τους νά σκοτώσουν τούς αδερφού τους κ ι3 οί μητέρες θά έπε- δίωκαν τήν καταστροφή τώ νςγόνιμω ν θυγατέρων τους, χω ρίς κανείς νά σκεφτεΐ νά τ ί εμποδίσει. Μου φαίνεται,


ωστόσο, πώ ς στήν περίπτωση πού εξετάζουμε ή μέλισσα ή τό δποιο άλλο κοινωνικό ζώο θ ’ άποχτούσε τελικά μιά κάποια συναίσθηση τού καλού και τού κακού, δηλαδή θά άποχτούσε συνείδηση.

Τ ί πρέπει νά συμπεράνουμε ά π 3 τά παραπάνω ; "Ο τι στις »ι»>ικίς αντιλήψεις τώ ν ανθρώπω ν τίποτα δεν υπάρχει τό απόλυτο ><α1 πώς αλλάζουν ταυτόχρονα μέ τις συνθήκες στις όποιες ζούν.

Κ ι3 από τ ί δημιουργούνται αυτές ο ί συνθήκες; Τ ί προξενεί ι Μ μεταβολή το υς; Ό Δαρβινος δέν ειπε τίποτα σχετικά. Κι* ϊ\ν πούμε κ ι3 αποδείξουμε πώς δημιουργούνται άπ3 τήν κατά- ηιαοη τών παραγωγικών δυνάμεων και μεταβάλλονται δσο άνα- /ιιΰσσονται οί δυνάμεις αυτές, όχι μονάχα δέν θάμαστε σέ α ντίφαση μέ τό Δαρβινο, μά αντίθετα, θ ά συμπληρώσουμε τά λεγό- μινά του, θά φωτίσουμε δ ,τ ι τό σκοτεινό υπάρχει στο έργο του iu 'to , εφαρμόζοντας στή μελέτη τώ ν κοινωνικών φαινομένων ι ι'ιν ίδ ια αρχή πού τόσο τον βοήθησε αυτόν στή βιολογία.

I'ενικά είναι πολύ παράξενο ν3 άντιτάξουμε τό δαρβινισμό «Ηί'ιν ιστορική θεωρία πού υποστηρίζουμε. Τό πεδίο τού Δαρβί- νου είναι όλότελα διαφορετικό ά π 3 τό δικό μας. ’Εκείνος άναζη- ...... . τ ις ρίζες τού ανθρώπου σάν ζωολογικού είδους. Έ μ ε ΐς ,• "ΐκδοι τού ιστορικού υλισμού, θέλουμε νά εξηγήσουμε τήν ιστοί >ι,ίί| εξέλιξη αυτού τού είδους. Ο ί ερευνές μας αρχίζουν ακριβώς

><11 πού τελειώνουν οί έρευνες τώ ν δαρβινιστών.Οί εργασίες μας δέν μπορούν ν 3 αντικαταστήσουν αυτά πού

Γφεραν στήν επιστήμη οί δαρβινιστές, δπως κ ι3 οί π ιο λαμπρές• η.(καλύψεις τών δαρβινιστών δέν μπορούν ν3 αντικαταστήσουν ιΐ . δικές μας. Δέν μπορούν παρά νά μάς προπαρασκευάσουν τό Γδαφος, δπακ ακριβώς κ ι3 ή φυσική ανοίγει τό δρόμο στή χη- Μ· ία, χωρίς μ9 αυτό νά γίνοντα ι λιγότερο αναγκαίες οί έργασ ίεςκι3 οϊ (\>κυνες τών χ η μ ικ ώ ν .^ ) "Α νακεφαλαιώνουμε: Σ τήν εποχή

1 Έδώ επιβάλλεται μιά εξήγηση. 'Όταν λέμε πώς οί έρευνες τών Λιιρβινισιών βιολόγων προπαρασκεύασαν τό έδαφος γιά τις έρευνες τών κμινιηνιολόγων, εννοούμε μονάχα πώς άν οί πρόοδοι τής βιολογίας — .•/ι ιικά με τήν πορεία τής ανάπτυξης τών οργανικών μορφών — συμβάλλουν αναγκαστικά στήν τελειοποίηση τής επιστημονικής μεΌ’όδου στήν κι>ινωνιολογία αυτό γίνεται χάρη στή μελετη τής ανάπτυξης τής κοι- Ηοινιονικής οργάνωσης καί τών αποτελεσμάτων της, δηλαδή τών σκέ- »|Ί·ων καί τών συναισθημάτων του άνθχκόπου. Δέν συμμεριζόμαστε δμως η κ<ιινο>νικές απόψεις τών δαρβινιστών τοΰ τύπου Χέγγελ. Πάντα άπο- Λι ι.'.ιιμι· πώς οί δαρβινιστές βιολόγοι, στά συμπεράσματά τους πάνω m»|v άνΟριυπινη κοινωνία, δέν χρησιμοποιούσαν καθόλου τή μ έ θ ο δ ο ι»»υ Λαρβίνου καί πώς περιορίζονταν στή δοξολόγηση τών ένστικτων τών

ν (κατά προτίμηση τών άγριων σαρκοβόρων) πού άποτέλεσαν άντι-


της, ή θεω ρία τοΰ Δαρβίνου στάθηκε γιά τή βιολογική επ ιστήμη ενα μεγάλο βήμα προς τά μπρος, απαραίτητο γιά τήν ανάπτυξή της* ικανοποίησε απόλυτα τις π ιο αυστηρές απαιτήσεις τής επιστήμης αυτής. Μ ποροΰμε νά ποΰμε τό ίδ ιο και γ ιά τήν υλιστική αντίληψη τής ισ το ρ ία ς; Μ ποροΰμε τάχα νά βεβαιώ σουμε πώς, στήν εποχή της, στάθηκε γ ιά τήν κοινωνιολογία ενα μεγάλο βήμα προς τά μπρος απαραίτητο γ ιά τήν ανάπτυξή της ; Μ πορεί σήμερα νά Ικανοποιήσει δλες τις απαιτήσεις αυτής τής επ ισ τή μ η ς; Σ τά ερωτήματα αυτά θ 3 απαντήσουμε χωρ'ις τον παραμικρό δ ισ τα γμ ό : να ί, μποροΰμε νά τό βεβαιώσουμε’ ναί, μπορεί νά τά ικανοποιήσει δλα. Κ ι3 ελπίζουμε πώς, μέ τούτη μας τή μελέτη, θ ’ αποδείξουμε τήν αλήθεια τών παραπάνω δ ια βεβαιώσεων.

3Αλλ* ας ξανάρθουμε στήν α ισθητική .Ά π 3 τό απόσπασμα τοΰ Δαρβίνου πού άναφέραμε παραπά

νω βγαίνει τό συμπέρασμα πώς βλέπει τήν ανάπτυξη τόσο τών αισθητικώ ν κρ ιτηρ ίω ν δσο καί τών η θ ικώ ν συναισθημάτω ν ά π 3 τό ίδ ιο πρίσμα. Ε ίνα ι γνώρισμα τοΰ ανθρώ που δπως καί πολλών ζώων νά δοκιμάζουν τό συναίσθημα τοΰ ωραίου, μ3 άλλα λόγια οι άνθρω ποι έχουν τήν ικανότητα νά νοιώ θουν μιά ξεχωριστή («αισθητική») απόλαυση κάτω ά π 3 τήν έπίρροια ορισμένων πραγμάτω ν κι3 ορισμένων φαινομένων.

Π οιά δμως είναι τά πράγματα καί τά φαινόμενα πού τούς δίνουν αύτοΰ τοΰ είδους τήν απόλαυση ; Αυτό εξαρτάται άπ* τις συνθήκες μέσα στις όποιες άνατράφηκαν καί μέσα στις όποιες

κείμενο τών ερευνών τοΰ μεγάλου βιολόγου. Ό Δαρβΐνος, κάθε άλλο παρά «ξεφτέρι» ήταν στά κοινωνικά ζητήματα, ωστόσο, οί απόψεις πού ανάπτυξε πάνω στήν κοινωνία, σάν αποτέλεσμα τής θεωρίας του, καθόλου δέν μοιάζουν στά συμπεράσματα τής πλειονότητας τών οπαδών του. Ό Δαρβΐνος σκεφτόταν πώς «τά κοινωνικά ενστιχτα είναι πολύ πλεονεχτικά γιά τό είδος» καί πώς «σ* αύτα βασίζεται ή ανάπτυξη τοΰ ήθικοΰ κόσμου τοΰ ανθρώπου». Αύτή τήν άποψη δέν μπορούν νά τή συμμεριστούν οί δαρβινιστές, πού κήρυσσαν τον «πόλεμο δλων εναντίον δλων». Ή αλήθεια είναι πώς στο Δαρβΐνο συναντάμε τά εξής : «Θά- πρεπε νά υπάρχει ανοιχτός άνταγίυνισμός για δλους τούς άνθροόπους καί θάπρεπε να εξαφανιστούν δλοι οί νόμοι κι* δλα τά έθιμα πού εμποδίζουν τούς πιο ικανούς νά πετύχουνστή ζωή καιν* αναθρέψουν περισσότερα παιδιά». νΑδικα δμως οί οπαδοί τοΰ «κοινωνικού πολέμου δλων εναντίον δλων» βασίζονται σ’ αυτήν τήν παράγραφο. Θά τούς υπενθυμίσω τούς μαθητές τοΰ Σαίν - Σιμόν, πού είπαχ τό ϊδιο ακριβώς πράγμα καί πού στ* δνομα τοΰ συναγωνισμοΰ απαιτούσαν κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, τέτοιες πού οΰτε ό Χέγγελ κι* οί οπαδοί του θά δίσταζαν νά διατυπώσουν. Υπάρχει ανταγωνισμός καί ανταγωνισμός, δπως γιά τον Σγκαναρέλο τοΰ Μολιέρου «δεμάτι από δεμάτι έχουν διαφορά».


ζοΰν καί δρουν. ' Η φύση τοϋ άν&ρώπον τόν κάνει νά εχει συναισθήματα και αισθητικές αντιλήψεις. 01 συνθήκες που μέσα τονς ζ ε ϊ μετατρέπουν αυτές τις δυνατότητες σέ π ρ α γμ α τ ικ ό τη τ ε ς * έξ α ιτίας ακριβώς αυτών τώ ν κοινωνικών συνθηκών ενας ορισμένος κοινωνικός άνθρωπος (η μάλλον μιά κοινωνία, ενας λαός, μ ιά τάξη) εχει τήν άλφα ΐ) τή β ή τα καλαισθησία, τ ις άλφα ή τΙς βήτα αισθητικές αντιλήψεις, κ ι3 δχι άλλες δ ιαφ ορετ ικές .

Νά, λοιπόν, σέ τελευταία ανάλυση, τό συμπέρασμα άπ3 τά γραφτά τοΰ Δαρβίνου. Ε ν ν ο ε ίτα ι πώς κανείς ά π 3 τούς οπαδούς τής υλιστικής αντίληψης τής ιστορίας δέν θά σκεφτει νά τό αμφισβητήσει. Α ν τ ίθ ε τ α : καθένας μας θ ά δει σ* αύτό μιά νέα ι πικύρωση τής άποψής μας. Γ ια τ ί ποτέ κανείς μας δέν σκέφτηκε ν ’ άρνηθει τή μιά ή την άλλη ά π 3 τις κύριες ιδ ιότητες τής ανθρώ πινης φύσης ή νά τις ερμηνεύσει κατά τρόπο αυθαίρετο. Περιοριστήκαμε μονάχα νά ποΰμε πώς άν υποθέσουμε τήν ανθρώπινη φύση‘αμετάβλητη, τότε δέν εξηγείται ή ιστορική πο- ρ» ία πού δέν είναι τ ίπ ο τ3 άλλο παρά μιά συνέχεια άπό αλλεπάλληλα μεταβαλλόμενα φαινόμενα' κ ι3 άν, αντίθετα, αλλάζει κ ι3 αυτή κατά τή διάρκεια τής ιστορικής ανάπτυξης, θά πρέπει νά υπάρχει μιά κάποια εξωτερική α ιτία γ ι3 αυτές τις αλλαγές. Π ρέπει, άλλωστε, ν3 αναγνωρίσουμε πώς τό πρόβλημα τοΰ ιστορικού και Γοΰ κοινωνιολόγου ξεπερνάει κατά πολύ τά δρια τών ιδιοτήτω ν τής ανθρώπινης φύσης.

”Ας πάρουμε μιά άπό τις ίδιότητές της, π. χ. τήν τάση γιά μ ίμ ηση . Ό Γαβριήλ Τάρντ στήν ενδιαφέρουσα μελέτη του σχετικά μέ τούς Ν όμονς τής μ ίμ ησης (Π αρίσ ι 1890), τή βλέπει σάν ιήν ψυχή τής κοινωνίας. Σ ύμφ ω να μέ τόν ορισμό του, κάθε «κοινωνική ομάδα» είνα ι

μιά συλλογή άπό δντα πού προσπαθούν νά μ ιμηθοΰν τό ένα τό άλλο ή πού, χωρίς νά μ ιμούνται τό ενα τό άλλο, μοιάζουν μεταξύ τους και τά κοινά σημεία τους είναι παλιά άντίγρα- φα ενός καί τοΰ αύτοΰ πρωτοτύπου.

Δέν υπάρχει, λοιπόν, σύμφωνα μέ τόν Τάρντ, καμμιά α μ φ ιβολία πώς ή μίμηση επαιξε ενα πολύ σημαντικό ρόλο στήν ιστορία δλων τών ιδεών, τώ ν ηθώ ν καί τών εθίμω ν μας, καθώς καί τής καλαισθησίας μας. Ο ί υλιστές τοΰ 18ου αιώνα είχαν κι* <">λας συγκεντρώσει τήν προσοχή τους πάνω στήν τεράστια σημασία της : δλάκερος δ άνθρωπος είνα ι καμωμένος άπό μιμήσεις, ι ίπε 6 Έ λβέτιος. Ε ίνα ι, ωστόσο, τό ΐδ ιο αλήθεια πώ ς δ Τάρντ, στίς έρευνες του πάνω στούς νόμους τής μίμησης, ξεκίνησε άπό μιά λαθεμένη αρχή.


"Οταν ή παλινόρθωση τών Σ τούαρτ έπανεγκατέστησε γ ιά λίγο στήν 3 Α γγλία τήν εξουσία τής παλιάς αριστοκρατίας, αυτή δχι μονάχα δέν έκαμε καμμιά προσπάθεια νά μ ιμη θει τούς εξτρεμιστές αντιπρόσωπους τής επαναστατικής μικροαστικής τάξης — τούς πουριτανούς, — αλλά έδειξε τήν πιο μεγάλη κλίση προς συνήθειες καί προτιμήσεις διαμετρ ικά α ν τ ίθετες μέ τούς πουριτα- νικούς κανόνες ζωής.

Τά αυστηρά ήθη τώ ν πουριτανώ ν τά διαδέχτηκε ή πιο α π ίστευτη διαφθορά . *Η ταν τής μόδας τότε ν3 αγαπάει κανείς καί νά κάνει δ ,τ ι απαγόρευαν οι πουριτανοί. Ο ι πουριτανοί ήταν πολύ θ ρ ή σ κ ο ι: οί κοσμικοί κύκλοι τής παλινόρθωσης δίδασκαν τον αθεϊσμό. Ο ί πουριτανοί είχαν ξεγράψει τό θέατρο καί τή λογοτεχνία : ή πτώ ση τους έδωσε τό σύνθημα σ3 ενα καινούργιον ενθουσιασμό γιά τό θέατρο καί τή λογοτεχνία. Ο ί πουριτανοί είχαν κοντά μαλλιά καί καταδίκαζαν κάθε εκζήτηση στήν α μ φ ίεση : μετά τήν παλινόρθωση οί μακριές περούκες τής εποχής τοΰ Λουδοβίκου 14ου έγιναν τής μόδας κ ι3 ή τουαλέττα έγινε μιά άπ5 τις μεγάλες απασχολήσεις τώ ν ανθρώπων τοΰ καλοΰ κόσμου. Ο ί πουριτανοί είχαν απαγορέψει τή χαρτοπαιξία : μετά τήν παλινόρθωση έπαιζαν δλοι χαρτιά μ3 αφάνταστη μανία κ .λ .π . Μέ μ ιά λέξη, εδώ δέν πρόκειται γ ιά μ ιμ η τ ικ ό πνεΰμα, μά γ ιά πνεΰμα αντιλογίας πού κ ι3 αυτό αποτελεί μιά ά π 3 τίΓ Ιδιότητες τής ανθρώπινης φύσης. Γ ια τ ί δμως τό πνεΰμα α ντιλογίας, συστατικό τής ανθρώ πινης φύσης, λυμαινόταν μέ τέτο ια ένταση στήν 3Α γγλία τοΰ 18ου αιώ να τις σχέσεις ανάμεσα στήν αστική τάξη καί τήν αρ ιστοκρατία ; Γ ια τ ί σ3 αυτό τον αιώνα ή πάλη ανάμεσα στήν αριστοκρατία καί τήν αστική ίάξη ή καλύτερα τήν « τρ ίτη τάξη», έφτασε στο ζενίθ της. Μ ποροΰμε, λοιπόν, νά ποΰμε πώς αν καί υπάρχει στον άνθρωπο μιά δυνατή τάση γ ιά μίμηση, ή τάση αυτή εκδηλώνεται κάτω άπ3 ορισμένες κοινωνικές σχέσεις , π .χ . αυτές πού υπήρχαν στή Γαλλία τον 17ον αιώνα, δπου ή αστική τάξη άρεσκόταν νά μ ιμείτα ι — μέ περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία — τήν αριστοκρατία, δπως αποδείχνει ό Ά ρ χ ο ντο χω ρ ιά τη ς τοΰ Μολιέρου. Σ ’ άλλες κοινωνικές σχέσεις, αντίθετα , ή τάση γ ιά μίμηση εξαφανίζεται κ ι3 αφήνει τή θέση της στήν αντίθετη τάση πού προς τό παρόν θ ά ονομάσουμε: πνεΰμα αντιλογ ίας , η μάλλον δχι, δέν ε ιν3 αυτή ή σωστή έκφραση. Τό μιμητικό πνεΰμα δέν είχε εκλείψει ά π 9 τούς "Αγγλους τοΰ 18ου αιώνα. Π ρώ τα - πρώτα εκδηλωνόταν σίγουρα μέ τήν ίδ ια δύναμη δπω ς πριν στις σχέσεις ανάμεσα στούς ανθρώπους τής ϊδ ιας τάξης. Ό Μ πελζάμ, μιλώντας γ ιά τούς "Α γγλους τής ανώτερης τάξης τής έποχής εκείνης, λ έε ι:


Λ υτοί ο ι άνθρω ποι δέν ήταν καν δύσπ ιστο ι' είχαν a p r io r i αντιρρήσεις για νά μή τούς παίρνουν γ ιά ξεροκέφαλους καί γ ιά νά μην κάνουν τόν κόπο νά σκεφτοϋν. (*)

Μπορούμε αδίσταχτα νά πούμε πώ ς ο ι άνθρω ποι αυτοί είχαν αντιρρήσεις άπό μ ιμ η τ ικ ό πνεύμα, παριστάνοντας ωστόσο τούς πραγματικούς άπιστους γίνονταν αυτόματα αντίθετοι στούς πουριτανούς. Ή μίμηση, λοιπόν, γινόταν πηγή αντιλογίας. Ξέρουμε δμως πώς αν στήν αγγλική αριστοκρατία οί αδύναμοι χαρακτήρες μιμούνταν τήν απιστία τώ ν π ιό δυνατών, αύτό οφ ειλόταν μονάχα στό δτι ή απ ιστία είχε τότε γίνει υπόθεση τού καλού κόσμου, κ ι3 αν αύτό έγινε ήταν αποκλειστικά άπό π νεύμα Αντιλογίας , αποκλειστικά σάν αντίδραση στόν πουριτανισμό. Ή αντίδραση αυτή πάλι δέν ήταν παρά αποτέλεσμα τοϋ ταξικού ανταγωνισμού πού άναφέραμε παραπάνο). Σ τή βάοη κά ϋε μ π ε ρ δεμένης δ ιαλεχτικής ψυχικώ ν εκδηλώσεων ΰπάργονν πάντα γ ε γονότα κοινωνικού χαρακτήρα. Βλέπουμε το>ρα μέχρι ποιο σημείο και πρός ποιά κατεύθυνση αλήθευε τό συμπέρασμα πού βγάλαμε α π ’ ορισμένες ιδέες τού Δαρβίνου : 'Ο άνθρωπος, α π ’ τή φύση του, μ π ο ρ ε ί νάχει ορισμένες αντιλήψεις, (ή προτιμήσεις ή τάοεις) άλλά πάντα ο ί συνθήκες ζωής τού κα\%ρίζουν τή μετατροπή τών δυνατοτήτω ν αυτών σέ π ρ α γμα τικ ό τη τες . Αυτές ο ί συνθήκες φέρνουν στήν επιφάνεια τις άλφα ή βήτα αντιλήψεις (ή π ρ ο τιμήσεις ή τάσεις) κ ι3 δχι άλλες. ’Ά ν δεν άπατώμαι, αύτό ακριβώς είπε πριν άπό μένα ένας Ρώσος οπαδός τής υλιστικής αντίληψης τής ισ το ρ ία ς:

"Οταν τό στομάχι εφοδιαστεί μέ μιά ορισμένη ποσότητα τρο- φής, αρχίζει νά λειτουργεί σύμφωνα μέ τούς γενικούς νόμους τής πέψης. Μπορούμε δμως μέ τή βοήθεια αυτών τώ ν ϊδ ιω ν γενικών νόμων νά εξηγήσουμε γ ια τ ί νάρχεται στό δικό σου τό στομάχι κάιθε μέρα ούσιώδης κι3 εύγεστη τροφή, ενώ στό δικό μου κάνει σπάνιες μονάχα εμφανίσεις ; Μ πορούν αυτοί οί νόμοι νά εξηγήσουν γ ια τ ί μερικοί τρώνε παραπάνω άπ* δ ,τ ι πρέπει, ενώ άλλοι πεθαίνουν τής πείνας ; Φ αίνεται πώς πρέπει νά ζητήσουμε αλλού τήν εξήγηση, σ3 άλλου είδους νόμους. Τό ίδ ιο συμβαίνει καί μέ τό ανθρώ πινο μυαλό. Σάν βρεθεί σέ μιάν ορισμένη κατάσταση καί σάν τό γύρω περιβάλλον τού προσφέρει ορισμένες εντυπώσεις, τ ίς ενώνει σύμφωνα μέ ορισμένους γενικούς νόμους.

1. Άλεξ. Μπελζάμ: Τ ό κ ο ι ν ό κ ι 9 o t ά ν θ ρ ω π ο ι τ ώ ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν σ τ ή ν ’Α γ γ λ ί α τ οΰ ]8ου α ι ώ ν α . Παρίσι 1881

7


Μά και σ* αυτήν τήν περίπτω ση τά αποτελέσματα πο ικ ίλλουν εξαιρετικά, εξ α ιτίας τής ποικιλίας τών εντυπώσεων. Τ ί ομως βάζει τό μυαλό σ3 αυτήν τήν κατάσταση ; Τ ί κανονίζει τήν εισροή και τον χαρακτήρα τώ ν νέων εντυπώσεων ; Σ ' αυτά τά ερωτήματα δέν μπορεί νά δώσει απάντηση κάνεις ά π 3 τούς νόμους τής σκέψης.Κ αι συνεχίζει :

Φ ανταστείτε μιά λαστιχένια μπάλλα νά πέφτει από εναν ψηλό πύργο. Ή πτώση της πραγματοποιείτα ι σύμφωνα μ3 ενα μ η χ α νικό νόμο πολύ απλό και πασίγνο^στο. Νά δμω ς πού ή μπάλλα προσκρούει σ3 ενα κεκλιμένο επίπεδο. ’Αλλάζει αμέσως κατεύθυνση, σύμφωνα μ 3 έναν άλλο μηχανικό νόμο κ ι3 αυτόν πολύ απλό και πασίγνωστο. Τ 3 αποτέλεσμα είνα ι μιά κίνηση σέ τεθλασμένη γραμμή πού μπορούμε καί πρέπει νά πούμε πώς προέρχεται ά π 3 τή συνδυασμένη ενέργεια τών δυο παραπάνω νόμων. Μά πού βρέθηκε τό κεκλιμένο επίπεδο πού προσέκρουσε πάνω του ή μπάλλα μας ; Αυτό ούτε ό πςώ τος, ούτε ό δεύτερος νόμος, ούτε κ ι3 ή συνδυασμένη ενέργεια τών δυό τους ΐ)ά μπορούσε νά μάς τό εξηγήσει. Τό ίδ ιο απολύτως συμβαίνει καί μέ τήν ανθρώπινη σκέψη. 3Από πού προήλθαν οί περιστάσεις πού υπόταξαν τις κινήσεις τής σκέψης στή* συνδυασμένη ενέργεια τών άλφα ή βήτα νόμων ; Αυτό δέν μπορεί νά εξηγηθεί ούτε ά π = τήν ενέργεια ενός νόμου, αν τον πάρουμε ξεχωριστά, οΰτε κ ι’ ά π 3 τή συνδυασμένη ενέργεια δλων τους.

Π ιστεύουμε απόλυτα πώς μόνο αυτός πού είναι βαθειά π ο τισμένος μέ τήν ολοφάνερη αυτή αλήθεια θά μπορέσει νά καταλάβει τήν ιστορία τώ ν ιδεών.

Συνεχίζουμε. "Ο ταν μιλήσαμε γ ιά τή μ ιμητική τάση, άνα- φέραμε τήν άντίθετή της τάση πού ονομάσαμε π νεύμα αντιλογ ίας.

Π ρέπει αυτό νά τό μελετήσουμε π ιο προσεχτικά.Ξέρουμε τό μεγάλο ρόλο πού παίζει στή θεωρία τοΰ Δαρ

βίνου ή αρχή της αντ ίθεσης στήν έκφραση τώ ν συγκινήσεων τόσο στον άνθρω πο, δσο καί στά ζώα.

'Ο ρισμένες πνευματικές καταστάσεις προκαλοΰν ορισμένες συνηθισμένες πράξεις πού, σάν εκδηλώνονται γ ιά πρώτη φορά, ακόμα καί σήμερα, είναι ώφέλιμες πράξεις... "Υστερα, σάν δημιουργηθεΐ μ ιά όλότελα αντίστροφη πνευματική κατά-


στάση, αναγκαζόμαστε άθελά μας νά κάνουμε διαμετρικά αντίθετες, κινήσεις, δσο ανώφελες κ ι3 αν είναι. (*)

Ό Δαρβίνος δίνει πολλά παραδείγματα πού δείχνουν μέ τον πιο πειστικό τρόπο πώς ή «αρχή τής αντίθεσης» εξηγεί, πραγματικά, πολλά πράγματα στήν έκφραση τώ ν συγκινήσεων. Θάπρεπε νά εξετάσουμε αν ή ενέργεια αυτής τής αρχής δέν παίζει τό ρόλο της καί στήν καταγωγή καί τήν ανάπτυξη τών Ι&ίμων.

"Οταν ενας σκΰλος κυλιέται στή γή μέ τήν κοιλιά προς τον ουρανό, στά πόδια τοΰ κυρίου του, αυτή του τή στάση, πού είνα ι αντίθετη σέ κάθε ιδέα αντίστασης, τή χρησιμοποιεί γ ιά νά εκφράσει τήν απόλυτη υποταγή του. ‘Η ενέργεια τής «αρχής τής αντίθεσης» ειν3 ολοφάνερη. Νά κ ι3 εν* άλλο παράδειγμα πού δανειζόμαστε ά π 3 τον εξερευνητή Μ πάρτον πού στο βιβλίο του Τ α ξ ίδ ι στις μεγάλες λίμνες τής ανατολικής 9Α φ ρ ική ς (1862) γ ρ ά φ ε ι: «Ο ί νέγροι τής φυλής τών Βουνιατουέζις» δταν περνούν κοντά ά π 3 τά χωριά τών εχθρικών τους φυλών

δέν τολμούν νά φέρουν τά δπλα τους από φόβο μήν προκαλέσουν τούς εχθρούς τους' ενώ στά δικά τους χωριά, δπου υπάρχει σχετική ασφάλεια, ποτέ δέν βγαίνουν α π ' τ ις καλύβες τους χω ρίς νά έχουν απάνω τους τουλάχιστο τό ρόπαλό τους.

91 Αν, σύμφωνα μέ τήν παρατήρηση τοΰ Δαρβίνου, ό σκύλος πού κυλιέται στή γή φαίνεται νά λέει στον κύριό του ή σ3 εναν άλλο σκύλο : «Κ οίτα, είμαι σκλάβος σου», τότες ό νέγρος Βου- νιατουέζις, πού άφίνει τά δπλα του τή στιγμή ακριβώς πού φ α ίνεται απαραίτητη ή χρησιμότητά τους, μοιάζει νά λέη στούς εχθρούς του : «Μ ακριά από μένα κάθε σκέψη άμυνας* άφίνομαι ολοκληρωτικά στή μεγαλοψυχία σας».

Κ αί στις δυο περιπτώ σεις πρόκειται γ ιά τήν ίδ ια σκέψη καί γ ιά τον ΐδ ιο τρόπο έκφρασής της. Αυτή ή σκέψη δηλ. εκφράζεται μέ μιά διαμετρικά αντίθετη ενέργεια ά π 3 αυτή πού θ ά ήταν φυσική, άν, αντί νά υποταχτεί, ό σκύλος ή δ νέγρος, είχε εχθρικές διαθέσεις.

Τό ίδ ιο «πνεΰμα αντίθεσης» υπάρχει καί στις ιεροτελεστίες πού εκφράζουν θ^ίψ η. "Οπως λέει ό Ν τύ Σ αγύ , στήν "Αφρική, στις π ιο πολλές νέγρικες φυλές,

1. Καρ. Δαρβίνου : Ή έ κ φ ρ α σ η τ ώ ν σ υ γ κ ι ν ή σ ε ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο κ α ί σ τ ά ζ ώ α , Παρίσι 1887, εκδόσεις Ράϊνβαλτ.


δταν ένας πρόκριτος πεθάνει, ή φυλή ή τό χωριό γυμνώ νεται ά π 3 δλα του τά στολίδια και βάζει σ3 ένδειξη τιμής τά πιο βρωμερά φορέματα ζον.Ο ί Ν ταβίντ και Κάρολος Λ ίβινγκστον αναφέρουν πώς σ3

ορισμένες νέγρικες φυλές

καμμιά γυναίκα δέν βγαίνει δίχως πελελέ, παρεχτός αν έχει πένθος.

Σ τή φυλή τών Ν ιάμ - Ν ιάμ, τό πρώτο πράγμα πού κάνει ένας νέγρος πού έχασε κάποιον ά π 3 τούς δικούς του, καθώς λέει ό Σβά ϊνφ ουρτ, είναι τό κούρεμα τών μαλλιών του. Ή κόμη του ή τόσο δμορφη, πού αποτελούσε τή χαρά καί τήν περηφάνεια του καί ήταν αντικείμενο τής φροντίδας τών γ υ ναικών του, καταστρέφεται δίχως οιχτο : καί οί πυκνές τούφες, τά δαχτυλιόια κ ι3 ο ί μεγάλες μπούκ?^ες του σκορπίζονται στήν έρημο.

Σ 3 δλες αυτές τις περιπτώσεις ή συγκίνηση εκφράζεται μ έ μ ιά ενέργεια α ντ ίθετη σέ δ ,τ ι θ εω ρ ε ίτα ι ω φέλιμο κ ι5 ευχάρ ιστο στήν κανονική πορεία τής ζωής. ”Αν μπορούμε ν3 αναφέρουμε πολλά παρόμοια παραδείγματα — καί ποιος δέν ξέρει μερ ικ ά — είναι φανερό πώς ένα μεγάλο μέρος τών εθίμω ν οφείλει τήν προέλευσή του στήν ενέργεια τής «αρχής τής αντίθεσης». Κ ι3 αν αυτό ειν3 ολοφάνερο, μπορούμε νά υποθέσουμε πώς ή ανάπτυξη τών αισθητικώ ν μας αντιλήψεων γίνετα ι, κ ι3 αυτή, κάτω άπ3 τήν επίδραση τής ίδ ιας αρχής.

Σ τή Σενεγκάμβια οί πλούσιες νέγρες,

ο ί π ιο κομψές φορούν πέδιλα πού ή μεγαλύτερη εκζήτησή τους είναι πώς τό πόδι μπαίνει πολύ λίγο μέσα, πράγμα πού κάνει τό βάδισμα συρτό καί δύσκολο, δηλ. γ ι3 αυτές π ιο γοη τευτικό μιά κι* είναι πιο νωχελικό κ ι3 αμήχανο.

Π ώ ς γίνετα ι α υ τό ; Γ ιά νά τό καταλάβουμε πρέπει πρώ τα νά σημειώσουμε πώς ο ι φτωχές νέγρες πού εργάζονται δέν φ ορούν τά παραπάνω πέδιλα καί περπατούν κανονικά. Δέν θά μπορούσαν νά περπατούν σάν τις πλούσιες κοκέτες, γ ια τ ί αυτό θ ά τούς έπαιρνε πολλή ώρα* άλλ3 άν τό βάδισμα τώ ν πλούσιων γυ ναικών φαίνεται γοητευτικό, είναι γ ια τ ί δ χρόνος τους δέν είναι πολύτιμος, γ ια τ ί δέν έχουν καμμιάν ανάγκη νά δουλέψουν. Τό βάδισμά τους αυτό καθεαυτό δέν έχει κανένα νόημα καί δέν πα ίρ νει τή σημασία του παρά συγχρινόμενο μ έ τό βάδισμα τών φ τ ω χών κ ι εργαζόμενων γυναικών. Σ 3 αυτή τήν περίπτωση, ή ενέρ


γεια τής αρχής τής αντίθεσης ε ιν3 ολοφάνερη. Σημειώ στε δμως πώς προκαλειται άπό κοινωνικές α ιτ ίες : τήν ύπαρξη μιας περιουσιακής ανισότητας ανάμεσα στούς νέγρους τής Σενεγκάμβιας.

"Ας θυμηθούμε δ ,τ ι είπαμε παραπάνω σχετικά μέ τήν α γγλική άριστοκρατία τού καιρού τής παλινόρθωσης τών Στού- αρτ κι’ εύκολα, πιστεύουμε, θ 3 άναγνωρίσουμε πώς τό πνεύμ α αντιλογίας τών αύλικών είναι μιά ειδική περίπτωση εφαρμογής τής δαρβινικής αρχής τής αντίθεσης στό πεδίο τής κοινοονικής ψ υχολογίας. Α ρ ετές σάν τήν αγάπη τής δουλειάς, τήν εγκράτεια, τήν αυστηρότητα τών οικογενειακών ηθώ ν ήταν πολύ χρήσιμες στήν άστική τάξη, πού πάσχιζε νά καταχτήσει μιά ανώτερη κοι- νωνική και πολιτική θέση.

