1

Η Σχολή της Φρανκφούρτης και η Νεωτερικότητα Βίκυ Ιακώβου

Εισαγωγή Ένας από τους άρρηκτα συνυφασmicroένους microε τη νεωτερικότητα όρους είναι

αυτός της laquoκριτικήςraquo Για τον Καντ ο δρόmicroος της κριτικής ήταν ο microόνος ανοιχτός ο

Μαρξ ζητούσε την laquoανελέητη κριτική κάθε κατεστηmicroένης τάξης πραγmicroάτωνraquo (Marx

1982 343) ενώ στις microέρες microας το αίτηmicroα για laquoκριτικές σπουδέςraquo χαρακτηρίζει σε

microεγάλο βαθmicroό τις κοινωνικές επιστήmicroες Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα

ωστόσο ένα κύκλος Γερmicroανοεβραίων -στην πλειονότητά τους- στοχαστών (Τ

Αντόρνο Μ Χορκχάιmicroερ Φρ Πόλλοκ Ε Φροmicromicro Χ Μαρκούζε Λ Λέβενταλ Β

Μπένγιαmicroιν Φρ Νόυmicroαν Ο Κιρχάιmicroερ κά) επιχείρησε να επεξεργαστεί microια θεωρία

της σύγχρονης κοινωνίας που αυτοκατανοούνταν ως laquoκριτική θεωρίαraquoi Αυτός ο

κύκλος θεσmicroικό πλαίσιο του οποίου ήταν το ιδρυθέν το 1923 Ινστιτούτο Κοινωνικής

Έρευνας της Φρανκφούρτης έχει πολιτογραφηθεί στην ιστορία της σκέψης ως

laquoΣχολή της Φρανκφούρτηςraquo Θα πρέπει microολαταύτα να επισηmicroανθεί ότι παρά την

πρακτική της ευκολία η επονοmicroασία τούτη είναι κάπως προβληmicroατική ενδεχοmicroένως

και παραπλανητική Κατrsquo αρχάς διότι αποδόθηκε στους εν λόγω στοχαστές από

τρίτους και αρκετά αργά δηλαδή microετά το 1945 και την επιστροφή του Αντόρνο και

του Χορκχάιmicroερ στη Γερmicroανία έπειτα από την αmicroερικανική εξορία Κατά δεύτερον

και κυρίως διότι παραπέmicroπει στη λογική σύmicroφωνα microε την οποία γύρω από τη σκέψη

ενός θεmicroελιωτή ένας αριθmicroός θέσεων αποκρυσταλλώνεται σε ενιαία θεωρία microε

στόχο τη διάδοσή της στο δηmicroόσιο χώρο ndashπαράδειγmicroα αποτελεί η σχολή του Σαιν

Σιmicroόν Στην περίπτωση της κριτικής θεωρίας ωστόσο δεν υπάρχει ιδρυτική

φυσιογνωmicroία ούτε συνεπώς η πρόθεση δηmicroιουργίας microιας ορθοδοξίας (Abensour

1977 418)ii Αρmicroόζει λοιπόν περισσότερο να σκεφτούmicroε την Κριτική Θεωρία ως microια

οmicroάδα επιστηmicroόνων και φιλοσόφων που εργάζονται στο πλαίσιο του Ινστιτούτου

Κοινωνικής Έρευνας της Φρανκφούρτης Η θέση του κάθε συνεργάτη -τόσο στο

επίπεδο του θεσmicroού όσο και στο επίπεδο της επεξεργασίας της θεωρίας- αλλάζει

ανάλογα microε την περίοδοiii ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις πλήρους αποστασιοποίησης

(όπως του Ε Φροmicromicro microετά το 1940) Αυτό που τους ενώνει είναι η δέσmicroευση από microια

κοινή προβληmicroατική στην οποία παραπέmicroπει ο όρος laquoΚριτική Θεωρίαraquo στην

ανάπτυξη της οποίας συmicroβάλλουν συχνά ακολουθώντας διαφορετικές οδούς ο

καθένας Η microεταξύ τους συνεργασία είχε εξάλλου ως αποτέλεσmicroα αmicroοιβαίες

2

επιρροές εξαιρετικά βαθιές και διαρκείς Παραδείγmicroατος χάριν οι αναλύσεις του

Αντόρνο στην έρευνα για την Αυταρχική Προσωπικότητα (Adorno 1982) δεν

microπορούν να κατανοηθούν σε όλο τους το εύρος αν δεν ληφθεί υπόψη οι έρευνα της

δεκαετίας του 1930 για την αυθεντία και την οικογένεια (Horkheimer Fromm

Marcuse 1996) στην οποία ο ίδιος δεν είχε λάβει επίσηmicroα microέρος

Ένα από τα βασικά ζητήmicroατα που έχουν απασχολήσει τους σχολιαστές αφορά

την περιοδολόγηση της κριτικής θεωρίας το ζήτηmicroα τίθεται microε ιδιαίτερη οξύτητα όχι

microόνον επειδή πράγmicroατι διαπιστώνεται εξέλιξη στη σκέψη βασικών της εκπροσώπων -

κυρίως του Χορκχάιmicroερ που είναι και ο εισηγητής της έννοιας της laquoκριτικής

θεωρίαςraquo- αλλά πιο θεmicroελιωδώς εξαιτίας του ότι στην ίδια τη σύλληψη της κριτικής

θεωρίας εmicroπεριέχεται η αναγνώριση της εξάρτησής της από την ιστορία Και ο ίδιος ο

Χορκχάιmicroερ εξάλλου κάνει λόγο για δύο κριτικές θεωρίες -του χθες και του σήmicroερα-

εντοπίζοντας τη βασική τους διαφορά στο ότι ενώ η πρώτη ετίθετο υπέρ της

επαναστατικής αλλαγής του κόσmicroου η δεύτερη παλεύει για τη διατήρηση της

αυτονοmicroίας του ατόmicroου σε έναν κόσmicroο εξ ολοκλήρου διοικούmicroενο (Horkheimer

1978c 359) Το ζήτηmicroα έχει προσεγγιστεί microε ποικίλους τρόπους από τους

σχολιαστές για ορισmicroένους υπάρχει ένας laquoθεωρητικός πυρήναςraquo microε αφετηρία τον

οποίο microπορεί κανείς να προσεγγίσει την κριτική θεωρία αντιmicroετωπίζοντας τις αλλαγές

ως εσωτερικές σrsquo αυτόν microετατοπίσεις (Assoun Raulet 1978) άλλοι θεωρούν ότι

ανιχνεύεται στην πορεία της microια microάλλον ριζική εξέλιξη (Ferry Renaut 1978) Δίχως

να σταθούmicroε στο ερώτηmicroα ας σηmicroειώσουmicroε ότι στο προαναφερθέν κείmicroενο

αναφέρονται ορισmicroένες laquoθεmicroελιακές ιδέεςraquo που παραmicroένουν συστατικές της κριτικής

θεωρίας σε όλη την εξέλιξή της ότι η φιλοσοφία laquoδεν είναι ένας γνωστικός κλάδος

όπως οι άλλοιraquo ότι η επιστήmicroη laquoστερείται αναστοχασmicroούraquo (Horkheimer 1978 356)

και ότι δεν microπορεί να καθορίσει κανείς τη δίκαιη κοινωνία εκ των προτέρων

(Horkheimer 1978 358)

Δεδοmicroένων του microεγάλου αριθmicroού των στοχαστών που συmicromicroετείχαν στην

επεξεργασία της κριτικής θεωρίας και του επακόλουθου όγκου της παραγωγής που

microπορεί να ταξινοmicroηθεί κάτω από τον τίτλο αυτό στο πρώτο microέρος θα

επικεντρωθούmicroε αρχικά στο laquoπρόγραmicromicroαraquo της κριτικής θεωρίας έτσι όπως

διατυπώνεται από τον Χορκχάιmicroερ στις αρχές του 1930 έπειτα θα εξετάσουmicroε τις δύο

έννοιες της παραδοσιακής και της κριτικής θεωρίας και τέλος θα εκθέσουmicroε

συνοπτικά τους βασικούς άξονες γύρω από τους οποίους οργανώνονται οι εργασίες

των microελών του Ινστιτούτουiv Στο δεύτερο microέρος θα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του

3

Διαφωτισmicroού έργο γραmicromicroένο από τον Αντόρνο και τον Χορκχάιmicroερ το οποίο

αποτυπώνει microια διαφοροποίηση ως προς το προηγούmicroενο πρόγραmicromicroα και αποτελεί τη

σηmicroαντικότερη ενδεχοmicroένως συmicroβολή της κριτικής θεωρίας στη συζήτηση περί

νεωτερικότητας -σηmicroαντικότερη υπό την έννοια ότι αφενός microεν ενσωmicroατώνει

προβληmicroατισmicroούς που αναπτύσσονται σε άλλα κείmicroενα της περιόδουv και αρδεύει το

microετέπειτα έργο των δύο στοχαστών αφετέρου δε συνιστά σηmicroείο εκκίνησης ή

αναφοράς είτε microε τη microορφή της αποδοχής ή έστω της κριτικής οικειοποίησης είτε microε

τη microορφή της απόρριψης πλείστων microετέπειτα παρεmicroβάσεων στην εν λόγω συζήτηση

Α) Το πρόγραmicromicroα και οι στοχεύσεις της κριτικής θεωρίας Όταν ο Χορκχάιmicroερ ανέλαβε τα καθήκοντα του διευθυντή του Ινστιτούτου

Κοινωνικής Έρευνας της Φρανκφούρτης το 1930 έδωσε έναν νέο προσανατολισmicroό

σε ότι είχε microέχρι τότε αποτελέσει ένα κέντρο microαρξιστικών ερευνών ο οποίος

αποτυπώνεται στην εναρκτήρια διάλεξή του πάνω στην laquoΠαρούσα κατάσταση της

κοινωνικής φιλοσοφίας και τα καθήκοντα του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευναςraquo

Στο προγραmicromicroατικό αυτό κείmicroενο διατυπώνονται ορισmicroένες βασικές κατευθύνσεις

(Horkheimer 1978a 67-74)

α) Ένα αίτηmicroα συγκερασmicroού της φιλοσοφικής ερωτηmicroατοθεσίας -της κοινωνικής

φιλοσοφίας- και της έρευνας που διεξάγουν οι επιmicroέρους κοινωνικές επιστήmicroες (η

κοινωνιολογία τα οικονοmicroικά η ιστορία η ψυχολογία) ο οποίος κρίνεται αναγκαίος

ως αναδιατύπωση παραδοσιακών φιλοσοφικών ζητηmicroάτων και microε φόντο την υπόθεση

ότι ελλείψει ενός τέτοιου συγκερασmicroού τόσο η κοινωνική φιλοσοφία όσο και οι

κοινωνικές επιστήmicroες αδυνατούν να παραγάγουν ουσιώδη γνώση καθώς η microεν

οδηγείται σε ολότελα αφηρηmicroένες κατασκευές και οι δε σε microιαν απλή εξειδικευmicroένη

καταγραφή επιmicroέρους γεγονότων Ρόλος της κοινωνικής φιλοσοφίας είναι να

διαmicroορφώνει τη γενική προβληmicroατική και να δίνει τους βασικούς άξονες της έρευνας

καθορίζοντας τα προς microελέτη αντικείmicroενα όχι ανάλογα microε το αν ανήκουν σε έναν

συγκεκριmicroένο γνωστικό κλάδο αλλά ανάλογα microε τη σηmicroαντικότητά τους για τη

θεωρία της κοινωνίας Καθήκον των εmicroπειρικών ερευνών οι οποίες θα διεξάγονταν

στο πλαίσιο προαναφερθέντων επιστηmicroών είναι από την άλλη να βοηθούν στον

microετασχηmicroατισmicroό των ερωτηmicroάτων σε συνάρτηση microε το αντικείmicroενοvi

β) Ένα αίτηmicroα εmicroπλουτισmicroού της microαρξιστικής ανάλυσης προκειmicroένου να αποφευχθεί

ο οικονοmicroικός ντετερmicroινισmicroός χάρη σε microια νέα εννόηση του σχήmicroατος βάση ndash

εποικοδόmicroηmicroα προτείνεται εmicromicroέσως ο συνδυασmicroός του ιστορικού υλισmicroού microε τη

4

φροϋδική ψυχανάλυση -ο συνυπολογισmicroός των laquoψυχικών ενδιάmicroεσων στοιχείωνraquo

(Horkheimer 1978a 78)- ενώ επίσης διαφαίνεται microια αναγνώριση της σχετικής

αυτονοmicroίας των πολιτισmicroικών microορφωmicroάτων (Dubiel 1985 169)vii

γ) Ένα συγκεκριmicroένο ερευνητικό πρόγραmicromicroα που αποκρυσταλλώνεται γύρω από το

ερώτηmicroα αναφορικά microε τη σχέση ανάmicroεσα στην οικονοmicroική ζωή την ψυχική

ανάπτυξη των ατόmicroων και τις microεταβολές της πολιτισmicroικής σφαίρας ερώτηmicroα το οποίο

microελετάται εν microέρει στο πλαίσιο της έρευνας για την εργατική τάξη υπό την εποπτεία

του Ε Φροmicromicro (Fromm 1984) και της πιο εξειδικευmicroένης έρευνας που δηmicroοσιεύεται

το 1936 microε τίτλο Μελέτες για την Αυθεντία και την Οικογένεια (Horkheimer Marcus

Fromm 1996)

Στο κείmicroενο αυτό ήδη διαφαίνονται ορισmicroένα βασικά σηmicroεία ότι αργότερα

θα αποκληθεί laquoκριτική θεωρίαraquo συνιστά microια παρέmicroβαση στην κρίση του microαρξισmicroού η

οποία ενώ συλλαmicroβάνει το παρόν microε microαρξικές κατηγορίες κινείται microεταξύ

φιλοσοφίας και κοινωνικών επιστηmicroών Επιπλέον αναγνωρίζεται ο ρόλος που microπορεί

να διαδραmicroατίσει η φροϋδική ψυχανάλυση -έστω κι αν αυτή δεν κατονοmicroάζεται- στην

κοινωνική θεωρία

Ας στραφούmicroε τώρα προς το κείmicroενο που φέρει τον τίτλο laquoΠαραδοσιακή και

κριτική θεωρίαraquo για να κατανοήσουmicroε την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας έτσι

όπως την εισηγείται ο Χορκχάιmicroερ

Η διάκριση ανάmicroεσα στην Παραδοσιακή και στην Κριτική Θεωρία γίνεται microε

βάση πολλά κριτήρια που αφορούν το υποκείmicroενο το αντικείmicroενο τη δοmicroή και τον

σκοπό της θεωρίας Η διάκριση δείχνει εξάλλου ότι η παραδοσιακή θεωρία

χαρακτηρίζεται από περιορισmicroούς των οποίων δεν έχει επίγνωση ότι υπάρχει κάτι το

οποίο δεν λαmicroβάνει υπόψη της συγκεκριmicroένα την εξάρτησή της από την πραγmicroατική

κοινωνική ζωή Δεν υπάρχει λοιπόν συmicromicroετρία ανάmicroεσα στις δύο η κριτική θεωρία

συγκροτείται ως ένας κριτικός λόγος πάνω στην παραδοσιακή αντίληψη περί

θεωρίας θέτοντας ταυτοχρόνως απαιτήσεις που ξεπερνούν την τελευταία Στην

πραγmicroατικότητα το κείmicroενο του Χορκχάιmicroερ αφορά τη διαφορά ανάmicroεσα σε τρόπους

εννόησης της θεωρίας

Ο Χορκχάιmicroερ κατασκευάζει το microοντέλο της παραδοσιακής αντίληψης για τη

θεωρία microε βάση τη νεωτερική αντίληψη περί επιστήmicroης οι απαρχές της οποίας

βρίσκονται στον Καρτέσιο Σύmicroφωνα microε αυτήν laquoθεωρία σηmicroαίνει το σύνολο των

προτάσεων που αναφέρονται σrsquo ένα αντικείmicroενο και συνδέονται microεταξύ τους microε

τέτοιο τρόπο ώστε από microερικές απrsquo αυτές να προκύπτουν οι υπόλοιπες Όσο

5

microικρότερος είναι ο αριθmicroός των ανώτατων βασικών αρχών σε σχέση microε τα

συmicroπεράσmicroατα τόσο πληρέστερη είναι η θεωρίαraquo (Horkheimer 1984a 9 ndashεφεξής

ΠΚΘ) Το κριτήριο της ορθότητας της θεωρίας είναι είτε το κατά πόσον η εmicroπειρία

επιβεβαιώνει τις διατυπωmicroένες υποθέσεις είτε η συνεκτικότητα της παραγωγής των

εννοιών Μία ακόmicroη laquoβασική απαίτηση την οποία πρέπει να ικανοποιεί κάθε

θεωρητικό σύστηmicroα είναι όλα τα microέρη του να συναρθρώνονται microεταξύ τους χωρίς

καmicroιά εξαίρεση ή αντίφασηraquo (ΠΚΘ 11) Οι αντιφάσεις ερmicroηνεύονται ως

προβλήmicroατα που απαιτούν είτε τη βελτίωση της παρατήρησης είτε τη microετατροπή της

θεωρίας (των υποθέσεων και των microεθόδων της) Στόχος είναι η οικοδόmicroηση ενός

καθολικού επιστηmicroονικού συστήmicroατος το οποίο θα περιλαmicroβάνει όλα τα δυνατά

αντικείmicroενα και θα απαρτίζει ένα επιmicroέρους πεδίο ολότελα ανεξάρτητο από την

κοινωνική πραγmicroατικότητα Το σηmicroείο αυτό είναι και ένα από τα προβληmicroατικότερα

για τον Χορκχάιmicroερ microιας και συνδέεται microε το ουσιώδες της παραδοσιακής αντίληψης

περί θεωρίας αυτή κατανοείται ως ανεξάρτητη από την κοινωνία ενώ στην

πραγmicroατικότητα laquoόπως η επίδραση του υλικού πάνω στη θεωρία έτσι αντίστροφα

και η εφαρmicroογή της θεωρίας πάνω στο υλικό δεν είναι απλώς microια ενδοεπιστηmicroονική

αλλά ταυτόχρονα και microια κοινωνική διαδικασίαraquo (ΠΚΘ 16) Καθώς λοιπόν η

παραδοσιακή θεωρία αυτοκατανοείται ως εξωτερική ως προς το αντικείmicroενό της δεν

λαmicroβάνει υπόψη της το σύνολο των συνθηκών που την καθιστούν δυνατή τόσο στο

επίπεδο της ερωτηmicroατοθεσίας όσο και στο επίπεδο της εγκυρότητάς της δεν

λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη της ότι εξαρτάται από τη συνολική κατάσταση της

κοινωνίας και ότι εκκινεί από ένα ενδιαφέρον -επί παραδείγmicroατι στην περίπτωση της

νεωτερικής επιστήmicroης από το ενδιαφέρον laquoνα χειραγωγηθούν τόσο η εξωτερική

φύση όσο και οι καθορισmicroένοι οικονοmicroικοί και κοινωνικοί microηχανισmicroοίraquo (ΠΚΘ 15)viii

Επιπλέον δεν λαmicroβάνει υπόψη της ότι τα γεγονότα το υλικό το οποίο καλείται να

microελετήσει και να οργανώσει σύmicroφωνα microε τις αρχές της συστηmicroατικότητας συνιστούν

προϊόν της κοινωνικής πρακτικής εντός της οποίας περικλείεται η διαθέσιmicroη γνώση

και ότι κατά συνέπεια laquoτο προσλαmicroβανόmicroενο γεγονός έχει ήδη συγκαθοριστεί από

τις ανθρώπινες παραστάσεις κι έννοιες προτού υποβληθεί σε συνειδητή θεωρητική

επεξεργασία από το γνωστικό υποκείmicroενοraquo (ΠΚΘ 21) Το χαρακτηριστικό λοιπόν

της παραδοσιακής θεωρίας επί του οποίου ο Χορκχάιmicroερ επιmicroένει περισσότερο ούτως

ώστε να καταδείξει σrsquo έναν δεύτερο χρόνο την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας

είναι laquoένα έλλειmicromicroα αναστοχασmicroού πάνω στο πλαίσιο συγκρότησης της έλλογης

6

γνώσηςraquo (Καβουλάκος 2001 59) το έλλειmicromicroα τούτο συνεπάγεται πως η

παραδοσιακή θεωρία έχει και microιαν ιδεολογική λειτουργία (ΠΚΘ 29)

Το παραπάνω microοντέλο χαρακτηρίζει κατά τον Χορκχάιmicroερ όλα τα

φιλοσοφικά ρεύmicroατα της νεωτερικότητας καθώς και τις θετικές και κοινωνικές

επιστήmicroες -ανεξαρτήτως του κατά πόσον είναι εmicroπειρικά προσανατολισmicroένες-

εφόσον ακολουθούν το σχήmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο laquoαπό τη microια microεριά υπάρχει

πάντοτε η διανοητικά διατυπωmicroένη Γνώση κι από την άλλη microια κατάσταση

πραγmicroάτων που πρέπει να συλληφθεί απrsquo αυτήν τη Γνώσηraquo (ΠΚΘ 14) Έτσι όπως

επισηmicroαίνει η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ (Benhabib 1986 152) στο κείmicroενο αυτό αντικείmicroενο

της κριτικής δεν είναι όπως προηγουmicroένως microόνον η κοινωνική χρήση της επιστήmicroης

αλλά τα επιστηmicroολογικά της θεmicroέλια

Για να εισαγάγει την κριτική αντίληψη περί θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ κάνει

λόγο για microια laquoανθρώπινη συmicroπεριφορά που έχει γιrsquo αντικείmicroενό της την ίδια την

κοινωνίαraquo (ΠΚΘ 27) Αντικείmicroενο της κριτικής θεωρίας είναι συγκεκριmicroένα η

κοινωνία ως αντίφαση δηλαδή ως προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων της

εργασίας τους που γίνεται όmicroως ταυτοχρόνως αντιληπτή από αυτούς ως δύναmicroη

εξωτερική laquoλειτουργεί σαν κάποια microη ανθρώπινη φυσική διαδικασία σαν ένα

καθαρός microηχανισmicroόςraquo (ΠΚΘ 28) Εν αντιθέσει προς τον παραδοσιακό ερευνητή το

υποκείmicroενο της κριτικής θεωρίας αναγνωρίζει την κοινωνική προδιαmicroόρφωση των

προσλαmicroβανόmicroενων γεγονότων και έτσι παύει να τα αντιmicroετωπίζει ως καθαρά

εξωτερικά δεδοmicroένα (ΠΚΘ 30) Αυτό συνεπάγεται microε βάση το πλαίσιο που έχει

κατασκευάσει ο Χορκχάιmicroερ αφενός ότι η κριτική θεωρία microπορεί να θεmicroατοποιήσει

τους κοινωνικούς όρους παραγωγής της ίδιας και του αντικειmicroένου της και αφετέρου

ότι αναγνωρίζει την πρακτική της δύναmicroη τη δυνατότητά της δηλαδή να συmicroβάλλει

συνειδητά και εmicroπρόθετα στην πρακτική διαmicroόρφωση και microάλιστα microετατροπή του

κόσmicroου Μία από τις βασικές ιδιαιτερότητες της κριτικής θεωρίας είναι λοιπόν η

διαλεκτική αντίληψη για τη σχέση microεταξύ θεωρίας και αντικειmicroένου που αναφέρεται

και στην ιστορικότητά τουςix Αυτή η διαλεκτική σχέση εναντιώνεται σε κάθε

προσπάθεια άmicroεσης σύmicroπτωσης υποκειmicroένου και αντικειmicroένου έννοιας και

πραγmicroατικότητας microεταξύ τους laquoυπάρχει ένα χάσmicroα η ταυτότητά τους βρίσκεται

στο microέλλον και όχι στο παρόνraquo (ΠΚΘ 31) Η αναγνώριση και η διατήρηση της

έντασης αυτής αποτελεί εξάλλου microία από τις προϋποθέσεις της κριτικής

συγκεκριmicroένα laquoο έλεγχος της αντιστοιχίας microεταξύ τους παράγει τη χαρακτηριστική

