Σύνοψη του Κεφάλαιου

Φ Ρ Η Ν Τ Ρ Ί Χ ΕΝΓΚΕΛΣ

ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ»

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η : . Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Δ. Ι Ο Α Ν Ν Ι Δ Η Σ

Β' ΕΚΔΟΣΗ

ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΓΙΑΝΝΗΣ Δ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΚΙΟΚΑΣ

Τίτλος πρωτοτύπου: Synopsis of Capital

A ' έκδοση: Φεβρουάριος 2θθ8

Β' έκδοση: Μάιος 2 0 0 9

Εκδόσεις "Αλήστου Μνήμης" Χαριλάου Τρικούπη 22 Αθήνα ιο6 79 Τηλ: 2ίο 36 23 092 e-mail: [email protected] www.alfeiosbooks.com

ISBN: 978-960-6679-05-6

mailto:[email protected]

http://www.alfeiosbooks.com

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 9

ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ 11

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑ ι. Το εμπόρευμα 4 1

2. Η διαδικασία της εμπορευματικής ανταλλαγής 4 4 3· Το χρήμα 5 3

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ ΣΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ι. Ο γενικός τ ύ π ο ς του κεφαλαίου 5 7 2. Αντιφάσεις του γενικού τ ύ π ο υ 6ο 3· Αγορά και π ώ λ η σ η της εργασιακής δύναμης 6 4

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ ι. Η εργασιακή διαδικασία και η διαδικασία π α ρ α γ ω γ ή ς

υπεραξ ίας 6 7 2. Σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο η ο 3· Το π ο σ ο σ τ ό της υπεραξ ίας 7 2

4· Η εργάσιμη ημέρα 7 3 5· Ποσοστό και μάξα της υπεραξ ίας 7 8

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ ι. Η έννοια της σχετικής υπεραξ ίας 8ι 2. Η συνεργασία 8 3 3· Καταμερισμός της εργασίας και βιοτεχνία 8 8 4· Μηχανές και σύγχρονη βιομηχανία 9 3

ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΙΟ7

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Είναι γνωστό ότι ο Ένγκελς είχε συνεργαστεί στενά με τον Μαρξ στην εκπόνηση του Κεφαλαίου, μια α π ό τις καίριες πηγές έμπνευσης κι αναφορά του οπο ίου είναι άλλωστε και το βιβλίο του Ένγκελς γ ια την Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία. Ό τ α ν μάλιστα τυπωνόταν το Κεφάλαιο, ο Μαρξ έδινε τα τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ά στον εκλεκτό φίλο του π α ρ ο -τρύνοντάς τον να σημειώσει «τα παροράματα και τ α ερωτή-ματά» του (επιστολή π ρ ο ς τον Ένγκελς , 27 Απριλ ίου 1 8 6 7 ) .

Αμέσως λο ιπόν μόλις κυκλοφόρησε το π ρ ώ τ ο βιβλίο του Κεφαλαίου ( 1 8 6 7 ) , ο Ένγκελς ξεκίνησε να συντάσσει μια ε υ ανάγνωστη σύνοψή του, εστιάζοντας στη μαρξική θεωρία της εργασίας και κυρίως της υπεραξ ίας οι οποίες και αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του Κεφαλαίου, σύμφωνα και με τ α λόγια του ίδιου του Μαρξ: «Το π ι ο δυνατό σημείο του βιβλίου μου (στο οποίο μάλιστα συμπυκνώνεται όλη η κατανόησή του) είναι ιον ότι, ό π ω ς σημειώνω ευθύς εξαρχής, η εργασία έχει δύο όψεις, π ο υ εκφράζονται η μια ως αξία χρήσης κι η άλλη ως ανταλλακτ ική αξία, και 2 ο ν ότι πραγματεύομαι την υπεραξία ανεξάρτητα από τις επιμέρους μορφές της, ό π ω ς είναι το κέρδος, ο τόκος, η γαιοπρόσοδος , κ.λπ.» (στο ίδιο). Ωστόσο, π α ρ ά το ταλέντο του στο να γράφει γρήγορα κι α π λ ά , ο Ένγκελς δεν κατόρθωσε να συνοψίσει ολόκληρο το π ρ ώ τ ο βιβλίο. Στις 17 Απριλίου του ι 8 6 8 έγραφε στον Μαρξ: «Δεν έχω π ο λ ύ διαθέσιμο χρόνο και η σύνοψη του βιβλίου σου απαιτε ί π ο λ ύ περ ισσότερη δουλειά α π ' όση φ α ν τ α ζ ό μουν. Άλλωστε, α φ ο ύ την ξεκίνησα, θ α π ρ έ π ε ι να την κάνω όσο π ι ο σωστά γίνεται».

9


Έ τ σ ι η Σύνοψη αυτή, την οπο ία δημοσιεύουμε εδώ, είναι ανολοκλήρωτη και περιλαμβάνει μόνο τ α τέσσερα α π ό τα έξι κεφάλα ια του π ρ ώ τ ο υ βιβλίου.

Ο αναγνώστης π ρ έ π ε ι να γνωρίζει π ω ς ο Ένγκελς στηρίχτηκε στην π ρ ώ τ η έκδοση του Κεφαλαίου, στην ο π ο ί α το Βιβλίο Α' χωριζόταν σε 6 κεφάλαια. Στις επόμενες εκδόσεις α υ τ ά τ α κεφάλα ια τ ιτλοφορήθηκαν «μέρη», ενώ το 5° κεφάλαιο χωρίστηκε σε δυο μέρη, με αποτέλεσμα α π ό εκεί κι έπε ι τα να χωρίζεται το βιβλίο Α' σε ε π τ ά μέρη. Η Σύνοψη του Ένγκελς αντιστοιχεί λο ιπόν στα τέσσερα π ρ ώ τ α μέρη των εκδόσεων π ο υ γνωρίζουμε σήμερα.

Πρέπε ι επ ίσης να έχουμε υ π ' ό ψ η μας ότι, σε επόμενες εκδόσεις, ο Μαρξ έκανε προσθέσε ι ς και διορθώσεις στο κε ί μενο της π ρ ώ τ η ς έκδοσης. Για παράδειγμα, στο ι° κεφάλαιο της π ρ ώ τ η ς έκδοσης (Το Εμπόρευμα) δεν αναφερόταν στην αξία και την ανταλλακτ ική αξία, γι ' αυτό και η Σύνοψη δεν π α ρ α π έ μ π ε ι σε αυτό το θέμα.

Θεωρήσαμε χρήσιμο να προτάξουμε σ' αυτήν εδώ την έκδοση μια σειρά α π ό παρουσιάσε ις του Κεφαλαίου, π ο υ έγραψε ο Ένγκελς την ίδια χρονιά ( 1 8 6 7 - 1 8 6 8 ) σε δ ιάφορα έ ν τ υ π α εκείνου του καιρού και στις οπο ίες μας παρέχε ι ορισμένα σημαντικά «κλειδιά», απαρα ί τητα γ ια την κατανόηση τόσο αυτού του ογκώδους έργου όσο και της πρόκλησης π ο υ α π η ύ θ υ ν ε στην ε π ο χ ή του.

Ό λ ε ς οι π α ρ α π ο μ π έ ς της Σύνοψης αντιστοιχούν στην ελληνική έκδοση του Κεφαλαίου α π ό τη Σύγχρονη Εποχή ( 2 0 0 5 ) .

Ευχαριστούμε τον Θανάση Γκιόκα γ ια την αποφασ ιστ ική συμβολή του στην πραγματοπο ίηση αυτής της έκδοσης.

ίο

ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Ως «εργασιακή δύναμη» αποδώσαμε εδώ το μαρξικό όρο Arbeitskraft (αγγλ. labour power, γαλ. force de travail). Κρί ναμε αυτή την α π ό δ ο σ η ορθότερη και προτ ιμότερη α π ό τον όρο «εργατική δύναμη», με τον οποίον έχει μεταφραστεί στην ελληνική έκδοση του Κεφαλαίου και άλλων έργων του Μαρξ. Χρειάζεται λο ιπόν να εξηγήσουμε το λόγο αυτής της π ρ ο τ ί μησης μας, π α ρ ' ότι π ρ έ π ε ι να είναι σαφές ότι, εάν ο Μαρξ μιλούσε γ ια «εργατική δύναμη», θ α χρησιμοποιούσε τον όρο Arbeiterskraft (αγγλ. labourer's power, γαλλ. force de travailleur) και όχι Arbeitskraft.

Ο όρος «εργασιακός» αναφέρεται στα σχετικά με την ε ρ γασία (π.χ. εργασιακό περιβάλλον) . Α π ό την άλλη, ο όρος «εργατικός» αναφέρεται και π α ρ α π έ μ π ε ι στον εργάτη ή τους εργάτες και σε ό,τι είναι κατάλληλο γι' αυτούς (π.χ. εργατικό δίκαιο, εργατικό ζήτημα). Επομένως ο όρος «εργατική δ ύ ν α μη» σημαίνει «δύναμη του εργάτη» ή «των εργατών». Ποιά όμως δύναμη του εργάτη ή των εργατών; Σε π ο ι ά «δύναμη» αναφέρεται ειδικότερα ο Μαρξ με τον όρο Arbeitskraft;

Το π ρ ώ τ ο κείμενο στο οποίο ο Μαρξ φαίνεται να χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο, ήταν η ομιλία του π ο υ έγινε γνωστή με τίτλο Μισθωτή Εργασία και Κεφάλαιο (1849)· ® α π ρ έ π ε ι όμως να γνωρίζουμε π ω ς η έκδοση αυτού του κειμένου α π ό τον Ένγκελς , το i 8 g i , και την οπο ία διαβάζουμε έκτοτε, δ ι αφέρει σ' αυτό ειδικά το σημείο α π ό το π ρ ω τ ό τ υ π ο : «Λέω λο ιπόν προκαταβολ ικά στον αναγνώστη ότι πρόκειται γ ια τ η μπροσούρα, όχι ό π ω ς την έχει γράψε ι ο Μαρξ το 1 8 4 9 αλλά π ε ρ ί π ο υ ό π ω ς θ α την έγραφε το i 8 g i [...] Οι τροποπο ιήσε ι ς

I I


μου περ ιστρέφονται όλες γύρω α π ό ένα σημείο. Σύμφωνα με το π ρ ω τ ό τ υ π ο , ο εργάτης π ο υ λ ά ε ι στον κεφαλαιοκράτη, γ ια το μισθό εργασίας, την εργασία του. Σύμφωνα με το τωρινό κείμενο, π ο υ λ ά ε ι την Arbeitskraft του» (Φρ. Ένγκελς , Εισαγωγή στο «Μισθωτή Εργασία και Κεφάλαιο»). Στη συνέχεια ο Ένγκελς , εξηγώντας το λόγο γι ' α υ τ ή την τροποπο ίηση , υπογραμμίζει τη ρήξη π ο υ έφερε ο Μαρξ στην αντ ίληψη των κλασικών οικονομολόγων, οι οποίο ι δέχονταν «τη συνηθισμένη αντ ίληψη του εργοστασιάρχη, ότι δηλαδή αγοράζει και πληρώνε ι την εργασία των εργατών του» (στο ίδιο). Πράγματι κατά τον Μαρξ, ό π ω ς εξηγεί ο Ένγκελς , μόλις ο «ζωντανός εργάτης» αρχίζει «πραγματικά την εργασία του, α υ τ ή έχει κ ιόλας π ά ψ ε ι ν ' ανήκει στον ίδιο κι επομένως δεν μπορεί να πουληθε ί α π ό αυτόν [...] Δεν π ο υ λ ά ε ι λο ιπόν την εργασία του (που θ α π ρ έ π ε ι π ρ ώ τ α να γίνει), αλλά θέτε ι στη δ ι ά θ ε ση του κεφαλαιοκράτη για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα (όταν παίρνε ι μεροκάματο) ή για την επ ίτευξη μιας ορισμένης εργασίας (όταν πληρώνεται με το κομμάτι) την Arbeitskraft του έναντι μιας ορισμένης πληρωμής: π ο υ λ ά ε ι ή νοικιάζει την Arbeitskraft του. Αυτή η Arbeitskraft του είναι συνυφασμένη με το π ρ ό σ ω π ο του και δεν χωρίζεται α π ό αυτό» (στο ίδιο).

Η άμεση συνάφεια αυτής της διευκρίνησης με την υπε-ρεργασία και την π α ρ α γ ω γ ή υπεραξίας είναι φανερή και ο Ένγκελς δεν κάνει τ ίποτε άλλο εδώ α π ό το να επαναλαμβάνει τα, μετά το 1849» λόγια του ίδιου του Μαρξ: «Αυτό π ο υ π ο υ λ ά ε ι ο εργάτης δεν είναι άμεσα η εργασία του αλλά η Arbeitskraft του, π ο υ τ η θέτε ι προσωρινά στη δ ιάθεση του κεφαλαιοκράτη [...] Η Arbeitskraft ενός α ν θ ρ ώ π ο υ υπάρχε ι μόνο μέσα στη ζωντανή π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ ά του» (Κ. Μαρξ, Μισθός, Τιμή και Κέρδος, 1 8 6 5 ) .

Επομένως η Arbeitskraft διακρίνεται α π ό την εργασία (Arbeit) στο βαθμό π ο υ αναφέρεται σε μια «δύναμη», η ο π ο ί α είναι μάλιστα αξεχώριστη α π ό το π ρ ό σ ω π ο του εργάτη (ή του εργαζόμενου ανθ ρώπου γενικότερα). Τούτη η δ ι α π ί σ τ ω ση θ α μπορούσε να δικαιώσει την α π ό δ ο σ η της Arbeitskraft

12


ως «εργατική δύναμη». Ωστόσο είναι εξίσου ξεκάθαρο π ω ς η Arbeitskraft δεν αναφέρεται στην οποιαδήποτε δύναμη του εργάτη (δεν αναφέρεται π.χ. και στην πολ ιτ ική του δύναμη, π ο υ κι α υ τ ή είναι υ π α ρ κ τ ή και αξεχώριστη α π ό το π ρ ό σ ω π ο του εργάτη), αλλά ειδικά στη δύναμη - ή σύνολο ικανοτήτων-π ο υ επιστρατεύει ο εργάτης (ή γενικότερα ο εργαζόμενος άνθρωπος) χάριν αποκλε ιστ ικά και μόνο της εργασίας, κάθε φορ ά π ο υ παράγε ι κάτι. Δηλαδή, όχι στην «εργατική δύναμή» του γενικά αλλά ειδικά στην εργασιακή του δύναμη.

Τούτο άλλωστε είναι σαφές κι α π ό τον τ ρ ό π ο με τον όποιον ο Μαρξ έχει προσδιορίσει αυτόν τον όρο στο Κεφάλαιο, π α ρ α π έ μ π ο ν τ ά ς μας ακριβώς στην εργασιακή δύναμη: «Όταν λέμε Arbeitskraft ή ικανότητα για εργασία, εννοούμε το σύνολο των φυσικών και πνευματ ικών ικανοτήτων π ο υ υπάρχουν στο σώμα, στη ζωντανή π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ενός α ν θ ρ ώ π ο υ και π ο υ τις βάζει σε κίνηση κάθε φορά που παράγει οποιουδήποτε είδους αξίες χρήσης» (Τόμος πρώτος , Βιβλίο Α', Μέρος δεύτερο, σελ. ι8ο, οι υπογραμμίσεις δικές μας).

Γ. Δ. I .

ΐ3

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΝΓΚΕΛΣ

ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

1.

Γράφτηκε στις 12 Οκτωβρίου 1 8 6 7 . Δημοσιεύτηκε στο ένθετο της Die Zunkunft,

τχ. 254» 3 ° Οκτωβρίου 1 8 6 7 .

Είναι θλιβερό γ ια κάθε Γερμανό το γεγονός ότι, αν και ε ίμαστε έθνος στοχαστών, ελάχιστα κατορθώσαμε μέχρι σήμερα στο πεδ ίο της πολιτ ικής οικονομίας. Οι επ ιφανέστεροι εκ π ρ ό σ ω π ο ι μας εδώ, είναι στην καλύτερη π ε ρ ί π τ ω σ η σ υ γ γραφείς συμπιλημάτων, ό π ω ς ο Rau κι ο Roscher' κι όσοι έχουν γράψει κάτι π ρ ω τ ό τ υ π ο , είναι προτεξιονιστές σαν τον List (για τον οπο ίο λέγεται ωστόσο π ω ς αντέγραψε κ ά π ο ι ο Γάλλο) ή σοσιαλιστές σαν τον Rodbertus και τον Μαρξ. Η καθιερωμένη σήμερα πολ ι τ ική οικονομία μας μοιάζει ν α μην έχει άλλο στόχο α π ό το ν α ρίξει στην αγκαλιά του σοσιαλισμού όλους εκείνους π ο υ αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα την επ ιστήμη αυτή . Δεν είδαμε μ ή π ω ς όλους τους επ ίσημους οικονομολόγους μας να μην έχουν ν ' αντ ιπαραθέσουν π α ρ ά έναν Λασάλ στον πασίγνωστο κι αναγνωρισμένο νόμο του καθορισμού των τιμών; Δεν τους είδαμε ν ' αφήνουν τον Λ α σάλ να υ π ε ρ α σ π ι σ τ ε ί α ν θ ρ ώ π ο υ ς σαν τον Ricardo εναντίον του Schulze-Delitzsch και άλλων; Είναι αλήθεια, αλοίμονο, ότι δεν θ α μπορούσαν να φτάσουν , ως επιστήμονες, ούτε το νυχάκι του Λασάλ! Ό σ η αναγνώριση κι αν έχουν λάβει

!5


στον τομέα τους, αδυνατούν ν ' αντ ιμετωπίσουν τ η μομφή ότι όλο κι όλο το επιστημονικό τους έργο περιορίζεται στο μετριασμό των «αρμονιών» του Bastiat μέσ' α π ό τ η σύνταξη υποσημειώσεων π ά ν ω στις αντιφάσεις και τις δυσκολίες.

Λατρεία του Bastiat λο ιπόν κι αποκήρυξη του Ricardo: α υ τ ή είναι όλη κι όλη η επίσημη πολ ι τ ική οικονομία μας στη σημερινή Γερμανία! Μα θ α μπορούσε να ήταν κι αλλιώς; Δ υ στυχώς, στον τ ό π ο μας η πολ ιτ ική οικονομία είναι ένα πεδ ίο π ο υ αφήνει αδ ιάφορη την επιστημονική έρευνα κι αποτελε ί είτε ένα κλάδο χάρη στον οπο ίο μπορεί κανείς να κερδίσει το ψωμί του πετυχαίνοντας στις εξετάσεις γ ια το υπουργε ίο οικονομικών, είτε ένα βοήθημα των πολιτ ικών, π ο υ θεωρούν άκρως ικανοποιητικά ακόμα και τ α μηδαμινότερα φ λ η ν α φ ή ματα. Φταίει άραγε γι' αυτό ο πολιτ ικός διαμελισμός μας, η δυστυχώς υ π α ν ά π τ υ κ τ η ακόμα βιομηχανία μας ή μ ή π ω ς η π α ρ α δ ο σ ι α κ ή εξάρτησή μας α π ό ξένες χώρες στον τομέα αυτής της επιστήμης;

Μέσα σ' αυτές τ ις συνθήκες, είναι π ά ν τ ο τ ε α π ό λ α υ σ η ν α κρατάς στα χέρια σου ένα βιβλίο σαν και το π α ρ α π ά ν ω , στο οπο ίο ο συγγραφέας, όχι μόνον απαξιώνει τ α καθιερωμένα φληναφήματα, π ο υ τ ' αποκαλε ί «χυδαία πολιτική οικονομία», π α ρ α π έ μ π ο ν τ ά ς μας στα κλασικά τους π ρ ό τ υ π α έως τον Ricardo και τον Sismondi, αλλά κι εξετάζει α π ό μια κριτική σκοπ ιά τους κλασικούς, π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς π ά ν τ ο τ ε ν α τηρεί τις αρχές της αυστηρής επιστημονικής ανάλυσης.

Τα προηγούμενα γ ρ α π τ ά του Μαρξ, και ιδιαίτερα η π ρ α γ ματεία του π ά ν ω στο χρήμα, π ο υ δημοσιεύτηκε το 1 8 5 9 α π ό τις εκδόσεις Duncker στο Βερολίνο, διακρίνονταν ήδη τόσο γ ια το αυστηρά επιστημονικό π ν ε ύ μ α τους όσο και γ ια την αμείλικτη κριτική ματιά τους - κι α π ' όσο γνωρίζουμε, ο λ ό κληρη η επίσημη πολ ι τ ική οικονομία μας δεν έχει π α ρ ο υ σιάσει ούτε ένα έργο π ο υ να τ α καταρρίπτει . Αν όμως δεν κατόρθωσε ν ' αντ ιπαρατεθε ί σ' εκείνη την παλ ιότερη π ρ α γ ματεία, π ώ ς θ α το καταφέρει σήμερα με τ ο ύ τ α τ α 4 9 δ ε κ α -εξασέλιδα π ά ν ω στο κεφάλαιο; Ας το ξεκαθαρίσουμε: δεν

ι6


εννοούμε π ω ς δεν μπορούν να υ π ά ρ ξ ο υ ν αντιρρήσεις π ά ν ω στα συμπεράσματα αυτού του πονήματος , ούτε ότι ο Μαρξ καταθέτει εδώ ολοκληρωμένες αποδείξεις . Εκείνο π ο υ θ έ λουμε να πούμε είναι α π λ ώ ς ότι δεν π ιστεύουμε π ω ς μπορεί να βρεθεί έστω κι ένας α π ' όλους τους πολιτ ικούς οικονομολόγους μας, π ο υ είναι σε θέση ν α το καταρρίψει.

Οι μελέτες π ο υ συνθέτουν αυτό το βιβλίο, διακρίνονται γ ια την επ ιστημοσύνη τους. Εδώ εννοούμε ιδιαίτερα την αρι στοτεχνική, δ ιαλεκτική σύνθεση του συνόλου, τον τ ρ ό π ο με τον οπο ίο η έννοια του εμπορεύματος συμφύεται με το χ ρ ή μα καθεαυτό , και τον τ ρ ό π ο με τον οπο ίο το κεφάλαιο σ υ σ σωρεύεται μέσω του χρήματος. Πρέπε ι ν ' αναγνωρίσουμε ως π ρ ο σ φ ο ρ ά του την εισαγωγή αυτής της νέας κατηγορίας, της υπεραξίας, και πραγματ ικά δεν μπορούμε να φανταστούμε τι είδους αντίρρηση μπορεί να υπάρξε ι στην π ρ ό τ α σ η του ότι εκείνο π ο υ εμφανίζεται σαν εμπόρευμα στην αγορά, δεν είναι η εργασία αλλά η εργασιακή δύναμη [Arbeitskraft1]. Θ ε ωρούμε άλλωστε π ο λ ύ πετυχημένη τη διόρθωση π ο υ κάνει στο νόμο του Ricardo γ ια το π ο σ ο σ τ ό κέρδους, υ π ο σ τ η ρ ί ζοντας π ω ς η λέξη «κέρδος» π ρ έ π ε ι ν ' αντ ικατασταθεί α π ό την υπεραξία .

Πρέπε ι να ομολογήσουμε ότι μας έκανε μεγάλη ε ν τ ύ π ω σ η η ιστορική αίσθηση, π ο υ διαποτίζε ι ολόκληρο το βιβλίο κι απαγορεύε ι στο συγγραφέα του να θεωρήσει τους νόμους της οικονομίας σαν αιώνιες αλήθειες, δηλαδή σαν κάτι άλλο α π ό εκφράσεις των συνθηκών ύ π α ρ ξ η ς ορισμένων μεταβατικών μορφών κοινωνίας. Μάταια, αλοίμονο, θ ' αναζητήσουμε στους επίσημους οικονομολόγους μας α υ τ ή την ευρυμάθεια και την οξυδέρκεια, με την ο π ο ί α παρουσιάζονται σ' αυτό το π ό ν η μ α τ α δ ιάφορα ιστορικά στάδια της κοινωνίας κι οι σ υ ν θήκες ύ π α ρ ξ η ς σε αυτά. Τέτοιου είδους μελέτες π ά ν ω στις οικονομικές συνθήκες και τους νόμους της δουλοκτησίας, τις

1 Βλ. τη μεταφραστική επισήμανση, στο Εισαγωγικό σημείωμα του παρόντος βιβλίου (σ.τ.μ.).

17


διάφορες μορφές δουλοπαροικ ίας και φεουδαρχίας , και τις καταβολές της ελεύθερης εργασίας, παραμένουν μέχρι τώρα εντελώς άγνωστες στους οικονομολόγους ειδήμονές μας. Θα θέλαμε μάλιστα ν ' ακούσουμε την ά π ο ψ η αυτών των κυρίων π ά ν ω στα όσα μας εκθέτει αυτό το βιβλίο γ ια τ η συνεργασία, τον καταμερισμό της εργασίας και τη βιοτεχνία, την εκμηχάνιση και τ η μεγάλη βιομηχανία σε όλες τις ιστορικές και ο ικονομικές συνάφειες και συνεπαγωγές τους έτσι κι αλλιώς, οι κύριοι αυτοί κάτι καινούργιο θ α μάθουν, αν τις διαβάσουν.

Τι θ α είχαν να π ο υ ν άλλωστε γ ια το γεγονός π ο υ δ ια ψεύδε ι όλες τις παραδοσ ιακές θεωρίες περ ί ελεύθερου α ν τ α γωνισμού -κα ι το οπο ίο μας παρουσιάζετα ι εδώ με π λ ή θ ο ς π α ρ α π ο μ π ώ ν σε επ ίσημα τεκμήρια κυρίως α π ό την Αγγλία, την κοιτίδα του ελεύθερου ανταγωνισμού-, σύμφωνα με το οπο ίο δεν υπάρχε ι εκεί εργοστάσιο ό π ο υ η εργάσιμη ημέρα να μην καθορίζεται αυστηρά α π ό το Κράτος και να μην ε π ι βλέπεται α π ό ε π ό π τ ε ς εργασίας; Και π ο υ αποδεικνύει μάλιστα ότι, όχι μόνον ανθίζουν οι δ ιάφοροι βιομηχανικοί κλάδοι ενώ μειώνονται οι ώρες εργασίας, αλλά και ότι ο ατομικός εργάτης παράγε ι περισσότερο ενώ δουλεύει λιγότερες ώρες α π ' ό,τι παλιότερα;

Αλοίμονο, δεν μπορούμε ν ' αρνηθούμε ότι είναι α π ό λ υ τ α δικιολογημένο το π ικρό ειρωνικό ύφος , π ο υ χρησιμοποιεί ο συγγραφέας εναντίον των κατεστημένων γερμανών ο ικονομολόγων. Ό λ ο ι τους, άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο, ανήκουν στους «χυδαίους οικονομολόγους» π ο υ ξεπούλησαν την επ ιστήμη τους για να κερδίσουν κ ά π ο ι α εφήμερη δόξα και π ο υ αρνούνται τις μεγάλες κλασικές π α ρ α κ α τ α θ ή κ ε ς της. Μιλούν γ ια «αρμονία» και ξ επέφτουν στις ευτελέστερες αντιφάσεις . Ελπίζουμε λοιπόν, το αυστηρό μάθημα π ο υ τους δίνει τούτο το βιβλίο, να χρησιμεύσει ώστε να ξυπνήσουν α π ό το λήθαργο τους και να τους θυμίσει π ω ς η πολ ι τ ική οικονομία δεν είναι μια τροφαντή αγελάδα π ο υ μας δίνει β ο ύ τυρο αλλά μια επιστήμη, π ο υ απαιτε ί σοβαρότητα και ζήλο.

ι8


2.

Γράφτηκε στις 12 Οκτωβρίου 1 8 6 7 . Πρωτοδπμοσιεύτηκε στα Αρχεία Μαρξ-Ένγκελς,

ρωσική έκδοση, βιβλίο Β', Μόσχα, ΐ 9 2 7 ·

Η καθολική ψ η φ ο φ ο ρ ί α πρόσθεσε ένα καινούργιο κόμμα στα κοινοβουλευτικά κόμματά μας: το Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Στις π ρ ό σ φ α τ ε ς εκλογές π ο υ έγιναν στην αυτοκρατορική Δίαιτα 2 της βόρειας Γερμανίας, κατέβασε τους δικούς του υ π ο ψ ή φ ι ο υ ς στις περισσότερες μεγάλες πόλε ι ς και σ' όλες τις βιομηχανικές περιοχές , και κατόρθωσε να εκλεγούν έξι με οκτώ αντ ιπρόσωποι του. Σε σύγκριση με τις αμέσως π ρ ο η γούμενες εκλογές, ό π ο υ είχε κατεβεί γ ια π ρ ώ τ η φορά, έδειξε ν α ενισχύεται κι επομένως μπορούμε να υποθέσουμε π ω ς , π ρ ο ς το π α ρ ό ν τουλάχιστον, εξακολουθεί να δυναμώνει. Θα ήταν λο ιπόν ανόητο ν ' αντιμετωπίζονται ακόμα μ' ευγενική σ ι ω π ή η ύ π α ρ ξ η , η δραστηριότητα και οι α π ό ψ ε ι ς αυτού του κόμματος σε μια χώρα ό π ο υ η καθολική ψ η φ ο φ ο ρ ί α έχει περάσε ι τ η σκυτάλη της τελικής α π ό φ α σ η ς στα χέρια των πολυπληθέστερων και φτωχότερων τάξεων.

Δεδομένου ότι οι ελάχιστοι αυτοί σοσιαλδημοκράτες κοι νοβουλευτικοί ε κ π ρ ό σ ω π ο ι βρίσκονται στα μαχαίρια μεταξύ τους , μπορούμε ν α είμαστε σίγουροι π ω ς όλες οι τάσεις α υ τού του κόμματος θ α υποδεχτούν αυτό το βιβλίο σαν τ η θεωρητική Βίβλο τους , σαν το οπλοστάσιο α π ό το οπο ίο μ π ο ρούν ν ' αντλήσουν τ α πε ιστ ικότερα επιχειρήματά τους. Γι' αυτόν και μόνο το λόγο, χρειάζεται να προσεχθε ί ιδιαίτερα.

Πέρ ' α π ό αυτό όμως, είναι βέβαιο ότι τούτο το βιβλίο θ α προκαλέσει έντονες ζυμώσεις, εξαιτίας του περιεχομένου του. Αν η κύρια επιχειρηματολογία του Λασάλ (και ο Λ α -σάλ υπήρξε μαθητής του Μαρξ στην πολ ιτ ική οικονομία) δεν ήταν π α ρ ά μια στείρα ε π α ν ά λ η ψ η του λεγόμενου νόμου των

2 Συνέλευση αντιπροσώπων

19


μισθών του Ricardo, τούτο το π ό ν η μ α αποτελε ί αναμφίβολα ένα έργο π ο υ παρουσιάζε ι με σπάν ια επ ιστημοσύνη τ η σύνολη σχέση μεταξύ κεφαλαίου κι εργασίας, συσχετίζοντάς την μάλιστα με την οικονομική επ ιστήμη ως όλον' ένα έργο, π ο υ τελικός στόχος του είναι «ν' α π ο κ α λ ύ ψ ε ι τον οικονομικό νόμο κίνησης της σύγχρονης κοινωνίας» και π ο υ , έπε ι τα α π ό μια σειρά μελετών οι οπο ίες διακρίνονται γ ια την ειλικρίνειά τους και την αλάθητη επ ιστημοσύνη τους , καταλήγει στο συμπέρασμα ότι π ρ έ π ε ι να καταργηθεί ολόκληρος ο « κ ε φ α -λαιοκρατικός τ ρ ό π ο ς παραγωγής».

Πέραν αυτών, θ α θέλαμε ιδιαίτερα να επιστήσουμε την προσοχή του αναγνώστη στο γεγονός ότι, μαζί με τ α σ υ μ π ε ράσματα αυτού του πονήματος , ο συγγραφέας φωτίζει μ' ένα εντελώς νέο φως μια ολόκληρη σειρά α π ό βασικά σημεία της πολ ιτ ικής οικονομίας και ότι, μέσα α π ό κ α θ α ρ ά επ ιστημονι κά ερωτήματα, καταλήγει σε πορ ίσματα π ο υ ξεφεύγουν α π ' όλη την καθιερωμένη πολ ιτ ική οικονομία και τ α ο π ο ί α οι ορθόδοξοι οικονομολόγοι οφείλουν να εξετάσουν κριτικά με σοβαρότητα και να τα καταρρίψουν επιστημονικά, εάν βεβαίως δεν θ α ήθελαν να καταρρεύσουν όλες οι καθιερωμένες θεωρίες τους. Ελπίζουμε, π ρ ο ς όφελος της επιστήμης, π ω ς οι ειδικοί θ ' αναπτύξουν π ο λ ύ σύντομα την πολεμική επ ιχε ι ρηματολογία τους π ά ν ω στα συγκεκριμένα α υ τ ά σημεία.

Ο Μαρξ ξεκινάει με την παρουσ ίαση των σχέσεων μεταξύ εμπορεύματος και χρήματος, γ ια την ουσία του οπο ίου έχει ήδη γράψει πριν α π ό κ ά π ο ι ο καιρό σ' ένα ιδιαίτερο έργο του. Στη συνέχεια περνάε ι στο κεφάλαιο κι εδώ φτάνουμε σύντομα στο κρίσιμο σημείο όλου του βιβλίου του. Τι είναι το κεφάλαιο; Είναι χρήμα, το οπο ίο μετατρέπεται σε εμπόρευμα προκειμένου να μετατραπε ί α π ό εμπόρευμα σε περισσότερο α π ό το αρχικό χρήμα. Ό τ α ν αγοράζω βαμβακερό π ρ ο ς ιοο τάληρα και το π ο υ λ ά ω π ρ ο ς ι ι ο τάληρα, θ έ τω τ α ιοο τ ά -ληρα ως κεφάλαιο, ως αυτο-αυξανόμενη αξία. Εδώ γεννιέται το ερώτημα: Α π ό π ο ύ προέρχονται αυτά τ α ίο τάληρα, τ α ο π ο ί α κερδίζω κατ ' α υ τ ή τη διαδικασία; Πώς συμβαίνει και

20


τ α ιοο τάληρα γίνονται n o μέσ' α π ό δυο α π λ έ ς α ν τ α λ λ α γές;

Η πολ ιτ ική οικονομία θεωρεί π ω ς σε όλες τις ανταλλαγές , έχουμε ανταλλαγή μεταξύ ίσων αξιών. Ο Μαρξ διατρέχει όλες τ ις π ιθανές περ ιπτώσε ι ς (διακυμάνσεις τιμών των ε μ π ο ρ ε υ μάτων, κ.ο.κ.) και αποδεικνύει π ω ς είναι αδύνατον, σ ύ μ φ ω να με τις αρχές π ο υ π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι η πολ ιτ ική οικονομία, ν α παραχθε ί μ' αυτούς τους τ ρ ό π ο υ ς μια υπεραξία ίο τάληρων α π ό το αρχικό π ο σ ό ν των ιοο. Κι όμως, τούτη η διαδικασία συμβαίνει καθημερινά και οι οικονομολόγοι δεν μας την έχουν ακόμα εξηγήσει!

Ο Μαρξ την αποδεικνύει ως εξής: Ο γρίφος μπορεί να λυθεί μόνο αν εντοπίσουμε μέσα στην αγορά ένα εντελώς ιδιαίτερο εμπόρευμα, ένα εμπόρευμα π ο υ η αξία χρήσης του συνίσταται στο να παράγε ι ανταλλακτ ική αξία. Τούτο το εμπόρευμα υπάρχει : είναι η εργασιακή δύναμη. Ο κ ε φ α λ α ι ο -κράτης αγοράζει εργασιακή δύναμη και τ η βάζει να δουλεύει γ ια λογαριασμό του , ώστε να π ο υ λ ά ε ι τ α προ ϊόντα της. Π ρ έ π ε ι επομένως να εξετάσουμε π ρ ώ τ α π ρ ώ τ α την εργασιακή δύναμη.

Ποιά είναι η αξία της εργασιακής δύναμης; Σύμφωνα μ' ένα πασίγνωστο νόμο, είναι η αξία των απαραίτητων μέσων συντήρησης κι αναπαραγωγής του εργάτη, ό π ω ς α υ τ ά κ α θορίζονται ιστορικά σε κάθε δεδομένη χώρα κι εποχή . Ας υποθέσουμε π ω ς η εργασιακή δύναμη του εργάτη π λ η ρ ώ ν ε ται στην αξία της. Ας υποθέσουμε ακόμη π ω ς α υ τ ή η αξία αντ ιπροσωπεύετα ι σε μια εξάωρη εργάσιμη ημέρα, δηλαδή στη μισή α π ό την καθιερωμένη εργάσιμη ημέρα. Ο κεφαλα ι -οκράτης όμως ισχυρίζεται π ω ς έχει αγοράσει την εργασιακή δύναμη μιας ολόκληρης εργάσιμης ημέρας κι έτσι βάζει τον εργάτη να δουλεύει 12 ή και π α ρ α π ά ν ω ώρες. Επομένως, στις 12 ώρες εργασίας ιδιοποιείται τ ζ ά μ π α το προ ϊόν 6 εργάσιμων ωρών. Ο Μαρξ συμπεραίνει: Κάϋε υπεραξία, ό π ω ς και να διανέμεται (σαν κεφαλαιοκρατικό κέρδος, ενοίκιο, φόρος, κ.ο.κ.), είναι απλήρωτη εργασία.