Μ πορούμε δμως νά πούμε πώς και τά β ίτσ ια τ ’ αντίθετα στίς άστικές άρετές ήταν ωφέλιμα στήν άριστοκρατία πού πάλευε εναντίον τής αστικής τάξης ; ’Ό χ ι. Τά βίτσια αυτά εκδηλώθηκαν στίς τάξεις τής αριστοκρατίας δχι σάν μέσο στήν πάλη της γ ιά τήν ύπαρξη, μά σάν τό ψυχικό άποτέλεομα αυτής τής πάλης: άπεχθανόμενη τίς επαναστατικές τάσεις τής άστικής τάξης, ή άριστοκρατία συχαίνονταν τό ϊδ ιο καί τίς άρετές της καί γ ι3 αύτό άρχισε νά κάνει επίδειξη τώ ν β ίτσ ιω ν της πού βρίσκονταν σ3 άμεση αντίθεση μ3 αύτές τίς άρετές. ’Έ τσ ι καί σ3 αυτή τήν περίπτωση, κοινωνικοί λόγοι προκάλεσαν τήν ενέργεια τής «Ρχήζ τής άντίθεσης. (Χ)

Ξέρουμε ά π 3 τήν ιστορία τής άγγλικής λογοτεχνίας πόσο μεγάλη επίδραση έξάσκησε στίς αισθητικές αντιλήψεις τής ανώτερης τάξης ή ψυχολογική ενέργεια τής αρχής τής άντίθεσης, πού είχε προκαλέσει ό ταξικός άνταγωνισμός. Ο ί "Αγγλοι αριστοκράτες, πού εζησαν σάν εξόριστοι στή Γαλλία, εξοικειώθηκαν μέ τή γαλλική λογοτεχνία καί τό γαλλικό θέατρο. Κ αί ή πρώ τη καί τό δεύτερο παρήγαγαν τότε μοναδικά πρότυπα έργων μιας εκλεπτυσμένης αριστοκρατικής κοινωνίας καί γ ι3 αύτό τα ίριαζαν πολύ περισσότερο στίς αριστοκρατικές τάσεις τώ ν ’Ά γγλω ν εύγενών άπό τήν αγγλική λογοτεχνία καί τό άγγλικό θέατρο τοϋ αιώνα τής Ε λ ισ ά β ετ. Μετά τήν παλινόρθωση ή γαλλική καλαισθησία επικράτησε στήν αγγλική σκηνή καί λογοτεχνία. Μ εταχειρίζονταν τόν

1. Πρέπει, εξάλλου, νά σημειώσουμε πώς μόνο χάρη στήν κοινωνική της θέση μπόρεσε ή άριστοκρατία νά άντιτάξει τά λαμπερά της βίτσια στις καθημερνές άρετές τής άστικής τάξης. Στήν ψυχολογία τής αγροτιάς ή τής άγωνιζόμενης εργατικής τάξης, ή ενέργεια τής άρχής τής αντίθεσης θα εκδηλωνόταν μέ άλλον τρόπο.


Σ αίξπηρ δπω ς ακριβώς αργότερα οί Γάλλοι, σάν τον γνώρισαν, πού εμεναν πεισματικά πιστοί στήν κλασσική τραγω δία ' δ Σαίξπης> ήταν ενας «μεθυσμένος άγριος». Ό Ρ ω μα ίος καί ή 9Ιο υ λ ιέ τ τα γ Ινα «κακογραμμένο εργο». Τ δνειρο μ ια ς καλοκαιριάτικης νύ χ τας «ηλίθιο και γελοίο». "Οσο γιά τον eΕ ρρίκο τον 8ο εύρι- σκαν ενα «ανόητο» δράμα κι* ό Ό & έλλος ή τ α ν ίν α «φτω χό κατασκεύασμα». Κ αι στον επόμενο αιώνα, αΰτοΰ τοΰ είδους ο ί κρίσεις πάνω στον Σαίξπηρ δέν εξαφανίστηκαν όλόιελα. Ό Χ ιούμ

φοβόταν πώς υπερβάλλουν τή μεγαλωσΰνη τής ιδ ιοφυίας τοΰ Σαίξπηρ, δπως ορισμένα σώματα μοιάζουν γ ιγα ντια ια γ ιατί είναι κακοφτιαγμένα ή δύσμορφα.

Κ ατακρίνει τό μεγάλο δραματουργό γ ιά τήν «απόλυτη ά- γνοιά του τών κανόνων τής θεατρικής τέχνης».

Ό Π όουπ λυπόταν πού ό Σαίξπηρ εγραψε γ ιά τό λαό και δέν δέχτηκε τήν προστασία τώ ν αρχόντων και τήν ενθάρρυνση τής αυλής. =Ακόμα κ ι3 αυτός ό ξακουστός Γκάρρικ, πού τόσο θαύμαζε τό Σ αίξπηρ, πάσχισε νά εξευγενίσει τό «είδωλό» του. "Οταν παρουσίασε τον Ά μ λ έ τ ο, διέγραψε τή σκηνή τών νεκροθα φ τώ ν γ ια τ ί τήν εΰρισκε πολύ χυδαία* δσο γ ιά τό Β ασιλ ιά Λ η ρ τοΰ πρόσθεσε ενα χαρούμενο τέλος. Μά τό δημοκρατικό μέρος τοΰ κοινοΰ τώ ν αγγλικών θεάτρω ν πάντα άγαποΰσε θερμά τον Σαίξπηρ. Ό Γκάρρικ άλλωστε αναγνωρίζει πώς άλλάζοντας τά εργα τοΰ Σ αίξπηρ κινδύνευε νά σφυριχτέ! άπ3 τό κοινό τής γαλαρίας.

Ο ί Γάλλοι φ ίλοι του τον συγχαίρονταν στά γράμματά τους γ ιά τήν «τόλμη» μέ τήν οποία αντιμετώ πιζε αυτόν τον κίνδυνο. « Γ ια τί γνωρίζω τον αγγλικό δχλο», πρόσθετε ενας τους.

Ή δ ιαφθορά τώ ν ηθώ ν τής αριστοκρατίας ά π 3 τά μισά τοΰ 17ου αιώνα και μετά καθρεφτίζεται και στήν αγγλική σκηνή, δπου πήρε πραγματικά αφάνταστες διαστάσεις.

Σχεδόν δλες οί κωμωδίες πού γράφτηκαν στήν 3Α γγλία ά π 9 τά 1660 ως τά 1690 ανήκουν, σύμφωνα μέ τήν έκφραση τοΰ Έ δουάρδου ’Έ νγκελ, στο πεδίο τής πορνογραφίας. (*)

Βλέποντας αυτό τό γεγονός μπορούμε νά ποΰμε a p r io r i πώς, αργά η γρήγορα, στήν 3 Α γγλία, σύμφωνα μέ τήν αρχή τής

1. Έδουάρδου ’Ένγκελ ι ' Ι σ τ ο ρ ί α τ ή ς α γ γ λ ι κ ή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ς , τ ό μ ο ς 3ος, Λειψία 1906.


αντίθεσης, θαπρεπε νά φανερω θεί ενα δραματικό είδος πού κύριος σκοπός του θ ά ήταν ή αναπαράσταση κ ι3 ή εξύμνηση τών οίκιακών αρετών και τής αγνότητας τώ ν δοτικώ ν ηθώ ν. Κ αι πραγματικά, τό είδος αυτό δημιουργήθηκε αργότερα άπ3 τούς πνευματικούς εκπροσώπους τής αγγλικής αστικής τάξης.

Κατά τή γνώμη μου, ό 'Ιππόλυτος Τα'ιν κατάλαβε καλΰτερ3 ά π 3 τούς άλλους και μέ λεπτότερο τρόπο τή σπουδαιότητα τοΰ ρόλου τής αρχής τής αντίθεσης στήν ιστορία τών α ισθητικώ ν άντιλήψεων.

Στο ενδιαφέρον βιβλίο του Τ α ξ ίδ ι στά Πυρηναία αναφέρει μιά συνομιλία πού ειχε μέ τό «γείτονά του στο τραπέζι» , κάποιον κΰριο Παΰλο, που, σύμφωνα μ3 δλες τις ενδείξεις, εκφράζει τις γνώμες τοΰ ϊδ ιου τοΰ συγγραφέα.

Πηγαίνετε στις Βερσαλλίες, είπε δ κ. Παΰλος, κ ι3 εξανίστασθε εναντίον τής καλαισθησίας τοΰ 17ου αιώνα .. Σ ταματήστε δμως γ ιά λίγο νά κρίνετε σύμφωνα μέ τις σημερινές σας συνήθειες και ανάγκες... Έ χο υ μ ε κάθε δικαίωμα νά θα υμάζουμε τά άγρια τοπία, δπως άλλοτε είχαν τό δικαίωμα νά βαριούνται αυτά τά ίδ ια άγρια τοπ ία . Γ ιά τό 17ον αιώ να τίποτα δέν ήταν πιο άσχημο από ενα αληθινό βουνό. Θύμιζε χίλιες δυστυχίες. Ο ί άνθρωποι πού μόλις είχαν γλυτώσει ά π 3 τούς εμφυλίους πολέμους και τή μισο - βαρβαρότητα, σκέφτονταν τούς λιμούς, τά μακρινά ταξίδια μέ τ 3 άλογα κάτω άπ3 τή βροχή καί τό χιόνι, τό άσχημο μαΰρο ψ ω μ ί ανακατεμένο μέ άχυρο, τά λασπωμένα χάνια, δπου βασίλευε ή ψείρα. Ε ίχαν κουραστεί άπ3 τή βαρβαρότητα, δπως εμείς κουραστήκαμε ά π 3 τον πολιτισμό... Α υτά τά παλαιικά γυμνά βουνά... μάς ξεκουράζουν άπ3 τά πεζοδρόμιά μας, τά γραφεία μας καί τά μαγαζιά μας. Δέν τ 3 αγαπάτε παρά γ ι3 αυτό τόλόγο κ ι3 αν αυτός ό λόγος ελειπε θ ά τά συχαινόσαστε κ ι3εσείς τόσο, δσο κι3 ή Κα ντε Μ αιντενόν.

Γοητευόμαστε από ενα άγριο τοπίο γ ια τ ί βρίσκεται σ3 α ντίθεση μέ τή θέα τώ ν πόλεων πού εχουμε βαρεθεί. Ή θέα τών πόλεων κ ι3 ο ί καλοφτιαγμένοι κήποι άρεσαν στούς ανθρώπους τοΰ 17ου αιώ να, σ3 αντίθεση μέ τά άγρια τοπία. Ή ενέργειατής «αρχής τής αντίθεσης» δέν τίθετα ι εδώ σ3 αμφιβολία.

3Ακριβώς δμως επειδή ϊά πράγματα ειν3 ετσι, φαίνεται καθαρά πόσο μάς χρησιμεύουν οί ψυχολογικοί νόμοι σάν κλειδί γ ιά τήν εξήγηση τής ιστορίας τών ιδεών γενικά καί τής ίστορίας τής τέχνης ιδιαίτερα. Σ τή ν ψυχολογία τώ ν ανθρώπω ν τοΰ 17ου αΙώνα ή αρχή τής αντίθεσης επαιζε τον ίδ ιο ρόλο πού παίζει


στήν ψυχολογία τώ ν συγχρόνων μας. Γ ια τ ί, δμως, οι αισθητικές μας προτιμήσεις είναι αντίθετες ά π 5 τώ ν ανθρώπω ν τού 17ου α Ιώ να; Γ ιατ'ι βρισκόμαστε σέ όλότελα διαφορετική κατάσταση. Νά, λοιπόν, πού φτάσαμε σ3 ενα συμπέρασμα πού μάς είναι κιόλας γνωστό. Ή ηθική φύση τού ανθρώπου είναι έτσι φ τ ια γμένη πού νά μπορεί νάχει αισθητικές προτιμήσεις και πού ή δαρβινική αρχή τής άντίθεσης (ή έγελιανή αντίθεση) νά παίζει, στό μηχανισμό αυτών τώ ν προτιμήσεων, έναν, εξαιρετικά σημαντικό ρόλο, πού μέχρι τώρα δέν είχαν εκτιμήσει δπως έπρεπε. Γ ια τ ί δμως ένας άλφα κοινωνικός άνθρω πος έχει τ ίς άλφα α ισθητικές προτιμήσεις κ ι3 δχι τ ίς βήτα ; Π ώ ς συμβαίνει νά τοϋ αρέσει τό ένα πράγμα καί νά μήν τοϋ αρέσει τό άλλο ; Αύτό έξαρτάται ά π 3 τις συνθήκες πού μέσα τους ζει. Τό παράδειγμα πού αναφέρει ό Τ αίν δείχνει καλά ποιά είν3 ή φύση το υς: βγα ίνει καθαρά τό συμπέρασμα πώς ο! αισθητικές προτιμήσεις έχουν κοινωνικό χαρακτήρα καί πώ ς τό σύνολό τους διαμορφώνεται — ό τρόπος τής έκφρασής μας ειν3 ακόμα ελάχιστα ακριβής — α π ’ τήν πορεία τής ανάπτυξης τού άν\θρώπινου πολιτισμού. (Χ)

1. Στά πρώτα κιόλας στάδια τοΰ πολιτισμού, ή ενέργεια τής ■ψυχολογικής αρχής τής αντίθεσης προκαλεσε τή διαίρεση τής δουλειάς άνάμεσα στόν άντρα και στή γυναίκα. Σύμφωνα μέ τή γνώμη τοΰ Γιού- κελσον «αύτό πού δείχνει καλά τόν προοτόγονο χαρακτήρα τής οργάνωσης τών Γιουγκακίρ ειν3 ή αντίθεση πού υπάρχει άνάμεσα στούς άντρες καί σιίς γυναίκες πού αποτελούν δυο χωριστές ομάδες. Αύτό φαίνεται στά παιχνίδια τους, οπού οι άντρες κι* οί γυναίκες αποτελούν δυο χω- ριστά άντιτιθέμενα στρατόπεδα’ στή γλώσσα τους, δπου ορισμένοι ήχοι προφέρονται διαφορετικά άπ* τούς άντρες κι* απ’ τίς γυναίκες* στό γεγονός πώς γιά τίς γυναίκες παίξει μεγαλύτερο ρόλο ή μητρική συγγένεια, ενώ γιά τούς άντρες ή πατρική* τέλος, στή διαίρεση τής δουλειάς άνάμεσα στά δυο φΰλα πού δημιουργεί γιά τό καθένα τους έ'να ξεχωρι-" στό πεδίο δραστηριότητας» (Β. I. Γιούκελσον: Κ α τ ά μήκος τ ώ ν π ο τ α μ ώ ν Γ ι α σ ά τ σ ν α κ α ί Κ ο ρ κ ο ν τ ό ν * π α λ ι ά έ θ ι μ α κι ’ α λ φ ά β η τ ο τ ώ ν Γ ι ο υ γ κ α κ ί ρ . 1891.) Ό Γιούκελσον φαίνεται πώς δέν παρατήρησε δτι ή διαίρεση τής δουλειάς σύμφωνα μέ τό φΰλο είναι μιά άπ* τίς αιτίες αυτής τής άντίθεσης κι* δχι τό άντίστροφο. Πολλοί εξερευνητές αναφέρουν πώς καθρεφτίζεται στά διαφορετικά φορέματα καί στολίδια τών δύο φύλων. Γράφει π.χ. ό Σβάϊνφουρτ : «Στούς Μπόγκος, δπως παντού, τό ισχυρό φΰλο θέλει νά διαφέρει οπωσδήποτε άπ* τό άλλο κι* ή τουαλέτα τών άνδρών διαφέρει πολύ άπ* τών γυναικών. » Καί παρακάτω : «Οί άντρες τής φυλής Νιάμ - Νιάμ ασχολούνται υπερβολικά μέ τήν κόμωσή τους, ενώ ή κόμωση τών γυναικών είναι δσο παίρνει απλή καί μετριόφρονη.» Είναι βέβαιο πώς, ή τάση τών άνδρών ν* αντιτίθενται στίς γυναίκες προηγήθηκε άπ* τήν τάση πού τούς σπρώχνει ν* αντιτίθενται στά ζώα. Πρέπει νά ομολογήσουμε πώς εδώ οΐ κύριες ιδιότητες τής ψυχολογικής φύσης τοΰ άνθροαπου εκφράζονται μέ μάλλον παράδοξο τρόπο.


Θά μπορούσε κανείς, ε ιν3 αλήθεια, νά μάς άντιτάξει δτι αν και παραδέχεται πώς τό παράδειγμα τοΰ Τ αίν δείχνει δ τ ι ο ι κοινωνικές συνθήκες βαζουν σ3 Ινέργεια τούς βασικούς νόμους τής ψυχολογίας μας κ ι3 υποθέτει πώς τά παραδείγματα μας τό επ ιβεβαιώνουν, δέν είναι αδύνατο νά βρει άλλα παραδείγματα πού νά όδηγοΰν σ3 άλλα συμπεράσματα. Δέν θ ά μποροΰσε κανείς ν3 άναφέρει περιπτώσεις δπου ο! νόμοι τής ψυχολογίας μας μ π α ίνουν σ3 ενέργεια κάτω ά π 3 τήν επίδραση τής φύσης π ού μά ς π ε ρ ιβ ά λλε ι; Σ ίγουρα θά εΰρισκε. Κ αί στο παράδειγμα τοΰ Τ αίν πρόκειται ακριβώς γ ιά τ ις σχέσεις μας μέ τις εντυπώσεις πού μάς προκαλει ακριβώς ή φύση. Αυτό δμως πού μάς ενδιαφέρει εδώ είναι πώς ή επίδραση τώ ν εντυπώσεων αΰτοΰ τοΰ είδους πάνω μας αλλάζει ανάλογα μέ τις μεταβολές τώ ν ιδιαίτερω ν σχέσεών μας μέ τή φΰση, καί πώς αυτές μας ο! σχέσεις διαμορφώνονται ά π 3 τήν πορεία τής ανάπτυξης πού ακολουθεί δ πολιτισμός μας.

Σ το παράδειγμά του δ Τ αίν μιλάει γ ιά τό το π ίο . Μη ξεχνάμε πώς στήν ιστορία τής ζωγραφικής τό τοπίο γενικά δέν είχε πάντα τήν ΐδ ια θέση. Ό Μ ιχαήλ ’Ά γγελος κ ι3 οι σύγχρονοί του τό περιφρονοΰσαν. Σ τή ν ’Ιταλία ανθ ίζει μονάχα προς τό τέλος τής 3 Αναγέννησης. Τό ίδ ιο στούς Γάλλους ζω γράφους τοΰ 17ου καί τοΰ 18ου αιώνα δέν παρουσιάζεται σάν ανεξάρτητο είδος. Σ τον 19ον αιώνα γίνετα ι μιά απότομη μεταβολή. 3Αρχίζουν νά έκτιμοΰν τό τοπίο καθεαυτό καί νέοι ζωγράφοι σάν τούς Φλέρ, Κ αμπά, Θεόδωρο Ρουσώ πάνε στήν καρδιά τής φΰσης, στά προάστια τοΰ Π αρισ ιοΰ, στο Φ ονταινεμπλώ, στο Μαντόν νά ζητήσουν εμπνεύσεις πού ο ί ζω γράφοι τοΰ καιρού τώ ν Λεμπρέν καί Μπουσέ δέν υποψιάζονταν καν σάν δυνατές. Γ ια τ ί αυτό ; Γ ια τ ί οί κοινωνικές σχέσεις στή Γαλλία άλλαξαν καί κατά συνέπεια άλλαξε κ ι3 ή ψυχολογία τών Γάλλων. "Έ τσι, στις διάφορες εποχές τής κοινωνικής εξέλιξης δ άνθρω πος πα ίρ νει άπ3 τή φΰση διαφορετικές εντυπώσεις γ ια τ ί τήν παρατηρεί από διαφορετική σκοπιά.

Ή ενέργεια, βέβαια, τώ ν γενικών νόμων τής ψυχολογικής φΰσης τοΰ ανθρώπου συνεχίστηκε σ3 δλες αυτές τις εποχές. Μά άφοΰ, δπως είπαμε, στις διαφορετικές εποχές σά συνέπεια τώ ν μεταβολών τών κοινωνικών σχέσεων τά πνεύματα καταγράφουν απόλυτα ανόμοιες εντυπώσεις, δέν υπάρχει τίποτα τό εκπληκτικό στο γεγονός δτι άπ3 τήν επεξεργασία αυτών τών εντυπώσεων βγαίνουν όλότελα ανόμοια εργα.

Νά ενα ακόμα π α ρ ά δειγμ α : 'Ο ρισμένοι συγγράφεις είπαν πώς μάς φαίνεται άσχημος δ άνθρωπος πού ή μορφή του θ υ μ ίζει τά χαρακτηριστικά ενός ζώου. Α υτό ε ίν3 αλήθεια δσον άφο-


ρά τούς πολιτισμένους λαοΰς, αν κ ι3 έκεΐ μποροΰμε νά βροΰμε πολυάριθμες εξαιρέσεις* τό κεφάλι τοΰ λιονταριοΰ π .χ . σέ κανένα δέν φαίνεται τερατώδες. Μ ποροΰμε, ωστόσο, νά ποΰμε πώς δ πολιτισμένος άνθρωπος, μέ τή συνείδηση πώς είναι ενα ανώτερο πλάσμα πού δέν συγκρίνεται μ 3 δλους τούς συγγενείς του τοΰ ζωϊκοΰ κόσμου, φοβάται νά τούς μοιάσει και επι πλέον πασχίζει νά τονίσει, νά υπερβάλει τά χαρακτηριστικά πού τον ξεχωρίζουν ά π 3 τά ζώα (*). "Οσον αφορά δμως τούς πρωτόγονους λαούς, αυτό είναι όλότελα λαθεμένο. Ξέρουμε πώ ς ορισμένοι ά π 3 αυτούς ξεριζώνουν τά μπροστινά δόντια τής πάνω μασέλας τους για νά μοιάζουν μέ μηρυκαστικά, ενώ άλλοι τά λιμάρουν γιά νά μοιάζουν μέ σαρκοβόρα κ ι3 άλλοι, τέλος, χτενίζουν τά μαλλιά τους έτσι πού νά μοιάζουν μέ κέρατα κλπ. (3) Συχνά αυτή ή τάση μ ίμησης τών ζώων πού συναντάμε σιούς πρωτόγονους λαούς έχει σχέση μέ τις θρησκευτικές τους δοξασίες. Α υτό δμως δέν μεταβάλλει τό πρόβλημα. ’’Αν βέβαια δ πρωτόγονος άνθρωπος μπορούσε νά δει τά ζώα μέ τά μάτια μας, τότε δέν θά τά χρησιμοποιούσε στίς θρησκευτικές του παραστάσεις. Μά τά βλέπει αλλιώς. Κ ι3 αυτό γ ια τ ί βρίσκεται σέ άλλο στάδιο πολιτισμού.

1. Σ’ αυτή τήν έξ ιδανίκευση τής φύσης ή γλυπτική οδηγήθηκε απ' τις ενδείξεις πού τής έδινε ή ίδια ή φύση : έδωσε υπερβολική σημασία στά χαρακτηριστικά πού ξεχωρίζουν τον άνθρωπο απ’ τό ζώο. Ή στάση του ορθιου ανθρώπου έδωσε τήν ευκαιρία στή γλυπτική νά τονίσει ιδιαίτερα τήν εύλυγισία καί τό μήκος τών μηρών κι’ δσο ή κρανιακή γωνία τών ζώων τείνει προς τά εμπρός, τόσο ή γλυπτική πήρε τόν αντίθετο δρόμο κι’ έφτιαξε τό «ελληνικό προφίλ». Ή γενική αρχή πού είναι κιόλας καθιερωμένη απ' τόν Βίνγκελμαν, πώς ή φύση όταν διακόπτει τά σχέδιά της τό κάνει σιγά - σιγά κι* όχι απότομα, οδήγησε τή γλυπτική στον τονισμό τής γραμμής ιών οφθαλμικών κοιλοτήτοίν, τής γραμμής τής μύτης καί τής γραμμής τών χειλιών. (Ρ. Η. Λότζε : ' Ι σ τ ο ρ ί α τ ής Α ι σ θ η τ ι κ ή ς στή Γ ε ρ μ α ν ί α , Μόναχο 1868).

2. Ό ιεραπόστολος Χεκερβέλντερ διηγείται πώς μιά μέρα πού είχε πάει στο σπίτι ενός φίλου του ’Ινδιάνου τής ’Αμερικής τόν βρήκε νά ετοιμάζεται γιά χορό πού έχει, δπως ξέρουμε, μεγάλη κοινωνική σημασία στούς πρωτόγονους λαούς. Ό ’Ινδιάνος είχε μπογιατίσει μέ τόν ακόλουθο έξυπνο τρόπο τό πρόσωπό του : «"Οταν τόν κοίταζα άπ’ τή μιά μεριά ή μύτη του φαινόταν σά μύτη άετοΰ· δταν τόν κοίταζα απ' τήν άλλη μεριά ή ίδια μύτη φαινόταν σάν ρύγχος χοίρου...Ήταν φανερό πώς ήταν πολύ ευχαριστημένος άπ’ τή δουλειά του. Πήγε στον καθρέφτη καί κοιταζόταν μέ περίσσια ευχαρίστηση καί μιά κάποια περηφάνεια.» (‘Ι σ τ ο ρ ί α , ήθη κα ί έ θ ι μ α τ ώ ν ι ν δ ι ά ν ι κ ω ν λ α ώ ν πού κ α τ ο ι κ ο ύ σ α ν ά λ λ ο τ ε τ ή ν Π ε ν σ υ λ β α ν ί α καί τ ι ς γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς τ ης π ο λ ι τ ε ί ε ς τοΰ ιεραπόστολου Χεκερβέλντερ. Παρίσι 1822.) Άνάφερα ολόκληρο τόν τίτλο γιατί τό βιβλίο περιέχει πολλές πληροφορίες πολύ ενδιαφέρουσες. Τό συνιστώ ιδιαίτερα στον άναγνουστη.


' I (ηι, λοιπόν, αν στήν πρώτη περίπτωση ό άνθρωπος προσπαθεί ι μοιάσει στά ζώα και στή δεύτερη νά διαφέρει άπό αύτά, τούτο

Π .ίφ ίαται άπ3 τό βαθμό πολιτισμού του, δηλ. ακόμα μιά φορά άπ* .ι., 'ίδιες κοινωνικές συνθήκες πού άναφέραμε παραπάνω. Τώρα, ηΑ/οηϊτγ, μπορούμε νά εκφραστούμε π ιό συγκεκριμένα. Θά ποϋ- ιπ λοιπόν : αύτό έξαρτάται άπ3 τό βαθμό ανάπτυξης τώ ν παραγωγικών του δυνάμεων, τώ ν μέοων παραγω γής του. Κ αί γ ιά νά 1111 μάς κατηγορήσουν γ ιά υπερβολή και «μεροληπτικότητα», θά ΛιΐΜίουμε τό λόγο στό σοφό Γερμανό εξερευνητή πού κι* άλλοτε «ΐναφέραμε, τόν Φόν ντέν Στάϊνεν.

\ι ν' ί)ά καταλάβουμε αυτούς τούς ανθρώ πους, λέει μιλώντας γ ιά τούς "Ινδιάνους τής Βραζιλίας, παρά μονάχα δταν αποφασίσουμε νά τούς δούμε σάν ισοδύναμο τού κυνηγετικού σταδίου τής ανθρώπινης εξέλιξης. Τό μεγαλύτερο μέρος τής πείρας τους βασίζεται στό ζωϊκό κόσμο και πάνω σ3 αύτή τήν πειρα(...) χτίσανε τή θεώρησή τους τοϋ κόσμου. Α ύτό εξηγεί γ ια τ ί τά α ισθητικά τους πρότυπα, τά δανείζονται μέ παθολογική μονοτονία, άπ3 τό ζωϊκό κόσμο. Μ πορούμε νά πούμε πώς ή τόσο πλούσια τέχνη τους βασίζεται ολάκερη στήν κυνηγετική τους ζωή.

Ό Τσερνυστέφσκυ εγραψε κάποτε στή διατριβή το υ : Οί• ι{(ΐίϊιμικές σχέσεις τής τέχνης μ ε τήν π ρ α γ μ α τ ικ ό τη τ α :

Λ ϋίό πού μάς αρέσει στά φυτά είναι ή δροσιά τώ ν χρωμάτων, ό πλούτος κ ι3 ή αφθονία τών σχημάτων πού δείχνουν μιά ζωή γεμάτη ζωντάνια καί χυμό. 'Έ ν α μαραμένο φυτό είναι άσχημο, ενα φυτό δίχως χυμό σέ κανένα δέν αρέσει.

Τό εργο τοϋ Τσερνυτσέφσκυ μάς προσφέρει ένα ιδιαίτερα Η«ίί μοναδικό στό είδος του καί ενδιαφέρονπαράδειγμα εφαρμογής ·· ι (ί α ισθητικά προβλήματα τού υλισμού τού Φόϋερμπαχ καί φαί- νι ια ι καθαρά στή φράση πού άναφέραμε : «Αύτό πού μας άρέ- on σ ιά φ υ τά ...» Τ ί δμως σημαίνει εδώ αύτό τό μας ; Ξέρουμε πώς οϊ αίσθητικές προτιμήσεις τών ανθρώ πω ν ποικίλλουν εξαιρετικά μμιι) , (ΐλλο)στε παρατηρεί κι* ό ΐδ ιος ό Τσερνυτσέφσκυ στό βιβλίο μ μ». Ξέρουμε πώ ς οί πρωτόγονοι λ α ο ί— π. χ. ο ί Βοσιμάνοι τής Αφρικής καί οί Α υστραλοί— δέν στολίζονται ποτέ μέ λουλούδια,

αν καί ζούν σέ μιά χώρα μ3 οργιώδη βλάστηση. Λένε πώς οί Ταομανοί αποτελούν ά π 3 αύτή τήν άποψη εξαίρεση, μά δέν μπόι·· *ιΐ|ο π ιά νά ελέγξουμε τήν ακρίβεια αυτής τής πληροφορίας, .■uni uun'i ή φυλή εχει σήμερα σβήσει. Έ ν πάση περιπτώσει,


ξέρουμε πώς στή διακοσμητική τους ο ι πρωτόγονοι λαοί, η, γ ιά νά μιλήσουμε ακριβέστερα, οι λαοί πού βρίσκονται στο κυνηγετικό στάδιο, δανείζονται τά πρότυπα τους άπ3 τή ζωή τών ζώων' υπάρχει απόλυτη απουσία φυτώ ν. Ή σύγχρονη επιστήμη δέν θά μπορούσε νά εξηγήσει αυτό τό γεγονός παρά μονάχα ξεκινώντας α π ’ τήν κατάσταση τών παραγωγικών δυνάμεων.

Τά διακοσμητικά πρότυπα, πού ο! κυνηγετικές φυλές δανείζονται άπ 3 τή φΰση, λέει ό Έ ρνέσ τος Γκρόσε, αντλούνται αποκλειστικά από ανθρώπινες ή ζωϊκές μορφές. Διαλέγουν, λοιπόν, αποκλειστικά μορφές πού έχουν γ ι3 αυτούς τό περισσότερο πραχτικό ενδιαφέρον. Ό κυνηγός τώ ν πρωτόγονων φυλών άφ ίνει στις γυναίκες, σάν κατώτερη απασχόληση, τή φροντίδα συγκομιδής τών καρπών, πού ωστόσο είναι κ ι3 αυτο ί απαραίτητοι γ ιά τήν ύπαρξή του. ’Έ τσ ι εξηγείται γ ια τ ί στή διακοσμητική τους τέχνη δέν συναντάμε τό ελάχιστο ίχνος προτύπω ν παρμένων ά π 3 τά φυτικό βασίλειο, ενώ τά πρότυπα αυτά άφθονούν στή διακοσμητική τών πολιτισμένων λαών... "Οταν οι ζωϊκές διακοσμητικές μορφές αντικαθ ίσ τα ντα ι από πρότυπα τοΰ φυτικού κόσμου, πρέπει νά δούμε σ3 αυτό, τό σύμβολο τής π ιο σημαντικής προόδου πού γί- νηκε ποτέ στήν ιστορία τού πολιτισ μ ού : αυτό σημαίνει πώς τό κυνήγι εδωσε τή θέση του στή γεωργία.

‘Η πρωτόγονη τέχνη αντανακλά πολύ καθαρά τήν κατάσταση τών παραγωγικών δυνάμεων πού, στις αμφίβολες π ερ ιπ τώ σεις, σήμερα τις καθορίζουν μέ βάση αυτή τήν τέχνη. ’Έ τσ ι π .χ . ο ι Βοσιμάνοι σχεδιάζουν ευχαρίστως καί σχετικά καλά τούς ανθρώ πους καί τά ζώα. Σ τά μέρη πού κατοικούν υπάρχουν ορισμένες σπηλιές πού είνα ι αληθινές εκθέσεις πινάκων. Δέν σχεδιάζουν, ωστόσο, ούτε ενα φυτό . Σ ’ ενα σχέδιο (μόνη εξαίρεση) πού παρουσιάζει εναν κυνηγό νά ενεδρεύει π ίσω από ενα θάμνο, ό αδέξιος τρόπος μέ τον όποιο παριστάνεται ό ΰάμνος αυτός δείχνει, δσο γ ίνετα ι καλύτερα, πόσο λίγο οικείο ήταν τό θέμα αυτό στον καλλιτέχνη. 'Ο ρισμένοι εθνογράφοι συμπεραίνουν ά π 3 αυτό πώς άν ο ί Βοσιμάνοι γνώρισαν ποτέ έ'ναν ανώτερο βαθμό πολιτισμού — πού, άλλωστε, είναι αδύνατο — είναι σίγουρο πώς ποτέ δέν γνοίρισαν τή γεωργία.

’ Αν δλα τά παραπάνω ε ίν9 αληθινά, μπορούμε νά διατυπώ" σουμε τό ακόλουθο συμπέρασμα, πού βγάλαμε ά π 9 τά λόγια τού Δαρβίνου : Ή ψυχολογική φύση τού πρωτόγονου ανθρώπου πού βρίσκεται στο κυνηγετικό στάδιο είνα ι τέτοια, πού μπορεί, γε

Ι Ι Ε Ρ Ι Τ Ε Χ Ν Η Σ 101

νικά, νά εχει α ισθητικές προτιμήσεις κ ι3 αντιλήψεις. Π ρέπει, ωστόσο, ν 3 αποδώσουμε στήν κατάσταση τών παραγω γικώ ν δυνάμεων, δηλαδή στον τρόπο ζωής του, τό γεγονός πώς σχηματίζονται μέσα του ακριβώς αυτές ο ί αισθητικές προτιμήσεις κ ι3 αντιλήψεις κ ι3 δχι άλλες, διαφορετικές. Αυτό τό συμπέρασμα πού ρ ίχνει άπλετο φώς στήν τέχνη τών λαών πού βρίσκονται στο κυνηγετικό στάδιο, μάς προσφέρει ταυτόχρονα μιαν ακόμα απόδειξη υπέρ τής υλιστικής αντίληψης τής ιστορίας.

Σ τους πολιτισμένους λαοΰς ή τεχνική τής παραγωγής άσκεΐ πολύ σπανιώτερα άμεση επίδραση πάνω στήν τέχνη. Τό γεγονός αυτό, πού φαίνεται νά συνηγορεί εναντίον τής υλιστικής αντίληψης τής ιστορίας, τί] βεβαιώνει μέ τόν π ιο προφανή τρόπο. Μά \)ά ξαναμιλήσουμε γ ι ’ αυτό.

ΟΙ Σ Κ Ο Π Ο Ι Τ Η Σ Μ Α ΤΕΡΙΑ Λ ΙΣΤΙΚ Η Σ ΚΡΙΤΙΚΗΣ*

ΚΑ Π Ο ΙΟ Σ Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Σ , δχι μονάχα κακοθελητής μά κ ι’ άφηρημένος, μοΰ απέδωσε ενα μάλλον εκπληκτικό λογοτεχνικό κριτήριο. Λέει πώς επαινώ τούς συγγραφείς πού

αναγνωρίζουν τήν επίδραση τοΰ κοινωνικού περιβάλλοντος πάνω στήν ανάπτυξη τοΰ ατόμου και πώς κακίζω αυτούς πού δέν αναγνωρίζουν αυτή τήν επίδραση. Δέν θά μπορούσε κάνεις νά μέ νοιώσει χειρότερα.