για τη Σχολή της Φραγκφούρτης έννοια της κριτικής να microετράmicroε τα πράγmicroατα microε

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

2

επιρροές εξαιρετικά βαθιές και διαρκείς Παραδείγmicroατος χάριν οι αναλύσεις του

Αντόρνο στην έρευνα για την Αυταρχική Προσωπικότητα (Adorno 1982) δεν

microπορούν να κατανοηθούν σε όλο τους το εύρος αν δεν ληφθεί υπόψη οι έρευνα της

δεκαετίας του 1930 για την αυθεντία και την οικογένεια (Horkheimer Fromm

Marcuse 1996) στην οποία ο ίδιος δεν είχε λάβει επίσηmicroα microέρος

Ένα από τα βασικά ζητήmicroατα που έχουν απασχολήσει τους σχολιαστές αφορά

την περιοδολόγηση της κριτικής θεωρίας το ζήτηmicroα τίθεται microε ιδιαίτερη οξύτητα όχι

microόνον επειδή πράγmicroατι διαπιστώνεται εξέλιξη στη σκέψη βασικών της εκπροσώπων -

κυρίως του Χορκχάιmicroερ που είναι και ο εισηγητής της έννοιας της laquoκριτικής

θεωρίαςraquo- αλλά πιο θεmicroελιωδώς εξαιτίας του ότι στην ίδια τη σύλληψη της κριτικής

θεωρίας εmicroπεριέχεται η αναγνώριση της εξάρτησής της από την ιστορία Και ο ίδιος ο

Χορκχάιmicroερ εξάλλου κάνει λόγο για δύο κριτικές θεωρίες -του χθες και του σήmicroερα-

εντοπίζοντας τη βασική τους διαφορά στο ότι ενώ η πρώτη ετίθετο υπέρ της

επαναστατικής αλλαγής του κόσmicroου η δεύτερη παλεύει για τη διατήρηση της

αυτονοmicroίας του ατόmicroου σε έναν κόσmicroο εξ ολοκλήρου διοικούmicroενο (Horkheimer

1978c 359) Το ζήτηmicroα έχει προσεγγιστεί microε ποικίλους τρόπους από τους

σχολιαστές για ορισmicroένους υπάρχει ένας laquoθεωρητικός πυρήναςraquo microε αφετηρία τον

οποίο microπορεί κανείς να προσεγγίσει την κριτική θεωρία αντιmicroετωπίζοντας τις αλλαγές

ως εσωτερικές σrsquo αυτόν microετατοπίσεις (Assoun Raulet 1978) άλλοι θεωρούν ότι

ανιχνεύεται στην πορεία της microια microάλλον ριζική εξέλιξη (Ferry Renaut 1978) Δίχως

να σταθούmicroε στο ερώτηmicroα ας σηmicroειώσουmicroε ότι στο προαναφερθέν κείmicroενο

αναφέρονται ορισmicroένες laquoθεmicroελιακές ιδέεςraquo που παραmicroένουν συστατικές της κριτικής

θεωρίας σε όλη την εξέλιξή της ότι η φιλοσοφία laquoδεν είναι ένας γνωστικός κλάδος

όπως οι άλλοιraquo ότι η επιστήmicroη laquoστερείται αναστοχασmicroούraquo (Horkheimer 1978 356)

και ότι δεν microπορεί να καθορίσει κανείς τη δίκαιη κοινωνία εκ των προτέρων

(Horkheimer 1978 358)

Δεδοmicroένων του microεγάλου αριθmicroού των στοχαστών που συmicromicroετείχαν στην

επεξεργασία της κριτικής θεωρίας και του επακόλουθου όγκου της παραγωγής που

microπορεί να ταξινοmicroηθεί κάτω από τον τίτλο αυτό στο πρώτο microέρος θα

επικεντρωθούmicroε αρχικά στο laquoπρόγραmicromicroαraquo της κριτικής θεωρίας έτσι όπως

διατυπώνεται από τον Χορκχάιmicroερ στις αρχές του 1930 έπειτα θα εξετάσουmicroε τις δύο

έννοιες της παραδοσιακής και της κριτικής θεωρίας και τέλος θα εκθέσουmicroε

συνοπτικά τους βασικούς άξονες γύρω από τους οποίους οργανώνονται οι εργασίες

των microελών του Ινστιτούτουiv Στο δεύτερο microέρος θα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του

3

Διαφωτισmicroού έργο γραmicromicroένο από τον Αντόρνο και τον Χορκχάιmicroερ το οποίο

αποτυπώνει microια διαφοροποίηση ως προς το προηγούmicroενο πρόγραmicromicroα και αποτελεί τη

σηmicroαντικότερη ενδεχοmicroένως συmicroβολή της κριτικής θεωρίας στη συζήτηση περί

νεωτερικότητας -σηmicroαντικότερη υπό την έννοια ότι αφενός microεν ενσωmicroατώνει

προβληmicroατισmicroούς που αναπτύσσονται σε άλλα κείmicroενα της περιόδουv και αρδεύει το

microετέπειτα έργο των δύο στοχαστών αφετέρου δε συνιστά σηmicroείο εκκίνησης ή

αναφοράς είτε microε τη microορφή της αποδοχής ή έστω της κριτικής οικειοποίησης είτε microε

τη microορφή της απόρριψης πλείστων microετέπειτα παρεmicroβάσεων στην εν λόγω συζήτηση

Α) Το πρόγραmicromicroα και οι στοχεύσεις της κριτικής θεωρίας Όταν ο Χορκχάιmicroερ ανέλαβε τα καθήκοντα του διευθυντή του Ινστιτούτου

Κοινωνικής Έρευνας της Φρανκφούρτης το 1930 έδωσε έναν νέο προσανατολισmicroό

σε ότι είχε microέχρι τότε αποτελέσει ένα κέντρο microαρξιστικών ερευνών ο οποίος

αποτυπώνεται στην εναρκτήρια διάλεξή του πάνω στην laquoΠαρούσα κατάσταση της

κοινωνικής φιλοσοφίας και τα καθήκοντα του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευναςraquo

Στο προγραmicromicroατικό αυτό κείmicroενο διατυπώνονται ορισmicroένες βασικές κατευθύνσεις

(Horkheimer 1978a 67-74)

α) Ένα αίτηmicroα συγκερασmicroού της φιλοσοφικής ερωτηmicroατοθεσίας -της κοινωνικής

φιλοσοφίας- και της έρευνας που διεξάγουν οι επιmicroέρους κοινωνικές επιστήmicroες (η

κοινωνιολογία τα οικονοmicroικά η ιστορία η ψυχολογία) ο οποίος κρίνεται αναγκαίος

ως αναδιατύπωση παραδοσιακών φιλοσοφικών ζητηmicroάτων και microε φόντο την υπόθεση

ότι ελλείψει ενός τέτοιου συγκερασmicroού τόσο η κοινωνική φιλοσοφία όσο και οι

κοινωνικές επιστήmicroες αδυνατούν να παραγάγουν ουσιώδη γνώση καθώς η microεν

οδηγείται σε ολότελα αφηρηmicroένες κατασκευές και οι δε σε microιαν απλή εξειδικευmicroένη

καταγραφή επιmicroέρους γεγονότων Ρόλος της κοινωνικής φιλοσοφίας είναι να

διαmicroορφώνει τη γενική προβληmicroατική και να δίνει τους βασικούς άξονες της έρευνας

καθορίζοντας τα προς microελέτη αντικείmicroενα όχι ανάλογα microε το αν ανήκουν σε έναν

συγκεκριmicroένο γνωστικό κλάδο αλλά ανάλογα microε τη σηmicroαντικότητά τους για τη

θεωρία της κοινωνίας Καθήκον των εmicroπειρικών ερευνών οι οποίες θα διεξάγονταν

στο πλαίσιο προαναφερθέντων επιστηmicroών είναι από την άλλη να βοηθούν στον

microετασχηmicroατισmicroό των ερωτηmicroάτων σε συνάρτηση microε το αντικείmicroενοvi

β) Ένα αίτηmicroα εmicroπλουτισmicroού της microαρξιστικής ανάλυσης προκειmicroένου να αποφευχθεί

ο οικονοmicroικός ντετερmicroινισmicroός χάρη σε microια νέα εννόηση του σχήmicroατος βάση ndash

εποικοδόmicroηmicroα προτείνεται εmicromicroέσως ο συνδυασmicroός του ιστορικού υλισmicroού microε τη

4

φροϋδική ψυχανάλυση -ο συνυπολογισmicroός των laquoψυχικών ενδιάmicroεσων στοιχείωνraquo

(Horkheimer 1978a 78)- ενώ επίσης διαφαίνεται microια αναγνώριση της σχετικής

αυτονοmicroίας των πολιτισmicroικών microορφωmicroάτων (Dubiel 1985 169)vii

γ) Ένα συγκεκριmicroένο ερευνητικό πρόγραmicromicroα που αποκρυσταλλώνεται γύρω από το

ερώτηmicroα αναφορικά microε τη σχέση ανάmicroεσα στην οικονοmicroική ζωή την ψυχική

ανάπτυξη των ατόmicroων και τις microεταβολές της πολιτισmicroικής σφαίρας ερώτηmicroα το οποίο

microελετάται εν microέρει στο πλαίσιο της έρευνας για την εργατική τάξη υπό την εποπτεία

του Ε Φροmicromicro (Fromm 1984) και της πιο εξειδικευmicroένης έρευνας που δηmicroοσιεύεται

το 1936 microε τίτλο Μελέτες για την Αυθεντία και την Οικογένεια (Horkheimer Marcus

Fromm 1996)

Στο κείmicroενο αυτό ήδη διαφαίνονται ορισmicroένα βασικά σηmicroεία ότι αργότερα

θα αποκληθεί laquoκριτική θεωρίαraquo συνιστά microια παρέmicroβαση στην κρίση του microαρξισmicroού η

οποία ενώ συλλαmicroβάνει το παρόν microε microαρξικές κατηγορίες κινείται microεταξύ

φιλοσοφίας και κοινωνικών επιστηmicroών Επιπλέον αναγνωρίζεται ο ρόλος που microπορεί

να διαδραmicroατίσει η φροϋδική ψυχανάλυση -έστω κι αν αυτή δεν κατονοmicroάζεται- στην

κοινωνική θεωρία

Ας στραφούmicroε τώρα προς το κείmicroενο που φέρει τον τίτλο laquoΠαραδοσιακή και

κριτική θεωρίαraquo για να κατανοήσουmicroε την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας έτσι

όπως την εισηγείται ο Χορκχάιmicroερ

Η διάκριση ανάmicroεσα στην Παραδοσιακή και στην Κριτική Θεωρία γίνεται microε

βάση πολλά κριτήρια που αφορούν το υποκείmicroενο το αντικείmicroενο τη δοmicroή και τον

σκοπό της θεωρίας Η διάκριση δείχνει εξάλλου ότι η παραδοσιακή θεωρία

χαρακτηρίζεται από περιορισmicroούς των οποίων δεν έχει επίγνωση ότι υπάρχει κάτι το

οποίο δεν λαmicroβάνει υπόψη της συγκεκριmicroένα την εξάρτησή της από την πραγmicroατική

κοινωνική ζωή Δεν υπάρχει λοιπόν συmicromicroετρία ανάmicroεσα στις δύο η κριτική θεωρία

συγκροτείται ως ένας κριτικός λόγος πάνω στην παραδοσιακή αντίληψη περί

θεωρίας θέτοντας ταυτοχρόνως απαιτήσεις που ξεπερνούν την τελευταία Στην

πραγmicroατικότητα το κείmicroενο του Χορκχάιmicroερ αφορά τη διαφορά ανάmicroεσα σε τρόπους

εννόησης της θεωρίας

Ο Χορκχάιmicroερ κατασκευάζει το microοντέλο της παραδοσιακής αντίληψης για τη

θεωρία microε βάση τη νεωτερική αντίληψη περί επιστήmicroης οι απαρχές της οποίας

βρίσκονται στον Καρτέσιο Σύmicroφωνα microε αυτήν laquoθεωρία σηmicroαίνει το σύνολο των

προτάσεων που αναφέρονται σrsquo ένα αντικείmicroενο και συνδέονται microεταξύ τους microε

τέτοιο τρόπο ώστε από microερικές απrsquo αυτές να προκύπτουν οι υπόλοιπες Όσο

5

microικρότερος είναι ο αριθmicroός των ανώτατων βασικών αρχών σε σχέση microε τα

συmicroπεράσmicroατα τόσο πληρέστερη είναι η θεωρίαraquo (Horkheimer 1984a 9 ndashεφεξής

ΠΚΘ) Το κριτήριο της ορθότητας της θεωρίας είναι είτε το κατά πόσον η εmicroπειρία

επιβεβαιώνει τις διατυπωmicroένες υποθέσεις είτε η συνεκτικότητα της παραγωγής των

εννοιών Μία ακόmicroη laquoβασική απαίτηση την οποία πρέπει να ικανοποιεί κάθε

θεωρητικό σύστηmicroα είναι όλα τα microέρη του να συναρθρώνονται microεταξύ τους χωρίς

καmicroιά εξαίρεση ή αντίφασηraquo (ΠΚΘ 11) Οι αντιφάσεις ερmicroηνεύονται ως

προβλήmicroατα που απαιτούν είτε τη βελτίωση της παρατήρησης είτε τη microετατροπή της

θεωρίας (των υποθέσεων και των microεθόδων της) Στόχος είναι η οικοδόmicroηση ενός

καθολικού επιστηmicroονικού συστήmicroατος το οποίο θα περιλαmicroβάνει όλα τα δυνατά

αντικείmicroενα και θα απαρτίζει ένα επιmicroέρους πεδίο ολότελα ανεξάρτητο από την

κοινωνική πραγmicroατικότητα Το σηmicroείο αυτό είναι και ένα από τα προβληmicroατικότερα

για τον Χορκχάιmicroερ microιας και συνδέεται microε το ουσιώδες της παραδοσιακής αντίληψης

περί θεωρίας αυτή κατανοείται ως ανεξάρτητη από την κοινωνία ενώ στην

πραγmicroατικότητα laquoόπως η επίδραση του υλικού πάνω στη θεωρία έτσι αντίστροφα

και η εφαρmicroογή της θεωρίας πάνω στο υλικό δεν είναι απλώς microια ενδοεπιστηmicroονική

αλλά ταυτόχρονα και microια κοινωνική διαδικασίαraquo (ΠΚΘ 16) Καθώς λοιπόν η

παραδοσιακή θεωρία αυτοκατανοείται ως εξωτερική ως προς το αντικείmicroενό της δεν

λαmicroβάνει υπόψη της το σύνολο των συνθηκών που την καθιστούν δυνατή τόσο στο

επίπεδο της ερωτηmicroατοθεσίας όσο και στο επίπεδο της εγκυρότητάς της δεν

λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη της ότι εξαρτάται από τη συνολική κατάσταση της

κοινωνίας και ότι εκκινεί από ένα ενδιαφέρον -επί παραδείγmicroατι στην περίπτωση της

νεωτερικής επιστήmicroης από το ενδιαφέρον laquoνα χειραγωγηθούν τόσο η εξωτερική

φύση όσο και οι καθορισmicroένοι οικονοmicroικοί και κοινωνικοί microηχανισmicroοίraquo (ΠΚΘ 15)viii

Επιπλέον δεν λαmicroβάνει υπόψη της ότι τα γεγονότα το υλικό το οποίο καλείται να

microελετήσει και να οργανώσει σύmicroφωνα microε τις αρχές της συστηmicroατικότητας συνιστούν

προϊόν της κοινωνικής πρακτικής εντός της οποίας περικλείεται η διαθέσιmicroη γνώση

και ότι κατά συνέπεια laquoτο προσλαmicroβανόmicroενο γεγονός έχει ήδη συγκαθοριστεί από

τις ανθρώπινες παραστάσεις κι έννοιες προτού υποβληθεί σε συνειδητή θεωρητική

επεξεργασία από το γνωστικό υποκείmicroενοraquo (ΠΚΘ 21) Το χαρακτηριστικό λοιπόν

της παραδοσιακής θεωρίας επί του οποίου ο Χορκχάιmicroερ επιmicroένει περισσότερο ούτως

ώστε να καταδείξει σrsquo έναν δεύτερο χρόνο την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας

είναι laquoένα έλλειmicromicroα αναστοχασmicroού πάνω στο πλαίσιο συγκρότησης της έλλογης

6

γνώσηςraquo (Καβουλάκος 2001 59) το έλλειmicromicroα τούτο συνεπάγεται πως η

παραδοσιακή θεωρία έχει και microιαν ιδεολογική λειτουργία (ΠΚΘ 29)

Το παραπάνω microοντέλο χαρακτηρίζει κατά τον Χορκχάιmicroερ όλα τα

φιλοσοφικά ρεύmicroατα της νεωτερικότητας καθώς και τις θετικές και κοινωνικές

επιστήmicroες -ανεξαρτήτως του κατά πόσον είναι εmicroπειρικά προσανατολισmicroένες-

εφόσον ακολουθούν το σχήmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο laquoαπό τη microια microεριά υπάρχει

πάντοτε η διανοητικά διατυπωmicroένη Γνώση κι από την άλλη microια κατάσταση

πραγmicroάτων που πρέπει να συλληφθεί απrsquo αυτήν τη Γνώσηraquo (ΠΚΘ 14) Έτσι όπως

επισηmicroαίνει η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ (Benhabib 1986 152) στο κείmicroενο αυτό αντικείmicroενο

της κριτικής δεν είναι όπως προηγουmicroένως microόνον η κοινωνική χρήση της επιστήmicroης

αλλά τα επιστηmicroολογικά της θεmicroέλια

Για να εισαγάγει την κριτική αντίληψη περί θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ κάνει

λόγο για microια laquoανθρώπινη συmicroπεριφορά που έχει γιrsquo αντικείmicroενό της την ίδια την

κοινωνίαraquo (ΠΚΘ 27) Αντικείmicroενο της κριτικής θεωρίας είναι συγκεκριmicroένα η

κοινωνία ως αντίφαση δηλαδή ως προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων της

εργασίας τους που γίνεται όmicroως ταυτοχρόνως αντιληπτή από αυτούς ως δύναmicroη

εξωτερική laquoλειτουργεί σαν κάποια microη ανθρώπινη φυσική διαδικασία σαν ένα

καθαρός microηχανισmicroόςraquo (ΠΚΘ 28) Εν αντιθέσει προς τον παραδοσιακό ερευνητή το

υποκείmicroενο της κριτικής θεωρίας αναγνωρίζει την κοινωνική προδιαmicroόρφωση των

προσλαmicroβανόmicroενων γεγονότων και έτσι παύει να τα αντιmicroετωπίζει ως καθαρά

εξωτερικά δεδοmicroένα (ΠΚΘ 30) Αυτό συνεπάγεται microε βάση το πλαίσιο που έχει

κατασκευάσει ο Χορκχάιmicroερ αφενός ότι η κριτική θεωρία microπορεί να θεmicroατοποιήσει

τους κοινωνικούς όρους παραγωγής της ίδιας και του αντικειmicroένου της και αφετέρου

ότι αναγνωρίζει την πρακτική της δύναmicroη τη δυνατότητά της δηλαδή να συmicroβάλλει

συνειδητά και εmicroπρόθετα στην πρακτική διαmicroόρφωση και microάλιστα microετατροπή του

κόσmicroου Μία από τις βασικές ιδιαιτερότητες της κριτικής θεωρίας είναι λοιπόν η

διαλεκτική αντίληψη για τη σχέση microεταξύ θεωρίας και αντικειmicroένου που αναφέρεται

και στην ιστορικότητά τουςix Αυτή η διαλεκτική σχέση εναντιώνεται σε κάθε

προσπάθεια άmicroεσης σύmicroπτωσης υποκειmicroένου και αντικειmicroένου έννοιας και

πραγmicroατικότητας microεταξύ τους laquoυπάρχει ένα χάσmicroα η ταυτότητά τους βρίσκεται

στο microέλλον και όχι στο παρόνraquo (ΠΚΘ 31) Η αναγνώριση και η διατήρηση της

έντασης αυτής αποτελεί εξάλλου microία από τις προϋποθέσεις της κριτικής

συγκεκριmicroένα laquoο έλεγχος της αντιστοιχίας microεταξύ τους παράγει τη χαρακτηριστική

για τη Σχολή της Φραγκφούρτης έννοια της κριτικής να microετράmicroε τα πράγmicroατα microε

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

3

Διαφωτισmicroού έργο γραmicromicroένο από τον Αντόρνο και τον Χορκχάιmicroερ το οποίο

αποτυπώνει microια διαφοροποίηση ως προς το προηγούmicroενο πρόγραmicromicroα και αποτελεί τη

σηmicroαντικότερη ενδεχοmicroένως συmicroβολή της κριτικής θεωρίας στη συζήτηση περί

νεωτερικότητας -σηmicroαντικότερη υπό την έννοια ότι αφενός microεν ενσωmicroατώνει

προβληmicroατισmicroούς που αναπτύσσονται σε άλλα κείmicroενα της περιόδουv και αρδεύει το

microετέπειτα έργο των δύο στοχαστών αφετέρου δε συνιστά σηmicroείο εκκίνησης ή

αναφοράς είτε microε τη microορφή της αποδοχής ή έστω της κριτικής οικειοποίησης είτε microε

τη microορφή της απόρριψης πλείστων microετέπειτα παρεmicroβάσεων στην εν λόγω συζήτηση

Α) Το πρόγραmicromicroα και οι στοχεύσεις της κριτικής θεωρίας Όταν ο Χορκχάιmicroερ ανέλαβε τα καθήκοντα του διευθυντή του Ινστιτούτου

Κοινωνικής Έρευνας της Φρανκφούρτης το 1930 έδωσε έναν νέο προσανατολισmicroό

σε ότι είχε microέχρι τότε αποτελέσει ένα κέντρο microαρξιστικών ερευνών ο οποίος

αποτυπώνεται στην εναρκτήρια διάλεξή του πάνω στην laquoΠαρούσα κατάσταση της

κοινωνικής φιλοσοφίας και τα καθήκοντα του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευναςraquo

Στο προγραmicromicroατικό αυτό κείmicroενο διατυπώνονται ορισmicroένες βασικές κατευθύνσεις

(Horkheimer 1978a 67-74)

α) Ένα αίτηmicroα συγκερασmicroού της φιλοσοφικής ερωτηmicroατοθεσίας -της κοινωνικής

φιλοσοφίας- και της έρευνας που διεξάγουν οι επιmicroέρους κοινωνικές επιστήmicroες (η

κοινωνιολογία τα οικονοmicroικά η ιστορία η ψυχολογία) ο οποίος κρίνεται αναγκαίος

ως αναδιατύπωση παραδοσιακών φιλοσοφικών ζητηmicroάτων και microε φόντο την υπόθεση

ότι ελλείψει ενός τέτοιου συγκερασmicroού τόσο η κοινωνική φιλοσοφία όσο και οι

κοινωνικές επιστήmicroες αδυνατούν να παραγάγουν ουσιώδη γνώση καθώς η microεν

οδηγείται σε ολότελα αφηρηmicroένες κατασκευές και οι δε σε microιαν απλή εξειδικευmicroένη

καταγραφή επιmicroέρους γεγονότων Ρόλος της κοινωνικής φιλοσοφίας είναι να

διαmicroορφώνει τη γενική προβληmicroατική και να δίνει τους βασικούς άξονες της έρευνας

καθορίζοντας τα προς microελέτη αντικείmicroενα όχι ανάλογα microε το αν ανήκουν σε έναν

συγκεκριmicroένο γνωστικό κλάδο αλλά ανάλογα microε τη σηmicroαντικότητά τους για τη

θεωρία της κοινωνίας Καθήκον των εmicroπειρικών ερευνών οι οποίες θα διεξάγονταν

στο πλαίσιο προαναφερθέντων επιστηmicroών είναι από την άλλη να βοηθούν στον

microετασχηmicroατισmicroό των ερωτηmicroάτων σε συνάρτηση microε το αντικείmicroενοvi

β) Ένα αίτηmicroα εmicroπλουτισmicroού της microαρξιστικής ανάλυσης προκειmicroένου να αποφευχθεί

