Αϊνστάιν, δημιουργός και επαναστάτης

ΑΪΝΣΤΑΙΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ

BANESH HOFFMANN

ΑΪΝΣΤΑΙΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣKAI

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ

Μετάφραση: Νίκος Ταμπάκης

ΑΘΗΝΑ 1982

«I. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ»

Εξώφυλλο: ΑΓγλη Άντωνοπούλου-Μπρέλλη

© »/. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ· έκδόσεις Ε. & Μ. Ζαχαροπούλου Ε.Π.Ε. Αθήνα, Άραάκη 6, 3233271, 3247791

Σειρά: ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΔιευθυντής σειράς: Εύτϋχης Μπιτσάκης

Ό Β. HOFFMANN, πού μορφώθηκε στά πανεπιστήμια tfjijOxford καί τού Princeton. ήταν Καθηγητής Μαθηματικών στό Queens College τού Πανεπιστημίου τής Ν. Ύόρκης. Είναι 6 συγγραφέας βιβλίων δπως Ή τιαράξενη Ιστορία του Quantum, πού θεωρείται κλασσικό στήν έκλαΐ*ευση τής έπιστήμης, καί Ή Τυραννία τών 'Εξετάσεων, πού προκάλεσε μεγάλο Αναβρασμό στό έκπαιδευτικό κατεστημένο. Τρεις φορές μέλος του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών τού Princeton, συνεργάστηκε στά 1936 καί 1937 μέ τόν Einstein καί τόν L. Infeld σέ μιά θεμελιακή δουλειά, πάνω στη θεωρία τής σχετικότητας. Τό BBC διάλεξε τόν Hoffmann νά παρουσιάσει τή θεωρία σχετικότητας σ’ Ενα τηλεοπτικό πρόγραμμα γιά τά 10 χρόνια άπό τό θάνατο τού Einstein. Τό 1964 πήρε τό πρώτο βραβείο άπό τό Ίδρυμα Βαρυ- τικών 'Ερευνών.Ή Helen DUKAS ήταν γραμματεύς τού Einstein άπό τό 1928 μέχρις τό θάνατό του τό 195S, όπότε άνάλαβε τή διαχείριση τής έπιστημονικής του κληρονομιάς.

Π εριεχόμενα

Δυό λόγια γιά τόν ’Αναγνώστη άπό τόν Β. Hoffmann . 15Εισαγωγή του Μ ετα φ ρα σ τή ............................................... 17

Κεφάλαιο 1 : Ό Ά νθρω πος καί τό Παιδί ..................... 21Κεφάλαιο 2: Τό Παιδί καί ό Ν έ ο ς ................................... 33Κεφάλαιο 3: Προανάκρουσμα . ................................... 53Κεφάλαιο 4: Μιά Αύγή μ’ ένα Καινούργιο Φώς . . . . 61Κεφάλαιο 5 : Ή ’Αναταραχή των ’Ατόμων .................. 75Κεφάλαιο 6: Καλύτεροι Κ α ιρ ο ί ...................................... 81Κεφάλαιο 7 : ’Από τή Βέρνη στό Βερολίνο .................. 107Κεφάλαιο 8: Ά π ό τ ό ‘Principia’ στό P rin c ip e ............... 129Κεφάλαιο 9: Ά π ό τό Principe στό P r in c e to n ............... 163Κεφάλαιο 10: Ή Μάχη καί ή Β ό μ β α ............................. 191Κεφάλαιο 11 : Έ ν α Μεγαλύτερο Σ χ έ δ ιο ........................ 235Κεφάλαιο 12: 01 Ά νθρω ποι είναι θνητοί ..................... 249

Στή διάρκεια τής ζωής μου έμαθα Λα πράγμα: δτι δλη μας ή έταστήμη, αέ σύγκριση μέ τήν πραγματικό

τητα, είναι πρωτόγονη καί παιδαριώδης — άλλά παρόλ’αύ- τά είναι τό πιό πολύτιμο πράγμα πού ίχουμε.

Albert Einstein

13

Δυό λόγια γιά τόν ’Αναγνώστη

άπό τόν Β. Hoffmann

Κάθε βιογραφία είναι μιά πράξη έπιλογής, καί στήν περίπτωση ένός άνθρώπου σάν τόν Einstein τό γεγονός αύτό Εχει Ιδιαίτερη σημασία. Δέν ύπάρχει δρόμος γιά μιά όριστική βιογραφία. Τό βιβλίο αύτό δέν προσποιείται πώς τόν βρήκε. Προσπαθήσαμε νά δώσουμε σύντομα μιά είκόνα γιά τόν άνθρωπο, άφήνοντας τή μορφή του νά φανεί δσο γινόταν μέσα άπό τά δικά του γραπτά κι άφιερώνοντας πολύ χώρο στήν έπιστήμη του. Γιατί ή έπιστήμη ήταν δνα τέτοιο μέρος άπ’ αύτόν τόν άνθρωπο, τόσο κεντρική στήν ύπαρξή του, πού δποια βιογραφία τήν παραμελούσε δέν θά ήταν παρά μιά άνεκδοτο- λογική κι έπιπόλαια Ιστορία. Έτσι λέγονται άρκετά γιά τήν έπιστήμη γιά νά φανερωθεί ή ούσία τού ξεχωριστού χαρακτήρα πού τής Εδωσε μεγαλωσύνη. Πάντως ό άναγνώστης, έκτός κι ένδιαφέρεται Ιδιαίτερα γιά τήν έπιστήμη, μπορεϊ νά παραβλέψει δύσκολες λεπτομέρειες. '0 σκοπός μας ήταν νά δώσουμε τήν Ιστορία μέ τέτοιο τρόπο πού, θεωρώντας τη σάν καθαρό άφήγημα, νά μπορέσει ό άναγνώστης νά νοιώσει τήν ούσία τού άνθρώπου καί τής έπιστήμης του, κι άκόμα κάτι άπό τήν ταραγμένη έπιστημονικά καί πολιτικά έποχή δπου έζησε κι έδωσε τις μεγαλειώδεις προσφορές του.

15

Είσαγωγή του Μεταφραστή

Θά ήθελα νά θυμίσω κάτι στήν έπικΐνδυνα μεγάλη κατηγορία άναγνωστών πού θά διαβάσουν τό βιβλίο του Hoffmann, περνώντας γρήγορα τίς εύκολες κι εύχάριστες γραμμές — πού μιλούν γιά τήν παλιά Γερμανία, τίς παιδικές άναμνήσεις τού Einstein ή τή γνώμη του γιά τόν Mozart — καί δυστυχώς πολύ γρηγορότερα τίς γραμμές πού ό Hoffmann κάνα ήρωϊκή προσπάθεια νά δώσει χωρίς μαθηματικά τό Εργο τού Einstein.

Είναι μιά γνώμη τού Ιδιου τοΰ Einstein, πού ό Hoffmann δέν ξέ- χασε νά περιλάβει (σ. 26):

«Κατά τήν άποψή μου δέν ύπάρχει παρά μόνον Ενας τρόπος νά δώσουμε τή ζωή ένός μεγάλου έπιστήμονα στό εύρύ κοινό: νά συζητήσουμε καί νά έξηγήσουμε, δσο γίνεται καλύτερα, τά προβλήματα καί τίς λύσεις πού χαρακτηρίζουν τό έπιστημονικό του Εργο».

Γιατί άλήθεια, τί άλλο έκτός άπό τή δουλειά του μπορεΐ νά χαρακτηρίσει τόν άνθρωπο πού πρός τή δύση του γράφει (σ. 273):

«...Ό.τι άπόμεινε είναι ή άσταμάτητη δουλειά πάνω σέ δύσκολα έπιστη- μονικά προβλήματα. Ή συναρπαστική μαγεία αύτής τής δουλειάς θά ύπάρχει μέχρι τήν τελευταία μου πνοή*.

Θά πρέπει λοιπόν οί άναγνώστες τής παραπάνω κατηγορίας νά προσπαθήσουν — θά τούς είναι εύκολο, κι άξίζει τόν κόπο — ν’ άλ- λάξουν τρόπο διαβάσματος, μένοντας περισσότερο στίς «δύσκολες» σελίδες. Ελπίζω πώς ή προτροπή μου αύτή δέν θά φοβίσει κανένα, ώστε νά μήν άρχίσει τό βιβλίο αύτό! Έ να βιβλίο πού τελειώνοντάς το, δχι μόνο θά Εχει δει τόν κόσμο μ’ άλλα μάτια, άλλά θά έχει νιώ

2 17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

σει κι ό Ιδιος τήν βαθειά ια άνεπανάληπτη χαρά πού συνοδεύει τήν κατανόηση λεπτών συλλογισμών, πέρα άπό τούς φτηνούς λογαριασμούς τής καθημερινότητας δπου τό μυαλό μας λιμνάζει.

Ή άνάγκη κάποιας περισυλλογής στό διάβασμα αύτού του βιβλίου έμφανίζεται αύξημένη καί γιά μιά άλλην αίτια. Στά λόγια ενός άλλου μεγάλου τής σχετικότητας, του P. Langevin — πού πολλές φορές τό έργο του άγγιξε τή μεγαλοσύνη τού Εργου τού Einslein - «ό σχετικιστικός συλλογισμός είναι Εξαιρετικά λεπτεπίλεπτος».

Αύτό είναι Ενα συναίσθημα πού ό κάθε σπουδαστής τής φυσικής Εχει νιώσει: παρόλο πού οί ίδέες τού άλλου μεγάλου κλάδου τής φυσικής τού αίώνα μας, τής κβαντομηχανικής, είναι άκόμη πιό Επαναστατικές - μέ πολύ μεγαλύτερη διείσδυση στίς άλλες Επιστήμες καί πιό Εκτεταμένο μαθηματικό φορμαλισμό άπό τή σχετικότητα - Εντούτοις κάποια άμφιβολία, καί γι’ αύτό διπλή προσοχή, συνοδεύει συνήθως κάθε άσκηση στήν είδική σχετικότητα άν καί τά μαθηματικά της είναι άπλούστατα. Ή δυσκολία δέν είναι στά μαθηματικά της άλλά στό «λεπτεπίλεπτο σχετικιστικό συλλογισμό».

Τό συναίσθημα αύτό άσφαλώς θά νιώσει — κι Ελπίζω ν’ άπολαύ- σει - ό άναγνώστης διαβάζοντας τό κεφ. 6 πού, περιγράφοντας τό περίφημο άρθρο του 1905, είναι συγχρόνως καί μιά άπό τίς ώραιό- τερες Εκλαϊκεύσεις τής είδικής σχετικότητας.

’Ενώ στά τρία πρώτα κεφάλαια ύπάρχουν πολλά πού θά Εφτιαχναν Ενα Κόκκινο Βιβλιαράκι γιά Μαθητές, κι άκόμη τά περισσότερα κεφάλαια είναι θαυμάσιες είσαγωγές στά βασικά θέματα τής μοντέρνας φυσικής, αύτό καθόλου δέν σημαίνει πώς ό «είδικός» δέν θά βρει τίποτα τό Ενδιαφέρον στό βιβλίο τούτο. Ό λόγος είναι πώς ό Ιδιος ό Β. Hoffmann είναι Ενας Ερευνητής πρώτου μεγέθους — ή συνεργασία του μέ τόν Einstein (καί τόν Infeld) στά 1937 Εδωσε μιά άπό τίς πιό σημαντικές θεωρίες Ενιαίου πεδίου — πού Εζησε άπό κοντά τό δημιουργικό πυρετό τής φυσικής τοϋ αίώνα μας καί πού συγχρόνως είναι σπουδαίος Εκλαϊκευτής.

Έτσι λοιπόν ό «είδικός», άκολουθώντας τό ξεγέννημα τής Γενι-


κ-ης Σχετικότητας στό κεφ. 8 ,0ά δει τή θεώρηση τής μεταβαλλόμενης ταχύτητας τού φωτός σά βαρυτικό δυναμικό (σ. 141), προτού ό Einstein φτάσει στή σύλληψη τής καμπύλωσης του χωροχρόνου γιά τήν έξήγηση τής βαρύτητας. Ή πάλι (σ. 201), πώς ή «στατιστική Bose - Einstein» είχε ύποδειχτεΐ κιόλας τό 1911 άπό τόν Ehrenfest άλλ’ ό Einstein τήν παράβλεψε γιατί ήταν άκόμη προσηλωμένος στήν Ιδέα τής άτομικότητας των μικροσωματϊων.

Λίγα λόγια τώρα γιά τό εύκολότερο διάβασμα τού βιβλίου τού Hoffmann.

Φράσεις δπως π.χ. (σ. 88) «τό πείραμα Michelson - Morley είναι πάρα πολύ γνωστό γιά νά χρειάζεται λεπτομερή περιγραφή έδώ», δέν πρέπει νά τρομάζουν τόν άναγνώστη πού δέν έχει πρόσφατη έπαφή μέ τή φυσική (ή βαριέται ν’ άνοίξει κάποια έγκυκλοπαίδεια!): ό Hoffmann φροντίζει νά δίνει πιό κάτω μέ λίγα λόγια τήν ούσία αύτοΰ πού άναφέρει σάν «πάρα πολύ γνωστό», ώστε σπάνια χρειάστηκε νά προσθέσω κάποια ύποσημείωση γιά τό σκοπό αύτό, έκτός γιά νά βοηθήσω στή κατανόηση ή νά παρουσιάσω κάποια άλλη άποψη.

Καλό είναι έπίσης νά έχει ό άναγνώστης ύπ’ δψη του δτι δ Hoffmann άγαπά τό έρεθιστικό στύλ νά δίνει άπρόσμενα κάποιο άποτέλεσμα, κι άργότερα — καί μερικές φορές μάλιστα πολύ άργό- τερα - τήν έξήγησή του. (Είναι κάτι πού μέ σάστιζε, κι δχι μόνο στήν πρώτη άνάγνωση!)

Θεώρησα έπίσης άπαραίτητο νά χωρίσω τά κεφάλαια σέ ένότη- τες γιά νά μή «χάνεται» ό άναγνώστης, Ιδίως στά μεγαλύτερα κεφάλαια.

Κλείνω μέ σύντομη ξενάγηση στά κεφάλαια, πού οί συνθηματικοί τίτλοι τού Hoffmann δυσκολέψουν Ισως τό βιαστικό άναγνώστη πού ένδιαφέρεται περισσότερο γιά φυσική νά βρει αύτό πού θέλει άνάμεσα στό βιογραφικό ύλικό.

Μετά τά τρία πρώτα βιογραφικά κυρίως κεφάλαια άκολουθούν: Κεφ. 4, Μιά Αύγή μ ’ ξνα Καινούργιο Φως: ή σωματιακή (κβαντική) θεωρία τού φωτός πού άναπτύχτηκε στό πρώτο έπαναστατικό άρθρο τού 1905.

19


Κεφ. 5, Ή 'Αναταραχή τών 'Ατόμων: νέος ύπολογισμός τού άριθμοϋ Avogadro καί κίνηση Brown, πού περιέχονται στό δεύτερο καί τρίτο άρθρο τού 1905.

Κεφ. 6, Καλύτεροι Καιροί: μιά θαυμάσια άνάπτυξη τής ΕΙδικής Σχετικότητας άπό τό Ιστορικό άρθρο τού 1905.

Κεφ. 7, Άπό τή Βέρνη στό Βερολίνο: ό φορμαλισμός τής ΕΙδικής Σχετικότητας άπό τόν Minkowski.

Κεφ. 8, 'Από τό «Principia» ατό Principe: οί διάφορες φάσεις τής δημιουργίας τής Γ ενικής Σχετικότητας στό μυαλό τού Einstein μέχρι τήν πειραματική έπαλήθευσή της άπό τίς παρατηρήσεις τού Eddington τής έκλειψης ήλιου τό 1919 άπό τό νησάκι Principe.

Κεφ. 10, Ή Μάχη καί ή Βόμβα: ό Hoffmann δίνει έδω τήν άνάπτυξη τής Κβαντικής Μηχανικής σά μάχη άνάμεσα στούς δυό μεγάλους, Einstein καί Bohr.

Κεφ. 11, Ένα Μεγαλύτερο Σχέδιο: γιά τίς διάφορες κοσμολογικές θεωρίες.

Κεφ. 12, Οί "Ανθρωποι είναι θνητοί: οί διάφορες θεωρίες ένιαίου πεδίου πού παρουσίασε ό Einstein στήν τιτάνια προσπάθειά του νά συλλάβει τήν ένότητα τού κόσμου. *

Αθήνα, Δεκέμβρης 1980

(·) ΟΙ ύποσημειώσεις τού Hoffmann στό κείμενο προσημαίνονται μέ Εναν ·. γιά νά ξεχωρίσουν άπό τις σημειώσεις τού μεταφραστή.

20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Ό Άνθρωπος καί τό Παιδί

Στό βιβλίο αύτό θά διηγηθοΰμε τήν Ιστορία ένός πολύ άπλού άνθρώπου.

Ή ούσία τής βαθιάς σκέψης τού Einstein βρίσκεται, στήν άπλό- τητά του, καί ή ούσία τής έπιστήμης του στήν καλλιτεχνικότητά του -τή μοναδική του αίσθηση δμορφιάς. «Αύτό κάποτε ήταν παράδοξο, άλλά τώρα ό χρόνος τό έχει άποδείξει», δπως είπε ό Άμλετ σέ διαφορετική περίπτωση.

Τώρα άκούγεται σάν παράδοξο καί μάς περιμένει νά τό έξηγή- σουμε. ’Αλλά θά έχουμε κι άλλα νά πούμε. Καθώς θά ξετυλίγεται ή Ιστορία μας θ’ άνακαλύψουμε ότι τά λόγια τού Άμλετ, δπως τ’ άπο- μονώσαμε παραπάνω, παίρνουν μιά νέα καί άπροσδόκητη έφαρμο- γή. Γιατί πράγματι δ Einstein είχε νά πει παράδοξα πράγματα γιά τό Χρόνο!

Σίγουρα πιό γνωστός είναι γιά τή θεωρία του τής σχετικότητας πού τού έφερε παγκόσμια φήμη. 'Αλλά μαζί μέ τή φήμη ήρθε ένα είδος προσωπολατρείας πού ό Einstein έβρισκε άκατανόητο. Κατάπληκτος, είδε πώς έγινε ένας ζωντανός θρύλος, ένας άληθινός λαϊκός ήρωας, ένα κινούμενο μαντείο, πού τόν συναναστρέφονταν βασιλιάδες, πολιτικοί καί άλλες διασημότητες, καί πού τό κοινό κι ό τύπος τόν μεταχειρίζονταν μάλλον σάν ήθοποιό τού κινηματογράφου παρά σάν έπιστήμονα. Κάποτε —στίς μεγάλες μέρες τού Χόλ-

21

ΑΪΝΣΤΑΪΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ

λυγουντ— δταν 6 Chaplin πήρε τόν Einstein στήν πρεμιέρα τοΰ φιλμ του 7α Φώτα τής Πόλης, τά πλήθη συνωστίζονταν γύρω στή λιμουζίνα δχι μόνο γιά τόν Chaplin άλλά γιά νά δοϋν καί τόν Einstein, τόσο πού σαστισμένος αύτός στράφηκε στόν οίκοδεσπότη του ρωτώντας, «Τί σημαίνει αύτό;». Κι ή θυμόσοφη άπάντηση τού κοσμικά Εμπειρου Chaplin: «Τίποτα!».

Ά ν κι ή δόξα Εφερε τά προβλήματα πού μοιραία κουβαλά μαζί της, δέν μπόρεσε νά χαλάσει τόν Einstein· ή ματαιοδοξία ήταν κάτι ξένο άπ’ αύτόν. Δέν Εδειξε ούτε Τχνος Επίδειξης ή σπουδαιοφάνειας. Οί δημοσιογράφοι τόν ταλαιπωρούσαν μέ άσημαντότητες καί άνοη- σίες. Ζωγράφοι, γλύπτες καί φωτογράφοι, διάσημοι καί μή, παρέ- λαυναν μέ σταθερό ρυθμό γιά νά τοΰ κάμουν τό πορτραΐτο του. Καί δμως μέσα άπ’ δλα αύτά διατηρούσε τήν άπλότητα καί τό χιούμορ του. Ό ταν κάποια φορά Ενας ταξιδιώτης στό τραίνο πού δέν τόν άναγνώρισε ρώτησε γιά τό Επάγγελμά του ό Einstein άπάντησε «Είμαι καλλιτεχνικό μοντέλο!» Ταλαιπωρημένος άπό τούς κυνηγούς αύτόγραφων, παρατήρησε στούς φίλους του δτι τό κυνήγι αύτόγρα- φων ήταν τό τελευταίο δείγμα κανιβαλισμού: οί άνθρωποι Ετρωγαν τούς άνθρώπους, άλλά τώρα τούς τρώνε συμβολικά κομάτια!

"Αλλη μιά φορά πάλι πολιορκημένος άπό κοινωνικές ύποχρεώ- σεις, Εκμυστηρεύτηκε μέ λύπη: «Όταν ήμουν νέος, αύτό πού ήθελα καί περίμενα άπό τή ζωή ήταν νά μένω ήσυχος κάπου κάνοντας τή δουλειά μου χωρίς τό κοινό νά Ενδιαφέρεται γιά μένα. Καί τώρα δέστε πώς κατάντησα!..».

Πολύ πριν ή φήμη του φτάσει στό πλατύ κοινό, ή αύθεντία τοΰ Einstein είχε άναγνωριστεΐ άπό τούς συναδέλφους του φυσικούς. Ή θεωρία του τής σχετικότητας είχε δυό κύρια μέρη, τήν είδική θεωρία καί τή γενική. Μόνο μετά τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δταν παρατηρήσεις1 μιας Εκλειψης ήλιου Επιβεβαίωσαν μιά πρόβλεψη τής γενικής θεωρίας, Εφτασαν άπόηχοι στήν κοινή γνώμη πώς κάτι μνημειώδες είχε συμβεϊ στόν κόσμο τής Επιστήμης.

Ό Einstein Εμφανίστηκε δταν ή έπιστήμη τής φυσικής περνούσε

I. 'Από τόν Eddington. τό Μάη 1919 (βλ. σ. 139 κ.ε.)·

22

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ

μια κρίση χωρίς προηγούμενο. 'H θεωρία σχετικότητας δέν ήταν ή μόνη έπαναστατική έπιστημονική έξέλιξη στό πρώτο τέταρτο του αίώνα μας. Ή κβαντομηχανική, πού άποτελεϊ καί μέρος τής Ιστορίας μας, άναπτύχτηκε σχεδόν σύγχρονα κι ήταν άκόμη πιό ριζοσπαστική άπό τή σχετικότητα. Παρόλ’ αύτά δέν προκάλεσε τέτοιο δημόσιο πάταγο κι ούτε δημιούργησε έναν τέτοιο λαϊκό ήρωα.

Ξεσηκώθηκε θρύλος πώς τάχα σ’ δλο τόν κόσμο μόνον πέντε- έξι έπιστήμονες ήσαν σέ θέση νά καταλάβουν τή γενική θεωρία σχετικότητας. Καί Ισως βέβαια, δταν ή γενική θεωρία ήρθε γιά πρώτη φορά στό φως, αύτό νά μήν ήταν καί μεγάλη ύπερβολή. "Ομως, άκόμη κι δταν δωδεκάδες έπιστήμονες δημοσίευσαν άρθρα καί βιβλία πού έξηγοΰσαν τή θεωρία, ό θρύλος δέν έσβησε. Έπέζησε γιά πολύ καί τά Γχνη του ύπάρχουν άκόμη καί σήμερα, πού σύμφωνα μέ πρόσφατη έκτίμηση κάθε χρόνο βλέπουν τή δημοσιότητα έφτακό- σια ώς χίλια άρθρα πού έξηγοΰν τή γενική θεωρία σχετικότητας.

Ό θρύλος αύτός καί οί παρατηρήσεις τής έκλειψης χάρισαν στή θεωρία ένα φωτοστέφανο μυστηρίου καί κοσμικής μαγείας πού γοήτευσε τή φαντασία ένός κοινού πού προσπαθούσε νά ξεχάσει τήν ένοχή καί τόν τρόμο τού Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Όμως, άκόμη καί χωρίς καμιά προκατάληψη, ή θεωρία σχετικότητας άπο- τελεΐ ένα έκπληκτικό έπίτευγμα. Ό Einstein σ’ ένα γράμμα του, δταν ήταν 52 χρονών, άνάφερε δτι θεωρούσε τή γενική του σχετικότητα σάν τό πραγματικό έργο τής ζωής του, ένώ τό ύπόλοιπο έργο του ήταν κάτι σάν Gelegenheitsarbeit — μιά περιστασιακή δουλειά.

’Αλλά ή «περιστασιακή δουλειά» ένός Einstein δέν παραβλέπε- ται εύκολα! Ό πω ς εΤπε ό Max Bom, άλλο ένα Νόμπελ φυσικής, « ό Einstein θά ήταν ένας άπό τούς μεγαλύτερους φυσικούς δλων των έποχών, άκόμα κι δν δέν εϊχε γράψει ούτε γραμμή γιά σχετικότητα». Ά λλά δείτε καί τό βραβείο Νόμπελ πού πήρε ό Einstein: δν πάρετε κατά γράμμα τό σκεπτικό τής άπονομής καταλήγετε πώς τό βραβείο τού δόθηκε κυρίως γιά ένα μέρος τής «περιστασιακής δουλειάς»2. Κι δλα αύτά βέβαια δέν ύποβιβάζουν καθόλου τήν άξια τής θεωρίας σχετικότητας.

2. Γιά τήν έξήγηση τού φωτοηλεκτρικοδ φαινόμενου (δές κεφ. 4).

2.1


'0 Carl Seelig, Ενας άπό τούς κυριώτερους βιογράφους τού Einstein, του έγραψε ρωτώντας άν κληρονόμησε τό έπιστημονικό ταλέντο άπό τόν πατέρα του καί τό μουσικό άπό τή μητέρα του. Ό Einstein λοιπόν άπάντησε μ’ δλη του τήν είλικρίνεια: «Δέν Εχω κανένα Ιδιαίτερο ταλέντο. Απλώς είμαι μέ πάθος περίεργος. Κακώς μέ ρωτάτε γιά κληρονομικότητα». Ό Einstein δέν άπάντησε Ετσι άπό μετριοφροσύνη. Μάλλον άπάντησε προσεχτικά σέ μιά λαθεμένη Ερώτηση πού Εβαζε τή μουσική καί τήν Επιστήμη του Einstein στήν Ιδια μοίρα. (Ό Seelig Εννοούσε άσφαλώς τή μουσική καθεαυτή, κι δ- χι τήν καλλιτεχνική όμορφιά πού ύπηρχε στήν Επιστήμη του Einstein). Γιατί βέβαια δ Einstein άγαποϋσε τή μουσική κι Επαιζε βιολί πολύ καλύτερα άπό έναν άπλό Ερασιτέχνη άλλά δέν μπορεΐ φυσικά νά συγκριθεϊ μέ τόν άγαπημένο του συνθέτη, τόν Mozart, Ενώ στήν Επιστήμη συναγωνίζεται τόν Νεύτωνα πού τόσο Εκτιμούσε. *

Στήν Επιστήμη βέβαια ό Einstein δέν ήταν Ερασιτέχνης. Τό ταλέντο του ήταν όπωσδήποτε ταλέντο ειδικού. Γιά τόν άπλό άνθρωπο τό ταλέντο Ενός σπουδαίου είδικοϋ σ’ όποιαδήποτε δουλειά, άπό θεολογία μέχρι παραχάραξη, προκαλα πάντα κάποιο δέος. Άλλά τό ταλέντο δέν είναι κάτι σπάνιο, καί μ’ Επαγγελματικά κριτήρια τό Επιστημονικό ταλέντο τού Einstein κι ή τεχνική του Ικανότητα δέν ήσαν ιδιαίτερα θεαματικά. Τόν ξεπερνούσαν σ’ αύτά πολλοί άπό τούς σημαντικούς συναδέλφους του. Ά π ’ αύτή λοιπόν τήν αύστηρή σκοπιά, πράγματι ό Einstein δέν εϊχε ιδιαίτερο έπιστημονικό ταλέντο. Αύτό δμως πού εϊχε ήταν πράγματι κάτι είδικό, ήταν τό μαγικό άγγιγμα πού χωρίς αύτό άκόμη κι ή πιό φλογερή περιέργεια δέν θά ήταν άποτελεσματική: είχε τό αύθεντικό μαγικό χάρισμα πού ξεπερνά τή λογική καί ξεχωρίζει τή μεγαλοφυΐα άπό τούς μικρότερους άνθρώπους μέ τά μεγαλύτερα ταλέντα.

Αύτό θά φανεί καθαρά καθώς προχωρούμε στήν Ιστορία μας. Ό Einstein Εμμεσα τό παραδέχτηκε στήν αύτοβιογραφία του, Εστω καί καλυμμένα άπό τή μετριοφροσύνη του. Ό πως καί νά είναι, δέν μπορούσε νά φωνάξει, ιΕΪμαι μιά μεταλοφυΐα»! Μέ τά Επόμενα Εξηγεί γιατί Εγινε φυσικός καί δχι μαθηματικός:

Τό ότι παραμέλησα κάπως τά μαθηματικά δέν όφείλεται μόνο στήν ισχυρότερη κλίση πού είχα πρός τή φυσική άλλά καί σέ μιά άλλη παρά-

24


ξενη έμπειρία. Είδα δηλαδή πώς τά Μαθηματικά διακλαδίζονται σέ πολυάριθμες ειδικότητες πού μόνο καθεμιά τους μπορούσε ν’ άπορροφήσει τό σύντομο διάστημα μιας άνθρώπινης ζωής. Έτσι είδα τόν έαυτό μου στή θέση τού γαϊδάρου τοΰ μύθου πού δέν μπορούσε ν’ άποφασίσει ποιό δεμάτι σανό νά φάει! Κι αύτό άσφαλώς όφειλόταν στό ότι ή διαίσθησή μου στά Μαθηματικά δέν ήταν άρκετά δυνατή... Στή Φυσική δμως γρήγορα Εμαθα να διαισθάνομαι τί είναι θεμελιακό καί νά παραμερίζω καθετί άλλο άπό τήν πληθώρα των πραγμάτων πού άποσποΰν τό πνεύμα μας άπό τήν ούσία.

Μιά τέτοια πανίσχυρη διαίσθηση δέν έξηγεΐται λογικά. Είναι κάτι πού ούτε διδάσκεται ούτε μπαίνει σέ κανόνες, γιατί διαφορετικά Θά μπορούσαμε δλοι νά γίνουμε μεγαλοφυΐες. Άναβλύζει αύθόρ- μητα άπό κάπου μέσα μας. '0 Albert Einstein Εγραψε τήν αύτοβιο- γραφία του στά 67 χρόνια του κι έκει μάς Θυμίζει κάτι σημαντικό πού τοΰ συνέβη πάνω άπό 60 χρόνια πιό πρίν. Είναι μιά Ιστορία πού τοΰ άρεσε νά τή λέει. Κάποτε, παιδάκι 4—5 χρονών, είχε άρρω- στήσει κι ό πατέρας του τοΰ έδωσε στό κρεβάτι νά παίζει μιά πυξίδα. Σίγουρα κι άλλα παιδιά Εχουν παίξει Ετσι, άλλά τ’ άποτέλεσμα στό μικρό Einstein ήταν συγκλονιστικό καί προφητικό. Στήν αύτο- β ιο γ ρ α φ ία του, ό ήλικιωμένος πιά Einstein, Θυμιέται ζωηρά τό αίσθημα Θαυμασμού πού τόν κατάκλυσε τόσο χρόνια πρίν: μιά βελόνα πού δέν μπορούσε νά τήν άγγΐξει, άπομονωμένη στή Θήκη της, βρισκόταν κάτω άπό τήν έπιρροή μιας άόρατης έξουσίας πού τήν Εστρεφε άποφασιστικά πρός τό βορρά. Γιά μάς ή μαγνητική βελόνα δέν πρέπει νά μάς φαίνεται πιό Θαυμαστή άπό τό βαρύδι ένός έκκρε- μούς πού διευθύνεται πρός τή γή. Στό μικρό παιδί δμως τό έκκρε- μές καί άντικείμενα πού πέφτουν ήταν πιό οικεία καί τά θεωρούσε κάτι φυσικό. Δέν μπορούσε νά δει πώς κι αύτά παρουσίαζαν Ενα μυστήριο, ούτε μπορούσε νά ξέρει δτι άργότερα στή ζωή του θά μάς Εδινε τή μεγάλη συμβολή του στό νά καταλάβουμε καλύτερα τή βαρύτητα. Στό μικρό Einstein ή μαγνητική βελόνα ήταν μιά άποκάλυ- ψη. Τοΰ μπέρδευε τήν άπλή εΙκόνα πού είχε στό παιδικό του μυαλό γιά Εναν κόσμο καλά ταχτοποιημένο. Στήν αύτοβιογραφία του Εγραφε: «’Ακόμη θυμάμαι — ή τουλάχιστον πιστεύω δτι θυμάμαι — πώς αύτή ή έμπειρία χαράχτηκε βαθειά μέσα μου».

Αύτά είναι σημαντικά λόγια άπό πολλές άπόψεις. Μάς λένε γιά

25


τό ξαφνικό ξύπνημα τής φλογερής περιέργειας πού συνόδευε τόν Einstein σ’ δλη τή ζωή — άλλά, ποιός ξέρει, ίσως καί γιά κάτι πού μ’ αύτό είχε γεννηθεί καί δουλευόταν μέσα του, καί πού άπλώς κρυσταλλώθηκε μέ τήν πυξίδα. Εκτιμώντας σήμερα τή δημιουργία του Einstein, βλέπουμε έπίσης στίς παραπάνω αύτοβιογραφικές λέξεις τό δτι βρήκε τό έπάγγελμά του πολύ νωρίς. Κι άκόμη ύπάρχει καί κάτι άλλο στίς λέξεις του πού άξίζει νά έξετάσουμε. Διαβάστε τις πάλι: «Άκόμη θυμάμαι — ή τουλάχιστον πιστεύω δτι θυμάμαι — πώς αύτή ή έμπειρία χαράχτηκε βαθειά μέσα μου». Δέν ύπάρχει μιά δόση παράλογου σ’ αύτά; Ά ν ή έμπειρία αύτή χαράχτηκε βαθειά μέσα του, δέν θά Επρεπε βέβαια νά άμφιβάλλα στό δτι τή θυμάται. Γιατί λοιπόν γράφει έπιφυλακτικά «ή τουλάχιστον πιστεύω δτι θυμάμαι»;

Βρήκαμε λοιπόν τό μεγάλο Einstein σέ μιά άντίφαση; Επιφανειακά ναί, στήν ούσία δχι. Τήν Ιστορία μέ τήν πυξίδα τήν είχε διη- γηθεϊ πολλές φορές. Έγνώριζε τίς άβεβαιότητες τής μνήμης καί ήξερε πώς ή Επανάληψη μιας Ιστορίας δημιουργεί ύπερβολές πού όμως τό άτομο καταντά νά τίς πιστεύει. Πίστευε λοιπόν πώς ή πυξίδα του είχε δημιουργήσει μιάν άξέχαστη έντύπωση. Καί δμως όμολο- γεί συγχρόνως πώς Τσως τό γεγονός αύτό δέν ήταν τόσο σπουδαίο δσο νόμιζε. Προσέχτε πόσο φυσιολογικά όμολογεί αύτή τή βαθύτερη σκέψη του. 01 λέξεις της έπιφύλαξης έρχονται άπ’ εύθείας, δια- κόπτοντας τή λογική σάν Ινα φροϊδικό ξέσπασμα, άποκαλύπτοντας τόν ένστικτώδη άγώνα τοΰ Einstein γιά τήν άλήθεια πού τήν πλησιάζει διαλεκτικά.

Ά ς δοΰμε τώρα τήν αύτοβιογραφία του, δπου μέχρι τώρα έχουμε σκύψει κιόλας δυό φορές. Θά πρέπει νά είναι ένα άληθινό θυσαυ- ροφυλάκιο, καί είναι πραγματικά, δχι δμως άκριβώς τό είδος πού περιμέναμε. '0 Einstein είχε μερικές πεποιθήσεις σχετικά μέ τίς αύ- τοβιογραφίες. Τό 1942 ένας γνωστός ποιητής ζήτησε άπό τόν Einstein νά κάνει Εναν πρόλογο στή βιογραφία ένός μεγάλου Επιστήμονα τοΰ 19ου αίώνα πού είχε Ετοιμάσει. Νά ή άπάντηση τοΰ Einstein:

Κατά τήν άποψή μου δέν ύπάρχει παρά μόνον §νας τρόπος νά δώσουμε τή ζ(οή ένός μεγάλου έπιστήμονα στό εύρύ κοινό: νά συζητήσουμε καί νά έξηγήσουμε, δσο γίνεται καλύτερα, τά προβλήματα καί τίς λύσεις

26


πού χαρακτηρίζουν τό Επιστημονικό του έργο. Κι αύτό μπορεϊ νά γίνει μόνο άπό κάποιον πού ξέρει βαθειά τά θέματα αύτά... ή έξωτερική ζωή καί οί προσωπικές του σχέσεις δέν Εχουν παρά δευτερεύουσα μόνο σημασία. Βέβαια σ’ Ενα τέτοιο βιβλίο, ή προσωπική ζωή πρέπει νά ληφθεϊ ύπ' δψη· άλλά δέν θά πρέπει νά γίνει τό κύριο θέμα δταν μάλιστα δέν ύπάρχει κανένα βιβλίο πού ν’ άσχολεϊται μέ τό πραγματικό έπίτευγμα. Διαφορετικά τό άποτέλεσμα καταντά μιά χυδαία ήρωολατρεία βασισμένη στήν συγκίνηση κι δχι στήν ούσία. Ξέρω άπό δική μου πείρα πόσο άντιπαθητικό καί γελοίο είναι δταν Ενας σοβαρός άνθρωπος μέ σπουδαία προβλήματα γίνεται άντικείμενο χυδαίων κοινωνικών Εκδηλώσεων.Ό πω ς καί νά είναι, δέν μπορώ νά εύλογήσω δημόσια μιά τέτοια Επιχείρηση. Θά μοΰ ήταν τουλάχιστον άνέντιμο. Αύτό άκούγεται σκληρά κι άκόμη φοβάμαι δτι θά θεωρήσετε τήν άρνησή μου σά μιά άδικαιολόγητη άγένεια. ’Αλλά Ετσι είμαι καί δέν μπορεϊ νά γίνει άλλοιώς.

Μόνο σπάνια 6 Einstein προσυπόγραφε βιογραφίες του άπό άλλους. Σέ μιά άπ’ αύτές, γραμμένη άπό τό γαμπρό του Rudolf Kay- ser (μέ τό ψευδώνυμο Anton Reiser) έκανε έναν πρόλογο γράφοντας μεταξύ άλλων:

Βρήκα τά γεγονότα νά περιγράφονται μέ άκρίβεια καί τό βιβλίο νά είναι τόσο καλό δσο τουλάχιστον θά περίμενε κανείς άπό Εναν πού κατ’ άνάγ κη είναι ό Εαυτός του κι δχι κάποιος άλλος, δπως κι έγώ δέν μπορώ νά είμαι κάποιος άλλος.Αύτό πού Ισως Εχει παραβλεφτεϊ είναι τό παράλογο, τό παράξενο, άκόμη καί τό τρελλό στοιχείο, πού ή άνεξάντλητη φύση φυτεύει σ’ Ενα άτομο. λές καί διασκεδάζει. ’Αλλ’ αύτά τά πράγματα Επισημαίνονται μόνο άπό τό Γδιο του τό μυαλό.

Σίγουρα λοιπόν πρέπει νά κοιτάξουμε άπό πιό κοντά τήν αύτο- βιογραφία τοΰ Einstein. Δυστυχώς ή αύτοβιογραφία του δέν είναι αύτό πού λέει ή λέξη. ’Αν τά λόγια του στόν ποιητή, πού έγραφε τή βιογραφία τοΰ Επιστήμονα τοΰ 19ου αιώνα, μάς φάνηκαν σκληρά, θά δούμε δτι δέν είναι τίποτα μπρός στίς βιογραφικές άπαιτήσεις πού έθεσε στόν Ιδιο του τόν έαυτό, καί τίς όποιες όφείλουμε στήν έπιμονή τοΰ καθηγητή τής φιλοσοφίας P.A. Schlipp. Έχοντας έκδό- σει ό Schilpp μιά σειρά βιβλίων γιά τούς μεγάλους έν ζωή φιλόσοφους — άνθρώπους τής άξίας των Dewey, Santayana, Whitehead, καί Russell - καί άναγνωρίζοντας πώς ό Eintein θά μποροΰσε νά

27


χαρακτηριστεί σά μεγάλος φιλόσοφος, ήθελε νά τόν προσθέσει στή σειρά. Κάθε βιβλίο ήταν άφιερωμένο σ’ ένα φιλόσοφο. Περιείχε μιά είδικά γραμμένη αύτοβιογραφία καί μιά σειρά άπό δοκίμια γραμμένα άπό αύθεντίες πού έκριναν κι άξιολογούσαν τή δουλειά του φιλόσοφου. ’Ακολουθούσαν άπαντήσεις του Ιδιου τού φιλόσοφου στά δοκίμια αύτά, πού είχε έτσι τήν εύκαιρία νά διορθώσει παρανοήσεις της διδασκαλίας του καί νά διασαφηνίσει τά σημεία πού οί ειδικοί είχε βρει σκοτεινά.

Παρά λοιπόν τήν πειστικότητα του Schilpp, ό Einstein άρνήθηκε νά γράψει τήν αύτοβιογραφία του γιά τή σειρά. ’Αντί γΓ αύτό δέχτηκε νά γράψει τήν έπιστημονική αύτοβιογραφία του. Κάνοντας μαύρο χιούμορ μίλησε γι’ αύτή σάν τή νεκρολογία του, κι δταν τέ- λειωσε πήρε τόν τίτλο «Αύτοβιογραφικές Σημειώσεις» κι δχι «Αύτοβιογραφία».3 Δέν άρχιζε δπως μιά συνηθισμένη αύτοβιογραφία λέγοντας, «Γεννήθηκα στίς 14 Μαρτίου στήν Ulm τής Γερμανίας». Ούτε κάν άσχολεΐτο μέ τέτοια ζητήματα. Ούτε κι έλεγε πράγματα σάν, «Είχα μιά μικρότερη άδελφή, τή Maja», ή, «Είχα δυό γυιούς άπό τήν πρώτη μου γυναίκα», ή, «Ή μητέρα μου λεγόταν Pauline». Αύτό πού έλεγε ήταν ή αίσθηση θαυμασμού πού τόν κατά- κλυσε δταν ό πατέρας του τού έδειξε τή μαγνητική πυξίδα, άλλά τέτοιου είδους συναισθηματικά καί πνευματικά γεγονόταν μπορεΐ νά θεωρηθεί βέβαια δτι ταιριάζουν σέ μιά έπιστημονική αύτοβιογραφία. Δέν ήσαν τής Ιδιας κατηγορίας μέ τό νά έρωτεύεσαι ή νά θλίβεσαι γιά κάποιο θάνατο. Αύτά ήσαν ίδιωτικά ζητήματα, κι ό Einstein παρά τά πολλά χρόνια πού πέρασε στό έκτυφλωτικό φως τής δημοσιότητας προστάτευε τήν Ιδιωτική του ζωή. Παρόλ’ αύτά δέν θά πε- ρίμενε κανείς δτι κάπου στήν αύτοβιογραφία του ό Einstein θά άνά- φερε δτι ό πατέρας του, πού τού είχε δείξει τήν πυξίδα, λεγόταν Hermann; Καί δμως! Τά μόνα όνόματα πού έμφανίζονται είναι όνό- ματα έπιστημόνων καί φιλοσόφων. Δέν άναφέρονται οΐ άλλαγές κατοικίας. Καμμιά άναφορά στίς θέσεις πού εϊχε. Μόνο ή γρήγορη άναφορά στό δτι ήταν 'Εβραίος. Καμιά άπό τίς πολιτικές έπιρροές

» 3. Albert Einstein: Philosopher - Scientist, ed. PA. Schilpp. Library of Living Philosophers. (Evanston, 1949).

28


τοΰ κόσμου Επάνω του, ή τού Ιδιου στόν κόσμο. ’Αμέσως σχεδόν μόλις άρχίζει αύτή τή «νεκρολογία» βυθίζεται σέ βαθυστόχαστη συζήτηση γιά τήν Επιστήμη καί φιλοσοφία, καί σ’ αύτό τό Επίπεδο παραμένει στό μεγαλύτερο μέρος. Τελείους Ενήμερος γιά τ’ αύτοβιο- γραφικά Ελαττώματα, ό Einstein ξαφνικά διακόπτει τή σπουδαία άνάπτυξη γιά νά παρεμβάλλει αύτά τά λόγια:

«Μά μήπως πρόκειται γιά νεκρολογία;» μπορεΐΤσως νά ρωτήσει ό άπο- ρημένος άναγνώστης! Θά ήθελα λοιπόν ν’ Απαντήσω; Μάλιστα! Γιατί τό σημαντικό στήν ύπαρξη ένός άνθρώπου τοΰ τύπου μου είναι άκρι- βώς αύτό πού σκέφτεται καί πώς σκέφτεται, δχι σ’ αύτό πού κάνει ή ύπο- φέρει. Συνεπώς ή νεκρολογία μπορεΐ νά περιοριστή κυρίως στήν άνα- κοίνιοση σκέψεων πού έχουν παίξει Ενα σημαντικό ρόλο σ’ αύτά πού Εχω άφιερωθεϊ.

Κι Εχοντας πει αύτό, μ’ άνακουφισμένη συνείδηση, άρχίζει πάλι τή συζήτηση φυσικών θεωριών χωρίς σταματημό παρά μόνο γιά ν’ αλλάξει παράγραφο.

Παρόλ’ αύτά οί «Αύτοβιογραφικές Σημειώσεις», μέ τούς μαθηματικούς τους τύπους καί τίς λεπτές Εννοιες, άποτελοΰν μιά άτέ- λειωτη μαγεία γιά τόν είδικό — άλλά καί γιά τόν κοινό άνθρωπο πού Εχει άποφασίσει νά παραλείπει δ,τι ξεπερνά τίς δυνατότητές του. Προσέχοντας πάντως τίς παραλείψεις τοΰ Einstein παίρνουμε κά- ποια ιδέα γιά τό τί άνθρωπος ήταν. Βλέπουμε π.χ. δτι δέν Ενοιωθε τήν άνάγκη νά πει δτι αύτή ή Ιδέα τού ήρθε στή Βέρνη, ή άλλη στή Ζυρίχη, κι ή τρίτη στό Βερολίνο ή στό Princeton. 01 «Σημειώσεις», δν καί αύτοβιογραφικές δέν είναι καθόλου γεωγραφικές. Ούσιαστι- κά δέν περιέχουν τοποθεσίες. Ό που πήγαινε, οΐ Ιδέες πήγαιναν μαζί του, καί τό ποΰ πήγαινε δέν είχε καμιά σημασία. Οί «Σημειώσεις» πάντως δέν είναι τελείως χωρίς τοποθεσίες. Μιλοΰν γιά μιά μοναδική περιπέτεια, πού μάλιστα συντάραξε τόν κόσμο, μόνο πού ή περιπέτεια αύτή ξετυλίγεται σέ μιά άσυνήθιστη τοποθεσία, τόν πύργο ένός μεγάλου μυαλού.

Στίς 24 ’Ιουνίου 1881, δταν ό Einstein ήταν δυό χρονών καί τριών μηνών, ή γιαγιά του άπό τή μητέρα του, ή Jette Koch, Εγραψε τά παρακάτω στούς συγγενείς: «Ό μικρός Albert είναι τόσο άξιαγά-

29

πητο παιδάκι πού άπό τώρα στενοχωριέμαι πώς θά μού λείψει τόσο καιρό». Καί μιά βδομάδα άργότερα έγραψε: «Έχουμε τόσο ώραΐες αναμνήσεις άπό τό μικρό. ΤΗταν τόσο άξιαγάπητος. καί συνεχώς μιλάμε γιά τίς παράξενες ιδέες του».

Οί άναφορές των παπούδων γιά τά έγγόνια είναι πάντοτε προ- κατειλημένες! Αύτό πού δίνει σ’ αύτά τ’ άποσπάσματα ένδιαφέρον δέν είναι ή έντύπωση πού Εδινε ό μικρός Albert στή γιαγιά, άλλά τό δτι είναι οί πρώτες άναφορές πού Εχουμε γιά τήν προσωπικότητά του. Μάς κάνουν νά άναρωτηθοΰμε ποιές νά ήταν οί «παράξενες ιδέες» αύτού τού μικρού δυό χρονών πού προοριζόταν νά ξεπεράσει τά πιό φιλόδοξα δνειρα των πιό φιλόδοξων παπούδων. Μήπως οί

30


Ιδέες ήταν κάτι περισσότερο άπό παράξενες; Μήπως εϊχαν κάποιο σημάδι άπό τό τί θά άκολουθοΰσε; Ή μήπως άντίθετα οί παπούδες σκέφτονταν άπελπισμένοι, δπως κάποτε κι ο( γονείς του, δτι ό άγα- πημένος τους μικρός Albert ήταν δνα καθυστερημένο παιδί; Είχαν σο|3αρούς λόγους νά τό νομίζουν, κι ή σκέψη αύτή πρέπει νά τούς βασάνιζε. Ό πως άναφέρει ό Einstein σ’ Èva γράμμα πού Εγραψε τό 1954: «ΟΙ γονείς μου στενοχωροΰνταν έπειδή άργησα σχετικά νά μιλήσω, καί κατέφυγαν σέ γιατρό γι’ αύτό. Δέν μπορώ νά πώ σίγουρα πόσο χρονών ήμουν τότε, άλλ’ δπωσδήποτε δχι μικρότερος άπό τριών».

Τριών χρονών, ήταν όπωσδήποτε άργά γιά ν’ άρχίσει νά μιλά. Οί «παράξενες Ιδέες» λοιπόν πού γράφει ή γιαγιά δέν θά ήσαν προφορικές, άφού τότε ήταν δυό χρονών περίπου. Στό γράμμα αύτό ό Einstein συνεχίζει: «...Ούτε ποτέ μου άργότερα δγινα Ενας χαρισματικός όμιλητής. Πάντως, ή έξέλιξή μου άργότερα ήταν τελείως κανονική, έκτός άπό τήν ίδιορρυθμία νά έπαναλαμβάνω χαμηλόφωνα τά λόγια μου». Έστω κι Ετσι, θεωρώντας δτι δ μικρός Albert θά γινόταν ό μεγάλος Einstein, τό ξεκίνημά του δέν ήταν καθόλου έλπι- δοφόρο.

31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Τό Παιδί καί ό Νέος

Τό σπίτι στήν Ulm πού γεννήθηκε ό Einstein δέν ύπάρχει πιά. Ό B' Παγκόσμιος Πόλεμος τό έξαφάνισε. Ένας δρόμος στήν Ulm είχε όνομασθεΐ Einsteinstrasse. ΟΙ Ναζί δμως δέν μπορούσαν ν’ άνεχτούν τέτοιες τιμές σ’ έναν Εβραίο, τόσο μεγάλο, άλλά καί πού δλη ή ζωή του έλαμπε σά σύμβολο δλων αύτών πού έκεΐνοι ήθελαν νά καταστρέψουν. Ό νέος Ναζί δήμαρχος τής Ulm, τήν πρώτη κιό- λας μέρα τής δημαρχίας του, Εσπευσε ν’ άλλάξει τό δνομα τής Einsteinstrasse σέ Fichtestrasse, πρός τιμή τοΰ Γερμανού φιλόσοφοι τοΰ 18ου αίώνα κι έθνικιστή ρήτορα. Μόνο μετά τήν ήττα των Ναζί έπανήλθε τό δνομα τής Einsteinstrasse.

Σέ γράμματά του τό 1946 ό Einstein λέει:Είχα άκούσει γιά τήν άστεΐα Ιστορία μέ τά όνόματα τοΰ δρόμου καί πολύ μέ διασκέδασε. Δέν ξέρω άν κάτι άλλαξε πάλι, κι άκόμη περισσότερο δέν ξέρω πότε θά γίνει ή έπόμενη άλλαγή· άλλά ξέρω νά περιορίζω τήν περιέργειά μου... Νομίζω πώς Ενα ούδέτερο δνομα σάν τό Windfahnenstrasse1 θά ταίριαζε καλύτερα στήν πολιτική νοοτροπία τών Γερμανών καί θά Εκανε περιττές άλλες μετονομασίες.