Πιστεύω πώς ή κοινωνική συνείδηση διαμορφώνεται άπ’ τις κοινωνικές συν&ήκες. Γ ι ’ αυτόν πού συμμερίζεται αυτή τήν άποψη είναι καθαρό πώς «κάθε Ιδεολογία» — συμπεριλαμβανο- μένης τής τέχνης και τών γραμμάτων — εκφράζει τις τάσεις καί τ ϊς ψυχικές καταστάσεις μ ιας ορισμένης κοινωνίας ή, στήν περίπτωση μιας κοινωνίας χωρισμένης σέ τάξεις, μιας ορισμένης κοινωνικής τάξης. E ivui επίσης φανερό πώς ενας λογοτεχνικός κριτικός πού θέλει ν ’ αναλύσει ενα εργο πρέπει πρώτα - πρώτα νά ψάξει νά βρει ποιο στοιχείο τής κοινωνικής συνείδησης (ή τής ταξικής συνείδησης) εκφράζεται σ’ αυτό τό εργο. Ο ι ιδεαλιστές κριτικοί τής σχολής τοΰ Χέγγελ — κ ι’ άνάμεσά τους 6 μεγαλοφυής Ρώσος Μπελίνσκυ, σέ μιάν ορισμένη φάση τής εξέλιξής του — έλεγαν πώς σκοπός τής φιλοσοφικής κριτικής είναι ή μετάφραση τής ιδέας, πού ό καλλιτέχνης εκφράζει στο εργο το υ ,ά π ’ τή γλώσσα τής τέχνης στή γλώσσα τής φιλοσοφίας , άπ’ τή γλώσσα τών εικόνων στή γλώσσα τής λογικής. Σάν οπαδός τής ματεριαλιστικής κοσμοθεωρίας λέω πώς πρώτο καθήκον τοΰ κριτικού είναι ή μετάφραση τής ιδέας πού υπάρχει σ’ ενα ορισμένο έργο α π ' τή γλώσσα τής τέχνης στή γλώσσα τής κοινωνιολογίας κ ι’ ό καθορισμός τοΰ κοινωνιολογικού ισοδύναμου τοϋ δεδομένου λογοτεχνικού φαινομένου. Πολλές φορές εξέθεσα αυτή μου τή γνώμη στά λογοτεχνικά μου άρθρα' κ ι’ αυτή άκριβώς ή γνώμη φαίνεται πώς ξεγέλασε τόν κριτικό μου.

* Τό κείμενο αϋτό εΓναι απόσπασμα άπ’ τόν πρόλογο τής τρίτης έκδοσης τής συλλογής : ' Ι σ τ ο ρ ί α ε ί κ ο σ ι χ ρ ό ν ω ν (1908). Βρίσκεται στον τόμο 14ο τών 'Απάντων τοΰ Πλεχάνωφ,

ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΤΗΣ ΜΑΤΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ 103

'Ο διανοούμενος αυτός συμπέρανε πώς αν, κατά τή γνώμη μου, πρώτο μέλημα τής λογοτεχνικής κριτικής είναι ό καθορισμός τοΰ κοινωνιολογικού Ισοδυνάμου τών λογοτεχνικών φαινομένων πού εξετάζει, θά πρέπει τότε νά επαινώ ή νά κακίζω Αναγκαστικά τούς συγγραφείς, ανάλογα μέ τό άν είμαι οπαδός Μ έχθρός τών κοινωνικών τάσεων πού εκφράζουν στά έργα τους. Λυτό είναι εξόφθαλμα παράλογο, γ ιατί γ ιά τον κριτικό, ζήτημα δίν είναι νά «γελάσει» η νά «κλάψει», μά νά καταλάβει. Ό «Ρ.φευρέτης» μας δμως απλοποίησε ακόμα τά πράγματα. Κατά ι ί| γνώμη του σπαταλώ τούς επαίνους η τις κατηγορίες μου (ίνάλογα μέ τό άν ό συγγραφέας στά εργα του επιβεβαιώνει ί'ΐ όχι τις ιδέες μου, σχετικά μέ τή σπουδαιότητα τοΰ κοινωνικού περιβάλλοντος. 'Ό λα τά παραπάνω είναι μιά παράλογη καρικα- Μΐιίρα πού δέν θάξιζε τό λόγο, άν δέν αποτελούσε ενα «άνθρά)- ιινο ντοκουμέντο» εξαιρετικά ενδιαφέρον γιά έναν ιστορικό τής

λογοτεχνίας μας — καί δυστυχώς όχι μονάχα τής λογοτεχνίας μας.Κίπα πώς οί ιδεαλιστές κριτικοί τής σχολής τού Χέγγελ

θεωρούσαν τον εαυτό τους αναγκασμένο νά μεταφράζει στή γλώσσα τής φιλοσοφίας τήν ιδέα πού κάθε έργο περιείχε στή γλώσσα τής τέχνης. Καταλάβαιναν δμως πολύ καλά πώς ή δου- λι ιά τους δέν μπορούσε μέ κανέναν τρόπο νά περιοριστεί σ’ αυτή t»V προσπάθεια. Ή μετάφραση αυτή δέν ήταν παρά ή πρώτη /ιράξη στήν πορεία τής φιλοσοφικής κριτικής' ή δεύτερη πράξη ώψειλε, δπως έγραφε ό Μπελίνσκυ, «νά δείξει τήν ιδέα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας κάτω απ’ τή συγκεκριμένη της μορφή, νά τήν αναλύσει σέ εικόνες καί νά ξαναβρεΐ στά μέρη της τό σύνολο καί τήν ενότητα». Αυτό σημαίνει πώς ή ανάλυση τής ιδέας ίνός έργου τέχνης πρέπει νά συνοδεύεται απ’ τήν εκτίμηση τών καλλιτεχνικών του ιδ ιοτήτω ν. Ή φιλοσοφία δέν απόκλειε τήν («ίαΐίητική, μά αντίθετα τής άνοιγε τό δρόμο καί πάσχιζε νά ιής βρει ενα στερεό βάθρο. Πρέπει νά πούμε τό ίδ ιο καί γ ιά τή ματεριαλιστική κριτική. Ψάχνοντας νά βρει τό κοινωνικί* Ισοδύναμο τού δεδομένου λογοτεχνικού φαινομένου, ή ματεριαλιστική κριτική προδίνει τον εαυτό της, αν δέν καταλαβαίνει πώς Λίν άρκεΐ ή ανακάλυψη αυτού τού Ισοδύναμου καί πώς ή κοινω- νιολογία δέν πρέπει νά κλείνει τήν πόρτα στήν αισθητική, μά Αντίθετα νά τήν ανοίγει διάπλατα. Ή δεύτερη πράξη μιας οιινεπούς ματεριαλιστικής κριτικής πρέπει νά είναι — δπως έκαναν κ ι°ο ί Ιδεαλιστές κριτικοί — ή εκτίμηση τών αισθητικών ίδ ιοι ήτων τοΰ έργου πού εξετάζει. "Αν ό ματεριαλιστής κριτικός άρνηθεΐ μιά τέτοια εκτίμηση, μέ τό πρόσχημα πώς ανακάλυψε κιόλας τό κοινωνιολογικό ισοδύναμο τοΰ έργου, θά φανερώσει

104 ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΤΙ 12 ΜΑΤΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΚΊΊΤΙΚΙΙΣ

πώς δέν καταλαβαίνει τήν άποψη, πού πάνω της θέλει νά βασιστεί. 01 ιδιοτυπίες της καλλιτεχνικής δημιουργίας κάθε εποχής βρίσκονται πάντα στενά δεμένες μέ τήν κοινωνική ψυχολογία της. Ή κοινωνική ψυχολογία κάθε εποχής διαμορφίόνεται απ’ τις κοινωνικές σχέσεις της εποχής αυτής. Αυτό ειν’ ένα σαφέστατα αποδειγμένο γεγονός ά π 5 ΰλη τήν Ιστορία τής τέχνης και τών γραμμάτων.

Νά γιατ'ι ό καθορισμός τοΰ κοινωνιολογικού ισοδυνάμου κάθε λογοτεχνικού έργου θά ήταν ατελής καί, κατά συνέπεια, ανακριβής, άν ό κριτικός άρνιόταν νά εκτιμήσει τήν καλλιτεχνική του αξία* μ’ άλλα λόγια, ή πρώτη πράξη της ματερ ιαλιστικής κριτικής άντι νά καΰιοτά τη δεύτερη πράξη περ ιττή , τήν απ αιτε ί σάν αναγκαίο της συμπλήρωμα.

Τό ξαναλέω : οι παραμορφώσεις πού διάφοροι κάνουν στή ματεριαλιστική κριτική δέν μπορούν νά χρησιμοποιηθούν σάν έπχειρήματα εναντίον της, γιά τόν άπλούστατο λόγο πώς δέν ύπαρχει και ούτε μπορεί νά υπάρχει μέθοδος πού νά μήν υπό- κειται σέ παραμορφώσεις.

Δ Υ Ο ΛΟΓΙΑ Σ Τ Ο Υ Σ Ε ΡΓΑ Τ Ε Σ Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Ε Σ *

^ ^ Ε Ρ Ο Υ Μ Ε άπό καιρό πακ κάθε λαός εχει τήν ποίησή τ ο υ : ή ποιητική του παραγωγή εχει τόσο πιό βαθύ περιεχόμενο, δσο πιο αναπτυγμένος και μορφωμένος ειν3

ό λαός αυτός. Τό ίδ ιο μπορούμε νά ποΰμε πώς κα! κάθε κοινωνική τάξη εχει τήν ποίησή της, πού τής δίνει ενα ιδιαίτερο περιεχόμενο. Και αύτό δέν πρέπει καθόλου νά μάς εκπλήττει, γ ια τ ί κάθε κοινωνική τάξη εχει μιά δική της Όέση, τήν Ιδιαίτερη άποψή της πάνω στή σύγχρονη τάξη πραγμάτων, τις χαρές της και τούς πόνους της, τις ελπίδες καί τις προτιμήσεις της, μ3 ενα λόγο, δπως λένε, τό δικό της έσωτερικό κόομο. Κ ι3 ό εσωτερικός αυτός κόσμος βρίσκει τήν έκφρασή του στήν ποίηση. Νά γ ια τ ί ΐά ποιητικά εργα πού αρέσουν πολύ σέ μιά τάξη ή ενα στρώμα τί|ς κοινωνίας χάνουν συχνά, δλο σχεδόν τό νόημά τους γιά μιάν άλλη τάξη. Και γ ιά παρα^ειγμα :

Στή χώρα μας, τή Ρωσία,\πρ'ιν άπό λίγον καιρό ακόμα, σχεδόν δλα τά πλούτη, δλες οΐ τιμ^ς κα'ι τά υψηλότερα αξιώματα βρίσκονταν συγκεντρωμένα στά χ έρ ι^ τ ή ς αριστοκρατίας, πού ή ιαν ή δεσπόζουσα τάξη. Π οτέ ωστόσο στή χώρα μας ή άριστοκρατία δέν άπόχτησε τήν τεράστια δύναμη τής αριστοκρατίας Λρισμένων κρατών τής Ευρώπης. “Εδώ και μερικούς αιώνες — κατά τή διάρκεια τοΰ μεσαίωνα— οΐ Ισχυρότεροι φεουδάρχες (βαρωνοι, δούκες, κόμιτες) δέν αναγνώριζαν τή βασιλική εξουσία. Ή τ α ν πραγματικά μικρο'ι βασιλιάδες στις απέραντες εκτάσεις τους, πού περιλάβαιναν ολάκερες περιοχές και πολιτείες. "Ελεγαν — δπα>ς λέει κ ι’ ό τσάρος μας — πώς κυβερνούσαν «μέ τή χάρη τοΰ Θεού»- μόνοι τους μοίραζαν τή δικαιοσύνη και τ ι μωρούσαν τούς υπηκόους τους, πολεμούσαν τούς γείτονες τους ή

* Τό άρθρο αύτό γράφτηκε άπ* τόν Πλεχάνωφ στή Γενεύη, μέ ίιμρρομηνία 25 τ’ ’Απρίλη 1885, σάν πρόλογος στη συλλογή ποιημάτων: Τ ά ι ρ α γ ο ύ δ ι α τ ή ς δ ο υ λ ε ι ά ς πού Ό-ά έξέδιδε ή ομάδα « ’Απελευθέρωση τής Δουλειάς». Ή συλλογή δμως αύτή δεν κυκλοφόρησε καί μ» άρθρο δημοσιεύτηκε μόνο στά 1928, δέκα δηλ. χρόνια μετά τό θάνατο τοϋ Πλεχάνωφ, στά Χ ρ ο ν ι κ ά τ ο ΰ Μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ .

Η

106 ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ

έκλειναν ειρήνη δποτε τούς έκ^ανε ευχαρίστηση. Μπορούμε νά πούμε πώς ό πόλεμος ήταν τό επάγγελμά τους, ή μοναδική τους απασχόληση. Κάθε άλλη δραστηριότητα τή θεωρούσαν χαμηλή κ ι3 ανάξια τής θέσης τους. Κ ι’ αυτή ή φεουδαρχική αριστοκρατία , ή πλούσια, τεμπέλα, πολεμοχαρή κ ι’ ανεξάρτητη, έφτιαξε τή δική της ποίηση, πού μπορούσε νά γοητέψει αυτήν και μονάχα αυτήν. "Ενας άπ3 τούς τραγουδιστάδες της, άλλοτε ξακουστός γ ιά τό πάθος του καί τά τραγούδια του, λέει πώς «ό άνθρωπος αξίζει ανάλογα μέ τά χτυπήματα πού παίρνει και πού δίνει» (μέ τό ξίφος βέβαια κ ι3 δχι μέ τή γροθιά). Ο

Η δο ν ίζο μ α ι — λέει ό ίδ ιος παρακάτω — σάν βλέπω ανθρώπους και κοπάδια νά φεύγουν τρομαγμένα μπρος στήν επέλαση τών καβαλλάρηδων... Ούτε τό φ α ΐ, ούτε τό πιοτό, ούτ3 ό ύπνος μ* ένθουσιάζουν τόσο δσο ή θέα τών ξεκοιλιασμένων κορμιών.

Καταλαβαίνεις, αναγνώστη, πώς μιά τέτοια ποίηση δε μπορούσε νά ενθουσιάζει παρά μονάχα αύτούς τούς κυρίους άφεντά- δες καί πώς αντίθετα οι χωρικοί καθόλου δέν τήν ένοιωθαν, γ ιατί αύτοι ήταν οί «άνθρωποι πού έφευγαν τρομαγμένοι μπρος στήν επέλαση τών καβαλλάρηδων». Ο ι «άνθρωποι» αυτοί είχαν τά δικά τους τραγούδια, ιά δικά τους παραμύθια, τις παραδόσεις τους πού προκαλούσαν τήν περιφρόνηση τής ανώτερης τάξης τής κοινωνίας.

"Αλλο παράδειγμα : Πολύ σωστά α'ϊεωρούν τον Ευγένιο Ό ν ιέ - γκιν, τό έμμετρο μυθιστόρημα τού Ρώσου ποιητή Ποΰσκιν, σάν ένα ά π 3 τά καλύτερα έργα του. Τό μυθιστόρημα αύτό είναι θαυμάσια γραμμένο κ ι3 οί στίχοι τού Πούσκιν ειν’ εξαίσιοι. Τό κύριο δμως πρόσωπο τού μυθιστορήματος — ό ήρωάς του — ό 30νιέγκ ιν ειν3 ένας χαρακτήρας πού δύσκολα μπορείτε νά νοιώ- σετε σείς, άνθρωποι σκυμμένοι κάτω άπ9 τό ζυγό τού μεροκάματου. Ε Ιν9 ένας άνθρωπος «μελαγχολικός κ ι3 απελπισμένο:», μ3 άλλα λόγια ανίκανος νά κάνει τό παραμικρό κι* ανήξερος πού νά οδηγήσει τά βήματά του από τήν ανία του. Ή ανία τον σπρώχνει νά κυλιέται εδώ κ ι3 έκεΐ στόν κόσμο του, νά ερωτοτροπεί μέ δεσποινίδες, νά μονομαχεί. Στόν καιρό του, τό μυί)ι- στόρημα αύτό έκανε πολύ θόρυβο κα'ι τώρα άκόμα, τά πρόσωπα πού ανήκουν στις ανώτερες τάξεις τό διαβάζουν μ’ ευχαρίστηση.

1. Πρόκειται γιά τόν περίφημο τροβαδούρο τοϋ 12ου αΙώνα Βερτράνδο ντέ Μπόρν.

ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ 107

’ Αν δμως, μέ τήν ευκαιρία τής κυριακάτικης ανάπαυσής του, £νας άνθρωπός πού δούλευε δλη τή βδομάδα στή φάμπρικα τό διαβάσει, δέν πρόκειται νά βρει καθόλου ενδιαφέρουσες τις περιπέτειες τοΰ ρομαντικού αύτοΰ απογοητευμένου. Αυτός ό άνθρω πος θάχει δε! στή ζωή του πολλή αληθινή δυστυχία, δέν γνώ ρισε δμως οΰτε τή «μελαγχολία», οΰτε τήν «απογοήτευση», δπως δέν γνώρισαν τά σοφά αυτά πράγματα οι δούλοι πού ό μεγαλο- γαιοχτήμονας Ό νιέγκ ιν εκμεταλλευόταν στά χτήματά του. "Ενας εργάτης δέν θά καταλάβει άπλούστατα τό περιεχόμενο αύτοΰ τοΰ μυθιστορήματος.

”Ας πάρουμε ενα τρίτο παράδειγμα, άκόμα πιο κοντινό σέ μας. Ή Ιντελλιγκέντσιά μας, δπως τή λένε, αγαπάει πολύ τούς στίχους τοΰ Ν. Α. Νεκράσωφ. Ο ί στίχοι αυτοί, εδώ πού τά λέμε, δέν είναι καί πολύ κακοί, αν κ ι ’ ό Νεκράσωφ δέν είχε μεγάλο ταλέντο. Και πάλι εσείς πού ζεΐτε α π ' τή δουλειά τών χεριών σας δέν ·θά καταλάβετε πολλά άπ’ τά ποιήματα τοΰ Νεκράσωφ. Δέν θά τά καταλάβετε, δχι γ ια τ ί είστε λιγότερο μορφωμένοι άπ3 τήν ιντελλιγκέντσιά. ’Ό χ ι, ή διαφορά πς>οέρχεται άπ’ τις ιδιοτυπίες τής κοινωνικής ΰέσης σας. Στά έργα του ό Νεκράσωφ περιγράφει συχνά τις τύψεις τοΰ «διανοουμένου», πού παίρνει συνείδηση τοΰ «σφάλματός t ου απέναντι στο λαό». Ά π ό ποΰ δμως βγήκαν αυτή ή συνείδηση κ ι’ αυτές οί τύ ψ ε ις ; Ε ίνα ι φανερό : επι αιώνες ολάκερους οί ανώτερες κι’ οί μεσαίες τάξεις

υπάλληλοι, αριστοκρατία, κλήρος, έμποροι — δέν έκαναν τ ίπ ο τ’ άλλο άπ’ τό νά καταπιέζουν τό λαό, χωρίς ποτέ ή δυστυχία τοΰ λαοΰ νά τούς γεννήσει τήν παραμικρή συμπόνια. Μέ τήν ανάπτυξη δμως τής μόρφοισης — και γιά λόγους πού δέν υπάρχει χώρος ν’ αναφέρουμε εδώ — ορισμένοι πιο τίμ ιο ι άνθρωποι άρχισαν νά νοιώθσυν ντροπή γιά τή διαγωγή τών πατεράδων τους, <V ν μπορούσαν πιά νά υποφέρουν τήν κοινωνία τών καταπιεστών toft λαοΰ, αυτό τό περιβάλλον.

... τών αΙωνίων γιορταστών, τών αργόσχολων φλνάρωνπου πότιζαν τά χέρια τους στο α !μ α Κ..

Κατάλαβαν πώς δλη ή αφθονία τους στηριζόταν στή δυστυχία και στή φτώχεια τοΰ λαοΰ. Ύ πόφεραν γ ι ’ αυτό κ ι’ άγάπη- <·κν τά ποιήματα δπου εκφραζόταν ό πόνος τους. Τό διάβασμα ιι ιοι(ον στίχων ήταν γ ι’ αυτούς μιά εγκατάλειψη στά χέρια ενός πνευματικού φίλου. Σεις δμαις εργάτες, γιοι εργατών, μπρος σέ hoi ό «λαό» και σέ τί εΐσαστ’ «ένοχοι» ; Ε ϊσαστ’ εσεΐς οί ίδ ιο ι ό «λαός», ανήκετε σείς οί ίδ ιο ι στούς «πονεμένους, τούς ταπει

108 ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ

νωμένους καί καταφρονεμένους» και δέν θάστε υπεύθυνοι παρά μονάχα απέναντι στά παιδιά σας αν δέν καταχτήσετε γ ι ’ αυτά ενα καλύτερο μέλλον. Νά γ ιατ ί δέν θά συγκινηθεΐτε από πολλά ά π3 αυτά τά ποιήματα πού αγγίζουν τόσο βαθιά τούς διανοουμένους μας. Δέν είστε σάν τούς διανοουμένους αθέλητα άνεΰθυ- νοι, και δέν γνωρίζετε τά βάσανα τής μετάνοιάς τους. Κ ι5 άφοΰ δέν γνωρίζετε αυτά τά βάσανα δέν μπορείτε νά εκστασιαστείτε μπρος στά ποιήματα πού τά εκφράζουν.

Πρέπει νάχετε τήν ποίησή σας , τά τραγούδια σας, τά ποιή- ματά σας. Πρέπει νά ζητάτε σ’ αυτά τήν έκφραση τοΰ πόνου σας , τών ελπίδων σας καί τών βαθύτερων πόθων σας.

‘Ό σ ο περισσότερο παίρνετε συνείδηση τής θέσης σας, δσο περισσότερο ή τωρινή σας τύχη θά ξυπνάει μέσα σας μεγαλύτε- ρην οργή, τόσο πιο πεισματικά θά ζητάτε νά εκφραστούν αυτά σας τά αισθήματα καί τόσο πιο πλούσια θάναι ή ποίησή σας.

Δέν θά εκφράζει μονάχα τον πόνο καί τήν απελπισία. ’Αφού καταλάβετε τί είναι 6 εργάτης, τότε θά δείτε τί μπορεί καί τί πρέπει νά γίνει. Ταυτόχρονα μέ τή δυσαρέσκεια γιά τό παρόν, θά μεγαλώσει μέσα σας ή πίστη γιά τό απέραντο μέλλον πού ανοίγεται σήμερα μπρος στήν εργατική τάξη δλων τών πολιτισμένων χωρών. Κ ι’ ή πίστη αυτή θά καθρεφτιστεί στήν ποίησή σας' θά κάνει τά τραγούδια σας δυνατά, φανταχτερά, περήφανα, σάν τή νικητήρια κραυγή τής παγκόσμιας λευτεριάς, τής αληθινής ισότητας καί τής ειλικρινούς αδελφότητας.

Περιμένοντας τήν ποθητή αυτή εποχή, σάς προτείνουμε αύτό πού μπορούμε: μιά μικρή συλλογή από ποιήματα πού σκιαγραφούν τήν τωρινή σας κατάσταση καί μέχρις ενα σημηο τις μελλοντικές οας προσπάθειες. Τά ποιήματα τών Νεκράσωφ, Χούντ, Χάϊνε, Μοροζωφ περιγράφουν τήν αξιολύπητη τύχη τών εργατών καί τών δύο φύλων, κάθε ηλικίας καί κάθε εθνικότητας. 'Η προσωπική σας πείρα θά σάς πει πώς ό ποιητής είχε δίκιο σάν έλεγε:

Βόλγα, Βόλγα ! Σ τ ις άν >ιξιάτικες πλημμύρες σου ,Δέν πνίγε ις τόσο κατακλυσμιχά τΙς πεδιάδες 'Ό σο τ ις πν ίγε ι ή δυστυχία τοΰ λαοϋ Που κατασκέπασε τη γη μ α ς . . . ( Χ)

Σ ’ αυτά τά ποιήματα θά βρείτε πάλι τήν απάντηση στό έρώ τημα: πώς νά φτάσουμε σέ μιά καλύτερη τύχη ; Σάς καλούν

1. ‘Α π ’ τή συλλογή τοΰ Ν ε/ρ ά σ ω φ : Σκέψεις στο κατιυφλι μιάς πόρτας.

ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ 109

έ'ναν πείσμονα, άμείλιχτο αγώνα εναντίον τώνκαταπιεστών σας.

Α ρ κ ε τ ά σκύψατε στό ζυγό της μο ίρας!Σπάστε τά σ ίδερα! Μ έ τόλμι] μπροστά ! ( ι)

Ή πάλη σας δμως δέν ·θϋχε νόημα αν δέν ξέρατε καλά στ’ δνομα ποιανού γινόταν και ποιους σκοπούς επιδιώκατε. Θά- ταν σίγουρα λαθεμένο νά ποΰμε πώς ή ποίηση μπορεί νά εκφράζει τόσο σύνθετες Ιδέες. Μπορεί δμως νά έκφράσει τή σκέψη πού πρέπει νά μάς εμψυχώνει στήν πάλη μας. Αύτό κάνει π. χ. ό Χάϊνε, στό Ιο μέρος τοΰ ποιήματος του : Γερμανία. Ό συγγραφέας συμβουλεύει τούς αναγνώστες του ν ’ «άπορρίψουν τίς σάπιες προλήψεις» πού άναφέρονται στήν άλλη ζωή, δπου τάχα ό άνθρωπος θ ’ άνταμειφθεΐ γιά τις αδικίες πού ύπέστη σ' αύτο ιόν κόσμο. Λέει πώς αύτοι πού διαδίνουν αυτές τις δοξασίες,

Ε ξα π α το ύν τό λαό — πα ιδ ίΓιά νά σκύβει πιό πει&ήνια τη ράχη.

Το «βασίλειο τών ουρανών», δηλαδή μιά ζωή εύτυχισμένη, λεύτερη, ανεξάρτητη, θά γίνει «εδώ», πάνω στή γη μας, μονάχα δταν ό^Ααός μάθει νά νικάει τούς εχθρούς του. Δέν υπάρχει και διν μπορεί νά υπάρξει άλλος παράδεισος. Οΐ αργόσχολοι, τά τεμ- 3ΐιλόσκυλα, αύτοι πού Ικμεταλλεύονται τή δουλειά τοΰ άλλου, δ» ν θάχουν πιά καμμιά θέση.

Φίλοι μ ο υ ! άκονστε νά σάς πώ Τραγούδι νέο, πιό καλό.Θ έλονμ’ έδώ στη γη νά χτίσουμε

τών ουρανών τη βασιλεία.

Θέλουμ* έδώ στη γη νά ζουμ* ευτυχισμένα'Φτάνει πιά , δχι άλλη π ε ίνα"νΟχι άλλο ή τεμπέλικη κοιλιά νά παραχώνει"Οσα ό ιδρώτας μάζεψε έργατικών χεριών. (*)

"Οταν έγκαθιδρυθεΐ τό εύτυχισμένο αύτό και>εστώς, οι άνθρωποι θά πάψουν ν’ αρπάζουν — δπως γίνεται σήμερα — ό ενας ιό ψωμί άπ5 τό στόμα τοΰ άλλου, σάν τ ’άγρια {)ηρία. Θά δου- λιι'ιουν μαζυ γιά τό κοινό καλό, απολαβαίνοντας τήν έπίγεια ζωή καί λησμονώντας τόν ούρανό. Τότες κανενός δέν θά τοΰ λείπει

1. ’Απ’ τή συλλογή τοΰ Μορόζωφ: ’Ο π τ α σ ί ε ς τ ή ς φ υ λ α κ ή ς .

2. Χά ϊνε : Γ ε ρ μ α ν ί α , Χ ε ι μ ω ν ι ά τ ι κ ο π α ρ α μ ύ θ ι .

110 ΛΥΟ ΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ

ή τροφή, οΰτε καί κανένα καταναλωτικό άγαΰό, οΰτ’ ή μόρφωση, οΰτε οί χαρές.

Ή γη μας βγάζει αρκετό στάρι Γιά δλα τά πα ιδιά τών άν&ρώπων Τό ίδιο ρόδα καϊ μυρτ ιές Γιά ομορφιές καϊ χάρες...

Μόλις φυτρώσει ό σπόρος Βγαίνουν τά γλυκομπίζελα 'Φτάνουν γιά δλο τόν κόσμο !3Αφήνουμε τόν ουρανό στους αγγέλους και χά σπουργίτια .

Αυτή είν’ ή σκέψη τοΰ ποιήματος κ ι5 είναι ταυτόχρονα ή κατευθυντήρια σκέψη της σύγχρονης έργατικής κίνησης σ’ δλες τις πολιτισμένες χώρες. Κ ι3 αυτή τή σκέψη πρέπει νά βάλουν βαθιά μέσ’ στήν καρδιά τους οί εργάτες μας που προσχωροΰν στο κίνημα : δέν έχουν ανάγκη οΰτε τόν τσάρο, οΰτε τό 'Υπερπέραν. Πρέπει νά γίνουν άφεντάδες τοΰ έαυτοΰ τους κι’ άφοΰ άποχτήσουν τήν ελευθερία ένεργείας, νά δημιουργήσουν ενα νέο καθεστίός, τό σοσιαλιστικό καθεστώς.

Τώρα καταλαβαίνεις, αναγνώστη, τί θέλαμε νά ποΰμε γράφοντας πώς κάθε κοινωνική τάξη βάζει στήν ποίηση τό Ιδιαίτερο περιεχόμενό της. Τό ποίημα τοΰ Χάϊνε πού άναφέραμε, δέν είναι παρά ενα έμβρυο προλεταριακής πο ίησης: προσπαθήστε ωστόσο νά τό συγκρίνετε μέ τούς στίχους τοΰ φεουδαρχικοΰ τροβαδούρου πού άναφέραμε παραπάνω. Ό ενας αντλεί τήν έ'μπνευσή του στις ιδέες γενικής εκπαίδευσης, ισότητας και ευτυχίας γιά δλους τούς ανθρώπους. ‘Ο άλλος γοητεύεται ιδιαίτερα απ’ τό θέαμα τών «ξεκοιλιασμένων κορμιών». Μοιάζουν καθόλου μεταξύ τους τά δυο αυτά είδη ποίησης; Ποιο είναι τό καλύτερο, ποιο εξυψώνει τόν άνθρωπο ;

Σίγουρα, οί πολιτισμένοι άνθρωποι επαψαν από καιρό νά θαυμάζουν τά αιμοχαρή τραγούδια τής φεουδαρχικής εποχής. 'Ωστόσο μονάχα ή εργατική τάξη θά δώσει στήν ποίηση τό πιο υψηλό της περιεχόμενο, γ ιατί μόνο ή έργατική τάξη μπορεί νά είναι ό αυθεντικός εκπρόσωπος τής ιδέας τής δουλειάς καί τοΰ δίκιου. ’Αποκτήστε λοιπόν, συνείδηση τής σπουδαιότητας τής προσπάθειας καί ριχτείτε δλοι μαζύ στο δύσκολο εργο πού σάς προσμένει, τή μεγάλη υπόθεση τής απελευθέρωσής σας. Ή νίκη σας θά φέρει τήν ευτυχία σ’ δλη τήν ανθρωπότητα...

Ε Ρ Ρ I Κ Ο Σ I Ψ Ε Ν *

I

ΣΤΟ Π Ρ Ο Σ Ω Π Ο τοΰ ’Ίψεν, πού γεννή{)ηκε στά 1828, ό κόσμος εχασε εναν ά π ’ τούς πιο σημαντικούς και τούς πιο γοητευτικούς συγγραφείς τής σύγχρονης παγκόσμιας

λογοτεχνίας. Σαν δραματουργός ξεπερνοΰσε πιθανότατα δλους ιούς συγχρόνους του.

Σίγουρα αυτοί πού τόν συγκρίνουν μέ τόν Σαίξπηρ πέ- <1 Γουν σέ ολοφάνερη υπερβολή. Σάν εργα τέχνης τά δράματά του δι ν θά μπορούσαν νά φτάσουν στο ΰψος τών σαιξπηρικών, άκόμα κι’ αν υταν προικισμένος μέ τή θαυμαστή μεγαλοφυΐα ιού Σαίξπηρ. Κ ι’ αυτό γιατί στο εργο τοΰ "Ιψεν υπάρχει έ'να ορισμένο μή καλλιτεχνικό στοιχείο, θάλεγα περισσότερο: άντι-> αλλιτεχνικό. "Οποιος διάβασε και ξαναδιάβασε μέ προσοχή τά ι\>άματα τοΰ ’Ίψεν δέν μπορεΐ παρά νά τό διαπιστώσει. Γ ι ’ ούτόν ακριβώς τό λόγο τά δράματα τοΰ ’Τψεν, πού πολλές φο- ρίς ί'χουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, μας φαίνονται σ’ ορισμένα σημεία σχεδόν ανιαρά.

"Αν εΐμουν εχθρός τής ιδεολογίας στήν τέχνη, θά άπόδιδα r rjv ανιαρότητα αυτή στήν ιδεολογία πού δεσπόζει σ’ ολα τά δράματα τοΰ *Ιψεν. Κ ι’ από πρώτη άποψη ή παρατήρηση αυτή θά μποροΰσε νά φανεΐ πολύ σωστή. Μονάχα από πρώτη άποψη Γ(μως. Κοιτάζοντας από κοντά θά είμαστε υποχρεωμένοι ν ’ άπο- χλιίσουμε αυτή τήν εξήγηση σάν όλότελα Ανεπαρκή.

Ποια είναι λοιπόν ή λέξη πού λΰνει τό αίνιγμα ; Νάτη :'() Ρενέ Ντουμίκ ειπε πολύ σωστά πώς τό χαρακτηριστικό

γνώρισμα τοΰ ’Ίψεν, σάν καλλιτέχνη, είναι «τό πάθος του γιά

* Το κείμενο αύτό γράφτηκε άπ’ τόν Πλεχάνωςρ αμέσως μετα τό IIιι v<tto τοΰ "Ιψεν στά 1906. Τό πρώτο μέρος δημοσιεύτηκε στήν Πετρούπολη, στή Β ι β λ ι ο θ ή κ η γ ι ά δ λ ο υ ς . Τό δεύτερο μέρος δημο- πιη'ιιΐ)κε στό τεύχος τής 10ης ’Ιουλίου 1908 τής σοσιαλ - δημοκρατικής Γ.ιιθεώρησης Ν έα Ε π ο χ ή (Βερολίνο). "Ολόκληρο τό κείμενο βρί- 11 κι ιαι στό εργο Γ. Πλ ε χ ά ν ω ς ρ , Φ ι λ ο λ ο γ ι κ ό ς κ ρ ι τ ι κής. Κ ε ί μ ε ν α καί , ν τ ο κ ο υ μ έ ν τ α (Μόσχα 1933).

114 Ε Ρ Ρ Ι Κ Ο Σ Ι Ψ Ε Ν

τις Ιδέες, εννοώ τήν ηθική ανησυχία, τήν έγνοια γιά τά προβλήματα τής συνείδησης, τήν ανάγκη τής εξύψωσης δλων τών περιστατικών τής καθημερινής ζωής σέ μιά γενική άποψη». Τό χαρακτηριστικό αύτό — τό πάθος γιά τις ιδέες — δέν αποτελεί καθαυτό ενα ελάττωμα’ είναι αντίθετα ενα πολύ μεγάλο προτέ-

ρ η μ α ·Γ ι ’ αύτό ακριβώς τό χαρακτηριστικό αγαπάμε δχι μονάχα τά δράματά του, μά καί τόν ίδιο τόν "Ιψεν. Γ ι* αύτό ακριβώς ό "Ιψεν μπόρεσε νά πει, γράφοντας στόν Μπγιέρνσον στίς 9 τοΰ Δεκέμβρη 1867, πώς ήταν σοβαρός στην πορεία τής ζωής του. Γ ι ’ αύτό ακριβώς, τέλος, εγινε, σύμφωνα μέ τήν έκφραση τού Ντουμίκ, ενας άπ’ τούς πιό μεγάλους καθηγητές τής «εξέγερσης τοϋ σύγχρονου πνεύματος». (ι )

"Οταν ενα εργο τέχνης διδάσκει «τήν εξέγερση τοΰ σύγχρονου πνεύματος», ή αισθητική αξία του δέν μειώνεται καθόλου. Πρέπει, ωστόσο, ή διδασκαλία αύτή νά είναι σαφής και νάχει συνέπεια, πρέπει αύτός πού διδάσκει νά ξέρει νά διαλέγει τις ιδέες του' πρέπει τίς ιδέες αύτές νά τις κάνει σάρκα καί αίμα του, ώστε τή στιγμή τής καλλιτεχνικής δημιουργίας νά μή σκορπούν οΰτε σύγχιση, ούτε αμηχανία, ούτε ακαταστασία. Ά ν δμως λείπει ή απαραίτητη αύτή προϋπόθεση, αν ό δάσκαλος δέν είναι απόλυτα κύριος τών ιδεών του, πού σέ τελευταία ανάλυση είναι ασαφείς κ ι’ ασυνεπείς, τότε ή ιδεολογία θά επιδράσει δυσμενώς πάνω στό εργο τέχνης, κάνοντας το ψυχρό, κουραστικό κ ι’ ανιαρό. Σημειώστε πώς τό λάθος δέν θά πέσει στίς ιδέες, μά στόν καλλιτέχνη, πού δέν μπόρεσε νά τις αφομοιώσει καί πού γιά τόν άλφα ή βήτα λόγο δέν ίγ ιν ε Ζνας συνεπής ιδεολόγος. "Ετσι, αντίθετα ά π ’ τήν πρώτη μας εντύπωση, δέν πρόκειται γιά τήν ιδεολογία μά ακριβώς γιά τ άντίί^ετο, γιά τήν ελλειψη ιδεολογίας.