ο οικονοmicroικός ντετερmicroινισmicroός χάρη σε microια νέα εννόηση του σχήmicroατος βάση ndash

εποικοδόmicroηmicroα προτείνεται εmicromicroέσως ο συνδυασmicroός του ιστορικού υλισmicroού microε τη

4

φροϋδική ψυχανάλυση -ο συνυπολογισmicroός των laquoψυχικών ενδιάmicroεσων στοιχείωνraquo

(Horkheimer 1978a 78)- ενώ επίσης διαφαίνεται microια αναγνώριση της σχετικής

αυτονοmicroίας των πολιτισmicroικών microορφωmicroάτων (Dubiel 1985 169)vii

γ) Ένα συγκεκριmicroένο ερευνητικό πρόγραmicromicroα που αποκρυσταλλώνεται γύρω από το

ερώτηmicroα αναφορικά microε τη σχέση ανάmicroεσα στην οικονοmicroική ζωή την ψυχική

ανάπτυξη των ατόmicroων και τις microεταβολές της πολιτισmicroικής σφαίρας ερώτηmicroα το οποίο

microελετάται εν microέρει στο πλαίσιο της έρευνας για την εργατική τάξη υπό την εποπτεία

του Ε Φροmicromicro (Fromm 1984) και της πιο εξειδικευmicroένης έρευνας που δηmicroοσιεύεται

το 1936 microε τίτλο Μελέτες για την Αυθεντία και την Οικογένεια (Horkheimer Marcus

Fromm 1996)

Στο κείmicroενο αυτό ήδη διαφαίνονται ορισmicroένα βασικά σηmicroεία ότι αργότερα

θα αποκληθεί laquoκριτική θεωρίαraquo συνιστά microια παρέmicroβαση στην κρίση του microαρξισmicroού η

οποία ενώ συλλαmicroβάνει το παρόν microε microαρξικές κατηγορίες κινείται microεταξύ

φιλοσοφίας και κοινωνικών επιστηmicroών Επιπλέον αναγνωρίζεται ο ρόλος που microπορεί

να διαδραmicroατίσει η φροϋδική ψυχανάλυση -έστω κι αν αυτή δεν κατονοmicroάζεται- στην

κοινωνική θεωρία

Ας στραφούmicroε τώρα προς το κείmicroενο που φέρει τον τίτλο laquoΠαραδοσιακή και

κριτική θεωρίαraquo για να κατανοήσουmicroε την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας έτσι

όπως την εισηγείται ο Χορκχάιmicroερ

Η διάκριση ανάmicroεσα στην Παραδοσιακή και στην Κριτική Θεωρία γίνεται microε

βάση πολλά κριτήρια που αφορούν το υποκείmicroενο το αντικείmicroενο τη δοmicroή και τον

σκοπό της θεωρίας Η διάκριση δείχνει εξάλλου ότι η παραδοσιακή θεωρία

χαρακτηρίζεται από περιορισmicroούς των οποίων δεν έχει επίγνωση ότι υπάρχει κάτι το

οποίο δεν λαmicroβάνει υπόψη της συγκεκριmicroένα την εξάρτησή της από την πραγmicroατική

κοινωνική ζωή Δεν υπάρχει λοιπόν συmicromicroετρία ανάmicroεσα στις δύο η κριτική θεωρία

συγκροτείται ως ένας κριτικός λόγος πάνω στην παραδοσιακή αντίληψη περί

θεωρίας θέτοντας ταυτοχρόνως απαιτήσεις που ξεπερνούν την τελευταία Στην

πραγmicroατικότητα το κείmicroενο του Χορκχάιmicroερ αφορά τη διαφορά ανάmicroεσα σε τρόπους

εννόησης της θεωρίας

Ο Χορκχάιmicroερ κατασκευάζει το microοντέλο της παραδοσιακής αντίληψης για τη

θεωρία microε βάση τη νεωτερική αντίληψη περί επιστήmicroης οι απαρχές της οποίας

βρίσκονται στον Καρτέσιο Σύmicroφωνα microε αυτήν laquoθεωρία σηmicroαίνει το σύνολο των

προτάσεων που αναφέρονται σrsquo ένα αντικείmicroενο και συνδέονται microεταξύ τους microε

τέτοιο τρόπο ώστε από microερικές απrsquo αυτές να προκύπτουν οι υπόλοιπες Όσο

5

microικρότερος είναι ο αριθmicroός των ανώτατων βασικών αρχών σε σχέση microε τα

συmicroπεράσmicroατα τόσο πληρέστερη είναι η θεωρίαraquo (Horkheimer 1984a 9 ndashεφεξής

ΠΚΘ) Το κριτήριο της ορθότητας της θεωρίας είναι είτε το κατά πόσον η εmicroπειρία

επιβεβαιώνει τις διατυπωmicroένες υποθέσεις είτε η συνεκτικότητα της παραγωγής των

εννοιών Μία ακόmicroη laquoβασική απαίτηση την οποία πρέπει να ικανοποιεί κάθε

θεωρητικό σύστηmicroα είναι όλα τα microέρη του να συναρθρώνονται microεταξύ τους χωρίς

καmicroιά εξαίρεση ή αντίφασηraquo (ΠΚΘ 11) Οι αντιφάσεις ερmicroηνεύονται ως

προβλήmicroατα που απαιτούν είτε τη βελτίωση της παρατήρησης είτε τη microετατροπή της

θεωρίας (των υποθέσεων και των microεθόδων της) Στόχος είναι η οικοδόmicroηση ενός

καθολικού επιστηmicroονικού συστήmicroατος το οποίο θα περιλαmicroβάνει όλα τα δυνατά

αντικείmicroενα και θα απαρτίζει ένα επιmicroέρους πεδίο ολότελα ανεξάρτητο από την

κοινωνική πραγmicroατικότητα Το σηmicroείο αυτό είναι και ένα από τα προβληmicroατικότερα

για τον Χορκχάιmicroερ microιας και συνδέεται microε το ουσιώδες της παραδοσιακής αντίληψης

περί θεωρίας αυτή κατανοείται ως ανεξάρτητη από την κοινωνία ενώ στην

πραγmicroατικότητα laquoόπως η επίδραση του υλικού πάνω στη θεωρία έτσι αντίστροφα

και η εφαρmicroογή της θεωρίας πάνω στο υλικό δεν είναι απλώς microια ενδοεπιστηmicroονική

αλλά ταυτόχρονα και microια κοινωνική διαδικασίαraquo (ΠΚΘ 16) Καθώς λοιπόν η

παραδοσιακή θεωρία αυτοκατανοείται ως εξωτερική ως προς το αντικείmicroενό της δεν

λαmicroβάνει υπόψη της το σύνολο των συνθηκών που την καθιστούν δυνατή τόσο στο

επίπεδο της ερωτηmicroατοθεσίας όσο και στο επίπεδο της εγκυρότητάς της δεν

λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη της ότι εξαρτάται από τη συνολική κατάσταση της

κοινωνίας και ότι εκκινεί από ένα ενδιαφέρον -επί παραδείγmicroατι στην περίπτωση της

νεωτερικής επιστήmicroης από το ενδιαφέρον laquoνα χειραγωγηθούν τόσο η εξωτερική

φύση όσο και οι καθορισmicroένοι οικονοmicroικοί και κοινωνικοί microηχανισmicroοίraquo (ΠΚΘ 15)viii

Επιπλέον δεν λαmicroβάνει υπόψη της ότι τα γεγονότα το υλικό το οποίο καλείται να

microελετήσει και να οργανώσει σύmicroφωνα microε τις αρχές της συστηmicroατικότητας συνιστούν

προϊόν της κοινωνικής πρακτικής εντός της οποίας περικλείεται η διαθέσιmicroη γνώση

και ότι κατά συνέπεια laquoτο προσλαmicroβανόmicroενο γεγονός έχει ήδη συγκαθοριστεί από

τις ανθρώπινες παραστάσεις κι έννοιες προτού υποβληθεί σε συνειδητή θεωρητική

επεξεργασία από το γνωστικό υποκείmicroενοraquo (ΠΚΘ 21) Το χαρακτηριστικό λοιπόν

της παραδοσιακής θεωρίας επί του οποίου ο Χορκχάιmicroερ επιmicroένει περισσότερο ούτως

ώστε να καταδείξει σrsquo έναν δεύτερο χρόνο την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας

είναι laquoένα έλλειmicromicroα αναστοχασmicroού πάνω στο πλαίσιο συγκρότησης της έλλογης

6

γνώσηςraquo (Καβουλάκος 2001 59) το έλλειmicromicroα τούτο συνεπάγεται πως η

παραδοσιακή θεωρία έχει και microιαν ιδεολογική λειτουργία (ΠΚΘ 29)

Το παραπάνω microοντέλο χαρακτηρίζει κατά τον Χορκχάιmicroερ όλα τα

φιλοσοφικά ρεύmicroατα της νεωτερικότητας καθώς και τις θετικές και κοινωνικές

επιστήmicroες -ανεξαρτήτως του κατά πόσον είναι εmicroπειρικά προσανατολισmicroένες-

εφόσον ακολουθούν το σχήmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο laquoαπό τη microια microεριά υπάρχει

πάντοτε η διανοητικά διατυπωmicroένη Γνώση κι από την άλλη microια κατάσταση

πραγmicroάτων που πρέπει να συλληφθεί απrsquo αυτήν τη Γνώσηraquo (ΠΚΘ 14) Έτσι όπως

επισηmicroαίνει η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ (Benhabib 1986 152) στο κείmicroενο αυτό αντικείmicroενο

της κριτικής δεν είναι όπως προηγουmicroένως microόνον η κοινωνική χρήση της επιστήmicroης

αλλά τα επιστηmicroολογικά της θεmicroέλια

Για να εισαγάγει την κριτική αντίληψη περί θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ κάνει

λόγο για microια laquoανθρώπινη συmicroπεριφορά που έχει γιrsquo αντικείmicroενό της την ίδια την

κοινωνίαraquo (ΠΚΘ 27) Αντικείmicroενο της κριτικής θεωρίας είναι συγκεκριmicroένα η

κοινωνία ως αντίφαση δηλαδή ως προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων της

εργασίας τους που γίνεται όmicroως ταυτοχρόνως αντιληπτή από αυτούς ως δύναmicroη

εξωτερική laquoλειτουργεί σαν κάποια microη ανθρώπινη φυσική διαδικασία σαν ένα

καθαρός microηχανισmicroόςraquo (ΠΚΘ 28) Εν αντιθέσει προς τον παραδοσιακό ερευνητή το

υποκείmicroενο της κριτικής θεωρίας αναγνωρίζει την κοινωνική προδιαmicroόρφωση των

προσλαmicroβανόmicroενων γεγονότων και έτσι παύει να τα αντιmicroετωπίζει ως καθαρά

εξωτερικά δεδοmicroένα (ΠΚΘ 30) Αυτό συνεπάγεται microε βάση το πλαίσιο που έχει

κατασκευάσει ο Χορκχάιmicroερ αφενός ότι η κριτική θεωρία microπορεί να θεmicroατοποιήσει

τους κοινωνικούς όρους παραγωγής της ίδιας και του αντικειmicroένου της και αφετέρου

ότι αναγνωρίζει την πρακτική της δύναmicroη τη δυνατότητά της δηλαδή να συmicroβάλλει

συνειδητά και εmicroπρόθετα στην πρακτική διαmicroόρφωση και microάλιστα microετατροπή του

κόσmicroου Μία από τις βασικές ιδιαιτερότητες της κριτικής θεωρίας είναι λοιπόν η

διαλεκτική αντίληψη για τη σχέση microεταξύ θεωρίας και αντικειmicroένου που αναφέρεται

και στην ιστορικότητά τουςix Αυτή η διαλεκτική σχέση εναντιώνεται σε κάθε

προσπάθεια άmicroεσης σύmicroπτωσης υποκειmicroένου και αντικειmicroένου έννοιας και

πραγmicroατικότητας microεταξύ τους laquoυπάρχει ένα χάσmicroα η ταυτότητά τους βρίσκεται

στο microέλλον και όχι στο παρόνraquo (ΠΚΘ 31) Η αναγνώριση και η διατήρηση της

έντασης αυτής αποτελεί εξάλλου microία από τις προϋποθέσεις της κριτικής

συγκεκριmicroένα laquoο έλεγχος της αντιστοιχίας microεταξύ τους παράγει τη χαρακτηριστική

για τη Σχολή της Φραγκφούρτης έννοια της κριτικής να microετράmicroε τα πράγmicroατα microε

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

4

φροϋδική ψυχανάλυση -ο συνυπολογισmicroός των laquoψυχικών ενδιάmicroεσων στοιχείωνraquo

(Horkheimer 1978a 78)- ενώ επίσης διαφαίνεται microια αναγνώριση της σχετικής

αυτονοmicroίας των πολιτισmicroικών microορφωmicroάτων (Dubiel 1985 169)vii

γ) Ένα συγκεκριmicroένο ερευνητικό πρόγραmicromicroα που αποκρυσταλλώνεται γύρω από το

ερώτηmicroα αναφορικά microε τη σχέση ανάmicroεσα στην οικονοmicroική ζωή την ψυχική

ανάπτυξη των ατόmicroων και τις microεταβολές της πολιτισmicroικής σφαίρας ερώτηmicroα το οποίο

microελετάται εν microέρει στο πλαίσιο της έρευνας για την εργατική τάξη υπό την εποπτεία

του Ε Φροmicromicro (Fromm 1984) και της πιο εξειδικευmicroένης έρευνας που δηmicroοσιεύεται

το 1936 microε τίτλο Μελέτες για την Αυθεντία και την Οικογένεια (Horkheimer Marcus

Fromm 1996)

Στο κείmicroενο αυτό ήδη διαφαίνονται ορισmicroένα βασικά σηmicroεία ότι αργότερα

θα αποκληθεί laquoκριτική θεωρίαraquo συνιστά microια παρέmicroβαση στην κρίση του microαρξισmicroού η

οποία ενώ συλλαmicroβάνει το παρόν microε microαρξικές κατηγορίες κινείται microεταξύ

φιλοσοφίας και κοινωνικών επιστηmicroών Επιπλέον αναγνωρίζεται ο ρόλος που microπορεί

να διαδραmicroατίσει η φροϋδική ψυχανάλυση -έστω κι αν αυτή δεν κατονοmicroάζεται- στην

κοινωνική θεωρία

Ας στραφούmicroε τώρα προς το κείmicroενο που φέρει τον τίτλο laquoΠαραδοσιακή και

κριτική θεωρίαraquo για να κατανοήσουmicroε την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας έτσι

όπως την εισηγείται ο Χορκχάιmicroερ

Η διάκριση ανάmicroεσα στην Παραδοσιακή και στην Κριτική Θεωρία γίνεται microε

βάση πολλά κριτήρια που αφορούν το υποκείmicroενο το αντικείmicroενο τη δοmicroή και τον

σκοπό της θεωρίας Η διάκριση δείχνει εξάλλου ότι η παραδοσιακή θεωρία

χαρακτηρίζεται από περιορισmicroούς των οποίων δεν έχει επίγνωση ότι υπάρχει κάτι το

οποίο δεν λαmicroβάνει υπόψη της συγκεκριmicroένα την εξάρτησή της από την πραγmicroατική

κοινωνική ζωή Δεν υπάρχει λοιπόν συmicromicroετρία ανάmicroεσα στις δύο η κριτική θεωρία

συγκροτείται ως ένας κριτικός λόγος πάνω στην παραδοσιακή αντίληψη περί

θεωρίας θέτοντας ταυτοχρόνως απαιτήσεις που ξεπερνούν την τελευταία Στην

πραγmicroατικότητα το κείmicroενο του Χορκχάιmicroερ αφορά τη διαφορά ανάmicroεσα σε τρόπους

εννόησης της θεωρίας

Ο Χορκχάιmicroερ κατασκευάζει το microοντέλο της παραδοσιακής αντίληψης για τη

θεωρία microε βάση τη νεωτερική αντίληψη περί επιστήmicroης οι απαρχές της οποίας

βρίσκονται στον Καρτέσιο Σύmicroφωνα microε αυτήν laquoθεωρία σηmicroαίνει το σύνολο των

προτάσεων που αναφέρονται σrsquo ένα αντικείmicroενο και συνδέονται microεταξύ τους microε

τέτοιο τρόπο ώστε από microερικές απrsquo αυτές να προκύπτουν οι υπόλοιπες Όσο

5

microικρότερος είναι ο αριθmicroός των ανώτατων βασικών αρχών σε σχέση microε τα

συmicroπεράσmicroατα τόσο πληρέστερη είναι η θεωρίαraquo (Horkheimer 1984a 9 ndashεφεξής

ΠΚΘ) Το κριτήριο της ορθότητας της θεωρίας είναι είτε το κατά πόσον η εmicroπειρία

επιβεβαιώνει τις διατυπωmicroένες υποθέσεις είτε η συνεκτικότητα της παραγωγής των

εννοιών Μία ακόmicroη laquoβασική απαίτηση την οποία πρέπει να ικανοποιεί κάθε

θεωρητικό σύστηmicroα είναι όλα τα microέρη του να συναρθρώνονται microεταξύ τους χωρίς

καmicroιά εξαίρεση ή αντίφασηraquo (ΠΚΘ 11) Οι αντιφάσεις ερmicroηνεύονται ως

προβλήmicroατα που απαιτούν είτε τη βελτίωση της παρατήρησης είτε τη microετατροπή της

θεωρίας (των υποθέσεων και των microεθόδων της) Στόχος είναι η οικοδόmicroηση ενός

καθολικού επιστηmicroονικού συστήmicroατος το οποίο θα περιλαmicroβάνει όλα τα δυνατά

αντικείmicroενα και θα απαρτίζει ένα επιmicroέρους πεδίο ολότελα ανεξάρτητο από την

κοινωνική πραγmicroατικότητα Το σηmicroείο αυτό είναι και ένα από τα προβληmicroατικότερα

για τον Χορκχάιmicroερ microιας και συνδέεται microε το ουσιώδες της παραδοσιακής αντίληψης

περί θεωρίας αυτή κατανοείται ως ανεξάρτητη από την κοινωνία ενώ στην

πραγmicroατικότητα laquoόπως η επίδραση του υλικού πάνω στη θεωρία έτσι αντίστροφα

και η εφαρmicroογή της θεωρίας πάνω στο υλικό δεν είναι απλώς microια ενδοεπιστηmicroονική

αλλά ταυτόχρονα και microια κοινωνική διαδικασίαraquo (ΠΚΘ 16) Καθώς λοιπόν η

παραδοσιακή θεωρία αυτοκατανοείται ως εξωτερική ως προς το αντικείmicroενό της δεν

λαmicroβάνει υπόψη της το σύνολο των συνθηκών που την καθιστούν δυνατή τόσο στο

επίπεδο της ερωτηmicroατοθεσίας όσο και στο επίπεδο της εγκυρότητάς της δεν

λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη της ότι εξαρτάται από τη συνολική κατάσταση της

κοινωνίας και ότι εκκινεί από ένα ενδιαφέρον -επί παραδείγmicroατι στην περίπτωση της

νεωτερικής επιστήmicroης από το ενδιαφέρον laquoνα χειραγωγηθούν τόσο η εξωτερική

φύση όσο και οι καθορισmicroένοι οικονοmicroικοί και κοινωνικοί microηχανισmicroοίraquo (ΠΚΘ 15)viii

Επιπλέον δεν λαmicroβάνει υπόψη της ότι τα γεγονότα το υλικό το οποίο καλείται να

microελετήσει και να οργανώσει σύmicroφωνα microε τις αρχές της συστηmicroατικότητας συνιστούν

προϊόν της κοινωνικής πρακτικής εντός της οποίας περικλείεται η διαθέσιmicroη γνώση

και ότι κατά συνέπεια laquoτο προσλαmicroβανόmicroενο γεγονός έχει ήδη συγκαθοριστεί από

τις ανθρώπινες παραστάσεις κι έννοιες προτού υποβληθεί σε συνειδητή θεωρητική

επεξεργασία από το γνωστικό υποκείmicroενοraquo (ΠΚΘ 21) Το χαρακτηριστικό λοιπόν

της παραδοσιακής θεωρίας επί του οποίου ο Χορκχάιmicroερ επιmicroένει περισσότερο ούτως

ώστε να καταδείξει σrsquo έναν δεύτερο χρόνο την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας

είναι laquoένα έλλειmicromicroα αναστοχασmicroού πάνω στο πλαίσιο συγκρότησης της έλλογης

6

γνώσηςraquo (Καβουλάκος 2001 59) το έλλειmicromicroα τούτο συνεπάγεται πως η

παραδοσιακή θεωρία έχει και microιαν ιδεολογική λειτουργία (ΠΚΘ 29)

Το παραπάνω microοντέλο χαρακτηρίζει κατά τον Χορκχάιmicroερ όλα τα

φιλοσοφικά ρεύmicroατα της νεωτερικότητας καθώς και τις θετικές και κοινωνικές

επιστήmicroες -ανεξαρτήτως του κατά πόσον είναι εmicroπειρικά προσανατολισmicroένες-

εφόσον ακολουθούν το σχήmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο laquoαπό τη microια microεριά υπάρχει

πάντοτε η διανοητικά διατυπωmicroένη Γνώση κι από την άλλη microια κατάσταση

πραγmicroάτων που πρέπει να συλληφθεί απrsquo αυτήν τη Γνώσηraquo (ΠΚΘ 14) Έτσι όπως

επισηmicroαίνει η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ (Benhabib 1986 152) στο κείmicroενο αυτό αντικείmicroενο

της κριτικής δεν είναι όπως προηγουmicroένως microόνον η κοινωνική χρήση της επιστήmicroης

αλλά τα επιστηmicroολογικά της θεmicroέλια

Για να εισαγάγει την κριτική αντίληψη περί θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ κάνει

λόγο για microια laquoανθρώπινη συmicroπεριφορά που έχει γιrsquo αντικείmicroενό της την ίδια την

κοινωνίαraquo (ΠΚΘ 27) Αντικείmicroενο της κριτικής θεωρίας είναι συγκεκριmicroένα η

κοινωνία ως αντίφαση δηλαδή ως προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων της

εργασίας τους που γίνεται όmicroως ταυτοχρόνως αντιληπτή από αυτούς ως δύναmicroη

εξωτερική laquoλειτουργεί σαν κάποια microη ανθρώπινη φυσική διαδικασία σαν ένα

καθαρός microηχανισmicroόςraquo (ΠΚΘ 28) Εν αντιθέσει προς τον παραδοσιακό ερευνητή το

υποκείmicroενο της κριτικής θεωρίας αναγνωρίζει την κοινωνική προδιαmicroόρφωση των

προσλαmicroβανόmicroενων γεγονότων και έτσι παύει να τα αντιmicroετωπίζει ως καθαρά

εξωτερικά δεδοmicroένα (ΠΚΘ 30) Αυτό συνεπάγεται microε βάση το πλαίσιο που έχει

κατασκευάσει ο Χορκχάιmicroερ αφενός ότι η κριτική θεωρία microπορεί να θεmicroατοποιήσει

τους κοινωνικούς όρους παραγωγής της ίδιας και του αντικειmicroένου της και αφετέρου

ότι αναγνωρίζει την πρακτική της δύναmicroη τη δυνατότητά της δηλαδή να συmicroβάλλει

συνειδητά και εmicroπρόθετα στην πρακτική διαmicroόρφωση και microάλιστα microετατροπή του

κόσmicroου Μία από τις βασικές ιδιαιτερότητες της κριτικής θεωρίας είναι λοιπόν η

διαλεκτική αντίληψη για τη σχέση microεταξύ θεωρίας και αντικειmicroένου που αναφέρεται

και στην ιστορικότητά τουςix Αυτή η διαλεκτική σχέση εναντιώνεται σε κάθε

προσπάθεια άmicroεσης σύmicroπτωσης υποκειmicroένου και αντικειmicroένου έννοιας και

πραγmicroατικότητας microεταξύ τους laquoυπάρχει ένα χάσmicroα η ταυτότητά τους βρίσκεται

στο microέλλον και όχι στο παρόνraquo (ΠΚΘ 31) Η αναγνώριση και η διατήρηση της

έντασης αυτής αποτελεί εξάλλου microία από τις προϋποθέσεις της κριτικής

συγκεκριmicroένα laquoο έλεγχος της αντιστοιχίας microεταξύ τους παράγει τη χαρακτηριστική