Στήν πραγματικότητα ό Einstein είχε μείνει πολύ λίγο καιρό στήν Ulm. Έ να χρόνο μετά τή γέννησή του μετακινήθηκαν σέ μιά πολύ μεγαλύτερη πόλη, τό Μόναχο, κι έκεΐό πατέρας του Hermann

1. Ή «Όδός του άνεμοδείχτη»!..

3 33


μαζί μέ τόν άδελφό του — τό θείο τοϋ Albert, Jacob — ξεκίνησαν μιά έπιχείρηση, Ινα μικρό ήλεκτροτεχνικό έργοστάσιο. Σάν είρωνεία διάλεξαν τό Μόναχο, πού πρόκειτο άργότερα νά μεταβληθεΐ στό λίκνο τού Ναζισμού, καί δπου πάντως διατήρησαν στόν τρόπο ζωής τους λίγα μόνο Γχνη της Εβραϊκής καταγωγής τους.

Έτσι δστειλαν τόν Albert καί τήν άδερφή του Maja, δυόμισυ χρόνια μικρότερή του, στό κοντινότερο Καθολικό δημοτικό σχολείο δπου τά δυό παιδιά Εμαθαν τίς παραδόσεις καί δόγματα τής Καθολικής έκκλησίας. Ή μόρφωσή τους πάντως στόν ’Ιουδαϊσμό δέν παραμελήθηκε. Ό μικρός Albert γρήγορα άπόκτησε βαθειά θρησκευτικότητα, τόσο πνευματική δσο καί τελετουργική. Γιά χρόνια άρνεϊτο νά φάει χοιρινό καί στενοχωριόταν πού ο( γονείς του ή- σαν έλαστικοί στά ’Ιουδαϊκά τους καθήκοντα.

Ίσως νά μήν φαίνεται δτι άξίζει τόν κόπο σέ μιά σύντομη βιογραφία ν’ άσχοληθεϊ κανείς μέ τή θρησκευτική έξέλιξη ένός άνθρώ- που πού πρόκειτο νά γίνει διάσημος σάν έπιστήμονας. Τά έπιστη- μονικά δμως κίνητρα τού Einstein ήσαν κατά βάση θρησκευτικά, Εστω κι δχι μέ τήν τυπική, λατρευτική Εννοια. Έχουμε κιόλας δει τή μαγνητική βελόνα νά δείχνει τό δρόμο στό μαγεμένο παιδί. Καί σάν άντρας δμως δέν Εχασε ποτέ αύτή τήν πρώιμη παιδιάστικη αίσθηση τού δέους καί θαυμασμού. «Τό πιό άκατανόητο πράγμα γιά τόν κόσμο. είναι τό δτι είναι κατανοητός», είπε κάποτε. Ό ταν Εκρινε μιά έπιστημονική θεωρία, άλλου ή δίκιά του, συνήθιζε ν’ άναρωτιέται, άν δντας ό Ιδιος θεός, θά Εκανε τόν κόσμο σύμφωνα μέ τέτοια θεωρία. Αύτό τό κριτήριο μπορεΐ νά φαίνεται μέ πρώτη ματιά σάν πιό κοντά στό μυστικισμό παρά σ’ αύτό πού συνήθως θεωρείται Επιστήμη. δμως μάς άποκαλύπτει τήν πίστη τού Einstein γιά μιά Εσχατη άπλότητα καί όμορφιά στό σύμπαν. Μόνον Ενας άνθρωπος μέ βα- θειά θρησκευτική καί καλλιτεχνική πεποίθηση πώς ή Όμορφιά ύπάρχει περιμένοντας ν’ άνακαλυφτεϊ, θά μπορούσε νά κατασκεύαζε θεωρίες πού τό κυριότερο χαρακτηριστικό τους — πού ξεπερνού- σε κατά πολύ τή θεαματική τους Επιτυχία — ήταν ή όμορφιά.

ΟΙ γονείς του Hermann καί Pauline, ήσαν άπό κάθε άποψη Ενα

34


άφοσιωμένο ζευγάρι — αύτός, ό καλός ια έλεύθερα σκεπτόμενος αί- σιόδοξος έπιχειρηματίας, κι αύτή, ή νοικοκυρά, ήσυχη καί μέ καλλιτεχνικές κλίσεις πού μέ κέφι Επαιζε πιάνο δταν τής τό έπέτρεπε τό νοικοκυριό της. Στό Μόναχο, αύτοϊ καί ή οικογένεια του Jacob Einstein ήσαν δίπλα - δίπλα ζώντας κοντά στή βιοτεχνία τους σέ δυό κολλητά σπίτια μ’ Ενα μεγάλο κήπο. Έτσι στά παιδικά αύτά χρόνια του ό Albert Εβλεπε πολύ τό θείο του Jacob πού ήταν κι ό μηχανικός τής βιοτεχνίας.

Ό μικρός Albert ήταν άπό φύση του μονήρης. Ό ταν παιδιά συγγενών Ερχονταν νά παίξουν στόν κήπο, πολύ λίγο άνακατευό- ταν στά ζωηρά τους παιχνίδια. Ή άδερφή του Maja γράφει πολύ άργότερα, δτι προτιμούσε παιχνίδια πού άπαιτοϋσαν ύπομονή κι έπιμονή, φτιάχνοντας σύνθετες κατασκευές μέ κύβους καί σπίτια μέ τραπουλόχαρτα μέχρι 14 πατώματα. 'Ακόμη κι άπό παιδί ó Albert ένστικτωδώς άντιδροΰσε στίς όργανωμένες πιέσεις. ’Ανατρίχιαζε στή θέα καί στόν ήχο στρατιωτικών παρελάσεων2. 'Οταν τ’ δλλα αι- διά άνυπομονοΰσαν γιά τή στιγμή πού θά φορούσαν τή στολή, αύτός μισούσε καί τή σκέψη νά παρελαύνει μέ μιά άσκεφτη όμάδα κάτω άπό τόν κούφιο χτύπο τών τυμπάνων.

Στά 1886, δταν ήταν έπτά χρονών, ή μητέρα του Εγραψε στή γιαγιά του: «Χθές ό Albert πήρε τούς βαθμούς του. Καί πάλι εϊναι άπό τούς πρώτους κι Εχει Ενα θαυμάσιο Ελεγχο». Ένα χρόνο πάλι άργότερα ή γιαγιά του Εγραφε: «Ό μικρός μου Albert εϊναι τώρα μιά βδομάδα στό σχολείο. ’Αγαπώ τόσο αύτό τό παιδί, γιατί δέν μπορεΐς νά φανταστείς πόσο καλός κι Επιμελής Εχει γίνει».

Ά π ’ αύτά τ’ άποσπάσματα θά βιαζόταν κανείς νά συμπεράνει, δ- τι ό μικρός Albert γρήγορα ξεπέρασε τό μειονέκτημα τής άρχικής του καθυστέρησης καί Εξελίχτηκε σ’ Ενα λαμπρό μαθητή, εύτυχι- σμένο στό σχολείο, πού τόν άγαποΰσαν συγγενείς καί δάσκαλοι. Άλλά ό ίδιος ό Einstein μίλησε άργότερα πικρά γιά τίς σχολικές του μέρες. Ιδιαίτερα άντιπαθοΰσε τίς σκληρές, άστυνομικές μεθόδους παπαγαλίστικης έκπαίδευσης πού τότε κυριαρχούσαν. Ή άντι-

2. Τόσο συνηθισμένων στή Γερμανία τού Καιζερ.

36

ΤΟ ΠΑ1Α1 ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ

πάθεια αύτή μεγάλωσε δταν άργότερα σέ ήλικία δέκα χρονών άφησε τό Δημοτικό γιά νά μπει στό Λεοπόλδειο Γυμνάσιο3. Σέ κάποιον πού τόν ρωτούσε σχετικά, Εγραψε τό 1955: «Σά μαθητής δέν ήμουν Ιδιαιτέρως καλός ούτε κακός. Ή κύρια άδυναμία μου ήταν ή μέτρια μνήμη μου καί κυρίως ένα κακό μνημονικό γιά λέξεις καί κείμενα». Πράγματι, ό καθηγητής του τών Ελληνικών τού είπε κάποτε, «Δέν θά γίνεις ποτέ Ικανός γιά τίποτα». Ό λα αύτά βέβαια δέν συνθέτουν έναν καταπληκτικό μαθητή! Ό μως σημειώστε τίς έπόμενες λέξεις τού Einstein «Μόνο στά μαθηματικά καί τή φυσική ήμουνα, μέ δική μου μελέτη, πολύ πέρα άπό τό έγκύκλιο πρόγραμμα, δπως καί στή φιλοσοφία, πού βέβαια δέν είχε καί πολλά νά κάνει μέ τό σχολικό πρόγραμμα».

’Εδώ έπιτέλους βρήκαμε μιά σαφέστερη είκόνα γιά τό πώς έξε- λισσόταν ό μαθητής Einstein. Ή φράση - κλειδί ήταν τό «μέ δική μου μελέτη», πού δενόταν μέ τή φλογερή του περιέργεια4 κι αίσθημα θαυμασμού.

Τό παίξιμό του στό βιολί μάς βοηθά νά καταλάβουμε κι άλλο τόν τρόπο αύτό τής έξέλιξής του. Γράφει:

Έπαιρνα μαθήματα βιολιού άπό τά 6 ώς τά 14, άλλά δέν ήμουν τυχερός μέ τούς δασκάλους μου γιά τούς όποιους ή μουσική δέν ξεπερνοΰσε μιά μηχανική έξάσκηση. Άρχισα νά μαθαίνω πραγματικά μόνον δταν δγινα περίπου 13 χρονών, κυρίως άφοΰ έρωτεύθηκα τίς σονάτες τοΰ Mozart. Ή προσπάθεια νά δώσω μόνος μου παίζοντας, δσο γινόταν, τό καλλιτε-, χνικό τους περιεχόμενο καί τη μοναδική τους χάρη μέ ύποχρέωσαν νά βελτιώσω τήν τεχνική μου, καί πράγματι βελτιώθηκα μ’ αύτές τίς σονάτες Εστω καί μήν κάνοντας τίς καθιερωμένες άσκήσεις. Γ ενικά πιστεύω πώς ή άγάπη είναι πολύ καλύτερος δάσκαλος άπό τήν αίσθηση καθήκοντος — τουλάχιστον έτσι ήταν γιά μένα.

Ά πό τό θείο του Jacob ό νεαρός Einstein σίγουρα ένθαρρύνθηκε

• 3. 'Αντίστοιχο περίπου στά δικά μας Γυμνάσια κλασσικού τύπου, μ’ Εντατική διδασκαλία 'Αρχαίων 'Ελληνικών καί Λατινικών.

4. Γιά τήν περιέργεια, σάν θεμελιακό κίνητρο τής μόρφωσης, ύ Einstein Εγραψε σχολιάζοντας τή σημερινή παιδεία: «...είναι σχεδόν θαύμα τό δτι οί μοντέρνες μέθοδοι έκπαίδευσης δέν Εχουν καταπνίξει τελείως τήν άγια περιέργεια γιά Ερευνα, γιατί τό μικρό αύτό εύαίσθητο φυτό, έκτός άπό Ερεθισμούς, θέλει κυρίως έλευθερία, πού χωρίς αύτή σίγουρα θά μαραθεΓ καί θά σβήσει*.

37


σημαντικά. Πριν άρχίσει ό Albert γεωμετρία στό σχολείο, ό θειος Jacob τού είχε μιλήσει γιά τό Πυθαγόρειο θεώρημα: άν πάνω στίς τρεΓς πλευρές ένός όρθογώνιου τριγώνου κατασκευάσουμε άπό ένα τετράγωνο, τό τετράγωνο πάνω στήν ύποτείνουσα είναι Γσο μέ τό άθροισμα τών δυό άλλων· ή σ’ άλλη γλώσσα, άν στό όρθογώνιο τρίγωνο ABC ή όρθή γωνία είναι ή C, θά είναι AB2 = CA: + CB*. Ό μικρός Albert μαγεύτηκε! Μετ’ άπό σκληρή προσπάθεια βρήκε έναν τρόπο ν’ άποδείξει τό θεώρημα — £να άπίθανο κατόρθωμα γιά τήν ήλικία του πού θά χάρισε μεγάλη εύχαρίστηση σ’ αύτόν άλλά καί τό θείο του. Καί δμως ή χαρά αύτή δέν φαίνεται νά είναι τίποτα μπρός στή συγκίνηση πού πήρε άργότερα μ’ ένα μικρό έγχειρίδιο Εύκλί- δειας Γεωμετρίας πού τόν άπορρόφησε κυριολεκτικά. ΤΗταν τότε 12 χρονών καί τό βιβλίο αύτό είχε πάνω του Iva τέτοιο άποτέλεσμα σάν κι αύτό πού είχε ή πυξίδα έφτά χρόνια νωρίτερα. Στίς «Αύτο- βιογραφικές Σημειώσεις» μιλάει μ’ έκσταση γιά' «τό βιβλιαράκι μέ τήν άγια γεωμετρία».

ΈκεΓ ήσαν προτάσεις, σάν τό δτι τά τρία ύψη ένός τριγώνου τέμνονται στό ίδιο σημείο, πράγμα πού — ένώ δέν είναι καθόλου αύτονόητο — μπορεΓ ν' άποδειχτεϊ μέ τέτοια βεβαιότητα πού νά έξαφανιστεΐ κάθε άμ- φιβολία. Αύτή ή διαύγεια καί ή βεβαιότητα μου Εκαναν μιά άπερίγραπτη έντύπωση.

Σ’ άνθρώπους πού ένστικτωδώς άπεχθάνονται τά μαθηματικά, τέτοιο πάθος γιά τή γεωμετρία πρέπει νά φαίνεται άπίστευτο — κάτι συγγενικό μέ τήν άγάπη τοΰ έρπετολόγου γιά τά φίδια. Άκούγον- τας τόν Einstein νά περιγράφει τήν έντύπωσή του σάν άπερίγραπτη, θυμόμαστε καί μιά περιγραφή τοΰ Bertrand Russell, πού είχε μιά χτυπητά δμοια έμπειρία καί μάλιστα στήν Ιδια ήλικία. Ό Russell λοιπόν γράφει: «Όταν ήμουν 11 χρονών άρχισα τά Στοιχεία τοΰ Εύκλείδη... Αύτό ήταν ένα άπό τά μεγάλα γεγονότα στή ζωή μου, τόσο έκτυφλωτικό δσο κι ό πρώτος έρωτας. Δέν είχα ποτέ φανταστεί δτι ύπήρχε κάτι τόσο γοητευτικό στόν κόσμο». Κι άς μήν ξεχά- σουμε καί τά λόγια τού ποιητή Edna Millay: «Μόνον ό Εύκλείδης άντίκρυσε τήν καθαρή Όμορφιά».

Σάν παιδί ό Albert διάβασε πολλά έκλαϊκευτικά έπιστημονικά βιβλία μέ «κρατημένη τήν άνάσα», δπως άργότερα έλεγε. Τά βιβλία

38


αύτά δέν ήλθαν στά χέρια του τυχαία. Τοΰ είχαν δοθεΐ άπό τόν Max Talmey, έναν παρατηρητικό φοιτητή τής Ιατρικής πού γι’ άρκετό καιρό έπισκεφτόταν τούς Einstein μιά φορά τή βδομάδα. Ό Talmey είχε μακρές συζητήσεις μέ τόν νεαρό Albert, καθοδηγώντας τον καί άνοίγοντάς του πνευματικούς όρίζοντες σ’ αύτήν τήν κρίσιμη ήλι- κία τής διάπλασης. "Οταν ό Albert δρχισε νά διαβάζει μόνος του άνώτερα μαθηματικά, ό Talmey γιά νά σώσει τό γόητρό του Επρεπε νά στρέψει τίς συζητήσεις τους στή φιλοσοφία. ’Αναπολώντας Εκείνες τίς μέρες ό Talmey Εγραφε: «Τού σύστησα νά διαβάσει Kant. Εκείνη τήν έποχή ήταν άκόμη παιδί, μόλις 13 χρονών, καί δμως τά Εργα τοΰ Kant, άκατανόητα στούς κοινούς θνητούς, τοΰ φαίνονταν όλοκάθαρα».

"Ενα χτυπητό άποτέλεσμα αύτών τών Επιστημονικών βιβλίων πάνω στόν Επιδεκτικό Albert ήταν νά τοΰ δημιουργήσουν ξαφνικά Ενα άντιθρησκευτικό συναίσθημα. Δέν μποροΰσε παρά νά δει δτι ή Επιστημονική Ιστορία συγκρουόταν μέ τή βιβλική. Μέχρι τότε εΰρι- σκε παρηγοριά στή βεβαιότητα τής θρησκείας δπως τήν είχε διδαχτεί. Τώρα Ενοιωσε δτι πρέπει νά έγκαταλείψει αύτή τή σιγουριά, τουλάχιστον έν μέρει, κι αύτό δέν Εγινε παρά μέ Εντονο συναισθηματικό άγώνα. Γιά Ενα διάστημα Εγινε, δχι άκριβώς Ενας άπιστος άλλά Ενας φανατικός σκεπτικιστής, γεμάτος καχυποψία γιά τίς αύ- θεντίες. Κάπου σαράντα χρόνια άργότερα Ελεγε διασκεδάζοντας σέ βάρος του: «Γιά νά μέ τιμωρήσει γιά τήν περιφρόνησή μου στίς αύ- θεντίες, ή μοίρα Εκανε καί μένα μιά αύθεντία». Αύτή ή πρώιμη άμ- φισβήτηση τής αύθεντίας, πού ποτέ δέν τόν άφησε τελείως, πρόκει- το ν’ άποδειχτεΐ άποφασιστικής σημασίας. Χωρίς αύτή δέν θά μπορούσε ποτέ ν’ άναπτύξει αύτή τήν Ισχυρή άνεξαρτησία πνεύματος πού τού Εδωσε τό θάρρος ν’ άμφισβητήσει καθιερωμένα Επιστημονικά πιστεύω, δημιουργώντας Ετσι Επανάσταση στή φυσική.

’Αλλά σάν Ενα παιδί πού προσωρινά Εχασε τή θρησκεία ποθούσε γιά κάποια άλλη πηγή σιγουριάς - Ενα σταθερό θεμέλιο πάνω στό όποιο θά Εκτιζε μιά Εσωτερική ζωή κι Ενα Εξωτερικό σύμπαν. 'Ακριβώς τότε Επεσε πάνω στό βιβλιαράκι της Γεωμετρίας κι Ετσι Εξηγείται Γσως πού πενήντα χρόνια άργότερα μιλοΰσε γιά τό «άγιο βιβλιαράκι».

40

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ

Μετά άπό μερικά καλά χρόνια, τό έργοστάσιο τών Einstein άντι- μετώπισε μεγάλες δυσκολίες. Στά 1894 τό έκλεισαν, καί ο( δυό οικογένειες Einstein έφυγαν γιά τήν Ιταλία σ’ άναζήτηση καλλίτερης τύχης άνοίγοντας μιά βιοτεχνία στήν Pavia, κοντά στό Μιλάνο. ’Αποφάσισαν δμως δτι ό Albert έπρεπε νά μείνει οίκότροφος γιά νά τελειώσει τή σχολική του χρονιά στό Γυμνάσιο.

Έτσι ξαφνικά στήν ήλικία τών 15 χρονών ό Albert έμεινε μόνος κι έρημος. Στό Γυμνάσιο έβρισκε έλάχιστη κατανόηση. Κι οί συμ- μαθηταί του, σά νά είχαν τούς λόγους τους, τοΰ είχαν δώσει άπό παλιότερα τό μάλλον προσβλητικό παρατσούκλι Biedermeier, πού πάνω - κάτω σημαίνει Έξοχώτατος. Μέ τήν έκδηλωτική του άπλό- τητα δέν μπορούσε νά κρύψει άρκετά τή δυσαρέσκειά του γιά τούς καθηγητές τοΰ Γυμνασίου καί τίς Δρακόντειες μεθόδους τους. Καί βέβαια αύτό δέν τόν έκανε άγαπητό στούς καθηγητές! Οΰτε πάλι τούς άρεσε δταν ό Albert ρωτούσε πράγματα δύσκολα ν’ άπαντή- σουν. Νά πώς ό Einstein περίγραψε τήν κατάσταση σ’ ένα γράμμα τό 1940:

Ό ταν ήμουν στήν προτελευταία τάξη στό Λεοπόλδειο Γυμνάσιο μέ κά- λεσε ό καθηγητής τών 'Ελληνικών3 καί διατύπωσε τήν έπιθυμία νά έφευγα άπό τό σχολείο. Ό ταν τοΰ άπάντησα δτι δέν έχω κάνει τίποτα κακό, ή άπάντησή του ήταν πώς «ή παρουσία σοο καί μόνο καταστρέφει τό σεβασμό τής τάξης στό πρόσωπό μου».

Έγώ, γιά νά είμαι είλικρινής, ήθελα νά φύγω άπό τό σχολείο γιά νά πάω στούς γονείς μου στήν ’Ιταλία. Ό μω ς ό κύριος λόγος πού ήθελα νά φύγω ήταν δ άνιαρός, μηχανικός τρόπος διδασκαλίας. Τό κακό μνημο- νικό μου στίς λέξεις μου έφερνε μεγάλες δυσκολίες πού μοΰ φαίνονταν χωρίς νόημα τό νά τις ξεπεράσω. Προτιμούσα λοιπόν νά ύπομείνω κάθε είδους τιμωρίες παρά νά μάθω παπαγαλία.

Παρά τήν άμοιβαία έπιθυμία νά διακόψει τό σχολείο, οΐ κανόνες καί ή φρόνηση ύπαγόρευαν πώς ό νεαρός Albert έπρεπε νά κάνα ύπομονή μέχρι τις τελικές έξετάσεις γιά νά πάρει τό δίπλωμά του. Υπάρχουν δμως πράγματα πιό δυνατά άπό τούς κανόνες καί τή φρόνηση. Στά γράμματά τους οί συγγενείς του περίγραφαν τήν

* 5. ΤΗταν αύτός πού εϊχε προφητεύσο δτι ό Einstein δέν θά γινόταν ποτέ Ικανός γιά τίποτα.

41


’Ιταλία μέ ρόδινα χρώματα. Έτσι ό δεκαπεντάχρονος Albert, μόνος καί ύπό διωγμό, άποφάσισε ν’ άφήσει τό Γυμνάσιο. Αύτή ή άπελπι- σμένη άπόφαση δείχνει ζωηρά τό μέγεθος τής δυστυχίας του στό Μόναχο. ’Αλλά ύπάρχουν κι δλλες ένδειξης. Προτού φύγουν οί γονείς του γιά τήν ’Ιταλία, είχε κιόλας άποφασίσει ν’ άλλάξει τήν ύπη- κοότητά του. Αύτό δέν μπορούσε νά τό κάνει μόνος του γιατί δέν τό έπέτρεπε ό νόμος δσο ήταν άνήλικος. Παρόλ’ αύτά ή άπόφασή του ήταν άμετάκλητη καί τά κίνητρά του βαθειά. Καθώς έγραφε στά 1933, «Ή έντονα στρατοκρατική νοοτροπία στό Γερμανικό Έθνος μου ήταν τελείως ξένη άκόμα κι άπό παιδί. Ό ταν ό πατέρας μου έφυγε γιά τήν ’Ιταλία προχώρησε, δπως τό εϊχα ζητήσει, στή διαδικασία ν’ άπορρίψω τή Γερμανική ύπηκοότητα γιατί ήθελα νά γίνω Ελβετός πολίτης».

Τό ν’ άφήσει τό Γυμνάσιο έγκυμονούσε κινδύνους, γι’ αύτό ό νεαρός Albert πήρε όσες προφυλάξεις μπορούσε. Πέτυχε νά πάρει άπό τόν οίκογενειακό τους γιατρό Ενα κατάλληλο πιστοποιητικό πού έλεγε, δτι λόγοι ύγείας έπιβάλλουν ν’ άναπαυτεΐ καί άναλάβει κοντά στή οίκογένειά του στήν ’Ιταλία. ’Επίσης άπό τόν καθηγητή του τών Μαθηματικών πήρε μιά έπιστολή πού βεβαίωνε δτι οΐ μαθηματικές του γνώσεις καί Ικανότητες ήσαν ήδη πανεπιστημιακού έπιπέδου.

'Οπλισμένος μ’ αύτά τά χαρτιά, ό Albert άφησε τά ύπόλοιπα στήν τύχη. Ά ς έφερνε τό μέλλον δ,τι, ήθελε! Συγχρόνως δμως μπόρεσε νά έτοιμασθεϊ σάν αύτοδίδακτος γιά τήν εισαγωγή του σέ κάποιο πανεπιστήμιο. ’Αν καί τό Ιατρικό πιστοποιητικό βάραινε στή συνείδησή του, τόν βοήθησε νά μή χαρακτηρισθεΓ σκασιάρχης άλ- λά. γιά νά τό πούμε ξεκάθαρα, ήταν πιά §νας άπόβλητος. Ξεφεύγον- τας άπό τήν άχαρη ζωή του στό Μόναχο πήγε κοντά στήν οίκογέ- νειά του στό Μιλάνο, καί δ,τι άκολούθησε ήταν άπό τίς πιό χαρούμενες περιόδους τής ζωής του. Δέν άφησε τά δεσμά τού σχολείου ή τής πολιτείας νά στιγματίσουν τήν έλευθερία πού τώρα άνακάλυψε! Άφησε τό σώμα καί τό πνεύμα του νά περιπλανηθεΐ ξεχνώντας κάθε φροντίδα, ένα άνεξάρτητο πνεύμα έρωτευμένο μέ τήν έλευθερία, μελετώντας μόνα τά θέματα πού τόν ένδιέφεραν. Μέ τό φίλο του Ot-

42


to Neustätter περιπλανήθηκε άνέμελα άπό τά Άπέννινα στή Γένοβα πού είχε συγγενείς. Μουσεία, καλλιτεχνικοί θησαυροί, έκκλησίες, συναυλίες, βιβλία κι άλλα βιβλία, οίκογένεια, φίλοι, ό ζεστός ’Ιταλικός ήλιος, οί έλεύθεροι καί πρόσχαροι άνθρωποι —δλ’ αύτά όδήγη- σαν σέ μιά περιπέτεια έλευθερίας καί όμορφης αύτο-άνακάλυψης.

Άλλά τό είδύλλιο δέν μπορούσε νά διαρκέσει άλλο. 01 έγκό- σμιες φροντίδες, πολύ καιρό παραμελημένες, ήλθαν πλημμυρίζοντας. Ή έπιχείρηση τοΰ Hermann Einstein άρχισε νά πηγαίνει άσχημα καί ό Hermann Επρεπε νά πιέσει τό γυιό του νά κοιτάξει τό μέλλον του.

Στή Ζυρίχη, στό Γερμανόφωνο τμήμα τής ’Ελβετίας, ήταν τό όνομαστό ’Ομοσπονδιακό ’Ινστιτούτο Τεχνολογίας, τό γνωστό σάν Πολυτεχνείο. Έκεΐ στά 1895, μετά τήν ήρωϊκή χρονιά του — σκάσιμο καί ξεγνοιασιά άπό σχολεία — ό Albert Einstein Εδωσε είσαγωγι- κές έξετάσεις στή Σχολή Μηχανικών.

Καί άπέτυχε!ΤΗταν Iva όδυνηρό χτύπημα, Εστω κι άν σχεδόν τό περίμενε.

'Εξ άλλου, ήταν μόνον δεκάξη καί μισό χρονών καί ή κανονική ήλι- κία εισόδου ήταν τά δεκαοχτώ. Θέματα πού χρειάζονταν άπομνημό- νευση. δπως γλώσσες καί φυτολογία, ήσαν ή καταστροφή του. Ό μως γιά τά μαθηματικά καί τή φυσική, άς μιλήσουν τά γεγονότα: ό καθηγητής H. Weber Εκανε μιά άσυνήθιστη κίνηση. Έκανε κάτι πού δέν τό συνήθιζε προτείνοντας στόν Albert δτι άν Εμενε στή Ζυρίχη μπορούσε νά παρακολουθεί τίς διαλέξεις του φυσικής. Ά ν κι αύτό ήταν ένθαρρυντικό δέν μπορούσε νά λύσει τό πρόβλημα τοΰ Albert. Άλλά κι άλλο άκόμη! Ό A. Herzog, ό διευθυντής τού Πολυτεχνείου, συνέστησε στόν Albert νά μήν άφήσει τίς έλπίδες του, άλλά νά πάρει πρώτα τό δίπλωμα Γυμνασίου στό προοδευτικό σχολείο τού Aarau.

Στό Aarau ό Albert μ’ Εκπληξη καί χαρά βρήκε μιά άτμόσφαιρα πολύ διαφορετική άπό τό Γυμνάσιο τού Μονάχου. Στό τοπικό αύτό σχολείο κυριαρχούσε Ενα δροσερό πνεύμα έλευθερίας. Ό Albert στάθηκε τυχερός νά μείνει οίκότροφος στό σπίτι τού J. Winteler, ένός άπό τούς καθηγητές του, δπου σχεδόν τόν μεταχειρίζονταν σά

43


μέλος τής οικογένειας. ΟΙ δεσμοί του μέ τήν οικογένεια Winteler θά δυνάμωναν κι άλλο, άφοϋ Ενας άπό τούς γυιούς τοΰ Winteler Εμελλε νά παντρευτεί τή Maja, τήν άδερφή τοΰ Albert, καί μιά άπό τίς κόρες του νά παντρευτεί τόν Michele Besso, γιά τόν όποΓο θά ξανακούσουμε πολλές φορές. Ό Einstein πάντα θυμόταν μ’ άγάπη τόν «μπαμπά Winteler».

Στά δεκάξη του χρόνια είχει κιόλας διδαχτεί μόνος του διαφορικό καί άπειροστικό λογισμό καί είχε άποχτήσει μιά έξαιρετική έπιστημονική άντίληψη. Σάν άπόδειξη άναφέρουμε τό παρακάτω άπό- σπασμα άπό Ενα γράμμα γιά τά 15-χρονα γενέθλια τοΰ Albert. Τό είχε γράψει óOtto Neustätter, ό παλιόφιλος τού άξέχαστου έκείνου χρόνου περιπλανήσεων στήν Ιταλία. Λέει γιά Ενα συμβάν μέ τό θειο Jacob δταν ό Albert ήταν μόνο 15 χρονών:

Ό θείος σου μου είπε δτι είχε μεγάλες δυσκολίες μέ κάτι ύπολογισμούς γιά τήν κατασκευή μιας μηχανής. Λίγες μέρες μετά μάς είπε, «...Είναι θαύμα μέ τόν άνηψιό μου. Άφοϋ έγώ κι ό βοηθός μου μηχανικός στίψα- με τά μυαλά μας γιά μέρες, αύτό τό διαβολάκι βρήκε τή λύση σέ λιγότε- ρο άπό 15 λεπτά. Θ’ άκούσετε κι άλλα γι’ αύτόν!».Τέτοια ώριμότητα είναι σίγουρα Εντυπωσιακή, άλλ’ δχι καί μο

ναδική. Συχνά Εξυπνα παιδιά λύνουν τεχνικά προβλήματα πού σαστίζουν τούς μεγάλους. Όμως Εδώ είναι κάτι πιό άξιοσημείωτο. Στήν ήλικία τών δεκάξη, δταν ήταν στό Aarau, ό Albert άναρωτή- θηκε πώς θά φαινόταν ίνα κύμα φωτός σ ’ Λαν πού συνταξιδεύει μαζί του.

Σέ σύγκριση μέ τό συμβάν πού μαρτυρεί ό θειος Jacob, τούτο δώ φαίνεται δεύτερο. Μοιάζει λιγότερο μέ Επίτευγμα καί περισσότερο μέ άναπάντητο Ερώτημα. Τό Ερώτημα δμως αύτό πού ό Albert Εθεσε στόν Εαυτό του στήν ήλικία τών δεκάξη χρονών τόν κυνήγησε γιά χρόνια. Αποκαλύπτει χτυπητά τήν Ικανότητά του νά πηγαίνει στήν καρδιά ένός προβλήματος. Γιατί τό Ερώτημα περιέχει τό σπέρ- μα τής θεωρίας σχετικότητας, καί γιατί τότε κανείς στόν κόσμο δέν θά μπορούσε νά δώσει μιά Ικανοποιητική άπάντηση στό Ερώτημα αύτό. '0 Einstein βρήκε ό Ιδιος μιάν άπάντηση, άλλά χρειάστηκε νά περάσουν δέκα χρόνια!

Στό διάστημα αύτό ό Einstein πήρε τό δίπλωμά του άπό τό Γυ-

44

μνάσιο μετά άπό μιά άπροσδόκητα εύχάριστη χρονιά στό Aarau. Μέ τό δίπλωμα γυμνασίου, καί τό δριο των δεκαοχτώ προαιρετικό, Εγι- νε δεκτός γιά εισαγωγή στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης. Άρχισε νά παρακολουθεί πρός τό τέλος του 1896, χωρίς δμως τώρα νά σχεδιάζει νά γίνει μηχανικός. Έχοντας τόν Winteler σά λαμπρό παράδειγμα. ό Einstein Εβλεπε τώρα τή διδασκαλία σάν προτιμότερο τρόπο νά κερδίζει τή ζωή του. Έτσι μπήκε στό τμήμα γιά ειδικούς καθηγητές μαθηματικών καί Επιστημών. 01 θειοι στή Γένοβα Ελυσαν τά άμεσα οικονομικά του προβλήματα χορηγόντας του Ενα έπίδομα άπό 100 φράγκα τό μήνα, κι Ετσι Επιτέλους ή καριέρα του φάνηκε νά παίρνει σίγουρο δρόμο.

Ά λλ’ δταν κανείς γευτεί μιά φορά τήν έλευθερία, σπάνια τήν ξεχνά. Κι Ενας νέος πού οί συμμαθηταί του μιά φορά τόν φώναζαν Biedermeier δέν προσαρμόζεται εύκολα! Στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης ό Einstein δέν κατάφερνε εύκολα νά στρωθεί σέ μαθήματα πού δέν τόν ένδιέφεραν. Τόν περισσότερο χρόνο τόν περνούσε μόνος του έξερευνώντας χαρούμενα τό θαυμάσιο κόσμο τής Επιστήμης, κάνοντας πειράματα καί μελετώντας άπό πρώτο χέρι τά Εργα μεγά-

45


λων πρωτοπόρων τής έπιστήμης καί φιλοσοφίας. Μερικά άπ’ αύτά τά Εργα τά μελετούσε μαζί μέ τή Σέρβα συμμαθητριά του Mileva Marie, πού άργότερα παντρέφτηκε.

"Οσο γιά τίς παραδόσεις, τού ήταν μάλλον άγγαρεία. Τίς παρακολουθούσε σποραδικά καί τίς περισσότερες άνόρεχτα. Ό μως τώρα ήξερε δτι τό πραγματικό του ένδιαφέρον δέν ήταν στά μαθηματικά άλλά στή φυσική· δμως ούτε κι οί παραδόσεις τής φυσικής τόν τραβούσαν. Δυστυχώς δμως, στό τέταρτο έτος Επρεπε νά περάσει δυό μεγάλες Εξετάσεις. Καί πάλι προμηνυόταν καταστροφή καί πάλι άποφεύχτηκε τήν τελευταία στιγμή! Ό συμμαθητής του Marcel Grossmann, Ενας λαμπρός μαθηματικός, είχε γρήγορα άναγνωρίσει τήν ποιότητα τοΰ Einstein κι Εγιναν φίλοι. Ό Grossmann ήταν σχολαστικός στό νά παρακολουθεί τίς διαλέξεις, κι έπίσης σχολαστικός στό νά κρατά σημειώσεις πού ήσαν πρότυπο λεπτομέρειας καί τάξης. Μ’ εύχαρίστηση Εδωσε στόν Einstein τίς σημειώσεις του, πού χωρίς αύτές μάλλον δέν θά κατάφερνε νά περάσει τίς Εξετάσεις. Έτσι πήρε τό πτυχίο του στά 1900.

Οί σημειώσεις τοΰ Grossmann είχαν δώσει στόν Einstein τήν έλευθερία να κάνει τίς δικές του μελέτες! ’Ανάμεσα στά θέματα πού είχε μελετήσει στό βάθος ήταν ή ήλεκτρομαγνητική θεωρία τοΰ Maxwell, μιά σπουδαία θεωρία πού, πρός μεγάλη άπογοήτευση τοΰ Einstein, ό καθηγητής του H. Weber δέν είχε περιλάβει στίς παραδόσεις του.

Στή Ζυρίχη ό Einstein ζούσε στενόχωρα. Τό Επίδομά του δέν ήταν άνεπαρκές άλλ’ ό Albert άπό τήν άρχή άποταμίευε τό Ενα πέμπτο γιά νά μπορέσει νά συγκεντρώσει τά άπαιτούμενα τέλη γιά τήν άπόκτηση τής ’Ελβετικής ύπηκοότητας. Μέ τή βοήθεια τοΰ πατέρα του ύπόβαλε αΓτηση τόν Όκτώβρη 1899 καί μετά άπό μεγαλόπρεπη γραφειοκρατεία Εγινε τό Φλεβάρη τοΰ 1901 Ενας πολίτης τής Ζυρίχης - κι Ετσι τού Καντονιού τής Ζυρίχης καί τής Ιδιας τής Ελβετίας. Τήν Ελβετική του ύπηκοότητα τήν κράτησε σ’ δλα τά σκαμπανεβάσματα τής ύπόλοιπης ζωής του.

Τά τέσσερα χρόνια τού Πολυτεχνείου δέν ήσαν πάντα εύχάρι- στα. Καθώς Εγραψε στίς «Αύτοβιογραφικές Σημειώσεις»:

Έπρεπε κανείς νά συμπιέσει δπως-δπως Ενα σωρό ύλικό γιά τίς έξετά·

46


σεις εΓτε τόν ένδιέφερε εΓτε δχι. Αύτή ή πίεση είχε ένα τέτοιο άποθαρ- ρυντικό άποτέλεσμα πάνω μου πού, δταν πέρασα καί τίς τελευταίες έξε- τάσεις. καί γιά Ενα χρόνο άκόμη, κάθε έπιστημονικό πρόβλημα μ’ άηδία- ζε.

Μέ τήν άποφοίτηση άρχισαν δύσκολοι καιροί. Ό λα πήγαιναν στραβά. Ή έπιστήμη πού τόσο άγαποϋσε Επαψε νά τόν τραβά. Ή εύθύτητά του κι ή άρνηση τής αύθεντίας τόν άποξένωσαν άπό τούς καθηγητές του, δπως τόν H. Weber πού άντιπαθοΰσε Ιδιαίτερα τόν Einstein. Καί δμως ήταν ό Ιδιος ό καθηγητής πού πέντε χρόνια πρίν είδαμε νά ένθαρρύνει γεναιόψυχα τό νεαρό πού είχε άποτύχει τίς έξετάσεις. Ά πό τότε οί σχέσεις τους χειροτέρεψαν, Ετσι πού κάποτε ό Weber είπε στό μαθητή του μέ δικαιολογημένο Γσως θυμό: «Είσαι Ενα Εξυπνο παιδί, άλλά Εχεις Ενα μεγάλο έλάττωμα. Δέν άφήνεις κανένα νά σέ μάθει κάτι!»

Μέ τήν άποφοίτηση τό έπίδομα τοΰ Einstein σταμάτησε κι Επρε- πε Επειγόντως νά βρει δουλειά. ΤΗταν τώρα 21 χρονών. Ζήτησε διάφορες πανεπιστημιακές θέσεις καί άπέτυχε. Γράφοντας στά 1901, λέει : «Απ’ δ,τι άκούω κανείς άπό τούς τέως καθηγητές μου δέν μέ συμπαθεί Ιδιαίτερα», ή πάλι, «θά είχα βρει πρό πολλοϋ δουλειά σάν πανεπιστημιακός βοηθός, άν ό Weber δέν συνομωτοΰσε έναντίον μου».

Ό Einstein κατάφερε νά τά βολέψει μέ προσωρινές δουλειές - κάνοντας ύπολογισμούς ή φροντιστήρια σέ μαθητές καί φοιτητές. Ά λλ’ άκόμη καί σ’ αύτές τίς δουλειές, τοΰ Εφερναν δυσκολίες τό πνεύμα άνεξαρτησίας καί άπομονοτισμού πού είχε.

Πάντως σιγά-σιγά ή άγάπη του γιά τήν έπιστήμη γύριζε καί Εγραψε, τόν καιρό πού παράδιδε μαθήματα στή Ζυρίχη, Ενα Ερευνητικό άρθρο γιά τά τριχοειδή φαινόμενα πού δημοσιεύτηκε τό 1901 στό σοβαρό Επιστημονικό περιοδικό Annalen der Physik. ’Αργότερα ό Einstein άποκήρυξε αύτό τό άρθρο του σάν «άνάξιο», άλλ’ όπωσδήποτε τότε τό Εκρινε μέ άσυνήθιστα κριτήρια.

Στήν πραγματικότητα ό νεαρός Einstein είχε στηρίξει πολλές έλπίδες σ’ αύτό τό άρθρο. ’Εκείνο τόν καιρό στή Γερμανία, Ενας καθηγητής πανεπιστημίου θεωρείτο μιά ’Εξοχότητα άπλησίαστη

47


στούς κοινούς άνθρώπους. ΟΙ Καθηγητές πάλι γνώριζαν καλά τήν ύπόληψη καί τή δύναμή τους κι ήσαν συχνά αύταρχικοί. Έτσι λοιπόν χρειάστηκε τό θάρρος τής άπελπισίας ένός Einstein πού κανένας δέν ήξερε, γιά νά γράψει τό άκόλουθο γράμμα στό μεγάλο φυσικοχημικό τοΰ πανεπιστημίου τής Λειψίας, τόν καθηγητή Wilhelm Ostwald, πού άργότερα πήρε τό βραβείο Νόμπελ:

Έχοντας έμπνευστεί άπό τό σύγγραμά σας γενικής χημείας γιά τό Εσώκλειστο άρθρο μου, παίρνω τό θάρρος νά σάς στείλω ένα άντϊγραφο. Ε π ' εύκαιρία τολμώ έπίσης νά σάς ζητήσω μήπως τυχόν χρειάζεστε Ενα φυσικομαθηματικό έξοικειωμένον καί σέ μετρήσεις. Παίρνω τό θάρρος νά ύποβάλλω Ενα τέτοιο αίτημα διότι είμαι χωρίς πόρους καί μόνο μιά τέτοια θέση θά Εξασφάλιζε τήν περαιτέρω μόρφωσή μου.

Τό γράμμα στάλθηκε στίς 19 Μαρτίου 1901. Καθώς οΐ μέρες περνούσαν κι άπάντηση δέν φαινόταν, οί μεγάλες έλπίδες τοΰ Einstein άρχισαν νά σβήνουν. Στίς 3 ’Απριλίου Εστειλε κι Ενα δελτάριο γράφοντας πόσο σπουδαία ήταν γι’ αύτόν μιά άπάντηση καί — σάν πρόσχημα ϊσως γιά τό δελτάριο — μήπως είχε γράψει κατά λάθος τήν ’Ιταλική του διεύθυνση στό γράμμα, πού καί πράγματι εϊχε.

Καί πάλι καμιά άπάντηση. Στίς 17 ’Απριλίου ό Einstein χτύπησε άλλη πόρτα γράφοντας iva μικρό σημείωμα στόν καθηγητή Η. Kamerlingh -Onnes στό Leiden τής 'Ολλανδίας, έσωκλείοντας καί πάλι ένα άντίγραφο τού άρθρου του γιά τά τριχοειδή. Αύτό ήταν έκεΓνο τόν καιρό τό σπουδαιότερο έφόδιό του. Άλλά καμιά άπάντηση δέν ήλθε καί σ’ αύτό τό αΓτημα. Στό μεταξύ είχε γίνει κάτι συγκινητικό γιά τό όποιο ό Einstein δέν ήξερε τίποτα. Μάς άποκαλύπτει τήν άγάπη τοΰ πατέρα του γι’ αύτόν, καί συγχρόνως τίς φιλοδοξίες καί τά καρδιοχτύπια τοΰ Albert Einstein έκεϊνο τό δύσκολο καιρό. Στίς 13 Απριλίου 1901 ό Hermann Einstein, ό άποτυχημένος έμπορος, άρρωστος καί ξένος στήν άκαδημαϊκή κοινότητα, άνάλαβε ό ίδιος νά γράψει στόν καθηγητήΟβΙλνβΜ. Νά τό γράμμα του:

Παρακαλώ νά συγχωρήσετε Ενα πατέρα πού παίρνει τό θάρρος νά σάς πλησιάσει χάρι τοΰ γυιοϋ του.Κατ’ άρχή σάς ένημερώνω δτι ό γυιός μου Albert Einstein είναι 22 έτών. Εχει σπουδάσει 4 Ετη στό Πολυτεχνείο της Ζυρίχης καί τό περασμένο θέρος πέρασε λαμπρά τίς διπλωματικές του Εξετάσεις στά μαθηματικά καί φυσική. Έκτοτε προσπάθησε χωρίς Επιτυχία νά βρει κάποια θέση

48

τ ο ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ

σάν βοηθός, ώστε νά μπορέσει νά συνεχίσει τήν έκπαΐδευσή του στή θεωρητική καί πειραματική φυσική. Όποιος είναι σέ θέση νά κρίνει έπαινεϊ τό ταλέντο του, καί όπωσδήποτε μπορώ νά σάς διαβεβαιώσω δτι εϊναι έξαιρετικά έπιμελής, έφευρετικός καί άφοσιωμένος μέ μεγάλη άγά- πη στήν έπιστήμη του.Ό γυιός μου είναι βαθύτατα δυστυχής πού μέχρι σήμερα δέν μπόρεσε νά βρεϊ έργασία;κατατρύχεται άπό τήν Εμμονο Ιδέα δτι είναι Ενας άποτυ- χημένος καί δτι δέν θά μπορέσει νά βρει πάλι τό δρόμο του. Επιπλέον ακόμη βασανίζεται άπό τή σκέψη δτι είναι βάρος στήν οίκογένειά του διότι δέν είμεθα καί Ιδιαιτέρως εύποροι.’Αγαπητέ κ. Καθηγητά, έπειδή ό γυιός μου σάς τιμά καί σάς σέβεται περισσότερο άπό δλους τούς μεγάλους φυσικούς τοΰ καιρού μας, παίρνω τό θάρρος νά σάς παρακαλέσω νά διαβάσετε τό άρθρο του πού δημοσιεύτηκε στό Annalen der Physik μέ τήν έλπίδα δτι θά μπορούσατε νά του γράψετε λίγες γραμμές Ενθάρρυνσης ώστε νά βρει πάλι διάθεση γιά τή ζωή καί τήν Εργασία του.Θά σάς ήμουν έπίσης άπεριόριστα εύγνώμων άν ήταν δυνατόν νά τοΰ δίνατε τώρα ή άργότερα κάποια θέση βοηθού.Παρακαλώ καί πάλι νά συγχωρήσετε τό θάρρος μου νά σάς άπευθύνω Ενα τέτοιο γράμμα καί θέλω νά προσθέσω δτι ό γυιός μου δέν Εχει Ιδέα άπό αύτό τό τολμηρό διάβημά μου.

Δέν είναι γνωστό fiv ô καθηγητή <£)stwald Εγραψε τελικά στόν Albert παρακινημένος άπό τό παραπάνω γράμμα. Αύτό πού είναι γνωστό — καί μιά μεγάλη ειρωνεία τής τύχης! — είναι πώς καμιά θέση βοηθού δέν δόθηκε στόν Einstein.

Στίς δύσκολες μέρες τοΰ 1901 ό Einstein κατάφερνε νά βρίσκει παρηγοριά καί ξεχασιά στή μουσική. Κι άκόμα πιό σπουδαίο, θαυμάσιες έπιστημονικές Ιδέες καί ύποθέσεις άρχισαν καί πάλι νά σωρεύονται στό μυαλό του. Παρόλο δμως πού τό μυαλό του πετοΰσε, ένοιωθε νά βυθίζεται άβοήθητος σ’ ένα βαλτωμένο κόσμο πού τού άρνιόταν κάποια θέση. Ή σωτηρία δμως έρχόταν, καί μάλιστα ήρθε έγκαιρα δλλη μιά φορά άπό τό φίλο του Marcel Grossmann, πού οί προσεγμένες σημειώσεις του είχαν σώσει τόν Albert στό Πολυτεχνείο. Ό Grossmann βέβαια δέν μπορούσε νά δώσει στόν Einstein μιά θέση βοηθού, άφού κι αύτός δέν ήταν παρά πανεπιστημιακός

49


βοηθός. Στίς άρχές δμως τοΰ 1901 είχε μιλήσει στόν πατέρα του μέ θέρμη γιά τόν Einstein, καί ό πατέρας του μέ τή σειρά του εϊχε συστήσει θερμά τόν Einstein στό φίλο του Friedrich Haller, διευθυντή τοΰ Ελβετικού Γραφείου Εύρεσιτεχνιών στή Βέρνη.

Ό Haller δέχτηκε τόν Einstein σέ μιά άκρόαση δπου γρήγορα φάνηκαν οί σοβαρές τεχνικές έλλείψεις τοΰ Einstein. Καθώς δμως ό Haller συνέχιζε τό έξαντλητικό του δίωρο τέστ, άρχισε νά διαπιστώνει δτι στό νεαρό έπιστήμονα ύπήρχε κάτι πού ξεπερνούσε πολύ τίς τεχνικές γνώσεις. 'Υπάρχουν σοβαροί λόγοι νά πιστεύουμε πώς ήταν ή σπάνια βαθειά γνώση τής ήλεκτρομαγνητικής θεωρίας τού Maxwell πού έκανε τελικά τόν Haller νά προσφέρει στόν Einstein μιά προσωρινή θέση στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών. Δέν πρόκειτο γιά μιά άμεση πρόσληψή του, πού καθυστερούσε έπίσης έπειδή σύμφωνα μέ τό νόμο χρειαζόταν διακήρυξη τής θέσης.

Μέχρι τότε ό Einstein έπρεπε νά συντηρείται δπως-δπως κάνοντας φροντιστήρια. Ά πό τό Μάη ώς τόν ’Ιούλιο τοΰ 1901 βρήκε μιά προσωρινή δουλειά διδασκαλίας Μαθηματικών στήν Τεχνική Σχολή τοΰ Winterthur, καί στό διάστημα μάλιστα αύτό τέλειωσε Ενα άρθρο σέ θερμοδυναμική πού τό ύπόβαλε τό Νοέμβρη στό Πανεπιστήμιο τής Ζυρίχης σά διδακτορικό. Τό άρθρο αύτό Εγινε τελικά δεκτό στό Annalen der Physik, άφοΰ πάντως ό καθηγητής Kleiner τό είχε άπορρίψει γιά διδακτορική θέση.

Στίς 11 Δεκέμβρη 1901, πρίν γίνει ή άπόρριψη τοΰ διδακτορικού του, δημοσιεύτηκε στήν Εφημερίδα Κυβερνήσεως ή πλήρωση μιας θέσης μηχανικού δευτέρου βαθμού στό Γραφείο Εύρεσιτε- χνιών κι ό Einstein ύπόβαλε άμέσως αΤτηση.

Τό Φλεβάρη 1902 πήγε νά ζήσει στή Βέρνη, ζώντας δπως μπορούσε μέ φροντιστήρια. Στίς 14 Μάρτη Εγινε 23 χρονών μιά βδομάδα πρίν άπό τήν έπίσημη εΓσοδο τής άνοιξης. Καί τά φροντιστήρια συνεχίζονταν.

ΤΗρθε Απρίλης, καί Μάης, καί ’Ιούνιος. Καί έπιτέλους, στίς 23 ’Ιουνίου 1902, σχεδόν μέ τόν έπίσημο έρχομό τοΰ καλοκαιριού, ό Einstein άρχισε νά δουλεύει στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών σάν έπί δοκιμή τεχνικός έμπειρογνώμονας .τρίτου βαθμοΰ, μέ τήν ταπεινή άμοιβή τών 3.500 φράγκων τό χρόνο.

50


Επιτέλους λοιπόν ό Einstein είχε μιά σταθερή δουλειά. Γρήγο- ρα συνήθισε στό κλίμα τοΰ γραφείου. ΤΗταν πολύ εύχαριστημένος πού είχε ξεκόψει άπό τόν έχθρικό άκαδημαϊκό κόσμο πού τοΰ είχε δώσει τόσες πίκρες. Χάρη στό φίλο του Marcel Grossmann είχε βρεϊ Ενα καταφύγιο δπου στίς έλεύθερες ώρες του μπορούσε γαλήνια νά δουλεύει μέ δημιουργικό πυρετό τίς Ιδέες του πού άνθιζαν. Καί σ’ αύτό τό άσυνήθιστο θερμοκήπιο ή μεγαλοφυΐα του ώρίμασε.