‘Η διδασκαλία τής «εξέγερσης τοϋ ανθρωπίνου πνεύματος» εδωσε στό εργο τού ’Ίψεν ενα στοιχείο μεγαλείου καί γοητείας. “Οταν δμως δίδασκε αύτή τήν «εξέγερση», ό "Ιψεν δέν ήξερε πού θάπρεπε νά όδηγεΐ. Γ ι ’ αύτό καί στό βάθος υποστηρίζει — δπως συμβαίνει σ’ δλες τίς παρόμοιες περιπτώσεις — τήν «εξέγερση» γ ιά τήν «εξέγερση». 'Ό ταν δμως ένας άνθρωπος φτάσει σ’ αύτό τό σημείο καί δέν καταλαβαίνει ό ίδιος πού θά τόν βγάλει ή εξέγερσή του, τότε αναγκαστικά ή διδασκαλία του καταντάει σκοτεινή σάν τά σύννεφα. Κ ι’ άν ό συγγραφέας σκέφτεται μέ εικόνες, αν είναι καλλιτέχνης, τό σκοτάδι τής διδασκαλίας· του

1. Ρενέ Ντουμίκ: Το Θέατρο τοϋ Ίψεν, «'Επιθεώρηση των Δύο Κόσμων» 15 ’Ιουνίου 1906.

Ε Ρ Ρ Ι Κ Ο Σ I Ψ Ε Ν 115

(*Λ,μ σάν αναπόφευκτη συνέπεια τήν ανακρίβεια τών εΙκόνων ι···· I’m ΐ'ργο τέχνης θά γίνει άφηρημένο καί σχηματικό. Και jtfv < Μΐφ/Η αμφιβολία πώς τό αρνητικό αύτό στοιχείο συναντιέ- ιπι ΐφος μεγάλη ζημία το υ ς— σ’ δλα τά «ιδεολογικά» θεα- 1 1 "μ·ι <ι>γα τοΰ ’Ίψεν.

\ ιιάρουμε γιά παράδειγμα τον Μπράνχ. Ό Ντουμΐκ χα- 11 - · μ * 11111 κ τήν ηθική τοΰ Μ πράντ σάν επαναστατική. Και είναι λν"ΐ"ΐ "ΐβητητα, άφοΰ αντιπροσωπεύει μιά «εξέγερση» εναντίον iiit /κΛακιτητοΓς και τής δειλίας τών αστών. Ό Μπράντ εινυΐ όA....... ΐχθρός κάθε τυχοδιωκτισμού και άπ’ αυτή τήν άποψη§ι·μ |ίι ι πολύ τον τΰπο τοΰ Ιπαναστάτη” δέν πρόκειται δμως H··ι··ι ym απλή ομοιότητα καί μάλιστα περιορισμένη. ’Ακουστέ ιι» λόγια του:

οντανές, νέες φύσεις! Μιά πνοή ζωής ας σκουπίσει τον Μΐινιορτό πού σάς σκεπάζει σ’ αύτό τό σκοτεινό αδιέξοδο! Ακολουθήστε με, μπρος γιά τή νίκη! ’Αργά ή γρήγορα

μ (μ hi νά ξυπνήσετε! Γίνετε πιο ευγενικοί καί πιο αγνοί ηιιι ο/ιάστε τήν αλυσίδα τοΰ συμβιβασμού! Πολιορκήστε ιόν ίχίΙρό μ5 δλη σας τή δύναμη, πολεμήστε τον: ή ζωή ή ΙΜναιοςI

I ( ιίιραΐα πού τά λέει! 01 έπαναστατημένοι χειροκροτούν μ|v ll .... ιΐΐΜίμό τέτοια λόγια. Μά πού βρίσκεται, λοιπόν, 6 εχθρός».Μ μ (μ ί 11 νά «πολιορκήσουμε μ’ δλη μας τή δύναμη»; Ποιο

»ι ιιί· ι η τό «δλο» πού μέσ* στή θέρμη τού λόγου του δ Μπράντ Λν < ι μ οπι ι στο «τίποτα»; Τό αγνοεί κ ι’ ό ίδιος. ’Έ τσ ι , δταν τό (ίληΜ.! t (>ύ φο>νάζει: «ΌδηγησΓ μας! Σ ’ ακολουθούμε!» δεν μι........ νΓι ιούς προτείνει παρά τό ακόλουθο πρόγραμμα δράσης:

I'tHiviiiviac δρη, πεδιάδες, παγετώνες, γυρνώντας υλη τή χώρα, On ιιάμε νά καταστρέψουμε τις παγίδες πού κρατούν ακλα- |1π>μ. vi’s τις ψυχές τού λαού. Θά ανανεώσουμε, θά λευτερώ- ιΐοΐ'μι, θά χτίσουμε, ί>ά εξαφανίσουμε κά9ε κατάπτωση.I Ίΐ 'ΐή/ρονα άνθρωποι κι’ Ιεραπόστολοι θά βάλουμε τή

ΐ'Ίΐ,ιαγίδα τού Κνρίου παντού άπ’ ίγιου σβήστηκε κι’ όλάκ;.:- Ι,ιιι to βασίλειο θά τό κάνουμε ένα μεγάλο ναό!

\ διιΓιμι λοιπόν τ ’ αποτελέσματα.Ό Μκοάντ προτείνει στούς ακροατές του νά σπάσουν τήν

ίΐλΐ'ΐιΐ/ι.ι μ ιΓι συμβιβασμού και νά ριχτούν μ ’ ενεργητικότητα στο •in·"·" κ ι’ Ί Ι ανανέωση κ ι’ ό εξαγνισμός τών σκλαβοομένων ι|·ι·Ι in σβήσιμο κάθε ίχνους παλιανθρωπιάς και τεμπελιάς,


μέ άλλα λόγια, τ'] διδασκαλία σ’ δλους τούς ανθρώπους νά σπάσουν τήν αλυσίδα τοΰ συμβιβασμού. Και τί θά γίνει σάν σπάσουν τήν άλΐ'σίδα : Αύτό οΰτε ό Μπράντ, οΰτε κ ι’ ό ίδιος ύ ’Ίψεν τό ξέρουν. Γ ι ’ αύτό κι’ ή πάλη εναντίον τοΰ συμβιβασμού γίνεται ένας σκοπός καθεαυτός, δηλαδή δέν υπάρχει κανένας σκοπός κ ι’ ή παράσταση τής πάλης αύτής σ τόδρά μ α — τό ταξίδι τοΰ Μπράντ και τοΰ πλήθους πού τόν άκολουθουθεΐ «πρός τις κορφές, πάνω στά παγωμένα κύματα τών παγετώνων» — δέν είναι καλλιτεχνική κι’ είναι, χωρίς αμφιβολία, αντίθετη στήν τέχνη. Δέν ξέρω ποιάν εντύπωση έκανε σέ σάς αύτό τό ταξίδι" δσο γιά μένα, μοΰ θύμισε τόν Δον Κιχώτη’ οί σκεπτικές παρατηρήσεις πού τό κουρασμένο πλήθος απευθύνει σ.τόν Μπράντ μοιάζουν πολύ στις παρατηρήσεις πού ό Σάντσο Πάντσα Ικανέ στόν Ιππότη κύριο του. Ό Θερβάντες δμως γελάει, ενώ ό ’Ίψεν διδάσκει. Ή σύγκριση, λοιπόν, δέν είναι πρός όφελος τοΰ Νορβηγού συγγραφέα.

'Ο ’Ίψεν μάς τραβάει μέ τήν «ηθική ανησυχία» του, τήν έγνοια του γιά τά προβλήματα τής συνείδησης, τόν ηθικό χαρακτήρα τής διδασκαλίας του. Ή ηθική του δμως είναι τόσο αφη- ρημένη καί, κατά συνέπεια, τόσο άδεια, δσο κι’ ηθική τοΰ Κάντ.

Ό Κάντ έλεγε πώς θάταν γελοίο νά φωτίσουμε τή λογική : «Τι ε ίν’ αληθινό ;» και νά πασχίσουμε νά πετύχουμε μιά απάντηση. Είναι, έλεγε; σάν κάποιος νά θέλει ν ’ αρμέξει έναν τράγο, ενώ ένας άλλος κρατάει άποκάτω ένα σουρωτήρι.

Σχετικά μ’ αύτό, ό Χέγγελ παρατηρεί πολύ σωστά πώς είναι τό ϊδιο γελοίο τό νά ρωτάς τήν καθαρή πραχτική λογική τΐ είναι τό δικαίωμα και τό καθήκον και νά πασχίζεις νά πάρεις απάντηση άπ5 αυτήν.

'Ο Κάντ έβλεπε τό κριτήριο τοΰ ήθικοΰ νόμου όχι στό περιεχόμενο, μά στή μορφή τής βούλησης, όχι σ’ αυτό πού θέλουμε μά στόν τρόπο μέ τόν όποιο τό θέλουμε. Ό νόμος αυτός είναι γυμνός άπό κάθε περιεχόμενο.

Σύμφωνα μέ τό Χέγγελ, ένας τέτοιος νόμος δείχνει μονάχα τί δέν πρέπει νά κάνει κανείς, κ ι’ ό'χι τι πρέπει νά κάνει. Δέν είναι απόλυτος στή \*)ετική του έννοια, μά μονάχα στήν αρνητική" έχει ένα ακαθόριστο ή αόριστο χαρακτήρα, ενώ ό ηθικός νόμος πρέπει, ά π ’ τήν ουσία του, νά είναι απόλυτος καί θετικός. Κατά συνέπεια, ό ηθικός νόμος τοΰ Κάντ είναι γυμνός άπό κάθι «ηθικό χαρακτήρα.»

Ό ηθικός νόμος πού διδάσκει ό Μπράντ είναι τό ϊδιο γυμνός άπό ήθικό χαρακτήρα. Καθώς είναι άδειος άπό περιεχόμενο, αποδείχνεται όλότελα απάνθρωπος, πράγμα πού τό βλέπουμε

Ε . Ρ Ρ 1 Κ 0 Σ Ι Ψ Ε Ν 117

Μη·1..... »ι χ. στή σκηνή δπου ό Μπράντ απαιτεί άπ5 τή γυναίκα........... βγάλει, στ’ δνομα τής φιλανθρο^πίας, τό σκουφάκι πού

to παιδί της τή στιγμή τοΰ θανάτου του και που φΰ·..U, Λη λέει ή ’ίδια, στήν καρδιά της πάνω ποτισμένο μέ δά-

♦>ι· ·· ' · >ιαν ό Μπράντ διδάσκει μιά τόσο απάνθρωπη ηθική,Ah....... inn κάθε περιεχόμενο, δέν κάνει τ ίποτ’ άλλο παρά ν’ άρ-jl ly i ..........ν ι ράγο" κ ι’ δταν ό ’Ίψεν μάς παρουσιάζει τόν ϊδ ιοναΰτόν·»ι.......................................................... "> α;ι1 τή μορφή ενός ανθρώπινου τΰπου, θυμίζει αυτόν«ι.mil τό σουρωτήρι, νομίζοντας έτσι πώς βοηθάει στό«1«11 <' ν ι ο ι ι οΰ τράγου.

' >>< μιιοροΰσαν νά μας άντιτάξουν τό επιχείρημα πώς δ I ι|* ν ι ιι/ιιρ»! 6 ϊδιος μιά σημαντική διόρθωση στή διδασκαλία

ι ό Ι'ΐΐΜίκί του.‘Umv ό Μπράντ πεθαίνει, τσακισμένος από μιά χιονοστοι-

ΗιίΛο μια ι< «ονίι» τοΰ φωνάζει πώς ό Θεός είναι d eu s C arita tis .II Ιωπη δμως αυτή δέν αλλάζει τίποτα. Στά μάτια τοΰ

| Ι | Μ ι " ήίΚκός νόμος μένει πάντα ένας αυτοσκοπός. ’Ά ν hi 111/; δείξει εναν ήρωα πού νά διδάσκει τή συμπόνια,

•ίΐ » · ι ■ · · ·, 11«» του θά ήταν τό ϊδιο άφηρημένο μέ τό κήρυγμα τοΰ1̂ .... . ι () Γ|θθ)ας αυτός δέν θάταν παρά μιά παραλλαγή τοΰ

!»...... · Λ«οΐ( >■ ανήκει ύ Σόλνες, ό οικοδόμος κι3 ό γλύπτης όΙ'ιιΙ ,< ΐι (->.*/>’ />’ άνασττγ&οΰμε α π ’ τους νεκρούς), ό Ρόσμες κ ι3 ΛιιΛιή γι γονός μάλλον παράξενο ! — ό ξεπεσμένος επιχειρηματίαςI nit «ή Γαβριήλ Μπόρκμαν τή στιγμή τοΰ θανάτου του.

< > · α ιτά τά πρόσωπα ξεχωρίζουν γιά τόν πόθο τους γιά fll t γ . |Μ καί τά μεγάλα, μά ό ’Ίψεν δέν ξέρει ποιά πρέπει νάναι ι«·"Ι Λίν χάνουν τ ίποτ3 άλλο δλοι τους παρά ν’ αρμέγουν ♦ ΐΜΥους

< >α μοΰ ποϋν ϊσ ω ς : «Αυτοί δλοι δέν είναι παρά σύμβολα!» I μ0| ■ ■ οινπΤι : «Σίγουρα ! Τό ζήτημα δμως είναι γιατί ό ’Ίψεν

|Wfiii|»·ν·' " αυτά τά σύμβολα. Καί είναι έ'να πολύ ενδιαφέρον Ι,ή·ΜΜΐι .*

«') » Μΐ>ιι|1ολιομός, λέει ενας Γάλλος θαυμαστής τοΰ ’Ίψεν, είναιΜ it.... ι ΐ| έχρίνη τής τέχνης πού Ικανοποιεί ταυτόχρονα τόνμη (In μ·<· νά ζωγραφίσουμε τήν πραγματικότητα καί τόν «..(Ιο |ΐι>, νά ξεπεράσουμε τά δριά της. Ένίόνει τό συγκε- Μριμινο μι τό άφηρημένο.»

Μ.<, - πρώτα, μιά μορφή τέχνης πούμας δίνει ταυτό-• VI· "ι ιιυ/χιχριμένο καί τό άφηρημένο είναι ατελής, άφοΰ οι ιιινί «ιχόνες πού δημιουργεί ή τέχνη χλωμιάζουν καί γί- ιιι ιΚαιμιχίς άπ’ τή στιγμή πού μπαίνει στή μέση ή άφαί-


ρεση. Κ ι’ νοτερά τ ί μας χρειάζεται μιά τέτοια άνακατοσούρα ; "Οπως λέει ό παραπάνω θαυμαστής τοΰ Ίψ εν , ή αφαίρεση είν’ αναγκαία για τό ξεπέρασμα τών ορίων τής πραγματικότητας. Υπάρχουν, ωστόσο, δυο τρόποι μέ τούς οποίους ή σκέψη μποροί νά ξεπεράσει τά δρια μιας ορισμένης πραγματικότητας, άφοΰ πάντα θάχουμε νά κάνουμε μέ μιάν ορισμένη πραγματικότητα : ό πρώτος είναι ό τρόπος τών συμβόλων πού μάς οδηγούν στό βασίλειο τής αφαίρεσης' ό δεύτερος είναιό τρόπος πού ακολουθεί τήν ϊδ ια τήν πραγματικότητα — τή σημερινή πραγματικότητα—πού αναπτύσσει μέ τις ίδιες της δυνάμεις τό ίδιο της περιεχόμενο γιά νά ξεπεράσει τά δριά της, νά ξεπεράσει τόν εαυτό της και νά βάλει τά θεμέλια τής μέλλουσας πρ αγμα τικότητας.

Ή ιστορία τής λογοτεχνίας δείχνει πώς ή ανθρώπινη σκέψη ξεπερνάει τά δρια μιας ορισμένης πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας άλλοτε τόν ενα κ ι’ άλ?^οτε τον άλλο τρόπο. Τά ξεπερνάει μέ τόν πρώτο τρόπο δταν δέν ξέρει νά συλλάβει τό νόημα τής ορισμένης πραγματικότητας καί, κατά συνέπεια, είναι ανίκανη νά προσδιορίσει τήν κατεύθυνση τής ανάπτυξής τη ς ’ δια- λέγει τό δεύτερο τρόπο δταν καταφέρνει νά λύσει τό συχλά δύ· σκολο, κ ι’ ϊσ ίος-ϊσως άλυτο, πρόβλημα καί, κατά τήν όμορφη εκψραση τοΰ Χέγγελ, νά προφέρει τις μαγικές λέξεις που φ έρ νουν στό νοϋ τήν εικόνα τοΰ μέλλοντος. 'Η ικανότητα δμως νά προσφέρουμε τις «μαγικές αυτές λέξεις» είν’ ενα σημάδι δύναμης κ ι’ ή ανικανότητα ενα σημάδι αδυναμίας. Κ ι’ δταν ή τέχνη μιας ορισμένης κοινωνίας δείχνει μιά τάση πρός τό συμβολισμό, αύτό είν’ ολοφάνερο δείγμα πώς ή σκέψη αυτής τής κοινωνίας —ή ή σκέψη τής κοινωνικής τάξης πού δίνει τή σφραγίδα της στήν τέχνη— δέν καταφέρνει νά διεισδύσει στή βαθειά έννοια τής κοινωνικής εξέλιξης πού γίνεται μπροστά της. Ο συμβολισμός είν’ ενα είδος πιστοποιητικού ιθαγένειας. Μιά σκέψη πού ε ιν’ οπλισμένη μέ τήν κατανόηση τής πραγματικότητας, δέν εχει καμ μιά ανάγκη νά βυθισθεί στήν έρημο τοΰ συμβολισμού.

Λένε πώς ή λογοτεχνία κι’ ή τέχνη είναι ό καθρέφτης τής κοινωνικής ζωής. Ά ν αύτό είν’ αλήθεια — κι’ αναμφισβήτητα είν’ αλήθεια— είναι φανερό πώς οί τάσεις πρός τό συμβολισμό, μαρτυρία τής ιθαγένειας τής κοινωνικής σκέψης, έχουν τή ι>ί- ζα τους στήν άλφα ή βήτα μορφή τών κοινωνικών σχέσεων, στην άλφα ή βήτα πορεία τής κοινωνικής ανάπτυξης: ή κοινωνική συνείδηση προσδιορίζεται απ’ τήν κοινωνική ζωή.

Ποιες, λοιπόν, είναι οί ρίζες τοΰ συμβολισμού; Σ ’ αύιό ακριβώς τό ζήτημα θέλω ν’ απαντήσω, δσον αφορά τόν ’Ίψ ιν

Ε Ρ Ρ Ι Κ Ο Σ Ι Ψ Ε Ν 119

Μά πρώτα-πρώ τα , θά ήθελα νά εχω στή διάθεσή μου επαρκείς Λχοδιίξεις πρός δφελος τής άποψής μου: ό Ί ψ εν , σάν τόν ήρωά ι.ιυ Μπράντ, δέν ξέρει ό ϊδιος τί πρέπει νά ποθούν, πρός τά ΐιοϋ ηρέπει νά τείνουν αύτοι πού αποφάσισαν νά «σπάσουν τήν ι’ίλυαίόα τών συμβιβασμών». Ό ηθικός νόμος πού υποστηρίζει οπ'ριΐται άπό κάθε συγκεκριμένο περιεχόμενο.

Λς εξετάσουμε τις κοινωνικές αντιλήψεις τοϋ Ί ψ εν .Είναι γνωστό πώς οι αναρχικοί τόν θεωρούν σάν δικό τους ή

ιι/ι iSov δικό τους. Ό Μπραντές αναφέρει πώς ενας «δυναμιστής»• μ »ι ν απολογία του μπρος στό δικαστήριο παρουσίασε τόν ’Ίψεν σάν

τών αναρχικών θεωριών. Δέν ξέρω γιά ποιο «δυναμιστή»111 λι < 11 δ Μπραντές. Διαπίστωσα δμως εγώ δ ίδιος, εδώ και λίγα χιόνια, σέ μιά παράσταση τοΰ Έ χ ΰ ρ ο ϋ τοϋ Ααον στό θέατρο■ ΐ|; Γκνεύης, μέ ποιά επιδοκιμασία δέχτιικε μιά ομάδα άναρχι- η 111 ν τούς παθιασμένους ρητορικούς καταιγισμούς τοΰ τίμιου \ (μ Στόκμαν εναντίον τής «συμπαγούς πλειοψηφίας» καί τής •ι,..>,>λικης ι|*ηφοφορίας. Και πρέπει νά συμφωνήσουμε πώς, πρα-

οί ρητορίες αυτές μάς -θυμίζουν τούς στοχασμούς τών• Κ'<ιρχικών. Συχνά μας τούς θυμίζουν κ ι9 οΐ γνώμες τοΰ ΐδιου ι · · Γ ι συγγραφέα. Θυμηθείτε π. χ. τό μίσος πού ό ’Ίψεν ετρεφε yin ιό κράτος. "Εγραφε στόν Μπραντές πώς εύχαρίσταις θά λά-I1 " νιι μέρος σέ μιά επανάσταση πού θά χτυπούσε τό κράτος, ιιιιιι τόσο συχαινόταν. Ή διαβάστε τό ποίημά του : «Στό φίλο η μ· Λπαναοτάτη ϋ ε α τή .» Ό "Ιψεν λέει σ’ αύτό πώς ή μόνη■ ι ιι- συμπάθειας επανάσταση είναι ό παγκόσμιος κατακλυσμός. Ι\·* δμως, άκόμα και τότε, «ό διάβολος γε?.άστηκε, αφού ό Νώε, Λιιως ξιρετε, έμεινε κύριος τών κυμάτων». Σβήστε τα δλα! φω- ' 11 1 1 ό ’Ίψεν και θάμοα μαζύ σας. Είναι ή καθαρή αναρχία!< ι <>iyi κανείς πώς ύ Ί ψ ε ν ήταν φανατικός αναγνώστης τών ερ- ,"·ν τοΰ Μιχαήλ Μπακούνιν. Ά ς μή βιαστούμε δμως νά κατα- ιιιΙ.ουμι τό δραματουργό μας στή χορεία τών αναρχικών. Οί ΪΛ ιι . Αι^ις είχαν διαφορετική έννοια στόν Μπακούνιν και διαφο- ι * * ιική στόν Ίψεν. Ό ίδιος ό ’Ίψεν, πού δηλώνει πώς είν’ ετοι· |« ι ν ι* πάρει μέρος σέ μιά επανάσταση εναντίον τοΰ κράτους, ι·<· ιί11■ ήνει πολύ καίΚχρά νά καταλάβουμε πακ δέν τόν νοιάζει ή....... ι ή ιών κοινωνικών σχέσεων, μά ή «εξέγερση τοΰ ανθρώπινου«νιΓιματος». Σ ενα ά π ’ τά γράμματά του στόν Μπραντές λέει μ ιι». ί| καλύτερη πολιτική μορφή είναι, κατά τή γνά)μη του, τό........ πολιτικό σύστημα, γ ιατί τό σύστημα αύτό εμπνέει στούςπνθι,ιώπους τόν πιό δυνατό πόθο γιά λευτεριά. ’Έ τσ ι , πρός τό ιμ·|||| ιμον τής άνθρα)πότητας, θά έπρεπε νά διαιωνίσουμε αύτό τό .....ΙΐΉως κ ι’ δλοι αύτοι πού ζητούν νά τό γκρεμίσουν άμαρτά-

12** Ε Ρ Ρ Ι Κ Ο Σ I Ψ Ε IS

νουν εναντίον τοΰ ανθρώπινου πνεύματος. Ό Μιχαήλ Μπακού- νιν δέν Αά συμφωνούσε σίγουρα μ ’ αυτή τή γνώμη.

() Ιψεν παραδεχότανπώς τό σύγχρονο συνταγματικό κρά- τος είναι, από πολλές απόψεις, ανώτερο α π ’ τό αστυνομικό κράτος. Τά προτερήματα αυτά, ωστόσο, δεν έχουν αξία παρά γιά τον πολίτη, κι’ ό άνΰρωπος <̂ έν έχει καμμιά ανάγκη νά είναι πολίτης. Έ δ ώ ό Ί ψ ε ν πλησιάζει στην πολίτική αδιαφορία, και ί>έν ί-iν" έκπληχτικό τό δτι αυτός ό εχί)ρός τοΰ κράτους, ο άκούραστος αύτός κήρυκας τή: «έξιγεροης τοΰ ανθρώπινου πνεύματος» βολεύτηκε πολύ καλά μέσα σ ένα κράτος πού είναι άπ’ τα πιο συχαμερά πού γνώρισε ή ιστορία. Ξέρουμε πώς κατάκρι- νε την κατάληψη τής Ρώμης άπ τά ιταλικά στρατεύματα, δηλαδή κατάκοινε τήν κατάργηση τή; κοσμικής έΕουσίας τών παπών.

Λίν καταλαβαίνουν κιπίόλου ιόν ’ Ιψεν αυτοί πού δεν βλέπουν πώς ή «έίέγερση» πού κηρύττει είναι τόσο άδεια δσο κι’ ό ηθικό; νόμο; τού Μπραντές κι αύτό ακριβώς έξηγά τά σ<(>(/.λ- ματα τών δραμάτων το»’.

II

0 1 A E I N S Η Α ΙΤ ΙΑ της επιτυχίας του ; Γιά νά τήνβρούμε πρέπει πρώτα νά κατανοήσουμε τις κοινωνικέςκαι ψυχολογικές συνθήκες τής επιτυχίας τοΰ Ί ψ ε ν στις

/"Ί" . τής Δύσης, δπου ή ανάπτυξη τών οικονομικών και κοινω- vimiuv σχέσεων είχε φτάσει σ’ ενα ασύγκριτα ανώτερο επίπεδο .U ι ις σκανδιναβικές χώρες.

Ό Μπραντές λέει:

Για να καταχτήσει κάνεις τή δόξα έξω ά π ’ τά σύνορα τής χώρας ιου δέν αρκεί νάχει ταλέντο. ΓΙέρα άπ’ το ταλέντο, πρέπει ><αι τό πεδίο νά είναι ευνοϊκό. "Ενα μεγάλο μυαλό, ή δημιουργεί μόνο του αργά αυτή τή δεκτικότητα ανάμεσα στους συμπατριώτες του, ή καταφέρνει ν3 αγγίξει κα'ι νά χρησιμοποιήσει τά συναισθήματα, πού κιόλας υπάρχουν ή πού ωριμάζουν. Μά ό ’Ίψεν δέν μπορούσε μόνος του νά δημιουρ- γήιηι αυτή τή δεκτικότητα σέ κύκλους πού δέν μιλούσαν τή γλώσσα του και δέν γνώριζαν τίποτα γ ι’ αυτόν' και φαίνεται πώς κ ι’ έκίΐ ακόμα πού προαισ9ανόταν τά αυναισί)ή- μαια πού ωρίμαζαν, δέν βρήκε στήν αρχή καμμιά απήχηση.

Πολύ σωστά. Σ ’ αυτές τις περιπτώσεις δέν άρκεΐ νάχει Μΐινιΐ. ταλέντο. Οί κάτοικοι τής μεσαιωνικής Ρώμης δχι μονάχα Arv ΙΙαύμαζαν τά έργα τέχνης τής αρχαιότητας, μά έκαιγαν τά ι1ιι/ μιμ αγάλματα γιά νά βγάλουν ασβέστη. ’Αργότερα, σ’ άλλην <Μ··/ή, οί Ρα>μαΐοι καί γενικά οί ’Ιταλοί αγάπησαν τήν αρχαία n / u | και βάλθηκαν νά τήν αντιγράψουν. "Οσον καιρό οί κάτοι- μ μ ι ι ιμ, Ρώμης — κ ι’ όχι μονάχα τής Ρώμης — κατάστρεφαν β.φβαρα τά μεγάλα έργα τής αρχαίας γλυπτικής, μιά αργή εξέ- λ φ ι οιιμηληρωνόταν στούς κόλπους τής μεσαιωνικής κοινωνίας Α')ύ ι'/λλαζτ βαθιά τή διάρθρωσή της καί, κατά συνέπεια, τις

. ιης, t a συναισθήματά της καί τις αισθητικές προτιμή- ,ιη,. ιών μελών της. Οί μρταβολές στή ζωή είχαν σά συνέπεια ι·· ιιιβολές σιή συνείδηση, καί χάρη σ’ αυτές τις τελευταίες μπό-

9


ρεσαν οί Ρωμαίοι τής Αναγέννησης νά νοιώσουν τήν ομορφιά τών έργων τής αρχαίας τέχνης — ή, μάλλον, αυτές ακριβώς οί μεταβολές έκαναν δυνατή αυτή τήν ίδ ια τήν ’Αναγέννηση.

Γενικά, γ ιά νά μπορέσει ό καλλιτέχνης, ό συγγραφέας μιάς χώρας νά έξασκήσει επίδραση πάνω στούς κατοίκους άλλων χω ρών, πρέπει ή πνευματική κατάσταση αύτοΰ τοΰ καλλιτέχνη, αύτοΰ τοΰ συγγραφέα, ν ’ άνταποκρίνεται στήν πνευματική κατάσταση τών ξένων πού διαβάζουν τά εργα του. ”Αν, λοιπόν, ή επίδραση τοΰ ’Ίψεν έγινε αντιληπτή πέρα ά π ’ τά σύνορα τής πατρίδας του, αύτό σημαίνει πώς τά εργα του, από πολλές πλευρές, άνταποκρίνονταν στήν πνευματική κατάσταση τοΰ αναγνωστικού κοινού τοΰ σύγχρονου πολιτισμένου κόσμου. Ποιές ήταν, λοιπόν, αυτές οί πλευρές ;

Ό Μπραντές αναφέρει τον άτομικισμό τοΰ ’Ίψεν, τήν περιφρόνησή του γιά τήν πλειοψηφία. Λ έε ι:

Τό πρώτο βήμα προς τή λευτεριά καί τή μεγαλωσύνη είναι νά- χεις προσωπικότητα. Αύτός πού δέν έχει αρκετή προσωπικότητα δέν είναι παρά μιάς μπουκιάς ανθρωπάκι, κ ι’ αύτός πού δέν έχει καθόλου είναι ένα μηδενικό. Μά μονάχα τά μηδενικά είναι ίσα μεταξύ τους. Στή σύγχρονη Γερμανία βρίσκουμε πάλι οπαδούς τοΰ ρητού τοΰ Λεονάρδου ντά Β ίν τ σ ι : « ’Α π ’ τό περιεχόμενό τους κι’ άπ’ τήν αξία τους, δλα τά μηδενικά τοΰ κόσμου είναι ϊσα μ’ ένα μονάχο μηδενικό». Έ δ ώ μονάχα πραγματοποιείται τό ιδεώδες τής ισότητας. Στούς γερμανικούς διανοούμενους κύκλους δέν π ι στεύουν στο Ιδεώδες τής Ισότητας. Ούτε κ ι’ ό "Ιψεν π ιστεύει. Στή Γερμανία, πολλοί πιστεύουν πώς ύστερα από μιά εποχή πίστης στήν πλειοψηφία θάρθεί μιά εποχή π ί στης στή μειοψηφία, κ ι’ ό *Ίψεν είν’ ά π ’ αύτούς πού πιστεύ ουν στή μειοψηφία. Τέλος, πολλοί πρεσβεύουν πώς ό δρόμος τής προόδου περνάει άπ’ τήν απομόνωση τοΰ ατόμου. Αύτό πρεσβεύει κ ι’ ό Ε ρρ ίκος “Ιψεν.

Καί πάλι ό Μπραντές έχει δίκιο. Οί «διανοούμενοι κύκλοι» τής Γερμανίας δέν έχουν καμμιά κλίση προς τό «ιδεώδες τής Ισότητας» ή τήν «πίστη στήν πλειοψηφία». Τό γεγονός αυτής τής αντιπάθειας, τό δείχνει θαυμάσια ό Μπραντές. Τό εξη γεΐ δμως άσχημα. Στήν πραγματικότητα, άπ’ τά γραφόμενά του βγαίνει τό συμπέρασμα πώς ή τάση προς τό ιδεώδες τής ισότητας δέν συμβιβάζεται μέ τον πόθο άνάπτυξης τής προσωπικότητας τοΰ ατόμου καί γ ι ’ αύτό ακριβώς κ ι’ οί «διανοούμενοι κύ-


λοι τής Γερμανίας» άποστρέφονται αύτό τό ιδεώδες. Αύτό ιμως είναι ανακριβές. Ποιος θά τολμήσει νά πει πώς οί «διανο- ίύμενοι κύκλοι» τής Γαλλίας, στίς παραμονές τής μεγάλης επανάστασης, νοιάζονταν λιγώτερο γιά τά συμφέροντα τοΰ ατόμου ά π ’ τούς ίδιους κύκλους τής σύγχρονης Γερμανίας; Κ ι’ δμως, οί τότε Γάλλοι «διανοούμενοι» υποδέχονταν μ’ ασύγκριτα μεγαλύτερη εύνοια τήν ’ιδέα τής ισότητας άπ’ τούς σύγχρονους Γερμανούς. Κάνεις δέν θ ’ άρνηθεί πώς ό άββάς Σιεγιές κι' όσοι συμμερίζονταν τίς Ιδέες του ανήκαν στούς «διανοουμένους» κύκλους τής εποχής εκείνης κ ι’ δμως τό κύριο επιχείρημα τοΰ Σ ιε γιές προς δφελος τών συμφερόντων τής «τρίτης τάξης» ήταν ακριβώς πώς έπρόκειτο γιά τά συμφέροντα τής πλειοψηφίας, πού a v u m 'k m a v μονάχα στά συμφέροντα μιας μικρής κάστας προνομιούχων. Στό βάθος, δηλαδή, δέν πρόκειται γιά τή φύση τοΰ ιδεώδους τής ισότητας ή γιά τήν ιδέα τής πλειοψηφίας, μά για τίς ιστορικές συνθήκες κάτω άπ’ τίς όποιες έρχονται σ’ έπα- ι(ί'| μ* αυτά τά Ιδεώδη οί «διανοούμενοι κύκλοι» τής άλφα ή (Ιητα χώρας. Οί διανοούμενοι Γαλλίας τοΰ 18ου αΙώνα είχαν σά βάση τους τήν άποψη τής μάλλον έπαναοτατικής άστικής τάξης πού, εξ αιτίας τής αντίθεσής της πρός τήν κοσμική καί κληρι- κΐ| άριστοκρατία, ένοιωθε αλληλεγγύη μέ τήν τεράστια μάζα τοΰ πληθυσμού, δηλαδή μέ τήν «πλειοψηφία». Οί «διανοούμενοι κύκλοι της Γερμανίας» σήμερα — κ ι’ δχι μονάχα τής Γερμανίας μά κ ι’ δλων τών χωρών πού βρίσκονται κάτω ά π ’ τό κεφαλαιοκρατικό καθεστώς — υιοθέτησαν, στή μεγίστη πλειοψηφία τους, τήν ά-ιοψη τής άστικής τάξης, που κατάλαβε πώ ς τά ταξικά της ονμφέροντα βρίσκονται πιό κοντά στά συμφέροντα της άριστο- χρατίας — πού κ ι’ αυτή άλλωστε τώρα εχει όλότελα ποτιστεί μέ τό αστικό πνεύμα — παρά στά συμφέροντα τής έργατικής τάξης, ιοί) άποτελεΐ την πλειοψηφία τοΰ πληθυσμού τών εξελιγμένων

χκ/ιαλαιοκρατικών χωρών. Νά γιατ'ι ή «πίστη στήν πλειοψηφία» γεννάει σ’ αυτούς τούς κύκλους δυσάρεστες ιδέες' νά γ ιατί τούς «ραίνεται πώς δέν συμβιβάζεται μέ τήν ιδέα τοΰ «ατόμου»' νά γ ιατί αποκτούν δλο καί περισσότερο «πίστη στή μειοψηφία».II Επαναστατική αστική τάξη τής Γαλλίας τοΰ Π ου αιό)να χει

ροκροτούσε τόν Ρουσσώ, πού άλλωστε τότε δέν τόν πολυκατα- λάβαινε. Ή σύγχρονη αστική Γερμανία χειροκροτεί τό Νίτσε, «ου στό πρόσωπό του αμέσως αναγνώρισε ένστιχτωδώς τόν ποι η ιη - ίδεολόγο τής ταξικής τυραννίας.