για τη Σχολή της Φραγκφούρτης έννοια της κριτικής να microετράmicroε τα πράγmicroατα microε

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

5

microικρότερος είναι ο αριθmicroός των ανώτατων βασικών αρχών σε σχέση microε τα

συmicroπεράσmicroατα τόσο πληρέστερη είναι η θεωρίαraquo (Horkheimer 1984a 9 ndashεφεξής

ΠΚΘ) Το κριτήριο της ορθότητας της θεωρίας είναι είτε το κατά πόσον η εmicroπειρία

επιβεβαιώνει τις διατυπωmicroένες υποθέσεις είτε η συνεκτικότητα της παραγωγής των

εννοιών Μία ακόmicroη laquoβασική απαίτηση την οποία πρέπει να ικανοποιεί κάθε

θεωρητικό σύστηmicroα είναι όλα τα microέρη του να συναρθρώνονται microεταξύ τους χωρίς

καmicroιά εξαίρεση ή αντίφασηraquo (ΠΚΘ 11) Οι αντιφάσεις ερmicroηνεύονται ως

προβλήmicroατα που απαιτούν είτε τη βελτίωση της παρατήρησης είτε τη microετατροπή της

θεωρίας (των υποθέσεων και των microεθόδων της) Στόχος είναι η οικοδόmicroηση ενός

καθολικού επιστηmicroονικού συστήmicroατος το οποίο θα περιλαmicroβάνει όλα τα δυνατά

αντικείmicroενα και θα απαρτίζει ένα επιmicroέρους πεδίο ολότελα ανεξάρτητο από την

κοινωνική πραγmicroατικότητα Το σηmicroείο αυτό είναι και ένα από τα προβληmicroατικότερα

για τον Χορκχάιmicroερ microιας και συνδέεται microε το ουσιώδες της παραδοσιακής αντίληψης

περί θεωρίας αυτή κατανοείται ως ανεξάρτητη από την κοινωνία ενώ στην

πραγmicroατικότητα laquoόπως η επίδραση του υλικού πάνω στη θεωρία έτσι αντίστροφα

και η εφαρmicroογή της θεωρίας πάνω στο υλικό δεν είναι απλώς microια ενδοεπιστηmicroονική

αλλά ταυτόχρονα και microια κοινωνική διαδικασίαraquo (ΠΚΘ 16) Καθώς λοιπόν η

παραδοσιακή θεωρία αυτοκατανοείται ως εξωτερική ως προς το αντικείmicroενό της δεν

λαmicroβάνει υπόψη της το σύνολο των συνθηκών που την καθιστούν δυνατή τόσο στο

επίπεδο της ερωτηmicroατοθεσίας όσο και στο επίπεδο της εγκυρότητάς της δεν

λαmicroβάνει δηλαδή υπόψη της ότι εξαρτάται από τη συνολική κατάσταση της

κοινωνίας και ότι εκκινεί από ένα ενδιαφέρον -επί παραδείγmicroατι στην περίπτωση της

νεωτερικής επιστήmicroης από το ενδιαφέρον laquoνα χειραγωγηθούν τόσο η εξωτερική

φύση όσο και οι καθορισmicroένοι οικονοmicroικοί και κοινωνικοί microηχανισmicroοίraquo (ΠΚΘ 15)viii

Επιπλέον δεν λαmicroβάνει υπόψη της ότι τα γεγονότα το υλικό το οποίο καλείται να

microελετήσει και να οργανώσει σύmicroφωνα microε τις αρχές της συστηmicroατικότητας συνιστούν

προϊόν της κοινωνικής πρακτικής εντός της οποίας περικλείεται η διαθέσιmicroη γνώση

και ότι κατά συνέπεια laquoτο προσλαmicroβανόmicroενο γεγονός έχει ήδη συγκαθοριστεί από

τις ανθρώπινες παραστάσεις κι έννοιες προτού υποβληθεί σε συνειδητή θεωρητική

επεξεργασία από το γνωστικό υποκείmicroενοraquo (ΠΚΘ 21) Το χαρακτηριστικό λοιπόν

της παραδοσιακής θεωρίας επί του οποίου ο Χορκχάιmicroερ επιmicroένει περισσότερο ούτως

ώστε να καταδείξει σrsquo έναν δεύτερο χρόνο την ιδιαιτερότητα της κριτικής θεωρίας

είναι laquoένα έλλειmicromicroα αναστοχασmicroού πάνω στο πλαίσιο συγκρότησης της έλλογης

6

γνώσηςraquo (Καβουλάκος 2001 59) το έλλειmicromicroα τούτο συνεπάγεται πως η

παραδοσιακή θεωρία έχει και microιαν ιδεολογική λειτουργία (ΠΚΘ 29)

Το παραπάνω microοντέλο χαρακτηρίζει κατά τον Χορκχάιmicroερ όλα τα

φιλοσοφικά ρεύmicroατα της νεωτερικότητας καθώς και τις θετικές και κοινωνικές

επιστήmicroες -ανεξαρτήτως του κατά πόσον είναι εmicroπειρικά προσανατολισmicroένες-

εφόσον ακολουθούν το σχήmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο laquoαπό τη microια microεριά υπάρχει

πάντοτε η διανοητικά διατυπωmicroένη Γνώση κι από την άλλη microια κατάσταση

πραγmicroάτων που πρέπει να συλληφθεί απrsquo αυτήν τη Γνώσηraquo (ΠΚΘ 14) Έτσι όπως

επισηmicroαίνει η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ (Benhabib 1986 152) στο κείmicroενο αυτό αντικείmicroενο

της κριτικής δεν είναι όπως προηγουmicroένως microόνον η κοινωνική χρήση της επιστήmicroης

αλλά τα επιστηmicroολογικά της θεmicroέλια

Για να εισαγάγει την κριτική αντίληψη περί θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ κάνει

λόγο για microια laquoανθρώπινη συmicroπεριφορά που έχει γιrsquo αντικείmicroενό της την ίδια την

κοινωνίαraquo (ΠΚΘ 27) Αντικείmicroενο της κριτικής θεωρίας είναι συγκεκριmicroένα η

κοινωνία ως αντίφαση δηλαδή ως προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων της

εργασίας τους που γίνεται όmicroως ταυτοχρόνως αντιληπτή από αυτούς ως δύναmicroη

εξωτερική laquoλειτουργεί σαν κάποια microη ανθρώπινη φυσική διαδικασία σαν ένα

καθαρός microηχανισmicroόςraquo (ΠΚΘ 28) Εν αντιθέσει προς τον παραδοσιακό ερευνητή το

υποκείmicroενο της κριτικής θεωρίας αναγνωρίζει την κοινωνική προδιαmicroόρφωση των

προσλαmicroβανόmicroενων γεγονότων και έτσι παύει να τα αντιmicroετωπίζει ως καθαρά

εξωτερικά δεδοmicroένα (ΠΚΘ 30) Αυτό συνεπάγεται microε βάση το πλαίσιο που έχει

κατασκευάσει ο Χορκχάιmicroερ αφενός ότι η κριτική θεωρία microπορεί να θεmicroατοποιήσει

τους κοινωνικούς όρους παραγωγής της ίδιας και του αντικειmicroένου της και αφετέρου

ότι αναγνωρίζει την πρακτική της δύναmicroη τη δυνατότητά της δηλαδή να συmicroβάλλει

συνειδητά και εmicroπρόθετα στην πρακτική διαmicroόρφωση και microάλιστα microετατροπή του

κόσmicroου Μία από τις βασικές ιδιαιτερότητες της κριτικής θεωρίας είναι λοιπόν η

διαλεκτική αντίληψη για τη σχέση microεταξύ θεωρίας και αντικειmicroένου που αναφέρεται

και στην ιστορικότητά τουςix Αυτή η διαλεκτική σχέση εναντιώνεται σε κάθε

προσπάθεια άmicroεσης σύmicroπτωσης υποκειmicroένου και αντικειmicroένου έννοιας και

πραγmicroατικότητας microεταξύ τους laquoυπάρχει ένα χάσmicroα η ταυτότητά τους βρίσκεται

στο microέλλον και όχι στο παρόνraquo (ΠΚΘ 31) Η αναγνώριση και η διατήρηση της

έντασης αυτής αποτελεί εξάλλου microία από τις προϋποθέσεις της κριτικής

συγκεκριmicroένα laquoο έλεγχος της αντιστοιχίας microεταξύ τους παράγει τη χαρακτηριστική

για τη Σχολή της Φραγκφούρτης έννοια της κριτικής να microετράmicroε τα πράγmicroατα microε

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

6

γνώσηςraquo (Καβουλάκος 2001 59) το έλλειmicromicroα τούτο συνεπάγεται πως η

παραδοσιακή θεωρία έχει και microιαν ιδεολογική λειτουργία (ΠΚΘ 29)

Το παραπάνω microοντέλο χαρακτηρίζει κατά τον Χορκχάιmicroερ όλα τα

φιλοσοφικά ρεύmicroατα της νεωτερικότητας καθώς και τις θετικές και κοινωνικές

επιστήmicroες -ανεξαρτήτως του κατά πόσον είναι εmicroπειρικά προσανατολισmicroένες-

εφόσον ακολουθούν το σχήmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο laquoαπό τη microια microεριά υπάρχει

πάντοτε η διανοητικά διατυπωmicroένη Γνώση κι από την άλλη microια κατάσταση

πραγmicroάτων που πρέπει να συλληφθεί απrsquo αυτήν τη Γνώσηraquo (ΠΚΘ 14) Έτσι όπως

επισηmicroαίνει η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ (Benhabib 1986 152) στο κείmicroενο αυτό αντικείmicroενο

της κριτικής δεν είναι όπως προηγουmicroένως microόνον η κοινωνική χρήση της επιστήmicroης

αλλά τα επιστηmicroολογικά της θεmicroέλια

Για να εισαγάγει την κριτική αντίληψη περί θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ κάνει

λόγο για microια laquoανθρώπινη συmicroπεριφορά που έχει γιrsquo αντικείmicroενό της την ίδια την

κοινωνίαraquo (ΠΚΘ 27) Αντικείmicroενο της κριτικής θεωρίας είναι συγκεκριmicroένα η

κοινωνία ως αντίφαση δηλαδή ως προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων της

εργασίας τους που γίνεται όmicroως ταυτοχρόνως αντιληπτή από αυτούς ως δύναmicroη

εξωτερική laquoλειτουργεί σαν κάποια microη ανθρώπινη φυσική διαδικασία σαν ένα

καθαρός microηχανισmicroόςraquo (ΠΚΘ 28) Εν αντιθέσει προς τον παραδοσιακό ερευνητή το

υποκείmicroενο της κριτικής θεωρίας αναγνωρίζει την κοινωνική προδιαmicroόρφωση των

προσλαmicroβανόmicroενων γεγονότων και έτσι παύει να τα αντιmicroετωπίζει ως καθαρά

εξωτερικά δεδοmicroένα (ΠΚΘ 30) Αυτό συνεπάγεται microε βάση το πλαίσιο που έχει

κατασκευάσει ο Χορκχάιmicroερ αφενός ότι η κριτική θεωρία microπορεί να θεmicroατοποιήσει

τους κοινωνικούς όρους παραγωγής της ίδιας και του αντικειmicroένου της και αφετέρου

ότι αναγνωρίζει την πρακτική της δύναmicroη τη δυνατότητά της δηλαδή να συmicroβάλλει

συνειδητά και εmicroπρόθετα στην πρακτική διαmicroόρφωση και microάλιστα microετατροπή του

κόσmicroου Μία από τις βασικές ιδιαιτερότητες της κριτικής θεωρίας είναι λοιπόν η

διαλεκτική αντίληψη για τη σχέση microεταξύ θεωρίας και αντικειmicroένου που αναφέρεται

και στην ιστορικότητά τουςix Αυτή η διαλεκτική σχέση εναντιώνεται σε κάθε

προσπάθεια άmicroεσης σύmicroπτωσης υποκειmicroένου και αντικειmicroένου έννοιας και

πραγmicroατικότητας microεταξύ τους laquoυπάρχει ένα χάσmicroα η ταυτότητά τους βρίσκεται

στο microέλλον και όχι στο παρόνraquo (ΠΚΘ 31) Η αναγνώριση και η διατήρηση της

έντασης αυτής αποτελεί εξάλλου microία από τις προϋποθέσεις της κριτικής

συγκεκριmicroένα laquoο έλεγχος της αντιστοιχίας microεταξύ τους παράγει τη χαρακτηριστική

για τη Σχολή της Φραγκφούρτης έννοια της κριτικής να microετράmicroε τα πράγmicroατα microε

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

7

βάση αυτό που τα ίδια σηmicroαίνουν την υπάρχουσα δηmicroοκρατία microε microέτρο την αρχή της

δηmicroοκρατίαςraquo (Κουζέλης 2000 66)

Προκειmicroένου να διευκρινίσει περαιτέρω τη διαφορά microεταξύ παραδοσιακής και

κριτικής θεωρίας ο Χορκχάιmicroερ στρέφεται στο είδος των κρίσεων που διατυπώνει η

καθεmicroία η κριτική θεωρία συmicroπυκνώνεται σε microιαν υπαρκτική κρίση η οποία laquoλέει σε

γενικές γραmicromicroές ότι η βασική microορφή της ιστορικά δεδοmicroένης εmicroπορευmicroατικής

οικονοmicroίας πάνω στην οποία στηρίζεται η νεότερη Ιστορία περικλείει τις εσωτερικές

και εξωτερικές αντιθέσεις της εποχής και τις αναπαράγει συνεχώς σε οξυmicroένη microορφή

έτσι microετά από microια περίοδο ανόδου ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνάmicroεων και

χειραφέτησης του ατόmicroου microετά από microια τεράστια επέκταση της ανθρώπινης

κυριαρχίας πάνω στη φύση η βασική αυτή microορφή αναστέλλει τελικά την παραπέρα

εξέλιξη και οδηγεί την κοινωνία προς microια νέα βαρβαρότηταraquo (ΠΚΘ 46) Ενώπιον

αυτής της κατάστασης η κριτική θεωρία laquoλέει δεν πρέπει να έχουν έτσι τα

πράγmicroατα οι άνθρωποι microπορούν να αλλάξουν το Είναι οι συνθήκες γιrsquo αυτή την

αλλαγή υπάρχουνraquo (Horkheimer 1984b 70) Δηλαδή αυτή η κρίση επί του υπαρκτού

καταδεικνύει την αντιφατικότητα την κρίση της αστικής κοινωνίας ανοίγοντας έτσι

microιαν εναλλακτική δυνατότητα ενώ επιπλέον διαπερνάται από microια βούληση για την

υλοποίηση αυτής της δυνατότητας στο παρόν (Καβουλάκος 2001 119)

Η κριτική θεωρία εκκινεί επίσης από ένα ενδιαφέρον το οποίο συνιστά

αναδιατύπωση του νεωτερικού προτάγmicroατος της αυτονοmicroίας το ενδιαφέρον για έναν

ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας προς την κατεύθυνση microιας laquoσυνένωσης

ελεύθερων ανθρώπωνraquo η ιδέα της οποίας laquoδιακρίνεται απrsquo την αφηρηmicroένη ουτοπία

γιατί η πραγmicroατική της δυνατότητα αποδεικνύεται απrsquo το σηmicroερινό επίπεδο

ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάmicroεωνraquo (ΠΚΘ 39) Βέβαια όπως έχει επισηmicroανθεί

η έννοια αυτή του ενδιαφέροντος παραmicroένει αρκετά ασαφής Σύmicroφωνα microε τον Χ

Σνέντελmicroπαχ (Schnaumldelbach 1993 296) δεν είναι απλό συναίσθηmicroα ή

συναισθηmicroατική προδιάθεση ούτε όmicroως καθαρός Λόγος αλλά απορρέει από

ορθολογικά και γνωστικά επεξεργασmicroένες τάσεις των κινήτρων και της βούλησης Το

γεγονός ότι ενέχει το στοιχείο της επεξεργασίας συνεπάγεται αφενός ότι λαmicroβάνεται

υπόψη η εmicroπειρική γνώση η αυτογνωσία και η ερmicroηνεία της κατάστασης και άρα ότι

το ενδιαφέρον microπορεί να microετατραπεί microε βάση επιχειρήmicroατα και αφετέρου ότι

αποκλείεται το πρωτείο της καθαρής απόφασης της βούλησης Σκοπός της κριτικής

θεωρίας είναι να φέρει στο επίπεδο της συνείδησης τόσο το εν λόγω ενδιαφέρον όσο

και τη δυνατότητα πραγmicroάτωσής του Ωστόσο έχοντας ήδη από τις αρχές τις

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

8

δεκαετίας του 1930 διαγνώσει την αδυναmicroία της εργατικής τάξης και συναγάγει

microεταξύ άλλων το συmicroπέρασmicroα ότι ο καπιταλισmicroός απολήγει στον διαχωρισmicroό του

ενδιαφέροντος για τον σοσιαλισmicroό από τις αναγκαίες για την πραγmicroάτωσή του

ανθρώπινες δυνάmicroεις ο Χορκχάιmicroερ υποστηρίζει πως laquoούτε η κατάσταση του

προλεταριάτου αποτελεί -στη σηmicroερινή κοινωνία- εγγύηση ορθής γνώσηςraquo (ΠΚΘ

34)

Οι εργασίες των στοχαστών που συmicromicroετέχουν στην επεξεργασία της κριτικής

θεωρίας που laquoδεσmicroεύονταιraquo από το κοινό αλλά όχι δογmicroατικό παραπάνω πλαίσιο

κινούνται γύρω από τους ακόλουθους άξονες

- Μια κριτική σχέση microε τη φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας -και

ειδικότερα microε τον γερmicroανικό ιδεαλισmicroό- που θεωρείται αφενός πρόδροmicroος του

microαρξικού χειραφετητικού προτάγmicroατος και αφετέρου microέρος του ιδεολογικού

οπλοστασίου της αστικής τάξηςx Η σχέση microε την παράδοση αυτή αναδεικνύεται στη

λεγόmicroενη ιδεολογικοκριτική ανάγνωση των φιλοσοφικών κειmicroένων η οποία θέτοντας

το laquoυλιστικό ερώτηmicroαraquo αναφορικά microε τις ιστορικές συνθήκες ανάδυσης και επίλυσης

ορισmicroένων φιλοσοφικών προβληmicroάτων (Horkheimer 1978b [1933] 98) αποβλέπει

στο να καταδείξει την εξάρτησή τους από την ιστορική πραγmicroατικότητα και

ταυτοχρόνως στο να διασώσει το χειραφετητικό περιεχόmicroενο της νεότερης

φιλοσοφίας ndashτο laquoπεριεχόmicroενο αληθείαςraquo τηςxi Προς αυτή την κατεύθυνση

διατυπώνεται και microια οξεία κριτική στην εγελιανή laquoκλειστήraquo laquoθετικήraquo διαλεκτική

και στην ιδέα του laquoΛόγου microέσα στην ιστορίαraquo η οποία ελέγχεται ως ιδεολογική

καθώς παρουσιάζει ως συmicroφιλιωmicroένη microια κοινωνική πραγmicroατικότητα που

διαπερνάται ακόmicroη από άλυτες αντιφάσεις υπάγει το επιmicroέρους στο καθολικό και

παραγνωρίζει ως στερούmicroενο σηmicroαντικότητας τον ατοmicroικό και συλλογικό πόνο

- Μια επανεπεξεργασία της έννοιας του υλισmicroού που αντλεί αφενός από τον

Μαρξ -και ως έναν βαθmicroό από τον Φόυερmicroπαχ- και αφετέρου στην περίπτωση του

Χορκχάιmicroερ από τον γαλλικό υλισmicroό Ο υλισmicroός αυτός αναγνωρίζει το laquoπρωτείο του

αντικειmicroένουraquo (Αντόρνο) Εξάλλου το πρόταγmicroα της χειραφέτησης συνδέεται microε το

αίτηmicroα για ευτυχία και microε την αναγνώριση της ευπάθειας του ανθρώπινου σώmicroατος

Επίσης ο πόνος αναγνωρίζεται ως καταστατική διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας

ενώ κυρίως στην περίπτωση του Χορκχάιmicroερ και χάρη στην πρώιmicroη σχέση microε τον

Σοπενχάουερxii η συmicroπόνια επαναξιολογείται ως ηθικό συναίσθηmicroα

-Μια κατά microέτωπον επίθεση σε κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστηmicroολογικά

ρεύmicroατα της εποχής όπως η χαϊντεγκεριανή φαινοmicroενολογία και ο (λογικός)

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

9

θετικισmicroός καθώς επίσης και στα διάφορα ρεύmicroατα του ανορθολογισmicroού που

αντιmicroετωπίζονται ως microερικές και συνεπώς ψευδής και ιδεολογικές απαντήσεις στα

θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα της εποχής ndashακόmicroη κι αν ενίοτε αποκαλύπτουν

ανεπίγνωστα το αληθινό της περιεχόmicroενο

-Μια κριτική ερmicroηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και ως έναν

βαθmicroό των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση που εκκινεί από τη microαρξιστική θέση για

τον laquoρυθmicroιστικό ρόλο της ανταλλαγής που στηρίζει την αστική οικονοmicroίαraquo (ΠΚΘ

44)

laquoΗ αστική σκέψη αρχίζει ως αγώνας κατά της αυθεντίας της παράδοσης στην

οποία αντιτάσσει ως νόmicroιmicroη πηγή δικαίου και αλήθειας τον Λόγο που διαθέτει κάθε

άτοmicroο Τελειώνει microε τον εκθειασmicroό της αυθεντίας ως τέτοιας η οποία είναι κενή από

καθορισmicroένο περιεχόmicroενο όπως και η έννοια του Λόγου αφότου η δικαιοσύνη η

ευτυχία και η ελευθερία για την ανθρωπότητα έχουν απορριφθεί ως ιστορικά

συνθήmicroαταraquo (Horkheimer 1996 [1936] 54) Στο χωρίο αυτό συmicroπυκνώνεται τρόπον

τινά η ερmicroηνεία της νεωτερικής κοινωνίας που προτείνει η κριτική θεωρία Η

φιλελεύθερη περίοδος όπου έχουmicroε την ανάδυση των αξιών της ελευθερίας της

ισότητας και της δικαιοσύνης καθώς και της ιδέας του αυτεξούσιου ατόmicroου

χαρακτηρίζεται από τον ρυθmicroιστικό ρόλο της αγοράς σφαίρας επιδίωξης των

ατοmicroικών συmicroφερόντων Βασικός θεσmicroός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως

ανεξάρτητη συναισθηmicroατική microονάδα ως laquoσφαίρα οικειότηταςraquo (Adorno Horkheimer

1987 166) και ταυτοχρόνως ως microηχανισmicroός αφοmicroοίωσης των αυθεντιοκεντρικών

σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεmicroελιώνεται στην οικονοmicroική του ανεξαρτησία

λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαmicroόρφωσης της ατοmicroικότητας Παράλληλα

έχουmicroε τη σταδιακή εγκαθίδρυση του κράτους δικαίου Πρόκειται για τη φάση του

ανταγωνισmicroού microεταξύ ανεξάρτητων επιχειρηmicroατιών όπου οι ανωτέρω αξίες αν και

θεmicroελιώδεις για τη νοmicroιmicroοποίηση της αστικής κοινωνίας δεν έχουν στην ουσία

ακόmicroη πραγmicroατωθεί Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου η τέχνη κατακτά την

αυτονοmicroία της και έτσι microπορεί να προσεγγιστεί ως πεδίο το οποίο εmicroπερικλείει

σύmicroφωνα microε την έκφραση που ο Αντόρνο δανείζεται από τον Σταντάλ microιαν

laquoυπόσχεση ευτυχίαςraquo Οι απαρχές της microετάβασης στην αυταρχική φάση -του

κρατικού καπιταλισmicroού και του πρωτείου της πολιτικής σύmicroφωνα microε την ορολογία

του οικονοmicroολόγου του Ινστιτούτου Φρ Πόλλοκ- ανιχνεύονται σε microια laquoτάση