21


Ο αγώνας γ ια τ η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας ξεπηδάει α π ό τη σύγκρουση ανάμεσα στο συμφέρον του εργοστασιάρχη να ιδιοποιείται καθημερινά όσο περισσότερη α π λ ή ρ ω τ η εργασία μπορεί, και στο αντίθετο συμφέρον του εργάτη. Ο Μαρξ περιγράφει την ιστορία αυτού του αγώνα με ζωντανά κι εύγλωττα παραδείγματα, π ο υ αξίζει να διαβάσει κανείς και τ α ο π ο ί α κ α λ ύ π τ ο υ ν ιοο π ε ρ ί π ο υ σελίδες του βιβλίου του κι είναι παρμένα α π ό την αγγλική μεγάλη βιομηχανία. Παρά την αντίθεση των εργοστασιαρχών, π ο υ είναι οι π ρ ω τ α γ ω ν ι στές του ελεύθερου εμπορίου, αυτός ο αγώνας υποχρέωσε την περασμένη άνοιξη τόσο τ α μεγάλα εργοστάσια όσο και τ η μικρής κλίμακας βιομηχανία, ακόμα και την οικιακή β ιοτεχνία, να υ π α κ ο ύ σ ο υ ν στους περιορισμούς της Factory Act, η ο π ο ί α μείωσε στους περ ισσότερους σημαντικούς κλάδους την εργάσιμη ημέρα των γυναικών και των νέων κάτω των ι8 ετών (οπότε, εμμέσως, και των ανδρών) στις 10,5 ώρες το π ο λ ύ . Ο Μαρξ εξηγεί, επ ιπλέον , γιατί η αγγλική βιομηχανία δεν ζημιώθηκε α π ό αυτό αλλά αντ ίθετα κέρδισε: η μείωση της διάρκειας της εργασίας του ατομικού εργάτη οδήγησε σε μια εντατ ικοποίησή της.

Η υπεραξ ία μπορεί όμως ν ' αυξηθεί και με μια μέθοδο δ ιαφορετ ική α π ό την αύξηση του εργάσιμου χρόνου, π έ ρ α α π ό αυτόν π ο υ απαιτε ίται γ ια την π α ρ α γ ω γ ή των αναγκαίων μέσων συντήρησης ή την αξία τους. Σύμφωνα με όσα ε ίπαμε προηγουμένως, μια εργάσιμη ημέρα λ.χ. 12 ωρών περιέχει 6 ώρες αναγκαίας εργασίας και 6 ώρες δουλειάς π ο υ χρησιμεύουν γ ια την π α ρ α γ ω γ ή υπεραξίας . Αν καταφέρουμε με κ ά πο ιον τ ρ ό π ο να μειώσουμε τον αναγκαίο εργάσιμο χρόνο σε 5 ώρες, απομένουν η ώρες κατά τις οπο ίες παράγετα ι υ π ε ραξία. Αυτό μπορούμε να το πετύχουμε μειώνοντας το χρόνο εργασίας, π ο υ απαιτε ίται γ ια την π α ρ α γ ω γ ή των αναγκαίων μέσων συντήρησης, μειώνοντας το κόστος αυτών των μέσων - κι αυτό πάλι , μόνο με τον εκσυγχρονισμό της παραγωγής . Και τούτο το σημείο μας το εκθέτει λεπτομερε ιακά ο Μαρξ, εξετάζοντας και περ ιγράφοντας τ α τρία κύρια μέσα με τ α

22


ο π ο ί α πετυχαίνεται αυτός ο εκσυγχρονισμός: ι. Συνεργασία, ή πολλαπλασ ιασμός των δυνάμεων π ο υ απορρέουν α π ό την ταυτόχρονη και σχεδιασμένη εργασία πολλών ατόμων 2. Καταμερισμός της εργασίας, ό π ω ς αυτός αναπτύχθηκε κατά την εποχή της βιοτεχνίας, δηλαδή γύρω στα 17 7 ° κ α ι τέλος 3· Εκμηχάνιση, με τ η βοήθεια της οπο ίας αναπτύχθηκε α π ό τότε η μεγάλη βιομηχανία. Αυτές οι περ ιγραφές έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και φανερώνουν μια αξ ιοθαύμαστη εξειδικευμένη γνώση, π ο υ φτάνει έως τις τεχνικές λεπτομέρειες .

Δεν μπορούμε να εμβαθύνουμε περισσότερο στις λ ε π τ ο μέρειες των μελετών π ά ν ω στην υπεραξ ία και τους μισθούς. Για ν ' αποφύγουμε κάθε παρεξήγηση, σημειώνουμε α π λ ώ ς π ω ς οι μισθοί είναι χαμηλότεροι α π ό το συνολικό προϊόν της εργασίας, ό π ω ς το έχει αποδείξει ο Μαρξ με π λ ή θ ο ς π α ρ α π ο μ π ώ ν κι αποτελε ί ένα γεγονός π ο υ δεν αγνοούν ούτε οι ορθόδοξοι οικονομολόγοι. Ας ελπίσουμε π ω ς αυτό το βιβλίο θ α δώσει την ευκαιρία στους κυρίους της ορθόδοξης π α ρ ά δ ο σ η ς να σκύψουν περισσότερο και να σκεφτούν αυτό το πραγματ ικά παράδοξο σημείο. Είναι άξιο συγχαρητηρίων το γεγονός ότι όλα τ α π ρ α κ τ ι κ ά παραδε ίγματα π ο υ δίνει ο Μαρξ, προέρχονται α π ό τις καλύτερες δυνατές πηγές , κ υ ρίως α π ό επίσημες κοινοβουλευτικές εκθέσεις. Ας πούμε με την ευκαιρία π ω ς επιδοκιμάζουμε τ η μομφή, π ο υ εξαπολύει έμμεσα ο συγγραφέας στον πρόλογο του, λέγοντας ότι οι κυβερνητικοί επ ί τροπο ι θ α π ρ έ π ε ι να διερευνήσουν εξονυχιστικά και στη Γερμανία τις συνθήκες εργασίας στις δ ιάφορες βιομηχανίες και να υποβάλλουν τις εκθέσεις τους στην α υ τ ο κρατορική Δίαιτα και στο κοινό, χωρίς να επηρεάζονται α π ό τους γραφειοκράτες.

Ο π ρ ώ τ ο ς τόμος κλείνει με μια πραγματε ία π ά ν ω στη συσσώρευση του κεφαλαίου . Πολλά έχουν κιόλας γραφτε ί π ά ν ω σ' αυτό το σημείο, αλλά π ρ έ π ε ι να ομολογήσουμε π ω ς τα περ ισσότερα π ο υ γράφει είναι ολότελα καινούργια πράγματα, ενώ και τα π α λ ι ά παρουσιάζονται μέσα α π ό νέες οπτ ικές γωνίες. Εντελώς π ρ ω τ ό τ υ π η είναι η α π ό π ε ι ρ ά του

23


ν ' αποδείξει ότι η συσσώρευση ενός πλεονάζοντος εργατικού π λ η θ υ σ μ ο ύ συμβαδίζει με τη συγκέντρωση και τη συσσώρευση του κεφαλαίου , και ότι το φαινόμενο αυτό οδηγεί σε μια αναγκαία και εφ ικτή κοινωνική επανάσταση .

Ό , τ ι κι αν π ιστεύε ι ο αναγνώστης γ ια τις σοσιαλιστικές π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς του συγγραφέα, νομίζουμε π ω ς δείξαμε ότι β α στάει στα χέρια του ένα βιβλίο π ο υ στέκεται π ο λ ύ ψ η λ ό τ ε ρα α π ' όλη την τρέχουσα σοσιαλδημοκρατική φιλολογία. Α ς προσθέσουμε ότι, με εξαίρεση το αυστηρό διαλεκτικό ύ φ ο ς των π ρ ώ τ ω ν 4 ° σελίδων και π α ρ ά την επιστημονικότητά του, το βιβλίο αυτό διαβάζεται π ο λ ύ εύκολα και γίνεται α κ ό μα π ι ο ενδιαφέρον χάρη στο σαρκαστικό ύφος , με το οπο ίο ο συγγραφέας δε χαρίζεται σε κανέναν.

3.

Γράφτηκε στις 22 Οκτωβρίου 1 8 6 7 . Πρωτοδημοσιεύτηκε στην Elberfelder Zeitung,

τχ. 3 0 2 > 2 Νοεμβρίου 1 8 6 7 .

Μια επιστημονική πραγματε ία 5 0 τυπογραφικών , π ο υ α π ο δεικνύει π ω ς όλο το κεφάλαιο των τραπεζιτών, των εμπόρων, των βιομηχάνων και των μεγαλογαιοκτημόνων μας δεν είναι τ ίποτε άλλο π α ρ ά συσσωρευμένη α π λ ή ρ ω τ η δουλειά της ε ρ γατικής τάξης! Θυμόμαστε ότι το 1 8 4 9 ^ Νέα Εφημερίδα του Ρήνου έθεσε το ζήτημα του «σιλεσιανού δισεκατομμυρίου» γ ια λογαριασμό των αγροτών της Σιλεσίας. Υποστήριζε τότε π ω ς ένα δισεκατομύριο τάληρα αρπάχτηκαν π α ρ ά ν ο μ α α π ό τους αγρότες και κατέληξαν στα π ο ρ τ ο φ ό λ ι α των μεγαλογαιοκτημόνων, τη στιγμή π ο υ είχε καταργηθεί η δουλοπαροικ ία κι η φεουδαρχία και ζητούσε να επ ιστραφούν στους νόμιμους κατόχους τους . Ό μ ω ς οι κύριοι της Νέας Εφημερίδας του Ρήνου του π α λ ι ο ύ καιρού είναι σαν τη Σίβυλα με τ ο υ ς χρησμούς της: όσο λιγότερα τους πρόσφεραν , τόσο π ε ρ ι σ σ ό -

2 4


τερα ζητούσαν. Τι είναι αυτό το ένα δισεκατομμύριο τάληρα σε σύγκριση με το κολοσσιαίο π ο σ ό , π ο υ ζητείται ν α ε π ι στραφεί γ ια λογαριασμό ολόκληρης της εργατικής τάξης; Γ ιατί έτσι πρέπε ι , ασφαλώς , να καταλάβουμε το όλο ζήτημα! Αν ολόκληρο το συσσωρευμένο κεφάλαιο των ιδιοκτητριών τ ά ξεων δεν είναι π α ρ ά «απλήρωτη δουλειά», έπετα ι π ω ς α υ τ ή η δουλειά θ α π ρ έ π ε ι κ ά π ο ι α στιγμή να πληρωθεί , π ρ ά γ μ α π ο υ σημαίνει ότι όλο αυτό το κεφάλαιο θ α π ρ έ π ε ι να ε π ι στραφεί στην εργασία. Κάτι τέτοιο θ α ξεσηκώσει πράγματι το ζήτημα του ποιος ειδικά θ α έχει το νομικό δικαίωμα να το λάβει.

Αλλά τέρμα τ ' αστεία! Ό σ ο ρ ιζοσπαστ ικά σοσιαλιστικό κι αν είναι τούτο το βιβλίο, όσο κ ο φ τ ά κι αμείλικτα κι αν μεταχειρίζεται εκείνους π ο υ κατά κανόνα θεωρούνται ά ρ χ ο υ σα τάξη, π ρ έ π ε ι να ομολογήσουμε ότι είναι ένα εξαιρετικά αριστοτεχνικό έργο, π ο υ οφείλουμε μάλιστα να το θ ε ω ρ ή σουμε αυστηρά επιστημονικό. Ο Τύπος έχει κιόλας α ν α φ ε ρ θεί π ο λ λ έ ς φορές στην π ρ ό θ ε σ η του Μαρξ να συνοψίσει τ α πορ ίσματα των πολύχρονων μελετών του π ά ν ω στην κριτική ολόκληρης της πολιτ ικής οικονομίας κι έτσι να δώσει μια επιστημονική βάση στις σοσιαλιστικές ιδέες, μια βάση την οπο ία δεν κατόρθωσαν να δώσουν ούτε ο Φουριέ, ούτε ο Προυντόν, ούτε ακόμα κι ο Λασάλ.

Αυτό το βιβλίο έχει αναγγελθεί εδώ και π ο λ ύ καιρό στις εφημερίδες. Έ ν α «πρώτο μέρος» του κυκλοφόρησε το 1 8 5 9 α π ό τις εκδόσεις ϋι ιηοΙ^Γ του Βερολίνου. Ωστόσο κ α τ α π ι α νόταν μόνο με ζητήματα π ο υ δεν είχαν άμεσο πρακτ ικό ενδιαφέρον κι έτσι δεν προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση. Η συνέ -χειά του δεν δημοσιεύτηκε και η νέα σοσιαλιστική επ ιστήμη έμοιαζε να πνέε ι τ α λοίσθια α π ό τα γεννοφάσκια της. Πόσα και π ό σ α ανέκδοτα δεν κυκλοφόρησαν γι' α υ τ ή τ η νέα α π ο κάλυψη, π ο υ είχε προαναγγελθε ί τόσες φορές, χωρίς π ο τ έ να έρχεται στη δημοσιότητα!

Επιτέλους λοιπόν, έχουμε τώρα στα χέρια μας τον «πρώτο τόμο» ( 5 0 τ υπογραφ ικά , ό π ω ς είπαμε) και κανείς δεν μ π ο -

2 5


ρεί να ισχυριστεί ότι δεν περιέχει κάμποσες , και π α ρ α π ά ν ω α π ό κάμποσες , καινούργιες, τολμηρές και φιλόδοξες ιδέες, ούτε ότι δεν παρουσιάζετα ι με αυστηρώς επιστημονική μορφή . Τούτη τη φ ο ρ ά ο Μαρξ δεν απευθύνε ι τις π ρ ω τ ό τ υ π ε ς προτάσε ι ς του μόνο στις μάζες αλλά και στους ε π ι σ τ ή μ ο νες. Είναι δικό τους θέμα να υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ ν τις οικονομικές θεωρίες τους, τις οπο ίες καταρρίπτε ι εκ θεμελίων, και ν ' αποδε ίξουν ότι το κεφάλαιο είναι πραγματ ικά συσσωρευμένη εργασία και όχι συσσωρευμένη απλήρωτη εργασία.

Ο Λασάλ ήταν πολιτ ικός ακτιβιστής κι επομένως α ρ κ ο ύ σε ν α του αντ ιπαρατεθε ί κανείς, τόσο α π ό τον καθημερινό Τύπο όσο και στις συνελεύσεις, στο ε π ί π ε δ ο του πολιτ ικού ακτιβισμού. Εδώ όμως έχουμε μια συστηματική επιστημονική θεωρία κι έτσι οι εφημερίδες δεν μπορούν ν α π ο υ ν τ ίποτε : μόνον η επιστήμη μπορεί να έχει την τελευταία λέξη. Ε λ π ί ζουμε λο ιπόν ότι άνθρωποι ό π ω ς ο Roscher, ο Rau, ο Max Wi r th , κ.α., θ ' αδράξουν την ευκαιρία γ ια να υποστηρίξουν την έως τώρα καθιερωμένη κι αναγνωρισμένη πολ ιτ ική ο ικονομία απέναντ ι σ' α υ τ ή τη νέα και σίγουρα όχι αξ ιοκαταφρό-νητη επ ίθεση. Ο σοσιαλδημοκρατικός σ π ό ρ ο ς έχει ριζώσει στις νέες γενιές και στον εργατικό πληθυσμό π ο λ λ ώ ν π ε ρ ι οχών, και σίγουρα τούτο το βιβλίο του παρέχε ι ά φ θ ο ν η νέα τροφή.

4.

Γράφτηκε στις 3 και 8 Νοεμβρίου 1 8 6 7 . Πρωτοδημοσιεύτηκε στην Düsseldorfer Zeitung,

τχ. 3ΐ6\ IJ Νοεμβρίου 1 8 6 7 .

Αυτό το βιβλίο θ ' απογοητεύσει π ο λ λ ο ύ ς αναγνώστες. Ορισμένοι κύκλοι το περίμεναν εδώ και χρόνια. Θα ήθελαν ε π ι τέλους να τους α π ο κ α λ υ φ θ ε ί το αληθινό μυστικό της σοσιαλιστικής θεωρίας και πανάκε ιας , και πολλοί , μόλις είδαν ότι

26


κυκλοφόρησε, μπορεί να φαντάστηκαν π ω ς τώρα θ α μάθουν με τι ακριβώς μοιάζει η κομμουνιστική Χιλιετής Βασιλεία. Ό σ ο ι περίμεναν μ' ενθουσιασμό μια τέτοιου είδους χαρά, έκαναν μεγάλο λάθος . Πράγματι, εδώ δεν θ α μάθουν π ώ ς θ α έ π ρ ε π ε να είναι τ α πράγματα , αλλά π ώ ς δεν θ α έ π ρ ε π ε να είναι - κι αυτό θ α το πληροφορηθούν λεπτομερε ιακά και με τ ρ ό π ο άτεγκτο α π ό τις 7 8 4 σελίδες του βιβλίου. Ό π ο ι ο ς λο ιπόν έχει μάτια για να βλέπει, θ α βρει εδώ ξεκάθαρα δ ι ατυπωμένη τ η διεκδίκηση μιας σοσιαλιστικής επανάστασης . Το ζήτημα π ο υ βάζει αυτό το βιβλίο δεν είναι οι εργατικές ενώσεις μέσα στο κρατικό κεφάλαιο , ό π ω ς έκανε ο Λασάλ τον παλ ιό καλό καιρό, αλλά η ολοσχερής κατάργηση του κεφαλαίου.

Ο Μαρξ είναι και παραμένε ι ο επαναστάτης π ο υ ήταν ανέκαθεν και σίγουρα δεν υπήρχε π ε ρ ί π τ ω σ η να κρύψει τις πεπο ιθήσε ι ς του σ' ένα επιστημονικό έργο του. Όμως , σε ό,τι α φ ο ρ ά το τι θ α γίνει μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση , δεν μας δίνει π α ρ ά κάπο ι ε ς ελάχιστα ξεκάθαρες νύξεις. Μ α θαίνουμε π ω ς η μεγάλη βιομηχανία «ωριμάζει τις αντιφάσεις και τους ανταγωνισμούς της κεφαλαιοκρατικής μορφής της παραγωγικής διαδικασίας κι επομένως, την ίδια στιγμή, τ α στοιχεία π ο υ θ α σχηματίσουν μια νέα κοινωνία κι εκείνα π ο υ διαλύουν την παλιά» . Μαθαίνουμε ακόμα π ω ς η κατάργηση της κεφαλαιοκρατικής μορφής παραγωγής «αποκαθ ιστά την ατομική ιδιοκτησία στη βάση των κατακτήσεων της κ ε φ α λ α ι οκρατικής εποχής , δηλαδή της συνεργασίας των ελεύθερων εργαζόμενων και της κοινοκτησίας της γης και των π α ρ α γ ω γικών μέσων, π ο υ φτιάχνει η ίδια η εργασία».

Πρέπε ι ν ' αρκεστούμε σ' α υ τ ά και να μην κρίνουμε α π ό α υ τ ά τον π ρ ώ τ ο τόμο, το δεύτερο και τον τρίτο, π ο υ κι α υ τοί δεν μας λένε π ο λ λ ά π ά ν ω σ' αυτό το ενδιαφέρον σημείο. Προς το π α ρ ό ν π ρ έ π ε ι ν ' αρκεστούμε στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», π ο υ η αλήθεια είναι ότι μας ξανοίγει σ' ένα ευρύτατο πεδ ίο . Δεν μπορούμε βεβαίως να υ π ε ι σέλθουμε εδώ σε μια επιστημονική δ ιαπραγμάτευση των λ ε -

27


πτομερειακών πορισμάτων, π ο υ παρουσιάζονται σ' αυτό το ογκώδες πόνημα. Δεν μπορούμε ούτε καν να επαναλάβουμε με συντομία τις βασικές προτάσε ι ς του. Οι περισσότερο ή λιγότερο γνωστές αρχές της σοσιαλιστικής θεωρίας μπορούν ν ' αναχθούν όλες στη δ ιαπ ίστωση ότι, μέσα στη σύγχρονη κοινωνία, ο εργάτης δεν αμοίβεται για ολόκληρη την αξία του προϊόντος της εργασίας του. Αυτή η π ρ ό τ α σ η αποτελε ί το κόκκινο νήμα, π ο υ διασχίζει π έ ρ α ώς π έ ρ α αυτό το βιβλίο. Εδώ όμως διευκρινίζονται με μεγάλη οξύτητα όλα όσα α υ τ ή συνεπάγετα ι και συνδέεται στενότερα με τις βασικές π ρ ο τάσεις της πολιτ ικής οικονομίας, ή μάλλον τις αντιμάχεται π ο λ ύ π ι ο άμεσα α π ό κάθε άλλη φορά. Αυτό το βιβλίο δ ι α κρίνεται γ ια δυο μεγάλα πλεονεκτήματά του έναντι όλων των παλ ιότερων ανάλογων γ ρ α π τ ώ ν π ο υ γνωρίζουμε: α φ ' ενός π ρ ο σ π α θ ε ί να είναι αυστηρά επιστημονικό κι α φ ' ετέρου βλέπουμε το συγγραφέα να παίρνει σοβαρά υ π ' ό ψ η του, όχι μόνο τ η δική του θεωρία αλλά και την επ ιστήμη συνολικά.

Εκείνο π ο υ μας εντυπωσίασε ιδιαίτερα σ' αυτό το βιβλίο, είναι ο τ ρ ό π ο ς με τον οποίον ο συγγραφέας του αντ ιλαμβάνεται τις προτάσε ι ς της πολιτ ικής οικονομίας. Δεν τις αντ ι λαμβάνεται σαν αιώνιες αλήθειες, ό π ω ς συμβαίνει συνήθως, αλλά ως αποτελέσματα συγκεκριμένων ιστορικών εξελίξεων. Την ε π ο χ ή ό π ο υ ακόμα κι οι φυσικές επιστήμες μετασχηματίζονται όλο και περισσότερο σε ιστορικές επιστήμες (βλ. την αστρονομική θεωρία του Λ α π λ ά ς , ολόκληρη τ η γεωλογία και τ α έργα του Δαρβίνου), η πολ ιτ ική οικονομία έχει παραμείνει μια επ ιστήμη τόσο αφηρημένη κι α π ό λ υ τ η όσο τ α μαθηματι κά. Ό π ο ι α λο ιπόν κι αν είναι η μοίρα των προτάσεων αυτού του βιβλίου, π ιστεύουμε π ω ς θ ' αναγνωριστεί στον Μαρξ το γεγονός ότι έβαλε τέλος στις στενοκέφαλες αυτές αντιλήψεις. Μετά α π ό αυτόν, θ α είναι πλέον αδύνατο να πραγματευτε ί κανείς π.χ. την εργασία του δούλου, του δουλοπάρο ικου και του ελεύθερου μισθωτού σαν παρόμοιες α π ό οικονομικής ά π ο ψ η ς ούτε θ α μπορεί κανείς να εφαρμόζει στις σ υ ν θ ή κες της Αρχαιότητας ή των μεσαιωνικών Γκιλδών, νόμους

28


π ο υ ισχύουν μόνο στη σύγχρονη μεγάλη βιομηχανία, η ο π ο ί α καθορίζεται α π ό τον ελεύθερο ανταγωνισμό* κι ούτε, στην π ε ρ ί π τ ω σ η π ο υ αυτοί οι νόμοι δεν ταιριάξουν στις π α λ ι έ ς συνθήκες, θ α μπορεί να δηλώνει α π λ ώ ς π ω ς φταίνε γι ' αυτό οι παλ ι έ ς συνθήκες.

Α π ό όλα τ α έθνη, οι Γερμανοί είναι εκείνοι π ο υ έχουν τ η μεγαλύτερη ή μάλλον μια μοναδική ιστορική αίσθηση" ε π ο μ έ νως, είναι π ο λ ύ φυσικό π ο υ γι' άλλη μια φορά ένας Γερμανός δ ιατυπώνει τις ιστορικές συνάφειες και στη σφαίρα της πολιτ ικής οικονομίας.

5.

Γράφτηκε στις 12-13 Δεκεμβρίου 1 8 6 7 . Πρωτοδημοσιεύτηκε στην Beobachter,

τχ. 303» 2 7 Δεκεμβρίου 1 8 6 7 .

Ό , τ ι κι αν σκέφτεται κανείς γ ια τις πολιτ ικές π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς αυτού του βιβλίου, π ιστεύουμε π ω ς δικαιούμαστε να π ο ύ μ ε ότι αποτελε ί ένα α π ό εκείνα τ α έργα π ο υ τιμούν το γερμανικό πνεύμα. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι, αν και ο σ υ γ γραφέας του είναι Πρώσος, είναι ωστόσο ένας α π ό εκείνους τους Πρώσους της Ρηνανίας π ο υ μέχρι π ρ ό σ φ α τ α δήλωναν π ω ς είναι «ακραιφνείς Πρώσοι»" και μάλιστα, είναι ένας Π ρ ώ σος π ο υ πέρασε τις τελευταίες δεκαετίες μακριά α π ό την Πρωσία, στην εξορία. Η ίδια η Πρωσία έχει π ά ψ ε ι α π ό π ο λ ύ καιρό να παράγε ι π ρ ω τ ό τ υ π α επιστημονικά έργα σε ό,τι α φ ο ρ ά μάλιστα τ α ιστορικά, πολ ι τ ικά ή κοινωνικά θέματα, μοιάζει εντελώς αδύνατον να υπάρξε ι κάτι τέτοιο εδώ. Θα μπορούσε λο ιπόν να πε ι κανείς ότι η Πρωσία εκπροσωπε ί περισσότερο το ρώσικο πνεύμα, π α ρ ά το γερμανικό.

Σε ό,τι α φ ο ρ ά το ίδιο το βιβλίο, π ρ έ π ε ι να διακρίνουμε με σαφήνεια δυο ξεχωριστές π λ ε υ ρ έ ς του. Α π ό τ η μια με ριά αποτελε ίται α π ό στέρεες, θετ ικές αναφορές, στις οποίες ,

29


α π ό την άλλη, στηρίζονται τα πορίσματα του συγγραφέα. Η π ρ ώ τ η π λ ε υ ρ ά του βιβλίου αποτελε ί σε μεγάλο βαθμό μια ανανέωση της επιστήμης. Ο συγγραφέας πραγματεύετα ι εδώ τις οικονομικές σχέσεις με μια εντελώς νέα, φυσικο- ιστορική μέθοδο. Μ' αυτό τον τ ρ ό π ο αναλύει το χρήμα και με μεγάλη μαεστρία αναδεικνύει λεπτομερε ιακά τις διαδοχικές μορφές της βιομηχανικής παραγωγής : τ η συνεργασία, τον καταμερισμό της εργασίας και μαζί του τ η βιοτεχνία με μια π ι ο στενή έννοια του όρου, και τέλος την εκμηχάνιση, τ η μεγάλη β ιομηχανία και τους αντίστοιχους κοινωνικούς συνδυασμούς και σχέσεις, π ο υ φυσ ικά απορρέουν οι μεν α π ό τις δε.

Ό σ ο για τις βλέψεις του συγγραφέα, κι εδώ μπορούμε να διακρίνουμε μια δ ι π λ ή κατεύθυνση. Στο βαθμό π ο υ επιχειρεί να καταδείξει ότι η σημερινή κοινωνία φέρνει στα σ π λ ά χ ν α της, α π ό οικονομικής ά π ο ψ η ς , μια άλλη, υψηλότερη μορφή κοινωνίας, π ρ ο σ π α θ ε ί να παρουσιάζε ι τους νόμους της κο ι νωνικής σφαίρας με τον ίδιο τ ρ ό π ο π ο υ ο Δαρβίνος σκ ιαγράφησε τ η φυσική ιστορία, δηλαδή σαν μια διαδικασία βαθμια ίας εξέλιξης. Μέχρι σήμερα, αυτός ο βαθμιαίος μετασχηματισμός έλαβε χώρα στις κοινωνικές σχέσεις α π ό την Αρχα ιό τητα έως σήμερα, π ε ρ ν ώ ν τ α ς α π ό το Μεσαίωνα, κι α π ' όσο γνωρίζουμε κανένας επιστημονικός κύκλος δεν υποστήριξε π ο τ έ στα σοβαρά ότι ο Adam Smith κι ο Ricardo ε ίπαν την τελευταία λέξη σχετικά με την π α ρ α π έ ρ α εξέλιξη της σημερινής κοινωνίας. Απεναντ ίας , η αναπτυσσόμενη φιλελεύθερη θεωρία συνυπολογίζει την π ρ ό ο δ ο στην κοινωνική σφαίρα και ο ισχυρισμός των δήθεν σοσιαλιστών, ότι αυτοί και μ ό νον αυτοί καταλαβαίνουν α π ό κοινωνική πρόοδο , αποτελε ί μια α π ό τις ιδ ιοτροπίες της έπαρσής τους. Σε αντ ίθεση με τους ά κ α π ν ο υ ς σοσιαλιστές, π ρ έ π ε ι ν ' αναγνωρίσουμε π ω ς το μεγάλο προσόν του Μαρξ βρίσκεται στο ότι αναδεικνύει την π ρ ό ο δ ο εκεί ό π ο υ η εξαιρετικά μονομερής α ν ά π τ υ ξ η των σημερινών κοινωνικών συνθηκών συνοδεύεται α π ό τις π ι ο άμεσες ολέθριες επ ιπτώσε ι ς - γ ια παράδειγμα, στην π α ρ ο υ σίαση της οξύτατης αντίθεσης ανάμεσα στον π λ ο ύ τ ο και τ η

30


φτώχεια, π ο υ απορρέε ι α π ό το εργοστασιακό σύστημα σ υ ν ο λικά, κ .λπ. Χάρη σ' αυτήν ακριβώς την κριτική αντ ίληψη του θέματος του, ο συγγραφέας έρχεται να καταθέσει - π α ρ ά τ η Οέλησή του, αυτό είναι βέβαιο- τ α ισχυρότερα επιχειρήματα εναντίον του κάθε λογής ακαδημαϊκού σοσιαλισμού.

Με την άλλη π λ ε υ ρ ά των βλέψεών του, δηλαδή με τ α υποκειμενικά συμπεράσματά του , τ α πράγματα δ ιαφέρουν τελείως α π ό τον τ ρ ό π ο με τον οποίον εκθέτει στον εαυτό του και στους άλλους το ύστατο αποτέλεσμα της σημερινής ροής των κοινωνικών εξελίξεων. Το μέρος αυτό δεν έχει καμ-μιά α π ο λ ύ τ ω ς σχέση με ό,τι ονομάσαμε θετ ική π λ ε υ ρ ά του βιβλίου. Δυστυχώς όμως, δεν έχουμε εδώ τον απαρα ί τητο χώρο ώστε να δείξουμε π ω ς οι υποκειμενικές βλέψεις του δεν δ ιαψεύδονται α π ό την αντικειμενική δ ιαπραγμάτευσή του.

Αν όλος κι όλος ο σοσιαλισμός του Λασάλ περ ιορ ιζόταν στο να μέμφεται τους κεφαλαιοκράτες και να κ ο λ α κ ε ύ ει τους Πρώσους μεγαλογαιοκτήμονες, εδώ βρίσκουμε κάτι το διαμετρικά αντίθετο. Ο κ. Μαρξ αποδεικνύει ξεκάθαρα την ιστορική αναγκαιότητα του κεφαλαιοκρατικού τ ρ ό π ο υ παραγωγής , ό π ω ς αποκαλε ί τη σημερινή κοινωνική φάση , καθώς και την εντελώς ε π ι π ό λ α ι α φ ύ σ η της α π λ ή ς κ α τ ά ρ γησης των μεγαλοτσιφλικάδων. Αν ο Λασάλ είχε μεγάλη ιδέα γ ια την ικανότητα του Βίσμαρκ να φέρει τ η σοσιαλιστική Χιλιετή Βασιλεία, ο κ. Μαρξ απορρ ίπτε ι ολότελα το μαθητή του. Δηλώνει ξεκάθαρα π ω ς ο ίδιος δεν έχει καμμιά σχέση με κάπο ιου είδους «βασιλική σοσιαλιστική πρωσική κυβέρνηση» και υποστηρίξει ευθαρσώς, στη σελίδα 762 κ.ε., ότι το σ ύ στημα π ο υ κυριαρχεί σήμερα στη Γαλλία και την Πρωσία θ α φέρει π ο λ ύ σύντομα στις π λ ά τ ε ς ολόκληρης της Ε υ ρ ώ π η ς το ρώσικο κνούτο, αν δεν αναχαιτιστεί έγκαιρα.

Τέλος, σημειώνουμε π ω ς δεν μπορέσαμε να π α ρ ο υ σ ι ά σ ο υ με εδώ π α ρ ά μόνο τ α κυριότερα θέματα αυτού του ογκώδους βιβλίου. Θ α είχαμε π ά ρ α π ο λ λ ά να πούμε εάν μπαίναμε σε λεπτομέρειες, αλλά π ρ έ π ε ι να κλείσουμε εδώ. Υπάρχουν ά λ -

3ΐ


λωστε αρκετές σοσιαλιστικές εφημερίδες, π ο υ αναμφίβολα θ α καταπ ιαστούν μ' αυτό το αξιοσημείωτο έργο.

6.

Γράφτηκε μεταξύ 12-13 Δεκεμβρίου 1 8 6 7 . Πρωτοδημοσιεύτηκε στην Staats-Anzeiger fur Wurttemburg,

τχ. 3°6\ 2 7 Δεκεμβρίου 1 8 6 7 .

Εξετάζοντας το π α ρ α π ά ν ω βιβλίο σίγουρα π ρ έ π ε ι να πάρουμε υ π ' ό ψ η μας τις σοσιαλιστικές πεπο ιθήσε ις του συγγραφέα, π ο υ άλλωστε τις δηλώνει ανοικτά α π ό τον πρόλογο κιόλας. Ωστόσο, π έ ρ α α π ό αυτή την πολιτ ική θέση, το βιβλίο π ε ρ ι έχει επιστημονικές αναλύσεις και τεκμήρια π ο υ αξίζουν την ολόπλευρη προσοχή μας. Δεν θ α υπεισέλθουμε εδώ στο ε π ι στημονικό κομμάτι του, διότι κάτι τέτοιο ξεφεύγει α π ό τους στόχους μας. Θα περιοριστούμε μόνο στα τεκμήρια.

Πιστεύουμε π ω ς δεν υπάρχε ι κανένα πόνημα, ούτε στα γερμανικά ούτε σε καμμιά ξένη γλώσσα, στο οποίο μπορεί να βρει κανείς μια τόσο ξεκάθαρη και π λ ή ρ η σύνοψη της πρόσφατης ιστορίας της βιομηχανίας α π ό το Μεσαίωνα ώς τη σύγχρονη εποχή, ό π ω ς αυτή π ο υ διαβάζουμε στα κεφάλαια για τ η Συνεργασία, τη Βιοτεχνία και τη Μεγάλη βιομηχανία (σσ. 3 2 7 ~ 5 2 1 ) αυτού του βιβλίου. Εδώ αναδεικνύεται ακόμα κι η παραμικρότερη ό ψ η της βιομηχανικής διαδικασίας, αξ ιολογείται και τοποθετείται στη σωστή της θέση - και ακόμη κι αν οι σοσιαλιστικές πεπο ιθήσε ις του συγγραφέα ξεπηδούν εδώ κι εκεί, θ α πρέπε ι να του αναγνωρίσουμε ότι σε καμμιά στιγμή δε διαστρεβλώνει τα γεγονότα ώστε να ταιριάξουν στη θεωρία του απεναντίας, π ρ ο σ π α θ ε ί να παρουσιάσει τ η θεωρία του ως αποτέλεσμα των γεγονότων. Ο συγγραφέας αντλεί όλα αυτά τα γεγονότα α π ό τις καλύτερες και τις π ι ο σύγχρονες πηγές , α π ό πηγές τόσο αυθεντικές όσο και άγνωστες μέχρι στιγμής στη Γερμανία: α π ό τις Εκθέσεις του αγγλικού κοινοβουλίου.

32


Ό σ ο ι Γερμανοί επιχειρηματίες δεν βλέπουν την επ ιχε ίρηση τους α π λ ώ ς και μόνον α π ό τ η σ κ ο π ι ά των καθημερινών πεπραγμένων, αλλά τη θεωρούν σαν έναν ουσιαστικό κρίκο στην όλη α ν ά π τ υ ξ η της σύγχρονης μεγάλης βιομηχανίας σε όλες τις χώρες -κ ι επομένως ενδιαφέρονται και γ ια ζητήματα π ο υ δεν αφορούν άμεσα τη δική τους επιχείρηση και μόνο-, θ α βρουν εδώ μια π λ ο ύ σ ι α π η γ ή πληροφοριών και θ α μας ευχαριστήσουν π ο υ τους την υποδείξαμε. Διότι έχει περάσε ι π ι α ο καιρός π ο υ η κάθε επιμέρους επιχείρηση μπορούσε να σταθεί α π ό μόνη της. Σήμερα όλες οι επιχειρήσεις εξαρτώνται η μια α π ό την άλλη, εξαρτώνται α π ό εξελίξεις π ο υ συμβαίνουν τόσο σε μακρυνές χώρες όσο και στον άμεσο περίγυρο τους, καθώς κι α π ό τη μεταβαλλόμενη οικονομική κ α τ ά σ τ α ση της παγκόσμιας αγοράς. Εάν μάλιστα, ό π ω ς σίγουρα θ α γίνει, οι νέες συμφωνίες της Τελωνειακής Ένωσης οδηγήσουν σε μια μείωση των σημερινών προστατευτ ικών δασμών, τότε όλοι οι εργοστασιάρχες μας θ α ψάξουν να βρουν π ο ι ό ς π ρ α γ ματεύεται καλύτερα την ιστορία της σύγχρονης βιομηχανίας γενικά, ώστε ν α γνωρίζουν εκ των προτέρων π ώ ς π ρ έ π ε ι να κινηθούν όταν έρθουν αυτές οι αλλαγές. Η υψηλότερη παιδε ία , π ο υ μέχρι σήμερα έσωσε π ο λ λ έ ς φορές τους Γερμανούς - π α ρ ά τον πολιτ ικό διαμελισμό της χώρας τ ο υ ς - θ ' αποδειχθε ί κι εδώ το καλύτερο ό π λ ο εναντίον του χυδαίου υλισμού των Άγγλων.