Στό τελευταίο χρόνο τής ζωής του έγραψε, γιά τή σύστασή του άπό τόν Haller στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών, «πώς ήταν ή σπουδαιότερη Εξυπηρέτηση πού σά φίλος τοΰ πρόσφερε ό Marcel Grossmann», χωρίς αύτό νά σημαίνει πώς τώρα ό Grossmann χάνεται άπό τήν Ιστορία μας. ’Αντίθετα οί τύχες τών δυό άντρών συναν- τιοΰται μ’ ένα τρόπο πού προκαλεΐ κατάπληξη, καί θά δούμε τόν Grossmann νά κάνει κι άλλα γιά τόν Einstein. 'Οταν στά 1936 μετά άπό μακρόχρονη άρρώστεια πέθανε ό Grossmann, ό Einstein Εστειλε στή χήρα του Ενα συλληπητήριο γράμμα βγαλμένο άπό τήν καρδιά του. Προσπαθώντας νά τής μεταφέρει τί πραγματικά σήμαινε γι’ αύτόν ό Marcel, Εγραψε:

...έρχονται στό μυαλό μου οί φοιτητικές μας μέρες. Αύτός Ενας ύποδειγ- ματικός φοιτητής: έγώ άτακτος κι όνειροπόλος. Αύτός σέ θαυμάσιες σχέσεις μέ τούς καθηγητές συλλαμβάνοντας τό καθετί εύκολα· έγώ ξεκομμένος καί άπογοητευμένος, δχι καί πολύ άγαπητός. ΕΓμαστε δμως καλοί φίλοι κι οί συζητήσεις μας, πίνοντας παγωμένο καφέ στό Metropol κάθε λίγες βδομάδες, άνήκουν στίς ώραιότερες άναμνήσεις μου. Έ πειτα τό τέλος τών σπουδών... ξαφνικά Εγκαταλειμμένος άπ’ δλους, άν- τιμετωπίζοντας μιά δύσκολη ζωή χωρίς νά ξέρω πού νά σταθώ. Ό μω ς ό Marcel βρέθηκε στό πλευρό μου καί μέ τή βοήθειά του καί τού πατέρα του βρέθηκα στόν Haller στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών. Κατά κάποιο τρόπο αύτό μου Εσωσε τή ζωή· δχι πώς θά πέθαινα τής πείνας, άλλά θά είχα πνευματικά μαραζώσει.

51

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Προανάκρουσμα

Μέ τόν Einstein βολεμένο στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών, δέν θ’ άξιζε νά γυρίσουμε στήν περίοδο άναμονής του στή Βέρνη. Γιατί νά μένουμε κι άλλο στό παρελθόν δταν τό μέλλον Εχει πολλά νά προσφέρει;

Ό μως ή περίοδος τοΰ Einstein στή Βέρνη κάνοντας μαθήματα δέν ήταν τόσο μελαγχολική κι άδειανή δσο Ισως νομίσαμε. Γΰρω στό Πάσχα τοΰ 1902, ένας Ρουμάνος, ό Maurice Solovine είδε μιά άγγελία σέ μιά έφημερίδα τής Βέρνης πώς Ενας Albert Einstein παρέδιδε μαθήματα φυσικής μέ 3 φράγκα τήν ώρα. '0 Solovine, φοιτητής φιλοσοφίας στό πανεπιστήμιο τής Βέρνης, είχε πλατιά Ενδιαφέροντα. Πηγαίνοντας στή διεύθυνση τής άγγελίας, Εξήγησε στόν Einstein δτι Εχοντας άπογοητευτεϊ μέ τίς άοριστίες τής φιλοσοφίας ζητούσε Ενα πιό συγκεκριμένο άντικείμενο δπως ή φυσική. Αύτό έθιξε μιά εύαίσθητη χορδή τοΰ Einstein κι άκολούθησε μιά ζωηρή συζήτηση. Κάπου δυό ώρες άργότερα ó Einstein συνόδευσε τόν Solovine φεύγοντας, γι’ άλλη μισή ώρα συζήτηση στό δρόμο. Τήν Επομένη συναντήθηκαν γιά τό πρώτο μάθημα φυσικής, άλλ’ άντί γι’ αύτό συνέχισαν τή χθεσινοβράδυνη συζήτησή τους, καί τήν τρίτη μέρα ό Einstein είπε πώς ot συζητήσεις μεταξύ τους θά είχαν πιό Ενδιαφέρον, άπό τό νά κάνει αύτός τό δάσκαλο φυσικής. ’Από τότε οί δυό τους συναντιόντουσαν κανονικά. Γρήγορα προστέθηκε καί ό Konrad Habicht, ένας μαθηματικός φίλος τοΰ Einstein, κι έτσι είδε τό φώς αύτό πού οί τρεις νέοι όνόμασαν μισοαστεΐα «’Ολυμπιακή ’Ακαδημία». "Οπως άκριβώς άλλοι νέοι συναντιόνταν γιά νά παί-

53

Ή «'Ολυμπιακή 'Ακαδημία·: ô Konrad Habicht, ό Maurice Solovine κι ό Einstein

ξουν χαρτιά, ό Einstein ici οί φίλοι του συναντιόνταν γιά νά κουβεντιάσουν φιλοσοφία καί φυσική — καί καμιά φορά φιλολογία κι δ,τι άλλο τούς κέντριζε — μέ πάθος, καί συχνά μέ φασαρία. Ό Einstein ήταν 6 άρχηγός· ο( συναντήσεις γίνονταν συνήθως στό διαμέρισμά του. άρχίζοντας μ’ Ινα λιτό δείπνο καί τραβώντας συχνά μιά ζωηρή συζήτηση πολύ μετά τά μεσάνυχτα, πρός κακοφανισμό των γειτόνων. 01 τρεις φίλοι διάβαζαν μαζί κι Εκαναν κριτική σέ μεγάλα δργα τής φιλοσοφίας καί τής έπιστήμης τά όποια συνέβαλαν σημαντικά στή διαμόρφωση τών ίδεων τοΰ Einstein — πού μάλιστα καθώς οί ιδέες του άναπτύσσονταν τίς δοκίμαζε στούς φίλους του. "Αν καί, δ- π<ος πάντοτε, Ενας μοναχικός άνθρωπος, έδώ ήταν στό στοιχείο του: ή «’Ολυμπιακή ’Ακαδημία» ήταν σοβαρή, άλλά πάνω άπ’ δλα διασκεδαστική !

Ό Habicht §γινε καθηγητής σέ γυμνάσιο στήν πόλη τής κατα- γίογής του. τό Schaffhausen δπου κάποτε γιά λίγο ό Einstein είχε

54

ΠΡΟΑΝΑΚΡΟΥΣΜΑ

κάνει μαθήματα. '0 Solovine πού Εγκαταστάθηκε στό Παρίσι σάν έκδοτης καί συγγραφέας, Εγινε 6 Επίσημος μεταφραστής στά Γαλλικά τών βιβλίων τοΰ Einstein. Ή ’Ολυμπιακή Ακαδημία δέν Εζησε καί πολύ, άφοΰ ό Habicht Εφυγε άπό τή Βέρνη τό 1904 καί ό Solovine Ενα χρόνο άργότερα. ΟΙ τρεις δμως φίλοι κράτησαν τήν Επαφή τους καί γιά καιρό θυμόνταν τήν «’Ακαδημία» τους.

Στίς 10 Όκτώβρη 1902 ό θάνατος πήρε τόν πατέρα του. Πέθανε προτού προλάβει νά δει τί άνθρωπο χάρισε στόν κόσμο. ’Αποσβολωμένος μέ τό άκατανόητο χτύπημα ό Einstein βουλίαξε σ’ Ενα αίσθημα μοναξιάς, άναρωτούμενος γιατί νά μήν πεθάνει αύτός καί δχι ό πατέρας του. Πολλά χρόνια άργότερα θυμόταν άκόμα ζωηρά τή συντριβή πού Ενοιωσε μ’ αύτό τό χαμό. Κάποτε μάλιστα Εγραψε πώς ό θάνατος τοΰ πατέρα του ήταν τό δυνατότερο πλήγμα πού δοκίμασε ποτέ.

Ή έπιστήμη τοΰ ήταν Ενα άντίδοτο στή λύπη του. Στό μυαλό του τώρα στροβιλίζονταν Επιστημονικές Ιδέες πού τίς δούλευε στό κάθε λεπτό. Στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών π.χ., γρήγορα Εμαθε νά έκτελεΐ τά καθήκοντά του συστηματικά, Ετσι πού νά ξεκλέβει πολύτιμες στιγμές γιά τούς ύπολογισμούς του, πού Ενοχα Εκρυβε στό συρτάρι κάθε φορά πού πλησίαζαν βήματα. Χρόνια άργότερα, πολύ μετά άφοΰ είχε γίνει παγκόσμια διάσημος, ή άνάμνηση αύτή κέντριζε άκόμα τή συνείδησή του!

"Οταν στά 1903 παντρέφτηκε τή Mileva Marie, πού ήταν ’Ορθόδοξη στό θρήσκευμα, ό Solovine καί ό Habicht ήσαν οί μάρτυρες. Ό πρώτος γυιός τοΰ Einstein, ό Hans Albert, γεννήθηκε στά 1904 καί ό δεύτερος, ό Eduard, στά 1910, δμως ό γάμος τους δέν ήταν εύτυχισμένος. Παρόλ’ αύτά, μετά τό διαζύγιο ό Albert κι ή Mileva παρέμειναν φίλοι.

Μέσα στό 1902 δ Einstein είχε συμπληρώσει καί τό τρίτο του έπιστημονικό άρθρο, πού δπως καί τά προηγούμενα δημοσιεύτηκε στό Annalen der Physik. Τό Γενάρη τοΰ 1903 Εγραψε Ενα γράμμα πού παρουσιάζει Ενδιαφέρον άπό δυό άπόψεις. ’Απευθυνόταν στό φίλο τών ήμερών τής Ζυρίχης, τόν Michele Besso, πού τόν είδαμε νά παντρεύεται τήν κόρη τοΰ Winteler. Γράφοντας στόν Besso γιά τό τέταρτο άρθρο του ό Einstein φανερώνει τίς μεγάλες άπαιτήσεις πού Εθετε στόν έαυτό του: «Επιτέλους τή Δευτέρα ξεμπέρδεψα τή

55


δουλειά μου, μετά άπό πολλές άλλαγές καί διορθώσεις. Τώρα είναι τελείως σαφής καί άπλή, έτσι ώστε νά είμαι άπόλυτα εύχαριστημέ- νος». Στό γράμμα αύτό άποκαλύπτονται έπίσης ot άκαδημαϊκές φιλοδοξίες τοΰ Einstein, άλλά καί ή άνοιχτή πληγή του: »Πρόσφατα άποφάσισα, άν τά καταφέρω, νά γίνω Privatdozent1. Έ ξ άλλου δέν σκοπεύω νά πάρω διδακτορικό πού ούτε θά μέ βοηθήσει πολύ, άλλά έτσι κι άλλοιώς έχω βαρεθεί αύτή τήν κωμωδία».

Τό τέταρτο άρθρο έγινε κανονικά δεκτό άπό τό Annalen der Physik, καί παρομοίως ένα πέμτο τό 1904. Ό πω ς φαίνεται, μερικές άπό τίς αίτήσεις γιά διπλώματα εύρεσιτεχνίας πού είχε νά έξετάσει ό Einstein είχαν νά κάνουν μέ τό άεικίνητο, πού κι άν άκόμα τό σόφισμα τής καθεμιάς ήταν δύσκολο νά βρεθεί, ό Einstein ήξερε καλά πώς ήταν άδύνατο νά ύπάρξει. Έτσι λοιπόν, τό τρίτο, τό τέταρτο καί τό πέμπτο του άρθρο άφοροΰσαν τή θερμοδυναμική, μιά έπιστή- μη θεμελιωμένη σέ δυό νόμους πού ούσιαστικά άξιώνουν τό άδύνατο τής κατασκευής άεικίνητων μηχανών. Σέ πιό τεχνική γλώσσα, ό δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος περικλείει μιά θεμελιακή έννοια, τήν έντροπία, πού ή άνάλυσή της δέν μάς άφορά έδώ. Σημειώνουμε μόνο δτι ό Αύστριακός έπιστήμονας Ludwig Boltzmann τής είχε δώσει μιά πιθανοκρατική έρμηνεία πού ό Einstein τής έκανε άριστο- τεχνική χρήση. Πώς δμως άπόκτησε αύτή τή βαθειά δεξιοτεχνία στίς στατιστικές άπόψεις τής θερμοδυναμικής; Μέ τήν καλύτερη μέθοδο πού όδηγεϊ σέ βαθειά κατανόηση : άντλησε δ,τι έπρεπε άπό τό Ιδιο τό πρωτοπορειακό έργο τοΰ Boltzmann καί στή συνέχεια δούλεψε τίς ίδέες λεπτομερειακά γιά τόν έαυτό του. Αύτές ήσαν καί τά θέματα τού τρίτου, τέταρτου καί πέμπτου άρθρου του. Δέν ήξερε τότε πώς — άν καί άπό άλλες σκοπιές — μελετούσε έδαφος πού είχε ήδη έξερευνηθεΐ άπό τόν Ιδιο τόν Boltzmann, άλλ’ άκόμη καί σέ κά- ποια έκταση σχεδόν σύγχρονα μέ τόν Einstein άπό τόν ’Αμερικανό Willard Gibbs. Αύτό δμως άκριβώς μάς φανερώνει τί είχε κατορθώσει άπό μόνος του ό σχεδόν αύτοδίδακτος Einstein, γιατί ό Boltzmann καί ό Gibbs λογίζονταν σάν έπιστημονικοί γίγαντες τοΰ καιρού τους. Επιπλέον, δουλεύοντας μερικές στατιστικές Ιδέες, πού άργότερα θά χρησιμοποιούσε άκόμα περισσότερο, είχε προχωρήσει

I. Παράδοση ίλεύθερων μαθημάτων ένταγμένωνσέ πανεπιστημιακό κύκλο- θεσμός των Γερμανόφωνων πανεπιστημίων, άπαραίτητο ξεκίνημα μιας Ακαδημαϊκής καριέρας.

57

'O Michale Besso κι ή μνηστή τυυ Anna, κόρη του Josl Win- iclcr. ατό 1898

καί πέραν άπό τούς Boltzmann καί Gibbs.

Αύτά τά πρώτα άρθρα τοΰ Einstein ήσαν άκόμη iva προανάκρουσμα — Ενα χτίσιμο θεμελίων. Κι ούτε είχαν γραφεί μέ άριστες συνθήκες. Οί έπιστημονικές βιβλιοθήκες πού εϊχε στή διάθεσή του ήσαν τελείως άνεπαρκεΐς. Κι άκόμη ένώ δούλευε αύτά τά άρθρα εϊχε νά περάσει όρισμένες έξετάσεις στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών: τό Σεπτέμβρη τοΰ 1904 προήχθη άπό προσωρινό σέ μόνιμο ύπάλληλο.

Τότε έπίσης διορίστηκε στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών καί ó Michele Besso. ’Ιταλός στήν καταγωγή, εϊχε σπουδάσει μηχανικός στή Ζυρίχη. Πέρα άπό τό ταλέντο καί τό πλάτος τών γνώσεων ό Besso διάθετε μιά εύγενικιά γενναιόψυχη καρδιά. Οί Ιδέες τοΰ Einstein άρχιζαν νά πλησιάζουν μιά θεαματικά πολλαπλή ώρίμαση καί ό Einstein μέ τόν Besso συνήθιζαν νά τίς κουβεντιάζουν δχι μόνο στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών άλλά καί γυρίζοντας σπίτι άπό τή δουλειά τους. Σ’ δλα αύτά ό Besso δέν ήταν άπλώς Ενθαρρυντικός άλλά Ενθουσιώδης. ΤΗταν ό Ιδανικός τροχός πού μ’ αύτόν ό Einstein Εκείνο τόν καιρό άκόνιζε τίς Ιδέες του, καί στ’ άλήθεια ό Einstein, άποκομέ- νος άπό τόν ’Ακαδημαϊκό κύκλο, ήταν τυχερός νά Εχει κοντά του τόν Besso, δπως παλιότερα στή Βέρνη εϊχε φίλους τούς Habicht καί Solovine.

Στά 1905 ή μεγαλοφυΐα τού Einstein ξέσπασε σ’ Ενα θαμπωτικό άνθισμα. ΤΗταν μιά άπίθανη χρονιά. Στά χρονικά τής φυσικής μπο-

58


ρεϊ νά συγκριθεί μέ τή χρονιά 1665-66 δταν ή πανούκλα πού έρή- μωνε τήν ’Αγγλία ύποχρέωσε τό Cambridge νά κλείσει κι Εκανε τό νεαρό Νεύτωνα νά πάει άπό τό Cambridge στό ήσυχο χωριό τοΰ Wollsthorpe δπου μυστικά άνάπτυξε τό διαφορικό λογισμό, έκανε μεγάλες άνακαλύψεις γιά τό φώς καί τά χρώματα, καί ξεκίνησε τό δρόμο πού χρόνια άργότερα θά τόν όδηγοΰσε στό νόμο τής παγκόσμιας βαρύτητας.

Τήν άνοιξη τού 1905 ό Einstein, σέ μεγάλα κέφια, Εγραψε στόν Habicht πειράζοντάς τον μέ χιούμορ έπειδή αύτός είχε καιρό νά τού γράψει. «Βρέ παλιάνθρωπε, γιατί δέν μού Εστειλες άκόμη τή διδακτορική σου διατριβή ; Δέν ξέρεις δτι είμαι άπό τούς Ενας - δυό φίλους πού θά τή διάβαζαν μ’ ένδιαφέρον κι εύχαρίστηση; Σού ύπόσχομαι γι’ άνταλλαγή τέσσερα άρθρα μου... τό πρώτο... είναι πολύ Επαναστατικό...».

59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Μιά Αύγη μ’ ένα Καινούργιο Φώς

Τό ξεκίνημα ήταν πράγματι έπαναστατικό. ΤΗταν ή θεωρία σχετικότητας; Ό χι! Θά πρέπει νά περιμένουμε άκόμη λίγο. Ό ,τι θά πούμε στό κεφάλαιο αύτό δέν είναι παρά μέρος αύτοΰ πού ό Einstein άργότερα χαρακτήρισε σάν «περιστασιακή δουλειά του» (σ. 23). 'Ας άρχίσουμε μέ κάτι πού μοιάζει μέ κοινοτυπία:

'Αν πυρώσουμε ένα κομμάτι σίδερο αύτό ζεσταίνεται 'Αν τό πυρώσουμε κι άλλο γίνεται πιό ζεστό, καί σέ λίγο άρχίζει νά λάμπει κοκκινισμένο. Καθώς συνεχίζουμε νά τό πυρώνουμε ή λάμψη ζωηρεύει κι άλλάζει χρώματα, περνώντας στό πορτοκαλί, μετά στό κίτρινο, καί γρήγορα σ’ ένα θαμπωτικό άσπρογάλαζο. Ό λ ’ αύτά βέβαια μοιάζουν άρκετά κοινοτυπίες. Καί δμως! Μέσα σ’ αύτά άπο- δείχτηκε δτι ύπήρχε κάτι βαθιά προβληματικό.

Πώς θά μπορούσαν οί έπιστήμονες νά βρουν ένα μαθηματικό τύπο πού νά περιγράφει τή λάμψη τού σιδήρου μας στίς διάφορες θερμοκρασίες; Μιά δυνατότητα θά ήταν νά μετρούσαν οί πειραματικοί έπιστήμονες τήν άκτινοβολία καί τό χρώμα της, νά παραστήσουν γραφικά τ’ άποτελέσματα κι άπό κεϊ νά έλπίζουν δτι θά βρουν κάποια μαθηματική σχέση. ’Αλλά κι άν άκόμη τό κατάφερναν, οί θεωρητικοί δέν θά ήσαν εύχαριστημένοι: θά ήθελαν νά έβγαζαν τό μαθηματικό αύτό τύπο άπό δ,τι ήδη ήξεραν γιά τή θερμότητα, τό φώς καί τήν ύλη.

’Αλλά τί ήξεραν μέχρι τώρα; Αύτό έξαρτάται άπό τήν έποχή.

61


Πρός τό τέλος τοΰ 19ου αιώνα ήξεραν πολλές άρχές καί κανόνες πού δένονταν όμορφα μεταξύ τους καί έδιναν έκπληκτικά άποτελέ- σματα. "Ολα αύτά βέβαια δέν δημιουργήθηκαν καθόλου εύκολα, καί είναι τόσα πολλά, πού έδώ άναγκαστικά θά μιλήσουμε μόνο γιά τά σπουδαιότερα.

Ά ς πάρουμε τό φώς. Στό 17ο αίώνα ό Newton δημιούργησε μιά θεωρία γιά τό φώς καί τά χρώματα πού έξηγούσε δλα τά πειραματικά έξαγόμενα τής έποχής του. Σέ γενικές γραμμές θεώρησε τό φώς σά μιά ροή σωματίων, τό καθένα μέ τό δικό του παλμό πού ό ρυθμός του καθόριζε τό χρώμα του. '0 σύγχρονός του 'Ολλανδός φυσικός Christiaan Huygens είχε προτείνει μιά τελείως άντίθετη Ιστορία. Γι’ αύτόν τό φώς δέν μεταδιδόταν σά ρεύμα σωματίων άλλά σάν ένα στοιχειώδες είδος κύματος. Ή σωματιακή πάντως θεωρία τοΰ Newton έξηγούσε περισσότερα φαινόμενα κι Ετσι κυριάρχησε.

Ό 18ος δμως αΙώνας έφερε μιά μεγάλη άναστάτωση. Στά 1799 ό Άγγλος φυσικός, γιατρός κι άργότερα Αιγυπτιολόγος Thomas Young άνακάλυψε φαινόμενα πού έγειραν άποφασιστικά τή ζυγαριά ύπέρ τής κυματικής θεωρίας τού φωτός. Ά ν καί δέν χρειάζεται νά καταλάβουμε τίς λεπτομέρειες, πρέπει νά πιάσουμε τήν κεντρική {δέω. Ούσιαστικά λοιπόν ό Young άπόδειξε δτι μπορεΐ τό φώς πέφτοντας πάνω σ’ άλλο φώς νά δημιουργήσει σκοτάδι! Π.χ. άν τό φώς πού προέρχεται άπό μιά μικρή φωτεινή πηγή περάσει μέσα άπό δυό σχισμές μιάς όθόνης καί στή συνέχεια πέσει σέ μιά δεύτερη όθόνη, έμφανίζει έκεΐ φωτεινές άλλά καί σκοτεινές λουρίδες. Πώς λοιπόν είναι δυνατό τό φώς (άπό τή μιά σχισμή) πέφτοντας πάνω σ’ άλλο φώς (άπό τήν άλλη σχισμή) νά δημιουργεί σκοτεινές ταινίες πάνω στήν όθόνη ; Μέ τά σωμάτια τοΰ Newton δέν φαινόταν νά ύπάρχει έξήγηση. Όμως μέ τά κύματα τοΰ Huygens δλα ήσαν εύκολα: ύπήρχαν περιοχές πού τά κύματα άναιροΰσαν τό ένα τό άλλο δντας έκτός φάσης, δηλαδή τό πρώτο νά βρίσκεται στήν κορυφή ένώ τό δεύτερο στόν πάτο, ή άντίστροφα. Ό Young όνόμασε τό κυματικό αύτό φαινόμενο συμβολή, ένώ οΐ φωτεινές καί σκοτεινές λουρίδες λέγονται κροααοί συμβολής.

Αξιοσημείωτο είναι πώς ό Young υίοθέτησε τήν κυματική θεω-

62

ΜΙΑ ΑΥΓΗ M’ ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΦΩΣ

pia χωρίς νά περιμένει νά βρει κυματικές έξηγήσεις γιά τά ήδη γνωστά όπτικά φαινόμενα. Όπως λοιπόν είναι φυσικό — δταν προσβάλλονται οί καθιερωμένες Ιδέες - ή δουλειά του Εγινε άντι- κείμενο έπιθέσεων. Νά δμως πού δώδεκα χρόνια άργότερα ό Young βρήκε ένα λαμπρό σύμμαχο, τόν Γάλλο Augustin Fresnel, πού μόνος του άνεξάρτητα βρήκε δχι μόνο τήν Ιδέα τής συμβολής άλλά καί άλλα γεγονότα πού διέλυαν τή σωματιακή θεωρία. Τώρα πιά τά γεγονότα σωρεύτηκαν τόσο γρήγορα πού σέ λιγότερο άπό δέκα χρόνια ή σωματιακή θεωρία νεκρώθηκε τελείως, προτού κάν τής δοθεί ή «χαριστική βολή»: τό άποφασιστικό πείραμα πού ήταν ή μέτρηση τής ταχύτητας τοΰ φωτός μέσα στό νερό. Ένώ σύμφωνα μέ τόν Newton ή ταχύτητα αύτή Επρεπε νά είναι μεγαλύτερη άπ’ δ,τι στόν άέρα, τό πείραμα τή βρήκε μικρότερη, σύμφωνη μέ τήν κυματική θεωρία.

Κι ούτε τελειώνει μ’ αύτά ό θρίαμβος τής κυματικής θεωρίας. Κι άλλη έπιβεβαίωσή της ήλθε άπό μιά άπροσδόκητη περιοχή. Στά 1819 ό Δανός φυσικός Hans Oersted άνακάλυψε μιά όρισμένη σχέση άνάμεσα σέ ήλεκτρισμό καί μαγνητισμό: Εδειξε πώς Ενα ήλεκτρικό ρεύμα σ’ Ενα σύρμα έπιρρεάζει μιά μαγνητική πυξίδα.. Ά πό κεΐ ξεκινώντας ό Γάλλος φυσικός André Marie Ampère άνάλυσε τό φαινόμενο αύτό μαθηματικά καί πειραματικά μέ τέτοια έξονυχιστική διαύγεια ώστε νά θεωρηθεί άπό τούς συγχρόνους του ό Νεύτων τοΰ ήλεκτρομαγνητισμού.

Στό μεταξύ πάντως ό Άγγλος Michael Faraday Εκανε μοναδικές πειραματικές άνακαλύψεις στόν ήλεκτρισμό καί μαγνητισμό. Όντας αύτοδίδακτος καί χωρίς μαθηματικό έξοπλισμό δέν μπορούσε νά Ερμηνεύσει τ’ άποτελέσματά του σάν τόν Ampère. Καί δμως αύτή ή άδυναμία όδήγησε σέ μιά έπιστημονική Επανάσταση! Ό Ampère καί οί άλλοι είχαν συγκεντρώσει τήν προσοχή τους, στά όρατά ήλεκτρολογικά μέρη — μαγνήτες, ήλεκτροφόρα σύρματα κ.λπ. — καί στίς άποστάσεις πού χώριζαν τά μέρη αύτά. Έτσι άκο- λουθοΰσαν τήν παράδοση τής δράσης άπό άπόσταση πού είχε άνα- πτυχτεϊ άπό τήν τεράστια Επιτυχία τής Νευτωνικής μηχανικής καί τοΰ νόμου βαρύτητας. Ό Faraday δμως θεώρησε τά χειροπιαστά

63


ήλεκτρολογικά μέρη σά δευτερεύοντα! Γι’ αύτόν, τά ούσιαστικά φυσικά γεγονότα διαδραματίζονται στόν περιβάλλοντα χώρο — στό πεδίο. Στή φαντασία του ό χώρος ήταν γεμάτος μέ κεραίες πού μέ τίς συσπειρώσεις, τίς άνελίξεις καί τίς κινήσεις τους δημιουργούσαν τά ήλεκτρομαγνητικά φαινόμενα. Παρόλο πού Ετσι κατόρθωνε νά έρμηνεύσει τά ήλεκτρομαγνητικά του πειράματα μ’ έκπληκτική άπλότητα, οί περισσότεροι φυσικοί συνηθισμένοι στή μαθηματική σκέψη θεώρησαν τίς ίδέες του μαθηματικά πρωτόγονες.

’Ανάμεσα στούς λίγους πού δέν τίς είδαν Ετσι ήταν ό Σκώτος φυσικός James Clerk Maxwell, πού τόν άναφέραμε σύντομα μιλώντας γιά τόν Einstein καί τό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών (σ. 50) Ό Maxwell άναγνώρισε πώς οί φαινομενικά πρωτόγονες Ιδέες τοΰ Faraday γιά τό πεδίο έκρυβαν Ενα δυνατό μαθηματικό περιεχόμενο κι άκούμπησε μ’ έμπιστοσύνη στή διαίσθηση τού Feraday. ’Αλλά κι ή δική του διαίσθηση ήταν τό Ιδιο σπουδαία. Τόν όδήγησε νά δει τό ήλεκτρομαγνητικά πεδίο μ’ Ενα μηχανικό μοντέλο άπό στροβίλους καί ρουλεμάν, πού πάντως τά Εβλεπε περισσότερο σάν προσωρινά διανοητικά βοηθήματα παρά σάν σοβαρές φυσικές άρχές — Ενα μοντέλο τόσο παράδοξο πού κι ό Ιδιος θεωροΰσε σχεδόν άπίστευτο. Ό πως καί νάναι άπόφευγε τήν περίφημη δράση άπό άπόσταση.

Καί δμως ή δύναμη τής διαίσθησης τού Maxwell ήταν τέτοια, πού μέσα σ’ αύτό τό άπίστευτο μοντέλο κρύβονταν οί ούσιαστικές άρχές τοΰ ήλεκτρομαγνητισμοΰ. Μέ τή βοήθειά του ό Maxwell μπόρεσε νά φτάσει σ’ Ενα Εκπληκτικά πετυχημένο σύστημα έξισώσεων τοΰ ήλεκτρομαγνητικού πεδίου πού Εδειχνε τήν δμορφη συμμετρία άνάμεσα σέ ήλεκτρισμό καί μαγνητισμό. Σά μαθηματική συνέπεια αύτής της συμμετρίας βρήκε δτι θά πρέπει νά ύπάρχουν ήλεκτρομαγνητικά κύματα, δτι αύτά τά κύματα θά πρέπει νά ταξιδεύουν μέ τήν ταχύτητα τού φωτός, καί δτι θά πρέπει έπίσης νά Εχουν δλες Εκείνες τίς Ιδιότητες μέ τίς όποιες ό Young κι ό Fresnel είχαν προικίσει τά φωτεινά τους κύματα γιά νά Εξηγήσουν τά πειράματα όπτικης. Έτσι λοιπόν κατέληξε δτι φωτεινά κύματα καί ήλεκτρομαγνητικά κύματα δέν ήσαν ούσιαστικά παρά Ενα καί τό αύτό πράγμα!

Αύτά Εγιναν άνάμεσα στά 1861-64, έπειδή δμως ή φυσική Ερμηνεία τοΰ μαθηματικού αύτοΰ μοντέλου φαινόταν μάλλον άπίστευτη,

64

ΜΙΑ ΑΥΓΗ M~ ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΦΩΣ

ή δλη θεωρία τοΰ Maxwell παρόλο πού προκάλεσε θαυμασμό δέν κέρδισε τή γενική παραδοχή στή διάρκεια τής ζωής του. Ό Maxwell πέθανε στά 1879, τόν ϊδιο χρόνο πού γεννήθηκε ό Einstein, κι ή θεωρία του δέν Επιβεβαιώθηκε παρά στά 1888. Τή χρονιά έκείνη ό Γερμανός φυσικός Heinrich Hertz δημιούργησε κι άνίχνευσε τούς ήλεκτρομαγνητικούς παλμούς πού σήμερα όνομάζουμε ραδιοκύματα, άποδεικνύοντας Εξονυχιστικά δτι συμπεριφέρονταν άκριβώς σάν κι αύτά πού είχε προβλέψει ό Maxwell. Έτσι Επιτέλους οί περίφημες Εξισώσεις Maxwell ήλθαν πανηγυρικά στήν Επιφάνεια κι Ενα ή δυό χρόνια άργότερα ό Ιδιος ό Hertz Ελεγε: «ή κυματική θεωρία τοΰ φωτός είναι μιά βεβαιότητα, δσο τουλάχιστο σάν άνθρωποι μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι».

Τά φωτεινά κύματα είναι ήλεκτρομαγνητικά κύματα μέ συχνότητες, δηλαδή ρυθμούς ταλάντωσης, μέσα σέ μιά πολύ στενή περιοχή καί τά διάφορα χρώματα πού βλέπουμε άνπστοιχοΰν στίς διάφορες αύτές συχνότητες. Έξω άπ’ αύτήν τή στενή περιοχή συχνοτήτων ή ήλεκτρομαγνητική άκτινοβολία δέν είναι άμεσα όρατή. Στίς ψηλότερες συχνότητες είναι αύτό πού όνομάζουμε ύπεριώδη άκτι- νοβολία, ένώ άκόμη ψηλότερα είναι οΐ άκτίνες -X κι οί άκτίνες -γ. Στίς χαμηλότερες συχνότητες Εχουμε τήν ύπέρυθρο καί θερμική άκτινοβολία, ένώ άκόμη χαμηλότερα τά ραδιοκύματα. Αύτή ήταν μιά άξιοθαύμαστη Ενοποίηση: οί διάφορες άκτινοβολίες άποκαλύ- φτηκαν σάν τά μέλη μιας μεγάλης οίκογένειας ήλεκτρομαγνητικών φαινομένων, ξαδέρφια τοΰ μαγνητισμού τής πυξίδας πού άπορρο- φοϋσε τήν προσοχή τοΰ πεντάχρονου Einstein.

Αύτά πρός τό παρόν γιά τό φώς καί τόν ήλεκτρομαγνητισμό. Γιά τή θερμότητα δμως; Βέβαια κάτι είπαμε πιό πάνω καί γι’ αύτήν, άλλ’ αύτό άφοροΰσε θερμότητα ύπό μορφήν άκτινοβολίας. Τό πυρωμένο δμως σίδερο Εχει καί μιά έσωτερική θερμότητα πού σήμερα θεωρείται σάν άποτέλεσμα μικροσκοπικών Εσωτερικών δονήσεων καί πού - δπως καί ή θερμική άκτινοβολία — δέν είναι παρά μιά άπό τίς πολλές μορφές πού μεταμφιέζεται ή Ενέργεια.

Ή Ιστορία τής θερμότητας καί τής άνάπτυξης τής έπιστήμης τής θερμοδυναμικής είναι μακριά καί δαιδαλώδης καί θά τήν άφή-

5 65


σουμε σχεδόν άνιστόρητη. Αύτό βέβαια είναι άδικο γιά τούς τολμηρούς πρωτοπόρους πού έβαλαν τά θεμέλια τής θερμοδυναμικής παρά τίς θυελώδεις άντιδράσεις1, άλλά τούτο είναι ένα βιβλίο γιά τόν Einstein που' μάλιστα περιμένει σ’ αύτό τό κεφάλαιο τό σημείο πού θά έμφανιστεϊ στή σκηνή! νΑς άναφέρουμε πάντως σύντομα δτι οί θεωρητικοί, Ιδιαίτερα ό Boltzmann κι ό Maxwell, άνάπτυξαν μιά θεωρία γιά τά άέρια θεωρώντας τα σά σύνολα συγκρουομένων σωματίων σέ χαώδη κίνηση, Εξηγώντας τή θερμότητα σάν άποτέλεσμα αύτών τών συγκρούσεων, δπως ή ένέργεια τών στερεών πού δφείλε- ται στίς Εσωτερικές δονήσεις. Μετά άπ’ αύτό λοιπόν, άς φτύσουμε στά 1900 γιά νά δούμε τό κίνητρο τού πρώτου διάσημου άρθρου τού Einstein στά 1905.

Τόν Όκτώβρη 1900 στό Βερολίνο ό έξέχων Γερμανός φυσικός Max Planck άκουσε δυσάρεστα νέα. Ό Planck, δπως καί άλλοι, προσπαθούσε νά έξηγήσει τήν άκτινοβολία τοΰ «μαύρου σώματος»- μιά έξιδανίκευση τοΰ πυρωμένου κοματιοϋ σίδηρου πού λέγαμε στήν άρχή. Ό Planck είχε κιόλας συμβάλει στήν Εξαγωγή άπό φυσικές άρχές ένός τύπου πού Εδινε πόσο κάθε χρώμα συμμετείχε στή λάμψη, ή σέ πιό τεχνική γλώσσα τί ποσοστό Ενέργειας άντιστοιχού- σε στήν κάθε συχνότητα. Ό τύπος αύτός γιά τό μαύρο σώμα είχε πρωτοεξαχθεΐ άπό τό Γερμανό φυσικό Wilhelm Wien, πού πήρε άργότερα τό Νόμπελ στά 1911. Ό τύπος λοιπόν αύτός φαινόταν νά συμφωνεί καλά μέ τό πείραμα, άλλά τά δυσάρεστα νέα τώρα ήσαν πώς οί πειραματικοί Ενημέρωσαν τόν Planck δτι παρόλο πού ό τύπος δούλευε σωστά στίς ψηλές συχνότητες Εδινε λάθη γιά τίς χαμηλές. Τί Επρεπε νά γίνει; Μ’ Επιδέξιο μαθηματικό χειρισμό ό Planck βρήκε Εναν καινούργιο τύπο γιά τήν άκτινοβολία τοΰ μαύρου σώματος, κι αύτός ό νέος τύπος άντεξε τούς πειραματικούς έλέγχους μέχρι σήμερα.

Έχοντας ό Planck βγάλει τόν τύπο του καθαρά άπό μαθηματικές άρχές βρέθηκε άμέσως στήν άνάγκη νά τόν στηρίξει καί σέ φυ

I . Πού όδήγησαν τόν Boltzmann σ’ αύτοκτονία.

66

ΜΙΑ ΑΥΓΗ M' ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΦΩΣ

σικές άρχές. 01 έπόμενες βδομάδες, δπως είπε στό λόγο του στή τελετή άπονομής του Νόμπελ 18 χρόνια άργότερα, ήσαν οί πιό έπίπο- νες στή ζωή του! Τό Δεκέμβρη τοΰ 1900 είχε φτάσει σέ λύση, άλλά κρίνετε μόνοι σας άν μπορούσε νά γίνει πιστευτή: σκεφτεΐτε νά ’λε- γε ό Planck στά σοβαρά πώς μιά κούνια μπορεΐ νά διαγράψει τόξα άνοίγματος μόνον 3 μέτρων, 6 μέτρων, 9 μέτρων, κ.λπ. καί δχι 4 μέτρων, 1/2 μέτρου ή δ,τι άλλο! Σίγουρα θά λέγατε δτι λέει άνοησίες!

Καί δμως, στή μικροσκοπική κλίμακα, ή παραξενιά αύτή είναι άναγκαίο μέρος άπό τίς παραδοχές πού Επρεπε νά κάνει ό Planck γιά νά έξηγήσει τόν τύπο του. Μ’ άλλα λόγια Επρεπε ν’ άξιώσει δτι. οί μικροσκοπικές ταλαντώσεις δέν άλλαζαν ένέργεια βαθμιαία άλλά μέ άλματα κατά όρισμένα μεγέθη πού τά όνόμασε κβάντα. Έπρεπε έπίσης νά δεχτεί δτι τό κλάσμα ένέργεια τφός συχνότητα ταλάντωσης2 έχει τήν Ιδια τιμή κάθε τέτοιο κβαντικό άλμα. Αύτή ή τιμή, πού τήν παράστησε μέ h, όνομάζεται τώρα σταθερά τοΰ Planck κι ή κβαντική του ύπόθεση πυργώνεται σάν πανύψηλο όρόσημο στήν Ιστορία τής έπιστήμης. Μεταμόρφωσε τή φυσική.

Άλλά δέν πρέπει νά μάς παρασύρει ή Εκ τών ύστέρων έξέταση πού κάνουμε. Στόν Ιδιο τόν Planck τό 1900 ή κβαντική ύπόθεση δέν άρεσε καθόλου! Όπως πολύ άργότερα είπε, τήν είχε είσαγάγει σάν «μιά πράξη άπελπισίας». Παρά τίς Επιφυλάξεις του παρουσίασε τή δουλειά του στή Γερμανική Φυσική Εταιρεία στίς 14 Δεκέμβρη 1900 μέ μιά διάλεξη πού τυπώθηκε κανονικά στά Χρονικά της Εταιρείας, κι Εστειλε συγχρόνως μιά λεπτομερέστερη Επεξεργασία της στήν Επιθεώρηση Annalen der Physik δπου καί δημοσιεύτηκε τό 1901 γιά νά γίνει δεκτή μ’ εύγενική σιωπή! Ό Ιδιος ό Planck ξόδεψε πολλά άπό τά Επόμενα χρόνια του προσπαθώντας χωρίς Επιτυχία νά βγάλει τόν τύπο του τής άκτινοβολίας χωρίς ριζοσπαστικά μέσα. Ό χ ι βέβαια δτι προσπάθησε ν’ άπαλλαγή άπό τό Α, γιατί αύτό, σάν μέρος τοΰ τύπου άκτινοβολίας Επρεπε νά μείνει Εκεί. Ούσιαστικά ήταν ήδη κρυμμένο στόν Ελαττωματικό τύπο τού Wien.

Έτσι άπό τό τέλος τοΰ 1900 ώς τά 1905 ή κβαντική ύπόθεση Ε-

2. Δηλαδή -Α§_ =h.

67


μείνε κοιμισμένη. Μόνον ένας σ ’ δλο τόν κόσμο, αύτά τά χρόνια φαινόταν νά τολμά νά τήν πάρει στά σοβαρά. Ό άνθρωπος αύτός ή ταν ό Einstein. ΕΪχε γρήγορα νοιώσει τή σπουδαιότητα τής δουλειάς τοΰ Planck, καί στίς 17 Μάρτη 1905, τρεις μέρες μετά τά 26 χρόνια του, έστειλε στό Annalen der Physik τό πρώτο άπό τά τέσσερα άρθρα πού είχε άναφέρει στόν Habicht — έκεΐνο πού ήταν «πολύ έπα- ναστατικό». (σ. 59)

Τό άρθρο τού Einstein άρχιζε μέ μιά βαθυστόχαστη άπλή παρατήρηση πού χτύπαγε κατευθεία στήν καρδιά τού προβλήματος.

'Υπήρχε, παρατηρούσε, μιά θεμελιώδης σύγκρουση άνάμεσα στό πώς οί θεωρητικοί φυσικοί θεωρούσαν τήν ύλη καί στό πώς την

68

ΜΙΑ ΑΥΓΗ Μ’ ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΦΟΣ

άκτινοβολία. ’Αντιμετώπιζαν τήν Ολη σάν ν’ άποτελεΐτο άπό σωμάτια. ΟΙ Εξισώσεις δμως του Maxwell, δντας Εξισώσεις πεδίου, άντι- μετώπιζαν τήν άκτινοβολία σάν κάτι άπαλό καί συνεχΕς χωρίς κανένα σημάδι άτομικότητας. Έτσι δταν κανείς άντιμετώπιζε ύλη καί άκτινοβολία μαζί, οί θεωρίες μοιραία θά συγκρούονταν. Δέν ήταν δυνατόν νά Ενωθούν άρμονικά. Ό Einstein λοιπόν προχώρησε ν’ άποδείξει μαθηματικά δτι ή σύγκρουση ήταν άναπόφευκτη.

Ποιό ήταν τό φάρμακο; Ό Einstein ήταν τελείως Ενήμερος γιά τούς άπίθανους θριάμβους της ήλεκτρομαγνητικής θεωρίας τοΰ φωτός. Ήξερε δμως Επίσης δτι ύπήρχαν περιπτώσεις δπου άποτύχαι- νε, καί τολμηρά πρότεινε σά βασική ύπόθεση δτι τό φώς Επρεπε νά θεωρηθεί σάν άποτελούμενο άπό σωμάτια.

Αύτό δέν ήταν καθόλου μεγαλόστομη κουβέντα Ενός ΕρασιτΕ- χνη. '0 Einstein δέν θά τολμούσε νά Εμφανίσει μιά τόσο τραβηγμένη Ιδέα άν δέν είχε δυνατούς λόγους. ’Ας τούς σκιτσάρουμε, Εστω καί μόνο γιά νά δείξουμε τό Ενστικτό του γιά τό τί ήταν ούσιώδες. Έπρεπε νά προχωρήσει θαρραλέα άλλά καί προσεχτικά χρησιμοποιώντας δσο τό δυνατό πιό σίγουρα πατήματα. Χρησιμοποίησε τόν Ελαττωματικό τύπο τοΰ Wien γιά τήν άκτινοβολία μαύρου σώματος, γιατί Ενοιωσε πώς τόν Εξυπηρετούσε γιά τούς σκοπούς του: δπου ήταν σωστός ήταν πράγματι πολύ σωστός3 Έτσι άπόφευγε νά δεχτεί κάποιο ιδιαίτερο μηχανισμό, δπως αύτόν πού είχε προτείνει ό Planck4, καί ήταν άσφαλέστερος.

Άπό τόν Wien πήρε Εναν τύπο γιά τήν Εντροπία της άκτινοβο- λίας. Συνδυάζοντάς τον μέ τόν άλλον τύπο τού Wien γιά τό μαΰρο σώμα ό Einstein άπόδειξε δτι ή Εντροπία τής άκτινοβολίας Επαιρνε τή μαθηματική μορφή πού χρησιμοποιόταν γιά τόν Ιδιο σκοπό στά άέρια, δηλαδή σέ σύνολα σωματίων. Συνδυάζοντας στή συνΕχεια πρωτότυπα τ’ άποτέλεσμα αύτό μέ τόν πιθανοκρατικό τύπο τής έν-

3. Δηλ. στήν περιοχή ψηλών συχνοτήτων.4, Ή κβάντωση του Einstein άφορούσε τήν Ιδια τή δομή τής άκτινοβολούμενης

ένέργειας. Γώ τόν Planck — πού δέν ήθέλησε ποτέ ν ’ Αμφισβητήσει τήν κυματική θεωρία - ή κβάντωση άφοροϋσε τή διαδικασία άκτινοβολίας- ό Planck είχε δουλέψει μέ τό μοντέλο τού άτόμου σά «σταφιδόψωμου» πού πάνω του ήταν στερεωμένα τά ήλεκτρόνια μέ «έλατήρια· πού πάλλονταν σέ όρισμένες μόνο συχνότητες (δές π.χ. A. Kastler. Έπιθ. Φυσικής 2, 5. σ. 19, 1980).

69


τροπίας τοΰ Boltzmann, ό Einstein μπόρεσε ν’ Αποδείξει δτι αύτά τά σωμάτια τοΰ φωτός Επρεπε νά Εχουν τό λόγο ένέργεια/συχνότητα I- σο άκριβώς μέ τή σταθερά πού ό Planck είχε χρησιμοποιήσει γιά τά κβαντικά του άλματα.

Φανταστείτε τή βαθειά γνώση τής φυσικής πού ό Einstein Επρεπε νά διαθέτει καθώς καί τή στέρεη διαίσθησή του γιά νά μπορέσει νά διαλέξει αύτές άκριβώς τίς βάσεις πού τοΰ Εδωσαν τά σπουδαία αύτά άποτελέσματα. ΤΗταν άπόλυτα Ενήμερος γιά τίς άντιρρήσεις πού οί φυσικοί μπορούσαν νά φέρουν στίς θέσεις του. Καί δμως νά πού προώθησε τήν Επαναστατική Ιδέα τής κβάντωσης καί στό φώς, σά νά μήν ήταν κιόλας μπελάς ή κβαντική ύπόθεση τού Planck! Μπόρεσε νά Εξηγήσει τήν εικόνα τής συνέχειας σάν τό θάμπωμα πού δημιουργεϊται άπό τό γρήγορο πέρασμα τοΰ χρόνου, δπως άς πούμε ή φωτογραφία Ενός δρομέα γίνεται συγκεχυμένη δταν ή ταχύτητα διαφράγματος τής μηχανής εϊναι μικρή. Ήξερε δμως καλά δτι δέν μπορούσε νά Εξηγήσει πλήρως τά κύματα τοΰ Maxwell πού είχαν πιά Επιβεβαιωθεί πανηγυρικά άπό τόν Hertz· ή πάλι τό άπο- φασιστικό πείραμα γιά τήν ταχύτητα τοΰ φωτός στό νερό- ή, γιά νά γυρίσουμε στά θεμέλια, τίς Ισχυρές άποδείξεις γιά «συμβολή» τών Young καί Fresnel, Εναν αιώνα σχεδόν πρίν άπό τήν Εμφάνιση,της Ιδέας τού Planck.

Έδώ βρίσκουμε μιά χτυπητή άναλογία άνάμεσα στόν Young καί τόν Einstein. Ό ταν ό Young χρησιμοποίησε γιά πρώτη φορά τά Επιχειρήματα τής «συμβολής» - φώς πού ΕξουδετΕρωνε φώς — Εναντίον τής κυρίαρχης τότε σωματιακής θεωρίας, γνώριζε καλά δτι δέν μπορούσε νά ξεπεράσει δλες τίς δυσκολίες πού εϊχε ή νέα κυματική του θεωρία. Αύτό δμως δέν τόν δείλιασε, γιατί είδε καθαρά πόσο τρωτή ήταν ή σωματιακή θεωρία τοΰ Νεύτωνα. Καί πράγματι οί Εξελίξεις δικαίωσαν τό θάρρος του. Έναν αίώνα λοιπόν άργότερα, ό Einstein φάνηκε τό Ιδιο άδείλιαστος μπρός στήν κυρίαρχη, κυματική τώρα, θεωρία. Γιατί ήξερε πώς ό Ερχομός καινούργιων φαινομένων Εκανε καί τόν Maxwell τρωτό !

’Αφήνοντας προσωρινά κατά μέρος τά δύσκολα προβλήματα

70

ΜΙΑ ΑΥΓΗ M' ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΦΩΣ

πού Εθετε ή κβάντωση τού φωτός ό Einstein συγκεντρώθηκε στά πλεονεκτήματα πού παρουσίαζε ή (δέα του. Κι αύτά, άπόδειξε, δέν ήσαν καθόλου εύκαταφρόνητα άκριβώς γιατί προέκυπταν στή μελέτη τής άλληλεπίδρασης φωτός καί ύλης, δηλαδή άκριβώς έκεϊ πού ή θεωρία τοΰ Maxwell σκόνταφτε. Ό Einstein άπόδειξε δτι ή κβαντική θεωρία του γιά τό φώς μπορούσε νά έξηγήσει Ενα γνωστό φαινόμενο ίονισμού. ’Ανάλυσε έπίσης μ’ έπιτυχία ένα γνωστό φαινόμενο δταν ύπεριώδες φώς περνούσε μέσα άπό άέριο. Καί πάνω άπ’ δ- λα έφάρμοσε τήν Ιδέα του στήν έκτίναξη ήλεκτρονίων άπό μέταλλο πού βομβαρδίζεται μέ φωτεινή άκτινοβολία, Ενα φαινόμενο γνωστό σάν φωτοηλεκτρικό φαινόμενο.

Τό τελευταίο εϊναι ίδιαίτερα σπουδαίο. Τρία χρόνια πιό πρίν είχαν γίνει πρωτοποριακά πειράματα γιά τό φωτοηλεκτρικό φαινόμενο άπό τόν Γερμανό φυσικό Philipp Lenard, πού είχε τονίσει πώς τ’ άποτελέσματά του ήσαν σέ πλήρη άντίθεση μέ τή θεωρία Maxwell. Αύξηση π.χ. τής συχνότητας τοΰ φωτός αΰξαινε τήν ένέργεια τών έκτιναζομένων ήλεκτρονίων, πράγμα πού ή θεωρία Maxwell δέν πρόβλεπε καθόλου. Ό Einstein δμως άπόδειξε δτι ή κβάντωση τοΰ φωτός μπορούσε νά έξηγήσει μέ τή μεγαλύτερη εύκολία τά αΐνιγμα- τικά άποτελέσματα τού Lenard. ’Ας δούμε π.χ. τό θέμα τής άλλαγής τής συχνότητας. ’Ακτινοβολία φωτός πάνω στό μέταλλο σήμαινε έκσφενδόνιση κβάντων φωτός πάνω του. Άφοΰ λοιπόν ό λόγος ένέργεια/συχνότητα είχε σταθερή τιμή, δσο μεγάλωνε ή συχνότητα τόσο θά μεγάλωνε καί ή ένέργεια, καί τόσο μεγαλύτερο θά ήταν τό τράνταγμα πού £να κβάντο φωτός θά Εδινε σέ δποιο ήλεκτρόνιο τού μετάλλου θά χτύπαγε. Νά λοιπόν πού τά ήλεκτρόνια θά πετάγονταν μέ τόσο μεγαλύτερη ένέργεια δσο ή συχνότητα τοΰ φωτός θ’ αΰξαι- νε! Τ’ άλλα αινιγματικά άποτελέσματα έξηγούνταν τό Ιδιο εύκολα, καί ό Einstein κατόρθωσε νά δώσει Εναν έξαιρετικά άπλό φωτοηλεκτρικό τύπο, έκεϊ πού ή κραταιά θεωρία τοΰ Maxwell έμενε άνίσχυρη. ’Ακόμη, τά φωτοηλεκτρικό του έξαγόμενα προχώρησαν πολύ περισσότερο άπ’ δ,τι ήταν πειραματικά γνωστό έκεΐνο τό καιρό.