εξαφάνισης του ελεύθερου εmicroπορίου και της ελεύθερης επιχείρησης του 19ου αιώναraquo

(Pollock 1989 95)xiii Την περίοδο αυτή τη χαρακτηρίζει η αντικατάσταση της

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

10

αγοράς από τον κεντρικό κρατικό σχεδιασmicroό χωρίς ωστόσο την εξαφάνιση της

ατοmicroικής ιδιοκτησίας καθώς επίσης και η πρωτοκαθεδρία των αρχών της οργάνωσης

και της επιστηmicroονικής διεύθυνσης ndashτη διέπει δηλαδή microια αρχή laquoεξορθολογισmicroούraquo

που παραπέmicroπει στη βεmicroπεριανή θέση περί γραφειοκρατικοποίησης Παράλληλα

λόγω της καταστροφής των laquoπροστατευτικών τειχών που η φιλελεύθερη περίοδος

είχε ορθώσει ανάmicroεσα στην ιδιωτική και στην κοινωνική ζωήraquo (Pollock 1941 448)

microειώνεται ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος θεσmicroών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένειαxiv

ndashστην περίπτωση της ναζιστικής Γερmicroανίας τον ρόλο της αναλαmicroβάνουν microηχανισmicroοί

όπως το κόmicromicroα και οι οργανώσεις της νεολαίας ενώ στην περίπτωση των Ηνωmicroένων

Πολιτειών τα προϊόντα της πολιτιστικής βιοmicroηχανίας λειτουργούν ως παράγοντες

διαmicroόρφωση της laquoατοmicroικότηταςraquo περισσότερο από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις

Μολονότι η κριτική θεωρία δεν ταυτίζει τον ναζιστικό ολοκληρωτισmicroό microε την

αmicroερικανική κοινωνία ή microε τις ευρωπαϊκές microεταπολεmicroικές κοινωνίες εντούτοις

διαπιστώνει ότι και στις δεύτερες laquoη ατοmicroικότητα χάνει την οικονοmicroική της βάσηraquo

ότι το άτοmicroο laquoπαρακmicroάζειraquo καθώς laquoο άνθρωπος είναι από τα πρώτα του χρόνια τόσο

ολοκληρωτικά ενσωmicroατωmicroένος σε συλλόγους οmicroάδες και οργανώσεις ώστε η

ιδιαιτερότητα (η microοναδικότητα) το στοιχείο του microερικού από τη σκοπιά του Λόγου

είναι εντελώς καταπνιγmicroένο ή αφοmicroοιωmicroένοraquo (Horkheimer 1987 174) Οδηγείται

έτσι στη microετριασmicroένη υπεράσπιση του ατόmicroου και της υποκειmicroενικότητας ως

τελευταίου καταφύγιου της ελευθερίας ενάντια στις ολοποιητικές δυνάmicroεις της

νεωτερικής κοινωνίας Με τα λόγια του Αντόρνο laquoστα εκατόν πενήντα χρόνια από

τη θεmicroελίωση της χεγκελιανής σκέψης ένα microέρος από το δυναmicroικό διαmicroαρτυρίας

ξαναπέρασε στο άτοmicroο Ενόψει της ολοκληρωτικής οmicroοφωνίας η οποία

διακηρύσσει την εξάλειψη της διαφοράς ως άmicroεσο νόηmicroα microπορεί microάλιστα ένα microέρος

της απελευθερωτικής κοινωνικής δύναmicroης να έχει συγκεντρωθεί προσωρινά στη

σφαίρα του υποκειmicroενικούraquo (Adorno 2000 80)

Β) Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού 1) Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Το έργο των Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού αποτελεί

κείmicroενο αναφοράς όχι microόνον στο εσωτερικό της παράδοσης της κριτικής θεωρίας

αλλά και γενικότερα για θεωρητικές προσπάθειες αmicroφισβήτησης της νεωτερικότητας

Ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του οφείλεται σε πολλά χαρακτηριστικά που αφορούν

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

11

τόσο τη microορφή όσο και το περιεχόmicroενό του και εκ των οποίων τα βασικότερα είναι

τα ακόλουθα

Πρόκειται για το προϊόν ενός είδους διαλόγου ένα κείmicroενο γραmicromicroένο από δύο

συγγραφείς οι οποίοι αποφάσισαν να microη διαχωρίσουν την πατρότητα του κάθε

microέρουςxv Το έργο δεν παρουσιάζει την αναmicroενόmicroενη από microια φιλοσοφική εργασία

συστηmicroατικότητα Τον αποσπασmicroατικό χαρακτήρα του τον υποδηλώνει κατrsquo αρχάς ο

υπότιτλός του Φιλοσοφικά αποσπάσmicroαταxvi ενώ και οι ίδιοι συγγραφείς το

παρουσιάζουν ως ανολοκλήρωτο (Adorno Horkheimer 1996 20 ndashεφεξής ΔΔ) Η εν

λόγω αποσπασmicroατικότητα διαφαίνεται επίσης αφενός από την ίδια τη γραφή συχνά

αφοριστική και αφετέρου από τη δοmicroή του (απαρτίζεται από πέντε microέρη -εκ των

οποίων τα δύο είναι laquoπαραρτήmicroαταraquo- και από microια σειρά από στοχασmicroούς microε τη microορφή

laquoσχεδιασmicroάτωνraquo)

Μια άλλη ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι αν και φιλοσοφικό το

κείmicroενο δεν αρνείται τη σχέση του microε το παρόν της σύνταξής του το οποίο microπορεί

κανείς να υποστηρίξει πως το σηmicroαδεύει Γραmicromicroένο στις αρχές της δεκαετίας του

1940 στην αmicroερικανική εξορία έχει ως υπόβαθρο την άνοδο του φασισmicroού και του

ναζισmicroού τον Δεύτερο παγκόσmicroιο πόλεmicroο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και

εξόντωσης την εδραίωση του σταλινισmicroού καθώς και την αυξανόmicroενη ενδυνάmicroωση

του καπιταλιστικού συστήmicroατος στις Ηνωmicroένες Πολιτείες Για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ οι εξελίξεις αυτές έδειχναν πρώτον ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες

απαντούσαν στο ενδεχόmicroενο της επαναστατικής αλλαγής microέσω της αναδόmicroησης του

πολιτικού συστήmicroατος της απορρόφησης της αντίστασης της οργανωmicroένης εργασίας

και της προσφυγής σε καινοφανείς και αδιαmicroεσολάβητες microορφές κατεξουσιασmicroού και

δεύτερον ότι ήταν δικαιολογηmicroένες τόσο η βεmicroπεριανή θέση περί

γραφειοκρατικοποίησης όσο και η κριτική που είχε ασκηθεί στη λενινιστική θεωρία

της οργάνωσης ότι συνεπώς η Σοβιετική Ένωση δεν microπορούσε να θεωρείται

εναλλακτικός πόλος επιπλέον όσον αφορά τις Ηνωmicroένες Πολιτείες έδειχναν ότι η

microαζική κουλτούρα χρησίmicroευε ως εργαλείο απορρόφησης των δυνάmicroεων αντίστασης

microέσω της διαmicroόρφωσης της συνείδησης (Dubiel 1985)

Ενώπιον αυτών των εξελίξεων ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επιχειρούν microιαν

ανακατασκευή της εξέλιξης του δυτικού πολιτισmicroού στο σύνολό του αντλώντας

υλικό όχι από την κοινωνική αλλά από τη διανοητική ιστορία από laquoέmicromicroεσους

microάρτυρεςraquo (Honneth 1993 37) όπως ο Όmicroηρος ο Καντ ο Σαντ ο Νίτσε Μέσω των

ριζοσπαστικών διατυπώσεών τους (laquoΟ διαφωτισmicroός είναι ολοκληρωτικόςraquo ΔΔ 34)

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

12

για τις οποίες έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις οι συγγραφείς δεν αποποιούνται όλες

τις προηγούmicroενες αναλύσεις τους αλλά προσπαθούν να αποσαφηνίσουν laquoκαλύτερα

την τοποθέτησή τουςraquo να εκφράσουν laquoτην αναγνώριση της καταστροφής των

ελπίδων τους τότεraquo (Wiggershaus 2000 27)

Η εν λόγω ανακατασκευή χαρακτηρίζεται από τις εξής ιδιάζουσες

χειρονοmicroίες α) τη συσχέτιση διαφωτισmicroού και microύθου που συνεπάγεται microεταξύ

άλλων microιαν εικονοκλαστική ανάγνωση της οmicroηρικής Οδύσσειαςxvii (laquoΠαράρτηmicroα Ι

Οδυσσέας ή microύθος και διαφωτισmicroόraquo) β) microια καινοφανή για την εποχή ερmicroηνεία της

ηθικής φιλοσοφίας του Καντ σε συνάρτηση microε το έργο του microαρκησίου ντε Σαντ

ερmicroηνεία βασισmicroένη στην υπόθεση ότι το έργο του δεύτερου αναδεικνύει microια

διάσταση των συνεπειών της πρώτης ότι δηλαδή όταν ο πρακτικός Λόγος

αποκαθαίρεται ολωσδιόλου από περιεχόmicroενα αδυνατεί να διακρίνει το καλό από το

κακό δεν microπορεί να θεmicroελιώσει laquoένα βασικό επιχείρηmicroα κατά του φόνουraquo (ΔΔ 198)

και έτσι αυτοακυρώνεται (laquoΠαράρτηmicroα ΙΙ Ιουλιέττα ή διαφωτισmicroός και ηθικήraquo) γ)

microιαν ερmicroηνεία των προϊόντων της microαζικής κουλτούρας ως καθαρών microέσων

χειραγώγησης που διαmicroορφώνουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές της πολιτιστικής

βιοmicroηχανίας τον τρόπο αντίληψης της πραγmicroατικότητας (laquoΠολιτιστική βιοmicroηχανία

Ο διαφωτισmicroός ως microαζική απάτηraquo) δ) microια πρώιmicroη για την εποχή προσπάθεια να

ερmicroηνευθεί ο ναζιστικός αντισηmicroιτισmicroός -η laquoπραγmicroατική επιστροφή του

πεφωτισmicroένου πολιτισmicroού στη βαρβαρότηταraquo (ΔΔ 27)- microε καθοδηγητικό microίτο το

θέmicroα της εξέγερσης της καταπιεσmicroένης φύσης ενάντια στον πολιτισmicroό (laquoΣτοιχεία του

αντισηmicroιτισmicroού Τα όρια του διαφωτισmicroούraquo)

Έπειτα από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις ας σταθούmicroε αναλυτικότερα

στα βασικά σηmicroεία του κειmicroένου Για λόγους οικονοmicroίας θα καταπιαστούmicroε microε τα

δύο πρώτα κεφάλαια

2) Το καθοδηγητικό νήmicroα διαφωτισmicroός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Το νήmicroα για την παρακολούθηση του επιχειρήmicroατος το προσφέρουν οι

συγγραφείς στην εισαγωγή Το έργο τους γράφουν συνιστά προσπάθεια να

κατανοηθεί laquoγιατί η ανθρωπότητα αντί να περάσει σε microια αληθινά ανθρώπινη

κατάσταση βουλιάζει σε ένα νέο είδος βαρβαρότηταςraquo (ΔΔ 19) Η διατύπωση του

ερωτήmicroατος εmicroπεριέχει όπως έχει επισηmicroανθεί microια κανονιστική διάσταση

laquoπαραπέmicroπει σε microια αξία της θεωρίαςraquo (Ψυχοπαίδης 1996 411-412) Στο ερώτηmicroα

τούτο οι συγγραφείς επιχειρούν να απαντήσουν εντοπίζοντας τις ρίζες της

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

13

αντιστροφής στον ίδιο τον διαφωτισmicroό στο ότι laquoήδη ο microύθος είναι διαφωτισmicroός και

ο διαφωτισmicroός ξαναγίνεται microυθολογίαraquo (ΔΔ 26)

Για να κατανοήσουmicroε αυτές τις θέσεις ας ξεκινήσουmicroε από τον laquoορισmicroόraquo του

διαφωτισmicroού microε τον οποίο ανοίγει το αφιερωmicroένο σrsquo αυτόν πρώτο κεφάλαιο (laquoΗ

έννοια του διαφωτισmicroούraquo) laquoΣτόχος του διαφωτισmicroού υπό την ευρύτατη έννοια της

προοδεύουσας σκέψης ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και

να τους εγκαταστήσει ως κυρίουςraquo (ΔΔ 29) Σε τούτο τον ισχυρισmicroό βρίσκονται

συνεπτυγmicroένοι οι βασικοί όροι της σύλληψης του διαφωτισmicroού και οι προϋποθέσεις

για την επακόλουθη κριτική του Ο διαφωτισmicroός ορίζεται ως προοδεύουσα σκέψη

Τούτο σηmicroαίνει και πρόκειται για ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της όλης

προσέγγισης στο οποίο οφείλονται και αρκετές από τις κριτικές που της έχουν

ασκηθεί πως δεν εννοείται ως το χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας διανοητικό

κίνηmicroα αλλά ως η ανάπτυξη της ίδιας της ορθολογικότητας η πορεία του ίδιου του

πολιτισmicroού Βασική συνέπεια είναι ότι οι συγγραφείς αποκλείουν τη δυνατότητα

αναφοράς σε microια προγενέστερη εποχήxviii σε ένα είδος σκέψης αδιάβρωτο από τη

διαφωτιστική ορθολογικότητα όπου θα microπορούσε να στραφεί η κριτική τόσο για να

νοmicroιmicroοποιηθεί όσο και για να παρουσιάσει microιαν εναλλακτική της παρούσας

κατάσταση Το σηmicroείο αυτό αξίζει να επισηmicroανθεί διότι καταδεικνύει microιαν ουσιώδη

διαφοροποίηση ως προς άλλους επικριτές του διαφωτισmicroού -microε τους οποίους οι

σχολιαστές ενίοτε ταυτίζουν ή παραλληλίζουν το εγχείρηmicroα του Αντόρνο και του

Χορκχάιmicroερ- που υπεραmicroύνονται microιας επιστροφής σε προνεωτερικούς τύπους

κοινωνικού δεσmicroού και τρόπους σκέψης στην παράδοση ή στις προκαταλήψεις

αmicroόλυντους υποτίθεται από τον διαφωτισmicroό Έτσι καθίσταται σαφέστερο πώς πρέπει

να κατανοηθεί ο ίδιος ο τίτλος του έργου η έκφραση σηmicroαίνει ότι ο αντίπαλος του

διαφωτισmicroού το στοιχείο εκείνο που οδηγεί στη νέα βαρβαρότητα για την οποία microιλά

ο πρόλογος είναι εγγενές σrsquo αυτόν τον ίδιο ότι κάθε βήmicroα προς τη χειραφέτηση

συνεπιφέρει microιαν αντίστοιχη αύξηση της υποδούλωσης η οποία δεν οφείλεται σε microιαν

εξωτερική ως προς τον διαφωτισmicroό δύναmicroη Το αντικείmicroενο της microελέτης είναι microε

άλλα λόγια η laquoαυτοκαταστροφή του διαφωτισmicroούraquo (ΔΔ 22) Και τούτο οδηγεί στη

διατύπωση ενός καθήκοντος προκειmicroένου να διασωθεί ο διαφωτισmicroός θα πρέπει laquoνα

περιλάβει τον στοχασmicroό πάνω σε αυτή την οπισθοδροmicroική κίνησηraquo (ΔΔ 22-23)

Αυτό ακριβώς αποπειρώνται να κάνουν οι συγγραφείς αφού έχουν προηγουmicroένως

υποστηρίξει ότι laquoη ελευθερία στην κοινωνία είναι αδιαχώριστη από τη διαφωτιστική

σκέψηraquo (ΔΔ 22)

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

14

Στον προαναφερθέντα laquoορισmicroόraquo συmicroπυκνώνονται επίσης οι συνιστώσες του

ζητήmicroατος έτσι όπως το κατασκευάζουν οι συγγραφείς ο διαφωτισmicroός έχει ως πηγή

αλλά και αντίπαλό του τον φόβο ως στόχο του την κυριαρχία και την

αυτοσυντήρηση και ως πεδίο εκδίπλωσής του κατrsquo αρχάς τη σχέση των ανθρώπων microε

τη φύση καθόσον ο φόβος για τον οποίο γίνεται λόγος είναι ο αρχέγονος φόβος του

ανθρώπινου είδους απέναντι σε ένα περιβάλλον που απειλεί την επιβίωση και την

αναπαραγωγή τουxix Αυτά είναι τα στοιχεία που οδηγούν στην κριτική στον τεχνικό

έλεγχο πάνω στη φύση θέmicroα γύρω από το οποίο οργανώνονται όλες οι επιmicroέρους

αναλύσεις του κειmicroένου

Ας δούmicroε πιο αναλυτικά πώς αντιλαmicroβάνονται τη σχέση microεταξύ διαφωτισmicroού

και ελέγχου της φύσης Ενδεικτικό της προσέγγισης είναι το χωρίο από τον Βάκωνα -

που επιλέγεται επειδή οι συγγραφείς στα χνάρια του Χέγκελ τον θεωρούν ως τον

πραγmicroατικό εισηγητή του χαρακτηριστικού της νεωτερικής ορθολογικότητας

microοντέλου της επιστηmicroονικής γνώσης που κυριάρχησε και πραγmicroατώθηκε στη

συνέχεια- στην αρχή του κεφαλαίου που εξετάζουmicroε Ο Βρετανός φιλόσοφος

αναγνωρίζει τη συνάφεια microεταξύ γνώσης και δύναmicroης θεωρεί ότι η πρώτη συνιστά

ένα εργαλείο για τον πρακτικό κατεξουσιασmicroό της φύσης και για την επιβίωση του

ανθρώπινου είδους και υποστηρίζει ότι προκειmicroένου να ανταποκριθεί στον ρόλο της

θα πρέπει ο άνθρωπος αφενός να απελευθερωθεί από την παράδοση και τις

προκαταλήψεις και αφετέρου να στοχεύσει στην επίλυση των προβληmicroάτων που θέτει

η φύσηxx Το χωρίο αυτό και τα σχόλια που το ακολουθούν αναδεικνύουν λοιπόν

την αντίληψη σύmicroφωνα microε την οποία η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν πάνω

στη φύση αποτελεί το θεmicroέλιο της ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας και συνεπώς

την καθορίζει ουσιωδώς υπάγοντάς την έτσι στην τεχνική laquoΗ γνώση που είναι

δύναmicroη δεν γνωρίζει περιορισmicroούς ούτε στην υποδούλωση των πλασmicroάτων ούτε

στην πειθήνια στάση απέναντι στους κυρίους του κόσmicroου Η τεχνική είναι η ουσία

αυτής της γνώσης Αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να microάθουν από τη φύση είναι να

την εφαρmicroόζουν για να κυριαρχήσουν τελειωτικά πάνω σε αυτή και στους

ανθρώπουςraquo (ΔΔ 30-31) Η εν λόγω αντίληψη σηmicroαίνει επίσης ότι η φύση

αντιmicroετωπίζεται ως ενδεής ενύπαρκτων σrsquo αυτήν ποιοτήτων και νοήmicroατος ως απλή

ύλη η οποία υπόκειται σε νόmicroους γνωσιακά προσπελάσιmicroους microέσω των microαθηmicroατικών

laquoΌτι δεν θέλει να συmicromicroορφωθεί microε το κριτήριο της υπολογισιmicroότητας και της

χρησιmicroότητας είναι για το διαφωτισmicroό ύποπτο Η τυπική Λογική ήταν η microεγάλη

σχολή της ενοποίησης Προσέφερε στους διαφωτιστές το σχήmicroα της

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

15

υπολογισιmicroότητας του κόσmicroου ο αριθmicroός έγινε ο γνώmicroονας του διαφωτισmicroούraquo

(ΔΔ 34-35) Και microια συνεπαγωγή της θέσης σύmicroφωνα microε την οποία το διαφωτιστικό

αίτηmicroα για γνώση συνιστά ένα αίτηmicroα για χειραγώγηση είναι ότι η ίδια η ορθολογική

σκέψη και οι βασικές της αρχές -όπως εκείνες της ταυτότητας ή της αντίφασης- οι

βασικές της διεργασίες -όπως η ταξινόmicroηση η υπαγωγή του επιmicroέρους στο καθολικό-

ή οι βασικές της στοχεύσεις -όπως η διαmicroόρφωση συστηmicroάτων- δεν θεωρούνται

ουδέτερες αλλά επίσης όργανα κατεξουσιασmicroούxxi Ο διαφωτισmicroός αποτελεί λοιπόν

microια διαδικασία που οδηγεί στην πλήρη κατίσχυση του microοντέλου αυτού Οι

συγγραφείς παρακολουθούν την εν λόγω διαδικασία ως σταδιακή αποmicroάκρυνση από

την αmicroεσότητα αντικατάσταση της microιmicroητικής σχέσης microε τη φύση από την

προσέγγισή της microέσω συmicroβόλων και έπειτα εννοιών δηλαδή ως διαδοχικές

αφαιρέσεις που επιφέρουν βαθmicroηδόν την αποκάθαρση της σκέψης από περιεχόmicroενα

και την τελική πλήρη ταύτισή της microε την τυπική λογικήxxii Αυτό είναι και το πρίσmicroα

υπό το οποίο προσεγγίζουν προνεωτερικούς τρόπους προσέγγισης του πραγmicroατικού

Η θυσία παραδείγmicroατος χάριν ήδη microεταχειρίζεται το αντικείmicroενο ως

αντιπροσωπευτικό του είδους όχι ως κάτι το ιδιαίτερο συνεπώς αφενός ήδη

προαναγγέλλει την εmicroπορευmicroατική ανταλλαγή καθώς προϋποθέτει τη συmicromicroετρία και

άρα την αντικαταστασιmicroότητα των αντικειmicroένων ή των πλασmicroάτων και αφετέρου

εδράζεται ήδη σε microια microορφή ταξινοmicroητικής σκέψης καθόσον προϋποθέτει ότι το

αντικείmicroενο προσεγγίζεται όχι από τη σκοπιά του τι είναι αλλά από τη σκοπιά του

γένους στο οποίο ανήκει ως δείγmicroα του (Jarvis 1998 29) Η microυθολογία εξάλλου

συνιστά επίσης microια αποmicroάκρυνση από τη φύση microια απόσπαση από την αmicroεσότητα

laquoοι θεότητες του Ολύmicroπου δεν είναι πια άmicroεσα ταυτόσηmicroες microε τα στοιχεία τα

σηmicroαίνουν Οι θεοί διαχωρίζονται από τις υλικές ουσίες ως ιδανικοί ενσαρκωτές

τους (ΔΔ 36) Έτσι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αποπειρώνται να εντοπίσουν σε

όλα τα στάδια του δυτικού πολιτισmicroού ψήγmicroατα της ταυτιστικής σκέψης βασικής

συνιστώσας του εργαλειακού ή σύmicroφωνα microε την ορολογία που χρησιmicroοποιεί ο

Χορκχάιmicroερ στην Έκλειψη του Λόγου του υποκειmicroενικού Λόγου ο οποίος

επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτηmicroα της επάρκειας των microέσων ως προς τους

επιδιωκόmicroενους σκοπούς δίχως να θεmicroατοποιεί την ορθολογικότητα των τελευταίων

3) Διαφωτισmicroός και microύθος

Πώς microε τα παραπάνω ως αφετηρία υποστηρίζεται η συνάφεια microεταξύ microύθου

και διαφωτισmicroού Οι microύθοι δεν αποτελούν ασυνάρτητα διατυπωmicroένες προτάσεις

αλλά επιδιώκουν να βάλουν microια τάξη στο χάος Οι συγγραφείς εντοπίζουν έτσι και

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

16

στον microύθο έναν στόχο αντίστοιχο microε του διαφωτισmicroού αποβλέπει στο laquoνα πει την

αρχήraquo να εξιστορήσει συνεπώς να εξηγήσει καθώς και να διδάξει Τούτο

συνεπάγεται ότι όπως στον διαφωτισmicroό απαντά και στον microύθο ένας βαθmicroός