' ()πο)ς καί νάχουν τά πράγματα, τό σίγουρο είναι πώς ό «ί·ομικισμός τοΰ ’Ίψεν άνταποκρίνεται πραγματικά σ’ αύτή τήν «■ ιίστη στή μειοψηφία» πού χαρακτηρίζει τούς αστικούς «δια-


νοούμενους κύκλους» τοΰ σύγχρονον κεφαλαιοκρατικού κόσμου. Σ ’ ενα γράμμα του στο Μπραντές, μέ ήμερομηνία 24 τοΰ Σεπτέμβρη 1871, ό "Ιψεν γράφει :

Σας εύχομαι πάν’ ά π ’ δλα εναν υγιή εγωισμό, πού θά σας υποχρέωνε νά βλέπετε πώς μονάχα δ,τι σάς ανήκει έχει πραγματική αξία κα'ι σημασία καί πώς δλα τ ’ άλα είν’ ανύπαρκτα.

'Η πνευματική κατάσταση πού εκφράζουν αυτές οί γραμμές δχι μονάχα δέν βρίσκεται σ’ αντίθεση μέ τήν πνευματική κατάσταση τοΰ άστοΰ «διανοούμενου» τής εποχής μας, μά ακριβώς τήν εκφράζει. 'Ό π ω ς τήν εκφράζουν κ ι’ οί παρακάτω γραμμές παρμένες άπ’ τό ίδιο γράμμα :

Ποτέ δέν καλοκ^τάλοβα τήν άλληλεγγύη. Τή δέχτηκα δπως δεχόμαστε μιά καθιερωμένη παράδοση. ’Ά ν είχαμε τό θάρρος νά τήν άπορρίψι-υμε όλότελα, θά λυτρωνόμαστε άπό ενα πολύ βαρύ φορτίο πού στενοχωρεί τό άτομο.

Τέλος, κάθε συνεπής αστός «διανοούμενος» πού νοιάζεται γιά τά ταξικά του συμφέροντα, δέν μπορεί πορά νά νοιώσει τήν πιο μεγάλη συμπάθεια γιά τον άνθρωπο πού έγραψε αυτά τά λ όγ ια :

Δέν νομίζω πώς στις άλλες χώρες τά πράγματα πάνε καλύτερα άπό δώ. Παντού τά άνώτερα ενδιαφέροντα είναι ξένα προς τή μάζα.

"Υιερα άπό δέκα καί παραπάνο) χρόνια, ό ’ Ιψεν, σ’ ενα γράμμα του στόν ίδιο τόν Μπραντές, εγραφε:

Δέν θά μπορούσα ποτέ ν’ ανήκα) σ’ ένα κόμμα πού Αάχε πίσω του τήν πλειο\|;ηφία. Ό Μπγιόρνσον λέε ι: «*Η μειοψηφία έχει πάντα δίκιο.»

Αυτά τά λόγια δέν μπορούν παρά νά επιδοκιμαστούν άπ’ τούς «άτομικιστές» ιδεολόγους τής σύγχρονης αστικής τάξης. Καί καθώς ή πνευματική κατάσταση πού εκφράζουν καθρεφτίζεται σ’ δλα τά δραματικά εργα τού ’Ίψεν, δέν είναι εκπληκτικό τό δ η αυτά τά έργα τράβηξαν τήν προσοχή καί κέντησαν τήν «ευαισθησία» τών ίδεολόγων τού φυράιιατος αύτοΰ.

Βέβαια, οί Ρωμαίοι τής άρχαιότητας είπαν, πολύ σωστά, πώς δταν δυο πρόσωπα λένε τό ίδιο πράγμα, δέν ε’ναι τό ίδιο ακριβώς πράγμα (non est idem). Στο έργο τού "Ιψεν, ή λέξη


«μειοψηφία» έχει άλλην έννοια ά π ’ αυτή πού τής δίνουν οί αστοί αναγνώστες τών εξελιγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών. Ό ’Ίψεν διατυπώνει τήν εξής επιφύλαξη :Ε ν ν ο ώ τή μειοψηφία εκείνη πού πάει μπροστά, αφήνοντας πίσω

της τήν πλειοψηφία.Πιστεύω πώς τό δίκιο είναι μέ τό μέρος εκείνου πού βρίσκεται περισσότερο σύμφωνος μέ τό μέλλον.Οι πόθοι κΓ οί γνώμες τοΰ ’Ίψεν σχηματίστηκαν, δπως τό

Ε· ρουμε, σέ μιά χώρα δπου δέν υπάρχει, επαναστατικό προλεταριάτο καί δπου ή καθυστερημένη λαϊκή μάζα ήταν κΓ αυτή μικροαστική μέχρι τό κόκκαλο. Στήν πραγματικότητα, ή μάζα αυτή δέν μπορούσε νά γίνει ή ενσάρκωση ενός προοδευτικού Ιδεώδους. Νά γιατί κάθε κίνηση προς τά μπρος φαινόταν αναγκαστικά στον ’Ίψ εν σάν κίνηση μιάς «μειοψηφίας», δηλοδή μιάς μικρής ομάδας σκεπτομένων ατόμων. Τό ίδιο δμως δέν συνέβαινε στις χώρες εκείνες δπου είχε αναπτυχθεί ή κεφαλαιοκρατική παραγωγή. Έ κ ε ΐ , ή κίνηση προς τά μπρος θά γινόταν ή μάλλον θά Ρτεινε νά γίνει ή κίνηση τής εκμεταλλευόμενης πλειοψηφίας. Στούς ανθρώπους πού μεγάλωσαν κάτω α π ’ τις συνθήκες πού γνώρισε ό ’Ίψεν, ή «πίστη στή μειοψηφία» έχει έναν όλότελα αθώο χαρακτήρα. Α κόμα περισσότερο : εκφράζει τις προοδευ- ιικές τάσεις μιάς μικρής πνευματικής δασης, περιτριγυρισμένης ά π ’ τήν άνυδρη έρημο τών φιλισταίων. ’Αντίθετα, στούς «διανοουμένους κύκλους» τών εξελιγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών, ή πίστη αυτή αντιπροσωπεύει τή συντηρητική αντίσταση στις ι' ιιΐνασταηκές απαιτήσεις τής εργατικής μάζας. 'Ό ταν δυο πρό- πωπα λένε τό ίδιο πράγμα, δέν είναι ακριβώς τό ίδιο. ΚΓ δταν δυο πρόσωπα «πιστεύουν στη μειοψ ηφία», δέν είναι καί πάλι ιό ίδιο πράγμα. "Οταν δμως κάποιος διδάσκει τήν «πίστη στή μι ιοψηφία», ή διδασκαλία του μπορεί καί πρέπει νά ξυπνάει μιά απήχηση συμπάθειας στήν ψυχή ενός άλλου, πού συμμερίζεται τήν πίστη αυτή κΓ αν ακόμα τή συμμερίζεται γιά άλλους ψυχολογικούς λόγους. Τέτοια ήταν ή περίπτωση τοΰ Ίψ εν . Οι βίαιες καί φλογερές επιθέσεις του εναντίον τής «πλειοψηφίας» χειροκροτήθηκαν από πολλούς, πού άκσυγοντας «πλειοψηφία» ι ννοοΰσαν τήν εργατική τάξη πού παλεύει γ ιά τή λευτεριά της. Ό "Ιψεν χτυπούσε μιά «πλειοψηφία» πού αγνοούσε κάθε προο- Λιυτική τάση καί τόν χειροκροτούσαν αυτοί πού έτρεμαν τις προοδευτικές τάσεις τής «πλειοψηφίας».

Προχωρούμε. Ό Μπραντές συνεχίζει:‘ Λν ωστόσο αναλύσουμε πιο βαθιά τόν ατομικισμό αυτό (τοΰ

Ίψ εν ) , θ* άνακαλύψουμε ένα κρυμμένο σοσιαλισμό πού δια-

126 Ε Ρ Ι Κ Ο Σ Ι Ψ Ε Ν

φαίνεται κιόλας στούς Στνλοβάτες τής κοινωνίας καί πού Ικδηλώθηκε στήν εμπνευσμένη απάντηση τοΰ "Ιψεν στούς εργάτες τοΰ Τρόντγεμ, κατά τό τελευταίο ταξίδι του στο Βορρά. ( ‘)

νΟπως είπα παραπάνω, χρειάζεται πολλή καλή θέληση γιά τήν άνακάλυψη σοσιαλιστικών στοιχείων στούς Στνλοβάτες τής κοινωνίας. Στήν πραγματικότητα, ό σοσιαλισμός τοΰ ’Ίψεν περιορίζεται στή θαυμάσια, μά τόσο αβέβαιη, επιθυμία «εξύψωσης τοΰ λαοΰ σ’ ένα άνώτερο επίπεδο». Αύτό δμως όχι μονάχα δέν έβλαψε μά, αντίθετα, πολύ συνέβαλε στήν επιτυχία τοΰ ’Ίψεν στούς «διανοούμένους κύκλους τής Γερμανίας» και τών άλλων κεφαλαιοκρατικών χωρών. ”Λν ό ’Ίψεν ήταν στ’ άλήθεια σοσιαλιστής, δέν θά επιδοκιμαζόταν άπ’ τούς άνθρώπους πού άντλοΰσαν τήν «πίστη τους άπ’ τή μειοψηφία» ά π ’ τό φόβο πού τούς γεννούσε τό επαναστατικό κίνημα τής «πλειοψηφίας». ’Α κριβώς, δμως. επειδή ό «σοσιαλισμός» τοΰ ’Ίψεν σήμαινε μονάχα τήν επιθυμία του «ν’ άνυψώσει τό λαό σ’ ένα άνώτερο επίπεδο», μπορούσε κι’ έπρεπε ν’ άρέσει σ’ αυτούς πού ήταν έτοιμοι ν ' αρπαχτούν άπό μιά κοινωνική μεταρρνΰμιο?] γιά ν’ άπο- φΰγουν τήν κοινωνική Επανάσταση. Κ ι’ έδώ δημιουργήθηκε μιά παρεξήγηση, δμοια μέ τήν παρεξήγηση πάνω στήν «πίστη στή μειοψηφία». Ό ’Ίψεν δέν προχώρησε πέρα άπ’ τήν επιθυμία «άνύψωσης τοΰ λαοΰ σ’ ένα άνώτερο επίπεδο», γιατί οί άν- τιλήψεις του είχαν σχηματιστεί κάτω ά π ’ τήν επίδραση τής μικρό - αστικής κοινωνίας, πού ή πορεία άνάπτυξής της δέν είχε άκόμα βάλει στήν ήμερησία διάταξη τό μεγάλο σοσιαλιστικό πρόβλημα’ ό περιορισμένος δμως χαρακτήρας τών πόθων τοΰ ’Ίψεν τοΰ εξασφάλιζε τήν επιτυχία στήν τάξη πού δέσποζε (στούς «διανοούμενους κύκλους») και πού ολάκερη ή εσωτερική ζωή της κατέχε- ται σήμερα ά π ’ το μεγάλο αύτό πρόβλημα.

Πρέπει άλλωστε νά υπενθυμίσουμε πώς στά δραματικά έργα τοΰ ’Ίψεν, σχεδόν δέν άντιλαμβάνεται κανείς τις μεταρρυΐ)- μιστικές του τάσεις, πού εξ άλλου είναι τόσο περιορισμένες. *Η σκέψη του μένει έξω άπό κάθε πολιτική στήν πλατεία έννοια τής λέξης, είναι δηλαδή ζένη στά κοινωνικά προβλήματα. Διδάσκει

1. Ό ’Ίψεν είχε πεϊ στούς οργανωμένους εργάτες τοΰ Τρόντγεμ, στις 14 τοΰ Ίούνη 1885 : «Ή μεταβολή το>ν κοινωνικών σχέσεοιν, πού τοιρα ετοιμάζεται στήν Εύροιπη, άναφέρεται κύρια στή μελλοντική κατάσταση τοΰ εργάτη καί τής γυναίκας. Περιμένω αυτή τή μεταβολή, τήν ελπίζω, θέλω νά δράσω καί θά δράσω γι’ αυτή μ’ δλες μου τις δυνάμεις, σ’ δλη μου τή ζωή».


. i|v (κάθαρση της βούλησης», τήν «εξέγερση τοΰ ανθρώπινου «νιΐΐματος», δέν ξέρει δμως ποιο σκοπό πρέπει νά δώσει στήν• Ι.·-«ίθαρη βούληση», ποιες κοινωνικές σχέσας πρέπει νά χτυ* ιιι'μιιι τό «ξεσηκωμένο» ανθρώπινο πνεΰμα. Ε ίνα ι κ ι’ αυτό ενα •Ιπόμα τεράστιο ελάττωμα, π ο ύ — μαζύ μ’ αυτά πού άναφέραμε «ιψαπάνω — πολύ συνετέλεσε στήν επιτυχία τοΰ ’Ίψεν στούς> 'διανοούμενους κΰκλους» τοΰ κεφαλαιοκρατικού κόσμου. Οί κύκλοι αυτοί μπορούσαν νά χειροκροτούν τήν «εξέγερση τού ανθρώπινου πνεύματος» ενόσω γινόταν στ’ δνομα τής εξέγερσης, δη- λκΛη / νόοω ξμενε χωρίς οκοπό και dkv άπειλοΰσε την «κα&ε- •ιιι/χυΐα τάξη». Οί «διανοούμενοι κύκλοι» τής άστικής τάξης ι· ιιοροϋσαν ν’ άκοΰν μέ τήν πιο μεγάλη συμπάθεια τόν Μπράντ νι'ι φ ω ν ά ζε ι:

♦ Vi γυρίσουμε δρη, πεδιάδες, παγετώνες, θά γυρίσουμε δλη τήχώρα, θά καταστρέψουμε τις παγίδες πού σκλαβώνουν τις ψυχές τοΰ λαοΰ. Θά ανανεώσουμε, θά λυτρώσουμε, θά χτί- οουμε, θά έξαφανίσουμε κάθε κατάπτωση.

\ν δμως αυτός ό ίδιος ό Μπράντ εόινε νά εννοήσουν πώς •ΙνανΙωνε καί καθάριζε τις ψυχές, δχι μονάχα γιά νά τις σεργια- »·οι στά πηγμένα κύματα τών παγετώνων, μά γιά νά τις σπρώ- «νμ οί μιά ορισμένη επαναστατική δράση, οί «διανοούμενοι κύ- «Α(·ι» θά τόν εβλεπαν μέ συχασιά σάν δημαγωγό καί θ ’ άποκα- Αουσαν τόν ’Ίψεν μεροληπτικό ουγγραφέα. Τότε, δλο του τό τα- Αΐν(ο δέν θά κατάφερνε νά τόν σώσει: καί θ ’ αποδειχνόταν όλο- ψάνιρα πώς οί «διανοούμενοι κύκλοι» δέν κατέχουν τήν αναγκαία δεκτικότητα γιά νά εκτιμήσουν τό ταλέντο.

Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί ή αδυναμία τοΰ ’Ίψ εν , πού δέν πώς νά βρει μιά διέξοδο τής ηθικής στήν πολιτική καί

λ..ι' καθρεφτίζεται στά εργα του μέ τήν εισαγωγή άφηρημένων (ΐιπίχιίων, δανειΠμένων άπ’ τό συμβολισμό, δχι μονάχα

ν τόν ζημίωσε μά καί τόν ωφέλησε στά μάτια τοΰ μεγαλύτε- ι·"Γ μι'ρους τοΰ μορφωμένου κοινού. Οί «ιδεώδεις άνθρωποι» ιοι· Ί ψ ι ν είναι εικόνες θολές καί δίχως σάρκα. Αυτό ακριβώς ·Ιμ«·κ; χρειαζόταν γιά νάχει επιτυχία στούς «διανοούμενους κύκλου·.» τής άστικής τάξης: οί κύκλοι αυτοί δέν μπορούν νά συμ- Μΐιθιμιουν παρά μονάχα «ιδεώδεις ανθρώπους», πού δέν έκφρά- ν·»υν παρά θολούς κ ι’ ακαθόριστους πόθους γιά «ανώτερες σφαΐ- υ»<. · χαί πού δέν τούς κατέχει καμμιά επιθυμία «νά χτίσουν εδώ, ·»* αί·ιή τή γή, τή βασιλεία τών ουρανών».

Λυτή είναι ή ψυχολογία τών «διανοούμενων κύκλων» της


αστικής τάξης τοϋ καιρού μας, ψυχολογία πού εξηγείται, δπως βλέπουμε, άπ1 τήν κοινών ιολογία. Ί Ι ψυχολογία αύτή εβαλε τή σφραγίδα της σ’ δλη τή σύγχρονη τέχνη. Σ ’ αύτή πρέπει νά ζη τήσουμε τήν αίτια τής τωρινής πλατείας επιτυχίας τοϋ συμβολισμού. 'Η άναπόφευχτη σύγχιση τών καλλιτεχνικών εικόνων, πού δημιούργησαν οί συμβολιστές, άνταποκρίνεται στήν άναπόφευχτη άοριστία τών πόθων — όλότελα ανίκανων στήν πράξη — πού γεννιούνται στούς «διανοούμενους κύκλους» τής σύγχρονης κοινωνίας. 01 κύκλοι αυτοί, τή στιγμή πού είναι δσο γίνεται περισσότερο δυσαρεστημένοι ά π 5 τή γύρω τους πραγματικότητα, δέν μπορούν νά υψωθούν στήν επαναστατική της άρνηση.

’Έ τσ ι , ή πνευματική κατάσταση τών «διανοούμενων κύκλων» τής άστικής τάξης, πού δημιουργεί ή σύγχρονη πάλη τών τάξεων, άνασταίνει τή νέα τέχνη. ‘Η ΐδ ια ή κεφαλαιοκρατία. πού στό πεδίο τής παραγωγής άποτελεΐ ενα εμπόδιο γιά τήν χρησιμοποίηση δλων τών παραγωγικών δυνάμεων πού διαθέτει ή σύγχρονη άνθρωπότητα, ενεργεί σάν τροχοπέδη και στό πεδίο τής καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Κ ι3 ή εργατική τάξη ; 'Η οικονομική της κατάσταση δέν τής επιτρέπει, σήμερα, ν’ άσχοληθεΐ πο?Λ> μέ τήν τέχνη. ‘Ό σο δμως άσχολοϋνται οί «διανοούμενοι κύκ?νθΐ» τής έργαπκής τάξης, πρέπει σίγουρα νά υΐοί)ετήσουν μία ορισμένη στάση απέναντι στό συγγραφέα μας.

’Αναγνωρίζοντας τά ελαττώματα πού άναφέραμε στή σκέψη και στό εργο τού Ί ψ ε ν και κατανοώντας τήν προέλευσή το\ις, οί «διανοούμενοι κύκλοι» τής εργατικής τάξης δέν μπορούν νά νά μήν άγαπήσουν σ’ αυτόν, τόν άνθρωπο πού βαθιά μίσησε τό μικροαστικό τυχοδιωκτισμό, και τόν καλλιτέχνη πού ερριξε ενα τόσο δυνατό φώς στήν ψυχολογία τοϋ τυχοδιωκτισμού αύτοΰ. Ή «εξέγερση τοΰ άνθρώπινου πνεύματος» πού έκφράζεται σήμερα στίς επαναστατικές τάσεις τής εργατικής τάξης δέν είναι, άνάμεσα στ’ άλλα, κα! μιά εξέγερση εναντίον τής μικροαστικής ποταπότητας, εναντίον τής «μικροψυχίας» πού κατηγορούσε Λ "Ιψεν μέ τό στόμα τοΰ Μπράντ του ;

Βλέπουμε, λοιπόν, πώς ό ’Ίψεν προσφέρει τό παράδοξο παράδειγμα ενός καλλιτέχνη πού αξίζει, σχεδόν στόν ϊδιο β«θ μό, αν και γιά λόγους αντίθετους, τή συμπάθεια τών «λογοτεχνικών κύκλων» τών δύο μεγάλων τάξεων τής σύγχρονηι κοινωνίας, τών διαμετρικά άντιτιθέμενων. "Ενας τέτοιο., καλλιτέχνης φτιάχτηκε — δέν γινόταν αλλιώς — κάτω άπό συν θήκες πού πολύ λίγο έμοιαζαν μέ τις συνθήκες κάτω ά π ’ τί·. όποιες ξετυλίγεται ή μεγάλη πάλη τών τάξεων τής εποχής μας

Λ Ε Ω Ν Τ Ο Λ Σ Τ Ο Ϊ *

I

Ο Τ 0 Λ Σ Τ 0 1* ήταν κ ι’ εμεινε σ’ δλη του τή ζωή ενας μεγαλοαφέντης. Στήν αρχή, ό μεγαλοαφέντης αύτός χάρηκε ήρεμα τ ’ αγαθά τής ζωής πού τοΰ πρόσφερε ή

προνομιούχα θέση του. 'Ύστερα — κάτω άπο τήν επίδραση ανθρώπων πού σκέφτονταν γιά τήν ευτυχία και τήν τύχη τοΰ λαοΰ

άπόχτησε τήν πεποίθηση πώς ή εκμετάλλευση τοΰ λαοΰ —πηγή τών αγαθών άπ : τά όποια επωφελιοταν— ήταν πράγμα ανήθικο. Κι έπείσθηκε πώς ή «βούληση» πού τον είχε δώσει τή ζωή τοΰ απαγόρευε νά εκμεταλλεύεται τό λαό. Δέν οκέφτηκε δμως πώς δεν είναι αρκετό νά μήν εκμεταλλεύεται τό λσό, αλλά πρέπει καί νά βοηθήσει στή δημιουργία τών κοινωνικών σχέσεων πού ί)ά εξαφανίσουν τις κοινωνικές τάξεις καί, κατά συνέπεια, τήν ι /.μετάλλευση τής μιάς τάξης απ’ τήν άλλη. 'Η ηθική του διδασκαλία στάθηκε απόλυτα αρνητική.

Μ ή θυμώνεις. Μήν έκδίδεσαι σέ όργια. Μή βρίζεις. Μήν πολεμάς. Νά σέ τι συνοψίζεται, κατά τή γνώμη μου, ή διδασκαλία τοΰ Χριστού. (3)

Κ ι’ ή αρνητική αυτή ηθική ήταν, στή στενότητά της, ασύγκριτα κατώτερη ά π ’ τή θετική ηθική διδασκαλία τών ανθρώπων ι κείνων πού «πάνω α π ’ δλα έβαζαν τήν ευτυχία τοΰ λαοί» καί νοιάζονταν γιά τήν «τύχη» του. ’Ά ν σήμερα οί ίδιοι αύτο'ι άνθρωποι είναι πρόθυμοι νά δοΰν τον Τολστόϊ σάν δάσκαλό τους και σάν συνείδησή τους, τό πράγμα εξηγείτα ι: οί σκληρές συνθήκες τής ζωής γκρέμισαν μέσα τους τήν πίστη στόν εαυτό τους

* Τά δυο αύτά κείμενα δημοσιεύτηκαν στο Ιο φύλλο (1910) τής ι ;ηΟτ<όρησης Τ ’ ’Λ σ τ έ ρ ι (Ζβεζδά;· καί στά φύλλα 9-10 τής Επιθεώρησης ό ϋ ο σ ι α λ - δ η μ ο κ ρ ά τ η ς (Γενάρης τοΰ 1911). Βρίσκονται στον τόμο 24 τών απάντων τοΰ Πλεχάνωφ (ρούσικη έκδοση).

2. Τ ά ώ ρ ι μ α σ τ ά χ ι α .

190 Λ Ε Ω Ν Τ Ο Λ Σ Τ Ο Ϊ

και στήν ϊδια τους τή διδασκαλία. Δίχως αμφιβολία είναι λυπηρό πού τά πράγματα ήρθαν ετσι. ’ Ας ελπίσουμε πώς σέ λίγο θά είναι αλλιώς. Τό μαντεύουμε κιόλας άπό τή γοητεία πού έξασκεΐ ό Γολστόϊ. Νομίζω πώς δσο θ ’ αυξάνεται αύτή ή γοητεία, θά πλησιάζει κ ι’ ή στιγμή πού δσο ι δέν άρκοΰνται σέ μια αρνητική ηθική, θά διαπιστίόσουν πώς ό Τολστόϊ δέν μπορεί πιά νά είναι ό ηθικός τους δάσκαλος. Αυτό φαίνεται παράδοξο, κι’ δμως ετσι είναι.

Θά μοΰ ποΰν : ωστόσο, ό θάνατος τοΰ Τολστόϊ συγκίνηπε δλο τόν πολιτισμένο κόσμο. ’Α παντώ: ναί, άλλά κοιτάχτε π. χ. τή δυτική Ευρώπη και θά δεΐτε κι" οι ίδιοι ποιος «αγαπάει απλώς» τόν Τολστόϊ κα'ι ποιος τόν αγαπάει «ως ενα σημείο κα'ι ιιή παρέκει». Αύτοι πού «απλώς αγαπούν» τόν Τολστόϊ (άλλο μέ λιγώτερη κι5 άλλος μέ περισσότερη ειλικρίνεια κα'ι εν·· ταση)ςε!ν’ οί ιδεολόγοι τών άνωτέρων τάξεων, δηλαδή αύτοι πού είναι πρόθυμοι ν άρκεστοΰν σέ μιά αρνητική ηθική κα'ι πον, μην έχοντας πλατιά κοινωνικά ενδιαφέροντα, προσπαθούν νά γεμίσουν τό κενό τής ψυχής τους ιιέ διάφορες θοησκευτικές τάσεις. Κ ι5 αυτοί πού αγαπούν τόν Τολστόϊ «ώς ενα σημείο καί μή παρέκει» είναι οί συνειδητοί εκπρόσωποι τοΰ εργαζόμενου πληθυσμού, πού δέν άρκοΰνται σέ μιά αρνητική κριτική καί πον δέν έχουν καμμιά ανάγκη νά βασανιστούν γιά νά βροΰν τό νόημα τής ζωής του, γ ιατί άπό καιρό κιόλας τό βρήκαν «χαρούμενα^ στήν πορεία πρός ενα μεγάλο κοινωνικό σκοπό.

« Από πού» καί «μέχρι ποΰ» τόν αγαπούν αυτοί τόν Τολστόϊ ;

Ή απάντηση ειν' εύκολη. Εκτιμούν τον Τολστόϊ τόν συγγραφέα πού, άν καί δέν κατάλαβε τήν πάλη γιά τή μεταβολή τών κοινίονικών σχέσεων καί στάθηκε αδιάφορος «πεναντί της, ένοιωσε δμως βαθιά τά τρωτά τού σύγχρονου κοινωνικού καθε στώτος. ’Εκτιμούν ακόμα σ’ αυτόν, τόν συγγραφέα πού χρησιμοποίησε τό τεράστιο καλλιτεχνικό ταλέντο του γιά νά περιγράψει ανάγλυφα, άν καί επεισοδιακά, αυτά τά τρο)τά.

Νά «άπό ποΰ» καί νά «μέχρι ποΰ» οί αληθινά προοδευτικοί άνθρωποι τοΰ καιρού μας αγαπούν τόν Τολστόϊ.

II

ϋ ΚΟ Μ Η Σ Τολστόϊ, πού συχνά διακήρυσσε πώς δέν είχε τίποτα τό κοινό μέ τούς σοσιαλιστές, δέν προσπάθησε, άπ’ οσο ξέρω, ούτε μιά φορά νά καθορίσει τή στάοη

........ί ιίναντι στόν επιστημονικό σοσιαλισμό τοΰ Μάρξ. Κι5 εϊναι»ί·ν·ιι|το: *0 σοσιαλισμός αυτός τοΰ ήταν σχεδόν άγνωστος. ΚΓ• ·ιΐπ. σιό βιβλίο τ ο υ : Τά (οριμα στάχια, υπάρχουν γραμμές Mm·, προφανώς χωρίς νά τό ύπο\|>ιάζεται ό κόμης Τολστόϊ, δεί-

rijv απόλυτη αντίθεση πού υπάρχει ανάμεσα στή διδα- ΚΜΐιλίιι ίου και στή διδασκαλία τοΰ Μάρξ.

• αν τούς άλλους υλιστές, ό Μάρξ βρισκόταν πολύ μακριά Λ<\' 111 σκέψη πώς «ό σκοπός τής ζωής βρίσκεται εξω άπ’ τις .1 ί. ·> ιιΓμϊι ις». Στο βιβλίο του : ή ' Α γ ί α Οικογένεια , έδειξε κιόλας ι" .η νδιομο πού υπάρχει ανάμεσα στο σοσιαλισμέ και τόν νλι- •·Ι·" ,ινιχιί, κι ιδιαίτερα την υλιστική διδασκαλία τοΰ «ήθινοΰ Αικιΐιΐιΐματος γιά τήν απόλαυση». Στο έργο τοΰ Μάρξ ομο>ς,............ κι στούς περισσότερους υλιστές, ή διδασκαλία αυτή ποτέtu ν 1 1 / 1 ι ην εγωιστική μορφή μέ τήν οποία τή βλέπει ό ΙδεαλιστήςΓολ..... ι Αντίθετα, τοΰ χρησίμευε σάν ενα επιχείρημα γιά τήν

. .......»'jint.i| τών σοσιαλιστικών διεκδικήσεων.’(> Ι ολστόί άντιτίθεται τό ϊδιο στο Μάρξ μέ τή στάση του

ιΐ ιι viaντt στή θρησκεία.’(hut π ιό ϋρησκευτική γινόταν ή "άντίληψη τον κόσμου

μ»"ι· a>ιιι κι Λ. Τολστόϊ , τόσο λιγώτερο ταίριαζε μέ την άντί- 4ι/ι/»/ ΐοΟ κόσμον τής σοσιαλιστικής έργατικής τάξης.

II οΓΓουδαιότητα τής διδασκαλίας τοΰ Τολστόϊ δέν βρίσκε* fit· " ι ί ι στήν ηθική, ούτε στή θρησκευτική πλευρά της. Βρίσκε- ι mi " ΐ ΐ | ζωηρόχρωμη περιγραφή τής εκμετάλλευσης τοΰ λαοΰ, πού Λν Οιιηι ιΐιί Εξαφανίζονταν κι’ οί ανώτερες τάξεις. Ό Τολστόϊ |Ur<m ιήν Εκμετάλλευση αυτή απ’ τήν άποψη τοΰ ήθικοΰ κακοΰ Μιμ· Mm .i vm στούς εκμεταλλευτές. Αυτό ωστόσο δέν τόν έμπό- ftnm νιΐ ιήν περιγράψει μέ τό συνηθισμένο ταλέντο του, πού ιΐνιο ιιριίστιυ.

Τί καλό υπάρχει στό βιβλίο ; Ή βασιλεία τον Θεον είναι μέσα μ α ς ; Τό μέρος δπου περιγράφει τά βασανιστήρια πού ό κυβερνήτης επιβάλλει στούς χωρικούς. Τ ί μπορούμε νά παραδεχτούμε άπό τό φυλλάδιο : Ποια ε ίν’ ή ζωή μου ; ΙΊάνω άπ’ δλα αύιά πού άναφέρει σχετικά μέ τή στενή σχέση πού υπάρχει άνάμεσα στις διασκεδάσεις, και τις πιό άνίόδυνες, τής τάξης πού δεσπόζει και στήν εκμετάλλευση τού λαού. Τί συγκινεΐ τόν άνα- γνώστη τού άρθρου: dkv μπορώ π ιά νά σω πάσω ; *Η καλλιτεχνική περιγραφή τής εκτέλεσης δώδεκα χωρικών. Σάν δλους τούς «απόλυτα συνεπείς» χριστιανούς, ό Τολστόϊ είναι ενας πολύ κακός πολίτης. "Οταν δμως ό πολύ κακός αύτός πολίτης αρχίζει ν ’ αναλύει μέ τή συνηθισμένη του δύναμη τις ψυχικές καταστάσεις τών εκπροσώπων και τών υπερασπιστών τού καθεστώτος, δταν καταγγέλλει δλη τήν ηθελημένη κ ι’ αθέλητη υποκρισία τών συνεχών ιερεμιάδων τους γιά τό δημόσιο τάχα καλό, τότε είναι ενας μεγάλο; πολίτης. Κηρύσσει τή μή βίαιη αντίσταση στό κακό, μά σελίδες σάν αυτές πού άνάφερα ξυπνούν στήν ψυχή τού αναγνώστη τήν ιερή επιθυμία ν’ άντιτάξει στή δεσποτική βία τήν επαναστατική δύναμη. Συνιστα νά περιοριζόμαστε στό οπλο τής κριτικής, οί ξεχωριστές δμως περιπτώσεις πού άναφέραμε δικαιολογούν απόλυτα και τήν έσχατη άντίσταση. Νά τί τό πολύτιμο υπάρχει στή διδασκαλία τοϋ κόμιτα Τολστόϊ.

Οί σπουδαίες δμως σελίδες πού άναφέραμε δέν άντιπροσω- πεύουν παρά ενα ελάχιστο μέρος άπ’ δσα εγραψε τά τελευταία τριάντα χρόνια. "Ολα τ ’ άλλα, δσα διαπνέονται άπ’ τήν ήθική καί θρησκευτική τον διδασκαλία, είναι άντίθετα στίς προοδευτικές τάσεις τοϋ αιώνα μας' δλα τ ’ άλλα άνήχουν σέ μιά ιδεολογία πού είναι άπόλυτα άντίθετη στήν ιδεολογία τών εργαζομένων.

"Ενα γεγονός δμως ε ιν’ αξιοσημείωτο! ’Ακριβώς επειδή δλα τ ’ άλλα ανήκουν στόν τομέα μιας Ιδεολογίας πού δέν συμβιβάζεται μέ τήν ιδεολογία τών εργαζομένων μαζών, οί Ιδεολόγοι τών άνωτέρων τάξεων μπόρεσαν «ήθικά» νά ύποκλιθοϋν μπρος στό κήρυγμα τοϋ κόμιτα Λ. Τολστόϊ. Σίγουρα τό κήρυγμά του στιγμάτιζε τά έλαττώματά τους. Δέν ήταν δμως καί τόσο κακό αύτό. Πολλοί χριστιανοί ίεροκήρυκες στιγμάτισαν κι’ αυτοί τά ελαττώματα τών άνωτέρων τάξεων, πράγμα πού δέν εμπόδισε τό χριστιανισμό νά μείνει ή θρησκεία τής σύγχρονης κοινωνίας. Τό ουσιώδες είναι πώς ό Τολστόϊ συμβουλεύει δτι στό κακό δέν πρέπει ν’ άντιτάξει κανείς βία. Ά ν τό γαλλικό κοινοβούλιο «εκλινε τό γόνυ» μπρος στόν Τολστόϊ τήν ίδια σχεδόν ήμέρα πού χειροκροτούσε τόν Μπριάν γιά τή δραστήρια καταστολή μιας

Λ Ε Ω Ν Τ Ο Λ Σ Τ Ο Τ

• I "(ΐ/ίας, αυτό εγινε για τόν άπλοΰστατο λόγο οτι τό τολστοϊκόΜ..... ..Μ<* Λεν τρομάζει καθόλου τό καθεστώς πού εκπροσα>πεϊ τό, μΜκμ'ι κοινοβούλιο. Δέν εχει κανένα λόγο νά το φοβάται, Ι , ί Αντίθετα, κάθε λόγο νά τό επιδοκιμάζει, γ ιατί τοΰ προσ· ί < ι·· · ι ήν ε\’χάριστη ευκαιρία νά «κλίνει τό γόνυ» μπρός του, Ι>( /··*.; κανένα σοβαρό κίνδυνο, δείχνοντας έτσι μιά δήθεν προο- Λμ 'Μ « μ πλευρά.