Αύτό ήταν σύντομα τό περιεχόμενο τοΰ άρθρου τού Einstein. Ά ς κλείσουμε τώρα αύτό τό κεφάλαιο κοιτάζοντας πέρα άπό τό 1905.

71


01 φυσικοί δέν δέχτηκαν τήν Ιδέα τού Einstein, μ’ Ενθουσιασμό. Κάθε άλλο. Ό Planck κι άλλοι σπουδαίοι έπιστήμονες εύκολα βρήκαν Εξοντωτικές άντιρρήσεις γιά τήν ύπόθεση τών φωτεινών κβάντων. Εύτυχώς ό Einstein είχε κι Αλλες κβαντικές Ιδέες! Ή θεωρία τής Εσωτερικής θερμότητας σάν κινητικής Ενέργειας τών συγκρουο- μένων σωματίων Ενός άερίου ή τών Εσωτερικών δονήσεων Ενός στερεού είχε δπως είπαμε σοβαρές Επιτυχίες. Παρόλ’ αύτά πρίν άπό τά 1900 άντιμετώπιζε σοβαρές δυσκολίες πού άπειλοϋσαν τήν Επιβίωσή της. Στά 1907 ό Einstein τήν Εσωσε! Ή θέση του ήταν πώς άν ή ύπόθεση Planck ήταν σωστή, Επρεπε νά Εφαρμοστεί σ’ δλους τούς τύπους Εσωτερικών δονήσεων χωρίς καμιά Εξαίρεση. Άπόδει- ξε λοιπόν δτι ή κβαντική ύπόθεση μπορούσε ν’ άντιμετωπίσει τίς κύριες δυσκολίες κι είδικότερα Εξήγησε μερικές πειραματικές άπο- κλίσεις πού ύπήρχαν στή θεωρία τής Εσωτερικής θερμότητας τών στερεών, κι Επιπλέον Εβγαλε νέες άπροσδόκητες σχέσεις πού άργότερα Επαληθεύτηκαν πειραματικά.

'Αποτέλεσμα τών κβαντικών αύτών Ερευνών τοΰ Einstein, — κι Επειδή ή κβαντική ύπόθεση γιά τίς δονήσεις μέσα στήν ύλη δέν φαινόταν τόσο Επικίνδυνη δσο ή κβάντωση τής άκτινοβολίας — κι άλλοι φυσικοί άρχισαν νά παίρνουν στά σοβαρά τήν Ιδέα τού Planck καί νά τήν Εφαρμόζουν μ’ Επιτυχία δπως ό Einstein. Όμως τά κβάντα φωτός τοΰ Einstein δέν τούς είχαν προσηλυτίσει άκόμα. Σέ διάφορα Εργαστήρια προσπάθησαν νά Ελέγξουν τό φωτοηλεκτρικό τύπο του, άλλά τά πειράματα ήσαν δύσκολα κι άκόμη μέχρι τά 1913 τ’ άποτελέσματα δέν ήσαν Αποφασιστικά. Τή χρονιά μάλιστα αύτή ό Planck καί μιά όμάδα γνωστών Επιστημόνων Εκαναν μιά θερμή ύπο- στήριξη τής δουλειάς τοΰ Einstein. Παρόλο λοιπόν πού μίλησαν γιά τίς Επιτεύξεις του μ’ άπερίφραστο Ενθουσιαμό, ήσαν πολύ Επιφυλακτικοί γιά τήν Ιδέα του τών φωτεινών κβάντων, παρατηρώντας διακριτικά πώς άκόμη κι Ενας τολμηρός δημιουργός μπορεΐ πότε-πότε ν’ άποτύχει.

Ό ’Αμερικανός πειραματικός φυσικός Robert Millikan, πού είχε μετρήσει μ’ άκρίβεια τό ήλεκτρικό φορτίο τοΰ ήλεκτρονίου, άναζη- τοΰσε νέο πεδίο δράσης. Ένας Επιστήμονας σά κι αύτόν, σκόπιμα Αναζητούσε Ενα ίδιαίτερα δύσκολο πρόβλημα καί σάν τέτοιο διάλε

72

ΜΙΑ ΑΥΓΗ M’ ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΦΩΣ

ξε τό φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. ’Αφιέρωσε δέκα όλόκληρα χρόνια σ’ αύτήν τή δουλειά, προσπαθώντας ν’ άποδείξει μιά γιά πάντα δτι ή άπίστευτη θεωρία τοΰ Einstein δέν συμφωνούσε μέ τό πείραμα. Μ’ έκπληξή του δμως κατάληξε σέ μιά δμορφη συμφωνία! Άκόμα κι δταν δημοσίευσε τά τελικά του άποτελέσματα τό 1916 δέν είχε κατά βάθος δεχτεί τήν Επαναστατική Ιδέα γιά τά φωτεινά κβάντα. Παρόλ’ αύτά γινόταν πιά φανερό, καί παρά τά μεγάλα προβλήματα πού δημιουργούσαν δτι τά κβάντα φωτός Επρεπε νά παρθοΰν στά σοβαρά· κι άκόμη δτι δ Einstein, στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών, ήδη άπό τό 1905, είχε δει πιό διορατικά άπ’ δλους τούς συγχρόνους του. Τώρα πιά τό κβάντο φωτός — τό σωμάτιο φωτός — Εγινε μιά πραγματικότητα Ετσι πού πήρε καί δικό του δνομα: φωτόνιο. Ά λλ’ αύτό δΕν είχε γίνει παρά εΓκοσι όλόκληρα χρόνια μετά τή σύλληψή του! Ό Millikan πήρε τό Νόμπελ στά 1928, κι δταν τό πήρε ό Einstein στά 1921, ή μόνη δουλειά του πού είδικά άναφέρθηκε κατά τήν άπονο- μή ήταν ή άνακάλυψη τοΰ νόμου τού φωτοηλεκτρικοΰ φαινόμενου.

Καί μιά είρωνεία τής τύχης: τό φωτοηλεκτρικό φαινόμενο είχε άνακαλυφτεΐ άπό τόν Hertz κατά τή διάρκεια αύτών άκριβώς τών πειραμάτων πού τόν δδήγησαν νά δηλώσει δτι «ή κυματική θεωρία τοΰ φωτός ήταν πιά μιά βεβαιότητα»!

73

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Ή ’Αναταραχή των ’Ατόμων

«Δέν ένδιαφέρομαι γιά διδακτορικά... τή βαρέθηκα δλη αύτή τή κωμωδία». Τά λόγια αύτά τού Einstein στόν Besso τό 1903 μάς ξανάρχονται φθάνοντας τό 1905.

Ά πό τά τέσσερα άρθρα πού ό Einstein άνάφερε (σ. 59) στό γράμμα του στόν Habicht, τό δεύτερο ήταν τό λιγότερο σημαντικό. Ό Einstein τό συμπλήρωσε μόλις έναν μήνα μετά τό πρώτο καί τό ύπόβαλε στό Πανεπιστήμιο τής Ζυρίχης γιά διδακτορική διατριβή. Ό καθηγητής Kleiner, πού στά 1901 είχε άπορρίψει τήν πρώτη διδακτορική διατριβή τοΰ Einstein, άπόρριψε καί τήν καινούργια σάν πολύ σύντομη. Ό Einstein τήν ύπόβαλε ξανά προσθέτοντας μιά πρόταση μόνο, κι αύτή τή φορά έγινε δεκτή. Έτσι τό 1905 πήρε τό διδακτορικό του μέ συνθήκες πού ταίριαζαν άρκετά μέ τά πικρά λόγια του στόν Besso. Πιστεύεται μάλιστα δτι δανείστηκε χρήματα άπό τόν Besso γιά νά πληρώσει τό τύπωμα της διατριβής. Μετά τό έξώφυλλο τής διατριβής ύπήρχαν οί λέξεις «άφιερωμένο στό φίλο μου δρ. Marcel Grossmann» πού κακώς παραλείφτηκαν δταν τό άρθρο δημοσιεύτηκε καί στό Anmalen der Physik τό 1906.

Πολύ πιθανόν ή Ιδέα γιά τό άρθρο νά ήρθε στό Einstein τήν ώρα πού Επαιρνε τό τσάι του. Ό λοι ξέρουμε πώς ρίχνοντας Ενα σβώλο ζάχαρη στό νερό διαλύεται καί σκορπίζει μέσα στό νερό κάνοντάς το πιό ίξώδες, άλλά μάλλον δέν θά βγάζαμε τά συμπεράσματα πού ό

-75


Einstein Εβγαλε! Ά ς δούμε τί μπόρεσε ή Ιδιοφυία του να βγάλει άπό τό ζαχαρωμένο νερό.

Ό πω ς συνήθως, πήγε στήν ούσία θεωρώντας τό νερό σάν Ενα ρευστό χωρίς δομή καί τά μόρια ζάχαρης σά μικρές σκληρές σφαίρες. Αύτό τό άπλό μοντέλο τού Επέτρεψε νά κάνει ύπολογισμούς πού μέχρι τότε ήσαν άδύνατοι καί νά βγάλει, μετά άπό πολλή δουλειά, Εξισώσεις πού περιέγραφαν πώς οί σφαίρες αύτές θά διασκορπιστούν δημιουργώντας Εμπόδια πού αύξαιναν τό Ιξώδες τού ρευστού.

Άλλά δέν σταμάτησε Εκεί. Άφοΰ συμπλήρωσε τή θεωρία του, πήρε πραγματικές τιμές γιά τό ρυθμό διάχυσης καί τό ίξώδες διαφόρων διαλυμάτων ζάχαρης σέ νερό καί προχώρησε νά βρει αύτό πού ύποσχόταν ό τίτλος τοΰ άρθρου του — «Ένας Νέος Τρόπος 'Υπολογισμού τών Διαστάσεων τών Μορίων» — ύπολογίζοντας τή διάμετρο τού μορίου τής ζάχαρης.

Άλλά δέν ήταν μόνον αύτό. Υπολόγισε τήν τιμή τοΰ άριθμοΰ Avogadro\ πού είναι ό άριθμός τών μορίων όποιουδήποτε άερίου μέσα σ’ Εναν όρισμένο δγκο γιά είδικές συνθήκες.

Βέβαια ό Einstein δέν ήταν ό πρώτος πού ύπολόγισε τήν τιμή τής θεμελιακής αύτής σταθερός. Υπήρχαν ήδη άλλες Εκτιμήσεις μέ διάφορες ίδιοφυεϊς μεθόδους στηριγμένες π.χ. στίς Ιδιότητες τών άε- ρίων, άλλά δέν ύπήρχε καμιά μέχρι τότε βασισμένη στίς Ιδιότητες τών διαλυμάτων.

Ό άριθμός Avogadro είναι πολύ σημαντικός. Ά ν γνωρίζουμε τήν τιμή του μπορούμε νά βρούμε διάφορα σπουδαία άποτελέσμα- τα, δπως π.χ. τή μάζα τοΰ άτόμου ένός στοιχείου. Ποιός ήταν λοιπόν ό πρώτος πού βρήκε μιά άξιόπιστη τιμή γι’ αύτόν τόν άριθμό- κλειδί; ΤΗταν ό Planck. Καί μάλιστα τή βρήκε σέ μιά άπίθανη μεριά: στίς μετρήσεις άκτινοβολίας τοΰ μαύρου σώματος. Πράγματι στό άρθρο του μέ τήν κβαντική ύπόθεση στά 1900 ύπολόγιζε τόν άριθ-

I. Περίπου 6 x 10" μόρια μέοα σέ μάζα Γση μέ τό μοριακό βάρος τού άερίου. Ό πρώην δικηγόρος Avogadro διατύπωσε τήν ύπόθεσή του στά 1811, δτι δλα τά αέρια Εχουν τόν Ιδιο άριθμό μορίων στή μονάδα δγκου, στηριγμένος στά πειράματα του Gay-Lussac στά 1802 πού Εδειχναν δτι ό δγκος όποιουδήποτε άερίου θερμαινόμενος διαστελλόταν τό Ιδιο.

76

Η ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

μό Avogadro, Ενα κατόρθωμα πού κι οί δυό, Planck κι Einstein, θεωρούσαν σπουδαίο.

Άλλά πώς ήταν δυνατό νά βρεθεί ό άριμός Avogadro άπό τήν άκτινοβολία τοΰ μαύρου σώματος; Τά δυό αύτά θέματα Εμοιαζαν τελείως άσύνδετα.

Είναι στ’ άλήθεια δύσκολο νά νοιώσουμε πόσο πλατιές άλλά καί πόσο άλληλένδετες είναι οΐ άρχές πού πάνω τους χτίζουν οΐ φυσικοί. Ά ς πάρουμε π.χ. τόν πιθανοκρατικό τύπο τοΰ Boltzmann γιά τήν Εντροπία. Ά ν καί βασισμένος στήν κινητική θεωρία τών άερίων περιείχε Εναν άριθμό-κλειδί, τή σταθερά τών άερίων, πού έμφανιζόν- ταν δμως έπίσης κι δταν ύπολόγιζε κανείς πιθανοκρατικά τήν Εντροπία άλλων σωμάτων Εκτός άπό τά άέρια.

Άλλά θά πρέπει ν’ άρκεστοΰμε στήν παραπάνω Ενημερωτική παρατήρηση, άν θέλουμε ν’ άκολουθήσουμε τό ρυθμό τών άνακαλύ- ψεων τοΰ Einstein. Σ’ Ενα μόλις μήνα μετά τό άρθρο μέ τό ζαχαρωμένο νερό Εστειλε στό Annalen der Physik τό τρίτο άπό τά τέσσερα άρθρα πού είχε άναφέρει στόν Habicht. Είναι κι αύτό δίκαια διάσημο.

Ή άδερφή τού Einstein, ή Maja, γράφοντας γιά τά περασμένα άναφέρει τήν εύχαρίστηση τοΰ νεαρού Eistein νά καπνίζει μιά πολύ μακριά πίπα πού τοΰ είχε κάνει δώρο ό πατέρας τους. Στίς άναμνή- σεις της γράφει δτι «τοΰ άρεσε νά παρατηρεί τά δμορφα σχήματα άπό τά σύννεφα τοΰ καπνού καί νά προσέχει τίς κινήσεις τών μορίων τού καπνοΰ καί τίς σχέσεις άνάμεσά τους».

Ά πό κεΐ Γσως νά έμπνεύστηκε ό Eistein τό τρίτο του άρθρο. Ά ς δούμε δπως καί πρίν τίς γενικές γραμμές τής σκέψης του καί τήν Εκπληκτικά άποφασιστική λύση του. Καί πάλι χρησιμοποίησε τήν ιδέα τών μικρών σκληρών σφαιρών στό ύγρό, άλλά τώρα Εδωσε στό ύγρό μιά μοριακή δομή καί οί σφαίρες ήσαν σχετικά πολύ μεγάλες, παριστάνοντας τά μικροσωμάτια τοΰ καπνοΰ ή άλλους τέτοιους κόκκους όρατούς μέ τό μικροσκόπιο. Σύμφωνα μέ τή θεωρία δτι έσωτερική θερμότητα είναι κινητική Ενέργεια, τά μόρια τοΰ ύγροΰ θά πρέπει νά βρίσκονταν σέ κατάσταση σφοδρής άναταραχής καί συγκρούσεων. Σέ προηγούμενες Ερευνές του ό Einstein είχε ξανα-

77


βρει ένα άποτέλεσμα τοΰ Boltzmann: σ’ Ενα τέτοιο ρευστό ή Ενέργεια μοιράζεται, κατά μέσον δρο, Εξίσου άνάμεσα στά μόριά του.

Άλλά γιατί νά περιοριστούμε σέ μόρια; Ό Einstein λοιπόν είδε δτι Γσο μοίρασμα αύτής της ένέργειας θά γινόταν κι άν άντί γιά μόρια είχαμε τούς κόκκους καπνοΰ. Βέβαια θά ύπήρχε κάποια διαφορά. Ό λοι καταλαβαίνουμε π.χ. δτι μιά μπάλα μπιλιάρδου μπορεΐ νά κινείται πολύ άργότερα άπό Ενα μπαλάκι πίγκ - πόγκ άλλά παρόλ’ αύτά νά Εχει τήν Γδια Ενέργεια. Έτσι καί οί κόκκοι θά είχαν πάρα πολύ μικρότερες ταχύτητες άπ’ δτι τά μόρια τού ύγρού. Στήν πραγματικότητα ή ταχύτητα Ενός κόκκου είναι περίπου σάν τήν ταχύτητα τής άκρης τού μολυβιού μου τώρα πού γράφω, άλλά ή κίνησή του δέν είναι καθόλου άπλή. Ά ς φανταστούμε Εναν άκίνητο κόκκο πού γροθοκοπιέται άπό τά μόρια γύρω του. Επειδή τά χτυπήματα άπό τίς άντίθε^ες μεριές θά εϊναι κατά μέσον δρο Γσα, θά περιμέναμε ό κόκκος νά μείνει λίγο - πολύ άκίνητος. Άλλά συμπεραίνοντας Ετσι Εχουμε ξεχάσει τούς νόμους τών πιθανοτήτων! Ό Einstein άπόδειξε δτι οί στατιστικές διακυμάνσεις — δπως δταν ρίχνουμε ζάρια - θά προκαλοΰσαν διαταραχές άρκετά μεγάλες πού νά δώσουν στόν κόκκο μιά ζωηρή, τυχαία καί ζίγκ - ζάγκ κίνηση πού θά ήταν όρατή μέ μικροσκόπιο.

Μήν Εχοντας άριθμητικά δεδομένα ό Einstein δέν μπορούσε νά εϊναι σίγουρος δτι ή κίνηση πού πρόβλεψε ήταν ή λεγόμενη κίνηση Brown, πού εϊχε πρωτοπαρατηρηθεΐ άπό τό Σκώτο βοτανολόγο Robert Brown τό 1828. Όμως ό Einstein ήταν σίγουρος πώς άν ή μοριακή θεωρία τής Εσωτερικής θερμότητας ήταν σωστή, κάποια τέτοια κίνηση Επρεπε νά συμβαίνει. Δέν ήξερε τότε δτι στά 1888 ό Γάλλος φυσικός M. Gouy εϊχε ήδη άποδείξει δτι ή κίνηση Brown ήταν μιά μορφή θερμότητας. Στό Ιδιο μάλιστα συμπέρασμα, κι άνε- ξάρτητα άπό τόν Einstein, κατάληξε κι ό Πολωνός φυσικός Smo- luchowski τό 1906.

Ή γρήγορη ζίγκ - ζάγκ κίνηση τών κόκκων Εμπόδιζε τήν άπ’ εύθείας μέτρηση τής ταχύτητάς τους. Πώς λοιπόν ήταν δυνατό νά γίνει Ενας άκριβής πειραματικός Ελεγχος τής θεωρίας; Ό Einstein βρήκε μία νέα μέθοδο. Άπόδειξε δτι μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου τά τυχαία ζίγκ - ζάγκ θά προκαλοΰσαν όμαδικές μεταναστεύσεις τών

78

Η ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

κόκκων κι δτι αύτή ή μεταναστευτική διαδικασία ήταν ούσιαστικά μιά διαδικασία διάχυσης, σάν κι αύτή πού είχε μελετήσει στό διάλυμα τής ζάχαρης. Κάνοντας ύπολογισμούς καί μέ τούς δυό τρόπους— τυχαία ζίγκ - ζάγκ μετανάστευση καί διάχυση — καί συγκρίνον- τας τ’ άποτελέσματα βρήκε τόν τύπο πού ζητούσε. M’ αύτόν, ό ρυθμός τής μετανάστευσης, πού μπορούσε νά μετρηθεί, συνδεόταν μ’ άποτελέσματα πού άφοροΰσαν τούς ρυθμούς διάχυσης καί μέ τή θεωρία τών άερίων.

Ά λλ’ άρκετά μ’ αύτές τίς λεπτομέρειες. Ά ς Ερθουμε στό στόχο του. Ά ν ή θεωρία του ήταν σωστή, ή ταραγμένη κίνηση τών κόκκων σήμαινε θερμότητα, κι Ετσι οί κόκκοι θά ύπάκουαν στούς θερ- μοδυναμικούς νόμους πού καθορίζουν τίς χαοτικές κινήσεις τών μορίων: οί κόκκοι στήν πραγματικότητα θά Επιδείκνυαν τή μοριακή θεωρία θερμότητας σέ μιά τέτοια κλίμακα πού θά Εκανε κυριολεκτικά όρατή αύτήν τήν Ιδια τή μοριακή ύπόθεση. Τά πειράματα πού άκολούθησαν δχι μόνον Επιβεβαίωσαν τήν Εξίσωση τού Einstein άλλά κι Εδειξαν δτι μιά ποσότητα καθοριστική γιά τήν κίνηση Brown είχε τήν Ιδια άριθμητική τιμή μέ τήν άντίστοιχη πού Εμφανιζόταν στή μοριακή θεωρία τών άερίων.

Αύτό ήταν κάτι πολύ σημαντικό. Ά ς μάς Εξηγήσει ό Einstein τό γιατί. Στίς «ΑύτοβιογραφικΕς Σημειώσεις» του μάς λέει:

Ό κύριος σκοπός μου ήταν ν’ άνακαλύψω γεγονότα πού θά μαρτυρούσαν άδιάψευστα τήν ύπαρξη άτόμων κάποιου όρισμένου μεγέθους... Ή πειραματική Επαλήθευση τοΰ στατιστικού νόμου της κίνησης Brown σέ συνδυασμό μέ τόν άκριβή προσδιορισμό τοΰ μεγέθους τοΰ μορίου πού πέτυχε 6 Planck άπό τό νόμο τής άκτινοβολίας, Επεισαν τούς σκεπτικιστές. πού ήσαν πάρα πολλοί έκείνο τόν καιρό (π.χ. Mach.Ostwald), γιά τήν πραγματική ύπαρξη τών άτόμων.

Αύτός λοιπόν ήταν ό άπώτερος στόχος του. Κι Εδώ, μέ τό άτομο Επιτέλους πλήρως άποδεκτό, άς κλείσουμε τό κεφάλαιο αύτό.

Ά λλ’ άς κάνουμε Ενα ύστερόγραφο. Ό Ernst Mach, τόν όποιον ό Einstein άνάφερε παρενθετικά, ήταν Ενας Αύστριακός φυσικός τοΰ όποιου οί διεισδυτικές σκέψεις — σ’ άλλα τουλάχιστο ζητήματα — έπηρέασαν βαθειά τόν Einstein . 'Οσο γιά τόν άλλο Εξοχο σκεπτικι

79


στή Wilhelm Ostwald τόν Εχουμε κιόλας συναντήσει. Είναι 6 Γερμανός φυσικοχημικός στόν όποιον ό Einstein καί ό πατέρας του μάταια είχαν γράφει τό 1901. Είναι εύχάριστο νά Αναφέρουμε δτι τελικά ό Ostwald κι ό Einstein Εγιναν καλοί φίλοι, πού ό καθένας Ετρεφε γιά τόν άλλο βαθειά Εκτίμηση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Καλύτεροι Καιροί1« Γιά τήν Ήλεκτροδνναμική τών Κινούμενων Σωμάτων». Ή Επι

κεφαλίδα αύτή είναι διάσημη στά χρονικά τής Επιστήμης. Αύτός είναι ό τίτλος τοΰ τελευταίου άπό τά τέσσερα άρθρα πού άνάφερε ό Einstein στό γράμμα του στόν Habicht (σ. 59) — καί μ’ αύτό ΕπιτΕ- λους φτάνουμε στή σχετικότητα. Στό γράμμα του ό Einstein Ελεγε δτι τό άρθρο ήταν άκόμη σέ προσχέδιο. 'Ας μήν τόν μεμφθοΰμε γι’ αύτό! Στήν πραγματικότητα ρύθμιζε τήν άποστολή τών άρθρων του γιά νά μή συμπέσουν! Τό άρθρο Εφτασε στό Annalen der Physik τίς 30 ’Ιουνίου 1905, μόνο δεκαπέντε βδομάδες μετά τό «πολύ Επαναστατικό» άρθρο γιά τά φωτεινά κβάντα- καί στό Ενδιάμεσο ό Einstein είχε συμπληρώσει τή διδακτορική του θέση καθώς καί τό άρθρο γιά τήν κίνηση Brown - κι δλα αύτά ένώ δούλευε μέ πλήρες ωράριο στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών. Καθόλου περίεργο πού Ενοιωσε Εξαντλημένος δταν τελείωσε τό άρθρο τής σχετικότητας.

Ποϋ είμαι; Πώς κινούμαι; Τέτοιες Ερωτήσεις βρίσκονται στίς ρίζες τής θεωρίας σχετικότητας κρύβοντας μέσα τους πολλές έκπλή-

I. Μεταφράζοντας ϊτσι τό Beller Times χάνουμε τό λογοπαίγνιο τοϋ HofTmann: ή Ειδική Σχετικότητα πού άναπτύσσεται στό κεφάλαιο αύτό δέν δρισε μόνο καλύτερα τό Χρόνο γιά τή φυσική άλλά χάρισε καί καλύτερα χρόνια στόν Einstein!

6 81

ΑΪΝΣΤΑΪΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ

ξεις. Φανταστείτε τήν ταραχή πού θά προκαλοΰσαν αύτές οΐ έρωτή- σεις σ’ Εναν πρωτόγονο άνθρωπο, άκόμη καί στά όνειρά του: έφιάλ- τες πώς είναι χαμένος στή ζούγκλα προσπαθώντας νά ξεφύγει άπό άόρατους κινδύνους· κι ή άνακούφιση ξυπνώντας νά βρίσκει τόν έαυτό του πάλι άσφαλή στή σπηλιά του — «σπίτι μου καί άκίνητος», άπαντώντας Ετσι ύποσυνείδητα στίς è ρωτήσεις αύτές.

Άλλά ή άπάντησή του ήταν πολύ εύκολη ! Ά ς δούμε πιό πολιτισμένους άνθρώπους — άς πούμε καλόγερους άσφαλεΐς στό μοναστήρι τους, πού πίστευαν σέ μιά άκίνητη γή πού γύρω της στρέφονταν δλα τά ύλικά καί άυλα σώματα. Κι αύτοί γιά πολύ καιρό είχαν εύκολες άπαντήσεις. ΤΗρθε δμως ό Copernicus, καί μετά ό Kepler κι ό Galileo, κηρύσσοντας τήν αίρεση μιας κινούμενης γης, καί οΐ καλόγεροι τρομαγμένοι άρχισαν τούς άφορισμούς. Μιά κινούμενη γη έκθρόνιζε τόν άνθρωπο άπό τήν κεντρική θέση πού είχε στό Ιδεολογικό τους σύστημα. Όμως ή αίρεση προχωρούσε. Καί μέ τή μητέρα γή σάν έναν ταξιδιάρικο κόκκο χαμένο στά δρια ένός άπέραντου σύμπαντος, πού νά ήταν τό μοναστήρι; Καί πού ή σπηλιά; Καί πώς τάχα κινιούνταν;

Ό άνθρωπος γιά καιρό πίστευε, μαζί μέ τόν Πλάτωνα καί τόν Αριστοτέλη, πώς οΐ ούρανοί κυβερνιούνται μέ νόμους τελείως διαφορετικούς άπ’ δ,τι ή γή - καί τό πράγμα φαινόταν λογικό, άφού τό φεγγάρι γυρίζει σέ κύκλους ένώ τό μήλο πέφτει.

Άλλά τό 1687 ό Νεύτων συμπλήρωσε τό Principia, τό μεγαλύτερο έπιστημονικό Εργο δλων τών έποχών. Σ’ αύτό Ενωσε ούρανό καί γή σέ μιά μεγαλόπρεπη σύνθεση: φεγγάρι καί μήλο καί κάθε άν- τικείμενο στό ύλικό σύμπαν ύπάκουαν στούς Ιδιους άπλούς νόμους, κινούμενα άναγκαστικά στά προκαθορισμένα τους μονοπάτια σά μέρη μιας τεράστιας μηχανής.

Οί νόμοι τοΰ Νεύτωνος ήσαν σύντομοι κι έκπληκτικά λίγοι: τρεις νόμοι τής κίνησης κι Ενας νόμος δράσης άπό άπόσταση, ό νόμος βαρύτητας. Διατυπώνοντάς τους ό Νεύτων Επρεπε νά μιλήσει γιά άκινησία καί κίνηση. Άλλά άκινησία καί κίνηση σχετικά μέ τί; Ασφαλώς δχι ώς πρός μιά άεικίνητη γή. Ό Νεύτων δημιουργούσε κοσμικούς κι δχι γήινους νόμους καί ή μεγαλοφυΐα του είχε άντιλη-

82

PHILOSOPHIZEN A T U R A L I S

P R I N C I P I AMATHEMATICA

Attore 7 S. NEWTON, Trim. CA Cmtét. &t. Madden Praicflbrc L ä u fig 8c Societari» Regala Sodali.

I M P R I M A T U R . ·S. P E P V S, Rjg. Sk. F R Æ S E S ,

J M {. «696.

L O N D I M ,

JdKi Stàttéit Κ ιώ ac Ττρβ Strutti. Proiht apodphra BUfapobfc' 4i*MDCLXXXVIL

Τό εξώφυλλο τών Principia τού Νευτωνα

Ltóv τρίτο τόμο του ό Νεύτων όροθετεί τέσσερις κανόνες τής έπιστημονικής σκέψης. Ό πρώτος λέει: «Δέν πρέπει νά δεχόμαστε άλλες αίζίες τών φυσικών πραγμάτων εκτός απ' αιίτές πού είναι κα ί άληΟεΐς καί αρκετές νά τά εξηγήσουν». Σ' αύτό προσθέτει τό έπόμενο σχόλιο: ·Μέ. τό ίδιο πνεύμα οί φιλ.όοοφοι λένε πώς ή Φύση δέν κάνει τίποτα μάταια, καί τόσο πιό μάταιο είναι κάτι δσο λιγότε- ρ<> εξυπηρετεί- γιατί ή Φύση αγαπά τήν άπλότητα καί δέν συμπαθεί τήν πομπή


φτεΐ πώς οί νόμοι τοΰ κόσμου πρέπει καί νά δοθούν σ’ ένα κοσμικό περίβλημα.

Έτσι στό «σχετικά μέ τί;» ύπόθεσε έναν Απεριόριστο, χωρίς χαρακτηριστικά, άπόλυτο χώρο, πού τόν θεώρησε άκίνητο (καί πού άργότερα είπε δτι Αντιστοιχεί στή πανταχού παρουσία τού Θεού). Είσήγαγε έπίσης τήν έννοια ένός άηόλυτου χρόνου, πού ρέει όμοιό- μορφα (καί πού άργότερα είπε δτι άντιστοιχεΐ στήν αίωνιότητα τού Θεού). Μέ τόν άκίνητο άπόλυτο χώρο μπορούσε πιά νά μιλά σέ κοσμική κλίμακα γιά άπόλυτη ήρεμία καί άπόλυτη κίνηση. Μέ άδιατά- ραχο άπόλυτο χρόνο μπορούσε νά μιλά γιά όμοιόμορφη ή δχι κίνηση. Καί μέ τά δυό μπορούσε ν’ Αντιμετωπίσει τίς κοσμικές Ερωτήσεις: Πού είμαι; Πώς κινούμαι;

Ά ν σταματήσουμε νά σκεφτούμε, μπορούμε εύκολα νά δούμε δ- τι ύπάρχει κάποιος παραλογισμός σ’ δλα αύτά! Πώς μπορεϊ ένας άπόλυτος χώρος χωρίς χαρακτηριστικά νά χρησιμεύσει σάν άφετη- ρία τού καθορισμού τής θέσης καί τής κίνησης; Καί μήπως τάχα ένα ρολόι, όσοδήποτε Ελαττωματικό, δέν κρατά άκριβώς τό ρυθμό μέ τόν Εαυτό του; Μ’ άλλα λόγια, θΕλοντας καί μή ό άπόλυτος χρόνος ΘΑ είναι όμοιόμορφος Αφού δΕν έχουμε τίποτε άλλο γιά νά τόν συγκρίνουμε!

Τί νά κάνουμε! Τά θεμέλια τής Επιστήμης είναι πάντοτε σέ βάλτο. Ό Νεύτων δέν ήταν Αφελής. Ήξερε πολύ καλά τί Εκανε. Έπρε- πε νά ξεκινήσει άπό κάπου καί ή είσαγωγή τοΰ άπόλυτου χώρου καί χρόνου ήταν πράξη μιάς τέλειας μεγαλοφυΤας. 01 ίδέες του βΕβαια χτυπήθηκαν άμέσως άπό τέτοιους άντίπαλους σάν τόν ’Ιρλανδό φιλόσοφο καί Επίσκοπο George Berkeley κι άπό τόν Γερμανό φιλόσοφο, μαθηματικό καί διπλωμάτη Gottfried Leibniz. Τίποτα δμως δΕν πετυχαίνει δσο ή Επιτυχία! Γρήγορα οί άρχικές άντιρρήσεις ξεχά- στηκαν κι ό άπόλυτος χώρος καί χρόνο Επέζησαν καί βαθμιαία έγι- ναν ένα έπιστημονικό δόγμα. Στό 19ο αιώνα, διακόσια χρόνια μετά τήν είσαγωγή τους, δέχτηκαν καί πάλι κριτική άπό τόν Ernst Mach άλλά χωρίς νά κλονιστούν. Στ’ άλήθεια ό Newton ήταν ό πρωτομάστορας πού τό σύστημα τής μηχανικής πού έχτισε Εμελλε νά διαρκέσει!

84

ΚΑΛΥΤΕΡΟΙ ΚΑΙΡΟΙ

Πρίν προχωρήσουμε άς συμφωνήσουμε δτι στή συνέχεια, μιλώντας γιά «όμοιόμορφη» κίνηση θά έννόοΰμε τήν όμοιόμορφη πάνω σ’ εύθεία γραμμή, δηλαδή χωρίς περιστροφή.

Ά πό τά πολλά πορίσματα πού ό Νεύτων έβγαλε άπό τούς νόμους του, άς δούμε τό πέμπτο δπως έμφανίζεται στό Principia:

Ο ί κινήσεις τών σωμάτων πού περικλείονται μέσα σέ Sva δχημα είναι μεταξύ τους ο ί Ιδιες είτε τό δχημα ήρεμεΐείτε είναι σέ όμοιόμορ- φο κίνηση.

Αύτό πού λέει — καί συμφωνεί μέ τήν πείρα μας — είναι πώς μέσα σ’ Iva δχημα κινούμενο όμοιόμορφα δέν ύπάρχει καμιά έπίδρα- ση τής κίνησης αύτής.

Έχετε μήπως τήν άντίρρηση δτι σ’ Ενα άνοιχτό δχημα τά τοπία πού περνούν κι ό άέρας πού σφυρίζει άποκαλύπτουν τήν κίνηση Εστω κι άν είναι όμοιόμορφη; θά σάς ήσυχάσουμε λέγοντας πώς τό δχημα πρέπει νά είναι χωρίς παράθυρα καί άεροστεγές. Άλλά γιατί ν’ άδικοϋμε τόν Νεύτωνα; Τά τοπία πού περνούν κι ό άέρας πού σφυρίζει μάς δείχνουν μόνο δτι κινούμεθα ώς πρός αύτά. '0 Νεύτων δμως μιλούσε κοσμικά, γιά άπόλοτη ήρεμία καί άπόλυτη όμοιόμορφη κίνηση σχετικά μέ τόν άπόλυτο χώρο πού στερείται χαρακτηριστικών. Ά ς φανταστούμε λοιπόν τούς έαυτούς μας μέσα σ’ Ενα διαστημόπλοιο πού βρίσκεται σέ άπόλυτη όμοιόμορφη κίνηση, κάπου μέσα στόν άπόλυτο χώρο. Τό πρόβλημά μας είναι ν’ άπαντή- σουμε μέ άπόλυτο τρόπο στήν Ερώτηση: Πώς κινούμεθα;

Ή πρώτη μας σκέψη είναι νά βάλουμε όρόσημα δπως τό φεγγάρι, τό Δία καί τ’ άστέρια. Άλλά σέ τί θά μάς χρησίμευαν; Σάν τόν άέρα πού σφυρίζει καί τά τοπία πού διαβαίνουν στή γη, μπορούν νά μάς πούν μόνο γιά σχετικές κινήσεις. Ή έπόμενή μας σκέψη είναι νά κάνουμε μέσα στό διαστημόπλοιο κάποιο μηχανικό πείραμα μέ τό όποιο ν’ άνιχνεύσουμε τήν άπόλυτη όμοιόμορφη κίνησή του. Άλλά τώρα τό περιεχόμενο τοΰ πέμπτου πορίσματος τοΰ Νεύτω- νος άρχίζει νά μάς φωτίζει. Μάς λέει δτι χάνουμε τήν ώρα μας γιατί τέτοιο μηχανικό πείραμα δέν ύπάρχει! Ά ς προσέξουμε δμως, δτι άν κοιτούσαμε γιά άπόκλιση άπό τήν άπόλυτη όμοιόμορφη κίνηση θά ήταν εύκολο νά τήν έντοπίσουμε· αύτή πού δέν μπορεϊ ν’ άνιχνευτεϊ είναι ή όμοιόμορφη άπόλυτη κίνηση.

85


Έτσι δμως στή Νευτώνεια θεωρία, οί άρχές της καί ή πράξη δέν ταιριάζουν καί τόσο καλά: δπως είδαμε στήν πράξη δέν μπορούμε νά βεβαιώσουμε ούτε τήν άπόλυτη ήρεμία ούτε τήν άπόλυτη όμοιό- μορφη κίνηση, ένώ άπό τήν άλλη πλευρά οί Νευτώνιοι νόμοι προϋποθέτουν Εναν άπόλυτο χώρο καί χρόνο. Ά λλ’ άς προχωρήσουμε. χωρίς νά σταθούμε νά δούμε πώς ό Νεύτων πηγαίνοντας Εξω άπό τούς νόμους του προσπάθησε νά ξεπεράσει αύτή τή δυσκολία2.

"Οταν ό Young καί ό Fresnel άνάτρεψαν τή σωματιακή θεωρία τού φωτός τού Νεύτωνα ή παραπάνω δυσάρεστη κατάσταση άλλαξε. Γιατί άφού τό φώς διαδίδεται σάν κύμα, δλο τό όρατό σύμπαν θά Επρεπε νά ήταν γεμάτο μέ κάτι — άς τό πούμε αιθέρα — πού νά μεταφέρει τά κύματα. Όπως δμως παρατήρησε ό Young τά δπτικά πειράματα Εδειχναν πώς αύτός ό αΙθέρας θά Επρεπε νά περνά Ελεύθερα μέσα άπό τήν ύλη καί Επομένως, Εκτός άπό τά φωτεινά κύματα πού τόν αύλάκωναν, θά μπορούσε νά θεωρηθεί δτι είναι a i άπόλυτη ήρεμία. Έτσι, παρά τό πέμπτο πόρισμα τού Νεύτωνα — πού διατηρούσε τήν Εφαρμογή του γιά μηχανικά πειράματα — τά όπτικά πειράματα θά μπορούσαν ν’ άνιχνεύσουν τήν όμοιόμορφη κίνηση Ενός όχήματος μέσα στόν αιθέρα, καί ή κίνηση αύτή θά μπορούσε νά θεωρηθεί σάν άπόλυτη.

Τό σημείο αύτό δέν ξέφυγε άπό τούς πειραματιστές. Άπό τό 1818 κιόλας Εκαναν εύφυή όπτικά πειράματα γιά νά μετρήσουν τήν άπόλυτη κίνηση τής γής — τήν κίνησή της σχετικά μέ τό γαλήνιο αίθέρα. Τ’ άποτελέσματα δμως δέν ήσαν αύτά πού περίμεναν. Αύτά τά πρώιμα πειράματα δέν Εδειξαν κανένα Γχνος μιας τέτοιας κίνησης· κανένα σημάδι γιά Εναν «αίθερικό άνεμο».

2. Ό Νεύτων στήριξε τήν ΰπαρξη τοΰ άπόλυτου χώρου μέ τό περίφημο πείραμα τοΰ κάδου: σ' Ενα δοχείο μέ νερό, πού στριφογυρίζει κρεμασμένο άπό ένα στριμμένο σκοινί, τό νερό στήν άρχή - δσο ή τριβή στό τοίχωμα δέν τό έχει παρασύρει - Εχει έπιφάνεια Επίπεδη. Ενώ σέ λίγο δταν άποκτήσει κι αύτό περιστροφική κίνηση άνεβαίνει πρός τό χείλος τού δοχείου. Έτσι, κατά τόν Νεύτωνα. ξεχωρίζει ή σχετική περιστροφή τού νερού ώς πρός τό δοχείο στήν άρχή, άπό τήν άπόλυτη περιστροφή τοΰ νερού μετά, δείχνοντας Ετσι τήν ύπαρξη Ενός άπόλυτου χώρου.

86


Ό Fresnel έξήγησε τ’ άρνητικά αύτά άποτελέσματα μέ μιά Ιδιοφυή ύπόθεση. Είπε πώς άν καί ό αιθέρας περνά έλεύθερα μέσα άπό τήν ύλη. Ενα μέρος του πάντα παγιδεύεται μέσα στήν ύλη. Δυστυχώς δμως ή ύπόθεσή του αύτή περιείχε μιά άντίφαση: κάθε διαφορετικό χρώμα φωτός θ’ άπαιτούσε ένα διαφορετικό ποσό παγιδευμέ- νου αίθέρα, πράγμα πού φαίνεται παράλογο. Παρόλ’ αύτά ή δύναμη τής ύπόθεσης τού Fresnel δέν μειώνεται. ’Αντίθετα παίρνει μεγαλύτερη άξία, δπως φάνηκε πολύ άργότερα, γιατί δείχνει τόν Fresnel νά ψάχνει ένστικτωδώς καί στά τυφλά γιά κάτι πού άνήκει στή θεωρία τής σχετικότητας3 καί τελ£ίως ξένο πρός τή Νευτώνεια εΙκόνα.

Ά ς παρουσιάσουμε τώρα τόν διάσημο 'Ολλανδό θεωρητικό Η. A. Lorentz, πού κέρδισε τό βραβείο Νόμπελ τό 1902. Πρός τά τέλη τοΰ 19ου αίώνα Εκανε μιά σπουδαία βελτίωση τής ήλεκτρομαγνητι- κής θεωρίας τού Maxwell μέσα άπό τήν όποία έβγαλε τόν τύπο τοΰ Fresnel — χωρίς τήν ύπόθεσή του4, καί μέ τόν αίθέρα άπολύτως άκί- νητο, έκτός άπό τά φωτεινά κύματα πού τόν διέτρεχαν.

Ό λα τώρα θά ήσαν μιά χαρά άν ό Maxwell τόν τελευταίο χρόνο τής ζωής του δέν είχε προτείνει άλλη μιά νέα όπτική μέθοδο προσδιορισμού τής κίνησης τής γης μέσα στόν αίθέρα. Ή μέθοδος αύτή άπαιτούσε τέτοια έξαιρετική εύαισθησία πού ό Ιδιος ό Maxwell

3. Ό Hoffmann ύπονοεί δτι ή ύπόθεση του παγιδευμένου αίθέρα όδηγεΐ στήν άμε- ταβλητότητα τής ταχύτητας του φωτός ώς πρός δλα τά συστήματα άναφοράς. Ή ύπόθεση Fresnel έμφανίζεται σέ διάφορες παραλλαγές μέχρι τόν ίρχομό τής θεωρίας σχετικότητας. Έτσι, τήν όλική παγίδευση τοΰ αίθέρα τή βρίσκουμε στό αποκορύφωμα τής θεωρίας του αίθέρα σάν έλαστικοΰ σώματος άπό τόν Stokes, κι άργότερα στή θεωρία του Hertz του αίθέρα σάν μέσο ήλεκτρομαγνητικών κυ- μάνσεων. Καί στις δυό αύτές θεωρίες έξηγεΐται βέβαια τό άποτέλεσμα τοΰ πειράματος Michclson. δχι δμως κι Ενα πλήθος άλλων ήλεκτρομαγνητικών φαινομένων.

4. Ό διάσημος αύτός τύπος φ = ( 1 -----j ) . u δίνει τήν έπίδραση τής ταχύτητας uένός κινούμενου διαφανούς σώματος, πχ. νεροΰ, μέ δείκτη διάθλασης η, στή ταχύτητα μιας φωτεινής άκτίνας πού τό διασχίζει. Ό Fresnel έξηγοΰσε μαθηματικά τόν άκριβή αύτό τύπο μέ τήν ύπόθεση τής συμπύκνωσης τοΰ αίθέρα μέσα στό νερό. (“Ας μήν παραξενευόμαστε πού μιά λαθεμένη φυσική ύπόθεση μπορεΐ νά έξηγεί άποτελέσματα!) Ό ίδιοφυής Fresnel είχε μιά Ιδιαίτερη Ικανότητα, Ισιος λόγω τών σπουδών του (Πολιτικού Μηχανικοϋ), στό χειρισμό τοΰ άπίθα- νου αύτοΰ έλαστικοΰ σώματος πού ήταν ό αίθέρας.

87


ήταν βέβαιος πώς δέν μπορούσε νά έφαρμοστεΐ. Θεωρητικά πάντως άνάτρεπε τόν τύπο τού Fresnel, πού γιά νά ισχύει Επρεπε δλες οί λι- γότερο εύαίσθητες5 μέθοδοι μέτρησης νά μή δείχνουν τήν κίνησητής γής·

Ά λλ’ ό Maxwell άποδείχτηκε Απαισιόδοξος. Δέν είχε προβλέψει τήν πειραματική ίδιοφυΐα τού Γερμανο-Άμερικανού φυσικού Albert Michelson, πού θά Επαιρνε τό Νόμπελστά 1907. Σέ μιά πρώτη προσπάθεια τό 1881, κάνοντας Εξοχη χρήση τών κροσσών συμβολής, άπόδειξε δτι τό πείραμα ήταν κατ’ άρχή Εφικτό. Καί στά 1887 μέ συνεργάτη τό χημικό E. Morley τό Εκτέλεσε ξεπερνώντας άκόμα καί τήν προβλεπόμενη άκρίβεια!

Τό πείραμα Michelson - Morley είναι πάρα πολύ γνωστό γιά νά χρειάζεται λεπτομερή περιγραφή Εδώ. Ζητούσε τήν Επίδραση τής κίνησης τής γης πάνω στήν ταχύτητα τοΰ φωτός, δπως αύτή μετριέται στή γή. Ά ν ή γή πράγματι κινιόταν μέσα στόν άκίνητο αιθέρα, Ενα είδος αίθερικοΰ άνέμου θά «φύσαγε» μέσα στό Εργαστήριο. Στείλτε λοιπόν φώς, κατά τή διεύθυνση τοΰ «άνέμου», σ’ Εναν καθρέφτη κι άφήστε το νά γυρίσει. Ό ύπολογισμός6 δείχνει δτι τό φώς θά χρειαστεί γιά τό ταξίδι αύτό λίγο περισσότερο χρόνο άπ’ δτ,ι άν τό στέλναμε κάθετα στή διεύθυνση τοΰ αίθερικοΰ άνέμου. Μετρώντας τή διαφορά χρόνου άνάμεσα στίς δυό αύτές πήγαινε - Ελα διαδρομές, μπορεΐ κανείς νά ύπολογίσει τήν ταχύτητα τοΰ αίθε- ρικοΰ άνέμου, δηλαδή τήν ταχύτητα τής γής μέσα στόν αίθέρα. Ή συσκευή είχε περίσσια άκρίβεια γιά τό σκοπό αύτό, άλλά πρός άπο- γσήτευση τού Michelson δέν βρέθηκε καμιά τέτοια χρονική διαφορά. Έτσι λοιπόν θεώρησε τό πείραμά του σάν άποτυχία, κι Ετσι μιλούσε γι’ αύτό μέχρι τά 1902.

Ά πό τή σκοπιά λοιπόν νά μετρήσει τήν άπόλυτη κίνηση τής γής, τό πείραμα ήταν πράγματι μιά άποτυχία. Άλλά σ’ αύτήν τήν

5. Στη θεωρία τού Fresnel τά όπτικά πειράματα θά Εδειχναν τήν κίνηση τής γής μέσα στόν αίθέρα άρκεΐ νά είχαν άκρίβεια τής τάξης u7cJ καί άνω (u ή ταχύτητα τής γής).

6. Είναι ό Ιδιος άπλός ύπολογισμός πού δείχνει δτι Ενας κολυμβητής θά χρειαστεί περισσότερο χρόνο νά κολυμπήσει πήγαινε - ϊλα μιά άπόσιαση κατά μήκος ένός ποταμιού, παρά τήν Ιδια άπόσταση πήγαινε - Ελα κάθετα στό ποτάμι.


άποτυχία του κρυβόταν κι ό θρίαμβός του! Τό άρνητικό άποτέλε- σμα τοΰ πειράματος Michelson - Morley ήταν πονοκέφαλος γιά τούς λίγους άνθρώπους πού ήσαν σέ θέση νά καταλάβουν τίς συνέ- πειές του. Ό Michelson έδωσε τήν έξήγηση7 δτι τό μηδενικό άποτέ- λεσμα σήμαινε πώς ή γη παρασύρει μαζί της τόν αίθέρα πού άμεσα τήν περιβάλλει. 'Υπήρχαν δμως τέτοιοι συντριπτικοί πειραματικοί* καί θεωρητικοί λόγοι έναντίον τής ύπόθεσης αύτής, πού τό πρόβλημα παράμενε άκέραιο μπρός στούς θεωρητικούς: ό αίθερικός άνεμος επρεπε νά ύπάρχει· γιατί λοιπόν δέν φανερωνόταν;

Ό Ιρλανδός φυσικός G.F. FitzGerald, κι άργότερα ό Lorentz άνεξάρτητα, Εδωσαν μιά έξήγηση : τά άντικείμενα συστέλλονται κατά τή διεύθυνση τής κίνησής τους μέσα στόν αίθέρα, τό δέ μέγεθος τής συστολής είναι τέτοιο πού έκμηδενίζει τό άποτέλεσμα τοΰ αίθε- ρικοΰ άνεμου στό πείραμα Michelson - Morley. 'Οσο μεγαλύτερη είναι ή ταχύτητα μέσα στόν αιθέρα, τόσο μεγαλύτερη είναι κι ή άπαιτούμενη συστολή. Γιά τήν ταχύτητα της γης γύρω στόν ήλιο, πού είναι περίου 30 χιλιόμετρα τό δευτερόλεπτο, τά μήκη πρέπει νά συστέλλονται περίπου μόνο κατά τό ένα έκατοντάκις Εκατομμυριοστό τους. Γιά τήν ταχύτητα δμως τοΰ φωτός, πού είναι περίπου300.000 χιλιόμετρα τό δευτερόλεπτο ή συστολή γίνεται έκατό τοΐς έκατό, δηλαδή τά μήκη έξαφανίζονται.

Ή ad hoc αύτή ύπόθεση τής συστολής δέν έγινε δεκτή μέ Ιδιαίτερο Ενθουσιασμό. Ό μέγας Γάλλος μαθηματικός, φυσικός, φιλόσοφος κι έκλαϊκευτής τής Επιστήμης Henri Poincaré δέν έβρισκε καθόλου ικανοποιητική τήν κατάσταση. Δέν συμφωνούσε σέ μιά προσέγγιση μέ μπαλώματα: πρώτα ό Fresnel μέ τόν παγιδευμένο αίθέρα του γιά νά έξηγήσει τό μηδενικό άποτέλεσμα τών παλιών, πιό χον- τροκομένων πειραμάτων, καί τώρα οί FitzGerald καί Lorentz μέ τή συστολή τους γιά νά Εξηγήσουν τό μηδενικό άποτέλεσμα τών πιό λεπτών πειραμάτων. Κι άν τά πειράματα γίνονταν άκομα πιό άκρι- βή κι έφερναν νέα άπροσδόκητα άποτελέσματα; Θά σπεύδαμε πάλι

7. Μιά ύπόθεση συγγενή κατά βάθος μέ τήν ύπόθεση τού παγιδευμένου αίθέρα τού Fresnel.