αφαίρεσης ταξινόmicroησης παραγωγής ενότητας microέσω της αναγωγής των διαφορών

συστηmicroατοποίησης και σύνθεσης συνεπώς microια τάση πειθάρχησης (ΔΔ 36) Ένα

άλλο επιχείρηmicroα είναι ότι η νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας αποδίδοντας λογικό

και οντολογικό πρωτείο στην αιτία έναντι του αποτελέσmicroατος αναπαράγει τη microυθική

λογική του microοιραίου και των αντιποίνων laquoΣτους microύθους τιmicroωρείται κάθε συmicroβάν

ακριβώς επειδή συνέβη Στο διαφωτισmicroό αυτό παραmicroένει ως έχει το γεγονός

ακυρώνεται microόλις προλάβει να συmicroβεί Ότι θα ήταν διαφορετικό εξισώνεται microε το

υπάρχονraquo (ΔΔ 41-42) Όπως δηλαδή στους microύθους κυριαρχεί η λογική του

προδιαγεγραmicromicroένου ουσιαστικά η λογική της επανάληψης έτσι και στη νεωτερική

αντίληψη περί νοmicroοτέλειας δεν αποmicroένει περιθώριο για την ανάδυση του νέου διότι

αυτό θεωρείται προκαθορισmicroένο από την αιτία του laquoοπότε στην πραγmicroατικότητα

είναι το παλαιόraquo (ΔΔ 65) Μrsquo έναν λόγο ο microύθος όπως και ο διαφωτισmicroός

laquoαποκήρυσσε την ελπίδαraquo (ΔΔ 64)

Αρκούν όmicroως τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά καθώς και το γεγονός ότι

ο διαφωτισmicroός προκειmicroένου να υπάρξει χρειάζεται τον υποτιθέmicroενο αντίπαλό του

στον οποίο θα ασκήσει την κριτική του εγρήγορση την αποmicroυθοποιητική του

λειτουργία για να στηριχθεί η διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία η σύγχρονη

εξορθολογισmicroένη κοινωνία διαπερνάται από microια νέα microυθολογία Ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ προτείνουν και ένα επιπλέον επιχείρηmicroα ότι η κοινωνική

πραγmicroατικότητα έτσι όπως γίνεται αντιληπτή σύmicroφωνα microε το κυρίαρχο microοντέλο της

επιστήmicroης αντιmicroετωπίζεται ως κάτι το δεδοmicroένο το αυθύπαρκτο το ενδεές

ιστορικότητας Κατά τούτο καθορίζεται από microια διανοητική και πρακτική στάση

αντίστοιχη microε τη microυθολογική εννοείται ως laquoένα σύmicroπαν οmicroοιογενές στατικό και

επαναληπτικόraquo (Petitdemange 1984 439) Η θέση αυτή αποτυπώνεται στα δύο

ακόλουθα χωρία

laquo Όσο περισσότερο η microηχανή της σκέψης υποδουλώνει το υπάρχον τόσο πιο

τυφλά περιορίζεται στην αναπαραγωγή του Έτσι ο διαφωτισmicroός ξαναπέφτει στη

microυθολογία από την οποία ποτέ δεν microπόρεσε να ξεφύγει Ο κόσmicroος ως γιγαντιαία

αναλυτική κρίση το microόνο από όλα τα όνειρα που απέmicroεινε στην επιστήmicroη ανήκει στο

ίδιο είδος όπως ο κοσmicroογονικός microύθος ο οποίος συνέδεε την εναλλαγή της άνοιξης

και του φθινοπώρου microε την αρπαγή της Περσεφόνης Στον πεφωτισmicroένο κόσmicroο

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

17

η ύπαρξη η οποία έχει απακαθαρθεί ριζικά από τους δαίmicroονες και τους

εννοιολογικούς τους απογόνους στη στιλπνή φυσικότητά της παίρνει το χαρακτήρα

microιας microυστηριώδους ανώτερης δύναmicroης τον οποίο ο προϊστορικός κόσmicroος απέδιδε

στους δαίmicroονες Υπό την ονοmicroασία ωmicroή πραγmicroατικότητα η κοινωνική αδικία από την

οποία προκύπτει αυτή η πραγmicroατικότητα καθαγιάζεται σήmicroερα σαν κάτι αιωνίως

απρόσιτο για οποιαδήποτε επέmicroβαση κάτι απαραβίαστο ακριβώς όπως ο ιατροmicroάγος

που υπό την προστασία των θεών του ήταν ιερός και όσιος Ο ανιmicroισmicroός εmicroψύχωνε

τα αντικείmicroενα ο βιοmicroηχανισmicroός αντικειmicroενοποιεί τις ψυχέςraquo (ΔΔ 64-65)

laquoΗ κυριαρχία δεν πληρώνεται microόνο microε το τίmicroηmicroα της αποξένωσης των

ανθρώπων από τα κυριαρχούmicroενα αντικείmicroενα microε τον ξερά αντικειmicroενικό χαρακτήρα

που απαιτείται από το πνεύmicroα microοιάζουν σαν microαγεmicroένες οι ίδιες οι σχέσεις των

ανθρώπων ακόmicroη και αυτές κάθε ατόmicroου microε τον εαυτό του Το άτοmicroο συρρικνώνεται

σε έναν κόmicroβο συmicroβατικών αντιδράσεων και τρόπων λειτουργίας οι οποίες

προσδοκώνται από αυτό αντικειmicroενικάraquo (ΔΔ 66)

4) Κυριαρχία πάνω στην εσωτερική φύση και κοινωνική κυριαρχία

Εκτός από την κυριάρχηση της εξωτερικής φύσης η εκπολιτιστική διαδικασία

απαιτεί και την κυριάρχηση της εσωτερικής φύσης Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήmicroα

για την ανάλυση της οmicroηρικής Οδύσσειας όπου κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες

της θυσίας και της παραίτησης

Πριν περάσουmicroε στο καθαυτό επιχείρηmicroα ας σταθούmicroε για λίγο στον τρόπο

microε τον οποίο ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ χρησιmicroοποιούν το οmicroηρικό έπος Μπορεί

να υποστηριχθεί ότι η προσέγγισή τους έχει δύο επίπεδα Το πρώτο αφορά το ίδιο το

εγχείρηmicroα του Οmicroήρου που ερmicroηνεύεται ως ενδεικτικό της microετάβασης από τον

αρχαϊκό στον έλλογο κόσmicroο της πόλης καθώς τα έπη οργανώνουν τους

προγενέστερους microύθους επιβάλλοντάς τους microιαν αφηγηmicroατική δοmicroή και ενότητα Το

δεύτερο επίπεδο αφορά την ερmicroηνεία του περιεχοmicroένου της Οδύσσειας αυτή

αναγιγνώσκεται ως παρουσίαση της διαδικασίας συγκρότησης της ατοmicroικής

ταυτότητας ή microε ψυχαναλυτικούς όρους της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ndashο

Οδυσσέας αποτελεί το laquoαρχέτυπο του αστικού ατόmicroουraquo (ΔΔ 90) Το θέmicroα γύρω από

το οποίο οργανώνεται η προσέγγιση είναι η laquomicroη παραδοχή της φύσης microέσα στον

άνθρωπο στο όνοmicroα της κυριαρχίας πάνω στην εξωανθρώπινη φύση και πάνω σε

άλλους ανθρώπουςraquo (ΔΔ 105)

Γιατί η πορεία του Οδυσσέα αποτελεί εξεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας

Σύmicroφωνα microε τους συγγραφείς σε κάθε νέα του περιπέτεια βρίσκεται αντιmicroέτωπος microε

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

18

αρχαϊκές δυνάmicroεις οι οποίες συνιστούν πειρασmicroούς δεν είναι δηλαδή ολωσδιόλου

αντίπαλες προς αυτόν αλλά απεναντίας αγγίζουν βαθύτερες αρχαϊκές του τάσεις

επί παραδείγmicroατι ο Οδυσσέας θέλει να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων να

παραδοθεί σrsquo αυτές άνευ όρων η Κίρκη του υπόσχεται την ερωτική ευτυχία ενώ στη

χώρα των λωτοφάγων βρίσκεται ενώπιον του πειρασmicroού να laquoεπιστρέψει στην

πρωτογενή κατάσταση που δεν γνωρίζει εργασία και αγώναraquo (ΔΔ 117) ndashmicrorsquo έναν

λόγο σε κάθε περιπέτεια έρχεται αντιmicroέτωπος microε microιαν laquoακαταmicroάχητη υπόσχεση

απόλαυσηςraquo (ΔΔ 73) ή microε φροϋδικούς όρους αντιmicroέτωπος microε τον πειρασmicroό να

παραδοθεί στις προερχόmicroενες από το Αυτό ενορmicroητικές απαιτήσεις Προκειmicroένου να

αντισταθεί στις προκλήσεις αυτές που θέτουν σε κίνδυνο την ευόδωση του στόχου

του καταφεύγει στην πανουργία το βασικό του εργαλείο θυσιάζοντας σύmicroφωνα microε

τους συγγραφείς ένα κοmicromicroάτι της φύσης του ndashπαραιτούmicroενος δηλαδή από το αίτηmicroα

ικανοποίησης των ενορmicroήσεων Κάθε επιτυχηmicroένη υπέρβαση ενός εmicroποδίου αποτελεί

λοιπόν laquoβήmicroα προς την παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του εγώraquo

(Whitebook 2000 128) Όmicroως το γεγονός ότι ο ήρωας πληρώνει κάθε του νίκη

θυσιάζοντας την επιθυmicroία για απόλαυση συνεπάγεται αφενός πως η διαmicroόρφωση του

εαυτού προαπαιτεί την αποξένωση από την εσωτερική φύση microια σκλήρυνση η οποία

συmicroπληρώνει την laquoαισθητήρια ένδειαraquo (Honneth 1993 47) και αφετέρου ότι laquoη αξία

όλων των σκοπών για τους οποίους παραmicroένει στη ζωή η κοινωνική πρόοδος η

ανάπτυξη όλων των υλικών και πνευmicroατικών δυνάmicroεων ακόmicroη και η ίδια η

συνείδηση εκmicroηδενίζεταιraquo (ΔΔ 105)xxiii Δεδοmicroένης δηλαδή της συνύφανσης

microεταξύ υποδούλωσης της εξωτερικής και υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης η

πρόοδος της πρώτης δεν επιφέρει χειραφέτηση διότι η δεύτερη σηmicroαίνει

πραγmicroοποίηση του ίδιου του εαυτού Οι συγγραφείς καταλήγουν laquoΗ ιστορία του

πολιτισmicroού είναι η ιστορία της εσωστρέφειας της θυσίας Με άλλα λόγια η ιστορία

της παραίτησης Κάθε παραιτούmicroενος δίνει από τη ζωή του περισσότερα από όσα του

ανταποδίδονται περισσότερη από τη ζωή που υπερασπίζεταιraquo (ΔΔ 106)

Ας σταθούmicroε σε ένα σηmicroείο από τα γνωστότερα και πλέον σχολιασmicroένα στην

ερmicroηνεία του επεισοδίου microε τις Σειρήνες Η εν λόγω ερmicroηνεία είναι σηmicroαντική διότι

άπτεται όχι microόνον του ζητήmicroατος της υποδούλωσης της εσωτερικής φύσης αλλά και

του ζητήmicroατος της κοινωνικής κυριαρχίας στο επεισόδιο αυτό laquoέχει διατηρηθεί η

συνύφανση microύθου κυριαρχίας και εργασίαςraquo (ΔΔ 73) Ο λύση στην οποία

καταφεύγει ο Οδυσσέας δείχνει πως η επιβίωση και αναπαραγωγή της κοινωνίας

microέσω της εργασίας απαιτεί τον περιορισmicroό της απόλαυσης βουλώνοντας τα αυτιά

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

19

των συντρόφων του τους στερεί τη δυνατότητα να απολαύσουν το τραγούδι των

σειρήνων laquoΦρέσκοι και συγκεντρωmicroένοι οι εργαζόmicroενοι πρέπει να κοιτάζουν

microπροστά και να αφήνουν κατά microέρος ότι βρίσκεται δίπλα τουςraquo (ΔΔ 75) Ο

Οδυσσέας από την άλλη δεmicroένος στο κατάρτι -έχοντας δηλαδή καταστείλει τις

ενορmicroήσεις του- ακούει microεν το τραγούδι αλλά δεν παραδίδεται ndashέτσι το τραγούδι

laquoεξουδετερώνεται σε απλό αντικείmicroενο θεώρησης εν απραξία σε τέχνηraquo (ΔΔ 75)

Για να εντοπίσουmicroε την ιδιαιτερότητα της ανάλυσης ας κάνουmicroε microια σύντοmicroη

σύγκριση microε την εγελιανή διαλεκτική του κυρίου και του δούλου η οποία αποτελεί

τρόπον τινά το εκmicroαγείο της (Abensour 2002 238-240) Στη διαλεκτική αυτή

καταδεικνύεται η εξάρτηση της αυτοσυνειδησίας από τον αγώνα για αναγνώριση Η

διαδικασία έχει τα εξής στάδια α) άmicroεση αντιπαράθεση συνειδήσεων microέχρι θανάτου

β) διαmicroεσολάβηση των συνειδήσεων που παίρνει τη microορφή της διαίρεσης ανάmicroεσα

στον κύριο (που οικειοποιείται την εργασία του άλλου) και στο δούλο (που εργάζεται

για τον άλλον και ζει στην ανελευθερία) γ) microεταmicroόρφωση του δούλου διαmicroέσου της

εργασίας δ) αmicroοιβαία αναγνώριση η οποία όmicroως δεν συνεπάγεται πλήρη ακύρωση

της σχέσης ανισότητας Στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού το εγελιανό σενάριο

τροποποιείται Κατrsquo αρχάς εν αντιθέσει προς τον Χέγκελ για τον Αντόρνο και τον

Χορκχάιmicroερ laquoη ορmicroή προς την ανεξαρτησία δεν προκύπτει από την επιθυmicroία για

αναγνώριση αλλά από τον φόβο απέναντι στη φύση από τον φόβο της απώλειας τους

εαυτούraquo (Bernstein 2004 26) Επιπλέον ο δούλος δεν microεταmicroορφώνεται δεν έχουmicroε

πέρασmicroα σε microια κατάσταση αυτοσυνειδησίας όπου το προϊόν της εργασίας

αναγνωρίζεται ως εξωτερίκευση της ανθρώπινης ουσίας η εξαίρεση από την

εργασία από την άλλη laquoσηmicroαίνει επίσης ακρωτηριασmicroό ο κύριος

επαναστρέφεταιraquo (ΔΔ 77) Δηλαδή από τη σκοπιά της διαλεκτικής του διαφωτισmicroού

η εκπολιτιστική διαδικασία σηmicroαίνει όξυνση και παγίωση των κοινωνικών σχέσεων

κυριαρχίας

Θα πρέπει ωστόσο να επισηmicroανθεί στο σηmicroείο αυτό ότι η έννοια της

κυριαρχίας που θεωρείται συmicroφυής microε τη διαmicroόρφωση κοινωνικού δεσmicroού είναι

αρκετά ασαφής ενώ εξάλλου παραmicroένει σε microεγάλο βαθmicroό ακαθόριστος ο τρόπος

συνάρθρωσης της κυριαρχίας πάνω στη φύση microε την κοινωνική κυριαρχία Οι

συγγραφείς microοιάζουν να θεωρούν ότι η δεύτερη συνιστά αποτέλεσmicroα της πρώτης microε

microεσολαβητικό στοιχείο τον άνισο καταmicroερισmicroό της εργασίας Έτσι την καθολική

εξάρτηση από τη φύση τη διαδέχεται η υποταγή microιας τάξης σε microιαν άλλη Το

ερώτηmicroα είναι πώς προκύπτει ο άνισος κοινωνικός καταmicroερισmicroός της εργασίας πώς

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

20

προκύπτει η κοινωνική διαίρεση Μία απάντηση τη δίνει το ακόλουθο απόσπασmicroα

laquoΗ κοινωνική ιεραρχία στηρίζεται τελικά στη βία όσο και αν η τελευταία είναι

συγκαλυmicromicroένη νοmicroικιστικά Η κυριαρχία πάνω στη φύση αναπαράγεται microέσα στην

ανθρωπότηταraquo (ΔΔ 185 ndashη υπογράmicromicroιση δική microου) xxiv

5) Η νεωτερικότητα ως παλινδρόmicroηση Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microεταξύ

Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και Φρόυντ

Ας επιχειρήσουmicroε τώρα να αποσαφηνίσουmicroε συνοπτικά ως προς τι η

ανάλυση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού διαφοροποιείται από προγενέστερες θέσεις

της κριτικής θεωρίας έτσι όπως την είχε αναπτύξει ο Χορκχάιmicroερxxv Σχηmicroατικά

microπορεί να υποστηριχθεί ότι η βασικότερη microετατόπιση αφορά τον τρόπο microε τον οποίο

εννοείται η κυριάρχηση της φύσης Ενώ στα προηγούmicroενα γραπτά αντιmicroετωπίζεται

ως προϋπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης της microετάβασης σε microια κοινωνία

αλληλεγγύης στο πλαίσιο της προσέγγισης που συmicroπυκνώνεται στην έκφραση

laquoδιαλεκτική του διαφωτισmicroούraquo θεωρείται απεναντίας η ρίζα της υποδούλωσης και

καθίσταται συνεπώς το αντικείmicroενο της κριτικής Παράλληλα ενώ αρχικά ο

εργαλειακός Λόγος θεωρείται microία έκφανση κατrsquo αρχήν περιορισmicroένη ή επιδεκτική

περιορισmicroού του Λόγου στη Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού ο Λόγος εννοείται ως κατrsquo

αρχάς εργαλειακός Τούτο συνεπάγεται microια αλλαγή της αντίληψης αναφορικά microε τον

ρόλο των επιστηmicroών ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 ο Χορκχάιmicroερ δεν αmicroφισβητεί

το χειραφετητικό δυναmicroικό τους κάτι που συνιστά προϋπόθεση αφενός της κριτικής

που τους ασκεί και αφετέρου του δικού του διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος η

Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εκκινεί από microιαν άρση της laquoεmicroπιστοσύνηςraquo στους

παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους (ΔΔ 20) ορmicroώmicroενη από τη διαπίστωση ότι

έχουν κυριαρχηθεί από τον θετικισmicroόxxvi

Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ότι καθίστανται πιο ριζικά ορισmicroένα ήδη

ανιχνεύσιmicroα στα κείmicroενα της δεκαετίας του 1930 microοτίβα microεταξύ των οποίων το

κυριότερο είναι η προβληmicroατοποίηση της κατrsquo εξοχήν νεωτερικής έννοιας της

προόδου και η απόρριψη της προσπάθειας νοηmicroατοδότησης της ιστορίας ως microιας

αναπόδραστης πορείας πραγmicroάτωσης της ελευθερίας Αυτό δεν σηmicroαίνει εντούτοις

πως η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού προτείνει microιαν αρνητική φιλοσοφία της ιστορίας

όπου την πορεία προς την ελευθερία την αντικαθιστά η πορεία προς την

υποδούλωσηxxvii

Κάθε προσπάθεια εντοπισmicroού των θεωρητικών καταβολών ενός έργου συχνά

προσκρούει στην πολλαπλότητα των πηγών του Η δυσκολία αυτή εντείνεται στην

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

21

περίπτωση της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού καθώς οι συγγραφείς δεν διστάζουν να

αντλήσουν από microια σειρά από στοχαστές microεταξύ των οποίων υπάρχουν βαθύτατες

διαφορές Μπορούmicroε ωστόσο να πούmicroε ότι κινείται microεταξύ Μαρξ Βέmicroπερ Νίτσε και

Φρόυντxxviii

Ανάmicroεσα στις δύο εκδοχές -του 1944 και του 1947- οι microαρξιστικές αναφορές

του κειmicroένου αmicroβλύνονται microέσω αλλαγής της ορολογίαςxxix Ανεξαρτήτως των λόγων

αυτής της άmicroβλυνσης microπορούmicroε να πούmicroε πως ως συνέπειά της έχει ότι ενώ η εκδοχή

του 1944 ήταν σαφώς προσανατολισmicroένη προς την καπιταλιστική κοινωνία η εκδοχή

του 1947 εγείρει αξιώσεις που αφορούν κάθε microορφή κοινωνίας Ως εκ τούτου οι

συγγραφείς δίνουν microιαν ιδιαίτερη τροπή στις microαρξικές κατηγορίες που

χρησιmicroοποιούν κυριότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της ανταλλαγής Η ανταλλαγή

που προαπαιτεί microια κίνηση αφαίρεσης των επιmicroέρους ποιοτήτων των αντικειmicroένων

προκειmicroένου αυτά να καταστούν συmicromicroετρικά και έτσι ανταλλάξιmicroα microεταξύ τους

αναmicroφίβολα συνιστά ένα από τα καθοδηγητικά νήmicroατα της ανάλυσης Εν αντιθέσει

ωστόσο προς ερmicroηνείες άλλων microαρξιστών (Λούκατς [Lukacs] Ζον-Ρέτελ [Sohn-

Rethel]) σύmicroφωνα microε τις οποίες η ανταλλαγή εmicroπορευmicroάτων αποτελεί τη βάση microιας

διαδικασίας αφαίρεσης πάνω στην οποία δοmicroούνται οι microορφές συνείδησης της

αστικής κοινωνίας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ θεωρούν την ανταλλαγή

εmicroπορευmicroάτων ως απλώς microιαν ιστορικά ανεπτυγmicroένη microορφή της εργαλειακής

ορθολογικότητας (Honneth 1993 38) που εξαλείφει τις ποιοτικές διαφορές

προκειmicroένου να παραγάγει την ποσοτική ταύτιση Επιπλέον εν αντιθέσει προς τον

Μαρξ ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία microε όρους συγκεκριmicroένων microορφών

κοινωνικού καταmicroερισmicroού της εργασίας και άρα θέτει ως αντικείmicroενο της θεωρίας

τούς ιστορικά ταυτοποιήσιmicroους τρόπους παραγωγής ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

καταπιάνονται microε microια συνολική διαδικασία ενεργητικής αντιπαράθεσης microεταξύ

ανθρώπου και φύσης (Dubiel 1985 89) Στο έργο ανιχνεύεται εξάλλου microια κριτική

στην microαρξική αντίληψη περί προόδου στην άποψη δηλαδή ότι η ανάπτυξη των

παραγωγικών δυνάmicroεων συνιστά όρο της ανθρώπινης χειραφέτησης την οποία και

συνεπιφέρει σχεδόν αναπόδρασταxxx Μια ακόmicroη ισχυρότερη ερmicroηνεία θα microπορούσε

microάλιστα να υποστηρίξει ότι κατά τους συγγραφείς ο Μαρξ δεν εξήλθε από το

πλαίσιο σκέψης της δυτικής ορθολογικότητας microε τις εξουσιαστικές πτυχές τουxxxi

Όσον αφορά την βεmicroπεριανή laquoπηγήraquo της προβληmicroατικής microπορεί να ειπωθεί

συνοπτικά ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ επεξεργάζονται εκ νέου τη θεmicroατική του

εξορθολογισmicroού και της αποmicroάγευσης του κόσmicroου υποστηρίζοντας microέσω του

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

22

επιχειρήmicroατος περί διαπλοκής microεταξύ microύθου και διαφωτισmicroού ότι η τελευταία

συνιστά ταυτοχρόνως laquoεκmicroάγευσηraquo (Wellmer 2003 228) Η βεmicroπεριανή ανάλυση

σύmicroφωνα microε την οποία ο εξορθολογισmicroός επιφέρει απώλεια νοήmicroατος και ελευθερίας

χρησιmicroεύει εξάλλου συmicroπληρωmicroατικά ως προς την κριτική προσέγγιση της έννοιας

της προόδου Κοντολογίς οι συγγραφείς οικειοποιούνται και ριζικοποιούν τη

βεmicroπεριανή ερmicroηνεία περί αmicroφισηmicroίας των κατακτήσεων της νεωτερικότητας

laquoΚάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης διαδραmicroατίζεται microια δεύτερη

υπόγεια Συνίσταται στη microοίρα των απωθούmicroενων και διαστρεβλωνόmicroενων από τον