Ε Ν Α Μ Υ Θ ΙΣ Τ Ο Ρ Η Μ Α Τ Ο Υ Τ Σ Ε Ρ Ν Υ Τ Σ Ε Φ Σ Κ Υ *

ΠΟΙΑ Ε ΙΝ Α Ι ή αιτία τής εξαιρετικής επιτυχίας τοΰ μ υθ ιστορήματος: Τ ί π ρ έπε ι νά γ ί ν ε ι ; (ι) Ε ίναι ή ίδ ια αΐ- τία πού προσδιορίζει τήν επιτυχία τών λογοτεχνικών έρ

γων γενικά: βρίσκει κανείς σ’ αύτό τό μυθιστόρημα μιά ζωντανή άπάντηση, χειροπιαστή, στά προβλήματα πού ενδιαφέρουν ενα μεγάλο μέρος τοΰ μορφωμένου κοινού. Οί ιδέες πού εκφράζει δέν ήταν νέες. Ό Τσερνυτσέφσκυ τίς είχε ολωσδιόλου δανειστεί ά π ’ τή δυτική λογοτεχνία. Πολύ πριν ά π ’ αύτόν, ή Γεωργία Σάνδη εϊχε υποστηρίξει τήν άποψη τής ελευθερίας στόν έρωτα και πάνω ά π ’ δλα τήν άνάγκη ύπαρξης ειλικρινών καί τίμιων σχέσεων άνάμεσα στόν άντρα κα'ι στή γυναίκα. Οί ηθικές άπαι- τήσεις τής Λουκρητίας Φλοριάνι σχετικά μέ τόν έρωτα δέν ξεχώριζαν καθόλου άπ’ τίς άπαιτήσεις τής Βέρας Παύλοβας Λοπου- σοβα - Κιρσάνοβα. Καί θάταν εύκολο νά βγάλουμε άπ’ τό μυθιστόρημα Ιά κ ω β ο ς μιά μακριά σειρά άπό άποσπάσματα πού ν’ άποδείχνουν πώς τό μυθιστόρημα: ΤΙ πρ έπ ε ι νά γ ί ν ε ι ; ξαναδίνει συχνά άτόφιες τίς σκέψεις καί τούς στοχασμούς τοΰ ήρωα τής Γεωργίας Σάνδη, ήρωα γεμάτου αυταπάρνηση καί οπαδού τοΰ έλεύθερου έρωτα.

Μά ή Γεωργία Σάνδη δέν ήταν ή μόνη πού ύποστήριζβ τήν ελευθερία σ’ αύτοΰ τού είδους στίς σχέσεις. Ξέρουμε πώς ό Ρόμπερτ ’Όουεν κ ι’ ό Φ ουριέ— πού είχαν αποφασιστική έπί-

* Τό κείμενο αυτό ανήκει στή μελέτη τοϋ Πλεχάνωφ: Τ σ ε ρ ν υ τ σ έ φσ κυ , πού γράφτηκε στά 1909 καί δημοσιεύτηκε στήν Πετρούπολη στά 1910. Βρίσκεται στόν 5ο τόμο τών ‘Α π ά ν τ ω ν τοΰ Πλεχη νωφ (ρούσικη έκδοση).

1. Τό μυθιστόρημα αύτό γράφτηκε απ’ τό μεγάλο Ρώσο συγγρα" φέα καί διανοητή Τσερνυτσέφσκυ στά 1864, ενώ βρισκόταν φυλακισμένος στό φρούριο Πετροπαυλόβσκ στήν Πετρούπολη. Είχε τεράστια καί άγα θοεργό επίδραση πάνω στή νέα γενιά τών χρόνων 1870—1880.

ΕΝΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΤΣΕΡΝΥΤΣΕΦΣΚΥ 130

<«ραση πάνω στις αντιλήψεις τοΰ Τσερνυτσέφσκυ — διέδιναν κ ι’ ιιΰτοί τήν Ιδέα τής ελευθερίας στόν έρωτα (‘)

Στα χρόνια 1840 κα! μετά, οί Ιδέες αυτές είχαν βρει θερ- μιιυς θιασώτες στή Ρωσία. "Ετσι ό Μπελίνσκυ, στά γραφτά του, ι χφράστηκε πολλές φορές κα'ι μέ πάθος γιά τήν ελευθερία κα'ι ι Μ ν είλικρίνεια στις ερωτικές σχέσεις. Ό αναγνώστης σίγουρα (Vν θα ξέχασε τις πικρές επικρίσεις πού ό «μαινόμενος Βησσα- ιι(<·>ν» (a) κάνει στήν Ταπάνα (a) τοΰ Ποΰσκιν, γ ιατί ή τελευταία, /ιού αγαπάει τόν Ό νιέγκιν , μά πού δόθηκε «σ’ έναν άλλο», δέν ό < ο λουθεί τήν κλίση τής καρδιάς της κι’ εξακολουθεί νά ζεΐ μέ ιο γέρο άντρα της πού δέν αγαπά.

Στά «χρόνια γΰρω στό 1840» οΐ καλύτεροι άντ^ρωποι ακολουθούσαν τ'ις αρχές τοΰ Αοπούσωφ κα! τοΰ Κιρσάνωφ στ'ις σχέ- αιις τους μέ τ'ις γυναίκες. 'Ωστόσο, μέχρι πού δημοσιεύτηκε τό »/ ιρ έπ ε ι νά γίνει ; μιά φούχτα μονάχα διαλεχτό! είχαν υίοθετή- " ΐ ΐ αύτές τις αρχές. 'Η μάζα τοΰ μορφωμένου κοινού καθόλου "•ν ιΙς καταλάβαινε. "Ακόμα κ ι’ ό Χέρτσεν, στό μυθιστόρημά ι ου Πυιός ε ίν ’ ό ένοχος ; δέν τ'ις έξέφρασε μ’ δλη τήν πρεπού- μ.νη σαφήνεια. Ό κ. Ντρουζίνιν είναι ακριβέστερος στή νου- Ι'ιλλα του Ηωλιν Σάξ. ‘Ωστόσο, ή νουβέλλα αύτή ήταν μέτρια" μι ιά πρόσωπα, πού ανήκαν στήν υψηλή κοινωνία—άριστοκρα-

ι ία κι άνώτεροι υπάλληλοι— δέν παρουσίαζαν κανένα ένδιαφέ- ι·ον γιά τούς Ραζνότοιντυ (έτσι λέγονταν οί προοδευτικοί διανοούμενοι τών μέσων τοΰ 19ου αιώνα, πού προέρχονταν άπ’ δλες ι Κ. τάξεις), πού ά π 3 τό τέλος τής βασιλείας τοΰ Νικολάου τοΰ l iti «‘«noτελούσαν τήν αριστερή πτέρυγα τοΰ μορφωμένου κο Όΰ.

Μέ τήν έκδοση τοΰ Τ ί πρ έπ ε ι νά γ ίνε ι ; δλα άλλαξαν, ')λα ί yivuv πιό καθαρά, πιό χτυπητά κ ι’ ακριβή. Ά π ό δώ κα! μπ^ός καμμιά αμφιβολία δέν είναι πιά δυνατή. Ο ί άνθρωποι πού στο- /οΙ.ονταν είχαν νά διαλέξουν: ή ν ’ ακολουθήσουν στήν ερωτική ιιοΐι. ζωή τις αρχές τών Αοπούσωφ κα! Κιρσάνωφ, ή, άν, δσο μι* Λν δοκίμαζαν ένα νέο συναίσθημα, υποκλίνονταν πάντα μπρος ιΐιήν αγιότητα τοΰ θεσμού τοΰ γάμου, νά καταφύγουν στήν πα-

I ΚΙναι άνο'χρελο νά υπενθυμίσουμε έδώ τή δραστήρια προπαγάν- Λ«· «<·>► Γόμπερτ Όουεν πρός αύτή τήν κατεύθυνση. "Οσο γιά τόν Φου- »>" , αναφέρουμε τά τόσο βαθιά λόγια του : «Τά ερωτικά θέσμια... δέν• Ivii iiiyi/. ’ί,οσωρινές κι’ έναλλασσόμενες μορφές τοϋ έρωτα κι’ δχι t v ' ιΐχίνητο |ία·3ρο». Ά π α ν τ α τού Κάρ. Φουριέ, τόμος 4ος.

Ά Παρατσούκλι τοΰ Μπελίνσκυ.I Ίίρωΐόα τοΰ ποιήματος Ε ύ γ έ ν ι ο ς Ό ν ι έ γ κ ι ν , τοΰ

I ΙοΟσκιν.

136 ΕΝΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΤΣΕΡΝΥΤΣΕΦΣΚΥ

λιά δοκιμασμένη λύση τών κρυφών περιπετειών' η, τέλος, μπορούσαν νά πνίξουν όλότελα μέσα τους κάθε ερωτικό συναίσθημα, άφού εξακολουθούσαν ν 3 «ανήκουν» σέ κάποιον άλλο, αν κι’ είχαν πάψει νά τόν αγαπούν. Ή έκλογή επρεπε νά γίνει μέ πλήρη συναίσθηση τών πραγμάτων. Ό Τσερνυτσέφσκυ φώτισε τόσο καθαρά τό ζήτημα, ώστε ή απερισκεψία, πού άλλοτε θεωρούνταν φυσική, καί τό αυθόρμητο στοιχείο στις ερωτικές σχέσεις δέν ήταν πιά δυνατά. Ό έρωτας υποτασσόταν στον έλεγχο τής συνείδησης* μιά νέα αντίληψη πάνω στις σχέσεις τού άντρα καί τής γυναίκας διαδόθηκε σ3 ενα ευρύ κοινό.

Τό γεγονός αυτό είχε πολύ μεγάλη σημασία γιά τή Ρωσία τών χρόνων γύρω στά 1860. 01 μεταρρυθμίσεις, πού μόλις είχαν γίνει, είχαν αναστατώσει δχι μονάχα τήν κοινωνία, μά καί τήν οικογένεια. Τό φώς εμπαινε σέ γωνιές πού ποτέ δέν είχαν δει αχτίδα. Καθένας ήταν υποχρεωμένος νά εξετάσει τόν εαυτό του, νά κοιτάξει μέ καθάριο μάτι τις σχέσεις του μέ τούς διπλανούς του, μέ τήν κοινωνία καί τήν οικογένεια. "Ενα νέο στοιχείο : οί π ε ποιθήσεις — πού μέχρι τότε μόνο σέ μιά φούχτα ιδεαλιστές απαντούσε κανείς — άρχισαν νά παίζουν ενα μεγάλο ρόλο στις οίκογε- νειακές σχέσεις, στον έρωτα καί στή φιλία. Μιά διαφορά πεποιθήσεων προκαλοΰσε αναπάντεχες ρήξεις. Συνέβαινε συχνά μιά γυναίκα ν ’ ανακαλύπτει μέ φρίκη πώς ό άντρας στον όποιον νόμιμα «ανήκε» ήταν ενας σκοταδιστής, ενας καταχραστής, ενας κόλακας πού σερνόταν μέ τήν κοιλιά μπρός στούς προϊσταμένους του. "Ενας άντρας πού μέχρι τότε ήταν ό ευτυχής κάτοχος μιάς όμορφης γυναίκας καί πού ξάφνου — μέ τρόπο αναπάντεχο καί γιά τόν ίδιο — συγκινιόταν απ’ τό ρεύμα τών νέων ιδεών, διαπίστωνε μ’ απελπισία πώς ολάκερο τό ενδιαφέρον τής δμορ- φης κούκλας του αφιερωνόταν δχι στούς «νέους ανθρώπους» καί στις «νέες ιδέες», αλλά στις νέες τουαλεττες, στούς χορούς, καθώς καί στήν προαγωγή καί τό εισόδημα τοΰ συζύγου της. "Ολες οί εξηγήσεις κ ι’ οί εξορκισμοί αποβαίνουν μάταιοι κι* ή δμορφη μεταβάλλεται σέ μέγαιρα, δταν ό άντρας της τολμά νά πει πώς μ’ ευχαρίστηση θά πρόσφερε «υπηρεσίες», αλλά δέν θά ήθελε νά «υποδουλωθεί».

Τ ί πρέπει νά γ ίν ε ι ; Τό ξακουστό μυθιστόρημα εδειχνε τί επρεπε νά γίνει. Κάτω α π’ τήν έπίδρασή του, άνθροιποι πού μέχρι τότε θεωρούσαν τόν Ιαυτό τους σάν τή νόμιμη ίδιοχτησία άλλοιν ανθρώπων, επαναλάμβαναν τώρα μαζύ αέ τό συγγραφέα : « Ώ ί τί ντροπή ! Ντροπή σ3 αυτόν πού τολμάει νά γίνει αφέντης ενός άλλου άνθρώ που!» Τό συναίσι^ημα τής άνθραιπινης Αξιοπρέπειας ξύπναγε μέσα τους καί συχνά ύστερα από βίαιες

ΕΝΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΤΣΕΡΝΥΤΣΕΦΣΚΥ 137

.10. ,<«,, και οικογενειακές κρίσεις, ξανάβρισκαν τήν άνεξαρτησία tους, όργάνωναν τή ζωή τους σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους ■·.·! απόλυτα συνειδητά προχωρούσαν προς ενα άνώτερο άνθρώ-·ΐ)ΐνο σκοπό.

Λύιό μονάχα θ ’ άρκοΰσε γιά νά ποΰμε πώς τ ’ δνομα τοΰI ^ρνυισέφσκυ ανήκει στήν ιστορία και πώς οί άνθρωποι θά ιιιν θυμούνται ακόμα μέ ευγνωμοσύνη δταν θάχουν πάψει νά •it·νι όλοι αυτοί πού γνώρισαν ζωντανό τό μεγάλο Ρώσο παι

δαγωγό.( )ί σκοταδιστές κατηγόρησαν τόν Τσερνυτσέφσκυ δτι διέ-

.mm μι τό μυθιστόρημά του τήν ίδέα τής χειραφέτησης τής •ΐιΐρχας. Λεν υπάρχει πιο ηλίθια καί πιο υποκριτική μομφή. ΙΙκριι όποιοδήποτε μυθιστόρημα πού νά περιγράφει τή ζωή nit* «καλοΰ κόσμου», θυμηθείτε τις έρωακές περιπέτειες τής •ι ΐΜίοκρατίας καί τής αστικής τάξης σ’ δλες τις χώρες καί σ’■ /.ι»'., ιούς λαούς καί θά δείτε πώς ό Τσερνυτσέφσκυ δέν είχε

.•.•|ΐ|ΐκι ανάγκη νά διαδώσει τήν Ιδέα τής χειραφέτησης τής ιΐιψΜΐΐς πού άπό καιρό ειχε συντελεστεί.

'Λ νιίθετα , τό εργο αύτό υποστηρίζει τή χειραφέτηση τής Ανθρώπινης \>νχής, τή χειραφέτηση τής άν&ρώπινης λογικής. Κιινινιις άπ’ αυτούς πού επηρεάστηκαν ά π ’ τό μυθιστόρημα αύτό Μν Οά γοητευτεί πιά άπό τις διάφορες «κρ*βατοπεριπέτειες», πού /mills, αύτές, ή ζωή δέν είχε νόημα γιά τούς ανθρώπους τοΰ «κό- ιιμιιυ», καί πού δλοι τους ωστόσο δείχνουν υποκριτικό σεβασμό ,ηι ιήν χρεχάμενη ηθική.

ΟΙ κ. κ. σκοταδιστές καταλαβαίνουν πολύ καλά τόν βαθιά■ ιΐ·""'ι χαρακτήρα τών έργων τοΰ Τσερνυτσέφσκυ καί τόν μισοΰν Ακριβώς γιά τήν αυστηρότητα τής Υλικής του. Καταλαβαίνουν.... , δλους εκείνους πού μοιάζουν στούς ήρωες τοΰ Τ ί πρέπει»'<! y l v t t ; πρέπει νά τούς θεωρούν σάν μεγάλους έκφυλους καί νά ιιιιί. ιιιριφρονοΰν δσο γίνεται πιο βαθιά.

βρούμε πώς ό κύριος σκοπός, μπορούμε νά ποΰμε ό μο- VuAmi'is, σκοπός τοΰ συγγραφέα μας, σ’ δλη του τή ζωή, ήταν ή Λι,ίΛι ιοη στή Ρωσία τών μεγάλων ιδεών τής αλήθειας, τής έπι- «ιηΐιηι. καί τής τέχνης. Μ ’ αυτή τήν πρόθεση εγραψε ανάμεσα ••ι* ιΜλα καί τό μυθιστόρημα Τ ί π ρ έπε ι νά γ ίν ε ι ; 0 ά ήταν λά- Ο Μι, νι'ι δούμε αύτό τό μυθιστόρημα αποκλειστικά σάν προπα- yilvftu γιά πιο λογικές σχέσεις στόν έρωτα.

’() έρωτας τής Βέρας Παύλοβνα γ ιά τόν Λοποιίσωφ καί imv Κιροάνωφ δέν είναι στήν πραγματικότητα, παρά ενα βάθρο «ιιιι κάνω του άναπτύσσονται άλλες πιο σημαντικές Ιδέες τοΰ •ι**yΥΐΗΐφέα. Τά σοσιαλιστικά ιδανικά τοΰ Τσερνυτσέφσκυ φαί-II)

i:J8 ENA ΓΙΥΘ1ΣΤΟΡΗΜΑ TOY ΤΣΕΡΝΥΤΣΕΦΣΚΥ

v ov tiu χτυπητά χρώματα στα όνειρα της Βέρας Παΰλοβνα. Ό πίνακας της σοσιαλιστικής κοινότητας έχει πέρα ώς πέρα παρ ί)εί άπ τον Ψουριέ.

Κι εδώ ακόμα ό Τσερνυτσέφσκυ <Sev προσφέρει xίγγοτι ̂ και* νρΰργιο στους αναγνώστες. Τούς εξοικειώνει μονάχα μέ τα συμ- περάσματα στα οπαία η σκέψη τής δυτικής Κΰρώπης εχει ατό καιρό ψτάσει. 'Όπως παρατηρήσαμε παραπάνω, οί ιδέες τον Φον- ριέ είχαν κιόλας γίνει γνωστές στη Ρωσία α π ’ τά 1840. Οί 11ε- τρατοέιρτπυ (‘) δικάστηκαν καί καταδικάστηκαν οάν οπαδοί τον Φουριε. Χάρη στον Τσερνυτσεφσχυ δμως, οί ιδέες τού Φουριί ει/.αν πι.λύ μεγαλύτερη διάδοση στη Ρωσία. Τις γνώρισε στο μεγάλο κοινό.

’Αργότερα, κι’ οί ίδιοι οί θαυμαστές τοΰ Τσερνυτσέφσκυ σήκωναν τούς ώμονς μιλώντας γιά τ»ζ όχειρα της Βέρας ΓΙαΰ- λοβνα. Οί σοσιαλιστικέ; κοινότητες, πού ονειρεύονταν, τούς φαί* νονταν μιά αρκετά άφελής τ ύτοπία ϋυρισκαν πώς ό περίφημος συγγραφέας ί)ά μπορούσε νά μιλήσει στον αναγνίόστη για πράγματα πιο πραχτικά, πού ένδιέφεραν πολύ πιό άμεσα τούς Ρ (όσους. ’ Κτσι σκέφτονταν ακόμα κι’ αυτοί πού αύτοαποκαλουνταν σοσιαλιστές.

Πρέπει νά ομολογήσουμε πως δέν συμμεριζόμαστε καθόλου αυτή τήν άποψη. Διακρίνουμε, στα όνειρα τής Πέρας Παίίλοβνα ενα κάποιο ίχνος τ<~>ν σοσιαλιστικών ιδεών τοΰ Τσερνυτσέψσκυ. πού μέχρι τώρα τελευταία δεν πρόσεξαν αρκετά οί Ρώσοι σοσιαλιστές. Τό ίχνος αυτό είναι ή πολύ σαφή; συνείδηση .ιού είχε ό συγγραφέας μας γιά τό γεγονός πώ ; ί) διάρθρωση ενός σοσιαλιστικού καθεστώτος δέν μπορεί νά βασιστεί παοά μονάχα σέ μιά πλατειά χρησιμοποίηση δλων τών τεχνικών δυνάμεων παραγιό γης πού αναπτύχθηκαν κατά τήν αστική περίοδο. Στά όνειρα αυτά οί τεράστιες στρατιές τής δουλειάς ασχολούνται μέ την κοινή παραγωγή, περνώντας άπ’ τήν κεντρική Ασία στη Ρωσία, από χώρες μέ θερμό κλίμα σέ χώρες ψυχρές. Βέβαια, δλες αυτί . οί ιδέες βρίσκονταν στό εργο τού Φουριέ, μά τό μορφωμένο

1. Π ε τ ρ α τ σ έ φ τ σ υ λέγονταν τά μέλη μιάς ομάδας νέων φοιτητών τών πιό πολλών — πού είχε ιδρύσει ο Πεχρατσεφσκυ. Συγκιν τρώγονταν γιά νά συζητήσουν τά τελευταία πολιτικά καί φ ιλ ο λ ο γ ι κ ά νέα. νά κριτικάρουν τύ καθεστώς καί νά διαβάσουν τά απαγορευμένο βιβλία ιδιαίτερα τά βιβλία τοΰ Φουριέ. Μέλος τής ομάδας ήταν κ ι’ ό Ντοστογιέφσκυ. Πιάστηκαν τύν Απρίλη τοΰ 1849 είκοσιοχτώ άπ’ αυτούς βρέθηκαν ένοχοι έγ/λημάτων εναντίον τής ασφαλείας τοΰ Κράτους καί σταλθήκαν στά κάτεργα ΰστερ’ από μιά φριχτή ψευτοεκτέλεση πού <· Ντοστυγιέφσκυ ποτέ δέν μπόρεσε νά ξεχασει.

ΕΝΑ ΜΥΗΙΣΤΟΡΗ.ΜΑ TOY ΤΣΕΡΝΥΤΣΕΦΣΚΥ 135'

ο αισικο κοινό τις αγνοούσε, ΰπως τ αποδείχνει ή κατοπινή ιστορία τοΰ Λεγόμενον ρούσικου σοσιαλισμού.

01 επαναστάτες μας συχνά φαντάζονται τή σοσιαλιστική κοινωνία σάν μια ομοσπονδία κοινοτήτων χωρικών πού δουλεύουν ία χωράφια τους μέ τό ϊδιο παλαιικό άροτρο τής μακρινής έπο- / 11, τοΰ Βασιλείου τοΰ Τυφλού (*). ’Εννοείται πώς αύτό δέν ιΐναι «σοσιαλισμός». Ί Ι απελευθέρωση τής εργατικής τάξης πα ιχε ΐ , γ ιά νά συντελεστεΐ, τήν άπελευΟερωση τού ανθρώπου ά π ’ μ ι ν έ;ουσία τής γής και γεν ικά τή; φύσης. Γ ι ’ αύτό χςιεκίζον* ιιιι αναγκαστικά οί στρατιές τής δουλειάς κ·’ ή πλατεία έφαρ- |ΐο/ί | στ ι' ι ν παραγωγή τών νέων παραγωγικών δυνάμεων που αναφέρει ό Τσερνυισέφκυ στά όνειρα τής Βέρας ΙΙαύλοβνα και :ι .ί» ή αναζήτησή ιιας τοΰ «πραχτικοΰ» μά; έκανε να ξεχάσονμε όλ·ϊτι/α.

() Τσερνυτσέφσκυ παραβρέθηκε στ ι j γέννηση ενός νέου τύ- ;ιου «νέων ανθρυιπιον». Τον τύπο αύτό παρουσίασε μέ τά γνω- Μ ιιατα τού ήρωά του Ραχιιέτωφ. *0 συγγραφέας μας χαιρέτησε■ χαρά τήν εμφάνιση αυτού τοΰ τύπου κα'ι δέν μπόρεσε ν ’ άντι-

ι<ιαί)εϊ στήν ηδονή νά τόν άναπαραστήσει (αρκετά σκιαγραψικά άλ/.ωστε).

Είχε δαως καί τή θλιβερή προαίσθηση τών αναρίθμητων |ϊ σάνων πού πρόσαεναν τό Ρώσο επαναστάτη, πού ή ζωή του Λι ν μπορεί παρά νά είναι γεμάτη σκληρή πάλη καί βαρεία αύ- ΐιι ιάονηση. Κ ι’ ό Τσερνυτσέφσκυ μάς παρουσιάζει τό Ραχμέτωφ ιι ιν αληθινό ασκητή, πού κυριολεχτικά βασανίζει τόν έαυτό του.I ι ναι «δίχως οίκτο για τόν έαυτό του», δπως λέει ή σ/ιιτονοι- Μοκυρά του. Αποφασίζει μάλιστα νά δεί άν μπορεί ν’ άντέξει* * ι«4 βασανιστήρια καί γ ι ’ αυτό περνάει μιά ολάκερη νύχτα πάνω <1 · μια κουβέρτα γεμάτη καρφιά.

Πολλοί, μι5 ανάμεσα τους ό Πισσάρεφ, τό θεώρησαν αύτό ύτερβολικό. Κι’ έμεΐς νομίζουμε πώς ορισμένα γνωρίσματα τού χαρακτήρα τού Ραχμέτωφ θά κέρδιζαν άν παρουσιάζονταν διαφορετικά. Μά στό σύνολό του, ό χαρακτήρας αυτός, είναι άπό- λυια πιστός στήν πραγματικότητα: δλοι σχεδόν οί ξακουστοί σοσιαλιστές μας τών χρόνων 1860 καί 1870 είχαν μιά γερή δόση ίοραχμετισμού».

I) Β α σ ί λ ε ι ο ς ό Τ υ φ λ ό ς : μεγάλος πρίγκιπας τής Μοσχο- |1οις και τοΰ Βλαδιμήρ (1125 — 1462)-

ΟΙ Φ ΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ Α Ν Τ ΙΛ Η Ψ Ε ΙΣ Τ Ο Υ Μ Π ΕΛ ΙΝ ΣΚ Υ *

ΟΙ άντιρρήσεις πού όΜπελίνσκυ προβάλλει στούς οπαδούς τής θεωρίας «ή τέχνη γιά την τέχνη» δέν μας πείθουν καθόλου. Τούς λέει πω: αν ό Σαίξπηρ τά έφράζει δλα μέ τήν ποίη

σή του, οί αντιλήψεις του δέν άνήκουν άποκλεισακά στήν ποίηση. Π οιά είν’ ή έννοια αύτής τή , σκέψης; 'Υπάρχει μήπως κανένα πεδίο πού ν ’ αποτελεί αποκλειστικό κ ιήμα τής ποίησης; Τό περιεχόμενό της είναι τό ϊδιο μέ τό περιεχόμενο τής φιλοσοφίας : ή μόνη διαφορά ανάμεσα στόν ποιητή και τό φιλόσοφο είναι πώς ό ενας σκέφτεται μέ εικόνες κι5 ό άλλος μέ συλλογισμούς. ”11 μήπως κάνουμε λά θος ; Ό Μ πελίνσκυ φαίνεται νά λέει πώς κάνουμε λάθος. Κ ι5 ωστόσο Επαναλαμβάνει μέ απόλυτη πεποίθηση πώς τό περιεχόμενο τής ποίησης είναι τό ϊδιο μέ τό περιεχόμενο τής φ ιλοσοφίας, καί τό λέει στο ϊδιο άρί/ρο δπου υπάρχει ή παράγραφος ή οχετική μέ τό Σαίξπηρ. Είναι φαν*ρό πώς δέν κατάφερε νά συνδέσει τήν επιχειρηματολογία του.

Τό ίδιο τά μπλέκει δταν βεβαιώνει πώςόΦάουστ καθρεφα- ζει δλη τήν κοινωνική ζωή κι* δλη τή φιλοσοφική κίνηση τής Γερμανίας τής εποχής τοΰ Γκαίτε. Οί αντίπαλοί του θ ά μπορούσαν νά τόν ρωτήσουν: Ku it i συμπέρασμα βγαίνει ; Ή τέχνη εκφράζει τήν κοινωνική ζωή καί τή φιλοσοφική σκέψη γιά τόν άπλουστατο λόγο πώς δέν μπορεί νά έκφράσει τίποτε άλλο : τό περιεχόμενό της δέν είναι, δπως είπαμε, δμοιο μέ τό περιεχόμενο τής φιλοσοφίας ; Αύτό δμως καθόλου δέν ανατίθεται στή θεωρία πού υποστηρίζει πώς ή τέχνη είναι ό αυτοσκοπός κι’ ούτε κι* εχει καμμιά άμεση σχ^ση μ’ αύτή τή θεωρία. Τό ίδιο μπορούμε νά ποΰμε και γιά τις σκέψεις τοΰ Μπελίνσκ^, πάνω

* Τό κείμενο αύτό είναι τό τρίτα μέρος τής μελέτης: «Πκπροι- μένα τής ρούσικης κριτικής» πού δημοσίευσε δ Πλεχάνωφ στο πρώτο καί στό δεύτερο τεύχος (Όχτώβρης καί Νοέμβρης 1897) τής επιθεώρησης Ν έ ο ς Λ ό γ ο ς (Νόβοε Σλόβο) μέ τό ψευδώνυμο Ν. Καμενσκ». Ξανατυπώθηκε χωριστά στά 1922 — 23 καί βρίσκεται στό 10ο τόμο τών ' Α π ά ν τ ω ν τοΰ Πλεχάνωφ (ρούσικη έκδοση).

01 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΕΛΙΝΣΚΥ 141

«τήν ελληνική τέχνη : είναι σίγουρο πώς ή τέχνη αυτή πήρε τις Ιδέες της απ’ τή θρησκεία κι’ απ’ τήν κοινωνική ζωή. Τό ζήτημα, δμως, είναι νά δούμε μ έ ποιόν τρόπο ή τέχνη αυτη αντιλαμβανόταν τήν έκφραση τών ιδεών της μέ τή βοήθεια εικόνων πού βγαίνουν απ’ τήν ίδ ια φΰση τής τέχνης. "Αν γιά τούς "Ελληνες καλλιτέχνες ή τέχνη ήταν αυτοσκοπός, τότε ή τέχνη τους ήταν «καθαρή» τέχνη' άν. αντίθετα, ή έκφραση τών Ιδεών μέ τή βοή- θ» ια εικόνων δέν ήταν γ ι ’ αυτούς παρά μονάχα ενα μέσο έπίτευ- ι.ης άλλων σκοπών — τών όποιωνδήποτε — τότε ή τέχνη τους ήταν αντίθετη στό «ιδεώδες» τής τέχνης. Συνεχίζουμε. Υ π ο σ τη ρίζοντας πώς, στή σύγχρονη τέχνη, τό περιεχόμενο εχει συνήθως μιγαλύτερη σημασία ά π ’ τή μορφή, ό Μπελίνσκυ δίνει στή σκέψη αυτή τοΰ Χέγγελ διαφορετική έννοια απ’ τό Γερμανό στοχαστή. Γιά τό Χέγγελ ή σκέψη αυτή σήμαινε μονάχα πώς, στήν ελληνική τέχνη, ή ομορφιά αποτελούσε τό κύριο στοιχείο, ενώ στή σύγχρονη τέχνη παραχωρεί τή θέση της σ’ άλλα στοιχεία. Ή σκέψη αυτή είναι σωστή και θά ξαναμιλήσουμε σχετικά. Δέν βγαίνει, δμως, απ’ αυτή τό συμπέρασμα πώς, στή σύγχρονη κοινωνία, ή τέχνη παίζει ή πρέπει νά παίζει ενα βοηθητικό ρόλο, ούτε καί πώς σήμερα ή τέχνη δέν μπορεί νά εχει σά σκοπό τόν ΐαυτό της.

Τό επαναλαμβάνουμε: ό Μπελίνσκυ μπερδεύει τά πράγματα οιήν επιχειρηματολογία του. ‘Ωστόσο, ακόμα καί τά λάθη τών μ»γάλων άνδρών είναι συχνά πολύ διδαχτικά. Γ ιατί δμως ό κρι- ιικός μας επεφτε σέ τέτοια πλάνη ;

Τό ζήτημα αν ή τέχνη μπορεί ν’ άποτελέσει ένα καθαυτό σχοπό, βρήκε διάφορες λύσεις στις διάφορες ιστορικές εποχές. "Ας πάρουμε π.χ. τή Γαλλία. Ό Βολταίρος, ό Ντιντερώ καί οί Εγκυκλοπαιδιστές γενικά δέν αμφέβαλλαν διόλου πώς ή τέχνη

«τρέπει νά υπηρετεί τήν «αρετή». Στό τέλος τού 18ου αΙώνα, τόν χαιρό δηλαδή τής μεγάλης Γαλλικής ’Επανάστασης, οί πρωτοποριακοί Γάλλοι πίστευαν πώς ή τέχνη πρέπει νά υπηρετεί «τήν Λρετή καί τήν ελευθερία». ‘Ο Μαρί - Ζοζέφ Σενιέ, πού παρου- οίασι στά 1789 τήν τραγωδία Κάρολος ό 9ος i) οχολη τών βα- οιλιάδων, ελεγε πώς τό γαλλικό θέατρο πρέπει νά εμπνέει στούς πολίτες τή συχασιά γιά τις προλήψεις, τό μίσος γιά τούς κατα- ιιικιτές, τήν αγάπη γιά τήν ελευθερία, τό σέβας γιά τούς νόμους κ.λπ.

Στά χρόνια πού Ακολούθησαν, τό θέατρο κ ι’ δλη γενικά ή γαλλική τέχνη, εγινε έ'να απλό δργανο πολιτικής προπαγάνδας.> ίΐς άρχές τού 19ου αιώνα ό ρομαντισμός, πού μόλις γεννιόταν, ακολούθησε, τό ίδιο συνειδητά, «κοινωνικούς και πολιτικούς

142 01 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΕΛ1ΝΣΚΥ

σκοπούς». « Ή Ιστορία τών ανθρώπων, ελεγε ό Βίκτωρ Ούγκώ, δέν παρουσιάζει ποίηση παρά μόνο σάν κριθεΐ μέ βάση τ'ις μ ο ναρχικές ιδέες καί πεποιθήσεις».