Ό λ α αυτά μας οδηγούν σ' ένα άλλο σημείο. Με τη νέα νομοθεσία της Τελωνειακής Ένωσης μπορεί να έρθει π ο λ ύ σύντομα η στιγμή, ό π ο υ οι ίδιοι οι εργοστασιάρχες θ α ζ η τήσουν να επιβληθεί στα εργοστάσια η ομοιόμορφη ρύθμιση των εργάσιμων ωρών π ο υ ισχύει στη βρετανική κοινοπολιτεία. Διότι θ α είναι ολοφάνερα άδικο οι εργάσιμες ώρες, ειδικά των γυναικόπαιδων, στη μια χώρα ν ' αφήνονται ολοκληρωτικά στη διακριτική ευχέρεια του εργοστασιάρχη, ενώ στην άλλη ν α υ φ ί στανται σημαντικούς περιορισμούς. Θα είναι λοιπόν δύσκολο, ειδικά έπε ιτα α π ό τη χαλάρωση των προστατευτικών δασμών, ν α μην υπάρξει μια γενική συμφωνία σ' αυτό το σημείο.

3 3


Ωστόσο, εμείς οι Γερμανοί δεν έχουμε εδώ την α π α ι τ ο ύ μενη πε ίρα κι εξαρτώμαστε ολοκληρωτικά α π ό α υ τ ά π ο υ υποδε ικνύουν οι νομοθετικές ρυθμίσεις άλλων χωρών, ε ιδικ ά της Αγγλίας, κι α π ό τ ' αποτελέσματά τους. Εδώ λο ιπόν ο συγγραφέας προσφέρε ι μέγιστη υπηρεσ ία στη γερμανική βιομηχανία, παρουσιάζοντας με κάθε λεπτομέρεια και με τ η βοήθεια επίσημων τεκμηρίων την ιστορία της αγγλικής ε ρ γοστασιακής νομοθεσίας και τ ' αποτελέσματά της (βλ. σσ. 2 5 5 - 3 1 1 κ α ι 4 1 8 - 4 9 8 κ.ε). Ολη α υ τ ή η π λ ε υ ρ ά της αγγλικής βιομηχανικής ιστορίας είναι εντελώς άγνωστη στη Γερμανία και σίγουρα θ α εκπλαγε ί κανείς μόλις πληροφορηθεί , α π ό το βιβλίο αυτό , ότι α π ό τη στιγμή π ο υ ένας π ρ ό σ φ α τ ο ς νόμος θ έ σ π ι σ ε την κρατική ε π ο π τ ε ί α π ά ν ω στις συνθήκες δουλειάς ενάμιση εκατομμυρίου εργατών, όχι μόνον όλοι οι κλάδοι της βιομηχανίας αλλά και της οικιακής βιοτεχνίας, κι ένα μέρος της αγροτικής εργασίας στην Αγγλία τελούν π λ έ ο ν υ π ό κ ρ α τική ε π ο π τ ε ί α και οι εργάσιμες ώρες έχουν άμεσα ή έμμεσα περιοριστεί. Ζητάμε λο ιπόν α π ό τους εργοστασιάρχες και τους βιοτέχνες μας να μην α π ο θ α ρ ρ υ ν θ ο ύ ν α π ό την πολ ιτ ική θ έ σ η αυτού του βιβλίου και να μελετήσουν σοβαρά τ α όσα αναφέρει γ ια τα π α ρ α π ά ν ω ζητήματα, α φ ο ύ μάλιστα σίγουρα θ α τ α βρουν σύντομα μπροστά τους!

7.

Γράφτηκε κατά το π ρ ώ τ ο δεκαπενθήμερο του Ιανουαρίου του ι868.

Πρωτοδημοσιεύτηκε στη Neue Badische Landeszeitung, τχ. 2ο, 2ΐ Ιανουαρίου ι868.

Η δ ιαπραγμάτευση του θεωρητικού και αυστηρά ε π ι σ τ η μονικού μέρους αυτού του πονήματος , ό π ω ς και η κριτική της νέας οπτ ικής με την ο π ο ί α ο συγγραφέας παρουσιάζε ι τις καταβολές του κεφαλαίου , δεν είναι δική μας υ π ό θ ε σ η .

3 4


Ωστόσο δεν γίνεται να μην επιστήσουμε την προσοχή στον τεράστιο όγκο του σημαντικότατου ιστορικού και στατιστ ι κού υλικού, π ο υ μας εκθέτει ο συγγραφέας και το οπο ίο έχει αντλήσει σχεδόν ολοκληρωτικά α π ό επίσημες εκθέσεις των επ ι τρόπων εργασίας, π ο υ παρουσιάστηκαν στο αγγλικό κο ι νοβούλιο. Έχε ι άλλωστε α π ό λ υ τ ο δίκιο π ο υ υπογραμμίζει τ η μεγάλη σημασία τέτοιου είδους ερευνητικών επ ι τροπών γ ια τ η μελέτη των κοινωνικών συνθηκών μιας χώρας. Εάν αυτές στελεχώνονται α π ό τους σωστούς ανθρώπους , τότε α π ο τ ε λούν το καλύτερο μέσον αυτογνωσίας μιας χώρας και σ ίγουρα ο κ. Μαρξ δεν κάνει λάθος όταν λέει ότι, εάν γίνονταν και στη Γερμανία παρόμοιες έρευνες, θ α μας οδηγούσαν σε τρομακτικά συμπεράσματα. Πριν α π ό τη θ έ σ π ι σ η αυτών των επ ι τροπών , δεν υπήρχε πράγματι ούτε ένας Άγγλος π ο υ να γνωρίζει π ώ ς ζούσαν οι φτωχότερες τάξεις στη χώρα του!

Θα π ρ έ π ε ι ακόμα να τονίσουμε π ω ς , χωρίς τέτοιου είδους έρευνες, η κοινωνική νομοθεσία θεσπ ίζετα ι χωρίς καμμιά σ ο βαρή γνώση των πραγματικών δεδομένων και π ο λ ύ συχνά κάτω α π ' το τραπέζι , ό π ω ς λένε σήμερα στη Βαυαρία. Οι λεγόμενες «έρευνες» των γερμανικών αρχών δεν έχουν την παραμικρή αξία. Γνωρίζουμε θαυμάσια τ α γραφειοκρατικά έθιμα: τα κάθε λογής έγγραφα πηγαινοέρχονται α π ' τον έναν στον άλλον και σπάν ια επ ιστρέφουν έστω και στοιχειωδώς συμπληρωμένα. Έτσι , οι όπο ιες πληροφορ ίες π ά ν ω στο τι συμβαίνει, προέρχονται συνήθως α π ό εκείνους ακριβώς π ο υ έχουν κάθε συμφέρον να κρύψουν την αλήθεια. Ας το σ υ γκρίνουμε αυτό π.χ. με τις έρευνες των αγγλικών ε π ι τ ρ ο π ώ ν π ά ν ω στις συνθήκες δουλειάς στα δ ιάφορα εργοστάσια. Εκεί δεν ψάχνουν να ρωτήσουν μόνο τους εργοστασιάρχες και τ ' αφεντ ικά, αλλά και τους εργάτες, ακόμα και τ α κ ο ρ ι τσόπουλα - κι όχι μόνον αυτούς αλλά και τους γιατρούς, τους ειρηνοδίκες, τους υπαλλήλους , τα δάσκαλους και γ ε ν ικά οπο ιονδήποτε μπορεί ν α δώσει κάθε λογής π λ η ρ ο φ ο ρία π ά ν ω στο θέμα π ο υ ερευνάται. Κάθε ερώτηση και κάθε α π ά ν τ η σ η καταγράφονται και τυπώνοντα ι λέξη π ρ ο ς λέξη,

3 5


κι επ ισυνάπτοντα ι στο συνολικό υλικό της έκθεσης μαζί με τ α συμπεράσματα και τις προτάσε ι ς της επ ι τροπής . Την ίδια στιγμή, η έκθεση και το υλικό της αποδε ικνύουν εάν οι ε π ί τροπο ι έκαναν το καθήκον τους κι έτσι δεν είναι εύκολα τ α μαγειρέματα. Ό λ ε ς οι λεπτομέρειες μαζί με αναρίθμητα π α ραδείγματα υ π ά ρ χ ο υ ν μέσα στο π α ρ α π ά ν ω βιβλίο.

Αυτό π ο υ θέλουμε να υπογραμμίσουμε εδώ, είναι π ω ς η α ν ά π τ υ ξ η του ελεύθερου εμπορίου και των επιχειρήσεων στην Αγγλία προχώρησε μαζί με τη θ έ σ π ι σ η νομικών μέτρων περιορισμού των εργάσιμων ωρών γ ια τα γυνα ικόπα ιδα και με τη θ έ σ π ι σ η της κρατικής ε π ό π τ ε υ σ η ς όλων σχεδών των ε ρ γοστασίων. Ο κ. Μαρξ μας δίνει μια λεπτομερε ιακή ιστορική π α ρ ο υ σ ί α σ η αυτών των εξελίξεων, δείχνοντάς μας: πρώτον , με πο ιόν τ ρ ό π ο η εργάσιμη ημέρα στις πλεκτ ικές μηχανές και τις μηχανές λαναρίσματος μειώθηκε στις 12 ώρες α π ό το 1 8 3 3 ' δεύτερον, π ώ ς έπε ι τα α π ό μακρόχρονους αγώνες με ταξύ εργοστασιαρχών κι εργατών η εργάσιμη ημέρα ορίστηκε επ ι τέλους στις 10,4 ( 6 , 5 γ ια τα παιδιά)* και τέλος, με πο ιόν τ ρ ό π ο α π ό τις αρχές του 1 8 5 0 η μια βιομηχανία μετά την άλλη υ π ά χ θ η κ α ν στο νόμο για τα εργοστάσια. Αυτές οι ρ υ θ μίσεις ξεκίνησαν α π ό την επεξεργασία του βαμβακιού (από το 1 8 4 5 κιόλας), έπε ι τα (το ι86ο) συμπεριέλαβαν τη δ ο υ λειά της λεύκανσης, το ι 8 6 ι τη δαντελοποι ΐα, το 1 8 6 3 την κεραμοποιΐα, τα εργοστάσια ταπετσαρ ίας , κ.λπ., και τέλος το 1 8 6 7 σχεδόν όλες τ ις υ π ό λ ο ι π ε ς σημαντικές βιομηχανίες. Μπορε ί λο ιπόν να σχηματίσει κανείς μια εικόνα της σ π ο υ δ α ι ότητας του τελευταίου νόμου, του 1 8 6 7 , όταν πληροφορηθε ί ότι παρέχε ι την π ρ ο σ τ α σ ί α και τον έλεγχο του νόμου σε ενά-μισυ εκατομμύριο γυναίκες και παιδ ιά . Υπογραμμίζουμε με έμφαση αυτό το σημείο ειδικά, διότι δυστυχώς εδώ ακριβώς τα πράγματα είναι π ο λ ύ άσχημα στη Γερμανία και π ρ έ π ε ι ν α ευχαριστήσουμε το συγγραφέα π ο υ το πραγματεύτηκε με τόσες λεπτομέρειες, κάνοντάς το π λ έ ο ν γ ια π ρ ώ τ η φ ο ρ ά γνωστό στο γερμανικό κοινό. Σ' αυτό θ α συμφωνήσουν ά λ λωστε όλοι οι φίλοι της ανθρωπότητας , ό π ο ι α γνώμη κι αν

3 6


έχουν για τις θεωρητικές προτάσε ι ς του κ. Μαρξ. Ο χώρος δεν μας επ ιτρέπε ι να υπε ισέλθουμε σε ε π ι π λ έ ο ν

σημαντικό υλικό α π ό την ιστορία της βιομηχανίας και της γεωργίας. Πιστεύουμε όμως π ω ς όπο ιος ενδιαφέρεται γ ια την πολ ιτ ική οικονομία, την κατάσταση των εργατών, την ιστορία του πολιτ ισμού και την κοινωνική νομοθεσία, θ α π ρ έ π ε ι να διαβάσει ο π ω σ δ ή π ο τ ε αυτό το βιβλίο, όπο ιες κι αν είναι οι πεπο ιθήσε ι ς του.

37


ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ» ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ, ΒΙΒΛΙΟ I

(1868)

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ΒΙΒΛΙΟ I

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑ

1. ΤΟ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑ

Ο π λ ο ύ τ ο ς των κοινωνιών στις οπο ίες επικρατεί η κεωαλαι -οκρατική παραγωγή , συνίσταται σε εμπορεύματα. Το ε μ π ό ρευμα είναι ένα π ρ ά γ μ α π ο υ έχει αξία χρήσης. Η αξία χρήσης υπάρχε ι σε όλες τις μορφές κοινωνίας, αλλά στην κ ε φ α λ α ι -οκρατική κοινωνία είναι και ο υλικός φορέας της α ν τ α λ λ α κτικής αξίας.

Η ανταλλακτ ική αξία π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι ένα ί&ύιιιη οοηφΆΤΆ-ίίοηΐΞ, με το οπο ίο μετριέται. Αυτό είναι η εργασία, η κοινή κοινωνική υ π ό σ τ α σ η των ανταλλακτικών αξιών, ή ακριβέστερα ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας, π ο υ εμπεριέχεται σε αυτές.

Επειδή το εμπόρευμα είναι κάτι το διφυές -αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία-, γι' αυτό και η εργασία π ο υ εμπεριέχεται σε αυτό είναι κι αυτή διφυής:

• α π ό τη μια μεριά, καθορισμένη παραγωγική δραστηριότητα: κλωστοϋφαντουργική εργασία, ραπτική εργασία, κ.λπ. - η «χρήσιμη» εργασία • α π ό την άλλη, α π λ ή ανάλωση της ανθρώπινης εργασιακής δύναμης, ένα πήγμα της αφηρημένης (γενικής) εργασίας. Η π ρ ώ τ η παράγε ι την αξία χρήσης, ενώ η δεύτερη την

4ΐ


ανταλλακτ ική αξία. Μόνον η δεύτερη είναι π ο σ ο τ ι κ ά σ υ γκρίσιμη (όπως το επιβεβαιώνουν οι δ ιαφορές ανάμεσα στην εξειδικευμένη και την ανειδίκευτη, τη σύνθετη και την α π λ ή εργασία).

Συνεπώς , ουσία της ανταλλακτικής αξίας είναι η α φ η ρημένη εργασία και μέγεθος της είναι το χρονικό μέτρο της αφηρημένης εργασίας.

Ας εξετάσουμε τώρα τ η μορφή της ανταλλακτικής αξίας.

(ι) Χ εμπόρευμα Α = Ψ εμπόρευμα Β.

Η αξία ενός εμπορεύματος π ο υ ενσωματώνεται στην αξία χρήσης ενός άλλου εμπορεύματος, είναι η σχετική αξία του. Έ κ φ ρ α σ η της ισοδυναμίας δύο εμπορευμάτων είναι η α π λ ή μορφή της σχετικής αξίας. Στην π α ρ α π ά ν ω εξίσωση το «Ψ εμπόρευμα Β» είναι το ισοδύναμο. Σε αυτήν, το «Χ εμπόρευμα Α» α π ο κ τ ά την αξιακή του μορφή σε αντίθεση π ρ ο ς τη φυσική του μορφή ως εμπόρευμα, ενώ ταυτόχρονα το «Ψ εμπόρευμα Β» α π ο κ τ ά την ιδιότητα της άμεσης ανταλλαξιμότητας ακόμα και στη φυσική του μορφή. Η ανταλλακτική αξία εξαρτάται α π ό την αξία χρήσης ενός εμπορεύματος με βάση καθορισμένες ιστορικές σχέσεις. Επομένως ένα εμπόρευμα δεν μπορεί να εκφράσει την ανταλλακτική αξία του σε συνάρτηση με τη δική του αξία χρήσης, αλλά μόνο σε συνάρτηση με την αξία χρήσης ενός άλλου εμπορεύματος. Μόνον η εξίσωση δυο σ υ γκεκριμένων προϊόντων εργασίας μπορεί να φανερώσει, μέσα στη συγκεκριμένη εργασία, την αφηρημένη ανθρώπινη εργασία π ο υ εμπεριέχεται και στα δυο. Με άλλα λόγια ένα εμπόρευμα δεν μπορεί να συσχετιστεί με τη συγκεκριμένη εργασία, π ο υ εμπεριέχει αυτό το ίδιο σαν α π λ ή μορφή πραγμάτωσης της αφηρημένης εργασίας" π ρ έ π ε ι να συσχετιστεί με τη συγκεκριμένη εργασία, π ο υ εμπεριέχεται σε άλλα είδη εμπορευμάτων.

Η εξίσωση «Χ εμπόρευμα Α = Ψ εμπόρευμα Β» συνεπάγε ται αναγκαστικά ότι το «Χ εμπόρευμα Α» μπορεί να ε κ φ ρ α στεί και σε άλλα εμπορεύματα. Άρα:

42


(2) Χ εμπόρευμα Α = Ψ εμπόρευμα Β = Ζ εμπόρευμα Γ = Φ εμπόρευμα Δ = Ω εμπόρευμα Ε = κ.ο.κ.

Αυτή είναι η ανεπτυγμένη σχετική μορφή της αξίας. Εδώ το «Χ εμπόρευμα Α» δεν αναφέρεται π λ έ ο ν σε ένα, αλλά σε όλα τα εμπορεύματα σαν α π λ έ ς μορφές έκφρασης της ε ρ γασίας π ο υ αντ ιπροσωπεύουν . Μια α π λ ή αντ ιστροφή όμως, μας οδηγεί στην

(3) αντ ίστροφη δεύτερη μορφή σχετικής εργασίας: Ψ εμπόρευμα Β = Χ εμπόρευμα Α Ζ εμπόρευμα Γ = Χ εμπόρευμα Α Φ εμπόρευμα Δ = Χ εμπόρευμα Α Ω εμπόρευμα Ε = Χ εμπόρευμα Α κ.ο.κ.

Εδώ τ α εμπορεύματα δίνονται στη γενική σχετική μορφή της αξίας, στην ο π ο ί α όλα τους α π ο σ π ώ ν τ α ι α π ό τις αξίες χρήσης τους κι εξισώνονται με το «Χ εμπόρευμα Α» ως υ λ ο πο ίηση της αφηρημένης εργασίας. Το «Χ εμπόρευμα Α» είναι η ε ιδοποιός μορφή του ισοδύναμου όλων των άλλων ε μ π ο ρευμάτων. Είναι το καθολικό ισοδύναμο τους. Η εργασία π ο υ υλοποιε ίται σε αυτό , αντ ιπροσωπεύε ι καθεαυτή την π ρ α γ μ ά τωση της αφηρημένης εργασίας, της εργασίας γενικά.

Τώρα ωστόσο,

( 4 ) κάθε εμπόρευμα της σειράς μπορεί ν ' αναλάβει το ρόλο του καθολικού ισοδύναμου, ωστόσο μόνον ένα α π ό α υ τ ά μπορεί να το κάνει γ ια ένα δεδομένο χ ρ ο νικό διάστημα" διότι, εάν όλα τ α εμπορεύματα ήταν καθολικά ισοδύναμα, τότε το καθένα τους θ ' απέκλε ιε τα υ π ό λ ο ι π α α π ό αυτό το ρόλο.

Η μορφή 3 δεν α π ο κ τ ά τ α ι αντικειμενικά α π ό το «Χ ε μ π ό ρευμα Α», αλλά α π ό τ α άλλα εμπορεύματα. Συνεπώς , ένα

43


καθορισμένο εμπόρευμα π ρ έ π ε ι ν ' αναλάβει (για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, διότι μπορεί ν ' αλλάξει) το ρόλο του καθολικού ισοδύναμου και μόνο κατ ' αυτό τον τ ρ ό π ο ένα εμπόρευμα γίνεται π λ ή ρ ω ς εμπόρευμα. Αυτό το ιδιαίτερο εμπόρευμα, η φυσική μορφή του οπο ίου συνταυτίζεται με τη μορφή του καθολικού ισοδύναμου, είναι το χρήμα.

Η δυσκολία με το εμπόρευμα, ό π ω ς και με όλες τ ις κ α τ η γορίες του κεφαλαιοκρατικού τ ρ ό π ο υ παραγωγής , είναι ότι ντύνει μ' ένα υλικό περιτύλιγμα μια σχέση μεταξύ π ρ ο σ ώ π ω ν . Οι παραγωγο ί αλληλοσυσχετίζουν τ α δ ιαφορετ ικά είδη εργασίας τους ως είδη της γενικής ανθρώπινης εργασίας, α λ λ η -λοσυσχετίζοντας τ α προ ϊόντα τους σαν εμπορεύματα. Αυτό μπορούν ν α το κάνουν μόνο με τ ο ύ τ η τ η διαμεσολάβηση πραγμάτων. Έτσ ι η σχέση μεταξύ π ρ ο σ ώ π ω ν παρουσιάζετα ι σαν σχέση μεταξύ πραγμάτων.

Ο χριστιανισμός, κι ιδιαίτερα ο προτεσταντισμός , είναι η θρησκεία π ο υ ταιριάζει σε μια κοινωνία στην ο π ο ί α ε π ι κ ρ α τεί η εμπορευματική παραγωγή .

2. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ

Έ ν α εμπόρευμα αποδεικνύει π ω ς είναι εμπόρευμα όταν ανταλλάσσεται . Οι ιδιοκτήτες δύο εμπορευμάτων π ρ έ π ε ι να θέλουν ν ' ανταλλάξουν τ α επιμέρους εμπορεύματά τους. Πρέπε ι λο ιπόν ν ' αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλον ως ατομικό ιδιοκτήτη. Αυτή η νομική σχέση, μορφή της ο π ο ί α ς είναι το συμβόλαιο, δεν είναι π α ρ ά μια σχέση μεταξύ βουλήσεων, η ο π ο ί α αντανακλά την οικονομική σχέση. Το περιεχόμενο της δίνεται α π ό την ίδια την οικονομική σχέση (σ. 98)·

Το εμπόρευμα είναι αξία χρήσης γ ια εκείνον π ο υ δεν είναι ιδιοκτήτης του και δεν είναι αξία χρήσης γ ια τον ιδ ιοκτήτ η του . Α π ' ό π ο υ και η ανάγκη ανταλλαγής. Ό μ ω ς ο κάθε

44


ιδιοκτήτης εμπορεύματος θέλει να λάβει σε αντάλλαγμα τις ιδιαίτερες αξίες χρήσης π ο υ έχει ανάγκη. Α π ό την ά π ο ψ η αυτή , η ανταλλαγή είναι μια ατομική διαδικασία. Α π ό την άλλη μεριά, κάθε ιδιοκτήτης θέλει να πραγματώσει το ε μ π ό -ρευμά του ως αξία, δηλαδή μέσα σε οπο ιοδήποτε άλλο ε μ π ό ρευμα, είτε το δικό του εμπόρευμα έχει αξία χρήσης γ ια τον ιδιοκτήτη ενός άλλου εμπορεύματος, είτε όχι. Α π ό α υ τ ή την ά π ο ψ η η ανταλλαγή αποτελε ί γι ' αυτόν μια γενική κοινωνική διαδικασία. Ωστόσο, μια διαδικασία δεν μπορεί να είναι την ίδια στιγμή και ατομική και γενικά κοινωνική γ ια όλους τους ιδιοκτήτες εμπορευμάτων. Κάθε ιδιοκτήτης εμπορεύματος θεωρεί το δικό του εμπόρευμα σαν το καθολικό ισοδύναμο, ενώ όλα τ ' άλλα εμπορεύματα τα θεωρεί σαν επιμέρους ισοδύναμα του δικού του. Επε ιδή όμως αυτό το κάνουν όλοι οι ιδιοκτήτες εμπορευμάτων, γι ' αυτό κάνενα εμπόρευμα δεν είναι το καθολικό ισοδύναμο και κατά συνέπε ια κανένα δεν έχει μια γενική σχετική μορφή αξίας, με την ο π ο ί α όλα τ α εμπορεύματα μπορούν να εξισωθούν ως αξίες και να σ υ γκριθούν ως μεγέθη αξίας. Έτσ ι δεν αλληλοσχετίζονται ως εμπορεύματα αλλά σαν προ ϊόντα και μόνο (σ. ιοο).

Τα εμπορεύματα μπορούν ν α συσχετιστούν ως αξίες, κι επομένως ως εμπορεύματα, μόνον εφόσον συγκριθούν με κ ά π ο ι ο άλλο εμπόρευμα σαν καθολικό ισοδύναμο. Ό μ ω ς μονάχα η κοινωνική π ρ ά ξ η μπορεί να μετατρέψει ένα ιδιαίτερο εμπόρευμα σε καθολικό ισοδύναμο - χρήμα.

Η εγγενής αντ ίφαση ενός εμπορεύματος ως άμεση ενότητα αξίας χρήσης κι ανταλλακτικής αξίας, ως προ ϊόν μιας χρήσιμης ατομικής εργασίας και σαν άμεση κοινωνική υλοπο ίηση της αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας ... αυτή η αντ ίφαση δεν ησυχάζει, ούτε σταματάει, ώ σ π ο υ να πετύχε ι το διχασμό του εμπορεύματος σε εμπόρευμα και χρήμα (σ. ιο ί ) .

Εφόσον όλα τ ' άλλα εμπορεύματα δεν είναι π α ρ ά ε π ι μ έ ρους ισοδύναμα του χρήματος κι εφόσον το χρήμα είναι τ ο καθολικό τους ισοδύναμο, όλα τ α εμπορεύματα συσχετ ίζονται με το χρήμα ως επιμέρους εμπορεύματα π ρ ο ς το κ α θ ο -

45


λικό εμπόρευμα (σ. 103). Η διαδικασία της ανταλλαγής π ο υ μετατρέπει το εμπόρευμα σε χρήμα, δεν δίνει στο εμπόρευμα την αξία του αλλά την ειδική αξιακή μορφή του (σ. 104). Φ ε τιχισμός (πίστη στην υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή δύναμη των αντικειμένων): δημιουργείται η ε ν τ ύ π ω σ η π ω ς ένα εμπόρευμα μετατρέπεται σε χρήμα όχι α π λ ώ ς και μόνον επε ιδή όλα τ ' άλλα ε μ π ο ρ ε ύ ματα εκφράζουν τις αξίες τους σε αυτό, αλλά ότι, αντ ίστροφα , επε ι δή είναι χρήμα γι' αυτό κι όλα τ ' άλλα εμπορεύματα εκφράζουν τις αξίες τους σε αυτό.

ι. Το χρήμα, ή η κυκλοφορία των εμπορευμάτων

Α. ΤΟ ΜΕΤΡΟ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ (έστω ότι χρυσός = χρήμα)

Το χρήμα, ως μέτρο της αξίας, είναι η αναγκαία μορφή με την ο π ο ί α φανερώνεται το μέτρο της αξίας π ο υ εμπεριέχεται στα εμπορεύματα, δηλαδή ο χρόνος εργασίας. Η α π λ ή , σχετική έκφραση της αξίας των εμπορευμάτων σε χρήμα, Χ εμπόρευμα Α = Ψ χρήμα, είναι η τιμή τους (σ. 1 0 7 - 1 0 8 ) .

Η τιμή ενός εμπορεύματος, η χρηματική μορφή του, ε κ φράζεται σε φανταστ ικό χρήμα. Επομένως το χρήμα είναι μόνο ιδεατά το μέτρο των αξιών (σ. iog).

Α π ό τη στιγμή π ο υ συντελείται η μετατροπή της αξίας σε τιμή, γίνεται τεχνικά αναγκαίο ν ' αναπτυχθεί π α ρ α π έ ρ α το μέτρο των αξιών, με τη μορφή μιας σταθεράς των τιμών- μ άλλα λόγια, να καθοριστεί μια πάγ ια ποσότητα χρυσού, με την οποία μετριούνται οι διαφορετικές ποσότητες. Αυτή η σταθερά διαφέρει τελείως α π ό το μέτρο των αξιών, π ο υ αυτό καθαυτό εξαρτάται α π ό την αξία του χρυσού, η οποία είναι επουσιώδης για τη σταθερά των τιμών. (σ. ι ι ο - ι ι ι ) .

Α π ό τη στιγμή π ο υ οι τιμές εκφράζονται με λογιστικά ονόματα του χρυσού, το χρήμα χρησιμεύει σαν υπολογιστικό χρήμα.

Η τιμή, ως εκθέτης του μεγέθους της αξίας ενός ε μ π ο ρ ε ύ ματος, είναι και ο εκθέτης του λόγου [ratio] ανταλλαγής του

4 6


π ρ ο ς το χρήμα. Αυτό όμως δεν συνεπάγετα ι το αντίστροφο, δηλαδή ότι ο εκθέτης του λόγου ανταλλαγής του π ρ ο ς το χρήμα είναι και ο εκθέτης του μεγέθους της αξίας του. Αν δεχτούμε π ω ς οι περ ιστάσεις επ ι τρέπουν ή επ ιβάλλουν την π ώ λ η σ η ενός εμπορεύματος π ά ν ω ή κάτω α π ό την τιμή του , τότε αυτές οι τιμές π ώ λ η σ η ς δεν αντιστοιχούν στην αξία του. Ωστόσο είναι τιμές του εμπορεύματος αυτού, επε ιδή είναι:

ι. η χρηματική αξιακή μορφή του , και 2. εκθέτες του λόγου ανταλλαγής του π ρ ο ς το χρήμα. Συνεπώς η δυνατότητα ποσοτ ικών ασυμφωνιών μεταξύ

της τιμής και του μεγέθους της αξίας είναι δεδομένη μέσα στην ίδια τη μορφή της τιμής. Δεν πρόκειται γ ια κ ά π ο ι ο ελάττωμα αυτής της μορφής. Αντίθετα, είναι η μορφή π ο υ ταιριάξει σ' ένα τ ρ ό π ο παραγωγής , στον οποίον ο κανόνας επιβάλλεται σαν τ υ φ λ ό ς νόμος ενός μέσου όρου ανωμαλιών. Παρ ' όλα α υ τ ά η μορφή-τ ιμή μπορεί να εμπεριέχει και μια πο ιοτ ική αντ ίφαση, σε σημείο π ο υ η τιμή π α ύ ε ι γενικά να είναι έκφραση της αξίας... Η συνείδηση, η υ π ό λ η ψ η , κ.ο.κ., μπορούν να π ά ρ ο υ ν τη μορφή εμπορευμάτων μέσω της τιμής τους (σ. 115).

Η μέτρηση των αξιών σε χρήμα, η μορφή-τιμή, σ υ ν ε π ά γεται την αναγκαιότητα της εκποίησης. Η ιδεώδης διατίμηση συνεπάγετα ι το πραγματικό ξεπούλημα. Άρα: κυκλοφορία.

Β. ΤΟ ΜΕΣΟΝ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ

α) Η μεταμόρφωση των εμπορευμάτων

Α π λ ή μορφή: Ε -Χ-Ε (εμπόρευμα-χρήμα-εμπόρευμα) . Υλικό περιεχόμενο της: Ε = Ε. Εκπο ίηση της ανταλλακτ ι κής αξίας και οικειοποίηση της αξίας χρήσης.

Α. Πρώτη φάση: Ε-Χ = π ώ λ η σ η , γ ια την οπο ία απα ι τούντα ι δυο π ρ ό σ ω π α , σ υ ν ε π ώ ς π ιθανότητα αποτυχ ίας , δηλαδή π ώ -

47


λησης κάτω α π ό την αξία, ή ακόμα και κάτω α π ό το κόστος π α ρ α γ ω γ ή ς αν αλλάξει η κοινωνική αξία του εμπορεύματος.

«Ο καταμερισμός της εργασίας μετατρέπει το προ ϊόν της εργασίας σε εμπόρευμα κι έτσι καθ ιστά αναγκαία την π α ρ α π έ ρ α μετατροπή του σε χρήμα».

Την ίδια στιγμή αφήνει ολότελα στο έλεος του τυχαίου την επ ιτυχ ία ή την α π ο τ υ χ ί α αυτής της μετουσίωσης (σ. 120). Αν όμως θεωρήσουμε αυτό το φαινόμενο στην καθαρή του μορφή, τότε η διαδικασία Ε-Χ π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι π ω ς ο κάτοχος του χρήματος (εκτός κι αν είναι παραγωγός χρυσού) έχει προηγουμένως αποκτήσε ι το χρήμα του μέσ' α π ό την α ν τ α λ λαγή με άλλα εμπορεύματα. Επομένως, αντίστροφα: η Ε-Χ δεν είναι μόνο Χ-Ε για τον αγοραστή ο ίδιος ο κάτοχος του χρήματος π ρ έ π ε ι να έχει κάνει προηγουμένως μια αγορά, κ .λπ. Το αποτέλεσμα είναι ότι έχουμε μια ατέρμονη αλυσσίδα α π ό αγοραπωλησίες .

Β. Το ίδιο συμβαίνει και στη δεύτερη φάση , Χ-Ε. Δηλαδή μια αγορά, π ο υ είναι ταυτόχρονα π ώ λ η σ η γ ια την άλλη π λ ε υ ρ ά της διαδικασίας ανταλλαγής.

Γ. Επομένως η συνολική διαδικασία είναι ένα κύκλωμα α γ ο ρών και πωλήσεων. Κυκλοφορία εμπορευμάτων. Διαφέρει εντελώς α π ό την άμεση ανταλλαγή προϊόντων. Πρώτον, δ ι αρρηγνύει τους ατομικούς και τοπ ικούς φραγμούς της άμε σης ανταλλαγής προϊόντων κι έτσι επ ι τρέπε ι το μεταβολισμό της ανθρώπινης εργασίας. Α π ό την άλλη, γίνεται κιόλας φ α νερό π ω ς η συνολική διαδικασία εξαρτάται α π ό κοινωνικές σχέσεις, οι οπο ίες αναπτύσσοντα ι αυθόρμητα κι είναι α ν ε ξάρτητες α π ό τα δρώντα υποκε ίμενα (σ. 125). Η α π λ ή α ν τ α λ λαγή εξαντλείται σε μια π ρ ά ξ η ανταλλαγής, ό π ο υ ο καθένας ανταλλάσσει μη-αξία χρήσης με αξία χρήσης. Η κυκλοφορία συνεχίζει ανεξάντλητη (σ. 126).

4 8


Να τι λέει το λαθεμένο οικονομικό δόγμα: η κυκλοφορία των εμπορευμάτων π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε την ισορροπία μεταξύ αγορών και πωλήσεων, επε ιδή κάθε αγορά είναι π ώ ληση και το αντ ίστροφο - λες κι ο κάθε πωλητής κουβαλάει μαζί του στην αγορά και τον αγοραστή του.

(ι) Η αγορά και η π ώ λ η σ η είναι, α π ό τη μια μεριά, μια και μόνη π ρ ά ξ η μεταξύ δυο π ρ ο σ ώ π ω ν , π ο υ αντ ιτ ίθενται διαμετρικά το ένα στο άλλο (οι πόλο ι αυτής της αντίθεσης είναι τ α δυο άκρα του άξονα μιας σφαίρας)" α π ό την άλλη μεριά, είναι δυο διαμετρικά αντίθετες πράξε ις του ίδιου π ρ ο σ ώ π ο υ . Επομένως η τ α υ τ ό τ η τ α μεταξύ αγορών και πωλήσεων συνεπάγετα ι ότι το εμπόρευμα είναι άχρηστο όσο δεν πωλείται , π ρ ά γ μ α π ο υ μπορεί κάλλιστα να συμβεί.

(2) Παρόμοια η Ε-Χ, ως μερική διαδικασία, είναι μια ανε ξάρτητη διαδικασία και συνεπάγετα ι ότι ο κάτοχος του χρήματος μπορεί να διαλέξει π ό τ ε θ α ε π α ν ε π ε ν -δύσει το χρήμα του σ' ένα εμπόρευμα. Μπορεί και να περιμένει.

Ακριβώς εξαιτίας της ανεξαρτησίας αυτών των δ ιαδ ικασιών, η εσωτερική ενότητα της αυτοτελούς διαδικασίας Ε-Χ και Χ-Ε κινείται μέσα σ' εξωτερικές αντιθέσεις. Ό τ α ν αυτές οι αλληλοεξαρτώμενες διαδικασίες φτάσουν σ' ένα ορισμένο όριο ανεξαρτησίας, τότε η ενότητά τους π έ φ τ ε ι σε κρίση. Σ υ ν ε π ώ ς η δυνατότητα της κρίσης εμπεριέχεται στην ίδια τ η διαδικασία.

Επε ιδή το χρήμα διαμεσολαβεί την κυκλοφορία των ε μ π ο ρευμάτων, γι ' αυτό είναι το μέσον της κυκλοφορίας .