■ II.χ. τό φαινόμενον τής άποπλάνηαης τοΰ φωτός άπό τά μακρινά άστέρια.


νά προσθέσουμε κι άλλες ύποθέσεις κομένες στά μέτρα τών πειραμάτων αύτών; Κεντρισμένος άπό τίς άντιρρήσεις καί τίς προτάσεις τοΰ Poincaré, ό Lorentz Ικανέ μιά συστηματική προσπάθεια νά συμφιλιώσει τίς έξισώσεις Maxwell μέ τό μηδενικό άποτέλεσμα τού πειράματος Michelson - Morley κι άλλων άνάλογων πειραμάτων πού Ε- γιναν ή θά μποροΰσαν νά γίνουν. Μετά άπό μεγάλη προσπάθεια Εμ- φάνισε στά 1904 τή μαθηματική λύση τού προβλήματος. Επειδή οί λεπτομέρειες δέν μάς άφορούν, άς άρκεστοΰμε στά παρακάτω, έστω καί θολά.8 Τό πρόβλημα ήταν νά διατηρήσει τή μορφή τών Εξισώ- σεων Maxwell δταν άλλάζουμε τό σύστημα άναφοράς πού ήρεμού- σε ώς πρός τόν αίθέρα, μέ Ενα άλλο κινούμενο όμοιόμορφα ώς πρός τό πρώτο. Γιά νά τό Επιτύχει ό Lorentz χρησιμοποίησε, μεταξύ άλλων, καί τήν ύπόθεσή του τής συστολής τών μηκών. Παρόλ’ αύτά δέν μπόρεσε .νά διατηρήσει τελείως τή μορφή τών έξισώσεων Maxwell· μιά μικρή διαφορά είχε εισχωρήσει.

Στά χρόνια αύτά ό Poincaré εϊχε κάνει πολλές βαθειές παρατηρήσεις. Έτσι στά 1895 — δταν περίπου δ δεκαεξάχρονος Einstein άναρωτιόταν πώς θά φαινόταν Ενα φωτεινό κύμα σέ κάποιον πού ταξίδευε μαζί του — ó Poincaré εϊχε γράψει Επιφυλακτικά, κι άπό τό 1899 μέ πιό σιγουριά, γιά δ,τι στά 1904 όνόμασε άρχή τής σχετικότητας. Ούσιαστικά Ελεγε δ,τι καί τό πέμπτο πόρισμα τού Νεύτωνος: δέν μπορούμε νά βεβαιώσουμε τήν άπόλυτη ήρεμία ή τήν όμοιό- μορφη κίνηση. Ό Poincaré δμως, σκεφτόμενος καί μέσα άπό τή θεωρία τού Maxwell, έπισήμανε μ’ Εκπληκτική προφητική άκρίβεια δτι Επρεπε νά γίνουν δραστικές άλλαγές στή Νευτώνια θεωρία. Πράγματι, σκόρπια μέσα στά γραπτά τού Poincaré βρίσκει κανείς Εκπληκτος άτόφιες Ιδέες καί άποτελέσματα τής θεωρίας σχετικότητας.

Τό ’Ιούνιο 1905 ό Poincaré, σχεδόν σύγχρονα μέ τόν Einstein, Εστειλε δυό άρθρα του σ’ Επιστημονικά περιοδικά, καί τά δυό μέ τόν τίτλο «Γιά τή Δυναμική τοΰ Ήλεκτρονίου», πού σχετίζονταν πολύ

8. Γιά μιά πολύ Ενδιαφέρουσα άνάλυση τής άναμέτρησης τής θεωρίας Lorentz μέ τήν Ειδική θεωρία σχετικότητας, μέσα στό Ιστορικό τους πλαίσιο, δές: Einstein and Lorentz: The Structure o f a Scientific Revolution,}. Phys. 1980. σ. 425.

90


μέ τό δρθρο τοΰ 1904 τοΰ Lorentz. Τό πρώτο έδειχνε σύντομα πώς ή μικρή τροποποίηση τών έξισώσεων Maxwell πού είχε κάνει ό Lorentz δέν ήταν άναγκαία, καί προανάγγελνε δ,τι ό Poincaré έδωσε μέ μεγάλη μαθηματική λεπτομέρεια στό δεύτερο άρθρο του.

Φυσικά ό Einstein δέν είχε ύπ’ δψη του τά δυό, άδημοσίευτα άκόμη, άρθρα τού Poincaré δταν Εγραψε τό δικό του. Κι άκόμη δέν ήξερε τό δρθρο τού 1904 τού Lorentz. Στήν πραγματικότητα ή μέθοδος τού Einstein είναι τελείως διαφορετική, ένώ συγχρόνως πέτυχε τή διατήρηση τών έξισώσεων Maxwell χωρίς τροποποίηση.

Ούσιαστικά δλοι οί βασικοί μαθηματικοί τύποι τοΰ διάσημου άρθρου τοΰ 1905 τοΰ Einstein ύπάρχουν στό δρθρο τοΰ 1904 τού Lorentz καθώς καί στά δυό δρθρα τοΰ Poincaré πού έπισήμως προηγούνται, Εστω κι δν τό δεύτερο άπ’ αύτά δημοσιεύτηκε στίς άρχές τοΰ 1906. Ή έμφάνιση δμοιων τύπων ήταν σχεδόν άναπόφευ- κτη έπειδή ή θεωρία σχετικότητας έσωτερικά συνδεόταν μαθηματικά μέ τίς έξισώσεις Maxwell καί τή διάδοση κυμάτων. Πράγματι ό μαθηματικός μετασχηματισμός πού είναι θεμελιακός στή σχετικότητα — Ενας τύπος πού ό Poincaré στά 1905 τοΰ Εδωσε τό δνομα μετασχηματισμός Lorentz — είχε ήδη βρεθεί άπό τόν Ά γγλο φυσικό Joseph Larrnor τό 1898 μέ βάση τίς έξισώσεις Maxwell· κι έπίσης Ενας σχεδόν παρόμοιος μετασχηματισμός είχε βρεθεί άπό τό Γερμανό φυσικό Woldemar Voigt σέ μιά μελέτη τής κυματικής κίνησης άπό τό 1887 κιόλας, τή χρονιά τοΰ πειράματος Michelson - Morley.

Ό λα τά παραπάνω χρειάστηκε νά λεχτοΰν γιατί οί ύπάρχουσες μαθημτικές όμοιότητες Εχουν παρασύρει μερικούς στήν άποψη δτι ή συμβολή τοΰ Einstein ήταν περιθωριακή, πού κάθε άλλο παρά τέτοια ήταν. Γιά νά εΓμαστε δμως δίκαιοι πρέπει νά προσθέσουμε δτι μέσα στά γραπτά τοΰ Poincaré βρίσκει κανείς τόσες πολλές άπό τίς σημαντικές ίδέες πού, άναδρομικά βέβαια, Εκπλήσσεται πώς τελικά δέν Εκανε τό άποφασιστικό βήμα πού θά τού Εδινε τή θεωρία σχετικότητας - τόσο πολύ τήν πλησίασε!

Μετά τά πολλά αύτά προκαταρκτικά, είμαστε Ετοιμοι γιά τό άρθρο τού 1905 τοΰ Einstein γιά τήν ήλεκτροδυναμική τών κινουμέ- νων σωμάτων. Θά μάς ξεπληρώσει γιά τήν πολλή προσοχή πού θά τοΰ δώσουμε — καί πού, άλίμονο, χρειάζεται γιά νά τό καταλάβουμε!

91


Εντυπωσιασμένος άπό τήν πρωταρχική δύναμη τών νόμων τής θερμοδυναμικής πού άξιώνουν τό άδύνατο τής κατασκευής τού άει- κινήτου, άναζητοΰσε μιά άνάλογη φυσική άρχή άδυνατότητας.9 Άλλά τό πραγματικό κλειδί τής θεωρίας σχετικότητας τοΰ φανερώθηκε άπροσδόκητα,10 μετά άπό χρόνια δοκιμασίας, καθώς iva πρωΐ ξύπνησε κι άνακάθησε στό κρεβάτι του. Ξαφνικά τά κομματάκια ένός μεγαλόπρεπου πάζλ μπήκαν στή θέση τους μ’ εύκολία κι αύτό τό φυσικό ταίριασμα τόν γέμισε άμέσως έμπιστοσύνη. Τό Ιδιο είχε έμπιστοσύνη καί στήν προηγούμενη τολμηρή δουλειά του γιά τά φωτεινά κβάντα.

Πιθανό νά ένοιωθε δτι τά γραπτά του θά Εμεναν στήν (στορία. Αύτό δέν τόν έμπόδιζε νά κάνει τούς ύπολογισμούς του πίσω άπ’ ό,τιδήποτε χαρτιά (π.χ. λογαριασμούς τραπέζης)· φυσικά, ύποβάλ- λοντας τά διάσημα τώρα άρθρα του τοΰ 1905 στό Annalen der Physik ήταν ύποχρεωμένος νά τά καθαρογράψει, άλλά πιθανό νά πέταξε κι αύτά τά χειρόγραφα άφοΰ πρώτα τά χρησιμοποίησε νά γράψει καί σ’ αύτά άπό πίσω άλλους ύπολογισμούς. Έτσι δέν ύπάρχουν πιά χειρόγραφα. Άλλά έτσι ήταν ό Einstein!

Ά ς δούμε τώρα τό περιεχόμενο τοΰ άρθρου τοΰ 1905 πού κατά- ληξε νά λέγεται «είδική θεωρία σχετικότητας». Κατ’ άρχήν παρατηρούμε δτι ό Einstein δέν κάνει Ιδιαίτερη μνεία τοΰ πειράματος Michelson - Morley. Δέν φαίνεται νά τοΰ χρειάστηκε στά έπιχειρήματά του. Επιπλέον άγνοεϊ έδώ αύτά πού είχε προτείνει στό άλλο άρθρο του, λίγες βδομάδες πρίν, δτι τό φώς πρέπει ν’ άποτελεΐται άπό κβάντα.

Όπως καί σ’ έκεινο τό άρθρο, άρχιζα έπισημαίνοντας μιά άντίθε-

9. Πού θά παρουσίαζε δηλαδή τήν Αδυναμία τών όπτικών πειραμάτων νά βεβαιώσουν τήν άπόλυτη όμοιόμορφη κίνηση μιας φωτεινής πηγής. Μιά άρχή άδυνατότητας, άλλ’ άπό τελείως άλλο σκεπτικό, φάνηκε στή θεωρία είδικής σχετικότητας: κανένα κινούμενο σώμα δέν μπορεΐ νά ξεπεράσει τήν ταχύτητα τοΰ φω- τός.

10. Ίσως τό «άπροσδόκητα» νά μήν είναι ή σωστή λέξη γιά Ενα πρόβλημα πού £κ- κολάπτεται καιρό — στή περίπτωση Einstein χρόνια — στό έργαστήρι τοΰ νοΰ καί ξαφνικά άστράφτει στό φώς. Γιά τή διαδικασία άνακάλυψης στά μαθηματικά (καί φυσική) δές τό θαυμάσιο βιβλίο τοΰ J. Hadamard, The Psychology o f Invention in the Mathematical Field, Dover 1954.

92


ση πού πηγαίνει κατ’ εύθεία στή καρδιά τού προβλήματος: ή θεωρία Maxwell άτεκμηρίωτα κάνα διάκριση άνάμεσα στήν άκινησία καί στήν κίνηση. Ό Einstein δίνει ένα παράδειγμα. Ό ταν Ενας μαγνήτης καί μιά σορμάτινη περιέλιξη κινούνται κοντά τό ένα πρός τό άλλο, ένα ήλεκτρικό ρεύμα θά έμφανιστεϊ στό σύρμα. Ά ς ύποθέ- σουμε δτι θεωρούμε τό μαγνήτη κινούμενο καί τήν περιέλιξη άκίνη- τη· ή θεωρία Maxwell δίνει μιά θαυμάσια έξήγηση. Ά ς ύποθέσουμε τώρα δτι θεωρούμε άντίστροφα τήν περιέλιξη κινούμενη καί τό μαγνήτη άκίνητο· ή θεωρία Maxwell δίνει πάλι μιά θαυμάσια έξήγηση, άλλά σέ τελείως διαφορετική φυσική βάση, παρόλο πού τό ύπολογι- ζόμενο ρεύμα είναι τό Ιδιο καί στίς δυό περιπτώσεις.'1

Έχοντας έτσι ό Einstein ξεσηκώσει ύποψίες γιά τήν άκινησία καί τήν κίνηση στή θεωρία Maxwell τίς δυναμώνει κι άλλο θυμίζοντας €τίς άποτυχημένες προσπάθειες ν’ άνακαλύψουν κάποια κίνηση τής γης σχετικά μέ τόν αίθέρα». Στό σημείο λοιπόν αύτό διατυπώνει ένα άξίωμα άδυνατότητας δτι κανένα πείραμα κανενός είδους12 δέν μπορεΐ ν’ άνιχνεύσει τήν άπόλυτη ήρεμία ή τήν άπόλυτη κίνηση δτι δηλαδή τό πέμπτο πόρισμα τού Νεύτωνα Ισχύει γιά δλη τή φυσική. Τό άξίωμα αύτό, πού τό βαφτίζει άρχή της σχετικότητας, στηρίζεται στά πειραματικά άποτελέσματα. Αμέσως μετά ό Einstein προσθέτει ένα δεύτερο άξίωμα, άκόμη πιό γερά στηριγμένο, καί μέ τά δυό αύτά μαζί στήνει έπιδέξια τό σκηνικό τής Επανάστασής του.

Ή δεύτερη άρχή του λέει πώς στόν κενό χώρο τό φώς ταξιδεύει μέ μιά όρισμένη ταχύτητα c πού δέν έξαρτάται άπό την κίνηση τής φωτεινής πηγής. Πιθανόν αύτό νά μάς ξαφνιάζει: άν σκεφτούμε τό

11. Υπάρχει ια Ενας άλλος λόγος πού τό παράδειγμα αύτό τού Einstein είναι Ιδιαίτερα πετυχημένο: πρόκειται γιά ένα φαινόμενο ήλεκτρομαγνητικής έπαγα>- yi?ç,Koi σήμερα ξέρουμε πώς δν στίς έξισώσεις Maxwell παραληφτεΓ ό δρος - 4" τής έπαγωγής Faraday οί έξισώσεις άποκτοϋν Γαλιλαιΐκή συμμετα- |)λητότητα άντί γιά Lorentzian. Ή ύπαρξη λοιπόν στή φύση τού φαινόμενου τής έπαγωγής άναγκαστικά όδηγεί πρός τήν είδική σχετικότητα (άλλά καί στήν ύπαρξη ήλεκτρομαγνητικών κυμάτων). Γιά τήν πρόσφατη σχετικά αύτή διαπίστωση, Ν. Ταμπάκη, ’Επαγωγή Faraday: Προϋπόθεση γιά τά Ήλεκτρομα- γνητικά κύματα κα ί τήν Είδική Σχετικότητα, ύποβλ.'Επιθ. Φυσικής. Δέν Εχουμε λοιπόν παρά νά θαυμάσουμε διπλά τή διαίσθηση τού Einstein.

12. Δηλαδή δχι μόνο μηχανικά άλλά καί'όπτικά π

93


φως άποτελούμενο άπό σωμάτια πολύ φυσικό νά πιστεύουμε δτι ή ταχύτης τους έξαρτάται* άπό τήν ταχύτητα τής πηγής. Ά πό τή σκοπιά δμως τής κυματικής θεωρίας τοΰ φωτός τό δεύτερο άξίωμα τοΰ Einstein παίρνει τή μορφή μιας άπλούστατης κοινοτυπίας γιατί, δπως καί νά δημιουργήθηκε τό φωτεινό κύμα, θά μεταφερθεί άπό τόν αίθέρα μέ τή σταθερή ταχύτητα πού αύτός μεταδίδει τά κύματα. Ά ν δμως αύτό είναι τόσο προφανές γιατί ό Einstein τό διατυπώνει σάν άξίωμα; Γιατί νωρίτερα στό άρθρο του μάς προειδοποιεί δτι ή είσαγωγή ένός αίθέρα θά άποδειχτεΐ «περιττή»! Τό δεύτερο άξίωμά του παίρνει άπό τήν ύπόθεση τοΰ αίθέρα μόνο δ,τι χρειάζεται. Προ- σέχτε τό θάρρος του! Αδιαφορώντας γιά τήν κβαντική του ύπόθεση πώς τό φώς άποτελεϊται άπό σωμάτια, παίρνει γιά δεύτερο άξίωμα τής θεωρίας σχετικότητας κάτι ένυπάρχον στήν κυματική θεωρία τού φωτός, παρόλο πού δηλώνει δτι ή ύπόθεση τοΰ αίθέρα εϊναι περιττή. Βρίσκουμε έδώ μιά χτυπητή Ενδειξη τής σιγουριάς τής φυσικής του διαίσθησης.

Έτσι λοιπόν έχουμε έδώ δυό άπλές άρχές, καθεμιά εύπρόσδε- κτη, καθεμιά φαινομενικά άθώα, καθεμιά σχεδόν προφανής. Πού λοιπόν ένοχλοΰν; Πού εϊναι ή άπειλή τής έπανάστασης;

Στό άρθρο του ό Einstein λέει γι’ αύτές πώς «εϊναι μόνο φαινομενικά άσυμβίβαστες». 'Ασυμβίβαστες; Ποΰ εϊναι ή σύγκρουση; Μόνο φαινομενικά άσυμβίβαστες; Τί λοιπόν εϊχε στό νοΰ του;

Προσέχτε πολύ! Αξίζει τόν κόπο. Άλλά σάς προειδοποιούμε! Καθώς άκολουθοΰμε τόν είρμό τών συλλογισμών τοΰ Einstein στήν άρχή θά κατανεύουμε συμφωνώντας, κι άργότερα θά κατανεύουμε σχεδόν νυστάζοντας, τόσο άνιαρά καί άσήμαντα φαίνονται. Θά ρθεί στιγμή πού δέν θά μπορούμε νά πνίξουμε τό χασμουρητό μας! Προσοχή! Τότε θά έχουμε παραδοθεί καί θά εϊναι πολύ άργά ν’ άποφύ- γουμε τό τράνταγμα- ή όμορφιά τών συλλογισμών τοΰ Einstein βρίσκεται άκριβώς στή φαινομενική τους άθωότητα.

Ά ς θεωρήσουμε δυό δμοια διαστημόπλοια σέ όμοιόμορφη κίνη

* Δέν Εχετε παρά νά σκεφτεΐτε ότι Ενα Αντικείμενο πού τό άφινετε νά ηέαει άπό τό παράθυρο ένός τραίνου πού τρέχει μέ 100 km/h μετατρέπεται σέ βλήμα.

94


ση, δπως δείχνει τό διάγραμμα, ια άς φανταστούμε πώς είναι κάπου πολύ μακριά στό διάστημα ώστε νά είναι άνεπιρρέαστα άπό έξωτε- ρικές έπιδράσεις. Τά διαστημόπλοια, άς τά όνομάσουμε A καί Β, Εχουν μιά όμοιόμορφη σχετική κίνηση π.χ. 20.000 χιλιομέτρων τό δευτερόλεπτο δπως σημειώνεται στό διάγραμμα. Στό κέντρο κάθε διαστημόπλοιου ύπάρχει άπό μιά λάμπα πού δταν τά διαστημόπλοια είναι άκριβώς δίπλα άνάβουν γιά μιά στιγμή στέλνοντας iva φωτεινό κύμα άριστερά καί δεξιά.

Τό διάγραμμα δείχνει αύτά τά κύματα καί τά διαστημόπλοια άμέ- σως μετά. Γιά εύκολία θεωρούμε στό διάγραμμα δτι τό A είναι «άκί- νητο» καί δτι τό Β κινείται μέ τά 20.000 km/sec πρός τά δεξιά.

Καί τώρα θά έτοιμάσουμε μιά έρώτηση ! Σύμφωνα μέ τή δεύτερη άρχή τού Einstein οί ταχύτητες τών φωτεινών παλμών δέν έξαρτών- ται άπό τίς ταχύτητες τών πηγών τους. Γιά τό λόγο αύτό — κι αύτό είναι σημαντικό — οί παλμοί θά τρέχουν δίπλα-δίπλα δπως φαίνεται στό διάγραμμα. Στό διαστημόπλοιο A μετρούν τήν ταχύτητα τοΰ φωτεινού κύματος δεξιά καί άριστερά καί βρίσκουν τήν ίδια ταχύτητα e. Τίς Ιδιες μετρήσεις κάνουν καί μέσα στό διαστημόπλοιο Β πού κινείται μέ 20.000 km/sec σχετικά μέ τό Α, ένώ δπως είπαμε οί φωτεινοί του παλμοί κινούνται δίπλα-δίπλα μ’ αύτούς τού Α. Είμαστε σύμφωνοι; Καί νά ή έρώτηση: τί ταχύτητες τοΰ φωτεινού παλμού δεξιά καί άριστερά θά βροΰν μέσα στό Β;

’Εξ αίτιας τής κίνησης τοΰ Β σχετικά μέ τό Α θά περιμέναμε δτι στό Β θά βρουν γιά τόν άριστερό παλμό ταχύτητα (c+20.000), ένώ γιά τό δεξιό τήν έπίσης πολύ διαφορετική ταχύτητα (c-20.000).

Αύτό μάς φαίνεται τελείως λογικό, νά δμως πού πέσαμε σέ σύγ-

. Λαμπα *<-( ·

λάμπα

20.000 χιλιόμετρα τό δευτερό-

* λεπτό σχετικά μέ τό Α

95


κρούση μέ τήν πρώτη άρχή τοΰ Einstein! Μά γιατί; Γιατί μέσα στό A καί Β έκτελοΰν όπτικά πειράματα, καί άφοΰ βρίσκονται σέ όμοιό- μορφη κίνηση πρέπει νά βροϋν τά Ιδια άποτελέσματα σύμφωνα μέ τήν πρώτη άρχή. Έ τσι δσο γρήγορα κι άν κινείται τό Β σχετικά μέ τό A προσπαθώντας νά φτάσει τό δεξιό παλμό πού άπομακρύνεται, θά βρίσκει πώς πάντοτε θά τοΰ ξεφεύγει μέ τήν Ιδια ταχύτητα c! Δέν μπορεϊ νά φτάσει τόν παλμό πού φεύγει, δπως δέν μπορεΐ νά φτάσει κανείς τόν όρίζοντα στό πέλαγος. Σ' αύτό τό έκπληκτικό άποτέλε- σμα βλέπουμε μιά άπροσδόκητη άπάντηση στήν έρώτηση τοΰ δε- καεξάχρονου Einstein γιά τό άν μπορεΐ κανείς νά τρέχει δίπλα—δίπλα μ’ ένα φωτεινό κύμα.

Μιά καί τό άποτέλεσμα αύτό είναι τόσο παράξενο άς τό δοΰμε καί διαφορετικά γιά νά πειστούμε πώς είναι άναγκαΐο συμπέρασμα τών δυό άρχών τού Einstein. Ά ς ύποθέσόυμε δτι στό A βρίσκουν τήν ταχύτητα ίση μέ c καί στίς δυό διευθύνσεις, ένώ στό Β βρίσκουν (c+20.000) στή μιά διεύθυνση καί (c-20.000) στήν άλλη. Τότε στό A θά μπορούσαν νά συμπεράνουν δτι βρίσκονται σέ άπόλυτη ήρεμία, ένώ στό Β δίκαια θά έλεγαν πώς ταξιδεύουν μέ τήν άπόλυτη ταχύτητα 20.000 km/sec. Άλλά τά συμπεράσματα αύτά συγκρούονται μέ τήν πρώτη άρχή τοΰ Einstein, τήν άρχή τής σχετικότητας.

Ένας μετριότερος άνθρωπος πού θά έβγαζε τό παράξενο αύτό άποτέλεσμα άπό δυό φαινομενικά άθώα άξιώματα θά είχε άμέσως έγκαταλείψει τό ένα άπό τά δυό. Ά λλ’ ό Einstein είχε διαλέξει τίς δυό άρχές του άκριβώς έπειδή όδηγοΰσαν στήν ούσία τοΰ προβλήματος, κι έτσι θαρραλέα κράτησε καί τίς δυό. Τό δτι καθεμιά τους — παρμένη χωριστά — ήταν καλά τεκμηριωμένη, χάρισε στή θεωρία του τά σταθερά της θεμέλια. Σέ τέτοιες έπικίνδυνες περιοχές τής σκέψης δέν μπορούσε νά Εχτιζε σέ κινούμενη άμμο.

Έτσι λοιπόν είδαμε γιατί ό Einstein χρησιμοποίησε τή λέξη «άσυμβίβαστες». Επιπλέον δμως είπε πώς οΐ δυό άρχές του ήσαν μόνο «φαινομενικά» άσυμβίβαστες, κι αύτό σήμαινε πώς είχε πρόγραμμα νά τίς συμφιλιώσει. Πώς δμως;

Έδώ μπαίνουμε στό κρίσιμο μέρος τών ύπολογισμών. Τό φάρ

96


μακο προφανώς Επρεπε νά είναι κάτι πολύ δραστικό. Αύτό πού Ε- λαμψε στό μυαλό τοΰ Einstein καθώς άνακάθισε στό κρεβάτι του έκεΐνο τό σημαδιακό πρωϊνό, ήταν πώς θά Επρεπε νά Εγκαταλείψει μιά άπό τίς πιό προσφιλείς μας άντιλήψεις σχετικά μέ τό χρόνο.

Γιά ν’ άντιληφτοΰμε τήν Επαναστατική ίδέα τοΰ Einstein γιά τό χρόνο, άς ξαναγυρίσουμε στά διαστημόπλοια Α καί Β κι άς άναθέ- σουμε στούς κυβερνήτες τους μιά καινούργια δουλειά. Τέσσερα έξαιρετικά άκριβή ρολόγια α„ α2, b„ b2 εϊναι στερεωμένα μέσα στά διαστημόπλοια δπως δείχνει τό διάγραμμα. Γ ιά εύκολία μας άς προ- σποιηθοΰμε δτι τά διαστημόπλοια Εχουν μήκος μερικά Εκατομμύρια χιλιόμετρα Ετσι πού νά μπορούμε νά μιλάμε γιά λεπτά της ώρας άν- τί γιά δισεκατομμυριοστά τοΰ δευτερολέπτου.

20.000 χιλιόμετρα τό δευτε

ρόλεπτο πχετικα μέ τό Α

'0 Α στέλνει Ενα φωτεινό σήμα άπό τό α, στό α2 δπου καί άνα- κλάται γυρίζοντας στό α,. Τό σήμα φεύγει άπό τό α, δταν οί δείχτες τού α, δείχνουν μεσημέρι, καί φτάνει στό α2 δταν οί δείχτες τοΰ α2 δείχνουν 3 λεπτά μετά τό μεσημέρι. ΕΓμαστε σίγουροι μ’ αύτό δτι τό φώς χρειάστηκε 3 λεπτά νά ταξιδέψει άπό τό α, στό α2; ’Οχι, γιατί μπορεΐ π.χ. οί τεχνίτες πού τά τοποθέτησαν νά είχαν βάλει άθέλητα λάθος ώρα. Πώς μποροΰμε νά συγχρονίσουμε λοιπόν τά ρολόγια α, καί α2; ’Ας πάρουμε τή διπλή διαδρομή. Ά ς ύποθέσουμε δτι στό φώς φεύγει άπό τό α, δταν τό α, δείχνει άκριβώς μεσημέρι, φτάνει στό α2 δταν τό α2 δείχνει 12.03, καί γυρίζει στό α, δταν τό α, δείχνει 12.04. Αμέσως ύποψιαζόμαστε δτι κάτι λάθος συμβαίνει: τά ρολόγια άναφέρουν δτι τό φώς χρειάζεται 3 λεπτά νά ταξιδέψει άπό τό α, στό α2, άλλά μόνο 1 λεπτό γιά νά γυρίσει άπό τό α2 στό α,. Αύτό

Οι GX

Q*. GX

7 97


πού πρέπει νά κάνουμε είναι φανερό: γυρίζουμε τό λεπτοδείκτη τοΰ α2 πίσω κατά 1 λεπτό. Ά ν τώρα ξανακάνουμε τό πείραμα, τά ρολόγια θά δείξουν δτι τό φώς χρειάστηκε 2 λεπτά γιά νά ταξιδέψει άπό τό α, στό α2, κι έπίσης 2 λεπτά γιά νά γυρίσει άπό τό α2 στό α,. Επειδή, δπως είδαμε, θέλουμε ή ταχύτης τού φωτός νά είναι ϊδια καί γιά τίς δυό διευθύνσεις, πρέπει νά συμφωνήσουμε μέ τόν Einstein δτι τώρα οί δείχτες τών ρολογιών α, καί α2 έχουν σωστά βαλ- θεΐ ώστε τά ρολόγια νά είναι συγχρονισμένα. Κι άν λίγο άργότερα συμβεϊ κάτι στό α, δταν αύτό δείχνει 4.30, ένώ κάτι άλλο συμβαίνει στό α2 δταν αύτό δείχνει έπίσης 4.30, θά πρέπει νά συμφωνήσουμε μέ τόν Einstein δτι τά δυό αύτά χωριστά γεγονότα συνέβηκαν ταυτόχρονα.

Πιθανόν δλα αύτά φαίνονται μάλλον άσήμαντα — τόσο φανερά πού μόλις πνίγουμε τό χασμουρητό μας δταν τ’ άκούμε. "Ομως, δπως ξαναείπαμε, ή όμορφιά τών συλλογισμών τοΰ Einstein βασίζεται σέ έννοιες γοητευτικά άποδεκτές. Ένώ εύγενικά πνίγουμε τό χασμουρητό μας, χωρίς νά τό ξέρουμε έχουμε προσχωρήσει σέ μιά συγκλονιστική συνέπεια.

Καθώς ό Α συγχρονίζει τά ρολόγια α, καί Ο} μέ τόν παραπάνω τρόπο πού καθορίζει ό Einstein, ό Β τόν παρατηρεί μέ μεγάλη κατάπληξη. Γιατί, σχετικά μέ τόν Β, ό Α κινείται πρός τά άριστερά μέ20.000 km/sec καί παρόλο πού ό Α βεβαιώνει δτι τό σήμα διατρέχει τήν Ιδια άπόσταση πήγαινε - έλα, δηλαδή σχηματικά

ό Β βλέπει τίς διαδρομές όπωσδήποτε άνισες, δηλαδή σχηματικά

τό α, άρχικά ταχύτης c------------ > , τό φώς φτάνει

~ τ : * στό α>το α, δταν το ταχύτης cφώς ίπιστρέφει

98


Τί πρέπει νά σκεφτεί ό Β; Τί είναι ύποχρεωμένος νά συμπερά- νει; Άφοϋ οί διαδρομές δεξιά καί άριστερά είναι άνισες, τό γεγονός, δτι τό φωτεινό σήμα χρειάζεται γΓ αύτήν τήν πήγαινε - έλα διαδρομή ίσους χρόνους σύμφωνα μέ τά ρολόγια τού Α, σημαίνει γιά τόν Β πώς τά ρολόγια α, καί α2 δέν είναι συγχρονισμένα!

Φυσικά, δταν ό Β ένημερώνει τόν Α γι’ αύτό, ό Α άναστατώνε- ται. Έτσι ζητά άπό τόν Β νά συγχρονίσει τά ρολόγια b, καί b2 σύμφωνα μέ τήν παραπάνω μέθοδο τού Einstein. Ό Β συμμορφώνεται καί... ό Α παίρνει έκδίκηση! Γιατί ό Β σχετικά μέ τόν Α κινείται πρός τά δεξιά μέ 20.000 km/sec καί παρόλο πού ό Β βεβαίωνα δτι τό σήμα διατρέχει τήν Ιδια άπόσταση πήγαινε - δλα, δηλαδή σχηματικά

__________ ταχύτης c ^ ^

ταχύτης c

ό Α βλέπει τίς διαδρομές όπωσδήποτε άνισες, δηλαδή σχηματικά

τό b, άρχικά ταχύτης c τό φώς φτάνει

τό b, δταν τό ταχύτης c φώς έπιστρέφει

Έτσι ό Α λέει δτι τά ρολόγια του α, καί α2 είναι συγχρονισμένα, χωρίς δμως ό Β νά συμφωνεί. Καί παρομοίως ό Β λέει δτι τά ρολόγια του b, καί b2 είναι συγχρονισμένα, χωρίς δμως ό Α νά συμφωνεί. Έτσι λοιπόν άν ό Α χαρακτηρίσει δυό γεγονότα πού συμβαίνουν στά α, καί α2 σάν ταυτόχρονα, ό Β δέν θά συμφωνήσει. Καί τό Ιδιο άντίστροφα.

Θά συμφωνήσουμε μέ τόν Α ή μήπως μέ τόν Β; Τό πρώτο άξίωμα τού Einstein, ή άρχή τής σχετικότητας, βάζει τούς Α καί Β στήν Ιδια μοίρα. Πρέπει λοιπόν νά συμπεράνουμε, μαζί μέ τόν Einstein, δτι καί οΐ δυό Εχουν δίκιο!

Καί νά τώρα ή λάμψη τής μεγαλοφυΤας! Ό Einstein βλέπει τήν

99


παραπάνω διαφορά άπόψεων άνάμεσα στόν Α καί Β δχι σά μιά άσή- μαντη φιλονικία άλλά σάν iva χαρακτηριστικό τοΰ Χρόνου. Ή «κοινή λογική» μας, ή Νευτώνεια άντίληψη ένός παγκόσμιου χρόνου πού έξασφαλίζει μιά παγκοσμιότητα τού ταυτόχρονου, Εχει θρυμματιστεί μπρός στά μάτια μας. Ή φύση τοΰ χρόνου, σύμφωνα μέ τόν Einstein, είναι τέτοια πού τό ταυτόχρονο δυό γεγονότων, πού δέν συμβαίνουν στήν Ιδια θέση, είναι σχετικό. Γεγονότα ταυτόχρονα γιά τόν Α δέν είναι, γενικά, ταυτόχρονα γιά τόν Β· κι άντίστροφα γεγονότα ταυτόχρονα γιά τόν Β δέν είναι, γενικά, ταυτόχρονα γιά τόν Α. "Οσο κι άν αύτό μάς σοκάρει, πρέπει νά ζήσουμε μαζί του καί νά δεχτούμε καί τούς άλλους κλονισμούς πού φέρνει! Γιατί ό Χρόνος είναι θεμελιώδης, καί μιά δραστική άλλαγή στήν άντίληψή μας γι’ αύτόν σωριάζει όλόκληρο τό οίκοδόμημα τής θεωρητικής φυσικής σά σπίτι άπό τραπουλόχαρτα. Σχεδόν τίποτε δέν μένει άνέγγιχτο.

'Ας πάρουμε γιά παράδειγμα τήν έννοια τοΰ μήκους, τήν άλλη θεμελιακή Εννοια τής θεωρητικής φυσικής. Φανταστείτε μιά ράβδο πού κινείται κοντά στά διαστημόπλοια Α καί Β. Ό Α γιά νά μετρήσει τό μήκος της πρέπει νά παρατηρήσει ταυτόχρονα κάποια στιγμή καί τά δύο άκρα της. Τό Ιδιο πρέπει νά κάνει καί ό Β. "Ομως ό Α καί ό Β δπως είδαμε διαφωνοΰν γιά τό ταυτόχρονο, κι Ετσι ό Α θά κατηγορήσει τόν Β πώς παρατήρησε (ό Β) τά άκρα τής ράβδου δχι ταυτόχρονα άλλά σέ διαφορετικές στιγμές μετρώντας έτσι λάθος μήκος. Άλλά καί ό Β θά κατηγορήσει τόν Α γιά τά Ιδια. Γενικά λοιπόν ό Α καί ό Β θά βρουν διαφορετικές τιμές γιά τό-μήκος της ράβδου.

Βλέπουμε έτσι δτι έπειδή τό ταυτόχρονο είναι σχετικό, τό Ιδιο θά είναι καί τό μήκος. Κι άσφαλώς δέν ύπάρχει σταματημός στήν έπιδημία! Ταχύτης, έπιτάχυνση, δύναμη, ένέργεια — καί κάθε άλλη έννοια έξαρτώνται άπό τίς Εννοιες χρόνου καί μήκους: δλο τό συγκρότημα τής φυσικής άλλάζει.

Τί σχέση άραγε νά ύπάρχει άνάμεσα στίς μετρήσεις χρόνου καί χώρου πού κάνει ό Α καί σ’ αύτές πού κάνει ό Β; Ή γενικά άπό δυό όποιουσδήποτε παρατηρητές σέ όμοιόμορφη κίνηση μεταξύ τους; Ό Einstein άναζήτησε τήν άπλούστερη μαθηματική σχέση πού μπο-

100


ρεΐ νά βγει άπό τά δυό του άξιώματα. M’ αύτό τόν τρόπο κατέληξε σ’ αύτούς τούς μετασχηματισμούς πού Εχουμε κιόλας άναφέρει σά μετασχηματισμούς Lorentz — καί, πού είναι σχεδόν βέβαιο, δέν είχε συναντήσει13 ποτέ του πρίν.

'Οπλισμένος μ’ αύτούς τούς μετασχηματισμούς προχώρησε σέ πιό πέρα συμπεράσματα. 01 δυό του άρχές μπορεΐ νά είχαν φανεί στήν άρχή άθώες, άλλά οί λογικές τους συνέπειες ξεπερνούν συχνά τήν «κοινή λογική». Π.χ. ό Einstein άπόδειξε δτι ό Α βρίσκει πώς τά ρολόγια τού Β δουλεύουν μέ βραδύτερο ρυθμό άπό τά δικά του. ’Αφού συνήλθαμε άπό τήν έκπληξή μας — δέν είχαμε πει πώς δλα τά ρολόγια είναι τό Τδιο άξιόπιστα; — θά περιμέναμε δτι έτσι ό Β θά έβρισκε πώς τά ρολόγια τοΰ Α δουλεύουν σέ γρηγορότερο ρυθμό άπό τά δικά του. Καί δμως δχι! Ό καθένας άπό τούς δυό βρίσκει πώς τά ρολόγια τοΰ άλλου δουλεύουν σέ άργότερο ρυθμό.

Έτσι θυμόμαστε πάλι τήν ύπόθεση τών FitzGerald καί Lorentz δτι τά άντικείμενα συστέλλονται κατά τή διεύθυνση τής κίνησής τους (μέσα στόν αίθέρα). Ό Einstein έβγαλε τόν Γδιο άκριβώς τύπο γιά τό μέγεθος τής συστολής. Στή θεωρία δμως της σχετικότητας αύτό είναι ένα άμοιβαΐο, σχετικό φαινόμενο: ό Α βρίσκει πώς ένα μέτρο τοΰ Β, κατά τή διεύθυνση κίνησης έχει συσταλεϊ σχετικά μέ τό δικό του, ένώ ό Β βρίσκει πώς τό μέτρο τού Α έγινε μικρότερο. Τίποτα δέν φανερώνει περισσότερο τό έπαναστατικό θάρρος τών ίδεών τοΰ Einstein σέ σύγκριση μέ τίς Ιδέες τών μεγαλυτέρων του Lorentz καί Poincaré. Καί οί τρεις είχαν τούς τύπους τών μετασχηματισμών Lorentz πού μέσα τους κρύβονταν οί έκπληκτικές αύτές συνέπειες. Όμως έρμηνεύοντάς τους, ούτε ό Lorentz ούτε ό Poincaré τόλμησαν νά έμπιστευτοΰν πλήρως τήν «άρχή της σχετικότητας». ΓΥ αύτούς, άν ό Α ήταν άκίνητος θά έβρισκε πώς τό μέτρο τοΰ Β έχει συσταλεϊ, χωρίς καθόλου νά άναφέρουν πώς καί ό Β θά έβρισκε τό μέτρο τοΰ Α μικρότερο. ’Αντίθετα, σιωπηλά καί σύμφωνα μέ τήν «κοινή λογική» ύπεννοεΐτο δτι ό Β θά έβρισκε τό μέτρο τοΰ Α

13. Άκόμα ψάχνουν στή βιβλιοθήκη τής Βέρνης μήπως βρουν σημειώσεις τοΰ Einstein πάνω σέ κάποιο βιβλίο ή περιοδικό πού άνάφερε τούς μετασχηματισμούς Lorentz!

101


μεγαλύτερο. 'Οσο γιά τούς ρυθμούς τών ρολογιών δέν είχαν κάνει καμιά άνάπτυξη δπως ό Einstein.

Ό Poincaré, Ενας άπό τούς μεγαλύτερους μαθηματικούς τής έποχής του, ήταν προικισμένος μέ άφταστη φιλοσοφική διαίσθηση. Τό μεγαλύτερο άρθρο τοΰ 1905 Εδειχνε δτι κατείχε τίς λεπτομέρειες τής μαθηματικής δομής τής είδικής σχετικότητας. Ά πό παλιά έπί- σης κήρυσσε τήν καθαρά συμβατική φύση τών φυσικών έννοιών14. Κι άκόμη άπό νωρίς είχε νοιώσει τήν Ισχύ μιας άρχής σχετικότητας. "Ομως παρόλ’ αύτά δταν Εφτασε στό άποφασιστικό βήμα, τό θάρρος του τόν έγκατέλειψε καί έμεινε προσκολλημένος σέ παλιές συνήθειες σκέψεις καί στίς γνώριμες Ιδέες γιά τό χώρο καί χρόνο. Ά ν αύτό μάς καταπλήσσει, είναι έπειδή ύποτιμοΰμε τό θάρρος τοΰ Einstein νά διατυπώσει τήν άρχή σχετικότητας σάν άξίωμα καί, στηριζόμενος σ’ αύτό, ν’ άλλάξει τίς άντιλήψεις μας γιά τό χρόνο καί χώρο.

Κάνοντας αύτή τήν Επαναστατική άλλαγή ó Einstein ήταν πολύ Επηρεασμένος άπό τίς Ιδέες τού Mach, πού στό βιβλίο του* μέ τήν κριτική τής νευτώνειας μηχανικής είχε έπιστήσ£ι τήν προσοχή άπό τίς φοιτητικές μέρες ό φίλος του Besso. Ό Mach θά Εμφανιστεί πάλι στήν Ιστορία μας, παρόλο πού ό άρχικός Ενθουσιασμός τοΰ Einstein δέν κράτησε. Ό Mach ήταν βαθιά σκεπτικιστής σχετικά μέ άντιλή- ψεις δπως ό άπόλυτος χώρος καί άπόλυτος χρόνος — άλλά καί τά άτομα15. Γιά τόν Mach, σέ γενικές γραμμές, ή έπιστήμη δέν ήταν παρά Ενας προσεγμένος κατάλογος άπό δεδομένα, ένώ ή κάθε Εννοια θά πρέπει νά όρίζεται μέ σαφήνεια μέσα άπό κάποια διαδικασία“ . Ή άντιμετώπιση τοΰ ταυτόχρονου άπό τόν Eiìistein μέσα άπό

14. *Αν καί δέν πρέπει νά έχουμε καί μεγάλη έμπιστοσύνη στίς διάφορες λέξεις σέ -ισμός, θά μπορούσαμε νά πούμε πώςό Poincaré ήταν άπό τούς μεγάλους τού θετικισμού.

*. E. Mach. The Science of Mechanics.Open Court, 1960.15. Είμαστε άκόμα στά χρόνια πρίν τή ραγδαία έξέλιξη τής κβαντομηχανικής πού

άνάδειξε τά άτομα σέ μιά πραγματικότητα, έστω πολύ πιό παράξενη άπ’ αύτήν πού όνειρεύονταν οί Έλληνες άτομικοί.

16. Εκφράζοντας έτσι τή φιλοσοφία τού όπεραοιοναλισμοϋ. πού τήν Ιδια έποχή περίπου έβρισκε τήν έκφρασή της στά ίδια τά Μαθηματικά μέ τήν κατασκευα-

102


μιά είδική διαδικασία συγχρονισμού δείχνει καθαρά τήν έπίδραση τού Mach. "Ομως καί άλλοι, κι άνάμεσά τους ό Poincaré, γνώριζαν έπίσης τίς ιδέες τού Mach, άλλ’ ό Einstein ήταν αύτός πού Εκανε τό άποφασιστικό βήμα.

Οι άμοιβαΐες συστολές μηκών, δπως καί οί άμοιβαΐες έπιβρα- δύνσεις τών ρολογιών, δέν περιέχουν άντίφαση. Ά πό μιά άποψη μάλιστα θυμίζουν τά φαινόμενα τής προοπτικής. Ά ν π.χ. δυό άνθρωποι μέ τό Ιδιο άνάστημα πού βαδίζουν μακριά ό ένας άπό τόν άλλο, σταθούν καί κοιτάξουν πίσω, ό καθένας τους θά φανεί στόν άλλον μικρότερος. Κι άσφαλώς ό μόνος λόγος πού αύτή ή άμοιβαία συστολή δέν μάς ξενίζει σάν άντίφαση, είναι πώς τή συνηθίσαμε!

Μ’ αύτά πού είπαμε, μόλις καί δίνουμε μιά εικόνα τής έπανα- στατικής φύσης τοΰ άρθρου τοΰ Einstein τοΰ 1905 γιά τή σχετικότητα. Τό άρθρο, άφού τά θεμέλια μπήκαν, παίρνει έντονα μαθηματική μορφή.

Ό Einstein άποδεικνύει πώς μέ τίς καινούργιες ιδέες γιά τό χρόνο καί χώρο οί έξισώσεις Maxwell συμμορφώνονται μέ τήν άρχή τής σχετικότητας, παρόλο πού οί ιδέες αύτές άπαιτούν μιά βαθιά άναθεώρηση τής Νευτώνειας μηχανικής. Ό σο π.χ. γρηγορότερα κινείται ένα άντικείμενο σχετικά μέ έναν παρατηρητή, τόσο μεγαλύτερη θά τού φαίνεται ή μάζα του. Έτσι ό Einstein καταλήγει σέ μιά πρόβλεψη πού μπορεΐ νά ύποβληθεϊ σέ πειραματικό έλεγχο, δίνοντας τύπους γιά τήν κίνηση ήλεκτρονίων σέ ήλεκτρομαγνητικά πεδίο κι ύπολογίζοντας τή σχετικιστική αύξηση τής μάζας του καθώς ή ταχύτης τους αύξάνει σχετικά μέ τόν παρατηρητή. Είναι ή Ιδια πρόβλεψη πού ó Lorentz άπό άλλο δρόμο είχε κάνει στά 1904, καί μάλιστα είχε συγκρίνει εύνοϊκά μέ τά άποτελέσματα πού είχε παρουσιάσει κάποιος πειραματικός. Ή ισοδυναμία τών τύπων Lorentz καί Einstein δέν πρέπει νά μάς ξενίζει γιατί καί οι δυό ξεκινούν άπό τήν Ιδια κληρονομιά τοΰ Maxwell. 'Υπάρχει πάντως μιά διαφορά

στική ο χολή τού 'Ολλανδού μαθηματικού L. Brouwer, (δές Φ. Βασιλείου, Φι λοοοοϊα τών Μαθηματικών, 1971, σ. 23).

103


άνάμεσα στούς δυό άντρες πού άξίζει νά άναφέρουμε. Στά 1906 ό ίδιος πειραματικός, δημοσιεύοντας νεώτερες μετρήσεις του, δήλωσε κατηγορηματικά δτι ήσαν άσυμβίβαστες μέ τήν πρόβλεψη τών Lo- rentz καί Einstein καί συμφωνούσαν μέ κάποια άντίπαλη θεωρία. Ό Lorentz λοιπόν άπογοητεύτηκε βαθιά ένώ ό Einstein έμεινε άτάρα- χος! Βλέποντας τήν άντίπαλη θεωρία αίσθητικά άπαράδεκτη, δέν δίστασε νά δηλώσει μ’ έμπιστοσύνη πώς πολύ πιθανόν ό πειραματικός νά είχε κάνει λάθος. Καί πράγματι νέες μετρήσεις άπό άλλους πειραματικούς δικαίωσαν τόν Einstein.

Δέν θά Επρεπε νά κλείσουμε τόν άπολογισμό αύτό τού άρθρου τού Einstein γιά τή σχετικότητα χωρίς νά άναφέρουμε τίς τελευταίες του λέξεις:

Τέλος, έπιθυμώ νά πώ δτι δουλεύοντας τό πρόβλημα αύτό είχα τήν άφο- σιωμένη βοήθεια τοϋ φίλου μου καί συνάδελφου Μ. Besso, καί δτι είμαι ύποχρεωμένος σ’ αύτόν γιά μερικές σημαντικές παρατηρήσεις.

’Εδώ συμπληρώσαμε τή ματιά πού ρίξαμε στά τέσσερα άρθρα πού ό Einstein πρόσφερε στό φίλο του Habicht σ’ άνταπόδοση τής διδακτορικής θέσης τοΰ τελευταίου. ’Αντίτυπα τοΰ διάσημου τόμου 17 τών Annalen der Physik, πού περιέχει τά τρία μεγαλύτερα άπό τά τέσσερα άρθρα, θεωρούνται τώρα πολύτιμα καί φυλάσσονται προσεχτικά στίς τυχερές βιβλιοθήκες πού τόν έχουν. "Ενα τέτοιο ξεχεί- λισμα μεγαλοφυΐάς σ’ ένα τόσο σύντομο χρονικό διάστημα — τρία διαφορετικά θέματα άγγιγμένα μαγικά τό καθένα τους — κάνουν τή χρονιά 1905 πραγματικά άξιομνημόνευτη.

Άλλά τό κεφάλαιό μας δέν μπορεΓ νά σταματήσέι έδώ. Ό Einstein δέν τελειώνει μ’ αύτά τό 1905. Τέλος Σεπτέμβρη, τρεις μήνες μετά τό άρθρο τής σχετικότητας, έστειλε στό Annalen der Physik άλλο ένα άρθρο πού δημοσιεύτηκε τό Νοέμβρη καί πιάνει τρεις τυπωμένες σελίδες. Σ’ αύτό ό Einstein χρησιμοποιώντας ήλεκτρομα- γνητικές έξισώσεις πού είχε βρει στό προηγούμενο άρθρο του άπο- δεικνύει πώς άν ένα σώμα χάσει ένα ποσό ένέργειας Ε ύπό μορφή άκτινοβολίας, ή μάζα του μειώνεται κατά τό ποσό17 E/c2.

* 17.Ό Einstein χρησιμοποίησε τό σύμβολο L γιά τήν ένέργεια άκτινοβολϊας.'Επί-

104


Στό σημείο αύτό, μέ τήν Ενστικτώδη του αίσθηση μιας κοσμικής ένότητας, πετάει σέ μιά διεισδυτική κι άποφασιστικά σπουδαία παρατήρηση: τό γεγονός πώς ή ένέργεια Εμφανίζεται (στό άρθρο) σάν μορφή φωτός «δέν έχει προφανώς καμιά σημασία». Καί προχωρεί δίνοντας Ενα γενικό νόμο, πώς fiv ένα σώμα χάνει ή κερδίζει Ενα πο- σόν ένέργειας Ε μέ όποιαδήποτεμορφή, τότε χάνει ή κέρδιζα ένα ποσό μάζας Γσο μέ E/c2.

Σύμφωνα μ’ αύτό, άφού τό c είναι τόσο μεγάλο, δν μιά λάμπα ισχύος 100 watts άκτινοβολεΐ γιά 100 χρόνια, θά χάσει άπό τή μάζα της κάτι λιγότερο άπό 30 έκατομμυριοστά τού γραμμαρίου. Όμως μέ τή διαδικασία τής ραδιενέργειας τό ράδιο άποβάλλει τεράστια σχετικώς ποσά ένέργειας, καί ό Einstein κατέληγε δτι ή θεωρία του μπορούσε νά έλεγχτεΐ πειραματικά.

Σ’ αύτό τό άρθρο τού 1905 ό Einstein έγραφε δτι ή ένέργεια, όποιασδήποτε μορφής, έχει μάζα. Χρειάστηκαν δμως άκόμη άλλα δυό χρόνια γιά νά φτάσει στήν έκπληκτική διαπίστωση δτι καί τό άντίστροφο πρέπει νά Ισχύει: κάθε μάζα, όποιουδήποτε είδους, πρέπει νά έχει ένέργεια. Στό συμπέρασμα αύτό έφτασε άπό αίσθητικούς λόγους: γιατί νά κάνει κανείς διάκριση άνάμεσα στό είδος τής μάζας πού ένα άντικείμενο έχει τώρα καί στή μάζα πού χάνει δταν άποδίδει ένέργεια; Γιατί νά φανταστεί κανείς δυό είδη μάζας, χωρίς κάποιο Ιδιαίτερο λόγο, ένώ ένα είδος θά άρκούσε; Μιά τέτοια διάκριση άπορρίπτεται αίσθητικά καί λογικά. Έτσι δλη ή μάζα πρέπει νά έχει ένέργεια.