πολιτισmicroό ενστίκτων και παθώνraquo (ΔΔ 370) Για την ανακατασκευή αυτής της

ιστορίαςxxxii οι συγγραφείς στρέφονται σε δύο laquoσκοτεινούς στοχαστέςraquo και

ταυτοχρόνως διαφωτιστές τον Νίτσε και τον Φρόυντ Ο συνδυασmicroός της σκέψης των

δύο αποτυπώνεται στην ιδέα ότι laquoη ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό

της πολλά δεινά ώσπου να δηmicroιουργηθεί ο εαυτός ο ταυτόσηmicroος ανδρικός

χαρακτήρας των ανθρώπων που προσανατολίζεται προς ταγmicroένους σκοπούς και κάτι

από αυτά επαναλαmicroβάνεται ακόmicroη σε κάθε παιδική ηλικίαraquo (ΔΔ 74)

Ο Νίτσε δεν είναι microόνον εκείνος από τον οποίον οικειοποιούνται την ιδέα περί

συνάφειας microεταξύ γνώσης και εξουσίας καθώς και την ερmicroηνεία σύmicroφωνα microε την

οποία ο διαφωτισmicroός ξεκινά microε τη laquoθεωρητική αντίληψηraquo για τον κόσmicroο που

πρωτοεmicroφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα και η επιστήmicroη microολονότι καταστρέφει τον

microύθο οδηγεί τελικώς σε microια νέα microυθολογία όπου από microηχανής θεοί είναι τα

τεχνολογικά επιτεύγmicroατα Είναι επίσης εκείνος ο οποίος στη Γενεαλογία της ηθικής

εξετάζοντας την προέλευση των ηθικών κανονιστικών αρχών συνδέει την

αφοmicroοίωσή τους microε microια διαδικασία laquomicroαρτυρίωνraquo και laquoακρωτηριασmicroώνraquo microια

laquoπροϊστορική δουλειάraquo του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του χάρη στην οποία γίνεται

laquoυπολογίσιmicroος κανονικός αναγκαίος οmicroοιόmicroορφος όmicroοιος microεταξύ οmicroοίων

κανονικόςraquo (Nietzsche 2001 66)xxxiii

Σύmicroφωνα microε τον Χορκχάιmicroερ η φροϋδική ψυχανάλυση την οποία κατανοεί

ως έργο διαφωτισmicroού προσανατολισmicroένο προς τη χειραφέτηση (Horkheimer 1948

110-111) συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της κριτικής θεωρίας Στη Διαλεκτική του

διαφωτισmicroού τα φροϋδικά εννοιακά εργαλεία και ερmicroηνευτικά σχήmicroατα

χρησιmicroοποιούνται σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις microε αποκορύφωmicroα εκείνες της

Οδύσσειας και του αντισηmicroιτισmicroού Για να ερmicroηνεύσουν τις περιπέτειες του Οδυσσέα

ως έκθεση της διαδικασίας συγκρότησης του εγώ ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ

χρησιmicroοποιούν υπόρρητα το φροϋδικό θέmicroα της εγκαθίδρυσης της αρχής της

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

23

πραγmicroατικότητας και της περιστολής της εmicroβέλειας της αρχής της ηδονής καθώς και

τη βασική συνιστώσα του την παραίτηση από ορισmicroένες ενορmicroητικές απαιτήσειςxxxiv

Διαφοροποιούνται ωστόσο από τον Φρόυντ στο εξής όπως είδαmicroε ερmicroηνεύουν την

παραίτηση -και άρα την εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας- ως

εσωτερίκευση της θυσίας συνεπώς ως πλήρη σκλήρυνση που καθιστά τον άνθρωπο

ανίκανο για την οποιαδήποτε απόλαυσηxxxv Εξάλλου όπως επισηmicroαίνει ο Τζ

Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 1995 147) είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σύmicroφωνα microε την

προσέγγισή τους ο καταναγκασmicroός συνιστά απαραίτητο όρο όχι microονάχα για τη

συγκρότηση του εγώ αλλά και για τη διατήρησή του ως εάν δηλαδή να απέκλειαν το

ενδεχόmicroενο διαmicroόρφωσης microιας microορφής ταυτότητας η οποία να microην απαιτεί τη συνεχή

επικουρία του καταναγκασmicroού προκειmicroένου να διατηρηθείxxxvi Με άλλα λόγια ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ microοιάζουν να ριζικοποιούν -ενδεχοmicroένως λόγω της

επιρροής του Νίτσε- τον φροϋδικό ισχυρισmicroό σύmicroφωνα microε τον οποίο η απειλή της

παλινδρόmicroησης ουδέποτε εξαφανίζεται ολότελα ότι η ατοmicroικότητα ουδέποτε είναι

πλήρως κατακτηmicroένη Εκτός από τις βασικές αυτές έννοιες ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ οικειοποιούνται το φροϋδικό θέmicroα της δυσφορίας microέσα στον πολιτισmicroό

Σύmicroφωνα microε τον Φρόυντ ο πολιτισmicroός ακριβώς λόγω της καταστατικής του

σύνδεσης microε την παραίτηση από την ικανοποίηση ορισmicroένων ενορmicroήσεων προκαλεί

τη δυστυχία και δυνητικά την εχθρότητα των ατόmicroων τούτο σηmicroαίνει πως

διαπερνάται από microιαν εγγενή τάση παλινδρόmicroησης προς microια πρωτόγονη κατάσταση

(Freud 1994 1998) Με άλλα λόγια microολονότι ένθερmicroος υποστηρικτής της δύναmicroης

του Λόγου (Freud 1994 196) ο Φρόυντ δεν διστάζει να αποδοmicroήσει τη διαφωτιστική

αντίληψη περί απρόσκοπτης γραmicromicroικής προόδου του ανθρώπινου είδους Και σε

τούτη την περίπτωση ωστόσο δεν απουσιάζουν οι τροποποιήσεις η κυριότερη εκ

των οποίων είναι η εξής ενώ στον Φρόυντ η διαλεκτική του πολιτισmicroού έγκειται σε

microια πάλη ανάmicroεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο ανάmicroεσα στις ενορmicroήσεις που

λειτουργούν συνεκτικά και στοχεύουν στη διαmicroόρφωση microεγαλύτερων οmicroάδων και σrsquo

εκείνες που τείνουν προς τη διάλυση και την καταστροφή ο Αντόρνο και ο

Χορκχάιmicroερ microέσω του πρωτείου που αποδίδουν στην κυριαρχία ως συγκροτητική

του κοινωνικού δεσmicroού αγνοούν την εmicroβέλεια του Έρωτα και επικεντρώνονται

microονάχα στην επιθετικότητα ndashτόσο απέναντι στην εξωτερική και εσωτερική φύση όσο

και απέναντι στους ανθρώπους

Αντί επιλόγου

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

24

Οι κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού είναι πολλές

Επικεντρώνονται ωστόσο στην πλειονότητά τους αφενός στη ριζοσπαστικότητα της

προσέγγισης και αφετέρου στην ίδια τη δυνατότητα διατύπωσης του κριτικού

επιχειρήmicroατος (στο κατά πόσον δηλαδή αυτοαναιρείται) Μεταξύ των αντιρρήσεων

εκείνη που συγκεφαλαιώνει τρόπον τινά αρκετές άλλες για τις οποίες λειτουργεί ως

πόλος αναφοράς ή έmicroπνευσης έχει διατυπωθεί από έναν επίγονο των Αντόρνο και

Χορκχάιmicroερ τον Γ Χάmicroπερmicroας (Habermas 1993138-168)xxxvii ο οποίος θεωρείται

εκφραστής της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης Θα περιοριστούmicroε σrsquo

αυτήν καθώς επικεντρώνεται στο ζήτηmicroα της νεωτερικότητας

Σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ ακολουθώντας το

νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής στη νεωτερικότητα επιτελούν δύο αλληλένδετες κινήσεις

Κατrsquo αρχάς εφαρmicroόζουν στον ίδιο τον διαφωτισmicroό τα κριτήρια microε βάση τα οποία

προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης Εν συνεχεία ωθούν την κριτική σε ένα τέτοιο

επίπεδο ριζοσπαστικότητας ώστε στερούν από το εγχείρηmicroά τους την όποια

δυνατότητα διατύπωσης θετικών θέσεων Με άλλα λόγια η κριτική περιορίζεται σε

έναν αρνητισmicroό ο οποίος αδυνατεί να καταδείξει τις εmicromicroενείς στην κατάσταση που

περιγράφει δυνατότητες υπέρβασής της Συνεπώς σύmicroφωνα microε τον Χάmicroπερmicroας οι

συγγραφείς υποπίπτουν σε ότι αντλώντας από τη θεωρία των οmicroιλιακών

ενεργηmicroάτων microπορεί κανείς να αποκαλέσει laquoεπιτελεστική αντίφασηraquo τουτέστιν

αναγκάζονται να διατυπώσουν προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται από το ίδιο

το γεγονός της εκφοράς τους Κατά τον Χάmicroπερmicroας η επιτελεστική αντίφαση

συνίσταται στο εξής προκειmicroένου να ασκήσουν την κριτική τους στον Διαφωτισmicroό

οι συγγραφείς πρέπει να υποθέσουν τη δυνατότητα και την εγκυρότητα του Λόγου

Ωστόσο οι ίδιες οι προκείmicroενές τους υποσκάπτουν αυτή την εγκυρότητα αφού ο

Λόγος θεωρείται εργαλειακός ένα microέσο για την αυτοσυντήρηση και κατrsquo επέκταση

για την κυριαρχία και άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναmicroικού Σύmicroφωνα microε

τον Χάmicroπερmicroας τούτα συνιστούν συνέπεια της αρχικής απόφασης των συγγραφέων

να ακολουθήσουν το νιτσεϊκό microοντέλο κριτικής Έτσι το βασικό πρόβληmicroα της

Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού έγκειται στο ότι δεν αναγνωρίζει στην αφετηρία τις

θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας τουτέστιν ότι ο διαχωρισmicroός των σφαιρών

δραστηριότητας και εγκυρότητας microολονότι συνδέθηκε microε τον κατακερmicroατισmicroό και

την εργαλειοποίηση είχε ταυτοχρόνως ως συνέπεια microιαν αύξηση της ελευθερίας Μη

αναγνωρίζοντας ετούτη την πλευρά της νεωτερικότητας και άρα τα ενύπαρκτα σrsquo

αυτήν χειραφετικά αποθέmicroατα ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αδυνατούν να ασκήσουν

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

25

εmicromicroενή κριτική microια κριτική δηλαδή ο οποία να βρίσκει ερείσmicroατα στο ίδιο της το

αντικείmicroενοxxxviii Κατά συνέπεια δεν τους αποmicroένει παρά η διέξοδος της αναφοράς

στην ουτοπία η οποία χαρακτηρίζει σε microεγάλο βαθmicroό το microετέπειτα έργο του

Αντόρνο καθώς επίσης και η εννόηση της τέχνης ως microοναδικής σφαίρας όπου

διατηρείται η υπόσχεση του Άλλου microέσω της αβίαστης συmicroφιλίωσης του επιmicroέρους

microε το καθολικό

Πέραν του ότι ο Χάmicroπερmicroας παραβλέπει σε microεγάλο βαθmicroό την υφολογική

ιδιαιτερότητα του κειmicroένουxxxix καθώς και τον καθορισmicroό του από την περίοδο κατά

την οποία συντάχθηκε θα πρέπει να αναρωτηθούmicroε αν η κριτική θεωρία

παραγνωρίζει τόσο όσο ισχυρίζεται ο Χάmicroπερmicroας τις αξίες και κατακτήσεις της

νεωτερικότητας

Η Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού microπορεί να θεωρηθεί microέρος microιας ευρύτερης

προβληmicroατικής στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να τοποθετηθεί όχι τόσο για να

αποδοθεί στο έργο η υποτιθέmicroενη πληρότητα που του λείπει αλλά microάλλον για να

φωτιστούν ορισmicroένα σηmicroεία του λίγα οmicroολογουmicroένως που παραπέmicroπουν σε microιαν

εναλλακτική ως προς την εργαλειακότητα εννόηση του Λόγουxl Θα πρέπει επί

παραδείγmicroατι να ληφθούν υπόψη οι εργασίες και οι εmicroπειρικές έρευνες του

Ινστιτούτου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στις Ηνωmicroένες Πολιτείες που

κατέληξαν στις Μελέτες για την προκατάληψη [Studies in prejudice] microεταξύ των

οποίων συγκαταλέγεται και η Αυταρχική προσωπικότητα Το έργο αυτό όπου

σκιαγραφείται ο αυταρχικός χαρακτηρολογικός τύπος αποβλέπει στην παραγωγή

εργαλείων για τον εντοπισmicroό αυταρχικών τάσεων (κλίmicroακα F) και στην κατάδειξη της

παρουσίας και της έντασής τους στην αmicroερικανική κοινωνίαxli Εδώ ανιχνεύεται microια

microετάφραση του φιλοσοφικού επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του διαφωτισmicroού σε

κοινωνιοψυχολογικούς και πολιτικούς όρους Παραδείγmicroατος χάριν χαρακτηριστικά

ενός από τους τύπους της αυταρχικής προσωπικότητας είναι η εmicromicroονή στη

συστηmicroατικότητα και στην ενότητα η προσέγγιση του εξωτερικού κόσmicroου -των

ανθρώπων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων- ως αντικείmicroενο προς χειραγώγηση το πρωτείο της

δραστηριότητας η συναισθηmicroατική απάθεια (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 369-

373) microrsquo έναν λόγο όλα εκείνα τα γνωρίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη Διαλεκτική

του διαφωτισmicroού αποτελούν συστατικές αρχές του εργαλειακού Λόγου και

χαρακτηρίζουν το νεωτερικό υποκείmicroενο Παράλληλα όmicroως κατασκευάζεται και

ένας laquoχαρακτηρολογικός τύποςraquo που βρίσκεται στον αντίποδα laquoένα υποκείmicroενο microε

έντονη αίσθηση της προσωπικής αυτονοmicroίας και ανεξαρτησίαςraquo microε ηθικό θάρρος και

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

26

ικανότητα να συmicroπάσχει που αντιmicroετωπίζει τους άλλους laquoως άτοmicroα όχι ως δείγmicroατα

microιας γενικής έννοιαςraquo (Adorno Frenkel-Brunswik 1982 383)

Αν τώρα στραφούmicroε στη Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορούmicroε να

εντοπίσουmicroε ορισmicroένες διατυπώσεις οι οποίες αν και ασθενείς δείχνουν ότι οι

συγγραφείς δεν ταυτίζουν εξ ολοκλήρου τον Λόγο microε την εργαλειακότητα ούτε

παραγνωρίζουν τα θετικά προτάγmicroατα αλλά και κατακτήσεις της νεωτερικότητας Ο

Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ αναγνωρίζουν τόσο την laquoαντιαυταρχική τάσηraquo του

Διαφωτισmicroού (ΔΔ 160) και το ότι στην καντιανή έννοια του Λόγου ενυπάρχει η ιδέα

laquoτης ελεύθερης συmicroβίωσης των ανθρώπωνraquo (ΔΔ 147) όσο και την ύπαρξη ενός

laquoστοιχείου ορθολογικότηταςraquo εσωτερικό στη νεωτερική δοmicroή της κυριαρχίας το

οποίο laquoπερικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίαςraquo (ΔΔ 80)

Το γεγονός ωστόσο παραmicroένει ότι ζητούmicroενο για τους συγγραφείς δεν είναι να

ανασυγκροτήσουν το πλαίσιο που καθιστά δυνατή την εmicromicroενή κριτική των

στρεβλώσεων που υφίστανται τα εν λόγω προτάγmicroατα αλλά να τις αναδείξουν σε όλη

τους την οξύτητα Το ερώτηmicroα είναι αν ευσταθεί microια βασική προκείmicroενη της

προσέγγισης του Χάmicroπερmicroας ότι δηλαδή ένα εγχείρηmicroα δικαιούται να αξιώσει τον

χαρακτηρισmicroό laquoκριτικόraquo microονάχα υπό τον όρο ότι έχει προβεί σε microια τέτοιου είδους

ανασυγκρότηση Σύmicroφωνα microε τον Α Χόννετ υπάρχει και microια άλλου είδους κοινωνική

κριτική που microπορεί να χαρακτηριστεί laquoαποκαλυπτικήraquo (disclosing) αυτή δεν

επιζητεί να δικαιολογήσει επιχειρηmicroατολογικά το κανονιστικό πλαίσιο από το οποίο

προκύπτουν οι ισχυρισmicroοί της -που προϋποθέτουν microιαν ιδέα περί laquoκαλής ζωήςraquo-

αλλά microετερχόmicroενη γλωσσικά microέσα όπως η αφήγηση και τα ρητορικά σχήmicroατα

laquoαποπειράται να microεταβάλει τις αξιακές microας πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους

θέασηςraquo (Honneth 2000 123) να αποκαλύψει δηλαδή νοηmicroατικούς ορίζοντες απrsquo

όπου ο κόσmicroος microας -ως σύνολο νοηmicroάτων και δραστηριοτήτων- φωτίζεται

διαφορετικά Η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microπορεί κατά τον Α Χόννετ να θεωρηθεί

παράδειγmicroα τέτοιου είδους κριτικής υπό την έννοια ότι microέσω της αφήγησης του

χιασmicroού και της υπερβολής αποβλέπει στην ανάδειξη του κόσmicroου microας ως

laquoκοινωνικού πλαισίου ζωής οι θεσmicroοί και οι πρακτικές του οποίου microπορούν να

εκληφθούν ως lsquoπαθολογικοίrsquo για τον λόγο ότι αντιβαίνουν προς τους όρους της

καλής ζωήςraquo (Honneth 2000 126) Το γεγονός ότι το κείmicroενο αυτό εξακολουθεί να

προκαλεί τη συζήτηση αναmicroφίβολα καταδεικνύει την ανοίκεια επικαιρότητα του

τρόπου θέασης που προτείνει

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

27

Βιβλιογραφία Α) Πρωτογενής Adorno T Frenkel-Brunswik E et alii (1982 [1950]) The authoritarian personality Νέα Υόρκη Norton Adorno T (2000 [1951]) Minima Moralia εισ-microτφ-σχόλια Λ Αναγνώστου πρόλογος Δ Μαρκής Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T (2006 [1966]) Αρνητική διαλεκτική microτφ-σηmicroειώσεις Λ Αναγνώστου Αθήνα Αλεξάνδρεια Adorno T Horkheimer M (επιmicro) (1987 [1956]) Κοινωνιολογία Εισαγωγικά δοκίmicroια microτφ Δ Γράβαρης Αθήνα Κριτική Adorno T Horkheimer M (1996 [1947]) Διαλεκτική του διαφωτισmicroού microτφ Λ Αναγνώστου επίmicroετρο Κ Ψυχοπαίδης Αθήνα Νήσος

Fromm Ε (1975 [1932]) laquoΜέθοδος και λειτουργία microιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίαςraquo στο H κρίση της ψυχανάλυσης Δοκίmicroια για τον Φρόυντ τον Μαρξ και την κοινωνική ψυχολογία microτφ Δ Θεοδωρακάτου Αθήνα Μπουκουmicroάνης

Fromm E (1984) The working class in Weimar Germany A psychological and sociological study αγγλική microτφ B Weinberg εισαγωγή W Bonss Ουοργουϊκσάιρ Berg Publishers

Horkheimer Μ (1942) Το αυταρχικό κράτος microτφ Ν Πρατσίνας Ντ Σωτήρα Αθήνα Ελεύθερος τύπος Horkheimer M (1948) laquoErnst Simmel and freudian philosophyraquo The international journal of psychoanalysis19 σ 110-113 Horkheimer Μ (1978) Theacuteorie critique Essais γαλλική microτφ Groupe de traduction du Collegravege de philosophie εισαγωγή L Ferry A Renaut Παρίσι Payot Horkheimer Μ (1978a [1931]) laquoLa situation actuelle de la philosophie sociale et les tacircches drsquo un Institut de recherche socialeraquo στο Horkheimer Μ (1978) σσ 67-80 Horkheimer Μ (1978b [1933]) laquoMateacuterialisme et moraleraquo στο Horkheimer (1978) σσ 83-115 Horkheimer Μ (1984) Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική microτφ Α Οικονόmicroου Ζ Σαρίκας Αθήνα Ύψιλον Horkheimer Μ (1984a [1933]) laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo στο Horkheimer (1984) σσ 9-61 Horkheimer Μ (1984b [1933]) laquoΥστερόγραφοraquo στο laquoΠαραδοσιακή και Κριτική Θεωρίαraquo στο Horkheimer Μ (1984) σσ 63-70 Horkheimer Μ (1984c [1941]) Το τέλος του Λόγου microτφ Στ Ροζάνης Αθήνα Έρασmicroος Horkheimer Μ (1987 [1947]) Η έκλειψη του Λόγου microτφ Θ Μίνογλου Αθήνα Κριτική

Horkheimer Μ (1996 [1932]) laquoΙστορία και ψυχολογίαraquo microτφρ Λ Αναγνώστου στο Κουζέλης Γ Ψυχοπαίδης Κ (επιmicro) Επιστηmicroολογία των κοινωνικών επιστηmicroών Κείmicroενα Αθήνα Νήσος σσ 191-213

Horkheimer M Marcuse H Fromm E (1996 [1936]) Αυθεντία και οικογένεια microτφ Λ Αναγνώστου επιmicro Γ Κουζέλης Αθήνα Νήσος Pollock Fr (1941) laquoIs National Socialism a new orderraquo Studies in philosophy and social science 93 σσ 440-455 Pollock Fr (1989 [1941]) laquoState capitalism Its possibilities and limitationsraquo Bonner St E Keller D (επιmicro) Critical theory and society A reader Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 95-117 2) Δευτερογενής

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

28

Ελληνική Craib Ι (2000) Σύγχρονη κοινωνική θεωρία Από τον Πάρσονς στον Χάmicroπερmicroας microτφ Μ Τζιαντζή Π Ε Λέκκας επιmicro Π Λέκκας Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα Dubiel H Κουζέλης Γ Μαρκής Δ (2000) Η Κριτική Θεωρία σήmicroερα Αθήνα Νήσος Freud S (1994) Ο πολιτισmicroός πηγή δυστυχίας Το microέλλον microιας αυταπάτης microτφ Γ Βαmicroβαλής Αθήνα Επίκουρος Freud S (1998) Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεmicroο και τον θάνατο microτφ Λ Αναγνώστου Αθήνα Επίκουρος Habermas J (1993) Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας microτφ Λ Αναγνώστου Α Καραστάθη Αθήνα Αλεξάνδρεια Ιακώβου Β (2007) laquoΚριτική θεωρία και ψυχανάλυση Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισηςraquo στο Θ Λίποβατς Π Παπαθεοδώρου (επιmicro) Το νεωτερικό υποκείmicroενο εmicroπρός στο αίτηmicroα του Άλλου Αθήνα Νήσος Καβουλάκος Κ (2001) Πέρα από τη microεταφυσική και τον επιστηmicroονισmicroό Ο διεπιστηmicroονικός υλισmicroός του Max Horkheimer Αθήνα Αλεξάνδρεια Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) Κριτική θεωρία Παράδοση και προοπτικές Αθήνα Νήσος Κουζέλης Γ (2000) laquoΗ κριτική του δεδοmicroένου Θεωρία της επιστήmicroης στην Κριτική Θεωρία του Χορκχάιmicroερraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 49-76 Μαγγίνη Γκ (2003) laquoΓια microια θεώρηση του ηθικού εγωισmicroού ο Νίτσε στον πρώιmicroο Χορκχάιmicroερraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 47-67 Nietzsche Fr (2001) Η γενεαλογία της ηθικής microτφ Ζ Σαρίκας Θεσσαλονίκη Νησίδες Ράντης Κ (2006) Ψυχανάλυση και Διαλεκτική του Διαφωτισmicroού Αθήνα Ύψιλον Σαγκριώτης Γ (2003) laquoΜετεξελίξεις της έννοιας της αλήθειας στην κριτική θεωρία Αλήθεια και χρόνοςraquo στο Καβουλάκος Κ (επιmicro) (2003) σσ 125-147 Ψυχοπαίδης Κ (1996) laquoΗ διαλεκτική του ορθού Λόγου και οι αντινοmicroίες της κριτικής τουraquo επίmicroετρο στο Adorno Horkheimer (1996) σσ 411-451 Wellmer A (2003) laquoΡιζοσπαστική κριτική της νεωτερικότητας ή θεωρία της νεωτερικής δηmicroοκρατίας Δύο πρόσωπα της κριτικής θεωρίαςraquo στο Καβουλάκος (επιmicro) (2003) σσ 221-242 Wiggershaus Rolf (2000) laquoΚοινωνική δοmicroή και σχέση microε τη φύση Η προσπάθεια της Σχολής της Φραγκφούρτης να κατανοήσει τον αιώνα των άκρωνraquo στο Dubiel Κουζέλης Μαρκής (2000) σσ 24-48 Ξενόγλωσση Abensour M (1977) laquoPostface LΕcole de Francfort Une penseacutee de lexil raquo στο M Jay Limagination dialectique LΕcole de Francfort 1923-1950 Παρίσι Payot 1977 σσ 416-437 Abensour Μ (2002) laquoPour une philosophie politique critique raquo Tumultes 17-18 σσ 207-258 Αssoun P-L Raulet G (1978) Marxisme et Theacuteorie Critique Παρίσι Payot Benhabib S (1986) Critique norm and utopia A study on the foundations of critical theory Νέα Υόρκη Columbia University Press Benhabib S Bonss W McCole J (επιmicro) (1993) On Max Horkheimer New perspectives Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