Τό περιοδικό Γαλλική Μονσα χαιρόταν πού «δπως ή πολιτική κ ι’ ή θρησκεία, ετσι και τά γράμματα άπόχτησαν τό π ι στεύω τους». Στό 1824, μετά τόν πόλεμο τής 'Ισπανίας, δ ιαπ ιστώνουμε αισθητή μεταβολή στή στάση τών ρομαντικών απέναντ ι στό κοινωνικό και πολιτικό στοιχείο στήν ποίηση. Τό στοιχείο αυτό περνάει στό βάθος τής σκηνής κ ι’ ή τέχνη γίνεται Αμερόληπτη, Στά χρόνια 1830, μιά όμάδα ρομαντικών, μ’ επ ικεφαλής τό Θεόφιλο Γκωτιέ, κηρύσσει μί πάθος τή θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη». Ό Γκωτιέ έλεγε πώς δλη ή ποίηση στηρίζεται στή μουσικότητα καί στό ρυθμό. « 'Η ποίηση, ελεγε, δεν αποδείχνει τίποτα, δέν άφηγεΐται τίποτα». Μετά τό 1848, ορισμένοι Γάλλοι συγγραφείς, δπως ό Φλωμπέρ, συνεχίζουν τή λατρεία αυτής τής θεωρίας, ενώ αντίθετα άλλοι, δπως ό ’Αλέξανδρος Δουμάς υίός, δηλώνουν πώς οΐ λέξεις «ή τέχνη γιά τήν τέχνη» δέν έχουν κανένα νόημα καί πώς ή λογοτεχνία πρέπει οπωσδήποτε νάχει γιά σκοπό τό γενικό καλό. Ποιος είχε δίκιο ; 'Ο Μ.Ζ. Σενιέ ή ό Θεόφιλος Γκωτιέ; *0 Φλωμπέρ ή ό Δουμάς υ ίό ς ; Νομίζουμε πώς δλοι τους είχαν δίκιο γιατί καθένας τους ειχε καί τή δική του αλήθεια. Ό Βολταΐρος, δ Ντιντερο'), ό Σενιέ κ ι’ οί άλλοι λογοτεχνικοί εκπρόσωποι τής «τρίτης τάξης», πού άγωνίζονταν εναντίον τής αριστοκρατίας καί τοΰ κλήρου, δέν μπορούσαν νά είναι οπαδοί τής «καθαρής» τέχνης γιατί, γ ι ’ αύτοΰς, ή άπουσία άπ’ τά εργα τους τής κοινωνικής καί πολιτικής προπαγάνδας θά σήμαινε τήν εθελούσια εξασθένηση τών π ιθανοτήτων επιτυχίας τής δράσης τους. Είχαν δίκιο αάν Εκπρόσωποι τής «τρίτης τάξης» σ’ £να ορισμένο σκαλοπάτι τής Ιστορικής της έξέλιξης. Ό Ούγκώ, πού ευρισκε ποιητικά μονάχα εκείνα τά ιστορικά γεγονότα πού χαρακτηρίζονταν ά π ’ τό θρίαμβο τής μοναρχίας καί τοΰ καθολικισμού, ήταν, σ’ αυτή τήν περίοδο τής ζωής του, ενας έκπρόσωπος τών ανώτερων τάξεων πού πάσχιζαν νά ξαναφέρουν τό παλιό καθεστώς. Είχε δίκιο άπ* τήν άποψη πώ ς ή κοινωνική καί πολιτ ική προπαγάνδα, μέσω τής ποίησης καί τής τέχνης, ήταν πολύ ωφέλιμη σ’ αυτές τΙς τάξεις. Ο ί οπαδοί τοΰ γαλλικού ρομαντισμού, ωστόσο, είδαν νά πληθαίνουν δλο καί περισσότερο στις τάξεις τους τά μορφωμένα παιδιά τής αστικής τάξης, πού οί προτιμήσεις τους ήταν όλότελα διαφορετικές ά π ’ τις δικές τους. Τότε, πολλοί άπ* τούς πρώτους ρομαντικούς πού υμνολογούσαν τό παλιό καθεστώς, πέρασαν μέ τό μέρος τής αστικής τάξης. Παράδειγμα τρανότατο ό ίδιος ό

01 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΙΙΕΛ1ΝΣΚΥ 143

ι Κιγκώ. ’Έ τσ ι , αύτό τό ϊδιο τό ρομαντικό «πιστεύω» άλλαξε ιΐιρικόπεδο. Μετά τό 1830, ορισμένοι ρομαντικοί, δίχως νά πο- Μ·ιΜΚ(ρτουν τόν κοινωνικό ρόλο τής τέχνης, γίνονται οι έκπρύ- .... .. τών αρκετά συγκεχυμένων ιδανικών τής μικροαστικής τά-I ικ, Γνώ άλλοι αρχίζουν νά κηρύσσουν τή θεωρία τής «καθαρής» ιΐ <νης, ξεχνώντας συχνά όλότελα τό περιεχόμενο χάριν τής μορ- 11' 11 κι άπ’ αυτούς, καθένας είχε δίκιο άπ’ τήν άποψή του.II /ακροαστική τάξη δεν ηταν πάντα Ικανοποιημένη : κ ι ’ ήταν

if'i'o ι η ο νά εκφράσει τή δυσαρέπκειά της στή λογοτεχνία. Ά π ’ ιήν άλλη μεριά, οί θιασώτες τής «καθαρής» τέχνης είχαν κι’ m'noi δίκιο. Οί θεωρίες τους ήταν πρώτα μιά άντίδραση εναντίον ίων κοινωνικών καί πολιτικών τάσεων τοΰ παλιού ρομαντισμοΰII * ύστερα, εκφράζανε τή διάσταση που υπάρχει άνάμεσα στήν ιι . 'πι/τα τής εμπορίστικης ύπαρξης και στους ταραγμένους

τής απτικής νεολαίας, που σνγκινιόταν ά π ’ τήν πάλη- άοτικής τάξης γιά τήν απελευθέρωσή της, που άκόμα τότε Μ · . ι/> ολοκληρωθεί. Στό εσωτερικό πολλών αστικών οίκογε- vn Hi ν ιΓ|ς εποχής εκείνης δι εξαγόταν μιά παράξενη πάλη ανάμεσα ίιο ι\ , «πατεράδες» καί τους «γιούς». Ο ί πατεράδες έλεγαν: K ami ιΐto μαγαζί, νά βγάλεις λεφτά καί νά γίνεις μιά μέρα κύριος. 1 >ί γιοι απαντούσαν: Θέλουμε νά μορφωθούμε, θέλουμε νά φτιά- f <Ί" πίνακες σάν τον Ντελακρουά ή νά γράψουμε στίχους σάν ·"> Ηίκτωρα Ουγκιό. Οί πατεράδες τους άπόδειχναν πώς σπάνια (ι π’χνη πλοτ'τίζει τους υπηρέτες της' τά παιδιά απαντούσαν πώς

\ ι ίχαν ανάγκη άπό λεφτά καί πώς ή τέχνη είν' άνάπερη άπ’ μ 1 1 μι c καί τά πλούτη καί πώς μπορεί καί πρέπει νά είναι ενας «ιο'/οΐ'τό σκοπός. Σήμερα, οί Γάλλοι αστοί, άπ’ τά πιο μικρά...... χρόνια, περιγελούν τήν παιδιάστικη περιφρόνηση τών ρο-μονιΐχών γιά το χρήμα. Σήμερα, μπορούμε νά ποΰμε πώς άπ’ μ /ιννοφάσκια τους προσαρμόζονται στις πεζές συνίΐήκες τής• ···ι*ί ι'ι. τους. Ε κ ε ίνη τήν εποχή, δμως, ή προσαρμογή γινόταν ι11 ι ο λ ί> ;πό αργό ρυθμό. Τότε ακριβώς δημιουργήθηκε ή θ ίω - ρΐο ή τέχνη γιά τήν τέχνη». Στήν άρχή, ερμήνευε μονάχα τόν mi··· διακονίας τής τέχνης κατά τρόπο αφιλοκερδή, δηλαδή εδει-

ιήν ιρωτεΰουσα θέση που έπαιρναν, σ’ ορισμένα στρώματα f«/t }·αλλικής άστικής τάξης, τά πνευματικά Ενδιαφέροντα ok •ι ι1) ’< ι no η μ& τά υλικά.

ΙΙκιω ομως ά π ’ τήν αστική τάξη ερχόταν ή εργατική τάξη. 11| υπεράσπιση τών συμφερόντα>ν της είχαν παλιότερα άναλά-

|1μ ό Σ α ίνΣ ιμ ό ν κ ι’ ό Φουριέ κι’ ϋστερ’ άπ’ αυτούς άλλοι συγ- νΊ"θ| ΐ ι , πού ανήκαν σέ διαφορετικές σχολές, μά είχαν τήν ϊδια »·Ι·*ΐ| Οί άνθρωποι αυτής τής τάσης ζητοΰσαν άπ’ τήν τέχνη νά

144 01 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΕΛΙΝΣΚΥ

δουλέψει γιά τήν πρόοδο, νά συμβάλει στήν καλυτέρευση τής τύχης τής εργατικής μάζας. Τότε, ή θεωρία «ή τέχνη για τήν τέχνη» πήρε μέ μιάς νέα σημασία: γίνηχε ή έκφραση τής άντί- δρασης Εναντίου τών προοδευτικών τάσεων στη Γαλλία. *Η νέα αυτή σημασία διατυπώθηκε μ ’ αρκετή σαφήνεια στον πρόλογο τής Μαντεμουαζέλ ντέ Μωπέν, αν κι* οί Γάλλοι συντηρητικοί τής εποχής, τρομαγμένοι α π ’ τήν ψευτο-επαναστατική βιτρίνα τών λογοτεχνικών μεθόδων τοΰ Γκωτιέ, δέν μπόρεσαν νά εκτιμήσουν τήν υπηρεσία πού πρόσφερε αυτός ό συγγραφέας στή γαλλική αστική τάξη. Ό τ α ν ό ’Αλέξανδρος Δουμάς υιός ξεσηκώθηκε εναντίον τής τάσης «ή τέχνη γιά τήν τέχνη», τδκανε γιά τό συμφέρον τής «παλιάς κοινωνίας» πού, δπως έλεγε, γκρεμιζόταν ά π ’ δλες τις μρριές. Χωρ'ις αμφιβολία, εργα τόσο χυδαία δπως ό Νόθος, ό ν Ασωτος πατέρας κ.λ.π., πολύ λίγο συνέβαλ?>αν στή σταθεροποίηση τοΰ αστικού καθεστώτος. 'Ωστόσο, ό Δουμάς υιός είχε δίκιο. ΙΙραγματικά, μετά τό 1848 ή αστική κοινωνία είχε αληθινά ανάγκη από μπαλώματα και στηρίγματα κι" ή θεωρία τής «καθαρής» τέχνης δέν άνταποκρινόταν πιά σ’ αυτή τήν ανάγκη' χρειαζόταν μιά απολογία έμμετρη και πεζή στά παλκοσένικα τών θεάτρων και στούς μουσαμάδες τών ζωγράφων, ”Αν ό Φλωμπέρ δέν συμμεριζόταν αυτή τήν άποψη, τδκανε αποκλειστικά και μόνο γιατί πολύ λίγο νοιαζόταν γιά τά συμφέροντα τής άστικής τάξης.

Και σέ μάς, στή Ρωσία, ή θεωρία τής «καθαρής» τέχνης δέν είχε πάντα τήν ίδ ια σημασία. *Όσο ζοϋσε ό Πούσκιν, ΰστερ’ απ’ τή διάψευση τών ελπίδων τών διανοούμενων μας τών χρόνων 1820, ή θεωρία αυτή σήμαινε τήν ανάγκη πού ένοιωθαν τά φ ω τεινότερα πνεύματα νά φύγουν μακριά απ’ τή θλιβερή πραγματικότητα, καταφεύγοντας στό μόνο πού τούς έμενε: στή σφαίρα τών «ανώτερων ενδιαφερόντων» τοΰ πνεύματος. 'Ό ταν, δμως, ό Μπελίνσκυ ξεσηκώθηκε εναντίον τής θεωρίας αυτής, τόσο προφορικά δσο καί γραφτά, τότε «καθαρή τέχνη» άρχιζε νά σημαίνει ενα δλότελα διαφορετικό πράγμα. Ή εργαζόμενη μάζα, οί δούλοι χωρικοί δέν υπήρχαν γιά τό συγγραφέα Πούσκιν. Στον καιρό τού Πούσκιν δέν υπήρχε καί δέν μπορούσε νά υπάρχει εργατικό καί αγροτικό ζήτημα στή λογοτεχνία. Στά χρόνια γύρω στά 1840, δμως, ή «φυσική» σχολή «πλημμύρισε τή λογοτεχνία μέ χω- ριάτες». Κ ι’ δταν οί αντίπαλοι τής σχολής αυτής τής άντέτασσαν τή θεωρία τής «καθαρής» τέχνης, τή χρησιμοποιούσαν σάν δπλο αγώνα εναντίον τών απελευθερωτικών τάσεων τής Ιποχής έκεί- νης. 'Η αυθεντία τού Πούσκιν κι’ οί θαυμαστοί του στίχοι ήταν γ ι ’ αυτούς αληθινό εύρημα σ’ αυτή τήν πάλη. Ό Μπελίνσκυ


χι οί παιδαγωγοί τών χρόνων 1860 κατάλαβαν πολύ καλά τή νέα σημασία τής θεωρίας «ή τέχνη γιά τήν τέχνη». Γ ι ’ αύτό καί τήν πολέμησαν μέ τόσο πάθος. Καί χτυπώντας την είχαν απόλυτα δίκιο. Δέν παρατήρησαν, δμως, πώς στόν Ποΰσκιν είχε όλότελα διαφορετικό νόημα καί τόν καθιστούσαν υπεύθυνο γιά τις αμαρτίες άλλου. Αύτό ήταν λάθος τους. Καί ήταν άναπό- φκυχτο. ’Οφειλόταν στήν ανικανότητά τους νά σταθούν, στή συζήτηση μέ τούς αντιπάλους τους, σέ μιά ιστορική άποψη. Τότε δμως δέν υπήρχε καιρό; γιά στοχασμούς πάνο) στήν ιστορία' τότε έπρεπε μέ κάθε θυσία νά υποστηριχτούν ορισμένες προοδευτικές τάσεις καί νά επιτευχθεί ή ικανοποίηση τών κοι- νιονικών αναγκών. Οι παιδαγωγοί μας, σάν τούς Γάλλους παιδαγωγούς τοϋ 18ου αΙώνα, πάλεψαν μέ τό δπλο τής «λογικής» #<αί τής «ευθυκρισίας»: μ ’ άλλα λόγια βασίζονταν σέ όλότελα Αφηρημένες άντιλήψεις. *Η άφηρημένη άποψη είναι τό χαρακτηρ ιστικό γνώρισμα δλων τών εποχών διαφωτισμού πού γνώρισε ή ιστορία.

Στίς συζητήσεις του μέ τούς ύποστηριχτές τής «καθαρής ιι χνης»,ό Μπελίνσκυ εγκαταλείπει τή διαλεχτιχη άποψη καί στέ- >ιι ται στήν άποψη τών παιδαγωγών. Πιστεύουμε δμως πώς συχνά έμεινε απόλυτα πιστός στό «διαλεχτικό ιδεαλισμός καί ιώς θεωρούσε τήν ιστορία τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης σάν ιήν έκφραση τοϋ παγκόσμιου νόμου τής διαλεχτικής εξέλιξης.

\ ς εξετάσουμε μερικές σχετικές γνώμες τοϋ Μπελίνσκυ.Είπε πώς ή ανάπτυξη τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης ήταν

στενά δεμένη μέ τήν ανάπτυξη τών άλλων στοιχείων τής λαϊκής συνείδησης' εδειξε πώς ή τέχνη, στά διάφορα σκαλοπάτια τής έ- ι λιζής της, αντλεί τίς ’ιδέες της άπό διαφορετικές πηγές: πρώτα

ά'Γ τή θρησκεία, ύστερα α π ’ τή φιλοσοφία. Αύτό είναι άπόλυ- ια σωστό. ’Αποδίνουν τήν ακόλουθη ιδέα στούς οπαδούς τού Λιαλεχτικοϋ υλισμού, πού άντικατάστησε τόν διαλεχτικό ίδεαλιστικό ιού Χέγγελ καί τών διαδόχων του : ή ανάπτυξη δλων τών στοι- / ι ίων τής λαϊκής συνείδησης γίνεται κάτω α π ’ τήν αποκλειστική

ιί δράση τοϋ «οικονομικού παράγοντα». Θάταν δύσκολο νά βρε- ίΐιΐ πιό σφαλερός τρόπος ερμηνείας τής ρκέψης τ ο υ ς : αύτοι λένε όλότκλα διαφορετικά πράγματα. Λένε πώς ή λογοτεχνία, ή τέχνη, ί| φιλοσοφία κ.λ.π. εκφράζουν τήν κοινωνική ψυχολογία καί ιώς ό χαραχτήρας τής κοινωνικής ψυχολογίας προσδιορίζεται ά π ’ ι ην ιδιοτυπία τών αμοιβαίων σχέσεων πού υπάρχουν άνάμεσα στους Ανθρώπους πού αποτελούν τήν κοινωνία. 01 σχέσεις αύ- ι · \ ΐξαρτιοϋνται, σέ τελευταία ανάλυση, ά π ’ τό βαθμό εξέλιξης• «·»ν παραγωγικών δυνάμεων. Κάθε πρόοδος στήν εξέλιξη αυτών

14G 01 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΙ1ΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΕΛΙΝΣΚΥ

τών δυνάμεων επιφέρει μια μεταβολή τών κοινωνικών σχέσεων, καί, κατά συνέπεια, τής κοινιυνικής ψυχολογίας. 01 μεταβολές πού συντελοΰνται στήν κοινωνική ψυχολογία αντανακλώνται αναγκαστικά, μέ περισσότερη η λιγώτερη δύναμη, οτή λογοτεχνία, τήν τέχνη, τή φιλοσοφία κ.λ.π. Οι μεταβολές δμως πού γίνονται στις κοινωνικές σχέσεις βάζουν οέ κίνηση τούς πιο διαφορετικούς παράγοντες: ποιος ά π ’ αυτούς θά έπιδράσει περισσότερο άπ τούς άλλους, σέ μιά δεδομένη στιγμή, πάνω στή λογοτεχνία, τήν τέχνη κλπ. ; Αυτό έξαρτάται από ενα πλήθος δευτερεύουσες καί τριτεύουσες αιτίες πού δέν έχουν άμεση σχέση μέ τήν κοινωνική οικονομία. Γενικά πολύ σπάνια παρατηρείται άμεση επίδραση τής οικονομίας πάνω στήν τέχνη καϊ τις άλλες ιδεολογίες. Π ι ο συχνά άλλοι παράγοντες επιδρούν: ή πολιτική, ή φιλοσοφία κλπ. Κάποτε, ή επίδραση ενός άπ* τούς παράγοντες γίνεται π ι ό αισθητή απ ' τήν επίδραση τών άλλων. "Ετσι, στή Γερμανία τοΰ 18ου αιώνα, ή τέχνη επηρεάστηκε πολύ απ’ τήν κριτική δηλαδή α π ’ τή φιλοσοφία. Στη Γαλλία τής παλινόρθωσης, ή λογοτεχνία ύπέστη τήν επίδραση τής πολιτικής. Και στή Γαλλία τοΰ τέλους τοΰ 18ου αιώνα, εγινε εξαιρετικά αισθητή ή επίδραση τής λογοτεχνίας πάνα) στην πολιτική ευγλωττία. Οι πολιτικοί ρήτορες μιλούσαν σάν ήρωες τοΰ Κορνέϊγ. Νά πώς ή τρ ά γο δία μ π ο ρ ε ϊ νά έπιδράσει πάνω στην πολιτική. Θά ήταν δύσκολο ν ’ Απαριθμήσει κανείς τούς ποικίλους συνδυασμούς τών διαφόρων «παραγόντων» στις διάφορες χώρες καί στίς διάφορες εποχές τής κοινωνικής εξέλιξης. Οί διαλεκτικοί υλιστές τό ξέρουν αυτό πολύ καλά. Δέν σταματούν ωστόσο στήν επιφάνεια τών φαινομένων καί δέν άρκούνται ν ’ αναφέρουν τήν αλληλεπίδραση τών διαφόρων «παραγόντων». "Οταν λένε: στήν τά.δε περίπτωση επιδρά ό πολιτικός παράγοντας, έξηγοΰν: αυτό σημαίνει πω: οί αμοιβαίες σχέσεις τών ανθρώπων στήν κοινωνική πορεία τής παραγωγής βρήκαν τήν πιο χτυπητή έκφρασή τους στήν πολιτική" δταν αναφέρουν τό φι/οσοφικό ή τό θρησκευτικό παράγοντα, προσπαθούν νά προσδιορίσουν τό συνδυασμό τών κοινωνικών δυνάμεων πού, σέ τελευταία ανάλυση, προσδιόρισε τήν υπερίσχυση τοΰ παράγοντα αυτού. Αυτό ειν’ δλο. Ο Μπελίνσκυ βρισκόταν κοντά στους διαλεκτικούς υλιστές απ’ τήν άποψη πώς, ενώ ήταν άγελιανός, δέν αρκούνταν ν ’ αναφέρει τήν αλληλεπίδραση τών διαφόρων στοιχείων τής κοινωνικής ζωής καί τής κοινωνικής σηνείδησης.

'Υπολόγιζε, ανάμεσα στις δευτερεύουσες αιτίες πού έπιδροΓ- σαν στήν τέχνη, τήν επίδραση τού γεωγραφικού περιβάλλοντος. Χα>ρίς ν’ άπλωθούιιε σ’ αυτό τό θέμα, θά παρατηρήσουμε π«>-

ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΕΛΙΝΣΚΥ 147

π» γεωγραφικό περιβάλλον επιδρά πάνω στήν ανάπτυξη τής τέ· , »τ11 χατά τρόπο ενδιάμεσο , δηλαδή διάμεσου τών κοινωνικών■ ιχιοκον πού σχηματίστηκαν μέ βάση τ'ις παραγωγικές δυνάμεις, «ι»ΰ 11 ανάπτυξή τους έξαρτάται πάντα λίγο-πολύ απ’ τό γεωγρα- ΐ|Ί><ό περιβάλλον. Δέν υπάρχει εστω κΓ ή πιό ασήμαντη περί- Ίΐιιΐιη άμεσης επίδρασης τοΰ περιβάλλοντος αύτοΰ πάνω στήν• r / \>»I. (~)ά μπορούσε κανείς να υποθέσει πώς ή τοπιογραφία άνα- ι ιΰχθηκε σέ στενό σύνδεσμο μέ τό γεωγραφικό περιβάλλον: στήν κραγματικότητα, τίποτα τέτοιο δέν συμβαίνει κΓ ή ιστορία τής Μΐιιογραφίας προσδιορίζεται ά π5 τά διάφορα καλλιτεχνικά ρεν- μαια που, μέ τή σειρά τους, εξαρτώνται ά π ’ τις μεταβολές τών κοινωνικών σχέσεων.

Λ ι ν θ ’ αναλύσουμε έδώ τόν αισθητικό κώδικα τοΰ Μπελίν*• ΐ"ΐ· Λέμε μονάχα πώς τό πρόβλημα γιά τήν ύπαρξη άπαρασά- Αη·κι»ν νόμων τοΰ ωραίου δέν μπορεί νά λυθεί παρά μόνο μέ μιά ιροπικιΐκή μελέτη τής τέχνης κΓ όχι μέ τή χρησιμοποίηση άφη·

οίμιΐνων άρχών. Στό άρθο του πάνω στόν Ντερζάβιν (*), ό Μπε- λΙνσκυ γράφει:

Ι·. /ιρόβλημα τής αληθινής αισθητικής δέν συνίσταται στήν περιγραφή τοΰ τί πρέπει νά είναι ή τέχνη, άλλά στόν προσδιορισμό τοΰ τι είναι ή τέχνη. Μ ’ άλλα λόγια: ή αίσθητική δίν πρέπει νά φιλοσοφεί πάρα στήν τέχνη, θεωρώντας την σάν ενα σκοπό ή ένα ιδεώδες, ποΰ δέν μποροΰμε νά φτάσουμε παρά μόνο σάν υποταχτούμε στή θεωρία της' όχι, πρέπει νιι βλέπει τήν τέχνη σάν κάτι πού υπήρχε πριν άπ5 αύτή και πού στήν ύπαρξή της χρωστάει κΓ ή αίσθητινή τή δική της ύπαρξη.Λυτή είναι κΓ ή δική μας γνώμη. Μά δταν επεξεργαζόταν

«όν αισθητικό του κώδικα, ό Μπελίνσκυ δέν (Ηιμόταν πάντα τόν χρυσό αυτό κανόνα. Τόν ξεχνούσε δπως τόν ξεχνούσε κι’ ό Χέγ- <ιλ Λν εξετάσουμε τήν Ιστορία γενικά καί τήν ιστορία τής τέ- χν?κ ιδιαίτερα σά μιά εφαρμοσμένη λογική, είναι πολύ φυσικό >·< Ο/'λουμε νά κατασκευάσουμε a p r io r i αύτό πού θάπρεπε νά |Ιγα(νιι αόνο του σά συμπέρασμα τών γεγονότων. Ό Μπελίν- ιΐπυ, δπως κι* ό Χέγγελ, ύπόκυψε στόν πειρασμό. Νά γ ιατ ί ό αΐ- •ιΟηιικός του κώδικας είναι στενός. Σ τ ’ ό'νομα αύτοΰ τοΰ κώδικα (ΙΛ'ΐριπι π.χ. νά καταδικάσουμε τή γαλλική τραγωδία, πού ό Μιιλίνοκυ τήν εύρισκε άσχημη. "Ελεγε πώς οί «θεωρητικοί» ίχουν άπόλυτα δίκιο δταν επιτίθενται εναντίον τής μορφής της νηΙ «ώς ή δυνατή μεγαλοφυΐα τοΰ Κορνέϊγ, ύπακούοντας στόν νι ι ν< ι να τών τριών ενοτήτων, υποκλινόταν στή βία τοΰ Ρισελιέ.


Μπορεί δμως μιά δεδομένη λογοτεχνική μορφή νά παρουσιαστεί και νά σταθεροποιηθεί χάρη στήν ιδιοτροπία ενός μεμονωμένου ανθρώπου, έστω κι’ αν είναι ένας παντοδύναμος υπουργός ; Σ ’ άλλη περίπτωση ό ίδιος ό Μπελίνσκυ -θά ονόμαζε αφελή μιά τέτοια γνώμη. Στήν πραγματικότητα, ή γαλλική τραγωδία χρωστούσε τή μορφή της σέ μιά σειρά αιτίες πού έχουν τις ρίζες τους στήν κοινωνική και λογοτεχνική ανάπτυξη τής Γαλλίας. Ί Ι μορφή αυτή αντιπροσώπευε τότε στό θέατρο τό θρίαμβο τοΰ ρεαλισμοΰ πάνω στις επιβιώσεις τής άφελοΰς μεσαιωνικής φαντασίας. Αυτό πού θεωρούσε ό Μπελίνσκυ συμβατικό κι’ απ ίθανο, γεννήθηκε στήν πραγματικότητα άπ’ τήν προσπάθεια νά μειω·θοΰν στό ελάχιστο ή συμβατικότητα και τό απίθανο πάνω στή σκηνή. Βέβαια, πολλές συμβατικότητες και πολλά απίθανα διατηρήθηκαν στή γαλλική τραγωδία. Καθώς δμως αυτές οΐ συμβατικότητες είχαν καθοριστεί μιά γιά πάντα καί ήταν γνωστές στό κοινό, δέν τό εμπόδισαν νά διακρίνει τήν άλήϋεια. Πρέπει νά θυμηθούμε πώς πολλά πράγματα πού σήμερα μάς φαίνονται συμβατικά και γεμάτα κούφια έμφαση, φαίνονταν απλά κα'ι φυσικά στό 17ο αιώνα. Νά γιατί Μ ταν παράξενο νά ζυγιάζουμε τά καλλιτεχνικά έργα τοΰ αιώνα εκείνου μέ βάση τις τωρινές μας αισθητικές αντιλήψεις ’ Αλλωστε κι’ ό ίδιος ό Μπελίνσκυ καταλάβαινε πώς μπορεί κάνεις νά καταλογίσει υπέρ τής γαλλικής τραγωδίας πάμπολλα ελαφρυντικά. Στό άρθρο του πάνω στον Μ πόρις Γκοντούνωφ παρατηρεί πώς ό Πούσκιν έξιδανί- κευσε υπερβολικά τόν καλόγερο Πιμέν στον πρώτο του μονόλογο κα'ι λέει :

"Ολες, λοιπόν, αυτές οί φράσεις ειν’ ένα ψέμα, μά ένα ψέμα πού αξίζει δσο κι* ή αλήθεια : τόσο γεμάτο ποίηση είναι και τόσο γοητεύει τήν καρδιά κα'ι τό μυαλό! Πόσα τέτοια ψέματα πρόσφεραν ό Κορνέϊγ κΓ ό Ρακίνας κα'ι μολαταύτα τό πιο αναπτυγμένο, τό πιο μορφωμένο έθνος τής Ευρώπης τά χειροκροτεί ώς τά σήμερα! ΚΓ αυτό δέν πρέπει καθόλου νά μάς εκπλήττει: σ' δλα αυτά, πού είναι ψέματα δσον αφορά τό χρόνο, τόν τόπο και τά ήθη, υπάρχει ή αλήθεια πάνω σ’ δ,τι άναφέρεται στήν άνθροϋπινη καρδιά, στήν άντ^ρώπινη φύση.

’Ό σο γιά μάς θά πούμε πώς τό «ψέμα» τού Κορνέϊγ καί τοΰ Ρακίνα ήταν ή αλήθεια, δχι δσον αφορά τήν ανθρώπινη καρδιά γενικά, μά δσον αφορά τήν καρδιά τοΰ μορφωμένου κοινού τής Γαλλίας τής εποχής εκείνης. Είναι ωστόσο αναμφισβήτητο πώς γιά ένα παρόμοιο sui g en e r is ψέμα, πρέπει νά βρε-


ι μια μικρή θεσούλα σ’ εναν αισθητικό κώδικα πού βασίζεται >ΐάνω σέ πλατιά Ιστορικά θεμέλια.

' 11 γνώμη τοΰ Μπελίνσκυ σχετικά μέ τό ρόλο τών μεγάλων ιΚΛρών στήν Ιστορία τής λογοτεχνίας είναι σωστή άκόμα και σή- l»ryn Κ«ι σήμερα άκόμα, δέν μπορεί κανείς νά μήν άναγνωρίσει μι·ι,4 ί'νας μεγάλος ποιητής δέν είναι μεγάλος παρά μονάχα σάν #Η·ΐράζει μιά μεγάλη στιγμή τής Ιστορικής ανάπτυξης τής Μιιΐνιονίας. Κρίνοντας ενα μεγάλο συγγραφέα, δπως καί κάθε •ΐλλο μι γάλο δημόσιο άντρα, πρέπει πρώ τ’ άπ3 δλα νά προσδιο- οΐοουμε — σύμφωνα μέ τήν ωραία έκφραση τοΰ Μπελίνσκυ — μ· ακριβές σημείο τοΰ δρόμου στό όποΐο συναπάντησε τήν άν- Μοίιΐηότητα. Πολλοί πιστεύουν άκόμα πώς μιά τέτοια αντίληψη• tin ρόλου τοΰ άτόμου μέσα στήν Ιστορία άφίνει πολύ ελάχιστη <·ηιη πτήν ατομικότητα. Ή γνώμη αυτή δέν στηρίζεται που- «. νά Τό άτομο δέν παύει νά είναι άτομο δταν εκφράζει τις κοι- νωνικκ τοίσεις τής εποχής του. Στήν πραγματικότητα, δέν μπόι·' ι νά δοθεί Ικανοποιητική βάση στήν έγελιανή άποψη τοΰ Μπε- ΑΙνιικυ πάνω στό ρόλο τόν μεγάλων άντρών στήν Ιστορία τής τέ- ι ' ·|>. ι καί γενικά σ’ δλη τήν ιστορία τής άνί)ρωπότητας, παρά ΐκοάχα μέ τή βοήθεια τής θεωρίας τοΰ διαλεχτικοΰ ύλισμοΰ. Οι>|Μ|θΰιε αυτά πού λέει ό Μπελίνσκυ στό άρθρο του πάνω..... ιργο Αυοχυχία σ’ αυτούς πού έχουν πνεύμα (*) : Ή κοινω-»ί ·* ίχι ι πάντα πιότερο δίκιο κ ι’ είναι άνώτερη άπ3 τό άτομο ημΙ ιό άτομο είναι μιά πραγματικότητα, κ ι ’ δχι μιά σκιά, μο- »··χ«« δ ίαν εκφράζει τήν κοινωνία. Μέ ποιά έννοια τό άτομο, ιΐριιιιι νά εκφράζει τή ' κοινωνία; "Οταν ό Σωκράτης βάλθηκε νά διδάσκει τή φιλοσοφία του στήν Α θ ή ν α , εξέφραζε χωρίς ι1μ·ι·ιβολ(α Αντιλήψεις πού δέν τις παραδεχόταν ή πλειοψηφία iu»v οιιμπατριωτών του. Τό ζήτημα λοιπόν, δέν είναι ζήτημα ιΐνηλήψεων. Τότε; 'Η πλειοψηφία αντιπροσωπεύει άραγε τήν Κοινωνία οτό σύνολό της, τήν κοινωνία αυτή πού τό άτομο όφεί- ί·· νά υπηρετεί καί ν ’ άκολουθεί ; Ό Μπελίνσκυ δέν δίνει καμ- μιά απάντηση σ’ αυτά τά ερωτήματα, ούτε στά άρθρα του, οΟιι στήν αλληλογραφία του. *Αφοΰ άφησε τήν «άπόλυτη»

δηλώνει μονάχα πώς, γ ι ’ αυτόν, τό άτομο είναι ανώτερο Ι · ιην Ιστορία, άνώτερο άπ5 τήν κοινωνία, άνώτερο απ’ τήν Ανθρωπότητα. Μά αυτή δέν είναι μιά φιλοσοφική λύοη τοΰ προ- βλήμιιιος. Γιά τόν Χέγγελ ό Σωκράτης είναι ήρωας γιατί ή φ ι

I. Ξακουστή κωμωδία τοΰ Γκριμποέντωφ, πού γράφτηκε στάΙΜ Π ιΐιιιιγορεύτηκε άπ’ τή λογοκρισίιι, παρουσιάστηκε μετά τό θάναιο*··*' ι·«ιγγρ«φέα στά 1831 καί δημοσιεύτηκε ολάκερη στά 1862.

150 ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΊΟΥ ΜΠΕΛΙΝΣΚΥ

λοσοφία του εκφράζει ενα βήμα προς τά μπρος στήν ιστορική εξέλιξη τής ’Αθήνας. Πού, δμως, βασίζεται τό κριτήριο πού θά μάς βοηθήσει νά προσδιορίσουμε αυτό τό βήμα ; Καθώς, γιά τόν Χέγγελ, ή Ιστορία δέν είναι, σέ τελευταία ανάλυση, παρά μιά εφαρμοσμένη λογική, πρέπει ν ’ αναζητήσουμε αυτό τό κριτήριο στούς νόμους τής διαλεχτικής εξέλιξης τής καθαρής ιδέας. Μά ή προσπάθεια αυτή είναι τουλάχιστο σκοτεινή. Τό πρόβλημα, γιά τούς σύγχρονους υλιστές, παρουσιάζεται διαφορετικά: δσο άνα- πτύσσονται ο! παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας, τόσο μεταβάλλονται οί σχέσεις άνάμεσα στούς ανθρώπους στούς κόλπους τής κοινωνίας αυτής. 'Ωστόσο, οί νέες κοινωνικές σχκσεις δέν φαίνονται αμέσως κΓ από μόνες τους νά βασίζονται σέ νέες παραγωγικές δυνάμεις. Ή προσαρμογή αυτή πρέπει νά είναι εργο τών άν&ρώπων, άποτέλεσαα τής πάλης ανάμεσα σέ συντηρητικούς κα'ι σέ νεωτεριστές. ’Εδώ ανοίγεται ευρύ πεδίο στήν άτομι κή πρωτοβουλία. Ό μεγαλοφυής δημόσιος άντρας προβλέπει πριν και καλύτερα άπ3 τούς άλλους τις αλλαγές πού πρέπει να επέλθουν στις κοινωνικές σχέσεις. Αυτή ή θαυμαστή διορατικό· τητά του τόν φέρνει σέ αντίθεση μέ τις απόψεις τών συμπολιτών του καί μπορεί νά βρεθεί στή μειοψηφία ίσαμε τό θάνατό του : αυτό δμως δέν θά τόν εμποδίσει νά εκφράζει τά συμφέροντα τοΰ συνόλου , νά είναι ό εκπρόσωπος κΓ ό σκαπανέας τών μελλοντικών μεταβολών στήν κοινωνική οργάνωση. Τό σύνολο αυτό τοΰ δίνει τή δύναμή του και τίποτα δέν θά τόν καταβάλει, οΰτε σαρκασμοί, οΰτε βρισιές, οΰτε εξοστρακισμός, οΰτε καί τό κώνειο. Γιά τήν εκτίμηση τής κοινωνίας στό σύνολό της, οί σύγχρονοι υλιστές βασίζονται στήν κατάσταση τών παραγωγικών δυνάμεων. Οί δυνάμεις αυτές μπορούν νά μελετηθούν εύκολώτε- ρα άπ’ τό Παγκόσμιο Πνεΰμα τοΰ Χέγγελ.