Μέ τή μάζα καί τήν ένέργεια άπόλυτα Ισοδύναμες, ό Einstein μπόρεσε στά 1907, σ’ ένα μακρύ καί μέ έλάχιστα μαθηματικά άρθρο του δημοσιευμένο στό Jahrbuch der Radioactivität, νά γράψει τή διάσημή του έξίσωση Ε = me2. Φανταστείτε τό θάρρος του σ’ αύτό τό βήμα: κάθε σβώλος γής, κάθε φτερό, κάθε κόκκος σκόνης θά θεωρηθεί σά μιά θαυμαστή δεξαμενή τρομακτικής φυλακισμένης ένέργειας. Αύτό ήταν κάτι τελείως άδύνατο νά έπαληθευτεΐ τότε.

σης. δπως στό πρηγούμενο άρθρο του, χρησιμοποίησε τό σύμβολο V, καί δχι c. γιά τήν ταχύτητα τού φωτός. Τά σύμβολα Ε καί c τού βιβλίου είναι πιό συνηθισμένα σήμερα.

105


Παρόλ’ αύτά, παρουσιάζοντας τό 1907 αύτήν τήν έξίσωσή του ό Einstein τή θεώρησε σάν τήν πιό σπουδαία συνέπεια τής θεωρίας του τής σχετικότητας. Ή άσυνήθιστη Ικανότητά του νά βλέπει πολύ μακριά μπροστά (ραίνεται στό γεγονός δτι ή έξίσωσή του αύτή δέν Επαληθεύτηκε ποσοτικά παρά 25 χρόνια άργότερα, καί μάλιστα μόνο σέ πολύ δύσκολα Εργαστηριακά πειράματα. Δέν μπορούσε πάντως νά προβλέψει τά τραγικά γεγονότα πού θά ξεπηδούσαν άπό τήν E = me2 πού βγήκε άπό αίσθητικές άπαιτήσεις.

Στά τρία τελευταία κεφάλαια μιλήσαμε γιά τό άνθισμα τής μεγα- λοφυΓας τοΰ Einstein τή μοναδική αύτή χρονιά τοΰ 1905. Τήν πρώτη τοΰ ’Απρίλη 1906 δ Einstein προήχθη σέ τεχνικό Εμπειρογνώμονα δευτέρου βαθμού στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών τής Βέρνης.

106

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Άπό τή Βέρνη στό Βερολίνο

Μερικές φορές μιά Επανάσταση κερδίζει γρήγορα όπαδούς. Τό άρθρο του Einstein στή σχετικότητα, πού τό Annalen der Physik τό δέχτηκε στό τέλος ’Ιουνίου 1905, εϊχε κιόλας τυπωθεί στίς 26 Σεπτέμβρη καί τό Νοέμβρη 1905 ένας σπουδαίος έπιστήμονας εϊχε άναφερθεΐ γι’ αύτό εύνοϊκά. Πράγματι στήν αύτοβιογραφία του έγραψε πώς ένθουσιάστηκε άμέσως μέ τό άρθρο τού Einstein.

Ποιός ήταν ό έπιστήμονας αύτός; Ό Poincaré; Ό χ ι. Τότε λοιπόν σίγουρα θά ήταν ό Lorentz.

Άλλά δέν ήταν ούτε αύτός. ΤΗταν ό Planck, ό Planck πού μετείχε στήν γενική άποδοκιμασία μέ τήν όποία έγινε δεκτή ή Ιδέα τών κβάντων φωτός. Ό Planck Εκανε τήν εύνοϊκή του άναφορά στό Συνέδριο Φυσικής τού Βερολίνου. Ά λλ’ δχι μόνον αύτό. Άρχισε άμέσως νά άναπτύσσει τή θεωρία σχετικότητας, δημοσιεύοντας τό1906 καί 1907 άρθρα του στά όποια άναφερόταν έγκωμιαστικά γιά τόν Einstein. Επιπλέον, χρησιμοποίησε τή μεγάλη του Επιρροή στό νά πείσει άλλους έπιστήμονες νά μελετήσουν τίς καινούργιες Ιδέες. Άκόμη Εγραψε θερμά στόν Einstein άνοίγοντας μιά έπιστημονική άλληλογραφία δπου τόν μεταχειριζόταν σάν Ισο. Νά π.χ. Ενα άπό- σπασμα άπό ένα μεγάλο γράμμα πού ό Planck έγραψε στόν Einstein τίς 6 Ιουλίου 1907:

Ό Bucherer μου Εγραψε Αναπτύσσοντας πολλές άντιρρήσεις του στήν

107


πρόσφατη Ερευνά μου γιά τή σχετικότητα... γΓ αύτό μ’ εύχαριστεί Ιδιαίτερα δτι δέν συμφωνείτε μαζί του. Ό σο για τώρα πού οΐ όπαδοί της άρ- χής τής σχετικότητας άποτελοΰν μιά μικρή μόνο όμάδα, είναι διπλά εύ- χώριστο νά συμφωνούν μεταξύ τους... Πιθανόν νά έπισκεφτώ τήν έπαρ- χία τής Βέρνης τόν έπόμενο χρόνο. Βέβαια είναι πολύ νωρίς άκόμη, άλλα είμαι εύτυχής μέ τήν ιδέα δτι θά £χω Γσως τότε τήν εύκαιρία νά κάνω τήν προσωπική σας γνωριμία.

Ό Lorentz άντίθετα δέν συμφιλιώθηκε ποτέ όλοκληρωτικά μέ τίς έπαναστατικές Ιδέες τού Einstein γιά τό χρόνο καί χώρο: δν καί πολύ άργότερα 1 τίς σχολίαζε εύνοϊκά, δέν μπορούσε νά κρύψει τή λύπη του γιά τό χαμένο άκίνητο αίθέρα. Ό σο γιά τόν Poincaré, είναι δύσκολο νά ειπωθεί άν έκτίμησε πλήρως τήν έπαναστατική φύση τών σχετικιστικών άντιλήψεων τοΰ Einstein. Σπάνια στά γραπτά τού Poincaré βρίσκουμε κάποια μνεία γιά τόν Einstein, άλλά κι άπό τήν μεριά του ό Einstein σπάνια μνημόνευσε τόν Poincaré — παρόλο πού καί οί δυό είχαν συχνά τήν εύκαιρία.

Ό βοηθός τοΰ Planck, ό Max von Laue, έγραψε στόν Einstein ζητώντας του νά τόν συναντήσει στή Βέρνη τό καλοκαίρι τοΰ 1906. Φαίνεται — χωρίς νά είμαστε καί σίγουροι — πώς ό Laue αύτόματα νόμιζε δτι ό Einstein ήταν στό πανεπιστήμιο τής Βέρνης. Σίγουρα λοιπόν ό Laue θά δοκίμασε έκπληξη άνακαλύπτοντςς δτι δ άνθρωπος πού οί Ιδέες του γιά τό χρόνο καί χώρο είχαν έντυπωσιάσει τόν Planck ήταν ό σεμνός νέος μέ τά ύπαλληλικά μανίκια τής έποχής πού ό Laue άντίκρυσε στό Γραφείο Εύρεσιτεχνιών! Ή συνάντησή τους, στάθηκε ή άρχή μιας Ισόβιας φιλίας, καί ό Laue, πού άργότερα κέρδισε κι αύτός τό Νόμπελ, ήταν ό πρώτος πού έγραψε ένα πλήρες τεχνικό βιβλίο γιά τή σχετικότητα στά 1911.

Στό μεταξύ, καί χωρίς νά περιμένει τή γενική άποδοχή τής δου

I. Έτσι βλέπουμε τόν Lorentz στά 1917 σέ μιά διάλεξή του στήν 'Ολλανδική Ι α τρική 'Εταιρεία νά ύπερασπίζεται άκόμα, είναι άλήθεια δχι πιά σθεναρά, τίς ίδέες του λέγοντας «...πώς μπορει άκόμη καί τώρα νά είναι άπλούοτερο νά θεωρήσουμε Εναν άκίνητο αίθέρα μέσα στόν όποιο διαδίδονται τά ήλεκτρομαγνητικά κύματα·. (Δές Ενα πολύ ένδιαφέρον άρθρο του W. Brouwer: Einstein and Lorentz. The Structure of a Scientific Revolution, στό Am. J. Phys. 48, 6, 425 (1980)).

108

ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΡΝΗ ΣΤΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ

λειάς του, ό Einstein συνέχισε νά δημιουργεί έρευνητικά άρθρα, έπε- κτείνοντας τίς ιδέες του γιά τά κβάντα, τήν Brownian κίνηση, καί τή σχετικότητα. Προτού άκόμη φύγει αύτή ή μοναδική χρονιά τού 190S, καί μέσα στό Δεκέμβρη, ό Einstein έστειλε στό Annalen der Physik ένα δεύτερο άρθρο γιά τήν Brownian κίνηση. Τό 1907, δπως κιόλας άναφέραμε συμπλήρωσε τό φορμαλισμό γιά τήν Ισοδυναμία μάζας καί ένέργειας πού διατυπώνεται στή μοιραία έξίσωση E = me2 Αύτό πού δέν άναφέραμε άκόμα είναι δτι σ’ αύτό τό άρθρο τού1907 έκανε τό πρώτο βήμα πού θά τόν όδηγοΰσε μετά άπό μερικά χρόνια άπό τήν ειδική στή γενική θεωρία σχετικότητας, ένα άπό τά άξεπέραστα μνημεία τής έπιστήμης. Τό γεγονός αύτό καί μόνο θ’ άρ- κούσε νά κάνει τό 1907 ένα άξιομνημόνευτο έτος. Άλλά συνέβηκαν κι άλλα. Έτσι ό Einstein άπόκτησε άπροσδόκητα ένα μεγάλο νέο σύμμαχο, τόν Ρωσσο-Γερμανό μαθηματικό Hermann Minkowski, καθηγητή στό περίφημο πανεπιστήμιο τοΰ Göttingen τής Γερμανίας. Τό Δεκέμβρη τού 1907 ό Minkowski παρουσίασε έκεΓ μιά σημαντική του συμβολή στή θεωρία σχετικότητας.

Γ ιά τίς λεπτομέρειες τών έπιτευγμάτων αύτών τοΰ Einstein καί Minkowski τό 1907 θά μιλήσουμε άργότερα άκολουθώντας μάλλον τή λογική τους παρά τή χρονολογική σειρά. ’Εδώ πάντως σημειώνουμε δτι ό Minkowski ήταν καθηγητής μαθηματικών στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης δταν φοιτούσε έκεΐ ό Einstein, δτι δ Einstein παρακολουθούσε άτακτα τίς παραδόσεις του, καί δτι ό Minkowski θεωρούσε τό φοιτητή του «ένα τεμπελόσκυλο»!

Ά ς μή νομίσουμε πάντως πώς ή θεωρία σχετικότητας έγινε μ’ ένθουσιασμό δεκτή άπό δλους. Άκόμη καί φυσικοί πού συμπαθούσαν τήν (δέα εΰρισκαν δύσκολο ν’ άφομοιώσουν τίς νέες άντιλήψεις γιά τό χρόνο καί χώρο. Καί δσο διαδίδετο τί είχε προτείνει 6 Einstein, πολλοί άνθρωποι — φυσικοί, φιλόσοφοι, άλλά καί άπλοί άνθρωποι — έπέκριναν σαρκαστικά τίς ιδέες του. Αύτό πάντως πού έχει σημασία είναι πώς δλο καί πιό πολλοί σημαντικοί έπιστήμονες τίς άσπάζονταν.

Πάντως άν καί άρχισε νά γίνεται γνωστός στούς έπιστημονι- κούς κύκλους, ό Einstein ήταν πάντα στή Βέρνη κι άπό καιρό έ-

109


νοιώθε τήν πίεση τής Εντονης Ερευνητικής του δουλειάς νά συνδυάζεται μέ τίς όχτώ ώρες δουλειά τή μέρα στό Γραφείο Εύρεσιτε- χνιών. Πρός τό τέλος τοΰ 1907, έχοντας πιά ένθαρρυνθεϊ, σκέφτηκε πάλι νά γίνει Privatdozent2 έτσι πού νά μπορεΐ κάποια μέρα νά φτά- σει νά γίνει καθηγητής. Μιά καί λοιπόν τό πρώτο βήμα γι’ αύτό ήταν νά ύποβάλλει μιά έργασία, άποφάσισε νά στείλει στό Πανεπιστήμιο τής Βέρνης τό άρθρο τοΰ 1905 γιά τή σχετικότητα.

Λοιπόν άπορρίφτηκε, μέ μιά άπό τίς αιτιολογίες πώς ήταν άκατανόητο!

Εύλογα πικραμένος ό Einstein άποφάσισε νά έγκαταλείψει τήν προσπάθειά του νά κάνει μιά άκαδημαϊκή καριέρα. Στίς 3 τοΰ Γενά- ρη 1908 έγραψε τά έπόμενα στό φίλο του Marcel Grossmann πού σ’ έντυπωσιακά νεαρή ήλικία είχε ήδη γίνει καθηγητής μαθηματικών στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης:

Κινδυνεύοντας νά χαρακτηριστώ γελοίος, πρέπει νά σέ συμβουλευτώ γιά Ενα πρακτικό ζήτημα. Θέλω πολύ νά βρώ μιά θέση διδασκαλίας στή Τεχνική Σχολή τού Winterthur (Μαθηματικά καί Φυσική). Ένας φίλος πού διδάσκει Εκεί μοΰ είπε μέ άπόλυτη έχεμύθεια δτι μιά θέση πιθανό ν’ αδειάσει πολύ σύντομα."Ας μή φανταστείς δτι μ’ Εχει κυριεύσει μεγαλομανία νά κάνω καριέρα! Ή άλήθεια είναι πώς ίφτασα στήν παράκλησή μου αύτή μόνο άπό μιά φλογερή έπιθυμία νά μπορώ νά συνεχίσω τήν προσωπική μου έπιστημο- νική δουλειά κάτω άπό καλύτερες συνθήκες.'Αλλά πιθανό ν’ άναρωτηθεϊς γιατί νά θέλω ν’ άρπάξω αύτή άκριβώς τή θέση! Ή αίτία είναι πώς πιστεύω δτι γιά τή θέση αύτή έχω πολλές πιθανότητες έπειδή(1) έδίδαξα κάποτε έκεΓ γιά λίγους μήνες σά βοηθητικός καθηγητής,(2) συνδέομαι φιλικά μ’ Εναν άπό τούς έκεΐ καθηγητές.Ρωτώ λοιπόν τή γνώμη σου: Τί κάνει κανείς σ’ αύτές τίς περιπτώσεις; Μήπως πρέπει νά έπισκεφθώ κάποιον γιά νά τοΰ παρουσιάσω τόν έαυτό μου σά δάσκαλο καί σάν πολίτη; Ποιός είναι ό άνθρωπος πού πρέπει νά δώ : Δέν θά τοΰ Εκανα πιθανόν κακήν έντύπωση (δέν μιλώ τά Ελβετικά Γερμανικά. Εβραϊκά χαρακτηριστικά, κλπ.); Επιπλέον θά βοηθούσε άραγε στήν παρουσίασή μου τό νά Εξυμνήσω τήν έπιστημονική μου δουλειά:

2. Δές ύποσημείωση σελ. 57.

110


Ό Einstein πάντως δέν έβαλε δλες του τίς έλπίδες σ’ αύτή τή θέση. Τόν Ιδιο μήνα, Γενάρη 1908, έκανε αίτηση γιά καθηγητής μαθηματικών στό Γυμνάσιο Ζυρίχης, δπου είχε άδειάσει μιά θέση. Άλλά ή άγρια αύτή κωμωδία κόντευε νά τελείωση. Στίς 28 τού Γενάρη ό καθηγητής Alfred Kleiner — πού τόν άναφέραμε σχετικά μέ τήν άπόρριψη, άλλά καί τήν άποδοχή, τής διδακτορικής θέσης τοΰ Einstein — τοΰ έστειλε ένα άπόκρυφο δελτάριο έκφράζοντας τήν έπιθυ- μία νά τόν συναντήσει γιά θέμα άμοιβαίου ένδιαφέροντος.

Σκοπεύοντας ό Kleiner νά φέρει τόν Einstein σάν καθηγητή στό Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, τόν πίεσε δχι μόνο νά προσπαθήσει άλλη μιά φορά νά γίνει Privatdozent στό πανεπιστήμιο της Βέρνης, άλλά καί νά τόν ένημερώσει, στήν περίπτωση πού τά πράγματα δέν πήγαιναν καλά, γιά νά κοίταζε νά προωθήσει τόν Einstein σέ έδρα μέ λιγότερο όρθόδοξους τρόπους.

Έτσι ό Einstein δοκίμασε καί πάλι. Αύτή τή φορά τά πράγματα πήγαν καλύτερα κι έπιτέλους στά 1908 ό Einstein κατάφερε νά γίνει Privatdozent στό πανεπιστήμιο της Βέρνης, χωρίς αύτό νά σημαίνει πώς άμέσως ή ζωή του άλλαξε. Έπρεπε νά έργάζεται τίς Ιδιες ώρες δπως καί πριν στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών, κι έπιπλέον έπρεπε νά δίνει πανεπιστημιακές παραδόσεις. Ή θέση τοΰ Privadozent ήταν άμισθη τόσο στό πανεπιστήμιο της Βέρνης δσο καί στ’ άλλα πανεπιστήμια. Ό Privadozent είσπραττε μόνο δίδακτρα άπ’ δσους φοιτητές παρακολουθούσαν τίς παραδόσεις τους. Επειδή μάλιστα οί καθηγητές, πού είχαν τούς κανονικούς μισθούς τους, αύξαιναν τό εισόδημά τους, παραδίδοντας κι αύτοί μέ πρόσθετη άμοιβή τά ύπο- χρεωτικά μαθήματα πού βέβαια τά παρακολουθούσαν οι περισσότεροι φοιτητές, δέν έμεναν παρά τά ψίχουλα γιά τούς ταλαίπωρους Privatdozent πού έπρεπε νά κάνουν παραδόσεις σέ ειδικά θέματα δπου βέβαια οί φοιτητές δέν συνωστίζονταν. Τό εισόδημα λοιπόν τοΰ Einstein άπό τίς παραδόσεις του στό πανεπιστήμιο τής Βέρνης ήταν μηδαμινό: ό Besso κι ένας-δυό άλλοι ήσαν οί μόνοι πού τόν παρακολουθούσαν τακτικά.

01 παραδόσεις τού Einstein έκείνη τήν έποχή δέν ήσαν καί σπουδαίες, γιατί στό μυαλό του είχε σπουδαιότερα πράγματα. Ό μως ή προοπτική νά γίνει καθηγητής άπαιτούσε νά περάσει

111


όπωσδήποτε δλες αύτές τίς τελετουργικές μυήσεις σ’ Ενα παραδοσιακό άκαδημαϊκό κατεστημένο. Καί βέβαια αύτό ό Einstein τό Εκανε Απρόθυμα καί σχεδόν Επαναστατώντας! Δέν Εκανε καμιά προσπάθεια νά βελτιώσει τήν Εμφάνισή του ή ν’ άλλάξει τούς τρόπους του σύμφωνα μέ τό άκαδημαϊκό πρότυπο. Εκείνο τόν καιρό άνάμεσα στούς φοιτητές τής Βέρνης ήσαν πολλοί Ρωσσο-Έβραϊοι, φτωχοί, κακοντυμένοι, σωστοί χίππιδες της έποχής τους. Ή Maja, ή άδελφή τού Einstein, περιγράφει ένα έπεισόδιο πού φανερώνει τί λογής έντύπωση θά έκανε ό Einstein στούς προϊσταμένους του! Ή Maja ήταν τότε φοιτήτρια στό πανεπιστήμιο τής Βέρνης. Θέλοντας ν’ άκούσει μιά παράδοση τοΰ άδερφοΰ της, ρώτησε τό θυρωρό σέ ποιά αίθουσα παράδιδε ό Dr. Einstein, ό άδερφός της. Βλέποντας τήν κομψή δεσποινίδα μπροστά του ό θυρωρός δέν μπόρεσε νά κρύψει τήν έκπληξή του: «Πώς; Αύτός ό ...Ρώσσος είναι άδερφός σας»; Κι άκόμη δταν ό Kleiner, μετ’ άπό μιά αιφνιδιαστική έπίσκεψη στήν αίθουσα τοΰ προστατευομένου του, κριτικάρησε τήν άπόδοσή του ό Einstein άπάντησε: «Ξέρετε, δέν ζητώ νά γίνω κι Ενας καθηγητής τού πανεπιστημίου Ζυρίχης!».

Τήν άνοιξη τοΰ 1909 έγκρίθηκε ή δημιουργία στό πανεπιστήμιο Ζυρίχης μιας νέας θέσης έπικουρικού καθηγητή τής θεωρητικής φυσικής. '0 συγκλητικός Ernst πίεζε γιά τήν Ανακήρυξη τοΰ Friedrich Adler, ένός φίλου τοΰ Einstein. Ό Adler ήταν πράγματι Επικίνδυνος άντίπαλος γιατί ό πατέρας του, Ιδρυτής τοΰ Αύστριακοΰ σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, είχε μεγάλη πολιτική Επιρροή. Ό μω ς ό Ιδιος ό Adler, ένας άγνός Ιδεαλιστής, έπέμεινε ν’ άποσυρθεΐ χάρι τοΰ Einstein, ζητώντας άπό τούς πολιτικάντηδες τοΰ Υπουργείου Παιδείας ν’ άναγνωρίσουν δτι ή έπιστημονική άξία τοΰ Einstein ήταν έξαιρε- τική, καί πολύ μεγαλύτερη άπό τή δική του. Τόσο εύγλωττο ήταν τό αίτημά του πού ό Emst δέν ήταν πιά δυνατό νά ύποστηρίξει τήν ύποψηφιότητα τοΰ Adler· Ετσι σάν άποτέλεσμα τοΰ άλτρουϊσμοΰ τού Adler ό Einstein Εκλέχτηκε καθηγητής στίς 7 Μάη 1909 σέ ήλικία τριάντα χρονών.

Σ’ αύτό τό έπεισόδιο ύπάρχει κάτι πού θυμίζει Ενα άνάλογο γεγονός στή ζωή τού Νεύτωνα, δταν αύτός ήταν 27 χρονών: στά 1669 δηλαδή, ό Jsaac Barrow, ό προστάτης του στό Cambridge, πα-


ραιτήθηκε άπό τή θέση του γιά νά δοθεί στόν Νεύτωνα. ΟΙ μοίρες πάντως τών Adler καί Barrow διαφέρουν πολύ. Ό Barrow μετά τήν παραίτησή του βυθίστηκε σέ θεολογικές μελέτες. Ό Adler δλο καί πιό πολύ άναμίχθηκε μέ πάθος στήν πολιτική, καί τό 1916 ό άκρατος Ιδεαλισμός του διεστραμμένος άπό τή φρίκη τοΰ Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, τόν όδήγησαν νά δολοφονήσει τόν Αύστριακό πρωθυπουργό, μιά πράξη γιά τήν όποίαν καταδικάστηκε σχετικά λίγο.

Ό Einstein στά 1909 ήταν τόσο άφοσιωμένος στίς έρευνές του πού δέν εϊχε καθόλου καιρό νά ένδιαφερθεϊ γιά τά πολιτικά. Στίς 6 ‘Ιουλίου ύπόβαλλε τήν παραίτησή του στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών άπ’ δπου κι έφυγε στίς 15 Όκτώβρη 1909. Γράφοντας πολύ άργότερα, 1919, στόν Besso μιλά νοσταλγικά γιά τό Γραφείο Εύρεσιτε- χνιών σάν «τό κοσμικό μοναστήρι δπου συνέλαβα τίς πιό δμορφες ίδέες μου καί πού κάναμε τόσο καλή παρέα μαζί». Ό Einstein τελικά είχε μείνει έκεΐ έπτά μαγικά χρόνια.

"Εχουμε κιόλας άναφέρει τή διάλεξη τοΰ Minkowski τό 1907 στό Göttingen. Τήν Γδια διάλεξη, άλλά σέ λιγότερο τεχνική μορφή, παρουσίασε στίς 21 Σεπτέμβρη 1908 στή Κολωνία κατά τή διάρκεια τοΰ 80οΰ Συνέδριου Γερμανών 'Επιστημόνων καί Φυσιολόγων. Ή διάλεξη αύτή έμεινε στήν Ιστορία — κυρίως άπό τήν αίσθηση πού προκάλεσαν οί πρώτες λέξεις της: «Άπό δώ κι έμπρός ό χώρος καθεαυτός, καί ό χρόνος καθεαυτός, είναι καταδικασμένοι νά ξεθωριάσουν σέ σκιές, καί μόνον ένα είδος ένωσής τους θά διατηρήσει μιά άνεξάρτητη ΰπαρξη».

Ό Newton είχε δώσει γιά τόν κόσμο μιά εικόνα δμορφη ταιριασμένη μέσα στόν άπόλυτο χώρο καί στόν άπόλυτο χρόνο. Ό Einstein ήρθε νά θρυμματίσει αύτή τήν εικόνα λέγοντας δτι διαφορετικοί παρατηρητές σέ όμοιόμορφη κίνηση δέν συμφωνούν γιά τό ταυτόχρονο. 'Επειδή μάλιστα συμβαίνει νά διαφοροποιούνται καί οί μετρήσεις τους γιά τά μήκη, καταλήγουμε πώς διαφορετικοί παρατηρητές έχουν διαφορετικά —Ιδιωτικά— συστήματα χώρου καί χρόνου.

Παρά τίς άσυμφωνίες τους δμως αύτές οί παρατηρητές έχουν πολλά κοινά. ΊΕτσι π.χ. βρίσκουν γιά τό φώς τήν Ιδια σταθερή ταχύ

8 113


τητα c. Άλλά πάνω άπ’ δλα κατοικούν στό ϊδιο σύμπαν!Τό τελευταίο μπορεΐ νά φαίνεται άπογοητευτικά όλοφάνερο,

άλλ’ δμως μάς όδηγεΐ στή καρδιά τοΰ προβλήματος! Κι αύτό γιατί οί Ιδιωτικοί χώροι καί χρόνοι τών διαφορετικών παρατηρητών δέν μπορούν νά θεωρηθούν άπομονωμένοι μεταξύ τους. Ό πω ς άπόδει- ξε ό Minkowski, άνήκουν δλοι σέ μιά καί μοναδική, παγκόσμια περιοχή πού είναι μιά Ενωση τού χώρου καί τού χρόνου, πού όνομά- στηκε χωροχρόνος. Πώς δμως οί διαφορετικοί παρατηρητές άπο- κτούν τούς Ιδιωτικούς τους χώρους καί χρόνους; Μά χωρίζοντας αύτόν τόν ένωμένο χωροχρόνο, μέ διαφορετικούς τρόπους, σέ χώρο καί χρόνο! Θά έλεγε κανείς πώς ό χωροχρόνος είναι ένα κοινό κομμάτι τυρί άπ’ δπου ό κάθε παρατηρητής κόβει κατά τή δική του διεύθυνση τό δικό του χωροχρόνο.

Όμως προσοχή γιατί αύτό τό κομμάτι τυρί έχει τέσσερες διαστάσεις! Ό χωροχρόνος έχει τέσσερες διαστάσεις. Ό χρόνος έμφα- νίζεται σά μιά τέταρτη διάσταση συζευγμένη μέ τίς τρεις διαστάσεις τού χώρου.

Έχοντας πει αύτά, άς διαλύσουμε τώρα τό συναίσθημα σαστι- μάρας καί μυστήριου πού πιθανό νά δημιουργήθηκε. Καί πρώτα άπ’ δλα, άς μήν προσπαθήσουμε νά σχηματίσουμε μιά εικόνα γΓ αύτόν τόν τετραδιάστατο χωροχρόνο. Είναι τελείως άδύνατο! Άλλά ούτε κι ό Einstein ή ό Minkowski «έβλεπαν» αύτόν τό χωροχρόνο: ot έπαγγελματίες δουλεύουν μαζί του μέ τή βοήθεια ένός μαθηματικού μοντέλου, καί παρόλο πού αύτό τούς έπιτρέπει νά έκφράζονται μέ μεγάλη έπιδεξιότητα, τούς είναι έπίσης άδύνατο νά τόν «δούν».

Σ’ ένα διάγραμμα κάθε σημείο όρίζεται μέ δυό άριθμούς, τίς συντεταγμένες του, καί γι’ αύτό λέμε πώς τό διάγραμμα είναι διδιάστα- το. Σ’ Ενα δωμάτιο χρειάζονται τρεις άριθμοί — π.χ. οί άποστάσεις κάθε σημείου άπό δυό τοίχους κι άπό τό πάτωμα — καί γι’ αύτό λέμε πώς τό δωμάτιο είναι τριδιάστατο. Ά ν τέλος μιλάμε δχι γιά ένα σημείο τού χώρου άλλά γιά Ενα σημείο σέ μιά όρισμένη στιγμή, χρειαζόμαστε τέσσερις άριθμούς — τρεις γιά τή θέση του στό χώρο καί μιά γιά τό χρόνο. Ά π ’ αύτή τήν άποψη ό κόσμος είναι πράγματι τε- τραδιάστατος.

Έ!. λοιπόν, θά πεΐτε μ’ άνακούφιση, άν αύτό είναι δλο, τότε καί

114


τό σόμπαν τοΰ Νεύτωνα ήταν τετραδιάστατο. Καί βέβαια ήταν άπ’ αύτήν τήν άποψη! Επειδή δμως ό άπόλυτος χώρος στήνεται ξεχωριστά άπό τόν άπόλοτο χρόνο — έκτός άπό τό δτι ό άπόλυτος χώρος ύπήρχε δσο ύπήρχε καί ό άπόλυτος χρόνος — ό καθένας καταλήγει νά βλέπει τό νευτώνειο σύμπαν μέ (3 + 1) μάλλον διαστάσεις, παρά 4. Κάτι τέτοιο δμως δέν συμβαίνει γιά τό χωροχρόνο τής σχετικότητας, γιατί έκεΐ χώρος καί χρόνος είναι ύφασμένοι μαζί τόσο θεμελιακά πού ό δρος «τετραδιάστατος» είναι σχεδόν άναπόφευ- κτος.

Αύτό άξίζει νά τό δούμε άπό πιό κοντά. Ά ς γυρίσουμε πάλι στά δυό διαστημόπλοια καί στούς κυβερνήτες τους Α καί Β, τού προηγούμενου κεφάλαιου, κι άς φανταστούμε τόν Β νά δακτυλογραφεί μιά άναφορά γιά τήν άποστολή του. Χτυπά π.χ. τό πλήκτρο «α» καί μετά τό πλήκτρο «σ». Τά δυό αύτά γεγονότα, τά δυό χτυπήματα τών πλήκτρων, άπέχουν περίπου στή γραφομηχανή του δυό πόντους περίπου μεταξύ τους, ένώ ό χρόνος άνάμεσά τους άς ύποθέσουμε δ- τι είναι άκριβώς μισό δευτερόλεπτο — σύμφωνα βέβαια μέ τόν Β καί δχι τόν Α. Στό μισό αύτό δευτερόλεπτο ό Β ταξιδεύει 10.000 χιλιόμετρα σχετικά μέ τόν Α. Έτσι ό Α κρίνει τήν άπόσταση άνάμεσα στά δυό αύτά γεγονότα θεαματικά μεγαλύτερη άπό τούς δυό πόντους πού τά χωρίζουν σύμφωνα μέ τόν Β. Έτσι φαίνεται νά μήν ύπάρχει έλπίδα πώς ό Α καί Β θά βροΰν κάποιον άριθμό κοινό πού νά χαρακτηρίζει τά δυό αύτά γεγονότα. Πραγματικά, έξ αίτιας τοΰ φαινόμενου τής έπιβράδυνσης τών ρολογιών, ό Α βρίσκει πώς τά δυό γεγονότα χωρίζονται χρονικά κάτι παραπάνω άπό μισό δευτερόλεπτο, έτσι πού τελικά ό Α καί ό Β διαφωνούν δχι μόνο γιά τήν άπόσταση άλλά καί τό χρόνο άνάμεσα στά δυό γεγονότα.

Παρόλ’ αύτά άς ύποθέσουμε δτι ol Α καί Β κάνουν τά έπόμενα. Καί πρώτα μετατρέπουν τό διάστημα τοΰ χρόνου σέ άπόσταση, ύπολογίζοντας τήν άπόσταση πού διανύει τό φώς, μέ τήν κοινή καί στούς δυό ταχύτητα c, μέσα στό χρόνο αύτό. Γιά εύκολία, άς τήν ονομάσουμε χρονο-απόσταση άνάμεσα στά δυό γεγονότα, ένώ θά λέμε χωρο-απόσταση τή συνηθισμένη άπόσταση - μήκος άνάμεσά τους.

115


Ά ς μή ξεχνάμε πώς ot Α καί Β διαφωνούν κατηγορηματικά τόσο γιά τή χωρο-απόσταση, δσο καί γιά τή χρονο-απόσταση άνάμε- σα στά δυό γεγονότα. Ά ς ύποθέσουμε δμως τώρα ότι κάνουν κι οί δυό τους τόν ύπολογισμό τής ποσότητας.

(χωρο-απόσταση)2 — (χρονο-απόσταση)2 Λοιπόν, σύμφωνα μέ τίς έξισώσεις τής θεωρίας σχετικότητας θά

βρούν κι οί δυό τό Ιδιο άποτέλεσμα! Καί τό Ιδιο θά βρει καί κάθε άλλος παρατηρητής πού είναι έπίσης σέ όμοιόμορφη κίνηση.

Στό νευτώνειο σύστημα οί χωρο-αποστάσεις καθαυτές είναι Γσες μεταξύ τους, καί παρομοίως καί οί χρονο-αποστάσεις καθαυτές είναι μεταξύ τους ίσες. Στή θεωρία δμως τής σχετικότητας μόνο ή παραπάνω σύνθεσή τους έχει τήν Ιδια τιμή γιά δλους τούς παρατηρητές. Αύτό εϊναι όπωσδήποτε μιά σημαντική διαφορά. Ά ς θυμηθούμε δμως γιά λίγο τό Πυθαγόρειο θεώρημα πού έθρεψε τόν Einstein δταν ήταν παιδί Ά ς φανταστούμε δυό Ανθρώπους C καί D πού ό καθένας τους έχει πάνω στή σελίδα αύτή άπό Ενα σύστημα συντεταγμένων μέ κοινή άρχή Ο, άλλά πού γιά νά δείξουμε τή διαφορά τους τά δείχνουμε ξεχωριστά τό ένα άπό τό άλλο (τοΰ C άριστερά καί τού D δεξιά).

Ά ς θεωρήσουμε τίς χ καί ψ συντεταγμένες ένός σημείου Ρ καί τήν άπόστασή του άπό τήν άρχή Ο.Στό σύστημα άξόνων τού C οί συντεταγμένες τοΰ Ρ είναι OQ, καί Q,P, ένώ στό σύστημα τού D είναι OQj καί QjP. Προφανώς δέν ύπάρχει συμφωνία άνάμεσα στούς C καί D γιά τίς συντεταγμένες τοΰ Ρ. ’Επειδή δμως οί γωνίες στά καί Qj εϊναι κι οί δυό όρθές, τό Πυθαγόρειο θεώρημα δείχνει πώς τό

116

(C)

άθροισμα τών τετραγώνων τών συντεταγμένων τού Ρ είναι τό Ιδιο καί τίς δυό φορές, καί Γσο μέ (ΟΡ)2. Έτσι, παρά τίς διαφωνίες τους, οί C καί D βρίσκουν τήν Ιδια τιμή γιά τήν ποσότητα :

(συντεταγμένη άπόσταση χ)2 + (συντεταγμένη άπόσταση ψ)2 καί παρατηρούμε δτι, έκτός άπό τή διαφορά στό σημείο (+) πού ύπάρχει στή θέση τοΰ προηγούμενου (—), ό τύπος είναι τής Ιδιας μορφής μέ τόν προηγούμενο σχετικιστικό τύπο πού περιείχε τή χωρο-απόσταση καί τή .χρονο-απόσταση. Ά ν μάλιστα χρησιμοποιήσουμε τή λεγάμενη φανταστική μονάδα 1 μπορούμε νά μετατρέψουμε τό σχετικιστικό μεϊόν σέ σύν3.

Ό Minkowski ήταν ένήμερος δτι ή χτυπητή αύτή μαθηματική όμοιότητα, έστω καί χωρίς τά άποτελέσματα τοΰ Einstein, είχε ήδη παρατηρηθεί καί χρησιμοποιηθεί άπό τόν Poincaré στό μεγάλο άρθρο του τού 1905 (δές σελ. 90).Άπ’ αύτήν τήν όμοιότητα παρακι- νούμεθα νά θεωρήσουμε τό χρόνο σά μιά τέταρτη διάσταση πού, δταν έκφραστεϊ σέ μήκος, άναμιγνύεται λίγο - πολύ Ισότιμα μέ τίς τρεις διαστάσεις τοΰ χώρου σχηματίζοντας Ενα ένιαΐό σύνολο, τόν τετραδιάστατο χωροχρόνο. Πράγματι, Εστω κι έκ τών ύστέρων, μαθηματικά ό πειρασμός είναι άκατανίκητος — παρόλο πού ό τετρα

3. Γράφοντας δηλαδή τό θεμελιώδη σχετικιστικό τύπο, γιά μιά μόνο χωρική διάσταση χ,, χ* - et2 = σταθερό, σάν χ 2 + xi = σταθερό, δπου χ, = icL

117


διάστατος χωροχρόνος άρνεΐται νά μπει σέ κάποια ρεαλιστική εΐκό-

Ά ς φανταστούμε τήν τελεία στό τέλος αύτής τής πρότασης. Φυσικά τήν τελεία αύτή έχουμε συνηθίσει νά τή θεωρούμε σάν ένα «σημείο». Στήν πραγματικότητα δμως είναι ένα σημείο μόνιμο, ένα σημείο πού διαρκεΐ μέσα στό χρόνο (δσο ύπάρχει ή σελίδα αύτή). Δέν Ερχεται καί φεύγει σά μιά λάμψη. Έτσι μπορούμε νά φανταστούμε δτι τό σημείο αύτό ξετυλίγεται μέσα στό χωροχρόνο, δτι είναι κάτι σά κορδέλα ή, δπως λέγεται, μιά κοσμική γραμμή. Γιά νά κάνουμε κάποια άναπαράσταση άς φανταστούμε δτι ή διάσταση τού χώρου είναι ένας άξονας πρός τά κάτω πάνω σ’ αύτή τή σελίδα. Έτσι δυό κοσμικές γραμμές

\σάν αύτές τού σχήματος θά ποριστούν δυό σημεία πού πλησιάζουν τό ένα τό άλλο, πράγμα πού νοιώθουμε καλύτερα άν θεωρήσουμε τήν «προσοχή» μας — δηλαδή τό «τώρα» μας — σά μιά όριζόντια γραμμή πού κατεβαίνει σταθερά πρός τά κάτω καθώς ό χρόνος κυλά. Όμως οί κοσμικές γραμμές καθεαυτές δέν κινούνται: Στό χωροχρόνο παρελθόν, παρόν καί μέλλον είναι δλα άπλωμένα μπροστά μας. άκίνητα σάν τίς λέξεις ένός βιβλίου4.

Ό Minkowski δέν σταμάτησε σ’ αύτές τίς Ιδέες. Προχώρησε κι απέδειξε δτι οί έξισώσεις Maxwell παίρνουν μιά έξαιρετικά άπλή καί

4. Σέ μιά εύγλωττη διατύπωση του L. de Broglie: «Στό χωροχρόνο καθετί πού γιά μάς άποτελεΐ τό παρελθόν, τό παρόν καί τό μέλλον έμφανί(ι:ται ίνιαΓα... Κάθε παρατηρητής.καθώς ό χρόνος του περνά.άνακαλύπτει—τρόπος του λέγειν — νέα στρώματα άπό τό χωροχρόνο πού τά νομίζει γιά διαδοχικές δψεις του ύλικού κόσμου, παρόλο πού πραγματικά τό σύνολο τών γεγονότων πού άποτελοΰν τό χωροχρόνο ύπάρχει πριν άπό τή γνώση τού παρατηρητή γι’ αύτά». P. Schilpp (ed). Alberi Einstein: Philosopher - Scientist, (Harper, I9S9), σ . 114.

118


ένοποιημένη μορφή δταν διατυπωθούν στό χωροχρόνο Minkowski, Ετσι πού θά Ελεγε κανείς δτι αύτές καί ό χωροχρόνος είναι φτιαγμένοι ό Ενας γιά τόν άλλο.

Αύτό άκριβώς ήταν τό βαθύτερο νόημα πού είχε ό Minkowski στό νού του δταν στό συνέδριο έκεΐνο τοΰ 1908 είπε τό Εντυπωσιακό Εκείνο, πώς χώρος καί χρόνος άπό μόνοι τους ήσαν καταδικασμένοι νά ξεθωριάσουν σέ σκιές καί μόνο Ενα είδος Ενωσής τους θά διατηρούσε μιά άνεξάρτητη ύπαρξη. Θά είχε έπίσης άπόλυτο δίκιο άν Ελεγε πώς τό Ιδιο θά Γσχυε — πολύ πιό καθαρά άπ’ δ,τι ήταν γνωστό μέχρι τότε - γιά τόν ήλεκτρισμό καί τό μαγνητισμό.

Τό έπόμενο 81° Συνέδριο Εγινε στό Salzburg, κι αύτή τή φορά — άφοΰ είχαν προηγηθεΐ αύτές οί συνταρακτικές δηλώσεις (σ. 113) άπό Εναν τόσο γνωστό έπιστήμονα σάν τόν Minkowski — δέν είναι περίεργο δτι κάλεσαν καί τόν Ιδιον τόν Einstein. Έδωσε έκεΓ τή διάλεξή του στίς 21 Σεπτέμβρη 1909, άκριβώς Ενα χρόνο μετά τόν Minkowski κι άνάπτυξε τό θέμα «Ή Εξέλιξη τών Ιδεών μας γιά τή φύση καί σύσταση τής άκτινοβολίας», Ενα θέμα πού άγκάλιαζε τή σχετικότητα καί τά κβάντα.

’Ανάμεσα σ’ αύτούς πού παρακολούθησαν τή διάλεξη τοΰ Einstein ήσαν μερικοί άπό τούς διασημότερους φυσικούς τοΰ κόσμου. Κατά τήν αύστηρή κρίση τοΰ Einstein ή διάλεξή του — σάν κομμάτι Επιστημονικής δουλειάς — είχε μικρή σπουδαιότητα γιατί, δπως Εγραψε σ’ Ενα συνεργάτη του, δέν περιείχε τίποτα τό καινούργιο. Αύτό δέν ήταν άπόλυτα άληθινό· ό Einstein ήταν άπλώς ύπερβολικά μετριόφρονας. Επιπλέον, σέ πολλούς άπό τούς άκροατάς ή διάλεξη τοΰ Einstein φάνηκε σάν άποκάλυψη. 'Οχι βέβαια πώς οί άκροατές του έδέχτηκαν, ή άκόμη κατάλαβαν, δλα δσα τούς παρουσίασε, άλλ’ είχαν Ελθει νά δοΰν καί νά κρίνουν τόν άνθρωπο γιά τόν όποιον είχαν άκούσει, καί σχεδόν άμέσως άναγνώρισαν τήν άξία του. Ή εύκαιρία τοΰ συνέδριου ήταν σπουδαία καί γιά τόν Einstein. Γιά χρόνια δούλευε σάν κάπως Ενας έπιστημονικός Εξόριστος, καί ή περιέργειά του γιά τό τί τάχα ήσαν οί μεγάλοι έπιστήμονες σέ μιά πρόσωπο μέ πρόσωπο συζήτηση ήταν τουλάχιστον τόσο μεγάλη δ- σο κι ή δική τους περιέργεια γι’ αύτόν. Κι άσφαλώς ή αύτοπεποίθη-

119


σή του δέν θά ζημιώθηκε άνακαλύπτοντας δτι μπορούσε εύκολα νά σταθεί στόν κύκλο τους. Επιπλέον, σ’ αύτό τό συνέδριο συνάντησε γιά πρώτη φορά τόν Planck. Έκανε έπίσης νέες σημαντικές καί διαρκείας γνωριμίες πού είχαν σάν καρπό μιά όγκώδη άλληλογρα- φία.

Έτσι, προτού κάν άναλάβει τόν έπόμενο μήνα τά καθηγητικά του καθήκοντα στό πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, ή καριέρα του είχε κιόλας προχωρήσει φοβερά. Ά πό δώ καί πέρα θ’ άκολουθούσε αύτό τό ρυθμό, άποζημιώνοντας γιά τό άπελπιστικά άργό ξεκίνημα. Ό Einstein ήταν εύχαριστημένος νά βρίσκεται πάλι άνάμεσα στούς παλιούς φίλους τής Ζυρίχης, μιά πόλη πού τοΰ θύμιζε τίς φοιτητικές του μέρες. Άλλά δέν έμεινε πολύ. Στά 1911, παρά τίς δυσκολίες έπειδή ήταν Εβραίος καί ξένος, τοΰ προσεφέρθη ή Θέση τακτικοΰ καθηγητοΰ στό Γερμανικό Πανεπιστήμιο τής Πράγας, δπου κάποτε είχε διδάξει καί ό Mach. Ό Einstein, δπως συνήθιζε δταν έπίσημα ρωτιόταν γιά τή θρησκεία του, έδήλωσε άθρησκος. Δέν είχε δμως ύπολογίσει δτι ό Αύτοκράτορας τής Αύστρο-Ούγγαρίας Φραγκίσκος - Ιωσήφ, πού ήταν κι ό άνώτατος κριτής γιά τή θέση τής Πράγας, έπέμενε ιδιαίτερα νά έχουν οί καθηγητές ένα άναγνωρισμένο θρήσκευμα — γιατί άμα δέν πίστευαν σ’ έναν έπίσημα άναγνωρισμέ- νο Θεό, πώς θά μπορούσαν νά δώσουν τόν άπαραίτητο δρκο νομιμοφροσύνης;

'0 Einstein λοιπόν ζήτησε άπό τόν άρμόδιο ύπάλληλο νά μή γράψει τίποτα στή θέση τοΰ θρησκεύματος, άλλ’ αύτός άπάντησε δ- τι έπρεπε νά συμπληρωθεί όπωσδήποτε. Ό Einstein βρέθηκε σέ δίλημμα.

Ή άδερφή του μάς διηγείται τά ύπόλοιπα. Ό Einstein έξήγησε στόν ύπάλληλο πώς τό νά μήν έχει θρήσκευμα, δέν τόν έμποδίζει νά διαλέξει ένα! Έτσι δήλωσε μέ κάθε έπισημότητα τήν Ιουδαϊκή πί-

Σ’ αύτή τήν ένταξή του στόν ’Ιουδαϊσμό μποροΰμε νά βροΰμε κάποια συμβολική σημασία. Πάντως θά ήταν λάθος νά νομίσουμε τόν Einstein σάν παραδοσιακό πιστό Ιουδαίο. ΤΗταν ένας βαθειά θρησκευόμενος άνθρωπος, άλλά οί θρησκευτικές του πεποιθήσεις —

120


τόσο βαθειές πού άρνοΰνται φραστικές περιγραφές — ήσαν πολύ κοντά στίς Ιδέες τοΰ Εβραίου φιλόσοφου τοΰ Που αίώνα, τοΰ μεγάλου Σπινόζα πού οί συμπατριώτες του είχαν κηρύξει έκτός συναγωγής. Ό Einstein μέ τά συναισθήματα ταπεινοφροσύνης, δέους καί θαυμασμού, καί μέ τήν αίσθηση τής ένότητας μέ τό σύμπαν, συγκαταλέγεται σίγουρα στούς μεγάλους θρησκευτικούς μύστες. Σ’ Ενα γράμμα του τού 1929 μιλά γιά τόν έαυτό του σάν Ινα «μαθητή» τοΰ Σπινόζα. Πιό πρίν πάλι, δταν ρωτήθηκε μέ τό ύπερατλαντικό καλώδιο άπό τήν 'Αμερική δν πίστευε στό Θεό, τηλεγράφησε σέ άπάντη- ση: «Πιστεύω στό Θεό τού Σπινόζα, πού άποκαλύπτει τόν έαυτό Του στή σοφή άρμονία τοΰ κόσμου, καί δχι σ’ ένα Θεό πού άσχο- λεΐται μέ τίς τύχες καί τίς πράξεις τών άνθρώπων». Γιά τό έργο τοΰ Σπινόζα έτρεφε μιά βαθειά έκτίμηση. Τό 1932 δέν δέχτηκε νά γράψει μιά σύντομη μελέτη γιά τόν Έβραΐο φιλόσοφο, λέγοντας πώς κανείς δέν ήταν σέ θέση νά κάνει κάτι τέτοιο γιατί άπαιτοΰσε δχι μόνο βαθειά γνώση τοΰ έργου του άλλά έπίσης «έξαιρετική άγνότη- τα φαντασία καί ταπεινοφροσύνη». Στό Ιδιο γράμμα βρίσκουμε τήν παρακάτω παράγραφο, πού ή σημασία της γιά τήν Ιστορία μας θά φανεί σ’ ένα έπόμενο κεφάλαιο3: «Ό Σπινόζα ήταν ό πρώτος πού έφάρμοσε μέ πραγματική συνέπεια τήν ιδέα τοΰ ντετερμινισμού στό πεδίο τής άνθρώπινης σκέψης, αισθήματος καί πράξης». Σ’ ένα άλλο γράμμα του τό 1946 μιλοΰσε γιά τό Σπινόζα σάν «ένα άπό τά βαθύτερα καί άγνότερα πνεύματα πού έχει γεννήσει ό Εβραϊκός λαός μας». Καί δταν τού ζήτησαν, τό έπόμενο έτος, νά πει τίς άπόψεις του γιά μιά 'Ανώτερη Ύπαρξη, έγραψε σ’ 'Αγγλικά:

Νομίζω πώς ή Ιδέα ένός προσωπικού θεού είναι μιά άνθρωπομορφική σύλληψη πού δέν μπορώ νά τήν πάρω στά σοβαρά. Δέν νοιώθω έπίσης Ικανός νά φανταστώ κάποια θέληση ή σκοπό έξω άπό τήν άνθρώπινη σφαίρα. Οί άπόψεις μου μοιάζουν μέ τού Σπινόζα: θαυμασμός γιά τήν όμορφιά, καί πίστη στή λογική άπλότητα τής τάξης καί τής άρμονίας πού μπορούμε νά συλλάβουμε ταπεινά, έστω καί λειψά. Πιστεύω πώς πρέπει νά άρκούμεθα στήν άτελή μας γνώση καί κατανόηση καί νά θεωρήσουμε τις άξιες καί τίς ήθικές ύποχρεώσεις σάν καθαρά άνθρώπινο

S. Δές κεφ. 10. Ή μάχη και ή βόμβα, καί Ιδιαίτερα σ. 213, 2 IS.

121


πρόβλημα — τό πιό σπουδαίο άπ’ δλα τά άνθρώπινα προβλήματα.Τά άποσπάσματα αύτά φαίνονται Γσως παραπανίσια, καί δμως

δέν είναι άρκετά. Ένα μεγάλο μέρος άπό τόν Σπινόζα καί τόν Einstein τούς ξεφεύγει. Ό Einstein χρησιμοποίησε συχνά τή λέξη «Θεό» μεταφορικά χωρίς νά φαίνεται καθαρά ποιά ύπέρβαση έκανε.

Ή θέση τής Πράγας έμφανίζει κι έναν άλλο προφητικό συμβολισμό. Ά πό τό βιογράφο τοΰ Einstein P. Frank, πού διαδέχτηκε έκεΐ τόν Einstein, πληροφορούμεθα πώς τό πρωτόκολλο έκτός άπό τόν δρκο νομιμοφροσύνης άπαιτούσε νά φοριέται στήν όρκομωσία μιά κακόγουστη, χρυσοποίκιλτη στολή πού θύμιζε ναύαρχο. Ό Einstein λοιπόν ό άντιμιλιταριστής φόρεσε αύτή τή γελοία στολή. Καί μέρος τής στολής ήταν ένα ξίφος.