β) Η κυκλοφορία του χρήματος

Το χρήμα είναι το μέσο με το οπο ίο κάθε ιδιαίτερο ε μ π ό ρευμα εισέρχεται στην κυκλοφορία κι εξέρχεται α π ό αυτήν.

49


Γι' αυτό και παραμένει π ά ν τ ο τ ε ο εαυτός του. Παρ ' όλο λο ιπόν π ο υ η κυκλοφορία του χρήματος δεν είναι π α ρ ά έκ φραση της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, η κυκλοφορία των εμπορευμάτων εμφανίζεται σαν να είναι το αποτέλεσμα της κυκλοφορίας του χρήματος. Α π ό τη στιγμή π ο υ το χ ρ ή μα παραμένε ι π ά ν τ ο τ ε μέσα στη σφαίρα της κυκλοφορίας , μπαίνει το ερώτημα: με πο ιόν τ ρ ό π ο είναι π α ρ ό ν το χρήμα μέσα σ' αυτήν;

Η π ο σ ό τ η τ α του χρήματος π ο υ κυκλοφορεί , καθορίζεται α π ό το άθροισμα των τιμών των εμπορευμάτων (η αξ ία -χρή-μα παραμένε ι η ίδια). Το άθροισμα αυτό καθορίζεται α π ό την π ο σ ό τ η τ α των εμπορευμάτων π ο υ κυκλοφορούν. Αν υ π ο θ έ σουμε π ω ς είναι δεδομένη, α υ τ ή η π ο σ ό τ η τ α εμπορευμάτων, τότε η π ο σ ό τ η τ α του χρήματος π ο υ κυκλοφορεί ακολουθεί τις διακυμάνσεις των τιμών των εμπορευμάτων. Τώρα, ε φ ό σον το ίδιο νόμισμα μεσολαβεί π ά ν τ ο τ ε σ' έναν αριθμό δ ι α δοχικών-συναλλαγών σ' ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, γι ' αυτό το χρονικό διάστημα έχουμε:

άθροισμα των τιμών των εμπορευμάτων

Επομένως το τραπεζογραμμάτιο μπορεί να εκτοπίσει το χρήμα-χρυσό α π ό την κυκλοφορία, εάν εισαχθεί σε μια κ ο ρεσμένη κυκλοφορία.

Επε ιδή η κυκλοφορία του χρήματος α π λ ώ ς αντανακλά τ η διαδικασία της εμπορευματικής κυκλοφορίας , η ταχύτητά της αντανακλά την ταχύτητα της αλλαγής στη μορφή των εμπορευμάτων, τ η στασιμότητά της, το χωρισμό της αγοράς α π ό την πώληση , τη στασιμότητα του κοινωνικού μεταβολισμού. Φυσικά η ίδια η κυκλοφορία δεν μπορεί να μας δείξει

αριθμός των γύρων των ομώνυμων χρηματικών μονάδων

= μάζα του χρήματος π ο υ κυκλοφορεί ως μέσον κ υ κλοφορίας (σ. 132).

5ο


α π ό π ο ύ προέρχεται α υ τ ή η στασιμότητα. Μας φανερώνει μόνο την ύ π α ρ ξ η αυτού του φαινομένου. Οι φιλισταίοι 1 το αποδ ίδουν σε μια ανεπαρκή π ο σ ό τ η τ α του μέσου κ υ κ λ ο φ ο ρίας (σ. 133)·

Άρα: (ι) Αν οι τιμές των εμπορευμάτων παραμένουν σταθερές ,

τότε η π ο σ ό τ η τ α του χρήματος π ο υ κυκλοφορεί α υ ξ ά νεται όταν αυξάνεται η μάζα των εμπορευμάτων π ο υ κυκλοφορούν, ή όταν επιβραδύνεται η κυκλοφορία του χρήματος" και αντίστροφα, μειώνεται.

(2) Σε μια γενική άνοδο των τιμών των εμπορευμάτων, η π ο σ ό τ η τ α του χρήματος π ο υ κυκλοφορεί παραμένε ι σταθερή εάν η μάζα των εμπορευμάτων μειώνεται, ή αν αυξάνεται η ταχύτητα της κυκλοφορίας στο ίδιο ποσοστό .

(3) Σε μια γενική π τ ώ σ η των τιμών των εμπορευμάτων, ισχύει το αντ ίστροφο του σημείου 2.

Σε γενικές γραμμές υπάρχε ι ένας ικανοποιητικός σ τ α θ ε ρός μέσος όρος, α π ό τον οπο ίο αξιοσημείωτες αποκλίσε ις επέρχονται σχεδόν αποκλε ιστ ικά ως αποτέλεσμα κρίσεων.

γ) Το νόμισμα. Τα σύμβολα της αξίας.

Η σταθερά των τιμών καθορίζεται α π ό το κράτος, κ α θ ώ ς επ ίσης και η ονομασία του συγκεκριμένου τεμαχίου χρυσού νομίσματος και η κ ο π ή του.

Στην παγκόσμια αγορά, οι αντίστοιχες εθνικές φόρμες νομισμάτων εκτοπίζονται π ά λ ι (το κρατικό κέρδος α π ό την κ ο π ή νομισμάτων π α ρ α β λ έ π ε τ α ι εδώ), έτσι ώστε το νόμι-

1 Με τον όρο αυτό, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς εννοούν τους ανθρώπους π ο υ έχουν μια χοντροκομμένη και χυδαία υλιστική αντίληψη των πραγμάτων [σ.τ.μ.].

5ΐ


σμα και η ράβδος χ ρ υ σ ο ύ - α π ' ό π ο υ έχει κοπε ί το νόμισμα να δ ιαφέρουν μόνο στη μορφή. Ό μ ω ς το νόμισμα φθείρεται κατά την κυκλοφορία και ο χρυσός, ως μέσον κυκλοφορίας , αποκλίνει α π ό το χρυσό ως σταθερά των τιμών. Το νόμισμα γίνεται όλο και περισσότερο ένα σύμβολο τον πραγματ ικού περιεχομένου του.

Έ τ σ ι υποβόσκει εδώ η δυνατότητα αντ ικατάστασης του μεταλλικού χρήματος α π ό δ ιάφορες μάρκες, ή σύμβολα. Οπότε :

(ι) μικρά χάλκινα νομίσματα κι ασημένια κέρματα η μόνιμη αντ ικατάσταση του πραγματ ικού χρυσού χρήματος α π ό α υ τ ά προλαμβάνεται με τον περιορισμό της π ο -σότητάς τους, π ο υ επ ι τρέπετα ι να γίνεται δεκτή στις πληρωμές αντί του χρυσού. Το μεταλλικό περιεχόμενο τους καθορίζεται εντελώς αυθα ίρετα δια νόμου κι έτσι η νομισματική λειτουργία τους ανεξαρτητοποιείται α π ό την αξία τους. Έ τ σ ι γίνεται δυνατό το επόμενο βήμα, η εγκατάλε ιψη των ασήμαντων συμβόλων:

(2) τραπεζογραμμάτια, δηλαδή χάρτινο χρήμα, π ο υ εκδ ίδεται α π ό το κράτος με αναγκαστική κυκλοφορία (εδώ δεν θ α συζητήσουμε ακόμα το π ιστωτ ικό χρήμα).

Μέχρι στιγμής το χάρτινο χρήμα υ π α κ ο ύ ε ι στους νόμους της χρηματικής κυκλοφορίας , εφόσον πράγματ ι κυκλοφορεί στη θ έ σ η του χρυσού χρήματος. Αντικείμενο ενός ειδικού νόμου μπορεί να γίνει μόνον η αναλογία στην ο π ο ί α το χ ά ρ τινο χρήμα αντ ικαθιστά το χρυσό: η έκδοση του χαρτονομίσματος π ρ έ π ε ι να περιορίζεται στην π ο σ ό τ η τ α στην ο π ο ί α θ α έ π ρ ε π ε να κυκλοφορεί πραγματ ικά ο χρυσός, τον οπο ίο αντ ιπροσωπεύε ι . Ο βαθμός κορεσμού της κυκλοφορίας κ υ μαίνεται, π ο τ έ όμως δεν π έ φ τ ε ι κάτω α π ό ένα ελάχιστο όριο, π ο υ π α ν τ ο ύ καθορίζεται εμπειρικά. Αυτό το ελάχιστο χ α ρ τονομίσματος μπορεί να εκδοθεί. Αν εκδοθεί περισσότερο α π ό το ελάχιστο όριο, τότε ένα π ο σ ο σ τ ό του αχρηστεύεται αμέσως μόλις ο βαθμός κορεσμού πέσε ι στο όριο. Σ ' α υ τ ή την π ε ρ ί π τ ω σ η το συνολικό π ο σ ό του χάρτινου χρήματος

52


μέσα στον κόσμο του εμπορεύματος αντ ιπροσωπεύε ι μόνο την π ο σ ό τ η τ α χρυσού, π ο υ καθορίζεται α π ό τους εσωτερικούς νόμους αυτού του κόσμου, κι επομένως μόνο α υ τ ή η π ο σ ό τ η τ α είναι αντ ιπροσωπεύσιμη. Επομένως, αν το π ο σ ό του χάρτινου χρήματος αντ ιπροσωπεύε ι το δ ιπλάσιο α π ό το π ο σ ό του χρυσού π ο υ μπορεί ν ' απορροφηθε ί , τότε το κάθε χαρτονόμισμα χάνει τη μισή α π ό την ονομαστική του αξία. Είναι σαν να έχει αλλάξει ο ίδιος ο χρυσός στη λειτουργία του ως μέτρο των τιμών, στην αξία του (σ. 140-141)·

Γ. ΤΟ ΧΡΗΜΑ

α) Ο θησαυρισμός

Α π ό τις α π α ρ χ έ ς της ανάπτυξης της εμπορευματικής κ υ κ λ ο φορίας γεννιέται στους ανθρώπους η ανάγκη και το π ά θ ο ς ν ' σιγουρέψουν το προ ϊόν της διαδικασίας Ε-Χ, δηλαδή το χρήμα. Αυτή η αλλαγή μορφής, α π ό α π λ ή μεσολάβηση στην ανταλλαγή της ύλης, γίνεται αυτοσκοπός . Το χρήμα α π ο λ ι θώνεται σαν θησαυρός κι ο πωλητής εμπορευμάτων γίνεται θησαυριστής (σ. 143)·

Α υ τ ή η μορφή κυριαρχούσε ακριβώς στις αρχές της ε μ π ο ρευματικής κυκλοφορίας . Ασία. Με την π α ρ α π έ ρ α α ν ά π τ υ ξ η της εμπορευματικής κυκλοφορίας , κάθε παραγωγός ε μ π ο ρευμάτων π ρ έ π ε ι να εξασφαλίσει γ ια τον εαυτό του το nexus rerum, το χρηματικό «κοινωνικό εχέγγυο». Έτσ ι π α ν τ ο ύ συσσωρεύονται θησαυροί . Η α ν ά π τ υ ξ η της εμπορευματικής κυκλοφορίας αυξάνει την ισχύ του χρήματος, της α π ό λ υ τ α κοινωνικής μορφής π λ ο ύ τ ο υ π ο υ είναι π ά ν τ ο τ ε άμεσα δ ι α θ έ σιμος (σ. 144)· Ο π ό θ ο ς του θησαυρισμού είναι α π ό τ η φ ύ σ η του απεριόριστος. Ποιοτικά, ή σε συνάρτηση με τ η μορφή του, το χρήμα είναι άνευ ορίων - δ η λ α δ ή ο καθολικός ε κ π ρ ό σ ω π ο ς του υλικού π λ ο ύ τ ο υ - σπάε ι όλους τους φραγμούς, διότι είναι άμεσα μετατρέψιμο σε οπο ιοδήποτε εμπόρευμα.

5 3


Ποσοτικά όμως, κάθε πραγματ ικό π ο σ ό χρήματος είναι π ε ριορισμένο κι έτσι έχει περιορισμένη αποτελεσματ ικότητα ως μέσον αγοραπωλησίας . Αυτή η αντ ίφαση κάνει την α π ο θ η σαύριση ένα πραγματ ικά σισσύφειο (μάταιο) έργο σ υ σ σ ώ ρευσης.

Άλλωστε η συσσώρευση φύλλων χρυσού κι ασημιού δημιουργεί τόσο μια νέα αγορά γι' αυτά τ α μέταλλα, όσο και μια λανθάνουσα π η γ ή χρήματος.

Με δεδομένες τις α κ α τ ά π α υ σ τ ε ς διακυμάνσεις του βαθμού κορεσμού της εμπορευματικής κυκλοφορίας , ο θησαυρισμός χρησιμεύει σαν αποχετευτ ικός ή παροχετευτ ικός αγωγός του χρήματος π ο υ κυκλοφορεί (σ. 147)·

β) Το μέσον πληρωμής

Με την α ν ά π τ υ ξ η της εμπορευματικής κυκλοφορίας εμφανί ζονται νέες συνθήκες. Η εκπο ίηση ενός εμπορεύματος μ π ο ρεί ν α χωριστεί χρονικά α π ό την πραγμάτωση της τιμής του. Τα εμπορεύματα απα ι τούν δ ιαφορετικά χρονικά δ ιαστήματα γ ια να παραχθούν* παράγοντα ι σε δ ιαφορετικές εποχές* ορισμένα π ρ έ π ε ι να α π ο σ τ α λ ο ύ ν σε μακρινές αγορές, κ.ο.κ. Σ υ ν ε π ώ ς ο Α μπορεί ν α γίνει π ω λ η τ ή ς πριν ο Β είναι σε θ έ σ η ν α πληρώσει . Η π ρ α κ τ ι κ ή διαμορφώνει τις συνθήκες π λ η ρ ω μής ως εξής: ο Α γίνεται π ι σ τ ω τ ή ς κι ο Β οφειλέτης. Το χ ρ ή μα γίνεται μέσον πληρωμής. Έτσ ι η σχέση μεταξύ π ι σ τ ω τ ή και οφε ιλέτη γίνεται άμεσα π ι ο ανταγωνιστική. (Αυτό μπορεί ν α συμβεί ανεξάρτητα α π ό την εμπορευματική κυκλοφορία - π.χ. στην Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα), (σ. 1 4 8 ) .

Σ' α υ τ ή τη σχέση το χρήμα λειτουργεί: (ι) ως μέτρο της αξίας γ ια τον καθορισμό της τιμής π ώ λ η

σης του εμπορεύματος* (2) ως ένα ιδεατό μέσον αγοράς. Στη μορφή του θησαυρού , το χρήμα αποσύρετα ι α π ό την

κυκλοφορία. Ό τ α ν όμως το χρήμα είναι μέσον πληρωμής ,

5 4


τότε μπαίνει μεν σε κυκλοφορία αλλά μόνον α φ ο ύ π ρ ο η γουμένως το εμπόρευμα έχει βγει α π ό αυτήν. Ο οφειλέτης αγοραστής πουλάε ι ώστε να μπορεί ν α πληρώσει, ειδεμή η περ ιουσία του βγαίνει σε πλειστηριασμό. Ν α με πο ιόν τ ρ ό π ο το χρήμα γίνεται α υ τ ο σ κ ο π ό ς της π ώ λ η σ η ς μέσ' α π ό μια κο ι νωνική ανάγκη, π ο υ ξεπηδάει α π ό τις σχέσεις της ίδιας της διαδικασίας κυκλοφορίας (σ. 149)·

Το γεγονός ότι οι αγορές κι οι πωλήσε ι ς δεν λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα, α φ ' ενός μεν δημιουργεί τη λειτουργία του χρήματος ως μέσου πληρωμής κι α φ ' ετέρου παράγε ι μια οικονομία του μέσου κυκλοφορίας , με τις πληρωμές να σ υ γκεντρώνονται σ' ένα καθορισμένο μέρος. Οι virements [μεταβιβάσεις χρεών α π ό τον ένα λογαριασμό στον άλλο] στη μεσαιωνική Λυών - ένα είδος γραφείου συμψηφιστικών ε κ καθαρίσεων, ό π ο υ πληρώνεται μόνον ένας καθαρός μέσος όρος των αμοιβαίων απαιτήσεων (σ. 150).

Ό τ α ν συμψηφίζονται οι πληρωμές , το χρήμα λειτουργεί ιδεατά και μόνο: σαν λογιστικό χρήμα ή σαν μέτρο των αξιών. Ό τ α ν π ρ έ π ε ι ν α γίνουν πραγματικές πληρωμές, τότε το χρήμα δεν εμφανίζεται σαν ένα μέσον κυκλοφορίας , σαν μια π α ρ ο δ ι κ ή και μεσάζουσα μορφή του μεταβολισμού, αλλά σαν η ατομική ενσάρκωση της κοινωνικής εργασίας, σαν η α υ τοτελής ύ π α ρ ξ η της ανταλλακτικής αξίας, σαν το α π ό λ υ τ ο εμπόρευμα. Αυτή η άμεση αντ ίφαση ξεσπάει τ η στιγμή εκεί ν η των κρίσεων π α ρ α γ ω γ ή ς και εμπορίου, π ο υ ονομάζεται νομισματική κρίση. Η νομισματική κρίση επέρχεται μόνον εκεί ό π ο υ έχει αναπτυχθε ί π λ ή ρ ω ς τόσο η αλυσσίδα των διαδοχικών πληρωμών, όσο κι ένα τεχνητό σύστημα σ υ μ ψ η φισμού τους. Ό τ α ν παρουσιάζονται γενικότερες δ ιαταραχές αυτού του μηχανισμού, α π ' ό π ο υ κι αν προέρχονται , τότε το χρήμα μετατρέπεται ξαφνικά και άμεσα α π ό την α π λ ώ ς ιδεατή μορφή του λογιστικού χρήματος σε μετρητό χρήμα. Τα βέβηλα εμπορεύματα δεν μπορούν π λ έ ο ν ν α το αντ ικαταστήσουν (σ. 151).

Το π ιστωτ ικό χρήμα ξεπηδάει α π ό τη λειτουργία του χ ρ ή -

5 5


ματος ως μέσου πληρωμής" οι χρεωστικές αποδείξε ις κ υ κ λ ο φορούν με τ η σειρά τους, προκειμένου να μεταβιβάσουν τ α χρέη σε άλλους. Μαζί με το π ιστωτ ικό σύστημα επεκτείνεται κι η λειτουργία του χρήματος ως μέσου πληρωμής. Ως μέσον πληρωμής, το χρήμα α π ο κ τ ά τις δικές του μορφές ύπαρξης , με τ ις οπο ίες καταλαμβάνει τη σφαίρα των μεγάλης κλίμακας εμπορικών συναλλαγών, ενώ το νόμισμα απωθε ί τα ι κυρίως στη σφαίρα του λιανικού εμπορίου (σ. 152).

Ό τ α ν η εμπορευματική π α ρ α γ ω γ ή φτάσει σ' ένα ορισμένο ε π ί π ε δ ο ανάπτυξης και όγκου, τότε η λειτουργία του χ ρ ή ματος ως μέσου πληρωμής επεκτείνεται π έ ρ α α π ό τ η σ φ α ί ρα της εμπορευματικής κυκλοφορίας . Γίνεται το καθολικό εμπόρευμα των συμβολαίων. Οι γαιοπρόσοδοι , οι φόροι και τ α παρόμο ια μετασχηματίζονται α π ό πληρωμές σε είδος, σε πληρωμές σε χρήμα. Βλ. τ η Γαλλία την ε π ο χ ή του Λ ο υ δ ο βίκου του ΙΔ (Boisgιιtllebert και νεαώ&η). Α π ό την άλλη μεριά, βλ. Ασία, Τουρκία, Ιαπωνία , κ .λπ. (σ. 153)·

Η εξέλιξη του χρήματος ως μέσου πληρωμής κάνει α π α ραίτητη τ η συσσώρευση χρήματος, ώστε ν α π λ η ρ ω θ ο ύ ν οι ληξιπρόθεσμες οφειλές. Ο θησαυρισμός εξαφανίστηκε ως αυτοτελής μορφή πλουτ ισμού μόλις αναπτύχθηκε π ε ρ ι σ σ ό τερο η κοινωνία και τώρα επανεμφανίζεται με τ η μορφή των αποθεματ ικών σε μέσα πληρωμής (σ. 155)·

γ) Το παγκόσμιο χρήμα

Στο παγκόσμιο εμπόριο αποσύροντα ι οι τοπ ικές μορφές του νομίσματος (κέρματα και χαρτονόμισμα) και μόνον οι ράβδοι ευγενών μετάλλων ισχύουν ως παγκόσμιο χρήμα. Μόνο στην παγκόσμ ια αγορά το χρήμα λειτουργεί σε όλη του την έκταση ως το εμπόρευμα εκείνο, π ο υ η φυσική μορφή του είναι τ α υ τόχρονα και η άμεση κοινωνική ενσάρκωση της αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας. Εδώ ο τ ρ ό π ο ς ύ π α ρ ξ ή ς του αντιστοιχεί στην έννοιά του (σ. 155)·

5 6

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ ΣΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Αφετηρία του κεφαλαίου είναι η κυκλοφορία των ε μ π ο ρ ε υ μάτων. Επομένως η π α ρ α γ ω γ ή των εμπορευμάτων, η ε μ π ο ρευματική κυκλοφορία και η ανεπτυγμένη μορφή της, το εμπόριο, αποτελούν π ά ν τ ο τ ε τις θεμελιακές ιστορικές π ρ ο ϋ ποθέσε ι ς γ ια τ η γένεση του κεφαλαίου . Η σύγχρονη ιστορία του κεφαλαίου χρονολογείται α π ό τ η δημιουργία του σ ύ γ χρονου παγκόσμιου εμπορίου και της παγκόσμιας αγοράς κατά το ι 6 ο α ιώνα (σ. 159)·

Αν εξετάσουμε μόνο τις οικονομικές μορφές π ο υ π α ρ ά γονται α π ό την εμπορευματική κυκλοφορία, θ α δούμε ότι τελικό προϊόν τους είναι το χρήμα κι ότι το χρήμα είναι η π ρ ώ τ η μορφή με την ο π ο ί α εμφανίζεται το κεφάλαιο . Ι σ τ ο ρικά το κεφάλαιο αντικρύξει π α ν τ ο ύ π ρ ώ τ α τ η γαιοκτησία σαν χρηματική περιουσία, το εμπορικό και το τοκογλυφικό κεφάλαιο . Ακόμα και σήμερα κάθε νέο κεφάλαιο έρχεται στο προσκήνιο π ρ ώ τ α με τ η μορφή χρήματος, σαν χρήμα π ο υ μέσ' α π ό καθορισμένες διαδικασίες θ α μετατραπεί σε κεφάλαιο .

Το χρήμα ως χρήμα και το χρήμα ως κεφάλαιο δ ιαφέρουν μεταξύ τους, πριν α π ' όλα έστω και μόνον α π ό τ η δ ιαφορε τ ική μορφή με την ο π ο ί α κυκλοφορούν. Κατά τη διαδικασία

57


Ε-Χ-Ε εμφανίζεται και η μορφή Χ-Ε-Χ, δηλαδή αγοράζω γ ια να πουλήσω. Το χρήμα π ο υ περ ιγράφει α υ τ ή τη μορφή κυκλοφορίας , γίνεται κεφάλαιο καθώς κυκλοφορεί και είναι ήδη κεφάλαιο α π ό τον ίδιο του τον προορισμό.

Το αποτέλεσμα της Χ - Ε - Χ είναι Χ-Χ, η έμμεση α ν τ α λ λαγή χρήματος με χρήμα. Αγοράζω βαμβάκι π ρ ο ς ιοο£ και το π ο υ λ ώ γ ια ι ιο£ . Τελικά, έχω ανταλλάξει τις ιοο£ με no , χρήμα με χρήμα.

Η διαδικασία α υ τ ή δεν θ α είχε νόημα αν α π έ φ ε ρ ε τελικά την ίδια χρηματική αξία με την αρχική (ιοο£ α π ό τις ιοο). Κι όμως, είτε ο έμπορος βγάλει ιοο, ή no , είτε α π λ ώ ς 5θ£ για τις ιοο£ τις οπο ίες επένδυσε, το χρήμα του διέγραψε μια ιδιαίτερη κίνηση, την Ε-Χ-Ε, π ο υ διαφέρει εντελώς α π ό εκείν η της εμπορευματικής κυκλοφορίας . Θ' ανακαλύψουμε τις δ ιαφορές περιεχομένου αν εξετάσουμε τις δ ιαφορές μορφής μεταξύ της κίνησης αυτής [Χ-Ε-Χ] και της Ε-Χ-Ε.

Αν πάρουμε χωριστά τις δυο φάσεις της διαδικασίας, θ α δούμε ότι είναι ίδιες με την Ε-Χ-Ε. Υπάρχει όμως μεγάλη δ ιαφορά στη συνολική διαδικασία. Στην Ε - Χ - Ε το χρήμα αποτελε ί το μεσάζοντα, ενώ το εμπόρευμα είναι η αφετηρία και το τέρμα. Στην Χ - Ε - Χ το εμπόρευμα είναι ο μεσάζοντας, ενώ το χρήμα είναι η αφετηρία και το τέρμα. Στην Ε-Χ-Ε το χρήμα ξοδεύεται μια και καλή, ενώ στην Χ - Ε - Χ το χρήμα επενδύετα ι γ ια ν ' αποφέρε ι χρήμα. Επιστρέφε ι δηλαδή εκεί α π ' ό π ο υ ξεκίνησε. Επομένως έχουμε κ ιόλας εδώ μια χε ιροπ ι α σ τ ή δ ιαφορά ανάμεσα στην κυκλοφορία του χρήματος ως χρήμα και του χρήματος σαν κεφάλαιο .

Στην Ε-Χ-Ε το χρήμα μπορεί ν α επ ιστρέψει στην α φ ε τ η ρία του μόνο μέσ' α π ό την ε π α ν ά λ η ψ η όλης της διαδικασίας, μέσ' α π ό την π ώ λ η σ η νέου εμπορεύματος. Η ε π α ν α κ υ κ λ ο φ ο ρία του χρήματος είναι λοιπόν, εδώ, ανεξάρτητη α π ό την ίδια τη διαδικασία. Απεναντ ίας στην Χ-Ε-Χ, η επανακυκλοφορ ία του χρήματος καθορίζεται α π ό το π ώ ς ξοδεύτηκε μέσα στην ίδια τη δομή της διαδικασίας, η ο π ο ί α μένει μετέωρη αν α π ο τύχει η επανακυκλοφορ ία (σ. 162).

58


Ύστατος σ κ ο π ό ς της Ε-Χ-Ε είναι η αξία χρήσης, ενώ της Χ - Ε - Χ η ίδια η ανταλλακτ ική αξία.

Στην Ε-Χ-Ε, και τα δυο άκρα έχουν την ίδια οικονομική μορφή. Και τ α δυο είναι εμπόρευμα και μάλιστα ίσης αξίας. Ταυτόχρονα όμως είναι πο ιοτ ικά διαφορετικές αξίες χρήσης κι α υ τ ή η διαδικασία έχει ως περιεχόμενο τον κοινωνικό με ταβολισμό. Στην Χ - Ε - Χ η όλη διεργασία μοιάζει με μια π ρ ώ τη ματιά ταυτολογ ική κι ά σ κ ο π η . Μοιάζει π α ρ ά λ ο γ ο το ν ' ανταλλάξει κανείς ΙΟΟΕ με ιοο£ και μάλιστα έμμεσα. Έ ν α π ο σ ό χρήματος διαφέρει α π ό ένα άλλο π ο σ ό χρήματος μόνο κ α τ ά το μέγεθός του. Επομένως η Χ - Ε - Χ α π ο κ τ ά το νόημά της μόνο μέσ' α π ό μια ποσοτ ική δ ιαφορά μεταξύ των δυο άκρων. Το χρήμα π ο υ βγαίνει έξω α π ό την κυκλοφορία είναι περισσότερο α π ό εκείνο π ο υ μπαίνει σ' αυτήν. Το βαμβάκι π ο υ αγοράστηκε γ ια ιοο£, π ο υ λ ή θ η κ ε ας πούμε π ρ ο ς ιοο+ιο. Επομένως η διαδικασία ακολουθεί τον τ ύ π ο Χ-Ε-Χ' , ό π ο υ Χ'=Χ+ΔΧ (το σύμβολο Δ παριστάνε ι τη δ ιαφορά, την αλλαγή ποσού) . Αυτό το ΔΧ, α υ τ ή η προσαύξηση, είναι η υπεραξία . Η αξία π ο υ επενδύετα ι αρχικά, όχι μόνο διατηρείται ατόφια κατά την κυκλοφορία, αλλά και προσθέτε ι στον εαυτό της μια υπεραξία , αυτο-επαυξάνετα ι . Αυτή εδώ η κίνηση μετα τρέπε ι το χρήμα σε κεφάλαιο .

Στη διαδικασία Ε-Χ-Ε μπορεί επ ίσης να υπάρξε ι δ ιαφορά αξίας μεταξύ των δυο άκρων, αλλά είναι εντελώς τυχαία σ' α υ τ ή τη μορφή κυκλοφορίας και η Ε -Χ-Ε δεν χάνει το νόημά της όταν τ α άκρα είναι ίσα. Αντίθετα, τούτη είναι μάλλον η αναγκαία συνθήκη για την κανονική εξέλιξή της.

Η ε π α ν ά λ η ψ η της διαδικασίας Ε - Χ - Ε ρυθμίζεται α π ό έναν ύστατο στόχο, π ο υ βρίσκεται έξω α π ό αυτήν: την κ α τανάλωση, την ικανοποίηση καθορισμένων αναγκών. Α π ε ν α ντ ίας στην Χ-Ε-Χ, αφετηρία και τέρμα ταυτίζονται, είναι το χρήμα, κι αυτό το γεγονός κάνει α υ τ ή τη διαδικασία ατέρμονη. Είναι αλήθεια π ω ς το Χ+ΔΧ διαφέρει π ο σ ο τ ι κ ά α π ό το Χ, αλλά κι αυτό δεν είναι π α ρ ά ένα ορισμένο π ο σ ό χρήματος. Αν ξοδευτεί, δεν θ α είναι π λ έ ο ν κεφάλαιο . Αν βγει έξω α π ό

59


την κυκλοφορία, τότε Οα παραμείνει στάσιμο σαν θ η σ α υ ρός. Α π ό τη στιγμή π ο υ είναι δεδομένη η ανάγκη επαύξησης της αξίας, α υ τ ή η ανάγκη ισχύει τόσο γ ια το Χ' όσο και γ ια το Χ. Η κίνηση του κεφαλαίου δεν γνωρίζει λο ιπόν κανένα φραγμό, διότι ο στόχος της δεν επιτυγχάνεται ούτε στο τέλος της, ούτε και στην αρχή της (σ. 1 6 4 - 1 6 5 ) . Ο ιδιοκτήτης του χρήματος γίνεται κεφαλαιοκράτης ως ε κ π ρ ό σ ω π ο ς αυτής της διαδικασίας.

Ενώ κ α τ ά την εμπορευματική κυκλοφορία η ανταλλακτ ι κή αξία α π ο κ τ ά το π ο λ ύ π ο λ ύ μια μορφή ανεξάρτητη α π ό την αξία χρήσης των εμπορευμάτων, εδώ εκδηλώνεται ξ α φ ν ικά σαν μια υ π ό σ τ α σ η π ο υ κινείται κι αναπτύσσετα ι α π ό μόνη της, και γ ια την ο π ο ί α το εμπόρευμα και το χρήμα α π ο τ ε λ ο ύ ν α π λ έ ς μορφές. Επ ιπλέον , η αρχική αξία δ ι α φ ο ρ ο ποιε ίται α π ό τον εαυτό της ως υπεραξία . Γίνεται κινούμενο χρήμα και, ως κινούμενο χρήμα, γίνεται κεφάλαιο (σ. ι68).

Η διαδικασία Χ-Ε-Χ ' εμφανίζεται πράγματ ι σαν μια μορφ ή π ο υ χαρακτηρίζει ειδικά το εμπορικό κεφάλαιο και μόνο. Αλλά και το βιομηχανικό κεφάλαιο είναι χρήμα π ο υ μετα τρέπετα ι σ' εμπορεύματα, τ α ο π ο ί α με την π ώ λ η σ ή τους ξ α -ναμετατρέπονται σε περισσότερο χρήμα. Οι όπο ιες πράξε ι ς συντελούνται έξω α π ό τη σφα ίρα της κυκλοφορίας μεταξύ αγοράς και πώλησης , δεν αλλάζουν τ ίποτε σ' αυτό το γ ε γ ο νός. Τέλος, στο τοκοφόρο κεφάλαιο η διαδικασία εμφανίζεται σαν Χ-Χ ' χωρίς καμμιά μεσολάβηση, σαν μια αξία π ο υ είναι, τ ρ ό π ο ς του λέγειν, μεγαλύτερη α π ό τον εαυτό της (σ. ι68).

2. ΑΝΤΙΦΆΣΕΙς ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ

Η μορφή της κυκλοφορίας κατά την ο π ο ί α το χρήμα γίνεται κεφάλαιο , αντιφάσκει με όλους τους προηγούμενους νόμους π ο υ ισχύουν γ ια τ η φ ύ σ η των εμπορευμάτων, της αξίας, του χρήματος και της ίδιας της κυκλοφορίας . Θ α μπορούσε ά ρ α -

6ο


γε να προκαλέσει κάτι τέτοιο κ ά π ο ι α τ υ π ι κ ή και μόνο δ ια φ ο ρ ά της αντ ίστροφης σειράς διαδοχής; Επ ιπλέον : α υ τ ή η αντ ιστροφή της σειράς διαδοχής υπάρχε ι μόνο γ ια το ένα α π ό τα τρία συναλλασσόμενα π ρ ό σ ω π α . Ως κεφαλα ιοκρά-της αγοράζω εμπορεύματα α π ό τον Α και τ α π ο υ λ ώ στον Β. Ο Α κι ο Β εμφανίζονται σαν α π λ ο ί πωλητές κι αγοραστές εμπορευμάτων. Και στις δυο περ ιπτώσε ι ς τους αντιμετωπίζω ως α π λ ό ς κάτοχος χρήματος ή εμπορευμάτων: τον ένα ως αγοραστή ή χρήμα, τον άλλον ως π ω λ η τ ή ή εμπόρευμα. Δεν αντικρύζω όμως κανέναν α π ό τους δυο σαν κεφαλαιοκράτη ή σαν ε κ π ρ ό σ ω π ο κ ά π ο ι ο υ πράγματος π ο υ είναι κάτι π α ρ α π ά ν ω α π ό χρήμα ή εμπόρευμα. Για τον Α η συναλλαγή αρχί ζει με μια π ώ λ η σ η γ ια τον Β τελειώνει με μια αγορά, δηλαδή ό π ω ς ακριβώς συμβαίνει στην εμπορευματική κυκλοφορία. Επ ιπλέον , αν στήριζα το δικαίωμα της υπεραξ ίας στην κ α νονική σειρά διαδοχής, τότε ο Α θ α μπορούσε να πουλήσε ι κατευθείαν στον Β κι έτσι δεν Οα υπήρχε καμμιά π ε ρ ί π τ ω σ η ν ' α π ο σ π ά σ ω υπεραξία .

Ας υποθέσουμε π ω ς ο Α κι ο Β αγοράζουν κατευθείαν εμπορεύματα ο ένας α π ό τον άλλον. Σε ό,τι α φ ο ρ ά την υ π ε ραξία, μπορούν ν α ε π ω φ ε λ η θ ο ύ ν και οι δυο. Ο Α μπορεί ν α παράξε ι περισσότερο α π ό το εμπόρευμα π ο υ μπορεί ν α π α -ράξει ο Β στο ίδιο χρονικό διάστημα, και αντιστρόφως. Ά ρ α και οι δύο π ά λ ι Οα μπορούσαν να επωφεληθούν . Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με την ανταλλακτ ική αξία. Εδώ α ν τ α λ λάσσονται μεταξύ τους ίσες αξίες, ακόμα κι αν παρεμβαίνει το χρήμα ως μέσον κυκλοφορίας, (σ. 170).

Αν εξετάσουμε αφηρημένα α υ τ ή τ η διαδικασία, Οα δ ο ύ με ότι το μόνο π ο υ συντελείται στην α π λ ή εμπορευματική κυκλοφορία είναι (εκτός α π ό την αντ ικατάσταση της μιας αξίας χρήσης α π ό μιαν άλλη) μια αλλαγή μορφής του ε μ π ο ρεύματος. Μέχρις εδώ, α υ τ ή η διαδικασία δεν επιφέρει π α ρ ά μια αλλαγή μορφής στην ανταλλακτ ική αξία κι επομένως συνεπάγετα ι ανταλλαγή μεταξύ ισοδυνάμων, εάν το φαινόμενο αυτό εκτυλίσσεται στην ιδανική του μορφή. Πράγματι, τ α

6ι


εμπορεύματα μπορούν να π ο υ λ η θ ο ύ ν σε τιμές διαφορετικές α π ό την αξία τους αλλά αυτό θ α σήμαινε μια παραβ ίαση του νόμου της εμπορευματικής ανταλλαγής. Στην ιδανική μορφή της, είναι μια ανταλλαγή ισοδυνάμων κι επομένως δεν α π ο τελεί μέσο γ ια να πλουτ ίσε ι κανείς (σ. 171).

Α π ό εδώ π ρ ο κ ύ π τ ε ι το λάθος όλων εκείνων π ο υ π ρ ο σ π α θ ο ύ ν να παραστήσουν την κυκλοφορία εμπορευμάτων σαν π η γ ή υπεραξίας . Condillac (σ. 171), Newman (σ. 172).