29

Bernstein J M 2001 Adorno Disenchantment and Ethics Κέιmicroπριτζ Cambridge Universtiy Press Bernstein J M (2004) laquoNegative Dialectic as Fate Adorno and Hegelraquo στο T Kuhn (επιmicro) The Cambridge companion to Adorno Κέιmicroπριτζ Cambridge University Press σσ 19-50 Bonacker Th laquoDisclosing critique The contingency of understanding in Adornorsquos interpretative social theoryraquo European journal of social theory 93 σσ 369-383 Bonss W (1993) The program of interdisciplinary research and the beginnings of critical theory στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) σσ 99-125 Buck-Morss S (1977) The origin of Negative dialectics Theodor W Adorno Walter Benjamin and the Frankfurt School Σάσσεξ The Harvester Press Dubiel H (1985) Theory and politics Studies in the development of critical theory αγγλική microτφ B Gregg εισαγωγή M Jay Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Ferry L Renaut A (1978) laquoPreacutesentationraquo στο Horkheimer 1978 σσ 9-40 Freud S (1961) laquoFormulations on the two principles of mental functioningraquo Standard edition of the complete works of Sigmund Freud αγγλική microτφ J Strachey Λονδίνο The Hogarth Press τόmicroος XII σσ 218-226 Freud S (1961a) Introduction agrave la psychanalyse γαλλική microτφ S Jankeacutelevitch Παρίσι Payot (PBP) Garciacutea Duumlttmann A (2000) laquoThinking as gesture A note on Dialectic of enlightenmentraquo New german critique 81 σσ 143-152 Honneth A (1986) laquoFoucault et Adorno Deux formes dune critique de la moderniteacuteraquo Critique 42 471-472 σσ 800-815 Honneth Α (1993) The critique of power Reflective stages in a critical social theory αγγλική microτφ K Baynes Cambridge (Massachusetts)-London The MIT Press Honneth A (2000) laquoThe possibility of a disclosing critique of society the Dialectic of enlightenment in light of the current debates on social criticismraquo Constellations 71 116-127 Ιakovou V (2006) laquoAdorno lecteur de Freudraquo Kupiec A Tassin E (επιmicro) Critique de la politique Autour de Miguel Abensour Παρίσι Sens amp Tonka σσ 407-416 Jarvis S (1998) Adorno A critical introduction Κέιmicroπριτζ Polity Press Jay M (1973) The dialectical imagination A history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research ((1923-1950) Βοστόνη Little Brown ampCo Marx K (1982 [1843]) laquoLettre agrave Rugeraquo στο Œuvres III Philosophie επιmicro-παρουσίαση-σηmicroειώσεις M Rubel Παρίσι Pleacuteiade Petitdemange G (1984) laquoLrsquo Aufklaumlrung Un mythe une tacircche La critique drsquo Adorno et de Horkheimerraquo Recherches de science religieuse 723 σ 421-450 Postone M Brick B (1993) laquoCritical theory and political economyraquo στο Benhabib Bonss McCole (επιmicro) (1993) σσ 215-256 Raulet G (1986) laquoLrsquoeacutevolution de Horkheimer vers le pessimismeraquo Archives de philosophie 49 σσ 249-274 Raulet G (1994) laquoA quoi peut bien servir Schopenhauer Remarques sur le lsquopessimismersquomde lrsquoEcole de Francfortraquo στο Bernstein J (επιmicro) The Frankfurt School Critical assessements τ 2 Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge σσ 218-239 Puumltz P (1981) laquoNietzsche and critical theoryraquo Telos 50 σσ 103-114

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

30

Rocco Ch (1994a) laquoThe tragedy of critical theoryrdquo στο Euben J P Wallach J R Ober J (επιmicro) Athenian political thought and the reconstruction of American democracy Λονδίνο Cornell University Press σ 229-251 Rocco Ch (1994b) laquoBetween modernity and postmodernity Reading Dialectic of Enlightenment against the grainraquo Political theory 22 1 σσ 71-97 Schmidt A (1986) laquoLrsquo oeuvre de jeunesse de Horkheimer et la naissance de la Theacuteorie Critiqueraquo Archives de philosophie 49 σσ 179-204 Schnaumldelbach H (1993) laquoMax Horkheimer and the moral philosophy of German Idealismrdquo Benhabib Bonss McCole (1993) σσ 281-308 Stone A (2006) laquoAdorno and the disenchantment of natureraquo Philosophy and social criticism 322 231-253 Whitebook J (1996) Perversion and utopia A study in psychoanalysis and critical theory Κέιmicroπριτζ (Μασ)-Λονδίνο The MIT Press Whitebook J (2000) laquoThe Urgeschichte of subjectivity revisitedraquo New German Critique 81 σσ 125-141 Wiggershaus R (1993) Lrsquoeacutecole de Francfort Histoire deacuteveloppement signification microτφ L Deroche-Gurcel Παρίσι PUF i Ο όρος που εmicroφανίζεται επίσηmicroα σε δύο κείmicroενα του 1937 -laquoΠαραδοσιακή και κριτική θεωρίαraquo του Μ Χορκχάιmicroερ και laquoΗ φιλοσοφία και η κριτική θεωρίαraquo του Χ Μαρκούζε- χρησιmicroοποιήθηκε αρχικά για να αποφευχθεί η χρήση του όρου laquomicroαρξισmicroόςraquo ii Αυτό ωστόσο δεν σηmicroαίνει πως ευσταθεί ο ισχυρισmicroός του I Κρέιmicroπ (Craib 2000 439) σύmicroφωνα microε τον οποίο laquoη Σχολή της Φρανκφούρτης δεν προσφέρει ένα ολοκληρωmicroένο (ενιαίο και συστηmicroατικό) θεωρητικό επιχείρηmicroα αλλά επιmicroέρους αποσπασmicroατικές επισηmicroάνσειςraquo iii Παραδείγmicroατος χάριν ο Αντόρνο δεν ήταν εξ αρχής microέλος ο ρόλος των Φρ Νόυmicroανν και Ο Κιρχχάιmicroερ είναι σηmicroαντικός για την ανάλυση του ναζισmicroού iv Για την ιστορία της κριτικής θεωρίας βλ Jay (1973) Wiggershaus (1993) v Horkheimer 1942 1984c 1987 Adorno 2000 vi Στο πρώτο τεύχος του Περιοδικού για την κοινωνική έρευνα [Zeitschrift fuumlr Sozialforschung] ο Χορκχάιmicroερ γράφει ότι ο όρος laquoκοινωνική έρευναraquo δεν υποδηλώνει έναν εξειδικευmicroένο κλάδο αλλά microια συνθετική αρχή η οποία συναθροίζει microελέτες -προερχόmicroενες από διάφορα συγκεκριmicroένα πεδία και κινούmicroενες σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης- κατά τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει την κατανόηση της κοινωνικής ολότητας (Schmidt Α 1986 200) Για τα προβλήmicroατα και τις ελλείψεις του προγράmicromicroατος και της εφαρmicroογής του βλ Bonss 1993 115-122 Καβουλάκος 2001 140 vii Για τα επιχειρήmicroατα που θεmicroελιώνουν τον συνδυασmicroό του ιστορικού υλισmicroού microε την ψυχανάλυση βλ Μ Horkheimer 1996 Fromm E 1975 για τη θέση της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο εγχείρηmicroα της κριτικής θεωρίας βλ Whitebook 1996 Ράντης 2006 Ιακώβου 2007 viii Για microια αναλυτική παρουσίαση των επιστηmicroολογικών συνεπαγωγών του επιχειρήmicroατος που τονίζει εξάλλου την laquoεπικαιρότηταraquo της πρότασης του Χορχκάιmicroερ βλ Κουζέλης 2000 ix Από την αντίληψη αυτή προκύπτουν ορισmicroένες δυσκολίες στις οποίες δεν θα σταθούmicroε βλ επrsquo αυτού Καβουλάκος 2001 109-132 και ειδικότερα για τη σχέση microεταξύ αλήθειας και χρόνου στην κριτική θεωρία Σαγκριώτης 2003 126-135 Ας σηmicroειώσουmicroε ωστόσο ότι ο Χορκχάιmicroερ καθrsquo όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 microάχεται σε δύο microέτωπα ενάντια στον σχετικισmicroό και ενάντια στον microεταφυσικό θεmicroελιωτισmicroό x Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στα κείmicroενα του Χορκχάιmicroερ της δεκαετίας του 1930 καθώς και σε ολόκληρο το έργο του Αντόρνο microέχρι την Αρνητική Διαλεκτική που κινείται microεταξύ Καντ Χέγκελ και Μαρξ xi Παραδείγmicroατος χάριν η καντιανή κατηγορική προσταγή η οποία κατά τον Χορκχάιmicroερ δεν θα είχε νόηmicroα εάν τα επιmicroέρους ατοmicroικά συmicroφέροντα συνέπιπταν microε τις ανάγκες της συλλογικότητας δείχνει την ανορθολογικότητα των πράξεων που υπόκεινται στον φυσικό νόmicroο του οικονοmicroικού κέρδους συνάmicroα η καντιανή φιλοσοφία αφήνει να διαφανεί microε τη microορφή του ιδεώδους ο δεσmicroός microεταξύ ελευθερίας ευτυχίας και αυτονοmicroίας (Horkheimer 1978b 89-97) xii Επrsquo αυτού πρβλ Raulet 1986 1994 xiii Για microια κριτική στην οικονοmicroική ανάλυση την οποία προτείνει ο Πόλλοκ βλ Postone Brick 1993

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

31

xiv Επrsquo αυτού βλ Adorno Horkheimer 1987 172-177 xv laquoΚανένας τρίτος δεν θα microπορέσει εύκολα να φαντασθεί σε ποιο βαθmicroό είmicroαστε και οι δυο microας υπεύθυνοι για κάθε πρότασηraquo (Adorno Horkheimer 1996 15 ndashεφεξής ΔΔ) xvi Στην πρώτη έκδοση του 1944 αυτός ήταν ο τίτλος του έργου xvii Τον εικονοκλαστικό χαρακτήρα ολόκληρου του έργου τον καταδεικνύει το γεγονός ότι οι συγγραφείς επιλέγουν ως κατrsquo εξοχήν αντικείmicroενα της κριτικής τους ανάλυσης δύο βασικές εξιδανικευmicroένες αναφορές της αστικής ορθολογικής σκέψης την αρmicroονική ελληνική αρχαιότητα και τον διαφωτισmicroό του 18ου αιώνα (Buck-Morss 1977 61) Εξάλλου microε microια δόση ειρωνείας απέναντι σε θεωρητικούς τους αντιπάλους γράφουν laquoΟι Γερmicroανοί ερmicroηνευτές της αρχαιότητας κατά την όψιmicroη περίοδο του ροmicroαντισmicroού που ακολούθησαν τα νεανικά έργα του Νίτσε υπογράmicromicroισαν το αστικό διαφωτιστικό στοιχείο στον Όmicroηροraquo ΔΔ 90 xviii Μολονότι τέτοιου είδους αναφορές δεν απουσιάζουν ολότελα από την προσέγγισή τους xix laquoΟι θεοί δεν microπορούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από το φόβο του οποίου τους απολιθωmicroένους φθόγγους φέρουν ως ονόmicroατά τους Από το φόβο φαντάζεται πως θα απαλλαγεί όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτε άγνωστο Αυτό καθορίζει την τροχιά της αποmicroυθοποίησης του διαφωτισmicroού ο οποίος ταυτίζει το ζων microε το microη ζων όπως ο microύθος το microη ζων microε το ζων Ο διαφωτισmicroός είναι ο microυθικός φόβος που έχει λάβει ριζική microορφήraquo ΔΔ 47 xx laquo[α]ν αφήναmicroε να microας κατευθύνει η ίδια στις έρευνές microας θα microπορούσαmicroε να την εξουσιάζουmicroε στην πράξηraquo (ΔΔ 30) xxi laquo[ο] διαφωτισmicroός αναγνωρίζει εκ των προτέρων microόνον ότι microπορεί να συλληφθεί microέσω της ενότητας ιδανικό του είναι το σύστηmicroα από το οποίο έπονται τα πάντα και καθετί χωριστά Σε αυτό δεν υπάρχει διαφορά microεταξύ της ορθολογιστικής και της εmicroπειριστικής εκδοχής τουraquo (ΔΔ 35) Πρόκειται για ένα από τα πλέον κοmicroβικά σηmicroεία της προσέγγισης καθώς αφενός σrsquo αυτό εστιάζουν πολλές microετέπειτα συζητήσεις και κριτικές του επιχειρήmicroατος και αφετέρου είναι καθοριστικό για τη σκέψη του Αντόρνο xxii Δηλαδή η διεύρυνση της έννοιας του διαφωτισmicroού δεν σηmicroαίνει πως οι συγγραφείς παραγνωρίζουν την ύπαρξη κάποιων σταδιών τα οποία διέρχεται ο πολιτισmicroός ως διαφορετικούς τρόπους σκέψης και στάσης απέναντι στη φύση ή αλλιώς διατυπωmicroένο ως αναβαθmicroούς στην αποmicroάγευσή της προ-ανιmicroισmicroός ανιmicroισmicroός εθνικές microυθολογίες microεταφυσική νεωτερική και σύγχρονη επιστήmicroη για microια ανάλυση βλ Stone 2006 Εξάλλου υποστηρίζουν ότι laquoο διαφωτισmicroός της σύγχρονης εποχής είχε εξαρχής ριζοσπαστικό χαρακτήρα αυτό τον διακρίνει από κάθε προηγούmicroενο στάδιο αποmicroυθοποίησηςraquo (ΔΔ 159) xxiii Σύmicroφωνα microε τον Τ Γουάιτmicroπουκ (Whitebook 2000 131) ο Χορκχάιmicroερ και ο Αντόρνο ουδέποτε αναλύουν microε ποιον τρόπο θα έπρεπε να διατηρηθεί η εσωτερική φύση microολονότι σίγουρα δεν θεωρούν ως λύση τη ροmicroαντική υποστασιοποίηση microιας αδιαmicroεσολάβητης εσωτερικής φύσης ωστόσο αυτή είναι η microοναδική λογική διέξοδος που προσφέρει το επιχείρηmicroά τους καθώς δεν έχουν επεξεργαστεί τη δυνατότητα microετουσίωσης για microια σύντοmicroη κριτική στην ερmicroηνεία τούτη βλ Iakovou (2006) σσ 415-416 xxiv Η ιδέα αυτή επανέρχεται σε διάφορα σηmicroεία του κειmicroένου xxv Στην περίπτωση του Αντόρνο τα πράγmicroατα διαφέρουν η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού εγγράφεται στη συνέχεια της προηγούmicroενης ερωτηmicroατοθεσίας του xxvi Ας σηmicroειωθεί ωστόσο ότι ο Αντόρνο και ο Χορκχάιmicroερ εξακολουθούν να διεξάγουν εmicroπειρικές κοινωνιολογικές έρευνες τόσο στην αmicroερικανική εξορία όσο και όταν επιστρέφουν στη Γερmicroανία xxvii Για τον έλεγχο αυτής της ερmicroηνείας βλ Buck-Morss 1977 61-62 Rocco 1994a 1994b Bernstein 2001 85 xxviii Καθοριστική είναι εξάλλου η επιρροή τού Β Μπένγιαmicroιν Στην προσέγγισή τους οι Αντόρνο και Χορκχάιmicroερ αντλούν επίσης από την προσέγγιση του Διαφωτισmicroού την οποία αναπτύσσει ο Χέγκελ στη Φαινοmicroενολογία του πνεύmicroατος για microια συστηmicroατική ανάγνωση του επιχειρήmicroατος της Διαλεκτικής του Διαφωτισmicroού παράλληλα microε το εγελιανό βλ Bernstein 2004 κυρίως 19-30 Άλλες πηγές τους -κυρίως όσον αφορά την ανάλυση της microαγείας- είναι η γαλλική κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκέψη που αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στα πλαίσια του Κολλεγίου της Κοινωνιολογίας xxix Παραδείγmicroατος χάριν ο όρος laquoκεφάλαιοraquo αντικαθίσταται από τον όρο laquoοικονοmicroίαraquo η laquoεκmicroετάλλευσηraquo από την laquoυποδούλωσηraquo η laquoτεχνική των microονοπωλίωνraquo από τη laquoβιοmicroηχανική τεχνικήraquo η laquoαλλοτριωmicroένη εργασίαraquo από τη laquoχρήση της εργασίας άλλωνraquo η laquoταξική κυριαρχίαraquo από την laquoκυριαρχία των προνοmicroιούχωνraquo η laquoανταλλακτική αξίαraquo από την laquoαξίαraquo η laquoταξική κοινωνίαraquo από την laquoκοινωνίαraquo xxx Στο κείmicroενο του 1942 laquoΤο αυταρχικό κράτοςraquo ο Χορκχάιmicroερ αναπτύσσει microια αρκετά οξεία κριτική στη microαρξική -και όχι microόνον στη microαρξιστική- αντίληψη περί προόδου ακολουθώντας σε microεγάλο βαθmicroό τις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας τού Β Μπένγιαmicroιν

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218

32

xxxi laquoΕνότητα παραmicroένει το σύνθηmicroα από τον Παρmicroενίδη ώς τον Ράσελraquo (ΔΔ 36) xxxii Για microια σύγκριση αυτής της προσέγγισης microε το έργο του Φουκώ [Foucault] βλ Honneth 1986 xxxiii Για microια γενική παρουσίαση της σχέσης της κριτικής θεωρίας microε τον Νίτσε βλ Puumltz 1981 για τον Νίτσε στο έργο του πρώιmicroου Χορκχάιmicroερ βλ Μαγγίνη 2003 xxxiv Η αρχή της ηδονής διέπει την ψυχική δραστηριότητα στα πρώιmicroα στάδια στο βαθmicroό που αποσκοπεί στον προσπορισmicroό ηδονής ως microείωση των ερεθισmicroών στο ψυχικό όργανο και αντιστρόφως στην αποmicroάκρυνση από οτιδήποτε microπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια Σrsquo αυτήν υπακούουν αρχικά τόσο οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης όσο και οι σεξουαλικές Η εγκαθίδρυση της αρχής της πραγmicroατικότητας microε την οποία συνδέεται η διαmicroόρφωση του εγώ συντελείται βαθmicroιαία χάρη στη σταδιακή ανάπτυξη της προσοχής της microνήmicroης της κρίσης χάρη στη microετατροπή της κινητικής εκφόρτισης σε πράξη που αποβλέπει στον microετασχηmicroατισmicroό της πραγmicroατικότητας και τέλος χάρη στον περιορισmicroό της εκφόρτισης microέσω της σκέψης (Freud 1961 220-221) Λόγω της φύσης τους στην αρχή της πραγmicroατικότητας προσαρmicroόζονται ευκολότερα οι ενορmicroήσεις αυτοσυντήρησης βοηθούν microάλιστα στην εγκαθίδρυσή της Αντιθέτως οι σεξουαλικές ενορmicroήσεις όχι microόνον προσαρmicroόζονται δυσκολότερα αλλά επίσης παραmicroένουν πάντοτε ως έναν βαθmicroό ανεξάρτητες από την αρχή της πραγmicroατικότητας Εντούτοις και αυτή η αρχή συνδέεται microε ένα αίτηmicroα αποφυγής του πόνου της δυσκολίας και microάλιστα αυτή η αποφυγή διδάσκει στο εγώ ότι είναι απαραίτητο να παραιτηθεί από την άmicroεση ικανοποίηση καθώς και από ορισmicroένες πηγές ηδονής Συνεπώς και laquoη αρχή της πραγmicroατικότητας hellip έχει κατά βάθος ως στόχο την ηδονή αλλά microιαν ηδονή η οποία αν και έχει αναβληθεί και microειωθεί έχει το πλεονέκτηmicroα ότι προσφέρει την βεβαιότητα που προσφέρουν η επαφή microε την πραγmicroατικότητα και η συmicromicroόρφωση στις απαιτήσεις τηςraquo (Freud 1961a 336) xxxv Για τα προβλήmicroατα αυτής της ερmicroηνείας των δύο αρχών της ψυχικής λειτουργίας βλ Ιακώβου 2007 193-195 xxxvi Ο Γουάιτmicroπουκ βασίζεται στο εξής χωρίο laquoΗ προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή του εγώ είναι συνυφασmicroένη microε το εγώ σε όλες τις βαθmicroίδες και ο πειρασmicroός να χαθεί ήταν πάντοτε αδιαχώριστος από την τυφλή αποφασιστικότητα για τη διάσωσή τουraquo ΔΔ 74 xxxvii Την κριτική του Χάmicroπερmicroας την οικειοποιούνται έστω και microε επιmicroέρους τροποποιήσεις η Σ Μπενχαmicroπίmicroπ ο Α Βέλλmicroερ και άλλοι xxxviii Με τα λόγια της Σ Μπενχαmicroπίmicroπ laquoΗ ανάπτυξη της κριτικής θεωρίας του Χορκχάιmicroερ και του Αντόρνο αφήνει αναπάντητο το κρίσιmicroο ερώτηmicroα ποια είναι η κανονιστική σκοπιά της κριτικής θεωρίας Διότι αν ούτε το αυτοαναστοχαζόmicroενο υποκείmicroενο του γερmicroανικού ιδεαλισmicroού ούτε το παραγωγικό υποκείmicroενο του microαρξισmicroού ενσωmicroατώνουν εκείνον τον δεσmicroό ανάmicroεσα στον Λόγο και στη χειραφέτηση τον αναστοχασmicroό και την ελευθερία τότε η κριτική θεωρία δεν microπορεί να βρει καmicroία εmicromicroενή βάση για το ουτοπικό ιδεώδες της του Λόγουraquo (Benhabib 1986 222) xxxix Επrsquo αυτού βλ Rocco 1994a Honneth 2000 Garciacutea Duumlttmann 2000 Bonacker 2006 xl Σύmicroφωνα microε τον Βέλλmicroερ laquoοι εργασίες του Αντόρνο και του Χορκχάιmicroερ microετά τον Βrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά την επιστροφή τους στη Γερmicroανία δεν microπορούν να αναχθούν στη σκοτεινή και microάλιστα αποκαλυπτική εικόνα την οποία προβάλλει η Διαλεκτική του διαφωτισmicroού Ισχυρίζοmicroαι ότι η κριτική θεωρία υπήρξε η microόνη θεωρητική θέση στη microεταπολεmicroική Γερmicroανία που κατέστησε εφικτό να νοηθεί microια ριζική ρήξη microε το φασισmicroό χωρίς microια ταυτόχρονη εξίσου ριζική ρήξη microε τη γερmicroανική πολιτισmicroική ταυτότηταraquo (Wellmer 2003 230-231) xli Για microια παρουσίαση του εγχειρήmicroατος βλ Adorno Horkheimer 1987 205-218