Στή Πράγα ό Einstein συναντήθηκε γιά πρώτη φορά μέ τόν Βιεννέζο φυσικό Paul Ehrenfest, πού ήταν μαθητής τού Boltzmann. Κατά τήν έπίσκεψή του στήν Πράγα ό Ehrenfest ήταν φιλοξενούμενος τοΰ Einstein, καί τό ζεύγος Einstein πήγε νά τόν παραλάβει άπό τό σταθμό. Γρήγορα οί δυό Επιστήμονες βυθίστηκαν σέ μιά συναρπαστική συζήτηση πού συνεχίστηκε σχεδόν χωρίς διακοπή γιά δυό μέρες, έκτός άπό τά ντουέτα πού έπαιξαν μαζί ό βιολιστής Einstein καί ό πιανίστας Ehrenfest. Στό ήμερολόγιό του ό Ehrenfest έγραφε: «Ναι, θά είμαστε φίλοι. Ήμουν τρομερά εύτυχισμένος». Κι ό Einstein στά 1934, άναθυμούμενος τήν έπίσκεψή αύτή έγραψε: «Μέσα σέ λίγη ώρα είχαμε γίνει πραγματικοί φίλοι — σά νά ήταν τά όνειρά μας καί οί φιλοδοξίες μας ένός μόνου άνθρώπου». Αύτές οί λέξεις ήσαν ό χαιρετισμός πού ό Einstein έγραψε γιά τόν έπικήδειο τού φίλου του.

'0 Einstein έμεινε στήν Πράγα μόνο ένάμισυ χρόνο. Ό πω ς καί στή Ζυρίχη, ήταν ένας πολύ άνορθόδοξος καθηγητής. Ποτέ του δέν Ενοιωσε τήν ύπεροψία πού συνήθως συνοδεύει τή θέση καί άπόφυγε τίς τελετές. Κι άκόμη ποτέ του δέν άναμίχτηκε στίς συνηθισμένες καθηγητικές ίντριγκες γι’ άπόκτηση έπιρροής.

Σά διάδοχό του στή Πράγα πρότεινε τόν Ehrenfest, πού δμως σκόνταψε στή δήλωση πώς είναι Ίουδαϊκοΰ θρησκεύματος: ό Ehrenfest κι ή σύζυγός του φυσικός Tatyana δταν παντρεύτηκαν — γιά

122


νά τακτοποιηθούν μέ τόν Αύστρο-Ούγγρικό νόμο πού άπαγόρευε γάμο άνάμεσα σέ Χριστιανή καί Έβραΐο — δήλωσαν κι οί δυό τους άθρησκοι, καί ό Ehrenfest, παρά τίς προτροπές τού Einstein, δέν δέχτηκε ούτε τυπικά τώρα νά δηλώσει διαφορετικά.

Τό 1911 στήν Πράγα προχώρησε κι άλλο πρός τή γενική θεωρία σχετικότητας πού σιγά - σιγά ώρίμαζε, ένώ τό 1912 κατέληξε σ’ Ενα θεμελιώδη κβαντικό νόμο τών φωτοχημικών φαινομένων, πού μάλιστα γρήγορα Επαληθεύτηκε πειραματικά άπό τόν Ε. Warburg στό Βερολίνο. Στό μεταξύ, ’Ιούνιος 1911, προσεκλήθη νά λάβει μέρος στίς Βρυξέλλες στό πρώτο άπό μιά σειρά έπιστημονικών συνεδρίων πού συνδέθηκαν γιά πάντα μέ τό δνομα τοΰ Βέλγου βιομήχα- νου E. Solvay6 πού τά χρηματοδότησε. Τό συνέδριο όργανώθηκε άπό τόν συνάδελφο τοΰ Planck στό Βερολίνο Γερμανό φυσικό W. Nernst, ό όποιος μετά τόν άρχικό δυνατό σκεπτικισμό του είχε Ενθουσιαστικά άποδεχθεϊ τίς κβαντικές Ιδέες τοΰ Einstein γιά τήν Εσωτερική θερμότητα. Λίγοι μόνον Εκλεκτοί είχαν προσκληθεί. Ή πρόσκληση άνέφερε πώς οΐ κβαντικές Εργασίες τών Planck καί Einstein— δέν άνέφερε τήν ίδέα τοΰ Einstein γιά τά φωτεινά κβάντα πού άν- τιμετωπιζόταν άκόμα μέ μεγάλη δυσπιστία — είχαν δημιουργήσει μιά κρίση στή φυσική θεωρία. Ό βασικός σκοπός τοΰ συνεδρίου Solvay ήταν νά φέρει σ’ έπαφή τίς κορυφές τής Εύρωπαϊκής φυσικής μέ τήν Ελπίδα πώς πέντε άδιατάραχτες μέρες Εντατικής συζήτησης σέ πολυτελές περιβάλλον θά τούς βοηθούσαν νά θεραπεύσουν τήν κβαντική κρίση τής θεωρητικής φυσικής. Στό συνέδριο, πού προέδρευε ό άσύγκριτος Lorentz πήραν μέρος 21 Επιστήμονες. Τό γεγονός πώς ό Einstein προσεκλήθη στό συνέδριο, άν καί πραγματικά άναγκαϊο, δείχνει ζωηρά τήν μεγάλη ύπόληψη στήν όποία εϊχε φτάσει. Τώρα πιά λογαριαζόταν σά μιά άπό τίς κορυφές τής φυσικής.

6. '0 Solvay, έκτός άπό Μαικήνας έπιστημονικών Ιδρυμάτων καί Ιδιοφυής χημικός (πού ή μέθοδός του παραγωγής σόδας άπό άλάτι καλύπτει τό μεγαλύτερο μέρος τής παγκόσμιας παραγωγής), ένδιαφέρθηκε ζωηρά γιά τήν έπιστήμη τής κοινωνιολογίας δπου προσπάθησε νά μεταφέρει τίς ένεργειακές Ιδέες τοΰ μεγά λου χημικού W.Ostwald, πού άναφέρθηκε σέ σχέση μέ τόν Einstein στή σελ. 48.

123

Ιό πρώτο συνέόριο Solvay.191 I. Καθισμένοι από άριστερά: Nernst. Brillouin. Sol \av. l.oroiiu. Warburg. Perrin. Wien, ή Curie, Poincaré. Όρθιοι: Goldschmidt. Planck. Rubens. Sommerfeld. Lindemann, de Broglie. Knudsen. Hascnöhrl. Hoste lei. Herzen. Jeans. Rutherford. Kamerlingh - Onnes, Einstein. Langevin

Παρόλες τίς συζητήσεις, πού ήσαν σοφές, μεγάλες άλλά καί ζωηρές, τά προβλήματα δέν άποκάλυψαν τά μυστικά τους. 01 μέρες πέρασαν καί τό συνέδριο έπρόκειτο νά έχει σοβαρούς άντίκτυπους στή θεωρητική φυσική γιατί — άνάμεσα σ ’ άλλα — Εδωσε στό αινιγματικό κβάντο μιά θέση πού μέχρι τότε δέν είχε. Καί μόνο τό δτι Επεισε τόν Poincaré, μέ τήν άπέραντη Επιρροή του, γιά τή σπουδαιό- τητα τής κβαντικής ιδέας είναι κιόλας μιά πολύ σοβαρή συνέπεια τού συνέδριου.

Στό στενό του φίλο καθηγητή Η. Zangger, διευθυντή τού ιατροδικαστικού ινστιτούτου τού πανεπιστημίου τής Ζυρίχης, ό Einstein Εγραψε δυό γράμματα τό Νοέμβρη 1911 πού περιείχαν μερικές Εντυπώσεις του άπό τό συνέδριο. Διαβάζοντάς τα πρέπει βέβαια νά

124


θυμόμαστε πώς δέν προορίζονταν γιά δημοσίευση.Ό Lorentz διεύθυνε τό συνέδριο μέ άπαράμιλλο τάκτ κι άπίστευτη Επι- δεξιότητα. Μιλά καί τίς τρεις γλώσσες τό Γδιο καλά καί Εχει μιά μοναδική Επιστημονική όξύτητα. Μπόρεσα νά πείσω τόν Planck νά δεχτεί πολλές άπό τίς άντιλήψεις μου πού μέχρι τώρα τίς άπόκρουε. Είναι Ενας άφάνταστα Εντιμος άνθρωπος πού σκέφτεται περισσότερο τούς άλλους άπό τόν έαυτό του... Γενικά τό συνέδριο ήταν Εξαιρετικά Ενδιαφέρον. Έκτός άπό τούς Γάλλους συνέδρους Curie, Langevin, Perrin καί Poincaré. καί τούς Γερμανούς Nernst, Rubens, Warburg καί Sommerfeld, ήσαν ό Rutherford καί ό Jeans. Καί φυσικά ό Η. A. Lorentz κι ό Kamer- lingh Onnes. Ό Lorentz είναι Ενα θαύμα εύφυΐας καί λεπτότατου τάκτ. Είναι Ενα ζωντανό Εργο τέχνης!... Ό Poincaré γενικά ήταν μόνο άντα- γωνιστικός (άντίθετος μέ τή θεωρία σχετικότητας) καί, παρά τήν όξυ- δέρκειά του, Εδειξε μικρή κατανόηση τοΰ θέματος. Ό Planck είναι μπλο- καρισμένος χωρίς άμφιβολία άπό μερικές λαθεμένες προκαταλήψεις... πάντως κανείς δέν είναι σίγουρος γιά τίποτα. 'Η δλη ύπόθεση θά ήταν πολύ εύχάριστη στούς διαβολο-Ιησουΐτες7.

Σχεδόν άμέσως μόλις ό Einstein έγινε καθηγητής στήν Πράγα ό Grossmann, καί λίγο άργότερα ό Zangger καί άλλοι, άρχισαν νά ζητούν τρόπο νά τόν φέρουν πίσω στή Ζυρίχη, αύτή τή φορά στό Πολυτεχνείο. Γιά τό σκοπό αύτό συγκέντρωσαν έκθέσεις γιά τόν Einstein άπό άνθρώπους μέ μεγάλη έπιστημονική έπιρροή.

Νά τί έγραφε ή Marie Curie, λ ίγο μετά τό συνέδριο τοΰ Solvay: Έ χω μέ θαυμασμό μελετήσει τίς Εργασίες πού δημοσίευσε ό κ. Einstein σέ θέματα πού άφοροΰν τή μοντέρνα θεωρητική φυσική. Επιπλέον πιστεύω δτι ο! μαθηματικοί φυσικοί συμφωνούν δλοι πώς οί Εργασίες αύτές είναι ύψηλότατου Επιπέδου. Έπίσης στίς Βρυξέλλες, παρακολουθώντας Ενα Επιστημονικό συνέδριο στό όποιο Ελαβε μέρος καί ό κ. Einstein. Εκτίμησα άμεσα τή διαύγεια του πνεύματός του, τό εύρύ φάσμα τών Επιχειρημάτων του, καί τό βάθος τών γνώσεων του. Ά ν λάβει κανείς ύπ' δψη δτι ό κ. Einstein είναι άκόμα πολύ νέος, θά στηρίξει δίκαια Επάνω του πολύ μεγάλες έλπΐδες καί θά δει στό πρόσωπό του Εναν άπό τούς μελλοντικούς ήγέτες της θεωρητικής φυσικής. Νομίζω δτι Ενα έπι-

7. Ό Einstein προφανώς ύπαινίσσεται τό σχολαστικό m Επιφανειακό χαρακτήρα τής έπιστήμης τών Ιησουιτών.

125


ατημονικΌ Ιδρυμα, πού θά Εδινε τήν εύκαιρία στόν κ. Einstein νά δουλέψει στα θέματα πού τόν Ενδιαφέρουν δίνοντάς του μιά θέση καθηγητή μέ τίς συνθήκες πού του άξίζουν, δχι μόνο θά εϊχε πάρει Ετσι μιά άπόφαση πού θά τιμούσε κι αύτό τό Ιδιο, άλλά καί θά είχε προσφέρει μεγάλη ύπη- ρεσία στήν έπιστήμη.

’Ανάμεσα στούς άλλους πού έγραψαν εύνοϊκά γιά τόν Einstein ήταν καί ό Poincaré, πού τό γράμμα του παρουσιάζει Ιδιαίτερο έν- διαφέρον:

Ό κ. Einstein είναι άπό τούς πιό γνήσιους διανοητές πού Εχω συναντήσει. Παρά τή νεαρή ήλικία του Εχει ήδη καταλάβει μιά πολύ Εξέχουσα θέση άνάμεσα στούς πρώτους έπιστήμονες τής έποχής μας. Αύτό τό όποιο πρέπει Ιδιαίτερα νά θαυμάσουμε σ’ αύτόν είναι ή εύκολία μέ τήν όποια υΐοθετεϊ νέες άρχές καί γνωρίζει πώς νά άντλήσει συμπεράσματα άπό αύτές. Δέν μένει προσκολλημένος στίς κλασσικές άρχές καί άντιμε- τωπίζοντας Èva πρόβλημα τής φυσικής γνώριζα νά Εξετάζει δλες του τις δυνατότητες. Αύτό τόν όδηγεΐ άμέσως στήν πρόβλεψη νέων φαινομέ- ν<ον πού στό μέλλον μπορεί νά Επαληθευτούν πειραματικά. Δέν Εννοώ βέβαια δτι κάθε τέτοια πρόβλεψη θά Ελεγχθεί σωστή πειραματικά δταν ένας τέτοιος Ελεγχος γίνει δυνατός. ’Αντίθετα, Επειδή οΐ άναζητήσεις του γίνονται πρός δλες τίς κατευθύνσεις, πρέπει νά περιμένει κανείς δτι οί περισσότεροι δρόμοι πρός τούς όποιους στρέφεται δέν θά όδηγοΰν πουθενά. "Ομως συγχρονίας πρέπει κανείς νά έλπίζει πώς μιά άπό αύτές τίς διευθύνσεις πού Εχει ύποδεΐξει πρέπει νά είναι ή σωστή, καί αύτό είναι πού μετρά. Αύτή άκριβώς είναι ή μέθοδος μέ τήν όποίαν πρέπει κανείς νά προχωρεί. Ό ρόλος τής μαθηματικής φυσικής είναι νά θέτει Ερωτήσεις καί μόνον τό πείραμα μπορεί νά τις άπαντήσει.Στίς 12 Γενάρη 1912 προσφέρθηκε στόν Einstein ή θέση καθηγη

τή στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης μέ δεκαετή σύμβαση. Αύτό τόν καιρό τόν ζητούσαν άπό παντού. Ένώ άκόμη ήταν στήν Πράγα τοΰ είχαν προσφέρει θέση καθηγητή στά πανεπιστήμια τής Utrecht καί τού Leiden — στό δεύτερο σά διάδοχο τοΰ Lorentz πού έτοιμαζόταν ν’ άποσυρθεί — καθώς καί τής Βιέννης μ’ §να πριγκηπικό μισθό. Ή καρδιά δμως τού Einstein ήταν στή Ζυρίχη κι είχε κιόλας δεχτεί γιά κεϊ. Γράφοντας στόν Zangger τό καλοκαίρι 1912 τοΰ άνέφερε γιά τήν προσφορά αύτή άπό τή Βιέννη: «Άρνήθηκα... θά ήταν μιά χοντροκομμένη άγένεια έκ μέρους μου νά πουλήσω τόν έαυτό μου στά κρυφά».

126


Έτσι τόν Όκτώβρη 1912 ό Einstein έπέστρεψε σάν καθηγητής στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης, έκεϊ πού χρόνια πρίν εϊχε άποτύχει στίς εισαγωγικές έξετάσεις καί πού, άφοΰ τέλειωσε, μάταια εϊχε ζητήσει μιά θέση. Γιά τή σπουδαία του δουλειά έκεϊ σάν καθηγητής θά μιλήσουμε στό έπόμενο κεφάλαιο. 'Οσο γιά τή θέση καθηγητή στό Leiden ό διεισδυτικός Lorentz διάλεξε τόν Ehrenfest.

Ή παραμονή τοΰ Einstein στή Ζυρίχη Εμελλε νά εϊναι σύντομη. Ό Planck καί ό Nernst κατάστρωναν σχέδια νά τόν φέρουν στό Βερολίνο. Τό καλοκαίρι τοΰ 1913 πήγαν προσωπικά στή Ζυρίχη νά τού κάμουν μιά προσφορά: θά έκλεγόταν — στή ήλικιά τών 34 — μέλος τής διάσημης Βασιλικής Πρωσσικής 'Ακαδημίας Επιστημών θά εϊχε τόν τίτλο καθηγητή· θά διοριζόταν διευθυντής τού ύπό ίδρυση έπιστημονικοϋ τμήματος έρευνών τού ’Ινστιτούτου Kaiser Wilhelm- θά συνεργαζόταν στενά μέ μερικούς άπό τούς μεγαλύτερους έπιστήμονες τής Γερμανίας· καί πάνω άπ’ δλα θά ήταν έλεύθε- ρος νά διδάσκει ή δχι, κατά τήν έπιθυμία του, άφιερώνοντας, άν ήθελε. δλο τό χρόνο καί τίς δυνάμεις του στήν Ερευνα.

Τέτοια ήταν ή προσφορά. "Ολες οί πιθανότητες ήσαν δτι θά έγ- κρινόταν καί έπίσημα· δν γινόταν αύτό θά τή δεχόταν; Ό Einstein τήν έξέτασε προσεκτικά καί κατάληξε πώς δέν μπορούσε νά τήν άρ- νηθεΐ.

Θά πρέπει νά θυμηθούμε πώς δταν οί Planck καί Nernst προσπαθούσαν νά τραβήξουν τόν Einstein στό Βερολίνο δέν είχαν άκόμη δεχτεί τή θεωρία του γιά τά φωτεινά κβάντα κι ούτε εϊχε άκόμα διατυπώσει τή μνημειώδη θεωρία του τής γενικής σχετικότητας. Χωρίς δηλαδή νά ύπολογίζουν τά δυό αύτά μεγάλα Εργα του τόν θεωρούσαν σάν τόν μεγαλύτερο έπιστήμονα τής Εποχής του.

Μέ τή βοήθεια τών Nemst, Rubens καί Warburg - δλοι τους κορυφαίοι έπιστήμονες, μέλη τής Πρωσσικής ’Ακαδημίας ’Επιστημών, αύτοί πού ό Einstein άνάφερε στόν Zangger γράφοντας γιά τό συνέδριο Solvay - ό Planck ύπόβαλε γιά Εγκριση στό Υπουργείο Παιδείας μιά μακριά, χειρόγραφη Εκθεση ύπογραμμένη κι άπό τούς τέσσερις. Ή Εκθεση έξυμνούσε τόν Einstein σάν έπιστήμονα καί Επειθε τίς άρχές δτι ό Einstein πράγματι ήταν άξιος γιά δλα τά άξιώ- ματα πού τού έδινε τό κράτος έν όνόματι τού Κάϊζερ — παρόλο πού

127


ήταν Ελβετός πολίτης καί 'Εβραίος, καί παρόλο τήν άκλόνητη έπι- μονή του νά μή άπαιτηθεϊ νά γίνει Γερμανός πολίτης. ’Ακριβώς σ’ αύτήν τήν έκθεση ό Planck έκανε τίς άπολογητικές παρατηρήσεις (σ. 72) πού έχουμε κιόλας άναφέρει στό 4ο κεφάλαιο, γιά τή θεωρία τής κβάντωσης τοΰ φωτός τοΰ Einstein.

Ό Einstein είχε όρισμένους ένδοιασμούς, παρομοιάζοντας τόν έαυτό του μέ μιά κότα πού δλοι τήν περιμένουν νά τούς κάνει αύγά καί διερωτώμενος άν θά μπορούσε νά παράγει νέες ιδέες έπί παραγγελία· δπως τό διατύπωσε χρόνια άργότερα σέ μιά άλλη περίπτωση: «οί Ιδέες έρχονται άπό τό Θεό». Ό Γερμανικός μιλιταρισμός ήταν έπίσης κάτι άλλο πού τόν ένοχλοΰσε, δπως καί παλιότερα. Ή προσφορά δμως ήταν φοβερά έλκυστική καί τόν ’Απρίλη τοΰ 1914 αύτός κι ή οίκογένειά του έγκατάλειψαν τήν άνέκαθεν ούδέτερη ’Ελβετία γιά τό Βερολίνο. Είχε πιά φτάσει στήν κορυφή τοΰ έπαγγέλματος καί ήταν γνωστός στούς έπιστήμονες δλου τού κόσμου. ΤΗταν δμως άκόμη άγνωστος στήν κοινή γνώμη.

1914. Ή Mileva Einstein ici of γυιοί τους Hans Albert καί Eduard

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Ά πό τό ‘Principia’ στό Principe1Τό καλοκαίρι τοΰ 1914 ή Mileva μέ τά παιδιά γύρισε στή Ζυρί

χη, ένώ ό Einstein έμεινε στό Βερολίνο. Ούσιαστικά αύτό ήταν καί τό τέλος τού γάμου τους.

Μέ τόν Αύγουστο ήρθε ό Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. 'H Γερμανία, σκοπεύοντας τή γρήγορη νίκη μέ μιά πλευρική έπίθεση, παραβίασε τήν ούδετερότητα τοΰ Βελγίου, μιά πράξη πού τήν έπο- χή έκείνη θεωρήθηκε άπό δλους τό άποκορύφωμα τοΰ βαρβαρι- σμού. Τό παιχνίδι αύτό τής Γερμανίας δέν πέτυχε. Ό άγώνας Εμελλε νά κρατήσει μέχρι τό Νοέμβρη 1918 στοιχίζοντας έκατομμύρια ζωές. Πατριωτικός πυρετός σάρωνε καί τά δυό στρατόπεδα. Ε π ιστήμονες πολεμούσαν ένάντια σ’ Επιστήμονες, διανοούμενοι Ενάντια σέ διανοούμενους μ’ Ενα φανατισμό καθόλου πανεπιστημιακό πού έκανε νά σαστίζουν άνθρωποι σάν τό Bertrand Russell στήν ’Αγγλία καί τόν Einstein στή Γερμανία. Προσπαθώντας νά μετριάσουν τή φοβερή Εντύπωση γιά τήν είσβολή στό Βέλγιο, οί Γερμανοί Εδωσαν στή δημοσιότητα ένα «Μανιφέστο πρός τόν Πολιτισμένο Κόσμο» πού άρνιόταν τήν ένοχή καί Εμφάνιζε τό Γερμανικό μιλιτα

I. Ό Hoffmann Αγαπά τό έρεθιστικό στύλ νά δίνει έξηγήσεις πολύ Αργότερα. Έ τσι μέ τό γριφώδη αύτό τίτλο κάνει λογοπαίγνιο άνάμεσα στό τόσο γνωστό Principia Mathematica τού Νεύτωνα καί στό άγνωστο νησάκι Principe άπ’ δπου παρατηρήθηκε ή Εκλειψη τοΰ 1919 πού συνηγόρησε γιά τή γενική θεωρία σχετικότητας.

9 129


ρισμό σάν τόν άθώο ύπερασπιστή τής Γερμανικής κουλτούρας. Τό μανιφέστο ύπογραφόταν άπό 93 Γερμανούς διανοούμενους, άνάμε- σά τους κι ό Planck, καί ή πράξη τους ξεσήκωσε τήν άγανάκτηση στό έξωτερικό.

'0 Einstein είπε άργότερα δτι, σάν Ελβετός πολίτης πού ήταν, δέν τοΰ ζήτησαν νά ύπογράψει. Άλλά κι δν τού τό ζητούσαν δέν θά ύπέγραφε. Αντίθετα ύποστήριξε τό συνάδελφό του καθηγητή G. Nicolai πού μέ μεγάλο θάρρος έτοίμαζε ένα άντίθετο «Μανιφέστο στούς Εύρωπαίους». Ή διακήρυξη αύτή πού ό Einstein, σύμφωνα μέ τόν Nicolai, βοήθησε νά βγει, έρχόταν σέ σφοδρή σύγκρουση μέ τό πρώτο μανιφέστο. Έκανε έπίκληση γιά συνεργασία άνάμεσα στούς πανεπιστημιακούς τών έμπόλεμων κρατών γιά τό μέλλον τής Εύρώπης. καί πρότεινε τήν ίδρυση μιας Εύρωπαϊκής Ενωσης. Μόνον τέσσερεις άνθρωποι τόλμησαν νά τό ύπογράψουν: ό Nicolai, ό Einstein, καί δυό άλλοι.

Ό Einstein δέν πήρε μέρος στόν πόλεμο. Έκανε δτι λίγο μπορούσε νά βοηθήσει τήν είρήνη, καί μέ πυρετική ένταση βυθίστηκε στίς έρευνές του. Στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών έκλεβε ένοχα ώρα γιά τούς ύπολογισμούς του· τώρα, πού αύτός έργαζόταν στό Βερολίνο ένώ ή Εύρώπη αίμορροοΰσε, ένοιωθε καί πάλι κάποια αίσθημα ένο-χής·

Στό σημείο αύτό θά σταματήσουμε γιά νά μιλήσουμε γιά τό έργο του στή γενική θεωρία σχετικότητας, πού παρά τήν άπόστασή της άπό τίς καθημερινότητες, συνδέεται κάπου μέ τόν πόλεμο κατά κάποιο παράξενο τρόπο. Στήν άνάπτυξη αύτή δέν θά βιαστούμε. Στό κάτω-κάτω καί ή θεωρία δέν έγινε σέ μιά μέρα!

Ά ς δούμε πρώτα τή νευτώνεια θεωρία βαρύτητας. Ασφαλώς δέν μπορούσε ν’ άντέξει στήν έφοδο τής θεωρίας σχετικότητας. Δέν ήταν μιά πεδιακή θεωρία δπως ή θεωρία Maxwell στήν όποια τά ήλεκτρομαγνητικά φαινόμενα διαδίδονταν μέ τήν ταχύτητα τοΰ φωτός μέσα σ’ ένα πεδίο. Στή νευτώνεια θεωρία δέν ύπήρχει μετάδοση· ή δύναμη τής βαρύτητας ήταν μιά στιγμιαία «δράση άπό άπόστασή» καί τά βαρυτικά άποτελέσματα έκδηλώνονταν αύτοστιγμή — σέ χρόνο μηδέν — μέσα σ’ όλόκληρο τό σύμπαν. Σύμφωνα δμως μέ τή

130

ΑΠΟ ΤΟ «PRINCIPIA) ΣΤΟ PRINCIPE

σχετικότητα τίποτα δέν μπορεΐ νά ταξιδέψει γρηγορότερα άπό τό φώς. Έπειτα — άφοΰ γιά τό ταυτόχρονο ύπάρχουν πολλές καί διάφορες έκτιμήσεις — πώς είναι δυνατόν τό βαρυτικό άποτέλεσμα νά είναι μονομιάς παντού γιά μιά κοινή ταυτόχρονη στιγμή; ’Αξίζει ν’ άναφέρουμε έδώ τίς άπόψεις τοΰ Ιδιου τού Νεύτωνα. Σ’ ένα γράμμα του έγραφε:

Τό ότι ή βαρύτητα πρέπει νά είναι έγγενής, ένυπάρχουσα καί ούσιαστι- κή γιά τήν ύλη, Ετσι πού Ενα σώμα νά δρά πάνω σ’ ένα άλλο άπό άπόσταση μέσα στό κενό — χωρίς καμιά μεσολάβηση - πού μέ αύτό καί μέ- nu άπό αύτό ή δράση καί ή δύναμη μεταφέρονται άπό τό Ενα σώμα στό άλλο. είναι σέ μένα τόσο πολύ σκοτεινό, πού πιστεύω δτι κανείς άνθρωπος μέ αναπτυγμένη φιλοσοφική σκέψη θά μπορούσε ποτέ νά τό δεχθεί.2

’Αρκετοί έπιστήμονες, κι ό Einstein άνάμεσά τους, άναζητοΰσαν κάποια σχετικιστική τροποποίηση τής νευτώνειας θεωρίας βαρύτητας. '0 Einstein πάντως άπό τήν άρχή προβληματιζόταν μ’ Ενα βαθύτερο έρώτημα: γιατί ή όμοιόμορφη κίνηση νά είναι κάτι τόσο εί- δικό; Πόσο πιό Ικανοποιητικό θά ήταν άν κάθε κίνηση, όμοιόμορφη ή δχι. είναι σχετική.

Τά γεγονότα δμως μοιάζουν άντίθετα σέ μιά τέτοια άποψη. Ή έπιτάχυνση είναι όλοφάνερα άπόλυτη κι αύτό τό ξέρουμε δλοι. Δέν χρειάζεται μάλιστα νά μελετήσουμε τά Principia τού Νεύτωνα γιά νά πεισθούμε γι’ αύτό. Σ’ ένα δχημα πού κινείται όμοιόμορφα δέν νοιώθουμε τήν κίνηση. 'Αν δμως έπιταχυνθεΐ ξαφνικά, π.χ. σταματήσει άπότομα, αύτό τό νοιώθουμε άμέσως, δπως καλά τό ξέρει κάθε έπιβάτης λεωφορείου πού, κρεμιέται άπό τή χειρολαβή.

Μέ γεγονότα αύτοΰ τοΰ εϊδους μπροστά του, ό Einstein άσφα- λώς δέν μπορούσε νά έχει τήν έπιτάχυνση σχετική. ’Αλλά δέν ήταν ένας πού θά δείλιαζε άπό γεγονότα ένάντια, πού έρχονταν άντίθετα

2. Είναι λοιπόν τό θάρρος τής μεγαλοφυΤας πού κάνει τόν Νεύτωνα. άναγνωρίζον- τας τή φιλοσοφική άδυναμία τής θεωρίας του, νά προχωρήσει σέ μιά μαθηματική θεωρία πού κατόρθοκιε νά όργανώσει μέ άπίστευτη έπιτυχία τίς γνώσεις γιά τόν κόσμο. ’Ηταν αύτή ή μεθοδολογία πού δέν άρεσε στούς συγχρόνους του Leibniz καί Huygens, καί Εκανε τόν Hegel νά μιλά γιά τίς «βάρβαρες« μεθόδους του Νεύτωνα (δές C. Gillispie. ’The Edge oDbjectivity', Princeton 1960, Κεφ. 4).

131


στή διαίσθησή του. Επιπλέον, οί παλιότερες κριτικές γιά τόν άπό- λυτο χώρο καί τήν άπόλυτη κίνηση, Ιδιαίτερα άπό τόν Mach,3 έπαιξαν Ενα σημαντικό ρόλο δείχνοντας στόν Einstein τό δρόμο καί ένισχύοντας τήν αύτοπεποίθησή του, Εστω κι δν ό δρόμος πού τράβηξε είναι χαρακτηριστικά δικός του. Πραγματικά, ό Mach δέν Εκανε καθόλου καλή κριτική γιά τήν είδική θεωρία σχετικότητας τοΰ Einstein.

Στό δρθρο τοΰ 1907 στό όποιο ό Einstein Εδωσε τήν Ε = me2 είχε κιόλας άρχίσει τήν Ερευνά του στό πρόβλημα τής Επιτάχυνσης, καί ξαναγύρισε σ’ αύτό στό δρθρο του τής Πράγας τό 1911. Οί συλλογισμοί του, Ιδίως στή μορφή τοΰ 1911, άξίζει νά συγκαταλεχθούν σάν άπό τούς πιό άξιοσημείωτους στήν Ιστορία τής Επιστήμης, δχι μόνο γιά τό τί τελικά βγήκε άπ’ αύτούς, άλλά Επίσης γιατί ό Einstein βρήκε στό άντίπαλο στρατόπεδο δπλα πού αύτός — καί μόνον αύτός — μπορούσε νά στρέψει Εναντίον τών Αντιλήψεων πού άκριβώς αύτά ύπεράσπιζαν. Ά ς δοΰμε τήν ούσία τών συλλογισμών του. Ή Επιτάχυνση είναι άπόλυτη; Έστω! Ά ς δεχτούμε δτι είναι Ετσι κι δς δοΰμε τί συμπεράσματα βγαίνουν τότε. Ά ς φανταστούμε Ενα διαστημόπλοιο — Ενα μικρό Εργαστήριο κάπου στό διάστημα, μακριά άπό δλλα βαρυτικά σώματα, Ετσι πού ο( άνθρωποι μέσα του δέν νοιώθουν βαρύτητα. Ά ς ύποθέσουμε τώρα δτι Επιταχύνεται όμοιόμορφα πρός μιά κατεύθυνση πού οί άνθρωποι μέσα στό Εργαστήριο όνομάζουν «Επάνω», καί Εστω πώς ή Επιτάχυνση είναι τέτοια πού κάθε δευτερόλεπτο ή ταχύτητά του αύξάνει κατά 10 m/sec.

Σχετικά μέ τί Επιταχύνεται τό διαστημόπλοιό μας;

3. 'Ετσι διαβάζουμε: «Αύτός ό άπόλυτος χρόνος μπορεί νά μετρηθεί χωρίς κίνηση έπομένως δέν μπορεί νά £χει ούτε πρακτική ούτε έπιστημονική άξία· κι ούτε κανείς μπορεί νά πει δτι ξέρει τό παραμικρό γι’ αύτόν. Δέν είναι παρά μιά κενή μεταφυσική φαντασία».

Ό Mach έπετέθη καί στήν άλλη κλασσική άποψη τής νευτώνειας κληρονομιάς μας. 'Αντί γιά «πράγματα» προτίμησε νά βλέπει «σχέσεις», Ακολουθώντας Ετσι έν μέρει τόν παλιό μεγάλο άντίπαλο του Νεύτωνα, τόν Leibniz. Έ τσι γράφει: «...ό κόσμος δέν άποτελεΐται άπό «πράγματα» σά συστατικά του, άλλά μάλλον άπό χρώματα, τόνους, πιέσεις, χώρους, χρόνους, άπ’ δ,τι δηλαδή όνομά- ζουμε σύντομα αισθήσεις...· (E. Mach, The Science of Mechanics, 6 lh ed.Open Court I960, σελ. 273, 579).

132

ΑΠΟ ΤΟ «PRINCIPIA» ΣΤΟ PRINCIPE

Μά γιατί ρωτάμε; Δέν συμφωνήσαμε πώς ή έπιτάχυνση είναι άπόλυτη;

Βέβαια. Ά ν δμως ή όμοιόμορφη ταχύτητα είναι σχετική, τί σημαίνουν αύτά τά 10 m/sec; Ή ταχύτητα καθεαυτή δέν μπορεΐ ν’ άνι- χνευθεϊ μέσα στό έργαστήριο.

Ά ς μήν τά χάνουμε! Παρόλο πού ή ταχύτητα δέν μπορεΐ ν’ άνι- χνευτεϊ, ή έπιτάχυνση - δηλαδή ή αύξηση τών 10 m/sec - μπορεΐ! Κάνα π.χ. τούς άνθρώπους μέσα στό διαστημόπλοιο - έργαστήριο νά νοιώθουν βάρος.

Ά ν αύτές οί χοντροκομμένες έρωτήσεις φαίνεται νά δημιουργούν κάποια άμηχανία, τόσο τό καλύτερο. Μάς δείχνουν δτι είναι άφύσικο νά έχουμε μιά «είδική» σχετικότητα: μιά σχετικότητα τής όμοιόμορφης κίνησης άλλά δχι τής έπιταχυνόμενης. Πάντως άπό τήν έμπειρία μας ξέρουμε δτι ή έπιτάχυνση είναι άπόλυτη. Ά λλωστε έτσι πίστευε κι ό μεγάλος Νεύτωνας. Άλλά κι ό Einstein συμφώνησε κατά κάποιο τρόπο, άφοΰ ή έπιτάχυνση είναι άπόλυτη καί στήν είδική θεωρία σχετικότητας.

Ά ς γυρίσουμε λοιπόν πάλι στό έργαστήριο πού έπιταχύνεται πρός τά «έπάνω» μέ μιά άπόλυτη έπιτάχυνση 10 m/sec άνά δευτερόλεπτο. Ό πρώτος νόμος του Νεύτωνα μάς λέει πώς κάθε έλεύθερο άντικείμενο μέσα στό έργαστήριο κινείται σ’ εύθεία γραμμή. Σχετικά δμως μέ τό έπιταχυνόμενο έργαστήριο, αύτά τά μή έπιταχυνόμε- να άντικείμενα θά φανούν δτι έπιταχύνονται πρός τά «κάτω» μέ 10 m/sec άνά δευτερόλεπτο· μετρώντας δηλαδή αύτήν τήν πρός τά «κάτω» έπιτάχυνση μπορούμε νά προσδιορίσουμε μιά άπόλυτη έπιτάχυνση 10 m/sec άνά δευτερόλεπτο τοΰ έργαστηρίου μας πρός τά «έπάνω».

Άλλά μιά στιγμή ! Λέμε δτι αύτά τά άντικείμενα πού «πέφτουν» μέσα στό έργαστήριο έλεύθερα θά έχουν τήν ίδια πρός τά «κάτω» έπιτάχυνση. Άλλά γιά μιά τέτοια συμπεριφορά έχουμε ξανακούσει! Ποΰ; Μά βέβαια στή τόσο γνωστή, έστω καί άνεκδοτολογική, Ιστορία γιά τόν Γαλιλαΐο πού έριχνε διάφορα άντικείμενα άπό τόν Πύργο τής Πίζας. Ό λα τά άντικείμενα πέφτουν άπό τήν έλξη τής γής μέ τήν Ιδια έπιτάχυνση (άν βέβαια άγνοήσουμε τήν άντίσταση τοΰ άέ- ρα). Έτσι λοιπόν, δσο τουλάχιστο άφορά άντικείμενα πού πέφτουν,

133


τά φαινόμενα στό μικρό έπιταχυνόμενο έργαστήριό μας μιμούνται τά φαινόμενα πού παρατηρούνται σ’ ένα περιορισμένο μή έπιταχυνόμενο έργαστήριό πάνω στή γή. Άλλά μπορούμε νά προχωρήσουμε κι άλλο. ΕΪναι μιά εύκολη άσκηση της φυσικής ν’ άποδείξουμε δ- τι. σύμφωνα μέ τούς νευτώνειους νόμους, δλα τά μηχανικά φαινόμενα σ’ iva μικρό έπιταχυνόμενο έργαστήριό στό χώρο μπορεΐ ν’ όναπαρασταθούν σ’ Ενα μικρό έργαστήριό πάνω στή γή μέ τή βαρυ- τική έλξη της.

Ti συμπεραίνουμε λοιπόν γιά τά μηχανικά πειράματα μέσα στό διαστημικό μας έργαστήριό; Νομίζαμε πώς μάς έλεγαν δτι τό έργα- στήριο Εχει μιά άπόλυτη έπιτάχυνση πρός τά «πάνω» 10 m/sec άνά δευτερόλεπτον. Τώρα δμως είδαμε πώς τό Ιδιο καλά μάς λένε δτι είμαστε σ’ ένα έργαστήριό πάνω στή γή, δηλαδή κάτω άπό τήν έπί- δραση τής βαρύτητας. Ή πάλι σ’ ένα έργαστήριό μέ μιά κατάλληλη άνάμιξη έπιτάχυνσης καί βαρύτητας! Μ’ αύτό λοιπόν τό μηχανικό κριτήριο ή έπιτάχυνση δέν είναι καθόλου άπόλυτη.

Προσέχτε τή μορφή τοΰ συλλογισμού. Αρχίζουμε συμφωνώντας νά δεχτούμε πώς ή έπιτάχυνση είναι άπόλυτη. Συζητάμε βάσει τής άπόλυτης έπιτάχυνσης. Χρησιμοποιούμε άτόφιους τούς νόμους τού Νεύτωνα. Καί ξαφνικά άποδείχνουμε δτι ώς πρός τά μηχανικά φαινόμενα ή έπιτάχυνση είναι σχετική.

Τό γρήγορο αύτό συμπέρασμα ήταν μόλις ένα ξεκίνημα πού βασίστηκε σέ άπλές άρχές γνωστές άπό αίώνες στούς έπιστήμονες - άρχές πού τίς συνέπειες τους αύτές κανείς δλα αύτά τά χρόνια δέν είχε κατορθώσει νά διακρίνει. Καί τώρα φτάσαμε στήν αίσθητική σύλληψη τής μεγαλοφυΐας! Έχοντας φτάσει μέχρις έδώ, ό Einstein θαρραλέα άγνόησε τίς λέξεις πού ύπογραμμίσαμε πρίν — ώς πρός τά μηχανικά φαινόμενα — λέγοντας δηλαδή χωρίς διάκριση δτι ή έπιτάχυνση είναι σχετική. Αύτό τό έκανε στά 1907 προτείνοντας τή διάσημη άρχή τής ισοδυναμίας, δπως τήν όνόμασε άργότερα, πού λέει δτι κανένα πείραμα, μηχανικό ή δχι, δέν μπορεΐ νά άποκαλύψει κά- ποια διαφορά άνάμεσα στό μικρό έπιταχυνόμενο έργαστήριό στό διάστημα καί στό άντίστοιχο έργαστήριό πάνω στή βαρυτική γή.

Γιατί ή άρχή αύτή έχει τέτοια συνταρακτική σπουδαιότητα;

134

ΑΠΟ ΤΟ .PRINCIPIA. ΣΤΟ PRINCIPE

Πρός τό παρόν άς Ικανοποιηθούμε μέ μιά σημαντική, έστω καί μικρότερης άξίας, άπάντηση: άφού ό Einstein μπορούσε νά κάνει άπλούς προσεγγιστικούς ύπολογισμούς γιά ένα «έπιταχυνόμενο» έργαστήριο, μπορούσε καί νά μεταφέρει τά άποτελέσματά του γιά ένα έργαστήριο πάνω σ’ ένα βαρυτικό πλανήτη καί νά κάνει έτσι έλέγξιμες προβλέψεις γιά τή βαρύτητα.

Αύτό θά τό δούμε καί μόνοι μας σέ λιγάκι. Άλλά πρίν προχωρήσουμε, άς συμπληρώσουμε ένα σημαντικό κενό λέγοντας κάτι γιά τή λάμψη τής ένόρασης πού έστρεψε τό μυαλό τοΰ Einstein πρός αύτή τήν ιδιαίτερη κατεύθυνση. Εύτυχώς άργότερα έκανε κι ό ίδιος τήν έξιστόρηση τής πορείας του πρός αύτές τίς Ιδέες. Ξεκίνησε τροποποιώντας τή νευτώνεια θεωρία βαρύτητας γιά νά τήν προσαρμόσει στήν είδική θεωρία σχετικότητας. 01 ύπολογισμοί δμως τού έδειξαν δτι στή νέα αύτή θεωρία θά Επρεπε άντικείμενα μέ διαφορετικές μάζες νά πέφτουν μέ διαφορετικές επιταχύνσεις- κι αύτό βέβαια ήταν άντίθετο μέ τό νόμο τού Γαλιλαίου δτι δλα τά σώματα σ’ έναν τόπο πέφτουν μέ τήν ίδια έπιτάχυνση. Στά λόγια τοΰ Einstein: «Αύτός ό νόμος τοΰ Γαλιλαίου, πού μπορεΐ νά διατυπωθεί καί σά νόμος τής Ισότητας βαρυτικής καί άδρανειακής μάζας, μοΰ φανερώθηκε τώρα σ’ δλη του τή σπουδαιότητα. Ένοιωθα κυριολεκτικά κατάπληκτος άπό τήν ύπαρξή του καί μάντεψα δτι σ’ αύτόν πρέπει νά βρίσκεται τό κλειδί γιά μιά βαθύτερη κατανόηση τής άδρά- νειας καί τής βαρύτητας». Αύτό πού φανερώθηκε στόν Einstein ήταν πώς ύπήρχε κάτι ύποπτο στόν τρόπο μέ τόν όποιον ή νευτώνεια θεωρία έξηγούσε τό νόμο τού Γαλιλαίου. Ό Νεύτωνας χρησιμοποίησε τήν έννοια τής μάζας μέ δυό σημασίες: πρώτο σάν ένα μέτρο τής άδράνειας τού άντικείμενου, δηλαδή τοΰ βαθμού άντίστασης τού άντικείμενου στό νά έπιταχυνθεΐ άπό μιά δύναμη, καί δεύτερο, σάν ένα μέτρο τής βαρυτικής έλξης πάνω στό άντικείμενο. Διπλασιάστε τή μάζα τού σώματος καί ή γή θά τό τραβήξει μέ διπλή βα- ρυτική δύναμη. Σωστά! Επειδή δμως ή άδρανειακή άντίσταση στό νά έπιταχυνθεΐ έπίσης θά διπλασιασθεΐ, ή έπιτάχυνση θά μείνει ή ίδια. Μ’ αύτόν τόν τρόπο ό Νεύτωνας έξηγούσε τό νόμο τού Γαλιλαίου παίρνοντας σιωπηλά τή βαρυτική μάζα Γση μέ τήν άδρανεια- κή. Αύτό δμως είναι σ’ άντίθεση μέ τούς ριζικά διαφορετικούς ρό

135


λους τους στή νευτώνεια θεωρία καί, δπως ό Einstein ξαφνικά συνειδητοποίησε, είσάγει κάτι σά μιά τυχαία άριθμητική σύμπτωσή τους! Μέ τήν «άρχή τής Ισοδυναμίας» ό Einstein έπαιρνε τό νόμο τοΰ Γαλιλαίου σά γωνιόλιθο τής γενικής θεωρίας σχετικότητας. Τόν χρησιμοποιούσε σάν κάτι θεμελιακό καί δχι σάν άπλή άριθμητική σύμπτωση. Έτσι συμμορφωνόταν στήν κυρίαρχη έπιταγή γιά άπλότητα.

Ά ς δοΰμε τώρα μερικά άπό τά συμπεράσματα πού έβγαλε ό Einstein άπό τήν άρχή τής Ισοδυναμίας, στά 1907 καί 1911. Γι’ άπλού- στευση θ’ άλλάξουμε λίγο τή σειρά τους· γιά πιό παραστατικά θά συνεχίσουμε νά μιλάμε γιά «γή», δπου ó Einstein μιλοΰσε κάπως προσεκτικότερα· καί γιά εύκολΐα θά βαφτίσουμε τό έπιταχυνόμενο έργαστήριο στό διάστημα σάν Aclab,4 ένώ θά λέμε Gravlab τό έργα- στήριο στή γή.

Ά ς φανταστούμε πρώτα ένα μικρό σώμα κρεμασμένο μ’ ένα έλατήριο άπό τήν όροφή τού Aclab, καί ένα παρόμοιο μικρό σώμα κρεμασμένο μ’ ένα παρόμοιο έλατήριο στό Gravlab. Καί τά δυό έλατήρια θά τεντωθούν. Στό Aclab τό ξέντωμα γίνεται έπειδή ή άδράνεια τοΰ σώματος Αντιστέκεται στήν έπιτάχυνση, ένώ στό Gravlab τό ξέντωμα προέρχεται άπό τή βαρυτική έλξη. Τά δύο έλατήρια θά ξεντωθούν τό Ιδιο καί έπομένως άδρανειακή καί βαρυτική μάζα είναι Ιδιες. Τό γεγονός άκριβώς αύτό άποτελει τή βάση τής άρ- χής ισοδυναμίας. Ά ς ύποθέσουμε δμως τώρα δτι τά δυό μικρά σώ-

4. Συντέμνοντος δηλαδή τώ accelerated laboratory καί gravitational laboratory.

136

ΑΠΟ ΤΟ «PRINCIPIA. ΣΤΟ PRINCIPE

ματα άπορροφοϋν Ισα ποσά ένέργειας, πού προέρχεται π.χ. άπό άκτινοβολία. Τότε, έπειδή Ε = me2, κάθε σώμα θ’ άποκτήσει πρόσθετη μάζα καί τά δυό έλατήρια θά ξεντωθοΰν κατά τό Ιδιο πρόσθετο μήκος. Γιατί κατά fixa μήκη; 'Επειδή ή άρχή Ισοδυναμίας άξιώνει πώς δ,τι συμβαίνει στό Aclab, πρέπει νά συμβαίνει — γιά τίς Ιδιες συνθήκες - καί στό Gravlab. Στό Aclab δμως τό πρόσθετο ξέντωμα μετρά άδρανειακή μάζα, ένώ στό Gravlab μετρά βαρυτική μάζα. Έτσι καί ή ένέργεια έχει Ιση άδρανειακή καί βαρυτική μάζα — βλέποντας νά ξετυλίγεται μπροστά μας μιά κομψή ένότητα, χαρακτηριστική τοΰ Einstein, καί μάλιστα χωρίς καθόλου μαθηματικά! Πράγματι ένα άξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αύτής τής δουλειάς τοΰ 1907 καί 1911 είναι δτι ό Einstein έφτασε στά κυριότερα συμπεράσματα του χρησιμοποιώντας σχεδόν μόνο τά πιό στοιχειώδη μαθηματικά. Σπάνια ύπήρξε μιά άλλη τέτοια άστραφτερή φυσική διαί-

Ά ς άκολουθήσουμε δμως κι άλλο τόν Einstein. Φανταστείτε μιά φωτεινή άκτίνα νά διασχίζει τό Aclab. Ταξιδεύει σ’ εύθεία γραμμή (στόν άπόλυτο χώρο — προσποιούμεθα άκόμα δτι πιστεύουμε στήν ύπαρξή του). Επειδή δμως τό Aclab έπιταχύνεται πρός τά «πάνω»

ή άκτίνα θά φανεί δτι καμπυλώνεται πρός τά «κάτω» σχετικά μέ τό Aclab5. Επομένως, δπως συμπέρανε στά 1907 ό Einstein, μιά φωτεινή άκτίνα πού διασχίζει τό Gravlab θά καμπυλωθεί έπίσης πρός τά κάτω: ή βαρύτητα καμπυλώνει τίς φωτεινές άκτίνες.

• 5. Στό διάγραμμα ή καμπύλωση δείχνεται ύπερβολικύ μεγάλη.

σθηση.

Aclab Gravlab

137


Αύτό είναι άπό μόνο του Ενα σπουδαίο συμπέρασμα. Όμως περιέχει κι άλλες συνέπειες. Ά ς σκεφτοΰμε τό φώς σάν κύματα. Τότε δπως δείχνει τό έπόμενο σκίτσο, γιά μιά καμπόλωση πρός τά κάτω, τό κατώτερο μέρος τοΰ κύματος έπιβραδύνεται. Μά αύτό σημαίνει δτι ή ταχύτης τοΰ φωτός δέν εϊναι σταθερή! Μιά αίρεση, καί μάλιστα άπό τόν ίδιο τόν Einstein!

Άλλά δέν τελειώσαμε άκόμα μέ τήν άρχή Ισοδυναμίας. Ά ς φανταστούμε δυό πειραματιστές Α, καί Α2στό Aclab καί τούς G, καί G ì στό Gravlab δπως δείχνει τό σκίτσο, κι δς τούς έφοδιάσουμε όλους μ’ Ενα ρολόι άκριβείας.

Ό Einstein άπόδειξε - δς μήν πάμε σέ λεπτομέρειες6 — δτι έξ

* 6. Γιά όποικ ι'.νδιαφέρονται.νά ή ούσία τοΰ συλλογισμού: Φανταστείτε δτι τό ρολόι Α, στέλνει ήλεκτρομαγνητικά κύματα πού ο( ταλαντώσεις τους άκολουθούν tó ρυθμό του. Έ ξ αιτίας τής συνεχώς αύξανόμενης ταχύτητας του Aclab. οι κορυφές τΑν διαδοχικών κυμάτων έχουν νά ταξιδέψουν συνεχώς αύξανόμενες

138

ΑΠΟ ΤΟ .PRINCIPIA. CTO PRINCIPE

αίτιας τής έπιτάχυνσης ό Α2 βλέπει τό ρολόι τοΰ Α, νά πηγαίνει πιό άργά άπό τό δικό του, ένώ — τί έκπληξη ! — ό Α, βλέπει τό Α2 νά πηγαίνει πιό γρήγορα άπό τό δικό του. (Ποιός θά φανταζόταν δτι μιά τέτοια συμφωνία θά φαινόταν σάν έκπληξη!)7 Καί παρομοίως, έξ αίτιας τής άρχής Ισοδυναμίας, δταν ol G, καί G2 τοΰ Gravlab συγκρίνουν τά ρολόγια τους κοιτάζοντας σ’ αύτά, πρέπει νά συμφωνήσουν δτι τό G, φαίνεται νά πηγαίνει πιό άργά άπό τό G2. Έτσι λοιπόν ή βαρύτητα παραμορφώνει τό χρόνο καί μάλιστα κατά άπροσδόκητο τρόπο.