Ας υποθέσουμε όμως π ω ς η ανταλλαγή δεν εκτυλίσσεται στην ιδανική μορφή της, δηλαδή ότι δεν ανταλλάσσονται ισοδύναμα. Ας υποθέσουμε π ω ς ο κάθε π ω λ η τ ή ς πουλάε ι το εμπόρευμά του κατά ιο% π ά ν ω α π ό την αξία του. Τ ί π ο τ α δεν αλλάξει. Εκείνο π ο υ ο καθένας κερδίζει ως πωλητής , το χάνει στη συνέχεια ως αγοραστής. Είναι σαν να άλλαξε α π λ ώ ς η αξία του χρήματος κατά ιο%, δηλαδή σαν οι α γ ο ραστές ν ' αγόραζαν τ α π ά ν τ α κατά ιο% κάτω α π ό την αξία τους (σ. 173» Torrens σ. 174)·

Ο ισχυρισμός π ω ς η υπεραξ ία γεννιέται α π ό μια άνοδο των τιμών, π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι π ω ς υπάρχε ι μια τάξη π ο υ αγοράζει αλλά δεν πουλάε ι , δηλαδή π ο υ καταναλώνει αλλά δεν π α ρ ά γει, μια τάξη π ο υ της παρέχετα ι ασταμάτητα δωρεάν χρήμα. Το ν α πουλάε ι κανείς εμπορεύματα π ά ν ω α π ό την αξία τους σ' α υ τ ή την τάξη, σημαίνει ότι παίρνε ι π ί σ ω με απατεων ιά ένα μέρος του χρήματος π ο υ της έχει δοθεί δωρεάν. (Μικρά Ασία και Ρώμη). Κι όμως, εξαπατημένος παραμένε ι π ά ν τ ο τ ε ο π ω λ η τ ή ς και δεν μπορεί ν α πλουτ ίσε ι περισσότερο, δ η λ α δή δεν μπορεί ν ' α π ο σ π ά σ ε ι υπεραξία .

Ας πάρουμε την π ε ρ ί π τ ω σ η της εξαπάτησης . Ο Α π ο υ λ ά ει στον Β κρασί αξίας 4θ£, με αντάλλαγμα στάρι αξίας 5θ£. Ο Α κέρδισε ιο£. Ό μ ω ς ο Α κι ο Β μαζί έχουν μόνον ο,ο£. Ο Α έχει 5 0 κι ο Β μόνο 4 0 . Αξία μεταβιβάστηκε, αλλά δεν δημιουργήθηκε. Δεν μπορεί λο ιπόν η κεφαλαιοκρατ ική τάξη, ως σύνολο, σε κ ά π ο ι α χώρα, να ε ξ α π α τ ά τον εαυτό της (σ. 176).

Επομένως: αν έχουμε ανταλλαγή ισοδυνάμων, τότε δεν

62


π ρ ο κ ύ π τ ε ι καμμιά υπεραξία . Κι αν δεν ανταλλάσσονται ι σ ο δύναμα, π ά λ ι δεν π ρ ο κ ύ π τ ε ι υπεραξία . Η εμπορευματική κ υ κλοφορία δεν δημιουργεί καμμιά καινούργια αξία.

Γι' αυτό το λόγο δεν εξετάζουμε εδώ τις παλ ιότερες και π ι ο γνωστές μορφές κεφαλαίου , το εμπορικό και το τ ο κ ο γλυφικό κεφάλαιο . Αν και η ανάπτυξη του εμπορικού κ ε φαλα ίου δεν εξηγείται με την α π λ ή εξαπάτηση, μας λε ίπουν πολλο ί ενδιάμεσοι κρίκοι π ο υ απα ι τούντα ι γ ια την ερμηνεία της. Το ίδιο κι ακόμα περισσότερο ισχύει γ ια το τοκογλυφικό και το τοκοφόρο κεφάλαιο . Θα δούμε αργότερα π ω ς τόσο το εμπορικό όσο και το τοκοφόρο κεφάλαιο είναι παράγωγες μορφές, και θ α εξετάσουμε γιατί εμφανίζονται ιστορικά πριν α π ό το σύγχρονο κεφάλαιο .

Δείξαμε π ω ς η υπεραξ ία δεν μπορεί να πηγάζει α π ό την κυκλοφορία. Μ ή π ω ς όμως πηγάζει α π ό κ ά π ο υ αλλού έξω α π ό αυτήν; Έ ξ ω α π ό την κυκλοφορία, ο κάτοχος ε μ π ο ρ ε ύ ματος είναι ο α π λ ό ς παραγωγός του και η αξία του ε μ π ο ρεύματος του εξαρτάται α π ό την π ο σ ό τ η τ α της δικής του εργασίας, π ο υ εμπεριέχεται σ' αυτό και η ο π ο ί α μετριέται σύμφωνα μ' ένα καθορισμένο κοινωνικό νόμο. Αυτή η αξία εκφράζεται με το υπολογ ιστ ικό χρήμα, π.χ. με μια τιμή ιο£. Ό μ ω ς η αξία α υ τ ή δεν είναι ταυτόχρονα μια αξία ι ι £ . Η εργασία του δημιουργεί αξίες, αλλά όχι αξίες π ο υ α υ τ ο -επαυξάνονται . Μπορεί να προσθέσε ι περισσότερη αξία στην ήδη υπάρχουσα , αλλά αυτό συμβαίνει μόνο μέσα α π ό την π ρ ό σ θ ε σ η περισσότερης εργασίας. Επομένως ο εμπορευμα-τοπαραγωγός δεν μπορεί να παράξε ι υπεραξ ία έξω α π ό τ η σφαίρα της κυκλοφορίας , χωρίς να έρθει σ' ε π α φ ή με άλλους κατόχους εμπορευμάτων.

Το κεφάλαιο π ρ έ π ε ι λο ιπόν ν α γεννιέται α π ό το ε μ π ό ρ ε υ μα, αλλά όχι μέσα στο εμπόρευμα (σ. 178).

Άρα: η μετατροπή του χρήματος σε κεφάλαιο π ρ έ π ε ι να εξηγηθεί με βάση τους εσώτερους νόμους της ανταλλαγής εμπορευμάτων, με την ανταλλαγή ισοδυνάμων να χρησιμεύει σαν αφετηρία. Οι κάτοχοι του χρήματος π ο υ υ π ά ρ ο υ ν ακόμα

6 3


μόνο σαν εκκολαπτόμενοι κεφαλαιοκράτες , είναι αναγκασμένοι ν ' αγοράζουν τ α εμπορεύματα τους στην αξία τους, ν α τ α π ω λ ο ύ ν στην αξία τους κι όμως στο τέλος της διαδικασίας ν α έχουν α π ο σ π ά σ ε ι περ ισσότερη αξία α π ' όση έχουν ε π ε ν δύσει. Η μεταμόρφωση τους α π ό χρυσαλίδες σε π ε τ α λ ο ύ δ ε ς π ρ έ π ε ι να συντελεστεί στη σφαίρα της κυκλοφορίας , αλλά όχι μέσα σε αυτήν. Αυτοί είναι οι όροι του προβλήματος. Hic Rhodus, hic salta! [Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα] (σ. 1 7 8 - 1 7 9 ) ·

3. ΑΓΟΡΑ ΚΑΙ ΠΩΛΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

Η αλλαγή της αξίας του χρήματος π ο υ πρόκε ιτα ι να μετα τ ρ α π ε ί σε κεφάλαιο , δεν μπορεί να συντελείται μέσα στο ίδιο το χρήμα, διότι το χρήμα ως μέσον αγοραπωλησίας π ρ α γ μ α τώνει μονάχα την τιμή του εμπορεύματος, ενώ όταν π α ρ α μ έ νει α π λ ώ ς χρήμα δεν αλλάξει το μέγεθος της αξίας του. Α π ό την άλλη, στην π ώ λ η σ η μετατρέπει α π λ ώ ς το εμπόρευμα α π ό την φυσική μορφή του στη χρηματική του μορφή. Σ υ ν ε π ώ ς η αλλαγή π ρ έ π ε ι να συντελείται στο εμπόρευμα της σειράς Χ-Ε-Χ. Όχ ι όμως στην ανταλλακτ ική του αξία, εφόσον ανταλλάσσονται ισοδύναμα. Μπορεί να πηγάξει μόνον α π ό την αξία χρήσης κ α θ ' εαυτή , δηλαδή α π ό την κατανάλωσή του. Γι' αυτό το σ κ ο π ό απαιτε ίται ένα εμπόρευμα, π ο υ η αξία χρήσης του έχει την ιδιότητα να είναι π η γ ή ανταλλακτ ι κής αξίας. Αυτό το εμπόρευμα υπάρχε ι πράγματ ι και είναι η εργασιακή δύναμη (σ. ΐ 7 9 _ Ι 8 ο ) .

Για ν α βρίσκει όμως ο ιδιοκτήτης του χρήματος την ε ρ γασιακή δύναμη σαν ένα εμπόρευμα στην αγορά, α υ τ ή θ α π ρ έ π ε ι να πωλείται α π ό τον κάτοχο της. Πρέπε ι δηλαδή να είναι ελεύθερη εργασιακή δύναμη. Εφόσον, ως συμβαλλόμενα μέρη, ο αγοραστής και ο π ω λ η τ ή ς είναι και οι δυο νομικώς ίσα π ρ ό σ ω π α , η εργασιακή δύναμη π ρ έ π ε ι να πωλείτα ι π ρ ο -

6 4


σωρινά και μόνο - δεδομένου ότι σε μια π ώ λ η σ η π ο υ δεν είναι προσωρινή, ο π ω λ η τ ή ς δεν παραμένε ι πωλητής αλλά γ ί νεται αυτός ο ίδιος εμπόρευμα. Τότε όμως, ο κάτοχος της ε ρ γασιακής δύναμης δεν μπορεί να π ο υ λ ά ε ι εμπορεύματα στα ο π ο ί α ενσαρκώνεται η εργασιακή του δύναμη, αλλά οφείλει μάλλον να π ο υ λ ά ε ι την ίδια του την εργασιακή δύναμη σαν εμπόρευμα (σ. ι8ι) .

Για να μετατραπεί λο ιπόν το χρήμα του σε κεφάλαιο , ο κάτοχος του χρήματος π ρ έ π ε ι να βρίσκει στην αγορά τον ελεύθερο εργαζόμενο - ελεύθερο με δ ι π λ ή έννοια: σαν ένα ελεύθερο ά ν θ ρ ω π ο π ο υ μπορεί να διαθέτει την εργασιακή τ ο υ δύναμη ως δικό του εμπόρευμα" και σαν έναν ά ν θ ρ ω π ο π ο υ δεν έχει άλλα εμπορεύματα να πουλήσει , δεν έχει δ ε σμούς, είναι αποδεσμευμένος α π ό καθετ ί π ο υ χρειάζεται γ ια την πραγμάτωση της εργασιακής του δύναμης (σ. 181-182).

Ας πούμε παρενθετ ικά π ω ς η σχέση μεταξύ του κατόχου χρήματος και του κατόχου εργασιακής δύναμης δεν είναι μια φυσ ική σχέση, ούτε μια κοινωνική σχέση κοινή ανά τους α ι ώνες, αλλά μια ιστορική σχέση, προ ϊόν π ο λ λ ώ ν οικονομικών επαναστάσεων. Το ίδιο ισχύει και γ ια τις οικονομικές κ α τ η γορίες, π ο υ εξετάσαμε ώς εδώ και φέρουν την σφραγίδα της ιστορίας τους. Έ ν α προ ϊόν γίνεται εμπόρευμα μόνο αν π α ραχθεί σαν άμεσο μέσον επιβίωσης. Η μάζα των προ ϊόντων μπορεί να πάρε ι την εμπορευματική μορφή μόνο μέσα σ' έναν ιδιαίτερο τ ρ ό π ο παραγωγής , τον κεφαλαιοκρατικό τ ρ ό π ο παραγωγής , π α ρ ' όλο π ο υ η εμπορευματική π α ρ α γ ω γ ή και κυκλοφορία μπορούν να λαμβάνουν χώρα ακόμα κι εκεί ό π ο υ η μάζα των προ ϊόντων δεν γίνεται π ο τ έ εμπορεύματα. Παρόμοια, το χρήμα μπορεί να υπάρχε ι σε όλες εκείνες τις περ ιόδους π ο υ έφτασαν σ' ένα ορισμένο ε π ί π ε δ ο ε μ π ο ρ ε υ ματικής κυκλοφορίας" οι ιδιαίτερες χρηματικές μορφές, α π ό το α π λ ό ισοδύναμο έως το παγκόσμιο χρήμα, π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ο υ ν δ ιάφορα ε π ί π ε δ α ανάπτυξης . Ωστόσο, μια ελάχιστα ανε πτυγμένη κυκλοφορία εμπορευμάτων μπορεί να τις γεννήσει όλες. Απεναντ ίας , το κεφάλαιο ξεπηδάει μόνο κάτω α π ό την

6 5


π α ρ α π ά ν ω π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η κι α υ τ ή η π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η περικλείνει μέσα της την παγκόσμια ιστορία (σ. 1 8 2 - 1 8 3 ) .

Η εργασιακή δύναμη είναι μια ανταλλακτ ική αξία π ο υ , ό π ω ς η ανταλλακτ ική αξία όλων των εμπορευμάτων, κ α θ ο ρίζεται α π ό το χρόνο εργασίας π ο υ απαιτε ίται γ ια την π α ραγωγή της, άρα και γ ια την αναπαραγωγή της. Η αξία της εργασιακής δύναμης είναι η αξία των μέσων επιβίωσης, π ο υ είναι απαρα ί τητα γ ια τη συντήρηση του ιδιοκτήτη της - δ η λαδή γ ια ν α συντηρείται τόσο όσο ν α μπορεί να δουλεύει. Αυτό εξαρτάται α π ό το κλίμα, τις φυσικές συνθήκες, κ.λπ. , αλλά κι α π ό το δεδομένο ιστορικό ε π ί π ε δ ο ζωής κάθε χώρας και κ ά θ ε ιστορικής περ ιόδου . Επ ιπλέον , η συντήρησή του περιλαμβάνει τ α μέσα συντήρησης όσων εξαρτώνται α π ό α υ τόν (π.χ. τ α πα ιδ ιά του), προκειμένου να διαιωνίζεται η φ υ λ ή αυτών των ιδιόμορφων κατόχων εμπορεύματος. Να π ρ ο σ θ έ σουμε και το κόστος της εκπαίδευσης γ ια την εξειδικευμένη εργασία (σ. 1 8 3 - 1 8 4 ) .

Το ελάχιστο όριο της αξίας της εργασιακής δύναμης είναι η αξία των φυσικά αναγκαίων μέσων επιβίωσης. Αν η τιμή της εργασιακής δύναμης πέσε ι κάτω α π ό αυτό το ελάχιστο, τότε π έ φ τ ε ι κάτω α π ό την αξία της, διότι η αξία της ε ρ γασιακής δύναμης π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι κανονική και όχι φθίνουσα π ο ι ό τ η τ α εργασιακής δύναμης (σ. 185).

Η φ ύ σ η της εργασίας έχει ως ε π α κ ό λ ο υ θ ο το γεγονός ότι η εργασιακή δύναμη αναλώνεται μόνον μετά τ η σύναψη του συμβολαίου. Και καθώς το χρήμα είναι συνήθως το μέσον πληρωμής γι' αυτό το εμπόρευμα σε όλες τις χώρες ό π ο υ επικρατεί ο κεφαλαιοκρατικός τ ρ ό π ο ς παραγωγής , έτσι κι η εργασιακή δύναμη πληρώνετα ι μόνον α φ ο ύ προηγουμένως έχει αναλωθεί. Επομένως, π α ν τ ο ύ ο εργαζόμενος π ιστώνε ι τον κεφαλαιοκράτη (σ. 187).

Η διαδικασία ανάλωσης της εργασιακής δύναμης είναι ταυτόχρονα η διαδικασία παραγωγής εμπορευμάτων και υ π ε ραξίας, κι αυτή η ανάλωση συντελείται έξω α π ό τη σφαίρα της κυκλοφορίας (σ. ι88).

66

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

1. Η ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΙ

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

Ο αγοραστής της εργασιακής δύναμης την καταναλώνει β ά ζοντας τον π ω λ η τ ή της ν α δουλέψει. Α υ τ ή η εργασία, π ο υ γίνεται με σ κ ο π ό την π α ρ α γ ω γ ή εμπορευμάτων, παράγε ι κ α ταρχήν αξίες χρήσης και ως π ρ ο ς α υ τ ή την ιδιότητά της είναι ανεξάρτητη α π ό την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ κεφαλαιοκράτη κι εργαζόμενου ... Περιγραφή της εργασιακής διαδικασίας κ α θ ' εαυτής (σ. 190-197)·

Η εργασιακή διαδικασία σε μια κεφαλαιοκρατ ική π α ρ α γωγή παρουσιάζε ι δυο ιδιόμορφα χαρακτηριστικά:

ι) ο εργαζόμενος δουλεύει κάτω α π ό τον έλεγχο του κεφαλαιοκράτη

2) το προ ϊόν π ο υ παράγε ι είναι ιδιοκτησία του κ ε φ α λ α ι οκράτη, δεδομένου ότι η εργασιακή διαδικασία είναι π λ έ ο ν αποκλε ιστ ικά και μόνο μια διαδικασία μεταξύ δυο πραγμάτων, τ α ο π ο ί α έχει αγοράσει ο κ ε φ α λ α ι ο -κράτης: της εργασιακής δύναμης και των μέσων π α ρ α γωγής (σ. 198).

Ό μ ω ς ο κεφαλαιοκράτης δεν θέλει για λογαριασμό του την παραγόμενη αξία χρήσης. Τη θέλει μόνο ως φορέα ανταλλακτικής αξίας και ειδικότερα υπεραξίας . Κάτω α π ό α υ τ ή τ η συνθήκη, ό π ω ς το εμπόρευμα είναι μια ενότητα αξίας χρήσης κι ανταλλακτικής αξίας, έτσι κι η εργασία γίνεται α π ό την

67


π λ ε υ ρ ά της μια ενότητα της παραγωγικής διαδικασίας και της διαδικασίας παραγωγής αξίας (σ. 199)·

Πρέπε ι λο ιπόν ν α εξετάσουμε την π ο σ ό τ η τ α εργασίας π ο υ ενσωματώνεται στο προϊόν .

Ας πάρουμε γ ια παράδε ιγμα το νήμα. Ας υποθέσουμε π ω ς γ ια ν α το φτιάξουμε, χρειάζονται ίο λίβρες βαμβάκι π ο υ κοστίζουν ίο σελίνια, και εργαλεία δουλειάς (που η φ θ ο ρ ά τους είναι α ν α π ό φ ε υ κ τ η κ α τ ά το κλώσιμο, π ρ ά γ μ α π ο υ εδώ ονομάζουμε με συντομία «φθαρμένη μάζα αδραχτιού») π ο υ κοστίζουν 2 σελίνια. Τα μέσα παραγωγής α υ τ ο ύ του π ρ ο ϊ ό ντος κοστίζουν λο ιπόν 12 σελίνια, π ο υ περιλαμβάνουν:

ι) το προ ϊόν π ο υ έγινε μια πραγματ ική αξία χρήσης, δ η λαδή το νήμα γ ια το παράδε ιγμά μας, και

2) τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας, π ο υ εμπερ ιέ χεται σ' α υ τ ά τα εργαλεία δουλειάς.

Τι προστ ίθετα ι σε α υ τ ά με τ η δουλειά του κλωσίματος; Εδώ εξετάζεται η εργασιακή διαδικασία κάτω α π ό μια τελείως δ ιαφορετ ική ο π τ ι κ ή γωνία. Μέσα στην αξία του προϊόντος , οι εργασίες του βαμβακοκαλλιεργητή, του κατασκευαστή του αδραχτιού, κ.λπ., κ α θ ώ ς και του κλώστη, είναι σύμμετρες, πο ιοτ ικά ίσα μέρη της γενικής ανθρώπινης εργασίας π ο υ είναι αναγκαία γ ια την π α ρ α γ ω γ ή αξίας. Επομένως μπορούν ν α διακριθούν μεταξύ τους μόνο πο ιοτ ικά και γι ' αυτό το λόγο μπορούν να συγκριθούν μεταξύ τους π ο σ ο τ ι κ ά με βάση τη χρονική διάρκεια, η ο π ο ί α έχει να κάνει με τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας, π ο υ μόνο αυτός παράγε ι αξία.

Ας υποθέσουμε π ω ς η αξία μιας εργάσιμης ημέρας είναι 3 σελίνια, ότι αντ ιπροσωπεύε ι 6 ώρες εργασίας κι ότι π α ρ ά γονται ι% λίβρες νήματος την ώρα. Στις 6 ώρες εργασίας θ α έχουμε λο ιπόν ίο λίβρες νήματος α π ό τις ίο λίβρες βαμβακιού (βλ. π α ρ α π ά ν ω ) . Επομένως, στις 6 ώρες έχει προστεθε ί αξία 3 σελινιών και η αξία του προ ϊόντος θ α είναι 15 σελίνια (10+2+3 σελίνια) ή 1,5 σελίνι γ ια κάθε λίβρα νήματος.

Στην π ε ρ ί π τ ω σ η όμως αυτή , δεν υπάρχε ι υπεραξ ία κι αυτό δεν έχει κανένα νόημα γ ια τον κεφαλαιοκράτη. (Η υ π ο -

6 8


κρισία της χυδαίας οικονομολογίας, σ. 2 0 4 ) . Υποθέσαμε π ω ς η αξία της εργασιακής δύναμης μιας ημέ

ρας ήταν 3 σελίνια, επε ι δή ενσωματώνεται σε αυτά το % της εργάσιμης μέρας, δηλαδή 6 ώρες. Το γεγονός όμως π ω ς χρειάζεται μόνο το V* της εργάσιμης μέρας γ ια να κρατήσει τον εργάτη στη ζωή για 24 ώρες, δεν σημαίνει καθόλου π ω ς τον γλυτώνει α π ' το ν α δουλεύει ολόκληρη ημέρα. Η αξία της εργασιακής δύναμης και η αξία την ο π ο ί α παράγει , είναι δυο διαφορετικές ποσότητες . Η χρησιμότητα της εργασιακής δύναμης ήταν α π λ ώ ς μια αναγκαία συνθήκη. Αποφασιστ ικό όμως είναι: η ιδιαίτερη αξία χρήσης της εργασιακής δύναμης π ρ έ π ε ι ν ' αποτελε ί την π η γ ή περισσότερης ανταλλακτικής αξίας α π ό εκείνη π ο υ έχει α π ό μόνη της (σ. 2 0 6 ) .

Επομένως ο εργαζόμενος δουλεύει 12 ώρες, κλώθει 2ο λ ί βρες βαμβακιού π ο υ κοστίζουν 2ο σελίνια, με τ α αδράχτια να κοστίζουν 4 σελίνια και την εργασία του να κοστίζει 3 σελίνια. Σύνολο 27 σελίνια. Ό μ ω ς στο προ ϊόν αυτό ε μ π ε ριέχονται: 4 η,μέρες εργασίας με τη μορφή αδραχτιών και βαμβακιού, συν ι ημέρα δουλειάς του κλώστη, το σύνολο 5 μέρες π ρ ο ς 6 σελίνια η μια, π ο υ π α ρ ά γ ο υ ν αξία προ ϊόντος 3ο σελινιών. Έχουμε λο ιπόν μια υπεραξ ία 3 σελινιών: το χ ρ ή μα μετατράπηκε σε κεφάλαιο, (σ. 2 0 7 ) . Έτσ ι λύθηκαν όλοι οι όροι του προβλήματος. (Λεπτομερώς, σ. 2 0 6 - 2 0 7 ) .

Ως διαδικασία π α ρ α γ ω γ ή ς αξίας, η εργασιακή διαδικασία γίνεται διαδικασία π α ρ α γ ω γ ή ς υπεραξ ίας αμέσως μόλις α ρ χίσει να επεκτείνεται π έ ρ α α π ό το σημείο εκείνο ό π ο υ π α ράγει α π λ ώ ς ίση αξία με την αξία πληρωμής της εργασιακής δύναμης.

Η διαδικασία παραγωγής αξίας διαφέρει α π ό την α π λ ή εργασιακή διαδικασία ως π ρ ο ς το ότι η δεύτερη εξετάζεται μόνον ποιοτικά, και μόνο στο βαθμό π ο υ εμπεριέχει κο ι νωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας (σ. 2 0 8 ) . Λεπτομέρειες , σ. 2 0 7 - 2 0 8 .

Ως ενότητα εργασιακής διαδικασίας και διαδικασίας π α ραγωγής αξίας, η παραγωγ ική διαδικασία είναι π α ρ α γ ω γ ή

6 9


εμπορευμάτων. Ως ενότητα εργασιακής διαδικασίας και δ ι αδικασίας παραγωγής υπεραξίας , η παραγωγ ική διαδικασία είναι η διαδικασία της κεωαλαιοκρατικής παραγωγής ε μ π ο ρευμάτων (σ. 2 0 9 ) .

Αναγωγή της συνθέτης εργασίας σε α π λ ή εργασία (σ. 2 0 9 -2 Ι ΐ ) .

2. ΣΤΑΘΕΡΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΛΗΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η εργασιακή διαδικασία προσθέτε ι νέα αξία στο αντικείμενο της εργασίας. Ταυτόχρονα όμως, μεταβιβάζει την αξία των εργαλείων της εργασίας στο προϊόν κι έτσι τ η διατηρεί, π ρ ο σθέτοντας του α π λ ώ ς νέα αξία. Αυτό το δ ιπλό αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με τον εξής τρόπο : ο ειδικά χρήσιμος π ο ι ο τ ι κός χαρακτήρας της εργασίας μετατρέπει μια αξία χρήσης σε μιαν άλλη κι έτσι διατηρεί την αξία α π ό την άλλη όμως, ο αφηρημένα γενικός, ο ποσοτ ικός χαρακτήρας της εργασίας π ο υ παράγε ι αξία, προσθέτε ι αξία (σ. 213).

Παράδειγμα. Ας υποθέσουμε π ω ς η παραγωγ ικότητα της κλωστικής εργασίας εξαπλασιάζεται με κάπο ιον τρόπο . Ως χρήσιμη (ποιοτική) εργασία συντηρεί στον ίδιο χρόνο 6 φ ο ρές περ ισσότερα εργαλεία δουλειάς. Προσθέτει όμως μόνο την ίδια νέα αξία, ό π ω ς προηγουμένως. Ά ρ α σε κάθε pound νήματος εμπεριέχεται μόνο το ι/6 της νέας αξίας, π ο υ π ρ ο στέθηκε προηγουμένως. Σαν εργασία π ο υ παράγε ι αξία, δεν πετυχαίνε ι κάτι περισσότερο α π ' ό,τι πριν (σ. 214). Α π ε ν α ντ ίας συμβαίνει το αντίθετο αν η παραγωγ ικότητα της κ λ ω στικής εργασίας παραμείνει ίδια αλλά αυξηθεί η αξία των εργαλείων (σ. 215).

Τα εργαλεία εργασίας μεταβιβάζουν στο προ ϊόν μόνο εκεί νη την αξία π ο υ χάνουν τα ίδια ως παραγωγ ικά μέσα (σ. 215). Αυτό συμβαίνει σε δ ιάφορους βαθμούς. Το κάρβουνο, τ α λ ιπαντ ικά , κ.λπ. αναλώνονται ολοσχερώς - οι π ρ ώ τ ε ς ύλες

7°


παίρνουν μια νέα μορφή. Τα εργαλεία, τ α μηχανήματα, κ.λπ. , μεταβιβάζουν την αξία σιγά σιγά και βαθμιαία, ενώ η φ θ ο ρ ά τους μπορεί να υπολογ ιστε ί εμπειρικά (σ. 216-217). Το ε ρ γαλείο όμως παραμένε ι π ά ν τ ο τ ε ολόκληρο στην εργασιακή διαδικασία. Επομένως το ίδιο εργαλείο μετράει ως όλον μέσα στην εργασιακή διαδικασία, αλλά μόνο κατά ένα μέρος του στη διαδικασία π α ρ α γ ω γ ή ς υπεραξίας , με αποτέλεσμα η δ ι α φορ ά ανάμεσα σ' αυτές τ ις δυο διαδικασίες ν ' αντανακλάται εδώ στους υλικούς τους παράγοντες (σ. 217). Απεναντ ίας οι π ρ ώ τ ε ς ύλες, π ο υ οι μορφές τους φθείρονται , μπαίνουν μεν ολόκληρες στη διαδικασία παραγωγής υπεραξίας , αλλά μόνο κατά ένα μέρος τους στην εργασιακή διαδικασία, δεδομένου ότι εμφανίζονται στο προ ϊόν μείον τ η φ ύ ρ α τους (σ. 217¬218).

Σε καμμιά π ε ρ ί π τ ω σ η όμως δεν μπορεί ένα εργαλείο δ ο υ λειάς να μεταβιβάσει περισσότερη ανταλλακτ ική αξία α π ό εκείνη π ο υ έχει το ίδιο: στην εργασιακή διαδικασία δρα μόνο σαν αξία χρήσης κι επομένως μπορεί να δώσει μόνο την ανταλλακτ ική αξία π ο υ είχε πριν μπει σ' αυτήν (σ. 2ΐ8).

Αυτή η διατήρηση της αξίας αποφέρε ι μεγάλο κέρδος στον κεφαλαιοκράτη χωρίς να του κοστίζει τ ί π ο τ α (σ. 219).

Ό π ω ς όμως το δείξαμε, μόνο η διατηρημένη αξία επανεμ φανίζεται στην αξία του προ ϊόντος και μόνον η εργασιακή διαδικασία προσθέτε ι νέα αξία. Με άλλα λόγια, προσθέτε ι υπεραξ ία στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή , δηλαδή το π λ ε όνασμα της αξίας του προ ϊόντος σε σχέση με την αξία των αναλώσιμων στοιχείων του (μέσα π α ρ α γ ω γ ή ς κι εργασιακή δύναμη) (σ. 221).

Μέχρι στιγμής έχουν περιγραφεί οι μορφές ύπαρξης , τ ις οπο ί ε ς παίρνε ι η αρχική αξία του κεφαλαίου όταν αποβάλε ι τ η χρηματική μορφή του και μετατραπεί στους παράγοντε ς της εργασιακής διαδικασίας:

ι) την αγορά των εργαλείων δουλειάς* 2) την αγορά της εργασιακής δύναμης. Συνεπώς , το κεφάλαιο π ο υ επενδύετα ι σε εργαλεία εργα-

7ΐ


σίας δεν μεταβάλει το μέγεθος της αξίας του κατά την π α ρ α γωγική διαδικασία. Αυτό το ονομάζουμε ΣΤΑΘΕΡΌ κεφάλαιο .

Το π ο σ ο σ τ ό π ο υ επενδύετα ι σε εργασιακή δύναμη μετα

βάλλει την αξία του και παράγει : ι) τη δική του αξία' 2) την υπεραξία. Αυτό το ονομάζουμε ΜΕΤΑΒΛΗΤΌ κεφάλαιο (σ. 221).

Το κεφάλαιο είναι σταθερό μόνο σε σχέση με την ιδιαίτερη παραγωγ ική διαδικασία, κατά την οπο ία δεν μεταβάλλεται. Μπορε ί ν α συνίσταται άλλοτε σε περ ισσότερα κι άλλοτε σε λιγότερα εργαλεία δουλειάς μπορεί επ ίσης τ ' αγορασμένα εργαλεία ν ' αξίζουν περισσότερο ή λιγότερο, όμως αυτό δεν επηρεάζει τ η σχέση τους με την παραγωγ ική διαδικασία (σ. 222-223). Παρόμοια, μπορεί ν ' αλλάξει το π ο σ ο σ τ ό στο οπο ίο ένα δεδομένο κεφάλαιο υποδιαιρείται σε σταθερό (σ) και σε μεταβλητό (μ) κεφάλαιο, όμως σε κάθε π ε ρ ί π τ ω σ η το σ π α ραμένει σταθερό και το μ μεταβλητό (σ. 223).

3.

ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

(κεφάλαιο) Κ = 5 ° ° £ = 4 Ι ο σ + 9 ° ^

Στο τέλος της εργασιακής διαδικασίας, στην ο π ο ί α το μ με τατρέπετα ι σ' εργασιακή δύναμη, έχουμε: 4100+90^+90^=59°

[όπου υ=υπεραξία] . Ας υποθέσουμε π ω ς το σ αποτελε ίται α π ό π ρ ώ τ ε ς

ύλες, 4 4 ^ βοηθητικές ύλες και 5 4 ^ φ θ ο ρ ά των μηχανημάτων: το σύνολο 4ΐο£. Ας π ο ύ μ ε π ω ς ολόκληρη η αξία των μηχανημάτων είναι ι.ο54£· Αν α υ τ ή η αξία χρησιμοποιηθεί στο σύνολο της, τότε θ α έχουμε σε κάθε π ε ρ ί π τ ω σ η ι .4ΐο£ σ, ενώ η υπεραξ ία θ α παρέμενε 9θ£ ό π ω ς και πρ ιν (σ. 225).

Εφόσον η αξία του σ ξαναεμφανίζεται στο προϊόν, η αξία του προ ϊόντος π ο υ παίρνουμε διαφέρει α π ό την αξία π ο υ

72


δημιουργήθηκε κατά τ η διαδικασία. Αυτή εδώ λο ιπόν δεν ισούται με σ+μ+υ, αλλά με μ+υ. Επομένως το μέγεθος του σ δεν επηρεάζει υλικά τ η διαδικασία δημιουργίας υ π ε ρ α ξ ί ας, άρα σ=ο (σ. 226). Το ίδιο συμβαίνει στην π ρ ά ξ η και με τον εμπορικό υπολογισμό, π.χ. όταν υπολογίζονται τ α κέρδη π ο υ έχει μια χώρα α π ό τ η βιομηχανία της α φ ο ύ αφαιρεθούν οι εισαγόμενες π ρ ώ τ ε ς ύλες (σ. 226). Βλ. τον Τόμο I I I γ ια το π ο σ ο σ τ ό της υπεραξ ίας στο συνολικό κεφάλαιο . Σ υ ν ε π ώ ς το π ο σ ο σ τ ό υπεραξ ίας είναι σ/μ, δηλαδή 9 ° / 9 ° = Ι ° ° % σ τ ο

παράδε ιγμά μας. Ο χρόνος εργασίας κατά τον οποίον ο εργαζόμενος α ν α

παράγε ι την αξία της εργασιακής του δύναμης -σε κ ε φ α λ α ι -οκρατικές ή σε άλλες συνθήκες- , είναι η ΑΝΑΓΚΑΊΑ ΕΡΓΑΣΊΑ. Ο οπο ιοσδήποτε ε π ι π λ έ ο ν χρόνος εργασίας, π ο υ παράγε ι την υπεραξ ία γ ια τον κεφαλαιοκράτη, είναι ΥΠΕΡΕΡΓΑςΙΑ (σ. 229¬

2 3 0 ) . Η υπεραξ ία είναι αποκρυσταλλωμένη υπερεργασία και μόνον η μορφή με την οποία αποσπάται, δ ιαφοροποιε ί τους πο ικ ίλους κοινωνικούς σχηματισμούς (σ. 229).

Παράδειγμα του σφάλματος να συμπεριλαμβάνουμε το σ (Senior) (σ. 235-24°)·

Το άθροισμα της αναγκαίας εργασίας και της υπερεργασ ί -ας ισούται με την εργάσιμη ημέρα.

4.

Η ΕΡΓΑΣΙΜΗ ΗΜΕΡΑ

Ο αναγκαίος εργάσιμος χρόνος είναι δεδομένος. Η υ π ε ρ ε ρ γ α σία μεταβάλλεται, αλλά μέσα σε ορισμένα όρια. Δεν μπορεί π ο τ έ να γίνει μηδενική, διότι τότε π α ύ ε ι η κεφαλαιοκρατική παραγωγή . Δεν μπορεί να φτάσει τις 24 ώρες εξαιτίας β ιολογικών ορίων και, επ ιπλέον , το ανώτατο όριό της π ά ν τ ο τ ε επηρεάζεται εξίσου α π ό ηθικούς φραγμούς. Ό μ ω ς τ α όρια α υ τ ά είναι π ο λ ύ ελαστικά. Η οικονομική απα ί τηση είναι ότι η εργάσιμη ημέρα δεν μπορεί να π α ρ α τ α θ ε ί π έ ρ α α π ό την

73


κανονική εξάντληση του εργάτη. Τι είναι όμως κανονικό; Εδώ έχουμε μια αντινομία, π ο υ μόνον η βία μπορεί ν α λύσει. Ε π ο μένως: π ά λ η ανάμεσα στην εργατική τάξη και την κ ε φ α λ α ι ο -κρατική τάξη γ ια τον προσδιορισμό της κανονικής εργάσιμης ημέρας (σ. 243-246)·

Η υπερεργασία σε προηγούμενες κοινωνικές εποχές . Ό σ ο η ανταλλακτ ική αξία δεν είναι π ι ο σημαντική α π ό την αξία χρήσης, η υπερεργασία είναι ηπ ιότερη (π.χ. στους αρχαίους). Η υπερεργασία ήταν φρικώδης μόνο εκεί ό π ο υ παραγόταν άμεση ανταλλακτ ική αξία (χρυσός κι ασήμι) (σ. 247)· Π α ρ ό μοια, στις δουλοκτητικές Πολιτείες της Αμερικής όταν είχαμε μαζική π α ρ α γ ω γ ή βαμβακιού για εξαγωγή. Το ίδιο και με την αγγαρεία, π.χ. στη Ρουμανία.