"Ενας μεγάλος ποιητής είναι μεγάλος γιατί σημειώνει ί'να μεγάλο βήμα στήν εξέλιξη τής κοινωνίας. Σημειώνοντας, δμως, αυτό τό βήμα δέν παύει νά είναι άτομο. Στό χαρακτήρα του καί στή ζωή του υπάρχουν αναμφισβήτητα πολλά γνα>ρίσματα καί περιστάσεις πού δέν έχουν καμμιά σχέση μέ τήν ιστορική του δραστηριότητα και πού δέν έξασκοΰν έπάνω του καμμιά επί δράση. Υπάρχουν, ωστόσο, γνωρίσματα πού, χωρίς νά μεταβάλλουν τό γενικό ιστορικό χαρακτήρα αυτής τής δραστηριότητα,, τής δίνουν μιά άτομικη άπόχρωση. Τά γνωρίσματα αυτά μπορούν καί πρέπει νά φωτίζονται άπ’ τήν ακριβή μελέτη τοΰ προσωπικού χαρακτήρα καί τών ιδιαιτέρων περιστάσεων τή? ζωή' τοΰ ποιητή. Αυτά τά γνωρίσματα μελέτησε ή εμπειρική κριτική πού εναντίον της ξεσηκώθηκε ό Μπελίνσκυ. Πρέπει νά τήν κα-


«δικάσουμε οταν φαντάζεται πώς τά ιδιαίτερα γνωρίσματα πού "λι τάει εξηγούν τό γενικό χαρακτήρα τής δραστηριότητας τού

in γάλου άντρίχ. "Οταν, δμως, τά άναφέρει μονάχα γιά νά έξηγή- ι>Ί τον Ατομικό χαρακτήρα τής δραστηριότητας αυτής, είναι χρή- <ιιμη κΓ ενδιαφέρουσα. Δυστυχώς, στό πρόσωπο τοϋ καλύτερου ι < προσώπου της, τού Σαΐντ - Μπέβ, παρουσίασε αξιώσεις και φ ι λοδοξίες πού δέν δικαιολογούσε ό μετριόφρων ρόλος της. Ό Μαιλίνσκυ τό αναγνώρισε αύτό και γΓ αύτό μιλούσε μέ μεγάλο θυμό γιά τούς «εμπειρικούς».

Τώρα θά περάσουμε στις σελίδες πού ό κριτικός μας αφιερώνει στόν Ποΰσκιν. Δείχνουν ταυτόχρονα τή θαυμαστή κριτική ιου διορατικότητα καί τήν εξαίσια ικανότητά του νά βγάζει ο χρα καί άριστα συνεπή συμπεράσματα ά π ’ τά θεμέλια πού ί'βιιλε.

KiJtTot τή γνώμη τού Μπελίνσκυ, ό Πούσκιν ανήκει σέ μιά <"(λλιτεχνική σχολή ξεπερασμένη πιά στήν Εύμώπη καί πού, ακόμα καί στή Ρωσία, δέν μπορεί νά δημιουργήσει κανένα μεγάλο ·ΐ>Υο. Ί Ι ίστορία ξεπέρασε τόν Πούσκιν. "Αφαίρεσε ά π ’ τίς πε- υισσότερες δημιουργίες του τό ενδιαφέρον τής έπικαιρότητας ιοί» προκαλούν τά οδυνηρά κΓ ανησυχητικά προβλήματα τής

ί Ίοχής μας. Μιά τέτοια κρίση θύμωσε καί θυμώνει τούς θια- ιΐώικς τής καθαρής τέχνης, συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ κ. Βο- '(νσχο: έπανέλαβαν κΓ έπαναλαβαίνουν πώς τό περιεχόμενο τής '«οίησης τού Ποΰσκιν θάχει πάντα τό ίδιο ενδιαφέρον γιά τούς Γι όσους αναγνώστες. Δέν παρατήρησαν ωστόσο μιά ακόμα πιό ιάρετική γνώμη του Μπελίνσκυ, τόσο τρομερά αιρετική πού μ"ρός της ή παραπάνω γνώμη του φαντάζει όλότελα αθώα. ΙΙ..»,, δηλαδή ό Μπελίνσκυ θεωρούσε τόν Πούσκιν σάν ποιητή »»/·. Αριστοκρατίας.

Μι τόν Ό νιέγκιν, τόν Λένσκυ καί τήν Τατιάνα, ό Πούσκιν μάς έδωσε τή ρούσικη κοινωνία σέ μιά απ’ τίς φάσεις τού σχηματισμού της, τής ανάπτυξής της κα'ι μέ πόση αλήθεια, πόση πληρότητα, πόσο καλλιτεχνικό πνεύμα! Δέν μιλάμε γιά τά πολυάριθμα πορτραΐτα καί τίς σιλουέττες πού πε- ριέχονται στό ποίημά του καί πού συμπληρώνουν τόν π ί νακα τής ανώτερης καί τής μέσης ρούσικης κοινωνίας" δέν μιλάμε γιά τίς είχόνες πού μάς δίνει άπό χορούς σέ εξοχικά κέντρα καί δεξιώσεις στήν πόλη : δλ’ αυτά είναι τόσο γνωστά στό κοινό μας πού τά εκτιμάει άπό καιρό σύμφωνα μέ ιή νάξία τους... Παρατηρούμε μονάχα τό εξής: ή προσωπι


κότητα τοΰ ποιητή, πού καθρεφτίζεται τόσο γεμάτα καί τό σο χτυπητά σ3 αυτό τό ποίημα, είναι παντού τόσο όμορφη, τόσο ανθρώπινη, μά ταυτόχρονα κατ’ εξοχήν αριστοκρατική. Τόν βλέπουμε παντού σάνενα άνθρωπο πού ανήκει μέ τήν ψυχή κα'ι τό σώμα οτή βασική αρχή πού πάνω της στηρίζεται ή τάξη πού περιγράφει, μέ μιά λέξη, βλέπουμε παντού τό Ρώσο μεγαλογαιοχτήμονα... Χτυπάει σ" αύτή τήν τάξη κάθε τι πού άντιτίθεται στήν ανθρωπιά, ωστόσο δμως θεωρεί τήν ταξική αρχή σά μιά αϊώνια Αλήθεια... Νά γιατί στή σάτιρά του υπάρχει τόση Αγάπη καί ή κριτική του μοιάζει τόσο συχνά μ’ επιδοκιμασία κα'ι θαυμασμό... Θυμηθείτε τήν περιγραφή τής οικογένειας Λαρ'ιν στό δεύτερο κεφάλαιο, κΓ ’ιδιαίτερα τό πορτραΐτο τοΰ ϊδιου τοΰ Λαρίν... Γ Γ αύτή τήν αίτια, πολλά πράγματα πάλιωσαν στον Όνιέγκιν.

'Η κρίση τοΰ Μπελίνσκυ πάνω στήν ιστορική σημασία τοΰ Ευγένιον Ό ν ιέ γκ ιν δείχνει πώς, στά τελευταία χρόνια τής ζωής του, τοποθετούσε τό μυθιστόρημα αυτό, οχι στό πλαίσιο τής ανάπτυξης τής άπόλυτης Ίοέας, μά στό πλαίσιο τής ανάπτυξης τής ρούσικης κοινωνίας κα'ι πώς υπολόγιζε τόν ιστορικό ρόλο τοΰ ταξικού ανταγωνισμού κα'ι τήν αντικατάσταση τής μιάς τάξης άπ3 τήν άλλη. Πρόκειται γ ιά μιά σημαντική αλλαγή, πρόκειται ακριβώς γΓ αυτά πού συνιστοΰν στούς σύγχρονους κριτικούς οί υλιστές πού βασίζονται στήν πολιτική οικονομία. Κι’ ό Βολίνσκυ εχει απόλυτα δίκιο νά έξανίσταται μπρός σ’ αύτή τήν τόσο κατακριτέα στάση τοΰ Μπελίνσκυ.

Βασίζοντας τήν κριτική του στήν κοινωνική ανάπτυξη, 6 Μπελίνσκυ πλησίαζε τή γαλλική κριτική, πού τόσο περιφρονοΰ- σε στήν αρχή τής φιλολογικής του δραστηριότητας. Γιά νά δείξουμε πόσο τήν πλησίασε, θά σάς θυμίσουμε τόν Άλφρέδο Μι- σιέλ, συγγραφέα ελάχιστα γνωστό στή Γαλλία κΓ όλότελα άγνα>- στο στή Ρωσία, μά πού αξίζει μεγάλη προσοχή, γιατ'ι ό ΤαΙν πήρε ά π ’ αυτόν δλες τΙς γενικές του απόψεις πάνω στην Ιστορική έξέλιξη τής τέχνης.

Σ ιό βιβλίο του Ισ το ρ ία τής φλαμαντέζικης ζωγραφικής, πού ή πρώτη της έκδοση εγινε στά 1844, ό Μισιέλ λέει πώς θέλεινά εξηγήσει τις παραλλαγές τής ζωγραφικής μέ βάση τήν κοινω

νική, πολιτική κα'ι βιομηχανική κατάσταση.Τό περίφημο Αξίωμα: ή λογοτεχνία είναι ή Εκφραση τής κοινωνίας , εχει μιά όλότελα διαφορετική αξία. *Η ορθότητα του δέν χωράει Αμφισβήτηση. Δυστυχώς δμως πρόκειται μο*


νάχα γιά μιά αρχή κΓ αρκετά αόριστη. Μέικηόν τρόπο ή λογοτεχνία εκφράζει τήν κοινωνία: Πώς αύτή ή ϊδια ή κοινωνία αναπτύσσεται; ΓΙοιές μορφές τής τέχνης αντιστοιχούν σέ κάθε μιά απ’ τ'ις κοινωνικές φάσεις, ποιά μέρη τής τέχνης αντιστοιχούν σέ καθένα απ’ τά κοινωνικά στοιχεία; ‘Υπάρχουν τίποτα εϊδικοι νόμοι και ποιοι είν’ α υ τ ο ί ; Άναπόφευ- χτα προβλήματα, γόνιμα κι* απέραντα ερωτηματικά! Ή πρωταρχική ιδέα δέν θάχει αξία, δέν θάχει πραγματική σημασία, παρά μονάχα σάν κατεβεί άπ3 τά θαμπά ύψη δπου περιπλανιέται και ντυθεΐ τό χιτώνα τής ακρίβειας, τής μορφωτικής αφθονίας και τοΰ φωτεινοΰ βάθους ενός πλα- τιοΰ συστήματος απλωμένου μπρός στά μάτια μας σ’ δλες του τ'ις λεπτομέρειες.

‘Ο Μπελίνσκυ έξηγοΰσε τήν ποίηση τοΰ Ποΰσκιν μέ βάση π'ΐν κοινωνική κατάσταση στή Ρωσία, τόν Ιστορικό ρόλο και τήν κατάσταση τής τάξης στήν οποία ανήκε ύ μεγάλος Ρώσος ποιητής. ’() Μισιέλ Ιφαρμοζε τήν ίδ ια μέ\%δο στήν ιστορία τής φλαμαν- πΟκης ζωγραφικής. Πολύ πιθανόν ό Μπελίνσκυ νά μην αντιμετώπισε σ’ δλο τους τό πλάτος τά προβλήματα πού αναφέρει σχε- ιικά μέ τήν κριτική κα'ι τήν ιστορία τής τέχνης ό Μισιέλ. Ά π* αύτή τήν άποψη, ϊσως ό Μ·σιέλ νά ξεπερνάει τόν Μπελίνσκυ, Λπό άλλη, ώοτόσο, πολύ σημαντική άποψη βρίσκεται πιο πίσω ΛϊΓ αυτόν. Εξετάζοντας τήν εξάρτηση πού υπάρχει ανάμεσα στις μορφές τής τέχνης, α π ’ τή μιά μεριά, και στις φάσεις τής κοινωνικής έςέλιξης ά π 3 τήν άλλη, ό Μισιέλ δέν κατάλαβε πώς κάθε πολιτισμένη κοινωνία άποτελεΐται από κοινωνικά στρώματα ιιίξεις, πού ή ανάπτυξή τους κΓ οί Ιστορικές συγκρούσεις τους ρίχνουν ενα εξαιρετικά ζωηρό φώς στήν Ιστορία δλων τών ιδεολογιών. Ό Μπελίνσκυ, δπως βλέπουμε, καταλάβαινε κάπως τή σπουδαία σημασία αύτοΰ τοΰ φαινομένου, μά ωστόσο δέν τό κατανοούσε ολοκληρωτικά. "Οσο περισσότερο τό καταλάβαινε, τόσο μΓ οί αντιλήψεις του πλησίαζαν στις αντιλήψεις τών συγχρόνων ύλιστών.

Χωρίς νά θέλουμε νά προσβάλουμε τόν κ. Βολίνσκυ, λέμε πώς τό νά κρίνει κανε'ις τόν Πούσκιν σάν ενα ανθρώπινο καί καλλιεργημένο ποιητή πού ανήκει στή ρούσικη αριστοκρατία rival δχι μονάχα σωστό, μά και αποτελεί μιά σωστή άποψη γιά ι ι'ιν κατανόηση τής στάσης πού θά πάρουν αργότερα οί παιδα- γιηγοί μας απέναντι στον Πούσκιν. Στό δεύτερο μισό τών χρόνων γύρο) στά 1840. ό Μπελίνσκυ ήταν πεπεισμένος γιά τήν προσεχή κατάργηση τής δουλείας καί, κατά συνέπεια, γ ιά τήν πτώση τής

11


αριστοκρατίας σάν τάξης άντιτιθέμενης στις άλλες. ‘Η «αρχή» τής αριστοκρατίας ήταν γ ι’ αυτόν ξεπερασμένη πια. "Ηξερε δμως νά εκτιμήσει τήν Ιστορική σημασία αυτής τής αρχής. Μιλάει γ ιά μιά εποχή πού, δσο κράτησε, ή αριστοκρατία ήταν ή πιο μορφωμένη τάξη κ ι’ «.άπ δλες τΙς απόψεις, ή καλύτερη». Νά γ ιατ ί μπορούσε νά καταλάβει απόλυτα τήν ποίηση τής ζωής του καί νά νοιώθει συμπάθεια γ ι ’ αυτή. Στό δεύτερο μισό τής χρονιάς 1850 καί στις αρχές τοΰ I860, οι παιδαγωγοί μας δέν μπορούσαν πιά νά έχουν απέναντι στήν αριστοκρατία τήν ϊδ ια αμερόληπτη στάση. ‘Η αρχή τής αριστοκρατικής τάξης ήταν γ ι ’ αυτούς απόλυτα καταδικασμένη. Γ ι ’ αύτό δέν είναι έκπληχτι- κό τό γεγονός πώς καταδίκασαν και τόν ίδιο τόν ποιητή πού τή θεωρούσε σά μιάν αΙώνια αλήθεια. Ή ποίηση τοΰ ΓΙοΰσκιν δέν είχε καθόλου χυμερικό χαρακτήρα, ήταν λιτή καί παρουσίαζε τήν απλή πραγματικότητα. Αύτό ήταν αρκετό γιά νά καταχτήσει τή ί^ερμή συμπάθεια τοΰ Μπελίνσκυ. Ή στάση τών παιδα γωγών μας γύρω στά 1800 απέναντι στόν ΓΙοΰσκιν έπρεπε νά είναι τόσο πιο αρνητική οσο πιο μεγάλο ήταν τό ταλέντο του.

Συνοψίζουμε τή σκέψη μ α ς : Τήν εποχή πού παραδεχόταν τήν κοινωνική πραγματικότητα, ό Μπελίνσκυ έβαλε σά σκοπό του τήν εξεύρεση τών αντικειμενικών βάσεων τής αισθητικής κριτικής καί τή σύνδεσή τους μέ τή λογική εξέλιξη τής απόλυτης Ιδέας. Τις αντικειμενικές βάσεις πού ζητοΰσε, τις βρήκε σέ μερικούς νόμους τοΰ ωραίου, πού ό ίδιος κατασκεύασε τό μεγαλύτερο μέρος τους (ααζύ μέ τό δάσκαλό του) a p riori , χα>ρίς νά δώσει αρκετή προσοχή στήν πορεία τής Ιστορικής εξέλιξης τής τέχνης. Είναι δμως πολύ σημαντικό τό γεγονός δτι, στά τελευταία χρόνια τή: ζωής του, κατάλαβε πώς ή κριτική πρέπει τελικά νά βασίζεται, δχι στήν απόλυτη ιδέα, άλλα στήν ιστορική έξέλιξη τών τάξεων καί τών κοινωνικών σχέσεων. Ά π ’ αυτή τήν τάση, απόλυτα ταυτόσημη μέ τήν τάση πού ακολουθούσε ή ανάπτυξη τής φιλοσοφικής σκέψης στήν προοδευμένη Γερμανία τοΰ καιροΰ του, ή κριτική τοΰ Μπελίνσκυ δέν απομακρύνθηκε παρά μονάχα στις περιπτώσεις πού έγκατέλειψε τήν άποψη τής διαλεκτ ικής καί στάθηκε στήν άποψη τοΰ παιδαγωγού. Τέτοιες παρεκκλίσεις, άναπόφευχτες στίς Ιστορικές συνθήκες τής εποχής εκείνης, καί, κατά τόν τρόπο τους, πολύ ωφέλιμες γιά τήν κοινωνική μας εξέλιξη, κατατάσσουν τόν Μπελίνσκυ στήν πρώτη γραμμή τών Ρώσων παιδαγωγών.

Π Ρ Ο Σ Ω Π Α Κ Α ! Ι Δ Ε Ε Σ

Π Ο Υ Α Ν Α Φ Ε ΡΟ Ν Τ Α Ι Σ Τ Ο Κ ΕΙΜ ΕΝΟ

Γ Κ Ω Τ ΙΕ Θεόφιλος (1811 — 1872). Γάλλος ποιητής καί κριτικός, άπ’ τούς πιό φανατικούς ρομαντικούς, οπαδός τής θεωρίας «ή τέχνη γιά τήν τέχνη*. Στάθηκε σ’ όλη τυυ τή ζωή ένας ακούραστος κυνηγός τοϋ περιττού καί τής κενότητας στήν τέχνη. Ποτέ δέν άγγιξαν τήν Γ.ύαιοΟησία του οί συγκλονιστικές κοινωνικές αναταραχές τής εποχής του.

Δ Α Ρ Β ΙΝ Ο Σ Κάρολος (1809—1882). Διάσημος "Αγγλος επιστήμονας, θεμελιωτής τής σύγχρονης θεωρίας τής εξέλιξης. "Εβαλε τέλος στήν παλιά ιδεαλιστική θεωρία δτι τά εϊδη τών ζώων κ ι’ ό άνθρωπος είναι άσχετα μεταξύ τους, τυχαία δημιουργημένα απ’ τό θεό κι* αμετάβλητα. Κύριο έργο του : Ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ώ ν ε t δ ώ ν.

ΙΨ Ε Ν Ερ ρ ίκο ς (1828 — 190G). Νορβηγός θεατρικός συγγραφέας παγκόσμιας φήμης, εισηγητής τού νεώιερου κοινο>νικοΰ θεάτρου ιδεών.

ΚΟΓΊ'Γ Αύγουστος (1798 — 1857). Γάλλος φιλόσοφος, ιδρυτής τοϋ «θετικισμού», μιας άπ’ τίς πιό επιφανειακές καί χυδαίες ιδιομορφίες τής Ιδεαλιστικής μεταφυσικής. Ασχολήθηκε μέ τή μελέτη ιής κοινωνίας κ ι’ έφτιαξε ό ίδιος τόν όρο «κοινωνιολογία». Ωστόσο, π ίστευε πώς ολάκερος ό κοινωνικός μηχανισμός βασίζεται στίς Ιδέες καί πώς τήν κατεύθυνση στήν κοινωνική εξέλιξη τή δίνει τό άνθρώπινο πνεϋμα. Σήμερα, ot σφαλερές ιδέες τοΰ Κόντ έχουν ένδιαφέρον μονάχα γιά τούς Ιστορικούς τής φιλοσοφίας.

Μ Π Α Κ Ο Υ Ν ΙΝ Μιχαήλ Άλεξάντροβιτς (1814 - 1867). Ρώσος, Αναρχικός. Ή ζωή του είναι μιά άτέλειωτη σειρά άπό περιπλανήσεις, καταδιώξεις, φυλακίσεις σ’ δλες σχεδόν τίς χιόρες τοϋ κόσμου. Ύ π ή ρ · ξ · ένας φανατικός αναρχικός πού άφηνε τήν πέννα γιά νά πάρει τό όπλο ή ν’ άνέβει στό βήμα. ’Αποσχισμένος άπ’ τήν κοινωνία, γεμάτος ασυμβίβαστες αντιφάσεις, ραδιούργος, γερμανόφιλος, άντισημίτης, ψευ «οδιεθνιστής. στάθηκε σ’ όλη τυυ τή ζωή ή προσωποποίηση τής διαλυ τικότητας στο εργατικό κίνημα τοΰ 19ου αιώνα.

156

Μ Π Α Ρ Ρ Ε Σ Μαυρίκιος — Αύγουστος (1862 - 1923). Γάλλος συγγραφέας κοί πολιτικός. Στά 1870, οί Γερμανοί κατέλαβαν τήν ιδιαίτερη πατρίδα του, τή Λωρραίνη, και πήραν ομήρους τόν πατέρα του καί τόν παππού του. Ή παιδική αύτή εντύπωση επηρέασε αποφασιστικά δλη του τή ζωή. Σάν δημοσιογράφος, λογοτέχνης καί βουλευτής στάθηκε ό απόστολος τοΰ φιλοπόλεμου πνεύματος στή Γαλλία κα'ι όταν κηρύχτηκε ό πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος ό λυσσαλέος σωβινισμός του αποχαλινώθηκε. ’Αντιδραστικός στις κοινωνικές του αντιλήψεις, έφτανε μέχρι τό σημείο νά ζητάει τήν παλινόρθωση τής μοναρχίας στή χ«')ρα του.

Μ Π Ε Λ ΙΝ Σ Κ Υ Βησσαρίων Γρηγορίεβιτς (1811 - 1848). Ό μεγαλύτερος Ρώσος κριτικός τοΰ 19ου αιώνα. Συνεργάστηκε στά σπουδαιότερα περιοδικά τής εποχής του. Στήν άρχή ήταν Ιδεαλιστής, μά γρήγορα ή έπαφή του μέ τή διαλεχτική φιλοσοφία τοΰ Χέγγελ καί τόν υλισμό τοΰ Φόϋερμπαχ, καθώς κ ι’ ή έμφυτη έπαναστατικότητά του τόν έβαλαν στό σωστό δρόμο. Ί Ι σπ'άνια διαύγεια κ ι’ ή θαυμαστή διορατικότητα του πάνω στά κοινωνικά προβλήματα τής εποχής του, τόν έφερναν άνιπό- φευχτα στό διαλεχτικό υλισμό. Ό πρόωρος θάνατός του, όμως, διέκοψι αύτή τήν έξέλιξη, πού συνέχισαν οί μαθητές του Τσερνυτσέφσκυ κ*»1 Ντομπρο?.ιούμπωφ. Εφάρμοσε τή διαλεχτική μέθοδο τόσο στήν Ιστορία, δσο καί στήν τεχνοκριτική. Ή επίδραση τής σκέψης τοΰ Μπελίνσκυ πάνω στούς Ρο'ισους διανοούμενους τού 19ου αίίόνα υπήρξε εξαιρετικά σημαντική.

Ν Ε Κ Ρ Α Σ Ω Φ Νικόλας Άλεξέγιεβ ιτς (1821 - 1877). ’Απ ’ τούς πιό μεγάλους Ρώσους ποιητές τοΰ 19ου αί<όνα. Προοριζόταν άπ* τούς δικούς του γιά στρατιωτικός, μά προτίμησε τή λογοτεχνία. Πέρασε μεγάλες στερήσεις. Δούλεψε σέ διάφορα περιοδικά κ ι’ άπ’ τά 1860 ως τά 1870 ήταν δευθυντής τοΰ περιοδικού τοΰ Ποΰσκιν ό «Σύγχρονος», πού γύρω του είχε συγκεντρωθεί όλη ή προοδευτική διανόηση τής έπο- χής. Τ ά έργα του διακρίνονται γιά τή θερμή τους άγάπη πρός τις έργα" ζόμενες τάξεις καί τό μίσος τους εναντίον τών εκμεταλλευτών. Ε ίν α ι γεμάτα άγανάχτηση, σάτιρα, θλίψη καί μελαγχολία. Ή επίδρασή του άνά” μεσα στούς διανοούμενους έπαναστάτες — καί στόν ίδιο τόν Πλεχάνωφ— υπήρξε εξαιρετικά μεγάλη.

Ν ΙΤ Σ Ε Φρειδερίκος (1844- 1900) Γερμανός φιλόσοφος καί ποιητής. Σπούδασε φιλολογία καί θεολογία καί στά 25 του χρόνια διορίστηκε καθηγητής τής αρχαίας φιλοσοφίας στό Πανεπιστήμιο τής Βασιλείας. Βαρημένος κληρονομικά, ήταν σ’ όλη τή ζωή του έγκεφαλικά άρρωστος καί σχεδόν ολοκληρωτικά τυφλός. Πέθανε τρελλός. Πίστευε τόν έαυτό του σάν τό ανώτερο πνεΰμα τής Γερμανίας κ ι’ άποστρεφόταν καί περιφρονοΰσε τούς συνανθρώπους του. Στή φιλολογία παρουσίασ* νεωτεριστικές άντιλήψεις πάνω στήν ερμηνεία τής γένεσης τής άρχαίας τραγωδίας. 'Υποστήριξε πώς τή ζωή άντιπροσωπεύει τό διονυσιακό στοι-

167

χβΐο, δηλ. τόν κόσμο τοΰ τρόμου καί τής έκστασης στά βάθη τής ανθρώπινης ψυχής κι* δχι τό λογικό, νοησιαρχικό στοιχείο. Στή φιλοσοφία του πιστεύει πώς σκοπός τής Ιστορίας είναι ή δημιουργία «αληθινών, δυνατών καί μεγάλων» ανθρώπων (τών «ύπερανθρώπων») πού θά είναι οΐ κύριοι καί θάχουν τό πλήθος, τή μάζα, τό «συρφετό» σά δούλους. Ή Ιστορία, γιά τόν Νίτσε, είναι «ομοιογενής», μιά αΙώνια έπανάληψη τοΰ Ιαυτοΰ της. Ο Ι αρετές τοΰ «υπεράνθρωπου» είναι ή σκληρότητα, ή εκμετάλλευση καί ή καταστροφή τών άδυνάτων. Ο ί ιδέες τοΰ Νίτσε έφαρμό- οτηκαν στήν πράξη άπ’ τό φασισμό καί τό ναζισμό. Κοινωνικά, τέλος, Λ Νίτσε έκπροσωπεΐ τόν π ιό αχαλίνωτο ατομικισμό.

Ν ΤΟ Μ Π Ρ Ο Λ ΙΟ Υ Μ Π Ω Φ Νικόλας Άλεξάντροβιτς (1836 - 1861). Ρώσος προοδευτικός καί δημοκρατικός κριτικός. ’Ασχολήθηκε μέ θέρμη μέ τά κοινωνικά ζητήματα τής πατρίδας του καί συμβούλευε ιούς διανοούμενους νά βοηθήσουν στήν έκλαΐκευση τών επιστημών καί ατό γεφύρωμα τοΰ χάσματος ανάμεσα στούς στοχαστές καί τή λαϊκή μάζα. Διετέλεσε διευθυντής τοΰ προοδευτικού περιοδικού ό «Σύγχρονος». *Έργα του : «Τό ζοφερό κράτος», «Πότε λοιπόν ή άληθινή μέρα ;» κ. ά.

Π Ο Υ Σ Κ ΙΝ ’Αλέξαντρος Σεργκίεβιτς (1799 - 1837). ’Απ ’ τούς μεγαλύτερους Ρώσους ποιητές. Ά π ό άριστοκρατική γενιά, δούλεψε γιά την ικανοποίηση τής μορφωμένης τάξης τών εύγενών πού, ωστόσο, ήθελε νά τήν φέρει σέ άνθρωπινώτερους ορίζοντες. Φύση ζωηρή, έκί- νησε τήν προσοχή τής τσαρικής άστυνομίας πού θεώρησε ύποπτο τό φ ιλελευθερισμό του. Ή «έπαναστατικότητα» τοΰ Ποΰσκιν γρήγορα μαράθηκε. Ό εύαίσθητος ποιητής πέρασε συνεχείς εσωτερικές κρίσεις προσπαθοιν- τας νά συμβιβάσει τήν πίστη του στόν αύτοκρατορικό θεσμό μέ τήν άναζήτηση μιάς άνθρωπινώτερης ζωής γιά τούς συνανθρώπους του. Στά 1835 φάνηκε νά ξεφεύγει απ’ τό κοσμικό περιβάλλον τής αύλής καί νά στρέφεται προς ρεαλιστικότερα επίπεδα. Στά 1836 έβγαλε τό περιοδικό «ό Σύγχρονος* προσανατολισμένο πρό$ τή νέα κοινωνική τάξη πού άρχιζε νά εκτοπίζει τήν αριστοκρατία άπ’ τήν οίκονομική ζωή. Ό πρόωρος, όμως, θάνατός του στά 1837, έβαλε τέρμα στήν εξέλιξή του, πού προμηνυόταν προοδευτική. Τό ταλέντο του σάν ποιητή είναι τεράστιο καί τά έργα του κυκλοφορούν σήμερα στή Σοβιετική "Ενωση καί σ’ όλες τις χώρες σέ εκατομμύρια άντίτυπα.

Ρ 1 Κ Α Ρ Ν ΤΟ Δαυΐδ (1772 - 1823). Μεγάλος "Αγγλος οίκονομο- λόγος. 'Ιδρυτής, μαζύ μέ τόν Ά δά μ Σ μ ίθ , τής άγγλικής Πολιτικής Οικονομίας. Πρώτοι αύτοί δούλεψαν πάνω στή θεωρία τής άξίας τής εργασίας, Δέν μπόρεσαν,, ωστόσο, νά καταλάβουν τήν Ιστορική Ιδιομορφία τής έμπορευματικής κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, δηλαδή τήν έκιιετάλ- λευση τής μισθωτής εργασίας σάν πηγής τής υπεραξίας. Ό Ρικάρντο ίβλεπε τό κεφαλαιοκρατικό σύστημα σάν αιώνια καί φυσική τάξη πρα-

158

γμΑτων τής κοινωνίας. Το έργο του, ωστόσο, αποτελεί μια απ' τις θεωρητικές πηγές του σοσιαλιστικού οικονομικού συστήματος,

Σ Α ΙΝ · Σ ΙΜ Ο Ν , κόμης (1760 -1825). Μεγάλος Γάλλος ουτοπικός σοσιαλιστής τών αρχών τού 19ου αίίόνα. Στήν εποχή του, ή εργατική τάξη δεν ήταν ακόμα αναπτυγμένη, γ ι’ αύτό τό λόγο τό σοσιαλιστικό του κήρυγμα είχε Αναπόφευκτα ουτοπικό, δηλαδή όνειροπόλο καί έξο>- πραγματικό χαρακτήρα. Ό Σα ίν - Σιμόν εκανε βαθιά καί δριμύτατη κριτική τών αντιθέσεων τοΰ κεφαλαιοκρατικού συστήματος, κήρυξε τήν αναγκαιότητα τής αντικατάστασής του Απ’ τό σοσιαλισμό, πρόβλεπε τήν εξαφάνιση τής αντίθεσης μεταξύ πόλης καί χιοριον, τής ατομικής ίδιοχτησίας κ. ά . Τά σχέδιά του, ωστόσο, ήταν Αποσπασμένα άπ’ τήν πραγματική ζωή τής κοινωνίας κα ί τίς Αντιθέσεις της.

Τ Ο Λ Σ Τ Ο Ϊ' Λέων (1Κ28- 1910) Διάσημος Ρώσος συγγραφέας. ‘Αριστοκρατικής καταγωγής, δέν μπόρεσε ποτέ νά ριχτεί σέ Αποφασιστικούς Αγώνες, παρ’ όλο τόν Ανθρωπιστικό φιλελευθερισμό του. "Ασκησε κριτική κατά τών κυβερνητικών βιαιοπραγιών καί τής εκμετάλλευσης κι* Αποκάλυψε δλο τό βΑθος τών αντιφάσεων Ανάμεσα στόν Αναπτυσσόμενο πλούτο καί τίς καταχτήσεις τοϋ πολιτισμού Απ’ τή μιά καί τή φτοιχεια, τή βαρβαρότητα καί τό εργατικό μαρτύριο άπ’ τήν άλλη. Σ ή μερα, ή Σοβιετική "Ενωση, γιά νά τιμήσει τή μνήμη του, εχει μετατρέψει τήν έπανλή του τής Γιασνάγιας Πολιάνα σέ «Μουσείο Τολστόϊ*.

Τ Σ Ε Ρ Ν Υ Τ Σ Ε Φ Σ Κ Υ Νικόλας Γαβριήλοβιτς (1828 - 1889). Μ ε γ ά λος Ρώσος φιλόσοφος κ ι’ επαναστάτης. Ά π ό πολύ νέος μελέτησε τούς Πούσκιν, Μπελίνσκυ, Χέγγελ, Σμ ίθ , Ρικάρντο καθώς καί τήν υλιστική φιλοσοφία τοΰ Φόϋερμπαχ. Στά 1851ΐ βρισκόταν επικεφαλής τής προοδευτικής διανόησης πού ήταν συγκε\τρωμένη γύρω στό «Σύγχρονο». Ή μελέτη τής ιστορίας κ ι’ ή παρατήρηση τών επαναστατικών γεγονότων τής Εύρο’ιπης τόν έπεισαν ότι ή μόνη κ ι’ Αναπόφευχτη λύση τοΰ κοι- νωνικοϋ προβλήματος τής Ροοσίας ήταν μιά ριζική άλλαγή. Ό Τσερνυτσέη σκυ δέν ήταν μονάχα φιλόσοφος, μά ταυτόχρονα πολιτικός, έπαναστατης κ ι’ Απ’ τούς ιδρυτές τής ίστορικο - κριτικής σχολής τής ρούσικης φιλολογίας. ’Λ π ’ τά πολλά εργα του Αναφέρουμε τήν «’Ανθρωπολογική Αρχή στή φιλοσοφία» καί τήν «Πάλη τών κομμάτων στή Γαλλία».

Φ Λ Ω Μ Π ΕΡ Γουσταύος (182J - 1880). Γάλλος συγγραφέας, ποΰ εγινε διάσημος μέ τό έργο του «Μαντάμ Μπωβαρύ·■, στο όποιο ζωγραφίζονται μέ ζωντανά ρεαλιστικά χρώματα τά επαρχιακά άστικά ήθη τού γαλλικού 19ου αίιόνα. Ωστόσο οί προτιμήσεις του στρέφονταν στή θεωρία «ή τέχνη γιά τήν τέχνη», πράγμα πού τόν έφερνε σέ άντίφαση μέ τό δημιουργικό του εργο.

Φ Ο Υ Ρ ΙΕ Κάρολος (1772 - 1839). Περίφημος Γάλλος οντοπικός σοσιαλιστής. Ένδιαφέρθηκε άπό νωρίς γιά τά κοινωνικά ζητήματα, μά ποτέ δέν κατάφερε νά έχει συγκεκριμένες πολιτικές Απόψεις. Τό θεμ<

159

λιώδες αίτημα τής φιλοσοφίας του είναι ελευθερία οτά ενστιχτα καίοτά πάθη.

Χ Α Μ Ψ Ο Υ Ν Κνοΰτ (1864 - 1951). Νορβηγός συγγραφέας πανευρωπαϊκής φήμης. 'Ολοκληρωτικός στις πολιτικές του αντιλήψεις, εγινε συνεργάτης τών Γερμανών κατα την κατοχή τής πατρίδας του (1940 - 44) Ό νορβηγικός λαός τόν περιφρόνησε κατά τά τελευταία χιόνια τής ζωής του γ ι’ αύτή του τή στάση καί ό Χάμψουν πέθανε ντροπιασμένος.

Χ Ε Γ Γ Ε Λ ή Ε Γ Ε Λ Ο Σ Γεώργιος, Γουλιέλμος, Φρειδερίκος (1770 - 1831). Μεγάλος Γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος. Σύμφωνα μέ τή διδασκαλία του, ή «άπόλυτη ιδέα» προϋπήρξε τής φύσης καί τού ανθρώπου καί ή παρουσία της εκφράζεται μόνο μέ τή νόηση. Πολύτιμο στοιχείο τής Έγελιανής φιλοσοφίας υπήρξε ή διαλεκτική μέθοδος, πού καθορίζει οτι ή ίδέα εξελίσσεται πάνω στή βάση διαλεκτικών αντιθέσεων. Ή διαλεκτική τού Χέγγελ εγινε πολύτιμη άφετηρία γιά τί, φιλοσοφία τοΰ Μαρξισμού, άφοΰ τοποθετήθηκε στά φυσικά υλιστικά της πλαίσια. Σύμφωνα μέ μιά επιγραμματική έκφραση, ό Μάρξ πήρε τή διαλεκτική τού Χέγγελ πού περπατούσε μέ τό κεφάλι κάτω καί τήν έστησε στά πόδια της.

■

Πλεχάνωφ-Αισθητική

Documents

Transcript of Πλεχάνωφ-Αισθητική