Η αγγαρεία συγκρίνεται τέλεια με την κεφαλαιοκρατ ική εκμετάλλευση, διότι στην αγγαρεία η υπερεργασία καθορίζεται σαν ένας αυτοτελής αναγκαστικός εργάσιμος χρόνος. Ο κώδικας «Règlement Organique» σ τη Βλαχία (σ. 247-25°) ·

Οι αγγλικοί Factory Acts [Νόμοι γ ια τα Εργοστάσια] ε ί ναι αρνητική έκφραση της ίδιας απληστ ίας γ ια υπερεργασία, ακριβώς ό π ω ς οι προηγούμενοι ήταν η θετ ική τους έ κ φ ρ α ση.

Οι FACTORY ACTS . Ο Νόμος του 1850 (σ. 251): ιο% ώρες εργασίας τ η μέρα και ηιΑ ώρες το Σάββατο = 6ο ώρες τ η βδομάδα. Οι ιδιοκτήτες των μύλων κερδίζουν κλέβοντας (σ. 252-255)·

Κλάδοι χωρίς (ή με εκ των υστέρων) νομοθετικό περ ιορ ι σμό της εκμετάλλευσης:

• Δαντελοποϊ ία (σ. 2 5 5 ) • Αγγε ιοπλαστική (σ. 2 5 6 - 2 5 8 )

• Παραγωγή σπίρτων (σ. 2 5 8 ) • Εργοστάσια τ α π ε τ σ α ρ ί α ς (σ. 2 5 8 - 2 6 0 )

• Αρτοποι ία (σ. 2 6 0 - 2 6 5 )

• Σιδηροδρομικοί υπάλληλο ι (σ. 2 6 5 ) • Καπελούδες (σ. 2 6 6 - 2 6 7 )

• Σιδεράδες (σ. 2 6 7 - 2 6 8 )

74

ΣΥΝΟΨΗ TOY «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ»

• Εργάτες π ο υ δουλεύουν μέρα νύχτα στη μεταλλουργία και τη μεταλλοβιομηχανία (σ. 2 6 8 - 2 7 6 ) .

Αυτά τ α γεγονότα αποδε ικνύουν ότι το κεφάλαιο βλέπει τον εργαζόμενο μόνο σαν εργασιακή δύναμη, π ο υ όλος ο χρόνος του είναι εργάσιμος χρόνος μέχρις εξαντλήσεως μέσα σ' ένα ορισμένο πλαίσιο" κι αποδε ικνύουν π ω ς οι κ ε φ α λ α ι ο -κράτες δεν νοιάζονται καθόλου π ό σ ο χρόνο θ α ζήσει α υ τ ή η εργασιακή δύναμη (σ. 2 7 7 - 2 7 8 ) .

Μ ή π ω ς όμως αυτό αντιβαίνει στα συμφέροντα του κ ε φ α -λαιοκράτη; Πώς αντικαθίσταται αυτό π ο υ φθείρεται γρήγο ρα; Το οργανωμένο δουλεμπόριο στο εσωτερικό των Η.Π.Α. έκανε οικονομικό αξίωμα τ η γρήγορη εξόντωση των σκλάβων, ό π ω ς ακριβώς συνέβη στην Ε υ ρ ώ π η με το α π ό θ ε μ α εργατών π ο υ προέρχονταν α π ό τις αγροτικές περιοχές, κ .λπ. (σ. 279)· Το «απόθεμα» α π ό τ α πτωχοκομεία (εργασιακή δύναμη π ο υ παρέχετα ι α π ό τ α πτωχοκομεία) (σ. 2 8 0 - 2 8 1 ) . Ο κ ε φ α -λαιοκράτης βλέπει μόνο το μόνιμα διαθέσιμο υ π ε ρ π λ η θ υ σ μ ό και τον εκμεταλλεύεται εξοντωτικά. Τι κι αν σβύσει αυτός ο κόσμος; Après moi le déluge [Μετά α π ό μένα το χάος]! Το κεφάλαιο αδιαφορεί γ ια την υγεία και τ η διάρκεια ζωής του εργαζόμενου, εκτός κι αν η κοινωνία το αναγκάσει ν α τις υπολογίζε ι . . . Ο ελεύθερος ανταγωνισμός επιβάλλει τους σύμφ υ τ ο υ ς νόμους της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής σε κ ά θ ε ξεχωριστό κεφαλαιοκράτη σαν εξωτερικό καταναγκασμό (σ. 2 8 2 - 2 8 3 ) .

Ο καθορισμός μιας κανονικής εργάσιμης ημέρας είναι α π ο τέλεσμα αιώνων πάλης ανάμεσα στον κεφαλαιοκράτη και τον εργαζόμενο.

Αρχικά φτιάχτηκαν νόμοι για να παρατείνουν τον εργάσιμο χρόνο. Τώρα, για να τον μειώσουν (σ. 283).

• Το πρώτο «Statute of Labourers » [Καταστατικό για τους Εργαζόμενους], 230 έτος της βασιλείας του Εδουάρδου του Γ', 1349» ψηφίστηκε με το πρόσχημα ότι η πανούκλα α π ο δ ε κάτισε σε τέτοιο βαθμό τον πληθυσμό ώστε έπρεπε να δ ο υ λεύουν όλοι περισσότερο. Επομένως το ανώτατο όριο των

75


μισθών και της εργάσιμης ημέρας καθορίστηκε νομοθετικά. • Το 1496» στη βασιλεία του Ερρίκου του Ζ , η εργάσιμη ημέρα των εργατών γης κι όλων των χειροτεχνών δ ιαρκούσε α π ό τις 5 0 0 το π ρ ω ί ώς τις η.οο ή 8 .οο το βράδυ γ ια το καλοκαίρι (από το Μάρτιο έως το Σεπτέμβριο), με δ ιά λειμμα μίας, μιάμισης και μισής ώρας, συνολικά 3 ώρες. Το χειμώνα ήταν α π ό τις 5 0 0 το πρωί μέχρι π ο υ σκοτείνιαζε. Αυτό το καταστατικό π ο τ έ δεν τηρήθηκε αυστηρά. • Το ι8ο αιώνα, το κεφάλαιο δεν είχε καταφέρε ι ακόμα να γίνει κύριος όλης της εργάσιμης εβδομάδας (εκτός α π ό την αγροκαλλιέργεια). Βλ. τις διαμάχες εκείνης της ε π ο χής (σ. 2 8 7 - 2 9 0 ) .

Αυτό επιτεύχθηκε, και με το π α ρ α π ά ν ω μάλιστα, μόνο χάρη στη σύγχρονη μεγάλη βιομηχανία. Έ σ π α σ ε όλους τους φραγμούς κι εκμεταλλεύτηκε τους εργάτες ακόμα π ι ο αναί σχυντα. Το προλεταριάτο αντ ιστάθηκε αμέσως μόλις μ π ό ρ ε σε να συσπειρωθεί .

Οι π έ ν τ ε νόμοι του 1 8 0 2 - 1 8 3 3 έμειναν κενό γράμμα, ε φ ό σον δεν υπήρχαν ε π ό π τ ε ς εργασίας. Μόνον ο Νόμος του 1 8 3 3 προσδιόρισε μια κανονική εργάσιμη ημέρα στις τ έσσε-ρεις υφαντουργικές βιομηχανίες: α π ό τις 5 - 3 ° τ ο π (?ωί ώς τις 8 . 3 0 το βράδι, στη διάρκεια της οπο ίας οι νέοι α π ό 13 έως ι8 ετών επ ι τρεπόταν να δουλεύουν μόνο 12 ώρες με μιάμισης ώρας διάλειμμα, τα π α ι δ ι ά α π ό 9 έως 13 ετών μόνο γ ια 8 ώρες, ενώ απαγορεύτηκε η νυχτερινή δουλειά γ ια τ α πα ιδ ιά και τους εφήβους (σ. 292).

To «Relay System» [εναλλαγές βάρδιας* α π ό την αλλαγή των ταχυδρομικών αλόγων στις στάσεις, σ.τ.μ.] κι η κ α τ α π ά -τησή του με στόχο την εκμετάλλευση (σ. 293)·

• Τελικά: ο Νόμος του 1 8 4 4 εξίσωσε τις γυναίκες όλων των ηλικιών με τους εφήβους. Ο χρόνος εργασίας των παιδ ιών μειώθηκε στις 6ιΛ ώρες. Μπήκαν όρια στο relay system. Α π ό την άλλη, ορίστηκε το 8ο έτος ως το κατώτατο όριο ηλικίας των παιδ ιών π ο υ έβαζαν να δουλεύουν. • Εν τέλει, το 1847 εφαρμόζεται ο περιορισμός της ε ρ -

76


γάσιμης ημέρας στις ίο ώρες γ ια τις γυναίκες και τους εφήβους (σ. 297)· Οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς των κεφαλαιοκρατών εναντίον αυτού του νόμου (σ. 2 9 7 - 3 ° 5 ) · Οι ατέλειες του Νόμου του 1847 οδήγησαν στο • συμβιβαστικό Νόμο του 1 8 5 0 (σ. 3°6)> π ο υ καθόρισε την εργάσιμη ημέρα γ ια τους εφήβους και τις γυναίκες σε: 5 ημέρες των 10/2 ωρών + ι ημέρα των ηιΑ ωρών = 6ο ώρες την εβδομάδα, α π ό τις 6 .οο το π ρ ω ί έως τις 6 .οο το απόγευμα. Παρέμεινε σε ισχύ ο Νόμος του 1 8 4 4 Υ^α τα πα ιδ ιά . Εξαιρέθηκε η μεταξοβιομηχανία (σ. 3°6)·

• Το 1 8 5 3 ο χρόνος εργασίας των πα ιδ ιών περιορίστηκε α π ό τις 6 .οο το π ρ ω ί ώς τις 6 .οο το απόγευμα (σ. 3 ° 8 ) . • Ο «Printwork Act» [Νόμος για τ α εργοστάσια π ο υ σ τ α -μπάρουν βαμβακερά, κ.λπ.] του 1 8 4 5 δεν έβαξε σχεδόν κανένα περιορισμό" τ α π α ι δ ι ά κι οι γυναίκες μπορούσαν να δουλεύον ι6 ώρες την ημέρα! • Βαφε ία και λευκαντήρια, ι86ο.

• Δαντελοποι ία, ι86ι .

• Αγγε ιοπλαστική και πολλο ί άλλοι κλάδοι, 1 8 6 3 ( t 1 8 τ ο ν

Factory Act ψηφίστηκαν επιμέρους νομοθετήματα γ ια τ α υ π α ί θ ρ ι α λευκαντήρια και τ α αρτοποιε ία) (σ. 3 ° 9 ~ 3 1 0 ) ·

Συνεπώς η μεγάλη βιομηχανία δημιουργεί αρχικά την α ν ά γ κ η περιορισμού του εργάσιμου χρόνου, αλλά στη συνέχεια ανακαλύπτουμε π ω ς η ίδια υπερεργασία επεκτείνεται εξίσου σε όλους τους κλάδους (σ. 3 1 2 ) ·

Η ιστορία δείχνει ε π ι π λ έ ο ν π ω ς ο απομονωμένος «ελεύθερος» εργαζόμενος είναι ανυπεράσπ ιστος απέναντ ι στον κ ε -φαλαιοκράτη και τελικά υ π ο κ ύ π τ ε ι , ιδιαίτερα με την ε ισαγωγ ή της εργασίας των γυναικόπαιδων. Κι έτσι αναπτύσσετα ι η ταξική π ά λ η μεταξύ εργατών και κεφαλαιοκρατών (σ. 3!3)·

Στη Γαλλία, ο νόμος π ο υ καθόρισε την εργάσιμη ημέρα σε 12 ώρες για όλες τις ηλικίες και τους κλάδους, ψηφίστηκε μόλις το 1 8 4 6 (βλ. ωστόσο σ. 291, την υποσημε ίωση γ ια το γαλλικό νόμο περ ί πα ιδ ικής εργασίας του 1841, π:ου άρχισε να ισχύει πραγματ ικά το 1 8 5 3 και μόνο στη βόρεια Γαλλία).

77


Πλήρης «εργασιακός φιλελευθερισμός» στο Βέλγιο. Το κίνημα γ ια το 8ωρο στις Η.Π.Α. (σ. β ^ β ^ ) ·

Επομένως ο εργαζόμενος βγαίνει α π ό την παραγωγ ική διαδικασία τελείως δ ιαφορετικός α π ' ό,τι μπήκε . Το εργασιακό συμβόλαιο δεν ήταν μια π ρ ά ξ η ελεύθερης συναίνεσης. Ο χρόνος για τον οποίον είναι ελεύθερος να πουλάε ι την εργασιακή του δύναμη, είναι ο χρόνος για τον οποίον είναι αναγκασμένος να την π ο υ λ ά ε ι και μόνον η μαζική αντίσταση των εργατών θ α πετύχαινε ν α ψηφιστε ί ένας νόμος, π ο υ θ ' α π έ τ ρ ε π ε τους εργάτες ν α π ο υ λ ά ν ε τους εαυτούς τους στο κεφάλαιο με εθελοντικό συμβόλαιο καταδικάζοντας τη γενιά τους στη σκλαβιά και το θάνατο. Στη θέση του π ο μ π ώ δους καταλόγου των αναφαίρετων ανθρώπινων δικαιωμάτων μπαίνει η μετρ ιοπαθής Magna Charta του Factory Act (σ.

3 ΐ 5 - 3 ΐ 6 ) ·

5.

ΠΟΣΟΣΤΟ ΚΑΙ ΜΑΖΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

Μαζί με το π ο σ ο σ τ ό καθορίζεται κι η μάζα. Αν η ημερήσια αξία μιας εργασιακής δύναμης είναι 3 σελίνια και το π ο σ ο στό υπεραξ ίας ιοο%, η ημερήσια μάζα της είναι 3 σελίνια για κάθε εργαζόμενο.

Α. Εφόσον το μεταβλητό κεφάλαιο είναι η χρηματική έ κ φ ρ α ση της αξίας όλων των εργασιακών δυνάμεων π ο υ χρησιμοπο ιούντα ι ταυτόχρονα α π ό έναν κεφαλαιοκράτη, η μάζα της υπεραξ ίας π ο υ παράγετα ι α π ό αυτές ισούται με το μεταβλητό κεφάλαιο πολλαπλασ ιασμένο επ ί το π ο σ ο σ τ ό της υ π ε ραξίας. Και οι δυο αυτοί παράγοντες μπορεί να ποικίλουν, με αποτέλεσμα να π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν διάφοροι συνδυασμοί. Αν αυξάνεται το ποσοστό , δηλαδή αν παρατε ίνεται η εργάσιμη ημέρα, τότε η μάξα της υπεραξ ίας μπορεί ν ' αυξάνεται ακόμα κι αν μειωθεί το μεταβλητό κεφάλαιο (σ. S 1 ? ^ 1 ^ ) -

78


Β. Αυτή η αύξηση στο ποσοστό της υπεραξ ίας περιορίζεται α π ό λ υ τ α α π ό το γεγονός ότι η εργάσιμη ημέρα δεν μπορεί π ο τ έ ν α φτάνει τις 24 ώρες το 24ωρο. Επομένως η συνολική αξία της ημερήσιας παραγωγής ενός εργάτη δεν μπορεί π ο τ έ ν α ισούται με 24 εργάσιμες ώρες.

Έτσι , προκειμένου ν ' α π ο σ π α σ τ ε ί η ίδια μάζα υπεραξ ίας , το μεταβλητό κεφάλαιο μπορεί ν ' αντ ικατασταθεί α π ό μια αυξημένη εκμετάλλευση της εργασίας μόνο μέσα σ' α υ τ ά τ α όρια. Αυτό είναι σημαντικό για την εξήγηση διάφορων φ α ι νομένων, π ο υ π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό την αντ ιφατική τ ά σ η του κεφαλαίου:

ι) Να μειώνει το μεταβλητό κεφάλαιο και τον αριθμό των απασχολούμενων εργατών* και

2) Ν α παράγε ι π α ρ ' όλα α υ τ ά τ η μέγιστη δυνατή μάζα υπεραξ ίας (σ. 3 Γ 9)·

Γ. Για μια δεδομένη αξία και γ ια έναν εξίσου υψηλό βαθμό εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης, η μάζα της αξίας κι η μάζα της υπεραξ ίας , τις οπο ίες π α ρ ά γ ο υ ν δ ιαφορετ ικά κεφάλαια , είναι ευθέως ανάλογες ως μεγέθη των ποικ ίλων συστατικών αυτών των κεφαλαίων (σ. 3 2 ° ) · Αυτό μοιάζει ν ' αντιφάσκει ολοφάνερα με όλα τα εμπειρικά δεδομένα.

Για μια δεδομένη κοινωνία και μια δεδομένη εργάσιμη ημέρα η υπεραξ ία μπορεί ν ' αυξηθεί μόνο αν αυξηθεί ο α ρ ι θ μός των εργατών, δηλαδή ο πληθυσμός . Αν ο αριθμός των εργατών είναι σταθερός , τότε η υπεραξ ία μπορεί ν ' αυξηθεί μόνο με την π α ρ ά τ α σ η της εργάσιμης ημέρας. Παρ ' όλα αυτά , αυτό είναι σημαντικό μόνο για την απόλυτη υπεραξία .

Α π ό όλα α υ τ ά π ρ ο κ ύ π τ ε ι π ω ς δεν είναι μετατρέψιμο σε κεφάλαιο το οποιοδήποτε ποσό χρήματος, αλλά ότι υπάρχε ι ένα ελάχιστο όριο: η τιμή κόστους μιας μόνης εργασιακής δ ύ ναμης και των απαραίτητων εργαλείων δουλειάς. Αν ο κ ε φ α -λαιοκράτης ζούσε σαν εργάτης, τότε θ α έ π ρ ε π ε ν α έχει δυο εργάτες, ν α βγάζει π ο σ ο σ τ ό υπεραξ ίας $ο%, και π ά λ ι δεν θ α εξοικονομούσε τ ίποτε . Ακόμα και με 8 εργάτες, δεν θ α

79


ήταν π α ρ ά ένας μικρού μεγέθους μάστορας. Γι' αυτό και στο Μεσαίωνα οι άνθρωποι εμποδίζονταν να γίνουν α π ό μ ά σ τ ο ρες κεωαλαιοκράτες μέσ' α π ό τον περιορισμό του αριθμού των εργατών π ο υ μπορούσε να απασχολε ί ο κ ά θ ε μάστορας χωριστά. Το ελάχιστο όριο π λ ο ύ τ ο υ π ο υ απαιτε ίται ώστε να γεννηθεί ένας πραγματ ικός κεωαλαιοκράτης, διαφέρει α ν ά λογα με τις ιστορικές εποχές και τους επιχειρηματικούς κ λ ά δους (σ. 322-323)·

Το κεφάλαιο εξελίχθηκε σε αφεντ ικό της εργασίας και την ελέγχει ώστε να γίνεται κανονικά και με εντατικό ρυθμό. Ε π ι πλέον , εξαναγκάζει τους εργάτες να δουλεύουν περισσότερο α π ' όσο τους είναι αναγκαίο γ ια να επιβιώνουν. Α π ο σ π ώ ν τ α ς τους την υπεραξία , ξεπερνάει κάθε προηγούμενο π α ρ α γ ω γικό σύστημα π ο υ στηριζόταν στην άμεσα καταναγκαστική εργασία.

Το κεφάλαιο υποτάσσε ι την εργασία με τους δεδομένους τεχνικούς όρους, κάτω α π ό τις οπο ίες τη συναντά. Γι' αυτό και δεν τους τροποπο ιε ί ευθύς εξαρχής. Ό σ ο η παραγωγ ική διαδικασία θεωρείται ως εργασιακή διαδικασία, ο εργάτης σχετίζεται με τα παραγωγ ικά μέσα όχι σαν αυτά να είναι κ ε φάλαιο αλλά ως μέσα της δικής του νοήμονος δραστηριότητας. Τα πράγματα αλλάζουν όμως όταν εξετάσουμε την π α ραγωγική διαδικασία ως διαδικασία δημιουργίας υπεραξίας . Σ' α υ τ ή την π ε ρ ί π τ ω σ η τα παραγωγ ικά μέσα γίνονται μέσα απορρόφησης της εργασίας των άλλων. Δεν χρησιμοποιεί π λ έ ο ν ο εργαζόμενος τα μέσα παραγωγής , αλλά τα μέσα π α ρ α γ ω γ ή ς χρησιμοποιούν τον εργαζόμενο (σ. 3 2 5 ) · Αντί ν α τ α αναλώνει αυτός, τον αναλώνουν εκείνα σαν να είναι αυτός η τ ρ ο φ ή π ο υ χρειάζονται γ ια τ η δική τους ζωή. Η ζωή του κεφαλαίου συνίσταται σ' αυτήν εδώ την κίνηση και μόνο, ως αξία π ο υ αυτο-πολλαπλασ ιάζετα ι . Η α π λ ή μετατροπή του χρήματος σε παραγωγ ικά μέσα, τα μετατρέπει σε τίτλους, σε δικαίωμα γ ια δουλειά και υπερεργασία των άλλων.

8ο

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

Για μια δεδομένη εργάσιμη ημέρα, η υπερεργασία μπορεί ν ' αυξηθεί μόνο αν μειωθεί η αναγκαία εργασία. Αυτό μπορεί ν α γίνει (εκτός α π ό τ η μείωση των μισθών κάτω α π ό την αξία τους) μόνο με τ η μείωση της αξίας της εργασίας, δηλαδή με τ η μείωση της τιμής των μέσων π ο υ είναι απαρα ί τητα γ ια την επιβίωση (σ. 3 2 8-3 3°)· Κι αυτό με τ η σειρά του μπορεί να γίνει μόνο με την αύξηση της παραγωγικής δύναμης της εργασίας, με την επαναστατ ικοπο ίηση της ίδιας της π α ρ α γωγής.

Η υπεραξ ία π ο υ παράγετα ι με την π α ρ ά τ α σ η της εργάσιμης ημέρας, είναι η α π ό λ υ τ η υπεραξία . Η υπεραξ ία π ο υ π α ράγεται με τη συντόμευση του αναγκαίου χρόνου εργασίας, είναι η σχετική υπεραξ ία (σ. 33°)·

Για να πέσε ι η αξία της εργασίας π ρ έ π ε ι να εξαπλωθε ί η αύξηση της παραγωγικής δύναμης σ' εκείνους τους κλάδους της βιομηχανίας, π ο υ τ α προ ϊόντα τους καθορίζουν την αξία της εργασιακής δύναμης κι επομένως ανήκουν στον κύκλο των συνηθισμένων μέσων επιβίωσης, εκείνων π ο υ μπορούν να τ ' αντικαταστήσουν, στις π ρ ώ τ ε ς ύλες τους, κ .λπ. Η α π ό δειξη του τ ρ ό π ο υ με τον οποίον ο ανταγωνισμός δημιουργεί την αυξημένη παραγωγ ική δύναμη, εκδηλώνεται με φ θ η ν ό τ ε ρες τιμές εμπορευμάτων (σ. 33°"334)·

Η αξία των εμπορευμάτων (όπως και η αξία της εργασι-

8ι


ακής δύναμης) είναι αντ ιστρόφως ανάλογη της π α ρ α γ ω γ ι κότητας της εργασίας, ε π ε ι δ ή εξαρτάται α π ό την τιμή των εμπορευμάτων. Απεναντ ίας η σχετική υπεραξ ία είναι ευθέως ανάλογη της παραγωγικότητας της εργασίας (σ. 334)·

Οι κεφαλαιοκράτες δεν ενδιαφέρονται γ ια την α π ό λ υ τ η αξία των εμπορευμάτων. Ενδιαφέρονται μόνο γ ια την υ π ε ρ α ξία π ο υ ενσωματώνεται σε αυτά. Η πραγμάτωση της υ π ε ρ α ξίας εμπεριέχει α π ό μόνη της την αναπλήρωση της π ρ ο κ α -ταβεβλημένης αξίας. Εφόσον, σύμφωνα με τη σ. 334» η ίδια διαδικασία αύξησης της παραγωγ ικής δύναμης μειώνει την αξία των εμπορευμάτων κι αυξάνει την υπεραξ ία π ο υ ε μ π ε ριέχεται σε αυτά, είναι ξεκάθαρο γιατί ο κεφαλαιοκράτης , π ο υ μοναδικό ενδιαφέρον του είναι η π α ρ α γ ω γ ή ανταλλακτ ι κής αξίας, παλεύε ι ασταμάτητα να ρίχνει την ανταλλακτ ική αξία των εμπορευμάτων (βλ. Quesnay, σ. 335)·

Στην κεφαλαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή λοιπόν, η εξοικονόμηση της εργασίας με την α ν ά π τ υ ξ η της παραγωγικής δύναμης δεν αποβλέπε ι καθόλου στη συντόμευση της εργάσιμης ημέρας. Απεναντ ίας , η εργάσιμη ημέρα μπορεί και να π α ρ α ταθεί. Καταλαβαίνουμε λο ιπόν γιατί σε οικονομολόγους του είδους McCullocH, Ure, Senior και των ομοίων τους, μπορεί να διαβάσουμε στη μια σελίδα ότι ο εργαζόμενος χρωστάει ευγνωμοσύνη στο κεφάλαιο διότι αναπτύσσε ι τις π α ρ α γ ω γ ι κές δυνάμεις, και στην επόμενη σελίδα να διαβάζουμε π ω ς π ρ έ π ε ι να εκφράζει την ευγνωμοσύνη του δουλεύοντας 15 ώρες την ημέρα αντί γ ια ίο. Στόχος αυτής της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων δεν είναι άλλος α π ό τ η μείωση της αναγκαίας εργασίας και την αύξηση της εργασίας π ρ ο ς όφελος του κεφαλαιοκράτη.

82


2. Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ

Σύμφωνα με τη σ. 322, η κεφαλαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή χρειάζεται ένα ατομικό κεφάλαιο τέτοιου μεγέθους ώστε να μπορεί ν ' απασχολε ί ταυτόχρονα ένα αρκετά μεγάλο αριθμό εργατών. Το αφεντ ικό της εργασίας γίνεται ώριμος κεφαλα ιοκρά-της μόνο όταν απελευθερώνετα ι π λ ή ρ ω ς α π ό την εργασία. Η ταυτόχρονη και στον ίδιο τομέα εργασίας δραστηριοποίηση ενός μεγάλου αριθμού εργατών γ ια την π α ρ α γ ω γ ή του ίδιου τ ύ π ο υ εμπορεύματος κάτω α π ό τις διαταγές του ίδιου κ ε φ α -λαιοκράτη συνιστά, ιστορικά και λογικά, την αφετηρία της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής (σ. 337)·

Επομένως η δ ιαφορά σε σχέση με το παρελθόν , ό π ο υ λιγότεροι εργαζόμενοι απασχολούνταν α π ό το ίδιο αφεντικό, είναι, αρχικά, μόνο ποσοτ ική . Την ίδια όμως στιγμή συντε λείται μια αλλαγή. Ο μεγάλος αριθμός εργαζομένων ε ξ α σ φ α λίζει στο αφεντ ικό ένα πραγματ ικό μέσο όρο εργασίας, κάτι π ο υ δεν συμβαίνει με τον α π λ ό μάστορα, ο οπο ίος π ρ έ π ε ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε να πληρώνε ι τη μέση αξία της εργασίας. Στην π ε ρ ί π τ ω σ η της μικρής παραγωγής , οι ανισότητες εκμηδενίζονται γ ια την κοινωνία συνολικά, όχι όμως και γ ια τον κάθε μάστορα χωριστά.

Επομένως ο νόμος της παραγωγής υπεραξ ίας π ρ α γ μ α τώνεται πλήρως στον κάθε παραγωγό χωριστά μόνον όταν παράγε ι ως κεφαλαιοκράτης κι απασχολε ί π ο λ λ ο ύ ς εργαζόμενους ταυτόχρονα - α π ' ό π ο υ και π ρ ο κ ύ π τ ε ι ο μέσος όρος κοινωνικής εργασίας (σ. 339)·

Επιπλέον : η οικονομία των μέσων παραγωγής δεν μπορεί ν α επιτευχθεί π α ρ ά μέσ' α π ό τη μεγάλης κλίμακας συνερ γασία. Μικρότερη μεταβίβαση αξίας στο προϊόν α π ό τ α σ υ στατ ικά του σταθερού κεφαλαίου μπορεί να προέλθε ι μόνον α π ό την ανάλωσή του κατά την εργασιακή διαδικασία π ο λ λών εργατών. Μ' αυτό τον τ ρ ό π ο τα εργαλεία της δουλειάς α π ο κ τ ο ύ ν ένα κοινωνικό χαρακτήρα πριν ακόμα το κάνει η

8 3


ίδια η εργασιακή διαδικασία - μέχρι σήμερα, α π λ ώ ς π α ρ ό μ ο ι ες διαδικασίες η μια δ ί π λ α στην άλλη (σ. 34°)·

Ώ ς τώρα εξετάζεται η οικονομία των μέσων παραγωγής μόνο κατά το π ώ ς φθηναίνει τ α εμπορεύματα κι επομένως κατεβάζει την αξία της εργασίας. Το βαθμό κατά τον οπο ίο μεταβάλλει το π ο σ ο σ τ ό της υπεραξ ίας μέσα στο συνολικό κεφάλαιο (σ + μ), δεν θ α εξεταστεί πριν α π ό το Βιβλίο Γ . Αυτός ο επιμερισμός του αντικειμένου μας ανταποκρίνεται στο π ν ε ύ μ α της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής . Επε ιδή δ η λ α δή στην κεφαλαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή οι όροι εργασίας αντ ι -παρατ ίθεντα ι στον εργάτη σαν κάτι το αυτοτελές , η ο ικονομία των μέσων παραγωγής εμφανίζεται σαν μια ξεχωριστή λειτουργία π ο υ δεν τον α φ ο ρ ά άμεσα κι έτσι μοιάζει ν α μην συνδέεται με τις μεθόδους, με τις οποίες ο κεφαλαιοκράτης αυξάνει την παραγωγ ικότητα της εργασιακής δύναμης.

Η μορφή της εργασίας στην ο π ο ί α π ο λ λ ά π ρ ό σ ω π α ε ρ γάζονται μεθοδικά το ένα δ ί π λ α στο άλλο μέσα στην ίδια παραγωγ ική διαδικασία, ή μέσα σε δ ιάφορες συναφείς δ ι αδικασίες, ονομάζεται συν-εργασία (σ. 34°) · (Concours des forces/Σύμπραξη δυνάμεων. Destutt de Tracy).

To συνολικό άθροισμα των μηχανικών δυνάμεων των ξε χωριστών εργατών διαφέρει ριζικά α π ό την ισχυρή μηχανική δύναμη, η ο π ο ί α αναπτύσσετα ι όταν π ο λ λ ά χέρια δουλεύουν μαζί και ταυτόχρονα μέσα στην ίδια ενιαία δράση (π.χ. γ ια να σηκώσουν ένα βάρος, κ.λπ.). Α π ό τ α π ρ ώ τ α βήματά της, η συνεργασία δημιουργεί μια παραγωγ ική δύναμη, π ο υ είναι α υ τ ή κ α θ α υ τ ή μια μαζική δύναμη.

Επ ιπλέον , στις περισσότερες παραγωγικές δουλειές η α π λ ή κοινωνική ε π α φ ή δημιουργεί ένα π ν ε ύ μ α άμιλλας, το οπο ίο ενισχύει την ατομική αποτελεσματ ικότητα καθενός" Έ τ σ ι 12 εργάτες βγάζουν μαζί περ ισσότερη δουλειά σε μια ταυτόχρονη εργάσιμη ημέρα 144 ωρών α π ' ό,τι 12 εργάτες σε 12 δ ιαφορετικές εργάσιμες ημέρες, ή ένας εργάτης σε 12 συνεχόμενες ημέρες (σ. SA1)-

Παρ ' όλο π ο υ πολλο ί εργαζόμενοι μπορεί να φτιάχνουν το

8 4


ίδιο ή παρόμο ια πράγματα , η ατομική εργασία του καθενός μπορεί ν ' αποτελε ί δ ιαφορετικές φάσεις της ίδιας εργασιακής διαδικασίας (αλυσσίδα ανθρώπων, π ο υ περνάνε κάτι ο ένας στον άλλον). Κι εδώ η συνεργασία βοηθάει στη συντόμευση της εργασίας. Το ίδιο συμβαίνει όταν ένα κτίριο ξεκινάει να χτίζεται α π ό πολλές μεριές ταυτόχρονα. Ο συνδυασμένος ή συλλογικός εργάτης έχει χέρια και μάτια και μπροστά του και π ίσω του, κι είναι σε κ ά π ο ι ο βαθμό π α ν τ α χ ο ύ π α ρ ώ ν (σ. 3 4 2 ) .

Ό τ α ν η εργασία είναι π ο λ ύ π λ ο κ η , τότε η συνεργασία επ ι τρέπε ι να καταμεριστούν οι επιμέρους εργασίες και να εκτελεστούν ταυτόχρονα, με αποτέλεσμα τη συντόμευση του χρόνου εργασίας π ο υ απαιτε ί η κατασκευή ολόκληρου του προ ϊόντος (σ. 3 4 2 ) ·

Σε π ο λ λ ο ύ ς κλάδους της παραγωγής υπάρχουν κρίσιμες χρονικές περίοδοι , κατά τις οποίες απα ι τούντα ι πολλο ί ε ρ γάτες (θερισμός, κούρεμα προβάτων, κ.λπ.). Εδώ μόνο η σ υ νεργασία μπορεί να βοηθήσει (σ. 343)·

Α π ό τη μια μεριά η συνεργασία διευρύνει το πεδ ίο της παραγωγής κι έτσι καθίσταται αναγκαία για εργασίες π ο υ έχουν μεγάλη διάταξη στο χώρο (άρδευση, κατασκευή δ ρ ό μων και φραγμάτων, κ.λπ.). Α π ό την άλλη, η συνεργασία περιορίζει το πεδ ίο παραγωγής καθώς συγκεντρώνει τους εργάτες σ' ένα μέρος με αποτέλεσμα να εξοικονομούνται έ ξο δα (σ. 344)·

Σε όλες αυτές τις μορφές, η συνεργασία είναι η ιδιαίτερη παραγωγ ική δύναμη της συνδυασμένης εργάσιμης ημέρας. Ε ί ναι μια κοινωνική εργασιακή δύναμη, π ο υ απορρέε ι α π ό την ίδια τη συνεργασία. Στη συστηματική δουλειά α π ό κοινού, ο εργάτης αποβάλλε ι τους ατομικούς περιορισμούς του κι αναπτύσσε ι τις ικανότητες του είδους του.

Τώρα οι μισθωτοί εργαζόμενοι δεν μπορούν να συνεργαστούν, εκτός κι αν ο ίδιος κεφαλαιοκράτης τους προσλάβει ταυτόχρονα, τους πληρώνε ι και τους παρέχε ι τ α εργαλεία δουλειάς. Η κλίμακα της συνεργασίας εξαρτάται λο ιπόν α π ό

8 5


το π ο σ ό του κεφαλαίου π ο υ διαθέτει ο κεφαλαιοκράτης . Το ελάχιστο π ο σ ό κεφαλαίου π ο υ απαιτε ίται ώστε ο ιδιοκτήτης του να γίνει κεφαλαιοκράτης, γίνεται τώρα η υλική συνθήκη γ ια τ η μετατροπή π ο λ λ ώ ν διασκορπισμένων κι ανεξάρτητων εργασιακών διαδικασιών σε μια συνδυασμένη κοινωνική ε ρ γασιακή διαδικασία.

Κατά παρόμοιο τ ρ ό π ο , μέχρι στιγμής η διοικητική εξουσία του κεφαλαίου π ά ν ω στην εργασία δεν ήταν π α ρ ά τ υ π ι κ ό αποτέλεσμα της σχέσης μεταξύ κεφαλαιοκράτη κι εργαζόμενου. Τώρα πλέον είναι η αναγκαία π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η της ίδιας της εργασιακής διαδικασίας. Ο κεφαλαιοκράτης α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ει τ η σύνθεση στην εργασιακή διαδικασία. Στη συνεργασία, ο έλεγχος της εργασιακής διαδικασίας γίνεται η κατεξοχήν λειτουργία του κεφαλαίου και ως τέτοια α π ο κ τ ά ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (σ. 34^)·

Αυτός ο έλεγχος είναι σε συμφωνία με το στόχο της κ ε φ α -λαιοκρατικής παραγωγής -μέγιστη δυνατή α υ τ ο - ε π έ κ τ α σ η του κ ε φ α λ α ί ο υ - και ταυτόχρονα αποτελε ί τ η λειτουργία της μέγιστης δυνατής εκμετάλλευσης της κοινωνικής εργασιακής διαδικασίας. Οδηγεί επομένως στην α ν α π ό φ ε υ κ τ η αντίθεση ανάμεσα στον εκμεταλλευτή και τον εκμεταλλευόμενο. Ε π ι πλέον : έλεγχος της κατάλληλης χρησιμοποίησης των εργαλείων δουλειάς. Τελικά, η σύνδεση μεταξύ των ποικ ίλων λει τουργιών των εργατών γίνεται έξω α π ό αυτούς τους ίδιους, στο κεφάλαιο , με αποτέλεσμα η ενότητά τους να τους φέρνει αντ ιμέτωπους με τ η βούληση του κεφαλαιοκράτη σαν μια εξωτερική βούληση. Ο κεφαλαιοκρατικός έλεγχος είναι λοι π ό ν διφυής:

(ι) μια κοινωνική εργασιακή διαδικασία γ ια την π α ρ α γ ω γ ή ενός προ ϊόντος και

(2) μια διαδικασία α υ τ ο - ε π έ κ τ α σ η ς του κεφαλαίου . Η μορφή αυτού του ελέγχου είναι δεσποτ ική . Αυτός ο

δεσποτ ισμός αναπτύσσε ι τώρα τις δικές του, ιδιάζουσες μορφές: αρχικά ο κεφαλαιοκράτης απαλλάσσετα ι α π ό τη δουλειά και τώρα παραχωρε ί την άμεση επ ιστασία σε μια

86


οργανωμένη ομάδα υ π α λ λ ή λ ω ν και μεμονωμένων εργατών, π ο υ είναι κι αυτοί μισθωτοί εργαζόμενοι του κεφαλαίου . Σε ό,τι αφορά τ η δουλεία, οι οικονομολόγοι μετρούν τα έξοδα επ ιστασίας ως faux frais [μη παραγωγ ικά έξοδα]. Στην κ ε φ α -λαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή όμως, την ταυτίζουν ξαφνικά με την επιστασία , εφόσον α υ τ ή απορρέε ι α π ό τ η φ ύ σ η της κοινωνικής εργασιακής διαδικασίας (σ. 3 4 7 - 3 4 8 ) ·

Στη βιομηχανία, η ανώτατη ηγεσία γίνεται ιδιότητα του κεφαλαίου , ό π ω ς ακριβώς στα χρόνια της φεουδαρχίας οι λειτουργίες του στρατηγού και του δ ικαστή ήταν ιδιότητες της γαιοκτησίας (σ. 34^)·

Ο κεφαλαιοκράτης αγοράζει ιοο εργασιακές δυνάμεις-άτομα και σε αντάλλαγμα λαμβάνει μια συνδυασμένη εργασιακή δύναμη των ιοο. Δεν πληρώνει γ ια τ η συνδυασμένη εργασιακή δύναμη των ιοο. Ό τ α ν οι εργαζόμενοι μπαίνουν στη συνδυασμένη εργασιακή διαδικασία, έχουν κιόλας π ά ψ ε ι ν ' ανήκουν στους εαυτούς τους κι έχουν ενσωματωθεί στο κεφάλαιο . Έτσ ι η κοινωνική παραγωγ ική δύναμη εμφανίζεται σαν παραγωγ ική δύναμη του ίδιου του κεφαλαίου (σ. 3 4 8 ) .

Παραδείγματα συνεργασίας μεταξύ των αρχαίων Α ι γ υ π τ ί ων (σ. 349)·

Η πρωτόγονη συνεργασία στις απαρχές του πολιτ ισμού μεταξύ λαών π ο υ ζούσαν α π ό το κυνήγι, νομάδων ή στις κοινότητες των Ινδιών, στηρίζεται:

(ι) στην κοινοκτησία των μέσων παραγωγής και (2) στη φυσική πρόσδεση του ατόμου με τ η φ υ λ ή και την

αρχέγονη κοινότητα. Η σποραδ ική συνεργασία κατά την Αρχαιότητα, το Μ ε

σαίωνα και στις σύγχρονες αποικ ίες θεμελιώνεται π ά ν ω στην άμεση κυριαρχία και τ η βία, κυρίως τ η δουλεία. Απεναντ ίας η κεφαλαιοκρατική συνεργασία π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι τον ελεύθερο μισθωτό εργαζόμενο. Ιστορικά, αυτή εμφανίζεται σε άμεση αντίθεση με την αγροτική οικονομία και την ανεξάρτητη χε ι ροτεχνία (είτε πρόκειται γ ια τις συντεχνιακές Γκίλδες, είτε όχι), και σ' α υ τ ή τ η σύνδεση ως μια ιστορική μορφή, η ο π ο ί α

87


προσιδιάζει στην κεωαλαιοκρατική παραγωγ ική διαδικασία και π ο υ την ξεχωρίζει σαν τέτοια. Αυτή είναι η π ρ ώ τ η α λ λαγή π ο υ δ ιαπιστώνεται στην εργασιακή διαδικασία όταν υποτάσσετα ι στο κεφάλαιο . Έ τ σ ι εδώ έχουμε διαμιάς:

(ι) τον κεφαλαιοκρατικό τ ρ ό π ο π α ρ α γ ω γ ή ς να π α ρ ο υ σιάζεται σαν μια ιστορική συνθήκη, αναγκαία για τ η μετατροπή της εργασιακής διαδικασίας σε κοινωνική διαδικασία

(2) α υ τ ή η κοινωνική μορφή της εργασιακής διαδικασίας να αυτοπαρουσιάζετα ι σαν μια μέθοδος, π ο υ χρησιμοπο ιε ί το κεφάλαιο γ ια να εκμεταλλευτεί π ι ο κ ε ρ δ ο φ ό ρα την παραγωγ ικότητά της (σ. 35°) ·

Η συνεργασία στη στοιχειώδη μορφή της, ό π ω ς εξετάστηκε έως εδώ, ταυτίζεται με τη μεγάλης κλίμακας π α ρ α γ ω γ ή αλλά δεν αποτελε ί μια πάγ ια , χαρακτηριστική μορφή μιας συγκεκριμένης εποχής , δηλαδή της κεφαλαιοκρατικής π α ρ α γωγής. Σ' α υ τ ή την α π λ ή μορφή της εξακολουθεί να υπάρχε ι και σήμερα όταν το κεφάλαιο δρα σε μεγάλη κλίμακα, χωρίς ο καταμερισμός της εργασίας ή οι μηχανές ν α πα ίζουν σ η μαντικό ρόλο. Επομένως, π α ρ ' όλο π ο υ η συνεργασία είναι η βασική μορφή όλης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής , η στοιχειώδης μορφή της εμφανίζεται σαν μια ιδιαίτερη μορφή δ ί π λ α στις π ι ο ανεπτυγμένες μορφές της (σ. 3 5 0·

3. Ο ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΚΑΙ Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ

Η βιοτεχνία, κλασική μορφή συνεργασίας π ο υ στηρίζεται στον καταμερισμό της εργασίας, κυριαρχεί π ε ρ ί π ο υ α π ό το 1 5 5 ° έως το 17 5 ° · Εμφανίζεται:

(ι) Είτε μέσ' α π ό την συνένωση διαφόρων χειροτεχνικών επαγγελμάτων, π ο υ το καθένα τους καταπιάνετα ι με μια ειδικευμένη εργασία (π.χ. κατασκευή αμαξιών).

8 8


Μέσα α π ό α υ τ ή τ η συνένωση ο ατομικός χειροτέχνης σύντομα χάνει την ικανότητά του ν ' ασκεί ο ίδιος ολό

κληρη την τέχνη του, ενώ α π ό την άλλη μεριά ασκείται όλο και περισσότερο στην εξειδικευμένη εργασία του . Έ τ σ ι η διαδικασία μετατρέπεται σ' ένα καταμερισμό της όλης επιχείρησης στα επιμέρους συστατικά στο ι χεία της (σ. 3 5 2 ) ·

(2) Είτε όταν πολλο ί χειροτέχνες, π ο υ κάνουν την ίδια ή παρόμοια δουλειά, απασχολούντα ι ταυτόχρονα στο ίδιο εργαστήριο κι έτσι οι επιμέρους διεργασίες, αντί να εκτελούνται με τ η σειρά τους α π ό έναν εργάτη, χωρίζονται βαθμιαία και εκτελούνται ταυτόχρονα α π ό π ο λ λ ο ύ ς εργάτες (βελόνες, κ.λπ.). Εδώ το προϊόν, αντί να είναι δουλειά ενός χειροτέχνη, γίνεται δουλειά μιας ένωσης χειροτεχνών π ο υ ο καθένας εκτελεί μια μόνον εξειδικευμένη εργασία (σ. 3 5 3 - 3 5 4 ) ·

Και στις δυο περ ιπτώσε ι ς το αποτέλεσμα είναι ένας π α ραγωγικός μηχανισμός, π ο υ τα όργανά του είναι ανθρώπινα όντα. Η εργασία βαστά το χειροτεχνικό χαρακτήρα της και κάθε επιμέρους δουλειά γίνεται με το χέρι. Δεν είναι ε π ο μένως δυνατή μια πραγματ ικά επιστημονική ανάλυση της παραγωγικής διαδικασίας. Κάθε εργάτης χωριστά αλυσσοδέ -νεται με μια μονόπλευρη εξειδικευμένη δουλειά εξαιτίας της χειροτεχνικής φύσης της (σ. 354)·

Κατ' αυτό τον τ ρ ό π ο η εργασία εξοικονομείται -συγκρ ι τ ικά με του χειροτέχνη- κι αυτό ενισχύεται ακόμα π ε ρ ι σ σ ό τερο α π ό γενιά σε γενιά. Ο καταμερισμός της εργασίας στη βιοτεχνία αντιστοιχεί λο ιπόν στην τάση των παλιότερων κοι νωνιών για κληρονομική διαδοχή των επαγγελμάτων. Κάστες, Γκίλδες. (σ. 355~356)·

Η εξειδίκευση των εργαλείων μέσ' α π ό την προσαρμογή σε δ ιάφορες επιμέρους διαδικασίες - 5 0 0 ε ίδη σφυριών στο Μπέρμιγχαμ (σ. 357)·

Αν εξετάσουμε τη βιοτεχνία α π ό τη σ κ ο π ι ά του συνολικού

8 9


μηχανισμού της, θ α δούμε ότι έχει δυο όψεις: είτε πρόκειται γ ια μια μηχανική συναρμολόγηση επιμέρους αυτοτελών π ρ ο ϊόντων (ρολόγια), είτε γ ια μια σειρά αλληλοσχετιζόμενων ε ρ γασιών μέσα σ' ένα εργαστήριο (βελόνες).

Στη βιοτεχνία η μια ομάδα εργατών παρέχε ι στην άλλη τις π ρ ώ τ ε ς ύλες της. Επομένως βασικός όρος εδώ είναι η κάθε ομάδα ν α παράγε ι μια ορισμένη π ο σ ό τ η τ α του τελικού π ρ ο ϊόντος μέσα σ' έναν ορισμένο χρόνο. Α π ό εδώ απορρέει μια συνέχεια, κανονικότητα, ομοιομορφία κι εντατ ικοποίηση της εργασίας, π ο υ διαφέρουν τελείως α π ό την α π λ ή συνεργασία. Έχουμε λο ιπόν εδώ τον τεχνικό νόμο της παραγωγικής δ ια δικασίας: ότι η εργασία π ρ έ π ε ι να είναι κοινωνικά αναγκαία εργασία (σ. 361).

Οι άνισοι χρόνοι π ο υ απα ι τούντα ι γ ια κάθε επιμέρους ε ρ γασία, δημιουργούν την αναγκαιότητα οι δ ιαφορετικές ομάδες εργατών να είναι δ ιαφορετικού μεγέθους κι αριθμού (στην τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή βιοτεχνία: 4 χύτες και 2 κ ό π τ ε ς γ ια ι στ ιλβωτή). Έ τ σ ι η βιοτεχνία δημιουργεί μια μαθηματικά σταθερή σχέση στην ποσοτ ική έκταση μεταξύ των π ο λ λ ώ ν οργάνων του συλλογικού εργάτη και η π α ρ α γ ω γ ή μπορεί να επεκταθε ί μόνο με τ η χρησιμοποίηση ενός π ο λ λ α π λ ά σ ι ο υ της όλης ομάδας. Επ ιπλέον , ορισμένες λειτουργίες (όπως η επιστασία, η μεταφορά των προϊόντων α π ό το ένα μέρος στο άλλο, κ.λπ.) μπορούν ν α γίνουν αυτοτελείς μόνον α φ ό τ ο υ επιτευχθεί ένα ορισμένο ε π ί π ε δ ο παραγωγής (σ. 3 6 2 ) .

Μπορεί επ ίσης να π ρ ο κ ύ ψ ε ι ο συνδυασμός δ ιάφορων βιοτεχνιών σε μια ενιαία βιοτεχνία, αλλά μέχρι τώρα λείπει η πραγματ ική τεχνική ενότητα, π ο υ γεννιέται μόνο με τη βιομηχανία (σ. 3 6 3 - 3 6 4 ) ·

Οι μηχανές έκαναν α π ό νωρίς την εμφάνισή τους, σ π ο ραδικά, στη βιοτεχνία (αλευρόμυλοι και κοπανιστήρια) , αλλά ο ρόλος τους ήταν δευτερεύων. Κύρια μηχανή της βιοτεχνίας παραμένε ι ο συνδυασμένος συλλογικός εργάτης, π ο υ είναι π ο λ ύ π ι ο τελειοποιημένος α π ό τον ατομικό χειροτέχνη και στον οπο ίον όλες οι ατέλειες, π ο υ π ο λ ύ συχνά συνοδεύουν

9 °


την εξειδικευμένη εργασία, μετατρέπονται σε τελειότητα (σ. 3 6 4 - 3 6 5 ) · Η βιοτεχνία αναπτύσσε ι τις δ ιαφορές ανάμεσα σ' αυτούς τους εργάτες, π ο υ δουλεύουν σε μια επιμέρους δ ο υ λειά είτε είναι εξειδικευμένοι είτε ανειδίκευτοι, καθώς και μια π λ ή ρ η εργατική ιεραρχία (σ. 3 6 5 - 3 6 6 ) .

Καταμερισμός της εργασίας: (ι) Γενικός - αγροκαλλιέργεια, βιομηχανία, ναυπηγ ική ,

κ.λπ. (2) Ειδικός - κατά επαγγελματικούς κλάδους και υ π ο κ λ ά -

δους. (3) Λεπτομερε ιακός - κατά εργοτάξιο. Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας αναπτύσσετα ι

και α π ό διαφορετικές αφετηρίες: (ι) Μέσα στην οικογένεια και τη φ υ λ ή ο φυσικός κ α τ α

μερισμός της εργασίας αντιστοιχεί στο φ ύ λ ο και την ηλικία, συν τ η δουλεία μέσω της βίας κατά των γε ι το νικών φυλών, η ο π ο ί α τον επιτείνει (σ. 367)·

(2) Ανάλογα με τον τ ό π ο , το κλίμα, το πολιτισμικό ε π ί π ε δο, οι δ ιαφορετικές κοινότητες π α ρ ά γ ο υ ν δ ιαφορετ ικά προ ϊόντα και τ α ανταλλάσσουν ό π ο τ ε κι ό π ο υ έρχο νται σ' ε π α φ ή μεταξύ τους (σ. 3 6 8 ) .

Επομένως η ανταλλαγή μ' αυτές τις ξένες κοινότητες είναι ένα α π ό τ α κύρια μέσα διάρρηξης των φυσικών δεσμών της κοινότητας μέσ' α π ό την περαιτέρω α ν ά π τ υ ξ η του φυσικού καταμερισμού της εργασίας (σ. 3 6 8 ) .

Κατά συνέπεια , ο καταμερισμός της εργασίας στη βιοτεχνία π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι έναν ορισμένο βαθμό ανάπτυξης του κο ι νωνικού καταμερισμού της εργασίας, τον οπο ίο με τη σειρά της αναπτύσσε ι ακόμα περισσότερο - ό π ω ς λ.χ. τον εδαφικό καταμερισμό της εργασίας (σ. 3 6 9 - 3 7 ° ) ·

Για όλους αυτούς τους λόγους υπάρχε ι π ά ν τ ο τ ε η εξής δ ιαφορά ανάμεσα στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας και τον καταμερισμό της εργασίας στη βιοτεχνία: ο π ρ ώ τ ο ς παράγε ι εμπορεύματα, ενώ στο δεύτερο η ειδικευμένη-μερική εργασία δεν παράγε ι εμπορεύματα. Άρα έχουμε: συγκεντρο-

9ΐ


πο ίηση κι οργάνωση στη βιοτεχνία* διασκορπισμό κι ανταγωνισμό στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας (σ. 3 7 0·

Η οργάνωση των πανάρχαιων ινδικών κοινοτήτων (σ. 373)· Η Γκίλδα (σ. 374)· Ενώ κι εδώ υπάρχε ι καταμερισμός της εργασίας μέσα στην κοινωνία, ο καταμερισμός της εργασίας στη βιοτεχνία είναι μια ιδιαίτερη δημιουργία του κ ε φ α -λαιοκρατικού τ ρ ό π ο υ παραγωγής .

Ό π ω ς στην α π λ ή συνεργασία έτσι και στη βιοτεχνία ο δρων οργανισμός της εργασίας είναι μια μορφή ύπαρξης του κεφαλαίου. Η παραγωγ ική δύναμη π ο υ ξεπηδάει λο ιπόν α π ό το συνδυασμό των εργασιών, εμφανίζεται σαν παραγωγ ική δύναμη του κεφαλαίου. Όμως , ενώ η α π λ ή συνεργασία δεν μεταβάλλει γενικά τον τ ρ ό π ο με τον οπο ίο δουλεύει κάθε άτομο, η βιοτεχνία τον επαναστατ ικοποιε ί και σακατεύει τον εργάτη. Μη μπορώντας να παράγε ι κάτι αυτοτελώς, ο εργάτης καταντάει ένα α π λ ό γρανάζι μέσα στο κεφαλαιοκρατικό εργοτάξιο. Οι διανοητικές ικανότητες της εργασίας α ν α π τ ύ σ σονται μονόπλευρα ενώ εξαφανίζονται α π ό π ο λ λ έ ς άλλες πλευρές . Αποτέλεσμα του καταμερισμού της εργασίας στη βιοτεχνία: οι εργαζόμενοι αντικρύζουν το διανοητικό δυναμικό της εργασιακής διαδικασίας σαν ιδιότητα κ ά π ο ι ο υ άλλου και σαν εξουσιαστική δύναμη. Αυτή η διαδικασία χωρισμού αρχίζει μαζί με τη συνεργασία, αναπτύσσετα ι στη βιοτεχνία και ολοκληρώνεται στη σύγχρονη βιομηχανία, η ο π ο ί α δ ιαχωρίζει την επ ιστήμη σαν μια παραγωγ ική δύναμη ανεξάρτητη α π ό την εργασία, βάζοντάς την στην υπηρεσ ία του κεφαλα ί ου (σ. 3 7 7 ) ·

Ενδεικτικές παραθέσε ι ς α π ο σ π α σ μ ά τ ω ν (σ. 3 7 8 - 3 8 0 ) .

Α π ό τη μια μεριά η βιοτεχνία είναι μια ορισμένη οργάνωση της κοινωνικής εργασίας κι α π ό την άλλη δεν είναι π α ρ ά μια ιδιαίτερη μέθοδος α π ό σ π α σ η ς σχετικής υπεραξ ίας (σ. 381)· Η ιστορική της σημασία.

Εμπόδ ια στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας ακόμα και κατά την κλασική της περίοδο: ο περιορισμός του αριθμού των ανειδίκευτων εργατών σε σχέση με των εξειδικευμένων* ο

92


περιορισμός της εργασίας των γυναικόπαιδων εξαιτίας της αντίστασης των ανδρών* η εμμονή στις μεθόδους μαθητείας έως και π ρ ό σ φ α τ α , ακόμα κι όταν είναι περιττοί* η διαρκής ανυποταξ ία των εργατών, μιας και ο συλλογικός εργάτης δεν έχει ακόμα ένα πλα ίσ ιο ανεξάρτητο α π ό τους εργάτες* η με τανάστευση των εργατών (σ. 384)·

Εξάλλου, η βιομηχανία δεν κατόρθωσε να ε π α ν α σ τ α τ ι κ ο -ποιήσει το σύνολο της κοινωνικής παραγωγής , ούτε έστω ν α το καθυποτάξε ι . Η στενή τεχνική βάση της συγκρούεται με τις παραγωγικές απαιτήσεις , π ο υ η ίδια δημιούργησε. Έ τ σ ι έγιναν αναγκαίες οι μηχανές και η βιοτεχνία είχε κιόλας μάθει π ώ ς να τις φτιάχνει (σ. 385)·

4.

ΟΙ ΜΗΧΑΝΕΣ ΚΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

Α. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

Η επανάσταση στον τ ρ ό π ο παραγωγής , π ο υ ξεκίνησε στη βιοτεχνία με την εργασιακή δύναμη, εδώ έχει αφετηρία τ α εργαλεία ή παραγωγ ικά μέσα.

Κάθε ανεπτυγμένη μηχανική εγκατάσταση αποτελε ίτα ι α π ό :

(ι) Το μηχανισμό κίνησης" (2) το μηχανισμό μετάδοσης* (3) την εργαλειομηχανή ή εργασιομηχανή (σ. 3 8 8 ) . Η βιομηχανική ε π α ν ά σ τ α σ η του ι 8 ο υ αιώνα ξεκίνησε με

την εργασιομηχανή. Αυτό π ο υ τ η χαρακτηρίζει, είναι ότι το παραγωγικό μέσο -με μια περισσότερο ή λιγότερο τ ρ ο π ο ποιημένη μ ο ρ φ ή - περνάε ι α π ό τον ά ν θ ρ ω π ο στη μηχανή και δουλεύει σαν μηχανή κάτω α π ό την επ ίβλεψη του α ν θ ρ ώ π ο υ . Τελικά δεν έχει καμμιά σημασία αν κινητήρια δύναμη είναι ο άνθρωπος ή μια φυσική δύναμη. Η ε ιδοποιός δ ιαφορά βρίσκεται στο ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς χρησιμοποιεί τ α δικά του ό ρ -

93


γανα και μόνον, ενώ η μηχανή μπορεί ν α χρησιμοποιεί, μέσα σε ορισμένα όρια, όσα εργαλεία χρειάζονται (το ροδάνι είχε ι αδράχτι, η κλωστική μηχανή «Jenny» 12 έως ι8 αδράχτια).

Στο ροδάνι, η βιομηχανική επανάσταση δεν τροποπο ίησε αρχικά το ποδοκίνητο πεντάλι , δηλαδή την κινητήρια δ ύ ν α μη, αλλά το αδράχτι. Ο ά ν θ ρ ω π ο ς εξακολουθούσε να είναι η κινητήρια δύναμη κι επ ιστάτης της μηχανής. Απεναντ ίας η ε π α ν ά σ τ α σ η της εργασιομηχανής έκανε αναγκαία την τελε ιοπ ο ί η σ η της ατμομηχανής και στη συνέχεια τ η χρησιμοποίησε (σ. 3 8 9 - 3 9 ° ) ' επ ίσης σ. 3 9 Ι " 3 9 2 ·

Έχουμε δυο είδη μηχανικής εγκατάστασης στη σύγχρονη βιομηχανία:

(ι) Είτε συνεργασία ομοειδών μηχανών (μηχανές ύ φ α ν σης, μηχανές δ ιπλώματος , π ο υ συνδυάζουν τ η δουλειά π ο λ λ ώ ν επιμέρους εργατών μέσ' α π ό το συνδυασμό π ο λ λ ώ ν διαφορετικών εργαλείων). Εδώ η τεχνική ενό τητα επιτυγχάνεται μέσα α π ό τ η δύναμη μετάδοσης ή την κινητήρια δύναμη.

(2) Είτε σύστημα μηχανών, συνδυασμός διαφορετικών επ ί μέρους μηχανών (μηχανικός αργαλειός).

Φυσική βάση της σύγχρονης βιομηχανίας είναι ο βιοτεχνικός καταμερισμός εργασίας. Αλλά η βιοτεχνία και η βιομηχανία δ ιαφέρουν ουσιαστικά. Στη βιοτεχνία, κάθε επιμέρους διαδικασία έ π ρ ε π ε να προσαρμοστε ί στον εργαζόμενο. Αυτό δεν είναι π ι α αναγκαίο στη σύγχρονη βιομηχανία: η εργασιακή διαδικασία μπορεί ν ' αναλυθεί αντικειμενικά στα σ υ σ τ α τικά μέρη της, κι αυτό αναλαμβάνει να το κάνει η επ ιστήμη ή η τεχνική εμπειρία, ώστε ν α το αναλάβουν στη συνέχεια οι μηχανές. Εδώ η ποσοτ ική σχέση ανάμεσα στις διαφορετικές ομάδες εργατών γίνεται σχέση μεταξύ των διαφορετικών ομάδων μηχανών (σ. 395)·

Και στις δυο περ ιπτώσε ι ς το εργοστάσιο αποτελε ί ένα μεγάλο μηχανικό αυτόματο (που μόνο π ρ ό σ φ α τ α τελε ιοπο ιήθηκε σε τέτοιο βαθμό) κι α υ τ ή είναι η μορφή π ο υ του αρμόζει (σ. 396)· Η π ι ο εξελιγμένη μορφή του είναι η εγκατάσταση

9 4


αυτόματων μηχανών, π ο υ κατάργησε τη χειροτεχνική και βιοτεχνική βάση της μεγάλης βιομηχανίας και δημιούργησε την ολοκληρωμένη μορφή της βιομηχανικής παραγωγής (σ. 3 9 ^ -397)·

Σύνδεση μεταξύ της επαναστατ ικοπο ίησης των δ ιαφόρων κλάδων και των μέσων παραγωγής (σ. 3 9 8 - 3 9 9 ) ·

Στη βιοτεχνία ο συνδυασμός των εργατών είναι υποκε ιμε νικός. Στη βιομηχανία υπάρχε ι ένας αντικειμενικός μηχανικός παραγωγικός οργανισμός, τον οποίον βρίσκει έτοιμο α π έ ν α ντι του ο εργάτης και π ο υ μπορεί να λειτουργήσει μόνο μέσ' α π ό συλλογική εργασία. Ο συνεργατικός χαρακτήρας της ε ρ γασιακής διαδικασίας είναι π λ έ ο ν μια τεχνική αναγκαιότητα (σ. 4°0·

Οι παραγωγικές δυνάμεις π ο υ απορρέουν α π ό τη συνεργασία και τον καταμερισμό της εργασίας, δεν κοστίζουν τ ί π ο τ ε στο κεφάλαιο . Οι φυσικές δυνάμεις (ατμός, νερό) ε π ί σης δεν του στοιχίζουν τ ίποτα . Ούτε κι οι δυνάμεις π ο υ α ν α καλύπτε ι η επιστήμη. Ό μ ω ς αυτές εδώ οι δυνάμεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνον αν υπάρχε ι ένας π ο λ υ δ ά π α ν ο ς και κατάλληλος εξοπλισμός. Παρομοίως, οι εργασιομηχανές κοστίζουν π ο λ ύ περισσότερο α π ό τα π α λ ι ά εργαλεία. Ό μ ω ς αυτές οι μηχανές έχουν π ο λ ύ μεγαλύτερο χρόνο ζωής και π ε δίο παραγωγικής δράσης α π ό τα εργαλεία. Επομένως μεταβιβάζουν στα προ ϊόντα τους συγκριτικά π ο λ ύ μικρότερη π ο σ ό τητα αξίας α π ' όση τα εργαλεία. Έτσ ι οι μηχανές λειτουργούν σχεδόν δωρεάν σε σχέση με το εργαλείο (σ. 4 0 2 - 4 0 2 ) .

Η μείωση του κόστους μέσ' α π ό τ η συγκεντροποίηση της παραγωγής είναι π ο λ ύ μεγαλύτερη στη σύγχρονη βιομηχανία α π ' ό,τι στην βιοτεχνία (σ. 4°3) ·

Οι τιμές των μηχανοποίητων προϊόντων αποδε ικνύουν π ό σ ο π ο λ ύ έρριξε η μηχανή το κόστος της παραγωγής . Α π ο δεικνύουν επ ίσης ότι το π ο σ ο σ τ ό αξίας π ο υ οφείλεται στα παραγωγ ικά εργαλεία αυξάνεται μεν σχετικά, αλλά μειώνεται απόλυτα . Η παραγωγικότητα της μηχανής μετριέται με το βαθμό στον οποίον αντ ικαθιστά την ανθρώπινη εργασία.

9 5


Παραδείγματα (σ. 4 ° 5 _ 4 ° 7 ) ·

Ας υποθέσουμε π ω ς ένα ατμοκίνητο αλέτρι αντ ικαθιστά 150 εργάτες, π ο υ ο ετήσιος μισθός τους φτάνει τις 3·οοο £. Αυτός ο ετήσιος μισθός δεν αντ ιπροσωπεύε ι όλη την εργασία τους, αλλά μόνο την αναγκαία εργασιακή δύναμη και βέβαια καθόλου την υπερεργασία τους. Αν όμως το ατμοκίνητο α λ έ τρι στοιχίζει 3·οοο £> αυτές οι 3>οοο £ είναι πραγματ ικά η χρηματική έκφραση όλης της εργασίας π ο υ εμπεριέχεται σε αυτό. Ό τ α ν λο ιπόν η μηχανή στοιχίζει όσο κι η εργασιακή δύναμη την οπο ία αντικαθιστά, τότε η ανθρώπινη εργασία π ο υ εμπεριέχεται σ' αυτήν είναι π ά ν τ ο τ ε π ο λ ύ λιγότερη α π ό εκείνη την ο π ο ί α αντ ικαθιστά (σ. 4 ° 7 ) ·

Η μηχανή ως μέσο γ ια τη μείωση του κόστους της π α ραγωγής π ρ έ π ε ι να κοστίζει λιγότερο α π ό την εργασία π ο υ αντικαθιστά. Για το κεφάλαιο όμως, η αξία της π ρ έ π ε ι ν α είναι μικρότερη α π ό την εργασιακή δύναμη π ο υ αντικαθιστά. Επομένως, μηχανές π ο υ δεν α π ο φ έ ρ ο υ ν κέρδη στην Αγγλία μπορεί ν α είναι κερδοφόρες στην Αμερική - π.χ. μηχανές π ο υ σ π ά ζ ο υ ν την πέτρα . Άρα: έπε ι τα α π ό ορισμένους νομικούς περιορισμούς, μπορεί ξαφνικά να μπουν σε χρήση μηχανές π ο υ προηγουμένως δεν ήταν αποδοτ ικές γ ια το κεφάλαιο (σ. 4 0 8 - 4 0 9 ) .

Β. Η ΙΔΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

Εφόσον οι μηχανές εμπεριέχουν την κινητήρια δύναμή τους, η αξία της μυϊκής δύναμης πέφτε ι . Εργασία των γυνα ικό πα ιδων . Άμεση αύξηση του αριθμού των μισθωτών εργαζόμενων με την ένταξη όλων των μελών της οικογένειας, π ο υ προηγουμένως δεν εργάζονταν ως μισθωτοί. Έ τ σ ι η αξία της ανθρώπινης εργασιακής δύναμης απλώνετα ι σε όλη την ο ι κογένεια, δηλαδή πέφτε ι . Τώρα π ια , προκειμένου να ζήσει μια οικογένεια, π ρ έ π ε ι 4 εργασιακές δυνάμεις αντί μίας όχι

9 6


μόνο να εργάζονται, αλλά να υπερεργάζονται γ ια λογαριασμό του κεφαλαίου. Έ τ σ ι αυξάνεται ο βαθμός της εκμετάλλευσης μαζί με τ η διεύρυνση του ανθρώπινου εκμεταλλεύσιμου υλικού (σ. 4 1 0 ) ·

Προηγουμένως, η αγορά κι η π ώ λ η σ η της εργασιακής δ ύ ναμης ήταν μια σχέση μεταξύ ελεύθερων ενήλικων π ρ ο σ ώ π ω ν . Τώρα εξαγοράζονται και οι ανήλικοι ή τ α παιδ ιά . Ο ε ρ γάτης πουλάε ι π ι α τη γυναίκα του και το πα ιδ ί του - γίνεται δουλέμπορος . Παραδείγματα (σ. 4 Ι Ι _ 4 1 2 ) ·

Ηθική κ α τ ά π τ ω σ η (σ. 4 Ι 4 _ 4 Ι 5 ) · Εκπα ιδευτ ική νομοθεσία και αντ ίσταση των χειροτεχνών (σ. 4 Ι 5 - 4 Ι 7 ) ·

Η είσοδος των γυναικών και των πα ιδ ιών στο εργοστάσιο σ π ά ε ι τελικά την αντ ίσταση των ανδρών εργατών απέναντ ι στην κυριαρχία του κεφαλαίου (σ. 4^)·

Αν οι μηχανές μειώνουν τον χρόνο εργασίας π ο υ είναι απαραίτητος γ ια την π α ρ α γ ω γ ή ενός αντικειμένου, στα χέρια του κεφαλαίου γίνονται το ισχυρότερο ό π λ ο γ ια την π α ρ ά τ α ση της εργάσιμης ημέρας π ο λ ύ π έ ρ α α π ό κάθε φυσικό όριο. Α π ό τη μια μεριά δημιουργούν νέες συνθήκες, π ο υ ε π ι τ ρ έ π ο υ ν κάτι τέτοιο στο κεφάλαιο , κι α π ό την άλλη δίνουν νέα κίνητρα π ρ ο ς αυτή την κατεύθυνση.

Οι μηχανές έχουν τ η δυνατότητα να κινούνται ατέρμονα. Περιορίζονται μόνον α π ό την αδυναμία και τ α φυσ ικά όρια της επ ιβλέπουσας ανθρώπινης εργασιακής δύναμης. Μια μ η χανή π ο υ φθείρεται σε 7,5 Χ(?°ν ι α δουλεύοντας 2ο ώρες την ημέρα, απορροφάε ι στο μισό χρόνο γ ια τον κεφαλαιοκράτη τόση υπερεργασία, όση μια άλλη π ο υ θ α φθαρεί σε 15 χ ρ ό ν ια δουλεύοντας ίο ώρες την ημέρα (σ. ^ 9 ) -

Έτσ ι η, τ ρ ό π ο ς του λέγειν, «ηθική» φ θ ο ρ ά της μηχανής [εξαιτίας της π τ ώ σ η ς της ανταλλακτικής αξίας της] είναι λ ι γότερο παρακινδυνευμένη (σ. 4 2 ° ) ·

Επιπλέον : μεγάλη π ο σ ό τ η τ α εργασίας απορροφάτα ι χ ω ρίς ν ' αυξάνονται οι επενδύσεις σε κτιριακές εγκαταστάσεις και μηχανές. Έ τ σ ι όχι μόνον αυξάνεται η υπεραξ ία μέσω π α ράτασης της εργάσιμης ημέρας, αλλά μειώνονται αναλόγως

97


και τα έξοδα π ο υ απα ιτούντα ι γι ' αυτήν. Αυτή η π α ρ ά τ α σ η έχει αποφασιστ ικότερη σημασία στη μεγάλη βιομηχανία, δ ι ότι εδώ το π ο σ ο σ τ ό του σταθερού κεφαλαίου είναι γενικά μεγαλύτερο (σ. 4 2 1 ) ·

Κατά την π ρ ώ τ η περ ίοδο της εκμηχάνισης, όταν ακόμα έχει μονοπωλιακό χαρακτήρα, τ α κέρδη είναι τεράστια. Ο π ό τε μεγαλώνει κι η δ ίψα γ ια περισσότερα, γ ια απεριόριστη π α ρ ά τ α σ η της εργάσιμης ημέρας. Καθώς όμως γενικεύεται η χρήση των μηχανών, αυτή η μονοπώληση των κερδών εξαφανίζεται κι επιβάλλεται ο νόμος, ο οπο ίος καθορίζει π ω ς η υπεραξ ία δεν πηγάζει α π ό την εργασία π ο υ έχουν αντ ι καταστήσει οι μηχανές, αλλά α π ό την εργασία π ο υ αυτές απασχολούν* δηλαδή α π ό το μεταβλητό κεφάλαιο . Έχουμε λο ιπόν να κάνουμε εδώ με μια εγγενή αντ ίφαση της κεφαλα ι -οκρατικής χρήσης των μηχανών: γ ια μια ορισμένη μάζα κ ε φ α λαίου, μεγεθύνουν τον ένα π α ρ ά γ ο ν τ α της υπεραξ ίας του (το π ο σ ο σ τ ό υπεραξίας) μειώνοντας τον άλλο (τον αριθμό των εργατών). Α π ό τ η στιγμή π ο υ η αξία ενός μηχανοποίητου εμπορεύματος γίνεται η ρυθμιστική κοινωνική αξία του, αυτή η αντ ίφαση έρχεται στο φ ω ς και ταυτόχρονα σπρώχνει στην π α ρ ά τ α σ η της εργάσιμης ημέρας (σ. 4 2 2 _ 4 2 3 ) ·

Η εκμηχάνιση, με την α π ό λ υ σ η των εργατών π ο υ αντ ι καθιστούν οι μηχανές και την ένταξη στην π α ρ α γ ω γ ή των γυναικόπαιδων, παράγε ι ένα παραπαν ίσ ιο εργατικό π λ η θ υ σμό π ο υ αναγκάζεται να υ π α κ ο ύ ε ι στο νόμο του κεφαλαίου. Έτσ ι η εκμηχάνιση ανατρέπει όλα τα ηθ ικά και φυσ ικά όρια της εργάσιμης ημέρας. Έχουμε λο ιπόν το π α ρ ά δ ο ξ ο ότι το ισχυρότερο μέσο γ ια τ η συντόμευση του χρόνου εργασίας είναι ταυτόχρονα και το π ι ο αποτελεσματικό μέσο γ ια τ η με τ α τ ρ ο π ή ολόκληρης της ζωής του εργάτη και της οικογένειάς του σε διαθέσιμο εργάσιμο χρόνο π ο υ αυξάνει την αξία του κεφαλαίου (σ. 4 2 3)·

Έχουμε ήδη εξετάσει με ποιόν τρόπο αντιδρά εδώ η κοινωνία καθορίζοντας την κανονική εργάσιμη ημέρα. Σ' αυτή τη βάση αναπτύσσεται τώρα η εντατικοποίηση της εργασίας (σ. 4 2 4)·

9 8


Αρχικά με την αύξηση της ταχύτητας των μηχανών ε ν τ α τικοποιείται η δουλειά και ταυτόχρονα παρατείνεται ο χ ρ ό νος εργασίας. Σύντομα όμως έρχεται μια στιγμή ό π ο υ το ένα αποκλείε ι το άλλο. Ό τ α ν μειωθεί ο εργάσιμος χρόνος, τότε μπορεί ν ' αυξηθεί μόνον η ένταση της δουλειάς. Μέσα σε ίο ώρες θ α γίνει εντατικά μια δουλειά, π ο υ κάτω α π ό κανονικές συνθήκες χρειαζόταν 12 ώρες. Αυτή η εντατικοποιημένη εργάσιμη ημέρα λογαριάζεται ότι ισχυροποιεί την εργασιακή δύναμη. Έ τ σ ι η εργασία δεν μετριέται α π λ ώ ς α π ό το χρόνο εργασίας αλλά α π ό την έντασή της (σ. 4 2 5 ) · Σε 5 ώρες α ν α γκαίας εργασίας συν 5 ώρες υπερεργασίας παράγετα ι η ίδια υπεραξ ία π ο υ θ α παραγόταν με 6 ώρες αναγκαίας συν 6 ώρες υπερεργασίας χαμηλότερης έντασης (σ. 4 2 5 ) ·

Με ποιο τρόπο εντατικοποιείται η εργασία; Έχουμε α π ο δείξει ότι στη βιοτεχνία (υποσημείωση 159» σ · 4 2 6 ) > π·Χ· τ η ν

αγγειοπλαστική, κ.λπ., αρκεί η α π λ ή συντόμευση της εργάσιμης ημέρας γ ια ν ' αυξηθεί στο έ π α κ ρ ο η παραγωγ ικότητα της εργασίας. Αυτό είναι ακόμα π ι ο σίγουρο στη μηχανική εργασία. Αλλά: βλ. την απόδε ιξη του R. Gardner (σ. 4 2 6 - 4 2 7 ) ·

Μόλις κατοχυρωθεί δια νόμου η συντόμευση της εργάσιμης ημέρας, η μηχανή έρχεται σαν το μέσο εκείνο, με το οπο ίο το κεφάλαιο α π ο μ υ ζ ά περ ισσότερη εντατικοποιημένη εργασία α π ό τον εργάτη, είτε χάρη στην αύξηση της τ α χ ύ τ η τας, είτε με τη χρησιμοποίηση λιγότερων εργατικών χεριών σε σχέση με τον αριθμό των μηχανών (σ. 4 2 7 ) · Παραδείγματα (σ. 4 2 8 ~ 4 3 1 ) · Είναι π ρ ο φ α ν έ ς π ω ς ο πλουτ ισμός κι η ε π έ κ τ α σ η του εργοστάσιου αναπτύσσοντα ι ταυτόχρονα μέσα σ' αυτό το πλα ίσ ιο (σ. 4 3 2 _ 4 3 3 ) ·

Γ. ΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΟΥ ΜΟΡΦΗ

Στο εργοστάσιο η μηχανή αναλαμβάνει τον κατάλληλο χε ι ρισμό των εργαλείων. Έ τ σ ι καταργούνται εδώ οι πο ιοτ ικές δ ιαφορές της εργασίας, π ο υ είχαν αναπτυχθε ί με τη β ιο-

99


τεχνία. Η εργασία ισοπεδώνεται όλο και περισσότερο, με μόνη το π ο λ ύ π ο λ ύ δ ιαφοροπο ίηση α υ τ ή μεταξύ ηλικιών και φύλου . Ο καταμερισμός της εργασίας συνίσταται εδώ σε μια κατανομή των εργατών στις ειδικευμένες μηχανές και οι εργάτες χωρίζονται σε βασικούς (εκείνους π ο υ χειρίζονται τ ις εργαλειομηχανές) και βοηθούς (αν και αυτό ισχύει μόνο γ ια τις αυτόματες κλωστικές μηχανές Jenny, λιγότερο γ ια τις Throstle [βάτερ] κι ελάχιστα γ ια το μηχανικό αργαλειό Mule) - π ρ έ π ε ι να προσθέσουμε τους επ ιστάτες , τους μηχανικούς κι αποθηκάριους , τους συντηρητές, κ .λπ. Έχουμε δηλαδή να κάνουμε με μια τάξη, π ο υ μόνον εξωτερικά ενώνεται στο εργοστάσιο (σ. 43^ -437) ·

Η αναγκαιότητα προσαρμογής του εργάτη στη συνεχή κίνηση ενός αυτόματου μηχανισμού επιβάλλει την τεχνική εκπα ίδευση α π ό την πα ιδ ική ηλικία, χωρίς όμως αυτό να συνεπάγετα ι ότι ο εργάτης παραμένε ι ισόβια σε μια και μόνη α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ή δουλειά, ό π ω ς συνέβαινε στη βιοτεχνία. Το π ρ ο σ ω π ι κ ό μπορεί ν ' αλλάζει ακόμα και στην ίδια εργαλειο-μηχανή (Relay system: αλλαγή βάρδιας) κι επε ιδή χρειάζεται ελάχιστος κ ό π ο ς για να εκπαιδευτε ί κανείς στο χειρισμό των μηχανών, οι ίδιοι εργάτες μπορεί ν α δουλεύουν σε δ ιαφορε τ ικά είδη μηχανών. Η εργασία των βοηθών είτε είναι π ο λ ύ α π λ έ ς δουλειές, είτε αντικαθίσταται όλο και περισσότερο α π ό μηχανές. Ωστόσο ο βιοτεχνικός καταμερισμός της εργασίας διαιωνίζεται μέσα στο εργοστάσιο και γίνεται ισχυρότατο ό π λ ο εκμετάλλευσης στα χέρια του κεφαλαίου. Ο εργάτης γίνεται ισόβιο εξάρτημα μιας αποσπασματ ικής , εξειδικευμένης μηχανής (σ. 43^)·

Ό π ω ς το έχουμε δει μέχρι στιγμής, όλη η κεφαλαιοκρατ ι -κή π α ρ α γ ω γ ή δεν είναι μόνο μια εργασιακή διαδικασία αλλά και μια διαδικασία αύξησης της αξίας του κεφαλαίου . Κοινό σημείο κάθε κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι ότι ο εργάτης δεν χρησιμοποιεί ο ίδιος τ α μέσα εργασίας, αλλά αντ ίθε τ α τον χρησιμοποιούν εκείνα. Μόνον όμως μέσ' α π ό την ε κ μηχάνιση α υ τ ή η δ ιαστροφή γίνεται μια τεχνική, χε ιροπιαστή

ιοο


πραγματικότητα. Μέσα α π ό τη μετατροπή του σε αυτόματο σε όλη την εργασιακή διαδικασία, το ίδιο το εργαλείο δ ο υ λειάς υψώνετα ι απέναντ ι στον εργάτη σαν κεφάλαιο , δ η λαδή σαν νεκρή εργασία π ο υ κυριαρχεί π ά ν ω στη ζωντανή εργασία και την απομ υζά έως τέλους. Ό π ω ς το έχουμε πε ι , οι διανοητικές δυνάμεις της παραγωγικής διαδικασίας ε μ φ α νίζονται σαν εξουσία του κεφαλαίου π ά ν ω στην εργασία. Η επ ί μέρους δεξιότητα του μεμονωμένου χειριστή της μηχανής εξαντλείται σαν κάτι το ασήμαντο σε σύγκριση με την ε π ι στήμη, με τις τεράστιες φυσικές δυνάμεις και την κοινωνική μάζα της εργασίας, π ο υ ενσωματώνονται στο σύστημα των μηχανών (σ. 439)· Πειθαρχία «με το βούρδουλα» μέσα στο εργοστάσιο, εργοστασιακός κώδικας (σ. 4 4 ° _ 4 4 θ · Οι υλικές συνθήκες του εργοστασίου (σ. 44 2 _ 443)·

Δ. Η Π Α Λ Η ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΜΗΧΑΝΙΣΗ

Η π ά λ η αυτή , π ο υ υπάρχε ι α π ό τις καταβολές της κεφαλα ι -οκρατικής κοινωνικής σχέσης, εμφανίζεται αρχικά σαν μια εξέγερση εναντίον της μηχανής π ά ν ω στην υλική βάση του κεφαλαιοκρατικού τ ρ ό π ο υ παραγωγής . Αργαλειοί ταινιών (σ. 444~445)· Οι Λουδίτες (σ. 445)· Μόνον αργότερα οι εργάτες αρχίζουν να διακρίνουν τ α υλικά μέσα παραγωγής α π ό την κοινωνική μορφή της εκμετάλλευσης τους.

Στη βιοτεχνία, ο βελτιωμένος καταμερισμός της εργασίας δεν ήταν π α ρ ά ένα μέσον π ο υ αναπλήρωνε εικονικά τους εργαζόμενους (σ. 445 - 446)· (Αποδιάρθρωση της γεωργίας, εσωτερική μετανάστευση, σ. 44^)· Με την εκβιομηχάνιση, ο εργάτης πραγματ ικά εκτοπίζεται καθώς οι μηχανές τον α ν τ α γωνίζονται άμεσα. Βαμβακοϋφαντουργοί (σ. 447)· Παρομοίως στην Ινδία (σ. 44^)· Αυτό συμβαίνει α κ α τ ά π α υ σ τ α , διότι η εκβιομηχάνιση αναζητάει δ ιαρκώς νέες σφαίρες παραγωγής . Η αυτοτελής κι αποξενωμένη μορφή π ο υ δίνει στα π α ρ α γ ω -

ιοι


γικά μέσα η κεωαλαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή χρησιμοποιώντας τα εναντίον του εργαζόμενου, εξελίσσεται σε σκληρό α ν τ α γωνισμό. Γι' αυτό και ο εργαζόμενος εξεγείρεται π ρ ώ τ α εναντίον των εργαλείων δουλειάς (σ. 4 4 8 ) .

Λεπτομέρειες π ά ν ω στον εκτοπισμό των εργατών α π ό τις μηχανές (σ. 4 4 8 - 4 4 9 ) · Η μηχανή ως μέσο για να σπάσε ι η αντ ίσταση των εργατών εναντίον του κεφαλαίου με τον εκτοπισμό τους (σ. 449~454)·

Οι αστοί οικονομολόγοι ισχυρίζονται π ω ς η μηχανή, ε κ τ ο π ί ζοντας τους εργάτες, απελευθερώνε ι την ίδια στιγμή κ ε φάλαιο , το οποίο μπορεί να τους απασχολήσει . Απεναντ ίας όμως, κάθε φορά π ο υ εισάγεται μια μηχανή στην π α ρ α γ ω γ ή το κεφάλαιο δεσμεύεται, μειώνοντας το μεταβλητό σκέλος του κι αυξάνοντας το σταθερό. Η εκμηχάνιση δεν κάνει λο ι π ό ν τ ί ποτε άλλο α π ό το να μειώνει την ικανότητα του κ ε φαλα ίου ν ' απασχολε ί εργάτες. Μ' αυτό τον τ ρ ό π ο πράγματ ι (κι αυτό εννοούν οι απολογητές της κεφαλαιοκρατίας) δεν απελευθερώνετα ι κεφάλαιο αλλά τα μέσα συντήρησης των απολυμένων εργατών. Οι εργάτες αποκόβοντα ι α π ό τ α μέσα συντήρησής τους κι αυτό εκφράζουν οι απολογητές όταν λένε π ω ς η μηχανή απελευθερώνε ι μέσα συντήρησης των εργατών (σ. 454~455)·

Περαιτέρω εξέλιξη αυτής της διαδικασίας (πολύ καλό για την Fortnightly2) (σ. 4 5 6 _ 4 5 7 ) :

0 ανταγωνισμός, π ο υ είναι α ν α π ό σ π α σ τ ο ς α π ό την κεφαλαιοκρατ ική χρησιμοποίηση των μηχανών, είναι α ν ύ π α ρ κ τ ο ς γ ια τους απολογητές , διότι δεν π ρ ο κ ύ π τ ε ι α π ό τις ίδιες τις μηχανές αλλά α π ό την κ ε φαλαιοκρατ ική χρησιμοποίησή τους (σ. 458)·

Ε π έ κ τ α σ η της παραγωγής άμεσα κι έμμεσα χάρη στις μ η χανές και επομένως αύξηση του αριθμού των α π α σ χ ο λ ο ύ μενων εργατών: ορυχεία, σκλάβοι στις βαμβακοφυτείες των νότιων Πολιτειών των Η.Π.Α . , κ .λπ. Α π ό την άλλη μεριά, στην

2 Fortnightly Review: το περιοδικό στο οποίο δημοσιεύτηκε η «Σύνοψη» [σ.τ.μ.]

Ι02


Ιρλανδία και τ η Σκωτία διώχνονται α π ό την ύ π α ι θ ρ ο όσοι ασχολούνταν με τα πρόβατα , ώστε να ικανοποιηθούν οι ε π ι ταγές των εριοβιομηχάνων (σ. 4 5 9 _ 4 6 ° ) ·

Η μηχανική π α ρ α γ ω γ ή οξύνει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας π ο λ ύ περισσότερο α π ό τ η βιοτεχνία (σ. 4 6 1 ) .

Ε. ΜΗΧΑΝΕΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Πρώτο αποτέλεσμα της εκμηχάνισης: αύξηση της υπεραξ ίας με ταυτόχρονη αύξηση της μάζας των προϊόντων, στα ο π ο ί α ενσωματώνεται η υπεραξ ία κι α π ό την ο π ο ί α ζει η κ ε φ α λ α ι -οκρατική τάξη κι οι συνοδοιπόροι της. Επομένως, αύξηση του αριθμού των κεφαλαιοκρατών και ζήτηση γ ια νέα ε ίδη πολυτελε ίας και των μέσων π ο υ τ α παράγουν . Αύξηση της παραγωγής ειδών πολυτελε ίας και μέσων συγκοινωνίας (που π α ρ ' όλα α υ τ ά α π ο ρ ρ ο φ ο ύ ν π ο λ ύ λίγη εργασιακή δύναμη στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες - απόδειξη, σ. 462)·

Τελικά μεγαλώνει η υπηρετ ική τάξη, οι σύγχρονοι οικιακοί δούλοι, π ο υ το δυναμικό τους στελεχώνεται α π ό τους α π ο λυμένους εργάτες (σ. 463)· Στατιστικά στοιχεία.

Οικονομικές αντιφάσεις (σ. 464)·

Οι μηχανές παρέχουν τ η δυνατότητα για α π ό λ υ τ η αύξηση της μάζας εργασίας σ' ένα κλάδο. Ιδιότητες αυτής της δ ιαδι κασίας (σ. 465)·

Τεράστια ελαστικότητα, δυνατότητα γ ια ξαφνική ε π έ κ τ α ση της μεγάλης βιομηχανίας σε καταιγιστικό βαθμό α ν ά π τ υ ξης (σ. 4^7)· Αντίδραση στις χώρες π ο υ π α ρ ά γ ο υ ν π ρ ώ τ ε ς ύλες. Μετανάστευση εξαιτίας της α π ό λ υ σ η ς εργατών. Διεθνής καταμερισμός της εργασίας στις βιομηχανικές και τ ις αγροτικές χώρες. Περιοδική εναλλαγή κρίσεων και ευημερίας (σ. 4 7 ° ) · Σ ' α υ τ ή τ η διαδικασία επέκτασης οι εργάτες ά λ λ ο τε α π ω θ ο ύ ν τ α ι κι άλλοτε προσελκύονται (σ. 4 7 0· Ιστορικές λεπτομέρειες (σ. 4 7 2 _ 4 7 5 ) ·

Κατάργηση της συνεργασίας και της βιοτεχνίας α π ό τ η

ιο3


βιομηχανία (και τ α ενδιάμεσα στάδια, σ. 4 7 6 - 4 7 7 ) · Επίσης: κατάργηση των παραγωγικών μονάδων π ο υ δεν δουλεύουν εργοστασιακά όλοι οι εργοστασιακοί κλάδοι προσαρμόζονται στο π ν ε ύ μ α της μεγάλης βιομηχανίας - η οικιακή βιοτεχνία γίνεται εξωτερικό παράρτημα του εργοστασίου (σ. 4 7 7 ) · Στην οικιακή και τη σύγχρονη βιοτεχνία η εκμετάλλευση είναι π ι ο αναίσχυντη α π ' ό,τι στα ίδια τ α εργοστάσια (σ. 478)· Π α ρ α δείγματα: τ υ π ο γ ρ α φ ε ί α του Λονδίνου (σ. 4 8 0 ) , βιβλιοδεσία, δ ιαλογή των κουρελιών (σ. 4 8 0 ) , τουβλοποι ία (σ. 4 8 0 ) . Οικιακή βιοτεχνία: δαντελοποι ΐα (σ. 4 8 3 ) , πλεκτ ική ψάθινων ειδών (σ. 4 8 6 ) . Μετατροπή της σε εργοστασιακή π α ρ α γ ω γ ή με α π ε ριόριστη εκμετάλλευση: η π α ρ α γ ω γ ή ειδών ιματισμού με τ η ραπτομηχανή (σ. 487)· Π επ ιτάχυνση αυτής της μετατροπής με το Συμπληρωματικό Νόμο για τ α Εργοστάσια (Factory Acts Extension Act), π ο υ έβαλε τέλος στην έως τότε α π ε ρ ι ό ριστη εκμετάλλευση (σ. 493)· Παραδείγματα: αγγε ιοπλαστ ική (σ. 4 9 3 ) ' π α ρ α γ ω γ ή σπίρτων (σ. 493)· Πώς έδρασαν ε π ι π λ έ ο ν οι Νόμοι γ ια τα Εργοστάσια π ά ν ω στη δουλειά π ο υ γινόταν χωρίς αυστηρούς ρυθμούς εξαιτίας των συνηθειών των ε ρ γατών, των εποχών και των συρμών (σ. 497)· Περίοδοι εξαντλητικής δουλειάς και περίοδοι χαλάρωσης ανάλογα με τις εποχές στην οικιακή π α ρ α γ ω γ ή και τ η βιοτεχνία (σ. 497)·

Διατάξεις γ ια την υγεία στους Νόμους γ ια τ α Εργοστάσια (σ. 498)· Διατάξεις γ ια την εκπα ίδευση (σ. 5 ° ° ) ·

Απολύσε ι ς εργατών α π λ ώ ς και μόνον εξαιτίας της ηλικίας τους α π ό τ η στιγμή π ο υ ενηλικιώνονται και δεν μπορούν π ι α να δουλέψουν, ούτε και να ζουν με μισθούς ανηλίκων, ενώ την ίδια στιγμή δεν τους δίνεται η δυνατότητα να μάθουν κ ά π ο ι ο άλλο επάγγελμα (σ. 5 ° 2 ) ·

Η σύγχρονη βιομηχανία μετατρέπει την παραγωγ ική δ ι αδικασία σε συνειδητή εφαρμογή των φυσικών νόμων και διαλύει τ α mystères 3 και την π α ρ α δ ο σ ι α κ ή α π ο λ ί θ ω σ η της βιοτεχνίας και της χειροτεχνίας. Γι' αυτό , μόνον η σύγχρονη βιομηχανία είναι επαναστατ ική απέναντ ι στις παλ ιότερες μορφές (σ. 5 ° 3 ) · Σαν κεφαλαιοκρατ ική μορφή όμως, δ ια ιω-

ιο4


νίζει τον αποστεωμένο καταμερισμό της εργασίας και σ α κ α τεύει τον εργάτη, στο βαθμό π ο υ ανατρέπει καθημερινά τις π α λ ι έ ς βάσεις του π α λ ι ο ύ καταμερισμού εργασίας. Α π ό την άλλη μεριά, σ' αυτήν ακριβώς την ανατρεπτ ικότητά της, στο ότι τροποπο ι ε ί αναγκαστικά τις δραστηριότητες του ίδιου εργάτη, βρίσκεται τόσο η άκρατη επ ιθετ ικότητα της σ ύ γ χρονης βιομηχανίας όσο και οι δυνατότητες γ ια κοινωνική ε π α ν ά σ τ α σ η (σ. 5°5) ·

Η ανάγκη επέκτασης της εργοστασιακής νομοθεσίας σε όλους τους κλάδους , π ο υ δεν δουλεύουν σ' εργοστασιακή βάση (σ. 5 ° 7 ) · Ο Νόμος του 1 8 6 7 (σ. 5°9)· Ορυχεία, υ π ο σ η μείωση (σ. 5 1 2 ) ·

Οι Νόμοι γ ια τ α Εργοστάσια συγκεντροποιούν το κ ε φ ά λαιο και το εργοστασιακό σύστημα. Γενίκευση της εργοστασιακής παραγωγής κι επομένως της κλασικής μορφής της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής . Ό ξ υ ν σ η των εσωτερικών της αντιφάσεων, ωρίμανση των στοιχείων π ο υ απα ιτούντα ι γ ια την ανατροπή της π α λ ι ά ς κοινωνίας και των στοιχείων π ο υ διαμορφώνουν την καινούργια (σ. 5 ΐ 9 - 5 2 ° ) ·

Γεωργία. Εδώ ο εκτοπισμός των εργατών εξαιτίας των μηχανών είναι ακόμα οξύτερος. Ο γεωργός αντικαθίσταται α π ό τον αγρεργάτη. Καταστροφή της αγροτικής οικιακής βιοτεχνίας. Ό ξ υ ν σ η της αντίθεσης μεταξύ της Πόλης και της Υπαίθρου. Διασκορπισμός κι εξασθένηση των αγροτών, ενώ οι εργάτες της π ό λ η ς μειώνονται στο ελάχιστο. Την ίδια στ ιγμή καταλήστευση του εδάφους: η α π ο θ έ ω σ η του κ ε φ α λ α ι ο -κρατικού τ ρ ό π ο υ παραγωγής υπονομεύε ι όλες τ ις π λ ο υ τ ο παραγωγικές πηγές , τ η γ η και τον εργαζόμενο (σ. 5 2 Ι _ 5 2 3 ) ·

3 «Μυστήρια». Έτσι ονομάζονταν έως το ι8ο αιώνα τα διάφορα χειροτεχνικά επαγγέλματα, διότι μπορούσε να τα ασκήσει μόνον ο επαγγελματικά μυημένος [σ.τ.μ.]

ios


ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ

ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ

[το χειρόγραφο σταματάει εδώ]

ιο6

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Τα λακωνίζειν δεν είναι αυτό το οποίο ακριβώς νομίζεις, το να γράφει δηλαδή κάποιος λίγες λέξεις,

αλλά λίγες σχετικά με πάρα πολλά (θέματα). Έτσι εγώ και πολύ σύντομο στο λόγο ονομάζω τον Όμηρο και αξεπέραστο τον Αντίμαχο. Πώς; Κρίνοντας το μήκος

του λόγου ως προς τη θεματολογία και όχι με την ποσότητα των γραμμάτων.

Γρηγόριος Ναζιανζηνός

Η σύνοψη του π ρ ώ τ ο υ τόμου του «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ» α π ο τελεί τη λακωνική έκφραση ενός έργου 5 2 4 σελίδων, ό π ο υ π ο λ λ ά πράγματα δ ιατυπώνονται με περ ιληπτ ικό τρόπο .

Η έκδοση αυτής της εργασίας του Φρ. Ένγκελς στην ελ ληνική γλώσσα υπαγορεύετα ι α π ό την κρατούσα κοινωνική πραγματικότητα. Ζοφερή μεν, αλλά πραγματικότητα, π ο υ προσδιορίζεται α π ό την επ ίθεση του κεφαλαίου ενάντια στα στοιχειώδη εργατικά δικαιώματα, τις ελαστικές σχέσεις εργασίας, την κατάργηση του δώρου, την ανεργία, την π τ ώ σ η της τιμής του μεροκάματου κ.λπ.

Κατ' αρχήν προτάσσοντα ι οι επ ισκοπήσε ι ς του «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ» α π ό τον Ένγκελς , π ο υ δείχνουν στον αναγνώστη τον τ ρ ό π ο παρουσ ίασης του π ρ ώ τ ο υ τόμου, σε δ ιάφορα έ ν τ υ π α της εποχής και σε διαφορετικές χώρες. Α π ε υ θ ύ ν ο νται σε αναγνώστες με ο π ο ι α δ ή π ο τ ε πολ ι τ ική τοποθέτηση , ό π ω ς και η π α ρ ο ύ σ α έκδοση.

Ακολουθεί η κύρια εργασία «ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ» του Ένγκελς . Σ κ ο π ό ς της είναι, όχι μόνο η π ε ρ ι λ η π τ ι κ ή παρουσ ίαση βασικών συμπερασμάτων, αλλά και η π α ρ α κ ί ν η ση του αναγνώστη στη μελέτη του π ρ ώ τ ο υ τόμου του «ΚΕ-

ιο7


ΦΑΛΑΙΟΥ». Βεβαίως στις μέρες μας «επιβάλλεται» η μελέτη όλου του έργου -κα ι των τριών τόμων του «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ» και φυσικά του θεωρούμενου ως τέταρτου τόμου «ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ» (βτομου έργου).

Κεντρικό θέμα του έργου είναι η εκμετάλλευση μιας τάξης α π ό μια άλλη και όχι ενός εργάτη α π ό έναν κεφαλαιοκράτη. Βέβαια ο π ρ ώ τ ο ς τόμος του «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ» μόνος του είναι αρκετός γ ια την π α ρ ο υ σ ί α σ η των βασικών οικονομικών θ ε ωριών. Ό μ ω ς δεν καλύπτε ι όλο το φάσμα της οικονομικής ανάλυσης του Μαρξ.

Ε π ε ι δ ή π ο λ ύ ς λόγος γίνεται μόνο για τον π ρ ώ τ ο τόμο - ό π ω ς η σύνοψη του Κ. Καούτσκι, αλλά και εργασίες ή δ ια σκέψεις στις μέρες μ α ς - είναι δ ιαλεκτική α π α ί τ η σ η η μελέτη όλου του έργου. Διότι ο Μαρξ στο «ΚΕΦΑΛΑΙΟ» εισάγει το κριτήριο της πρακτ ικής στη θεωρία της γνώσης. Α π ο κ α λ ύ π τ ε ι τον οικονομικό νόμο κίνησης της σύγχρονης κοινωνίας, ο οπο ίος επιβεβαιώνεται καθημερινά και παγκόσμ ια στην πράξη . Ασφαλώς το «ΚΕΦΑΛΑΙΟ» δεν είναι μόνο ένα κ ο λοσσιαίο οικονομικό έργο. Ενδείκνυται να μελετηθεί και α π ό φιλοσοφική, πολιτ ική , λογοτεχνική, λογική, κοινωνιολογική, ιστορικοϋλιστική κ.α. ά π ο ψ η ή περ ί δικαίου, κράτους, α ν θρώπινου δυναμικού, παγκοσμιοπο ίησης κ.λπ. θεώρηση.

Με τ η μελέτη του «ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ», ο ενδιαφερόμενος μπορεί να πραγματοποιήσε ι δημιουργική εργασία, δηλαδή να κρίνει το επαναστατ ικό περιεχόμενο του.

Είναι γνωστό ότι στη χώρα μας κυκλοφορούν τουλάχ ι στον ένδεκα βιβλία με αποκλε ιστ ικό θέμα το «ΚΕΦΑΛΑΙΟ» του Μαρξ. Φυσικά είναι π ο λ ύ περ ισσότερα τ α βιβλία π ο υ περιλαμβάνουν παρουσιάσε ις του κορυφαίου έργου του και εκατομμύρια ιστοσελίδες στο διαδίκτυο.

Εφόσον δεχόμαστε ως διαλεκτική τ η θέση του Λένιν ότι: «χωρίς επαναστατ ική θεωρία δεν μπορεί να υπάρξε ι και ε π α ναστατικό κίνημα» και τη θέση του Μάρξ ότι: «το ΚΕΦΑΛΑΙΟ είναι έργο κομματικό, δηλαδή θεμελίωση της τακτ ικής και στρατηγικής γ ια την ταξική π ά λ η του προλεταριάτου»,

ιο8


επιβάλλεται να κατανοήσουμε τ η διδασκαλία της υπεραξ ίας , π ο υ είναι ο ακρογωνιαίος λ ίθος της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ.

Τον 19° αιώνα την θεωρία της υπεραξ ίας α π έ ρ ρ ι π τ α ν οι αγοραίοι οικονομολόγοι σαν το Σένιορ, τον Μπένθαμ ή τον Λόρια και τον 2θ° αιώνα ο υπουργοπο ιηθε ί ς σοσιαλδημοκράτης Ρ. Χίλφερντινγκ και ο σημερινός υ φ υ π ο υ ρ γ ό ς οικονομικών Πέτρος Δούκας.

Στη σύνοψη ο μελετητής θ α κατανοήσει όρους ό π ω ς το εμπόρευμα, το χρήμα, έννοιες ό π ω ς ο νόμος της αξίας, η υπεραξ ία και οι δ ιάφορες μορφές της, η μετατροπή της υ π ε ραξίας σε κεφάλαιο , η ανεργία, η κεφαλαιοκρατ ική σ υ σ σ ώ ρευση και ο εργατικός μισθός.

Με τ η μελέτη του τεράστιου αυτού έργου, μπορεί να πραγματοπο ιηθε ί η ά π ο ψ η του Μαρξ γ ια το «ΚΕΦΑΛΑΙΟ», ότι είναι το π ι ο φοβερό βλήμα π ο υ έπεσε ε π ά ν ω στο κεφάλι των αστών και των γαιοκτημόνων μαξί.

Έ χ ο ν τ α ς ως οδηγό τ η δ ιατύπωση του Μαρξ: «ανελέητη κριτική των πάντων , ανελέητη με την έννοια ότι η κριτική α υ τ ή δεν θ α κάνει π ί σ ω ούτε μπροστά στα ίδια της τ α σ υ μπεράσματα, ούτε μπροστά στην αντίθεσή της, με τις κ α τεστημένες δυνάμεις», η κοινωνική χρησιμότητα αυτής της έκδοσης συνίσταται, στο να συγκροτεί ένα εργαλείο για τις σύγχρονες διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος. Ταυτόχρονα αποτελε ί την ιδεολογική αφετηρία, προκειμένου να ανοίξει ο διάλογος για το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής μας.

Γκιόκας Θανάσης Σεπτέμβρης 2007

ΙΟ9

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΕΠΙΜΕΤΡΟΥ A ' ΕΚΔΟΣΗΣ

Είναι π ο λ ύ ευχάριστο το γεγονός ότι, σ' αυτούς τους δ ύ σ κ ο λους καιρούς, εξαντλείται η Α' έκδοση του π α ρ ό ν τ ο ς βιβλίου, των 1500 αντ ιτύπων, μόλις ένα χρόνο α π ό την κ υ κ λ ο φορία του .

Η έκδοση είχε πραγματοπο ιηθε ί λίγους μήνες πριν ξε σπάσε ι η παγκόσμια καπιταλ ιστ ική κρίση και εξυπηρετούσε την ανάγκη να φωτιστεί θεωρητικά η επ ίθεση του κ ε φ α λ α ί ου ενάντια στην εργασία, π ο υ έχει εκδηλωθεί εδώ και π ο λ λ ά χρόνια στα πλα ίσ ια του νεοφιλελευθερισμού. Η κρίση, π ο υ εμφανίστηκε λίγους μήνες αργότερα, επέβαλε ακόμη π ε ρ ι σ σότερο την ανάγκη να μελετηθεί αυτό το φαινόμενο, η ερμηνεία του οπο ίου έχει εγείρει μεγάλες αντ ιπαραθέσεις .

Στο προηγούμενο διάστημα κυριαρχούσαν οι ιδέες για το «τέλος της ιστορίας», την «αιωνιότητα» και το «άτρωτο» του συστήματος, την οικονομική και κοινωνική «ευφορία» και «γαλήνη», γ ια το τέλος του σοσιαλισμού κ.λπ. Και όλα αυτά βασισμένα στην πανάκε ια της ανταγωνιστικότητας π ο υ - υ π ο τ ί θετα ι - θ α εξασφάλιζε την αειφόρο ανάπτυξη. Ωστόσο, το γ ε γονός της κρίσης διέλυσε μονομιάς όλα τα ιδεολογήματα και έφερε ξανά στην επιφάνεια την ωμή πραγματικότητα.

Η θεωρία του Μάρξ για τις κρίσεις επιβεβαιώνεται ξανά και αποτελεί τη μοναδική σύγχρονη επιστημονική απάντηση.

Τα γεγονότα α υ τ ά έγιναν αιτία να παρακ ινηθούν οι εργαζόμενοι να μελετήσουν τον μαρξισμό, γ ια να προσδιοριστούν αυτοτελώς στο οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της ε π ο χής μας και να αντ ιληφθούν τις σύγχρονες εξελίξεις.

Η αποδοχή , φυσικά, του έργου του Μάρξ δεν περ ιορ ί ζεται μόνο στους εργαζόμενους, αλλά αντανακλάται στους αστικούς θεσμούς (ακαδημίες, πανεπ ιστήμια , fora κ.α.) και

ι ιο


στους αστούς οικονομολόγους, α π ό τους οπο ίους είναι α δ ύ νατον να αγνοηθεί. Είναι χαρακτηριστικό το παράδε ιγμα του αμερικανού καθηγητή Ρίτσαρντ Βόλφ, της οικονομικής ε π ι θεώρησης «Rethinking Marxism».

Βεβαίως, δ ιάφοροι αστοί οικονομολόγοι είναι σε ιδεολογικ ή π ά λ η μεταξύ τους και δ ιαφωνούν στο εάν, σήμερα, έ χ ο υ με παγκόσμια κρίση ή κ ά μ ψ η ή ύ φ ε σ η και αποπληθωρ ισμό , ό π ω ς οι Νομπελίστες Ρόμπερτ Σόλοου και Πολ Σάμιουελ-σον, μαζί με τους Ρόμπερτ Μπάρο , Πίτερ Μπερνστάιν κ.α.

Επίσης , ο Νομπελ ίστας Πολ Κρούγκμαν (επισκέφθηκε π ρ ό σ φ α τ α τη χώρα μας), ο Ντιν Μπαίηκερ κ.α., κρίνοντας υποτ ίθε τα ι α π ό τ α «αριστερά», π ρ ο σ π α θ ο ύ ν να ερμηνεύσουν και να προτείνουν «λύσεις» γ ια την έξοδο α π ό την κ α π ιταλιστ ική κρίση.

Α π ό την άλλη, είναι ο μαρξισμός ο οποίος , εδώ και π ά ρ α π ο λ λ ά χρόνια, αποφαίνετα ι ότι ο καπιταλισμός, π ο υ κυρ ιαρχείται α π ό αντιφάσεις και αντιθέσεις, δεν μπορεί να λε ιτουργήσει και να υπάρξε ι χωρίς αυτές. Είναι ένα σάπ ιο σύστημα και δεν μπορεί να κρύβει την αλήθεια με δικαιολογίες γ ια τ η χρηματοπιστωτική κρίση, την κρίση στο real estate κ.λπ., ως αιτίες της συνολικής του κρίσης.

Η ίδια η ζωή μας πε ίθε ι ότι η ανεργία, η φτώχεια των εργαζομένων, η αύξηση της εντατικοποίησης της εργασίας, η κ α τ α π ά τ η σ η των στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και π ο λ λ ά άλλα, είναι σύμφυτα με τον καπιταλισμό, ως σύστημα.

Στις μέρες μας, αυτά παγιώνονται στις συνειδήσεις των λαών π ο υ αναζητούν την αλήθεια σε βιβλία ό π ω ς αυτό. Και γ ια το λόγο αυτό εύχομαι να ακολουθήσει σύντομα και η Γ' έκδοση.

Γκιόκας Θανάσης Απρίλης 2 0 0 9

I I I

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ «ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ "ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ"» ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ

ΣΩΤΗΡΗ ΓΚΕΚΑ. ΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΕΙΧΕ Ο

ΚΩΣΤΑΣ ΑΝΑΣΤΟΠΟΥΛΟΣ. Η Β' ΕΚΔΟΣΗ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΑΠΟ

ΤΟΝ ΜΑΚΗ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ

ΝΙΚΟ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ ΤΟ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 2009 ΣΕ 2000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ

Σ' αυτή την ανέκδοτη μέχρι τώρα στην Ελλάδα Σύνοψη του Κεφαλαίου, ο Ένγκελς παρουσιάζει εύγλωττα και με απλό τρόπο θεμελιώδης έννοιες του έργου του Μάρξ- Παρόλο που συνόψιζα μόνο τα τέσσερα από τα έξι κεφάλαια του πρώτου βιβλίου- του Κεφαλαίου, καταφέρνει να αποδώσει πιστά τόσο το πνεύμα του Μαρξ όσο και το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο αναφέρονταν η ανάλυ<τη του, μέσα αΐΐό χαρακτηριστικά παραδείγματα, Η διαχρονικότητα αυτής της σύνοψης έγκειται στην παρουσίαση των βασικών νόμων του πρώιμου καπιταλισμού και παρέχει τα απαραίτητα εργαλεία για την. κατανόηση της σημερινής πολύπλοκης οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

ISBN: 978-960-6679-05-6

Σύνοψη του Κεφάλαιου

Documents

Transcript of Σύνοψη του Κεφάλαιου