Ό Einstein δέν έξερευνοΰσε μόνον ιδέες. Ζητούσε έπίσης γεγονότα έπαληθεύσιμα άπό τό πείραμα. Πάρτε π.χ. τούς ρυθμούς τών ρολογιών. Βάλτε στή θέση τους τούς ρυθμούς ταλάντωσης, τίς συχνότητες, τοΰ φωτός πού έκπέμπεται άπό άτομα. Τότε, δπως ύπό- δειξε στά 1907 ό Einstein, άν συγκρίνουμε τή συχνότητα τοΰ φωτός πού φτάνει σέ μάς άπό άτομα πάνω στόν ήλιο μέ τή συχνότητα τοΰ φωτός άπό τά Ιδια άτομα πάνω στή γή, ή πρώτη συχνότητα θά εϊναι μικρότερη άπό τή δεύτερη κατά 1 : 500.000. Τό σπουδαίο αύτό φαινόμενο, θά μάς έδειχνε μιά μικρή μετατόπιση τών φασματικών γραμμών τοΰ ή λιακού φωτός πρός τό έρυθρό άκρο τοΰ φάσματος, καί γι’ αύτό όνομάστηκε βαρυτική έρυθρά μετατόπιση.

Στά 1907 ό Einstein δέν εϊχε ύπ’ δψη του κάποιο πείραμα πού θά έπαλήθευε τήν καμπύλωση τών φωτεινών άκτίνων έξ αίτιας τής βαρύτητας. Μιά τέτοια κατάλληλη μέθοδο άνακάλυψε τό 1911. 'Υπολόγισε δτι μιά φωτεινή άκτίνα πού περνά κοντά στόν ήλιο πρέπει νά

αποστάσεις γιά νά φτύσουν στόν άπομακρυνόμενο Α2. Έτσι θά τόν φτάνουν σέ χρονικές στιγμές πού 0" απέχουν μεταξύ τους δλο και πιό πολύ άπ' δτι άπέχουν οί διαδοχικοί κτύποι τοΰ ρολογιού Α,. (Αύτό είναι μιά μορφή τού «φαινόμενου Doppler»).

Ό ταν τό ρολόι στέλνει άντίστοιχα κύματα, αύτά ταξιδεύουν πρός Ενα Α, πού δέν απομακρύνεται άλλά πλησιάζει, καί Ετσι τό φαινόμενο Doppler £χει σάν αποτέλεσμα νά αύξάνει άντί νά έλαττώνει τό ρυθμό τής άφιξης τών διαδοχικών κορυφών.

7. Είναι «έκπληξη» άπό τή σκοπιά τής είδικής σχετικότητας, πού μάς συνήθισε σέ μιά Ασυμφωνία δυό παρατηρητών, έξ αίτιας τής άντιστροφής τών κρίσεων τους. (δές σ. 99, κ.ε.).

139


άποκλίνει κατά® 0.83" — δσο περίπου ή γωνία μέ τήν όποία φαίνεται Ενα δεκάδραχμο άπό έφτά χιλιόμετρα μακριά. Ή άπόκλιση αύτή, πρότεινε ό Einstein θά μπορούσε νά μετρηθεί στή διάρκεια μιας όλικής Εκλειψης τού ήλιου.

Ό Γερμανός άστρονόμος Ε. Finlay, ζητώντας στοιχεία γιά τήν Επαλήθευση τής άπόκλισης, Εξέτασε διάφορες φωτογραφίες άπό πα- λιότερες έκλείψεις χωρίς δμως Επιτυχία, καί Επειδή τό 1914 πρόκει- το νά συμβεΓ μιά Εκλειψη στή Ρωσσϊα, πήγε κεΐ γιά νά Ελέγξει τή θεωρία τοΰ Einstein. Τό γεγονός δτι τό ξέσπασμα τοΰ πολέμου τόν Εμπόδισε νά κάνει τόν Ελεγχο φαίνεται σάν άτυχία άπό μιά άποψη, άλλά δπως θά δοΰμε βγήκε σέ καλό.

’Ανυπόμονος νά δεΓ άν πράγματι οΐ φωτεινές άκτίνες κάμπτονται άπό τόν ήλιο, ό Einstein στίς 14 Όκτώβρη 1913 Εγραψε άπό τή Ζυρίχη στό διάσημο 'Αμερικανό άστρονόμο G. Hale ρωτώντας άν ό Ελεγχος μποροΰσε νά γίνει χωρίς νά περιμένει κανείς μιά Εκλειψη. Ό Hale άπάντησε, σέ συνεργασία μ’ άλλους άστρονόμους, δτι κάτι τέτοιο δέν μποροΰσε νά γίνει· άλλά καί αύτό θά είχε τήν καλή του δψη!... Τό γράμμα τοΰ Einstein στόν Hale Εχει Ενδιαφέρον σάν Ενα προσωπικό ντοκουμέντο, Ιδίως γιατί γράφηκε άφοϋ ό Einstein είχε προσκληθεί στό Βερολίνο καί προτοΰ έγκαταλείψει τή Ζυρίχη. Στό γράμμα ό Einstein άναφέρει δτι γράφει μέ τήν προτροπή τοΰ συναδέλφου του καθηγητή Maurer καί έπιπλέον βάζει τόν Maurer νά γράψει στό τέλος μιά σημείωση «...εύχαριστώ γιά μιά άπάντηση στό συνάδελφό μου καθηγητή Einstein...», μέ τή σφραγίδα τοΰ Πολυτεχνείου τής Ζυρίχης γιά πρόσθετο βάρος πάνω στήν ύπογραφή τοΰ Maurer. 'Απ’ αύτό καταλαβαίνουμε πόσο ό Einstein Επιθυμούσε νά Εξεταστεί τό Ερώτημά του μέ ζήλο, άλλά καί πόσο, μέ τήν Εμφυτη ταπεινοφροσύνη του, δέν πίστευε μέ κανένα’τρόπο δτι άπό μόνο του τ’ δνομά του εϊχε άρκετή βαρύτητα! Αύτός ήταν ό Einstein. Έτσι καθένας θά περίμενε δτι ό Einstein θά είχε Ιδιαίτερα φροντίσει τήν Εμφάνιση τοΰ γράμματος. Καί δμως βλέπουμε λέξεις νά Εχουν διαγραφεϊ καί àftó πάνω τους άλλες γραμμένες, μιά τέλεια άδιαφο-

• 8. Θά έπρεπε νά βρει 0.87", άλλά ό Einstein δέν ήταν ποτέ Ιδιαίτερα καλός στούς αριθμητικούς ύπολογισμούς!

140

ΑΠΟ ΤΟ .PRINCIPIA. CTO PRINCIPE

ρία γιά τήν Εξωτερική έμφάνιση! Ά λλη μιά Ενδειξη γιά τόν Einstein- ’άνθρωπο.

Όμως άκόμα καί χωρίς πειραματική Επιβεβαίωση ό Einstein είχε Εμπιστοσύνη στήν άρχή τής Ισοδυναμίας. Βέβαια ήξερε καλά πώς δέν ήταν παρά μιά πρώτη θολή εικόνα, Ενα πρώτο βήμα πρός κάτι πού διαισθανόταν άόριστα άλλά άκόμη δέν (ραινόταν καθαρά. "Ομως έπίσης ήξερε, βαθειά μέσα του, δτι περιείχε δυνατές αίσθητι- κές καί φυσικές άρχές πού Επρεπε νά γίνουν όδηγοί του. Καί πρώτα άπ’ δλα ήταν ή αίσθητική Ενότητα: πράγματι γιατί νά δεχτεί κανείς Εναν τύπο σχετικότητας γιά τά μηχανικά φαινόμενα, κι Εναν άλλο διαφορετικό γιά τά όπτικά; Έπειτα, ή διαπίστωση τής σχετικότητας τής έπιτάχυνσης γιά τά μηχανικά φαινόμενα ήταν μιά άποφασιστι- κή Ενδειξη δτι δέν κυνηγούσε Ενα φάντασμα. ('Η διαπίστωση αύτή συγχρόνως τοΰ Εδειχνε δτι ή Εκπλήρωση τοΰ σκοποΰ του τόν όδη- γοΰσε πρός μιά θεωρία βαρύτητας πού δέν μπορούσε νά περιληφθεϊ μέσα στά δρια τής ειδικής θεωρίας σχετικότητας). Στή συνέχεια θά δούμε τήν άκρίβεια μέ τήν όποια ή άρχή ισοδυναμίας τόν όδήγησε στή γενική θεωρία σχετικότητας. Κι δλα αύτά ξεκίνησαν άπό τήν ξαφνική άναγνώριση τής ισότητας άνάμεσα στήν άδρανειακή καί τή βαρυτική μάζα πού σιωπηλά ύπονοοΰσε ή νευτώνεια θεωρία. Στό δρόμο του γιά τή γενική θεωρία ό Einstein βέβαια Εκανε καί λάθη. Πάντοτε δμως ή διαίσθησή του τόν γύριζε ξανά στό μονοπάτι άπ’ δ- που είχε ξεστρατίσει.

Ένα Επιστημονικό άριστούργημα δέν φτιάχνεται εύκολα. Ό Einstein είχε άκόμα πολύ δρόμο. Πρός τά πού Επρεπε νά κοιτάξει τώρα; Μά πρός τή βαρύτητα πού Επηρέαζε τήν ταχύτητα τοΰ φωτός- γιατί αύτό ήταν κάτι πού ξεπερνούσε τήν είδική θεωρία σχετικότητας δπου ή ταχύτητα τοΰ φωτός ήταν σταθερή καί ή ϊδια γιά δ- λους τούς παρατηρητές. Ό νευτώνειος νόμος βαρύτητας τής δράσης άπό άπόσταση καθορίζεται άπό μιά μοναδική έξίσωσή9 πεδίου πού δίνει τό βαρυτικό δυναμικό, μιά συνάρτηση τοΰ σημείου τού πεδίου. Γιατί νά μήν ύποθέσει κανείς πώς ή μεταβλητή ταχύτητα τού

9. Δές ύποσημ. σ. 148.

141


φωτός μπορούσε νά παίξει τό ρόλο τοΰ νευτώνειου δυναμικού; Αύτό ήταν μιά κομψή ένοποιητική Ιδέα πού τράβηξε τόν Einstein. Ό ταν δμως τήν έπεξεργάστηκε μαθηματικά άναγκάστηκε νά παραδεχτεί πώς ή θεωρία βαρύτητας πού άναζητοΰσε δέν μπορούσε νά κερδηθεΐ τόσο εύκολα! Αύτή ή άψιμαχία ήταν ένα άπαραίτητο ζέσταμα γιά μιά ούσιαστική πρόοδο. Γιατί δν ή μεταβαλλόμενη ταχύτητα τοΰ φωτός δέν ήταν κατάλληλη γιά νά παραστήσει τή βαρύτητα μαθηματικά, τότε ποιό μέγεθος ήταν;

"Ας ξαναθυμηθούμε τά έργαστήρια Aclab καί Gravlab. ”Αν τό Aclab δέν έπιταχυνόταν, κάθε έλεύθερο σωμάτιο θά κινείτο σ’ εύ- θεία γραμμή καί μέ σταθερή ταχύτητα σύμφωνα μέ τό νόμο τής αδράνειας, τόν πρώτο νόμο τοΰ Νεύτωνα. Δώστε τήν έπιτάχυνση, καί τά Ιδια έλεύθερα σωμάτια, χωρίς οί κινήσεις τους ν’ άλλάξουν, Οά φαίνονται στό Aclab σά νά πέφτουν, δπως δηλαδή δν ήσαν στό Gravlab κάτω άπό τήν έπίδραση τής βαρύτητας.

TpojfiEC σωματιδίων ί.κσφενδονιζομένων στό μή έπιταχυνόμενο εργαστήριο

ΤροχΓές σωματιδίων έκσφενδονιζομένων στό Gravlab

Ό Einstein σχεδίασε τήν έπίθεσή του. Έδώ θά τή δώσουμε σέ μιά άπλοποιημένη μορφή. ’Αρχίζουμε έκφράζοντας τό νόμο τής άδράνειας στή σχετικιστική του μορφή, πού διατυπώνεται σάν δτι οί κοσμικές γραμμές στό χωροχρόνο τών έλεύθερων σωμάτιων είναι εύθεϊες γραμμές. Στή συνέχεια διατυπώνουμε τό γεγονός αύτό

142


μαθηματικά στό Aclab. Αύτόματα Ετσι έχουμε βρει τή μαθηματική διατύπωση καί στό Gravlab καί έχουμε φτάσει σέ μιά σημαντική νύξη γιά τό μαθηματικό χειρισμό τής βαρύτητας.

Γιατΐ μόνο μιά νύξη; Γιατί δχι μιά πλήρη θεωρία; Γιατί τά άποτελέσματα πού φτάσαμε περιγράφουν μόνον τοπικά φαινόμενα τής βαρύτητας. *Αν τά Aclab καί Gravlab ήσαν μεγάλων διαστάσεων δέν θά ήσαν πιά Ισοδύναμα, καθώς εύκολα τό βλέπουμε άπό τό παρακάτω διάγραμμα συγκρίνοντας ένα μεγάλο Aclab στό χώρο μ’ ένα μεγάλο Gravlab πάνω στή καμπύλη έπιφάνεια τής γής.

Παράλληλες τροχιές πο.μιίτων πού πέφτουν η ίνα μεγάλο Aclab

Συγκλΐνουσες τροχιές σωμάτων πού πέφτουν σ' ένα μεγάλο Gravlab πάνω στή γή

Ή καμπύλωση τοΰ χρόνου άπό τή βαρύτητα πού άναφέραμε πιό πρίν (σ. 139) τοΰ ύπόδειξε πώς καί ό χώρος, μέ τήν έμφυτη ρε- λατιβιστική σχέση του μέ τό χρόνο, πρέπει έπίσης νά καμπυλωθεί. ’Απ' αύτό προκύπτει δτι καί στό έπιταχυνόμενο έργαστήριό θά ύπάρχει παραμόρφωση τού συστήματος συντεταγμένων, κι ή παρα- μόρφωση αύτή σημαίνει, δτι οί συντεταγμένες δέν μπορούν πιά νά συνδεθούν άμεσα μέ τά πρότυπα ρολόγια καί μέτρα μήκους. ’Αποκομμένος έτσι ό Einstein άπό άμεση έπαφή μέ ρεαλιστικές μετρήσεις ένοιωσε κυριολεκτικά χαμένος! Πέρασε καιρός γιά ν’ άντιλη- φτεί δτι κι έδώ ύπήρχε μιά νύξη, καί μάλιστα σπουδαία: ν’ άναγκα- στεϊ νά έπανεξετάσει τό πρόβλημα μέτρηση - σύστημα άναφοράς σ' όλη του τή γενικότητα, ένα θέμα καθόλου εύκολο.

143


Αύτό πού του έπέτρεψε νά προχωρήσει ήταν μιά δυνατή διαίσθηση πού ώρίμασε σιγά - σιγά. 'Α ς τή δοΰμε μέ τή βοήθεια μιας άναλογίας. Έστω δυό αύτοκίνητα πού τρακάρουν. Ή άστυνομία καταγράφει τίς «συντεταγμένες» — τό χρόνο καί τόν τόπο — τοΰ άτυχήματος. Ά ν μάς ποΰνε δτι τό άτύχημα έγινε στή γωνία τής 20ής Όδοΰ καί 15ης Λεωφόρου, στό νοΰ μας σχηματίζεται μιά πόλη κανονικά όρθογωνισμένη δπου ο( συντεταγμένες 20 καί 15 άρ- κοΰν νά δώσουν τήν άπόσταση τοΰ τόπου άτυχήματος άπό τήν Αστυνομική Διεύθυνση πού είναι, άς ποΰμε, στήν 5η Ό δό καί 8η Λεωφόρο. Ά ν δμως μάς ποΰνε δτι τό μέρος τοΰ άτυχήματος ήταν ή γωνία Λ. Αλεξάνδρας καί Β. Σοφίας, ένώ ή Αστυνομική Διεύθυνση βρίσκεται Σταδίου καί Αμερικής, φανταζόμαστε μιά πόλη πού οί δρόμοι της ούτε Γσιοι είναι ούτε σέ κανονικές άποστάσεις10· καί άσφαλώς στήν πόλη αύτή χωρίς ένα χάρτη δέν έχουμε τήν παραμικρή Ιδέα γιά καμιά άπόσταση.

Τήν παραμικρή Ιδέα; Αύτό δέν είναι τελείως άληθινό! Πράγματι, ξέρουμε δτι τά δυό αύτοκίνητα τή στιγμή πού τρακάρισαν χωρίζονται άπό μηδενική άπόσταση σέ χώρο καί χρόνο. «Αύτό», θά πείτε, «είναι τόσο αύτονόητο πού δέν άξίζει ν’ άναφερθεΐ!» Κι δμως αύτό άκριβώς ήταν πού ήρθε στόν Einstein σάν άποκάλυψη! 01 χωρο- χρονικές συντεταγμένες δέν είναι παρά μιά μέθοδος σήμανσης. Ή Φυσική, πού σ’ αύτήν ύπάγεται καί τό τρακάρισμα τών αύτοκινή- των, άσχολεΐται σέ τελευταία άνάλυση μέ συμπίπτοντα γεγονότα, καί γεγονότα πού συμπίπτουν θά φανοΰν πώς συμπίπτουν χωρίς καμιά άμφιβολία.

Ό ταν είπωθεί, αύτό (ραίνεται όλοφάνερο. Έκεϊ ώμως βρίσκεται ή όμορφιά του, δπως στίς περισσότερες άπό τίς βαθειές συλλήψεις δπου ό Einstein έφτανε μετά άπό μεγάλη προσπάθεια! Μπορούσε τώρα νά συνεχίσει τό δρόμο του πρός τή γενική θεωρία σχετικότητας. Ά ν κάθε κίνηση είναι σχετική, θά πρέπει ν’ άνεχτοΰμε κάθε παραμορφωμένο σύστημα συντεταγμένων, έστω κι άν ή σχέση του μέ τήν άμεση μέτρηση φαίνεται σχεδόν άδύνατο νά καθοριστεί. Έτσι ό

10. Ό Hoffmann δέν ά να φέρει βέβαια δρόμους τής ’Αθήνας, πού δμως είναι δ.τι πρέπει για τό παράδειγμά του!

144

ΑΠΟ ΤΟ .PRINCIPIA» CTO PRINCIPE

Einstein, άπό διάφορες αίτιες, κατάληξε πώς δέν Επρεπε νά Εχει προτιμήσεις: οί έξισώσεις τής φυσικής πρέπει νά έκφραστοΰν Ετσι πού δλα τά συστήματα χωροχρονικών συντεταγμένων νά είναι Ισοδύναμα, μία άπαίτηση πού άργότερα όνόμασε άρχή τής γενικής συμμετα- βλητότ ητας.

Στήν Πράγα έφαρμόζοντας τήν άρχή αύτή προχώρησε μόνο λίγο. Διάκρινε μπροστά του σοβαρά μαθηματικά προβλήματα, κι Ετσι γυρίζοντας στή Ζυρίχη τό 1912 Εκανε αύτό άκριβώς πού Επρεπε νά κάνει γιά νά τ’ άντιμετωπίσει: ζήτησε βοήθεια άπό τούς είδικούς! Σ’ Ενα γράμμα του, 29 Όκτώβρη 1912, γράφει:

Τό πρόβλημα της βαρύτητας μ’ άπασχολεΐ έξ όλοκλήρου καί τώρα πιστεύω πώς θά ξεπεράσω δλες τίς δυσκολίες μέ τή βοήθεια ένός φίλου μαθηματικού έδώ. Ά λ λ ’ αύτό πού είναι σίγουρο είναι πώς ποτέ πρίν στή ζωή μου δέν είχα δούλεψα τόσο σκληρά, κι έπίσης πώς πλημμύρισα άπό ένα μεγάλο σεβασμό γιά τά μαθηματικά πού τίς περίπλοκες γενικεύσεις τους θεωρούσα μέχρι τώρα, άπό δγνοιά μου, σάν περιττή πολυτέλεια. Σέ σύγκριση μέ τό πρόβλημα τής βαρύτητας, ή άρχική θεωρία της σχετικότητας μοιάζει παιδικό παιχνιδάκι.

Ό μαθηματικός συνεργάτης του πού άναφέρει δέν είναι άλλος άπό τόν πιστό φίλο του, τόν Marcel Grossmann, στόν όποιο γι’ άλλη μιά φορά στράφηκε ό Einstein γιά βοήθεια. Σάν ή τύχη — ή ή μοίρα - νά τό είχε κανονίσει, ό Grossmann είδικευόταν άκριβώς στά μαθηματικά πού ό Einstein χρειαζόταν, καί χωρίς τή σπουδαία μαθηματική βοήθεια τού Grossmann ό Einstein θά είχε πολύ καθυστερήσει στήν όλοκλήρωση τής γενικής θεωρίας σχετικότητας. Πάντως ή συνεργασία τους θά ήταν παράξενη, άφοΰ ό Grossmann, κατά βάθος Ενας μαθηματικός, είχε πολύ διαφορετικές άπόψεις άπό τό φίλο του φυσικό. Αύτό φαίνεται δμορφα άπό Ενα άνέκδοτο πού ό Einstein άναφέρει στίς «Αναμνήσεις» του, πού Εγραψε λίγο πρίν άπό τό θάνατό του σέ μιά πανηγυρική Εκδοση γιά τά Εκατόχρονα τής ίδρυσης τοΰ Πολυτεχνίου τής Ζυρίχης. Μιλώντας γιά τίς φοιτητικές μέρες ό Einstein γράφει:

Ό Grossmann Εκανε κάποτε μιά παρατήρηση πού είναι τόσο χαριτωμένη καί χαρακτηριστική πού δέν άντέχω νά μήν τήν πώ:: «Μου φαίνεται δτι, δπως καί νά είναι, κάτι κέρδισα άπό τή μελέτη τής

10 145

'() Marcel Grossmanii. 1920

Φυσικής. Π ριν. δταν καθόμουν σέ μιά καρέκλα κι Ενοιωθα τή ζέστη πού Γ.ιχε άψήσει αύτός πού κάθησε πριν από μένα. μιά μικρή ανατριχίλα συ νήΟιζκ νά μέ οιαπι:ρνά. Αύτό τώρα μου πέρασε τελεύος γιατί ή φυσική μέ όίόαςε π<Ι»ς ή θερμότητα είναι κάτι τελεύος απρόσωπο».

Ά ς ςαναθυμηθούμε δτι τό μαθηματικό πρόβλημα πού αντιμετώπιζα ό Einstein ήταν νά γράψει έξισώσεις πού ν' άκολουθούσαν τήν άρχή τής γενικής συμμεταβλητότητας. Προφανώς κάποιος συνά- όελφός του στήν Πράγα τού είπε ότι ύπήρχε τό κατάλληλο μαθηματικό εργαλείο. Ό μω ς μόνο στή Ζυρίχη μέ τήν όλόψυχη βοήθεια τού Grossmann άρχισε ό Einstein νά έλέγχει τό εργαλείο αύτό. Για- τί όκν ήταν ένα δπλο εύκολο στή χρήση! Τώρα ονομάζεται τανυστι- κός λογισμός καί αναπτύχθηκε κυρίως από τόν 'Ιταλό μαθηματικό Gregorio Ricci, κυρίως γύρο) στά 1887 — τή χρονιά τού πειράματος Michelson Morley καί τής ανακάλυψης τού φωτοηλεκτρικού φαινόμενου.

146


Επειδή οί τανυστικές έξισώσεις δέν διακρίνουν προνομιακά συστήματα άναφοράς, ήσαν άκριβώς δ,τι χρειαζόταν ό Einstein. Μ’ αύτές, καί τή βοήθεια τού Grossmann ήταν πιά σέ θέση νά φέρει σέ πέρας τά σχέδιά του γιά τήν άνακάλυψη μιας μαθηματικής όντότη- τας πού θά παρίστανε τή βαρύτητα. Άρχισε μέ τίς εύθεΐες κοσμικές γραμμές στό χωροχρόνο. Γράφοντας τίς έξισώσεις τους στό Aclab, γινόταν φανερό μέ τήν άρχή ισοδυναμίας δτι ή ταχύτητα φωτός c δέν ήταν σταθερή άλλά συνδεόταν μέ τήν ύπαρξη βαρύτητας. Στή συνέχεια Εγραψε τίς άντίστοιχες έξισώσεις γιά έλεύθερα σωμάτια δταν ή c δέν ήταν σταθερή, ένσωματώνοντας έτσι μιά πρώτη μορφή τής βαρυτικής θεωρίας πού άναζητούσε. Τέλος πηγαίνοντας σέ τελείως γενικές καμπύλες συντεταγμένες, όδηγήθηκε κατευθείαν σ’ Ε- να τανυστή μεγίστης μαθηματικής σπουδαιότητας, τό μετρικό τανυ- στή.

"Ενα παράδειγμα σέ δυό διαστάσεις θά μάς δείξει τό ρόλο του. Πάνω στή διδιάστατη έπιφάνεια τού ήρεμου ώκεανοϋ καθορίζουμε τή θέση ένός πλοίου συνήθως μέ δυό συντεταγμένες πού όνομάζου- με μήκος καί πλάτος. Ά ς ύποθέσουμε δτι Ενα πλοίο κάνει Ενα μικρό ταξίδι κι Εστω πώς ξέρουμε τά άρχικά καί τελικά μήκη καί πλάτη. Ά ν τό πλοίο άκολούθησε τό συντομότερο δρόμο, μπορούμε άμεσα νά ύπολογίσουμε μέ άπλή άλγεβρα11 τήν πραγματική άπόσταση πού ταξίδεψε πάνω στήν έπιφάνεια, χωρίς βέβαια ή άλλαγή σέ μήκος ή πλάτος νά συμπίπτει μέ τήν άπόσταση αύτή. Αύτό πού άμεσα μάς έπιτρέπει νά μετατρέψουμε αύτές τίς μικρές άλλαγές συντεταγμένων σέ άπόσταση ταξιδιού είναι άκριβώς ό μετρικός τανυστής πού χαρακτηρίζει αύτή τή διδιάστατη έπιφάνεια. Στά 1827, πολύ πρίν άπό τόν έρχομό τής Ιδέας τών τανυστών ό μεγάλος Γερμανός μαθηματικός Karl Gauss, στό Göttingen, είχε άποδείξει δτι ό μετρικός αύτός τανυστής κλείνει μέσα του βαθειές γεωμετρικές πληροφορίες. ’Εφαρμόζοντας πάνω του μιά μαθηματική διαδικασία μάς

11. Έ χοντας ύποθέσει δτι τό ταξίδι εΓναι πολύ «μικρό» δέν χρειάζεται νά καταφύ- γουμκ rtf. σφαιρική τριγωνομετρία άλλά υπολογίζουμε τή «μικρή» αύτή άπό- σπιση ds άπό τήν άλγεβρική σχέση ds1 = g|lv dxMdxv. δπου dx» , dxv ο( «μικρές» άλλαγές σέ γεοιγραφικό μήκος καί πλάτος καί gμν ό «μετρικός τανυστής» πού χαρακτηρίζει τήν έπιφάνεια τού ώκεανοϋ.

147


άποκαλύπτει δτι, στήν περίπτωση τοΰ ώκεανοΰ, είμαστε πάνω σ’ Ενα τμήμα σφαιρικής έπιφάνειας κι δχι πάνω σέ τμήμα ένός χωνιοΰ ή πάνω σέ τμήμα ένός έπιπέδου. Κι αύτό πού έχει Ιδιαίτερη σημασία είναι δτι τίς πληροφορίες αύτές μάς τίς δίνει μ’ έναν έσωτερικό τρόπο, χωρίς δηλαδή νά χρειάζεται ν ’ άναφερθοΰμε σ’ ένα σύστημα άναφορας έξω άπό τήν έπιφάνεια.

Ά ν ή διαίσθηση τοΰ Einstein δέν τόν παραπλανούσε, δν ή άρχή ίσοδυναμίας — πού άκόμα δέν είχε έλεγχθεΐ — ήταν άξιόπιστη, τότε ό μετρικός τανυστής τοΰ τετραδιάστατου χωρόχρονου, ό τανυστής πού συνδέει τίς συντεταγμένες μέ τίς μετρήσεις μήκους ήταν ή άνα- ζητούμενη μαθηματική όντότητα πού παριστά τή βαρύτητα. Έτσι ξεπήδησε τό σπουδαίο συμπέρασμα πώς ή βαρύτητα είναι στή φύση της κάτι βαθειά γεωμετρικό.

Ό Einstein κι ό Grossmann παράστησαν τό μετρικό αύτό τανυ- στή μέ τό γράμμα g γιά νά θυμίζει τό βαρυτικό (gravitational) ρόλο του- έπιπλέον έπειδή ό τανυστικός λογισμός τόν ήθελε μέ δυό δείκτες τόν συμβόλισαν μέ gMv. Αποφασίζοντας ό Einstein νά χρησιμοποιήσει τόν gMv γιά ν’ άντιπροσωπεύσει τή βαρύτητα, είχε κάνει ένα γιγάντιο βήμα. Ό πως ξέρουμε ή νευτώνεια θεωρία βαρύτητας μπορεΐ νά έκφραστεϊ μέ μιά μοναδική έξίσωση12 πεδίου μ’ ένα μόνο βαρυτικό δυναμικό. Ό τανυστικός δμως συμβολισμός είναι ένας συμβολισμός συμπυκνωμένος, καί γιά τίς τέσσερες διαστάσεις τοΰ χωροχρόνου τό φαινομενικά άθώο σύμβολο gMV άντιπροσωπεύει δέκα μαθηματικές ποσότητες! Τό δραματικό αύτό πήδημα άπό ένα σέ δέκα βαρυτικά δυναμικά ήταν ύπερβολικά τολμηρό. Έτσι ό Einstein έπρεπε νά πληρώσει τήν τόλμη του βρίσκοντας δέκα άντίστοι- χες βαρυτικές έξισώσεις.

Τό 1913 αύτός κι ό Grossmann δημοσίευσαν ένα ριζοσπαστικό διπλό άρθρο πάνω στίς έρευνές τους, τό φυσικό μέρος άπό τόν Einstein καί τό μαθηματικό άπό τόν Grossmann. Τό 1914 δημοσίευσαν άπό κοινού άλλο ένα άρθρο. Αναδρομικά μάς σαστίζει τό πόσο κοντά έφτασαν οί δυό συνεργάτες στό στόχο τους! Ούσιαστικά, δ-

12. Δηλαδή άπό τήν Φ(γ) = δπου Φ(γ) τό δυναμικό στό σημείο τοΟ πεδίου πού ύπέχει r άπό τή βαρυτική μάζα Μ, καί G ή βαρυτική σταθερά.

148

ΑΠΟ ΤΟ «PRINCIPIA» ΓΓΟ PRINCIPE

πως ό Einstein παρατήρησε άργότερα, δλα τ’ άπαιτούμενα μαθηματικά ήσαν έκεΐ, κι άκόμα είχαν θεωρήσει τις πραγματικές έξισώσεις πεδίου άλλά τίς έγκατάλειψαν γιά αίτιες πού τότε τούς φαίνονταν βασικές! Πράγματι, έξ αίτιας τών φοβερά πολύπλοκων προβλημάτων τής φυσικής έρμηνείας πού δέν είχαν άκόμη λυθεί στό μυαλό τοΰ Einstein, νόμισε πώς άπόδειξε δτι ή ίσοδυναμία δλων τών συστημάτων άναφοράς έρχόταν σέ σύγκρουση μέ τήν άρχή τής αίτιό- τητας.13 Έτσι σ’ ένα βασικό σημείο τοΰ πρώτου τους άρθρου οί δυό συνεργάτες Εκαναν μιά μεγάλη αίσθητική όπισθοδρόμηση: δέν έπέ- τρεψαν κάν άλλαγές συντεταγμένων πού συνδέονταν μέ έπιτάχυνση. Αύτό τούς στενοχώρησε καί στό δεύτερο άρθρο Εκαναν κάποια έπιδιόρθωση, δμως άκόμα ο( έξισώσεις τους δέν συμμορφώνονταν μέ τήν άρχή τής γενικής συμμεταβλητότητας. Ό Einstein άργότερα είπε πώς είχε έγκαταλείψει τήν άρχή τής γενικής συμμεταβλητότητας «μέ βαρειά καρδιά».

Ό ταν ό Einstein, τό 1914 άφησε τή Ζυρίχη πρός χάρη τοΰ Βερολίνου ή συνεργασία τους ούσιαστικά τέλειωσε, χωρίς νά έχει έκ- πληρωθεΐ ό σκοπός της. Παρόλ’ αύτά ή σπουδαιότητα αύτής τής συνεργασίας ήταν άνεκτίμητη, γιατί ό Grossmann προμήθευσε στόν Einstein όλόκληρο τό μαθηματικό έξοπλισμό πού χρειαζόταν γιά τό μοναχικό άγώνα πού θά συνέχιζε στό Βερολίνο.

Έδώ δέν μπορούμε νά δώσουμε δλα τά προβλήματα πού ξεπέ- ρασε ό Einstein. Χρειάστηκαν δυό χρόνια λαθεμένης δουλειάς μέχρι ν’ άναγνωρίσει, άνάμεσα σ’ άλλα, δτι δέν ύπήρχαν φυσικές άντιφά- σεις στή μεταχείριση δλων τών συστημάτων άναφοράς σάν Ισοδύναμα - δτι ή άρχή τής γενικής συμμεταβλητότητας δέν έρχόταν σέ σύγκρουση μέ τήν άρχή αιτιότητας. Ά πό κεΐ κι έπειτα ή πρόοδος ήταν πολύ γρήγορη. Ό λα πιά ταίριαζαν δμορφα κι έπιτέλους τό1915 0 Einstein έφτασε στίς βαρυτικές έξισώ’σεις πεδίου πού ζητού

13. Βρίσκω χρήσιμο νά διασαφηνίσω δυό δρους, συχνά σέ σύγχυση στήν 'Ελληνική τους άπόδοση.

ΑΙτισττμα (causality) σημαίνει πώς ή αίτια προηγείται άπό τό άποτέλεσμα, ένώ αιτιοκρατία (determinismus) πώς Ιδιες αίτίες δημιουργούν Ιδια άποτελέσματα.

149


σε. Ή θεωρία του — άφοΰ τελικά συντέθηκε — είχε μιά μεγαλειώδη άπλότητα. Ή βαρύτητα δέν άντιμετωπιζόταν σά δύναμη14 άλλά σά έμφυτη καμπυλότητα τοΰ χωροχρόνου. Μικρά σώματα σάν τούς πλανήτες κινιοΰνται σέ τροχιές γύρω άπό τόν ήλιο δχι άπό τήν έλξη τοΰ ήλιου, άλλά έπειδή άπλούστατα στό καμπυλωμένο χωροχρόνο γύρω άπό τόν ήλιο δέν ύπήρχαν εύθεϊες κοσμικές γραμμές. Μιά ευθεία γραμμή μπορεΐ νά όριστεΐ σάν ή συντομότερη άπόστα- ση15 άνάμεσα σέ δυό σημεία. Στόν καμπυλωμένο χωροχρόνο οί κινήσεις τών πλανητών άντιπροσωπεύονταν άπό τίς γεωδαισικές — τό άνάλογο τών συντομότερων άποστάσεων. Έτσι οί πλανήτες, σάν έλεύθερα σωμάτια, ύπακούουν τόν πρώτο νόμο τού Νεύτωνα, τό νόμο τής άδράνειας - δπως αύτός μεταφέρεται στόν καμπυλωμένο χωροχρόνο. Δυό διαγράμματα Ισως μάς βοηθήσουν.

Τό πρώτο δείχνει πάνω στή σελίδα μας τόν τριδιάστατο χώρο γύρω άπό τόν ήλιο καμπυλωμένο άπό τή βαρύτητα (μέ τήν καμπυλότητα ύπερβολικά τονισμένη). Έξ αίτιας τής καμπυλότητας Ενας πλανήτης στό Ρ πού έχει τήν τάση νά κινηθεί πρός τά δεξιά πάνω σ’ εύθεία γραμμή, άντί νά κινηθεί Ετσι, θ’ άκολουθήσει κάποια καμπύλη τροχιά PQ. Έτσι μπορούμε Ισως ν’ άντιληφθοϋμε γιατί ένας πλανήτης διαγράφει μιά τροχιά γύρω άπό τόν ήλιο.

ήλιος

14. 'Ενθουσιασμός ξεσηκο>θηκε γιά τό γκρέμισμα τής «δύναμης» - τής άρχαίας ύνΟρωπομορφικής έννοιας, μέ μοντέλο τ' άλογα πού Εσερναν τ’ άμάξι. Έτσι ό Bertrand Russell, σέ μιά άπό τίς καλύτερες Εκλαϊκεύσεις τής σχετικότητας, στό κεφάλαιο πού αφιερώνει στή γενική σχετικότητα δίνει τόν τίτλο «Ό Έκθρονι- σμός τής Δύναμης». (Β. Russell. The ABC οΓ Relativity, Unwin Paperbacks. 1925. κεφ. 13). Σήμερα δυστυχώς τά πράγματα δέν είναι τόσο άπλά!

• I 5. Θά ήταν πιό οοκττό μαθηματικά - άλλά θά δημιουργούσε Γσιος σύγχυση - νά

150

ΑΠΟ ΤΟ «PRINCIPIA. ΓΓΟ PRINCIPE

Τό διάγραμμα δμως αύτό είναι έλαττωματικό, γιατί δέν δείχνει ούτε τό χρόνο ούτε τήν καμπυλότητά του. Έτσι είναι άρκετά παρα- πλανητικό.γιατί ή κύρια αίτια τής πλανητικής κίνησης δέν είναι τόσο ή καμπυλότητα τοΰ χώρου, δσο ή καμπυλότητα τού χρόνου πού δπως εΓδαμε (σ. 141) συνδέεται μέ τή μεταβολή τής ταχύτητας τού φωτός σ’ Ενα βαρυτικό πεδίο. Έτσι ξαναβρίσκουμε έντυπωσιακά τήν πρώϊμη ίδέα τού Einstein νά χρησιμοποιήσει τήν ταχύτητα τοΰ φωτός σά βαρυτικό δυναμικό, σάν άλλη μιά μαρτυρία τής διαισθητικής του δύναμης.

Ή καμπυλότητα τού χρόνου δέν μπορεί εύκολα νά παρασταθεΐ γραφικά. Χωρίς νά τή δείξουμε, δς δοΰμε πάντως στή συνέχεια καί τό δεύτερο διάγραμμα μέ τό χρόνο σάν κατακόρυφο δξονα πάνω στή σελίδα μας.

λέναμε «μεγαλύτερη» αντί «συντομότερη» άπόσταση.I .M .fO Hoffmann στή σημείωσή του αύτή έννοεΓ πώς στή «συυτομότερη»χωρο-

χρονική άπόσταση άντιστοιχει «μεγαλύτερη» χωρική άπόσταση. θά μπορούσαμε νά μιλούσαμε, δπως ό Β. Russell, γιά Èva νόμο «κοσμικής τεμπελιάς»! Αύτό πού γίνεται έλάχιστο είναι τό όλοκλήρωμα τής ά/κίαης πάνω στή χωρο- χρονική τροχιά).

151


'Η διπλή γραμμή είναι ή κοσμική γραμμή τοΰ ήλιου — ή διάρκεια τού ήλιου μέσα στό χρόνο. Ή έλικοειδής γραμμή παριστάνει τήν κοσμική γραμμή ένός πλανήτη, μιά γεωδαισική γραμμή τού καμπυλωμένου χωροχρόνου γύρω άπό τόν ήλιο. Ά ς φανταστούμε πώς εΓμαστε πάνω σέ μιά πλατφόρμα πού παριστά τό «παρόν» μας. Επειδή τό «παρόν» μας κινείται πρός τό μέλλον, ή πλατφόρμα στό διάγραμμα θ’ άνυψωθεΐ, άφού παραστήσαμε τό χρόνο μέ διεύθυνση πρός τά πάνω. Καθώς ή πλατφόρμα άνυψώνεται ή έλικα θά τή συ- νατήσει σέ διαδοχικά σημεία πού άπό τήν πλατφόρμα θά φαίνονταν σάν ένα μοναδικό σημείο τής τροχιάς γύρω άπό τόν ήλιο.

Καθένα άπό τά δυό αύτά διαγράμματα ήταν èv γνώσει μας έλατ- τωματικό. Παρόλ’ αύτά τό καθένα μέ τόν τρόπο του μάς δίνει κά- ποια ένδειξη περί τίνος πρόκειται κι άν τά συγκροτήσουμε — έστω καί άσαφή - στό μυαλό μας θά έχουμε δχι καί μιά πολύ κακή εικόνα τού βαρυτικού κόσμου τοΰ Einstein.

Τί μπορούμε νά πούμε γιά τίς βαρυτικές έξισώσεις πεδίου πού διαμορφώνουν τήν καμπυλότητα τού χωροχρόνου; Είναι δέκα στόν άριθμό καί έξαιρετικά πολύπλοκες. Ά ν γράφονταν μ’ άλλο τρόπο καί δχι μέ τόν πανίσχυρο συμβολισμό τών τανυστών θά έπιαναν σίγουρα ένα πελώριο βιβλίο. Υπάρχει μέσα τους κάτι ύπερβολικά όμορφο καί σχεδόν σά θαύμα.

Ίσως νά φαίνεται γελοίο νά μιλάμε γιά όμορφιά καί θαύμα, έχοντας πιό πρίν άφήσει νά έννοηθεΐ πώς είναι δύσκολες καί περίπλοκες. Ά ς ρωτήσουμε λοιπόν κάτι. Πώς κατόρθωσε ό Einstein νά τίς άνακαλύψει;ΤΗταν δυνατό νά μαντέψει έναν-έναν τούς δρους — έκατοντάδες χιλιάδες άπ’ αύτούς (καί καθόλου όμορφους); Ασφαλώς άδύνατο. Πώς λοιπόν τίς άνακάλυψε; Έδώ είναι πού ή όμορφιά καί τό σχεδόν θαύμα δικαιολογούνται. '0 Einstein, έχοντας σάν έρ- γαλεΐο τόν αύστηρό τανυστικό λογισμό, άξίωσε μερικές έλάχιστες φυσικές άρχές, φαινομενικά σχεδόν τετριμμένες, πού πήγαζαν κυρίως άπό άπαίτηση γιά άπλότητα. Μετά άπ’ αύτό, ζητώντας δέκα τανυστικές έξισώσεις στίς όποιες ή βαρύτητα θά παριστανόταν άπο- κλειστικά άπό τίς δέκα ποσότητες guv, άνακάλυψε πώς δέν ύπηρχε δυνατότητα έκλογής: ή έπιμονή του στά φυσικά άξιώματα πού διά

152

ΑΠΟ ΤΟ «PRINCIPIA. ΣΤΟ PRINCIPE

λεξε καθόριζε μονοσήμαντα, μέσ’ άπό τόν τανυστικό λογισμό, τίς έξισώσεις πεδίου πού άναζητοΰσε.16

Μέ τόν τανυστικό συμβολισμό οί έξισώσεις αύτές γράφονται κομψά καί σύντομα. Ή δύναμή τους κι ή φυσικότητα τούς δίνουν μιά μεγάλη όμορφιά, τόσο σέ μορφή δσο καί περιεχόμενο. Ά ς ύπο- θέσουμε δτι κάποιος έκανε τόν κόπο νά τίς γράψει δχι σέ τανυστικό συμβολισμό, άλλ’ άναλυτικά δρο πρός δρο θ’ άρκοϋσε ένα καί μόνο λάθος στό βιβλίο πού θά σχηματιζόταν γεμάτο δρους, Èva 1/2 ξεχασμένο ή ένα 2 άντί γιά 3, κι οί έξισώσεις δέν θά Ικανοποιούσαν πιά τό άξίωμα τής γενικής συμμεταβλητότητας!

Έτσι άρχίζουμε κάπως νά ύποψιαζόμαστε τήν άληθινή δύναμη τής διαίσθησης τού Einstein. Ποιά ήσαν τά σπέρματα άπ’ δπου ξε- πήδησε ή μοναδικά θαυμαστή αύτή κατασκευή; 'Οπωσδήποτε ή νευτώνεια θεωρία καί ή είδική θεωρία σχετικότητας, άλλά κι ή ιδέα τοΰ Minkowski γιά ένα τετραδιάστατο κόσμο, καί ή δυνατή κριτική τοΰ Mach πάνω στή νευτώνεια θεωρία. Έπίσης τό μαθηματικό πλαίσιο πού ήδη ύπήρχε,17 καί πού γι’ αύτό θά ποΰμε άργότερα. Τί άλλο δμως έκτός άπ’ αύτά; Ή άρχή ισοδυναμίας, ή άρχή γενικής συμμεταβλητότητας, καί ούσιαστικά τίποτε άλλο. Μέ ποιά άραγε μαγική διόραση ό Einstein διάλεξε άκριβώς αύτές τίς δυό άρχές σάν όδηγούς του πολύ πρίν νά ξέρα ποΰ θά τόν όδηγοΰσαν; Τό δτι θά τόν όδηγοΰσαν στίς μοναδικές έξισώσεις πεδίου, τόσο περίπλοκες καί τόσο άπλές μαζί, εϊναι άπό μόνο του καταπληκτικό.

*Ησαν δμως αύτές οί έξισώσεις, πού μέ τόσο κόπο βγήκαν άξιό- πιστες; Αύτό μπορούσε νά έλεγχτεϊ άμέσως. Ή κίνηση τοΰ πλανήτη Έρμή δέν συμμορφωνόταν τέλεια στήν νευτώνεια θεωρία. Τό περιήλιόν του, τό σημείο τής τροχιάς του τό πλησιέστερο στόν ήλιο, εϊχε παρατηρηθεί δτι προχωρούσε κατά 5600" κάθε αίώνα, καί πα

16. Τροποποίησα λίγο τήν παράγραφο αύτή. Ό θαυμασμός τού Hoffmann άναφέ- ρεται. στό πώς έλάχιστα άπλά φυσικά Αξιώματα - καί μάλιστα διαισθητικά διαλεγμένα - άρκεσαν νά θεμελιώσουν μιά τόσο μαθηματικά περίπλοκη φυσική θεωρία.

17. Εννοεί τήν έλλειπτική γεωμετρία Riemann.

153


ρόλο πού τό μεγαλύτερο μέρος μπορούσε νά έξηγηθεΐ μέ τή νευτώνεια θεωρία, έμενε κάποιο ύπόλοιπο 45" χωρίς κάλυψη.

Στά 1915 ό Einstein άπόδειξε δτι ή νέα θεωρία του μποροΰσε νά έξηγήσει τό έλλειμμα αύτό, ύπολογίζοντας 43" πρόσθετη προώθηση τοΰ περιηλίου τοΰ Έρμή άνά αίώνα. Τό λαμπρό αύτό άποτέλε- σμα. πού άνακοινώθηκε στή Βασιλική Πρωσσσική 'Ακαδημία 'Επιστημών καί δημοσιεύτηκε στά Χρονικά της, ήταν ένα στιγμιαίο άποκορύφωμα μιας πολύχρονης, έμνευσμένης κι έξοντωντικής δουλειάς γιά τήν όποια ó Einstein άργότερα έγραψε:

?.τό φώς τής συνολικής γνώσης πού προέκυψε, τό εύτυχισμένο αύτό αποτέλεσμα φαίνεται σχεδόν σάν κάτι φυσικό, καί κάθε έπιμελής σπουδαστής μπορεί νά τό συλλάβει χωρίς ύπερβολικό κόπο. Ό μω ς τα χρόνια τής ταραγμένης άναζήτησης στά σκοτεινά, μέ τό δυνατό πόθο, μέ τίς έναλλαγές άνάμεσα στήν αύτοπεποίθηση καί στήν άπογοήτευση. καί τήν τελική ϋξοδο στό φώς - μόνον αύτοί πού έχουν περάσει τά Ιδια μπορούν νά τά νοιώσουν.

Στόν ύπολογισμό τής κίνησης τού περιήλιου τού Έρμή δέν ύπήρχε περιθώριο γιά ταχυδακτυλουργίες. Τίποτε δέν ήταν τυχαίο πού μποροΰσε νά ρυθμιστεί έπίτηδες γιά νά δώσει τό έπιθυμητό άποτέλεσμα. Δέν ύπήρχαν περιθώρια χειρισμών. ’Αν αύτό τό άποτέ- λεσμα δέν προέκυπτε άπό μόνο του γύρω στά 43" — καί, σημειώστε. 43" πρός τή σωστή κατεύθυνση — ή θεωρία έπρεπε ν’ άπορρι- φτεϊ.

Στόν άγαπημένο του φίλο Paul Ehrenfest στήν 'Ολλανδία ό Einstein τό Γενάρη 1916 έγραφε: «Φαντάσου τή χαρά μου γιά τήν ά~ο- τελεσματικότητα τής γενικής συμμεταβλητότητας κςί γιά τό σωστό άποτέλεσμα πού δίνουν οί έξισώσεις γιά την κίνηση τού περιήλιου τού Έρμή. Γιά μέρες έπλεα σ’ έκσταση».

Ά ς ξαναθυμηθούμε τό γράμμα τοΰ Einstein (σ. 145) πού άναφέ- ρει πώς πλημμύρισε άπό ένα μεγάλο σεβασμό γιά τά μαθηματικά. ΟΙ μαθηματικοί, μέ τό δικό τους διορατικό δαυλό, τού είχαν έτοιμά- σει τό δρόμο πολύ περισσότερο άπ’ δ,τχ έκεϊνος φανταζόταν. Ή γενική θεοφία σχετικότητας έρχόταν σέ σύγκρουση μέ τήν όμορφη εύκλείδια σκέψη πού μέ «τό άγιο βιβλιαράκι τής γεωμετρίας» είχε

154


γεμίσει άγαλλίαση τό μικρό Einstein· κι άκόμη, κεντρικό μέρος τής θεωρίας του ήταν ή άρνηση τοΰ πυθαγόρειου θεωρήματος, γιά τό όποΓο είχε βρει μόνος του μιά άπόδειξη δταν ήταν μικρός. Ά πό τίς σημαντικές συμπτώσεις πού σύνδεσαν τόν Einstein καί τόν Grossmann ήταν καί τό δτι ή διδακτορική θέση τοΰ Grossmann άναφερό- ταν στίς μή-εύκλείδιες γεωμετρίες. Ασφαλώς κάποτε στόν κάθε μαθηματικό θά φαινόταν άδύνατο πώς μπορεΓ νά ύπάρξει κάποιο άλλο γεωμετρικό σύστημα έκτός άπό τό εύκλείδιο.Πράγματικά,ό φιλόσοφος Kant θεωρούσε τό εύκλείδιο σύστημα άναπόφευκτο καί μιά άναγκαιότητα τής άνθρώπινης σκέψης. Γύρω δμως στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα μετ’ άπό τόσους αιώνες ζυμωμένους μέ τήν εύκλείδια σκέψη, πρόβαλαν τολμηροί μαθηματικοί πού δημιούργησαν μή- εύκλείδια συστήματα καί άφοΰ — δπως είπε ό Gauss — ό Εύκλείδης άπόκτησε άνταγωνιστές μοιραία ή γεωμετρία έγινε μιά πειραματική έπιστήμη.

’Ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τήν Ιστορία μας έχει τό έργο τοΰ Γερ- μανοΰ μαθηματικού Bernhard Riemann στό Göttingen γύρω στά 1854. Στηριγμένος πάνω στήν πρωτοποριακή δουλειά τοΰ Ούγγρου Wolfgang Bolyai, τοΰ Ρώσου Nikolai Lobachevski, καί τοΰ Gauss, ό Riemann πέτυχε νά δημιουργήσει Εναν τελείως γενικό τύπο γεωμετρίας πού σχετικά μέ τή γεωμετρία τοΰ Εύκλείδη είναι δ,τι μιά βουνίσια έπιφάνεια σχετικά μ’ Εναν κάμπο. Ένώ δμως μιά τέτοια διαφορά μπορεΐ νά τή δεϊ κανείς γιά τίς Επιφάνειες, ή τολμηρή Επέκταση τοΰ Riemann σέ τρεις καί περισσότερες διαστάσεις είναι άδύνατο νά μπει σέ κάποια εικόνα· τό μόνο πού μπορά κανείς νά κάνει είναι νά τήν έπεξεργαστεΐ μαθηματικά. Αύτή λοιπόν ή πολυδιάστατη, καμπυλωμένη γεωμετρία Riemann περίμενε Ετοιμη τόν Einstein.

Επιπλέον ό Gauss, δπως Εχουμε κιόλας άναφέρει είχε βρεϊ μιά πολύπλοκη μαθηματική μέθοδο μέ τήν όποια ό διδιάστατος μετρικός τανυστής1® Εδινε πληροφορίες γιά τήν Εμφυτη καμπυλότητα τής Επιφάνειας στήν όποια άναφερόταν. Τή μέθοδο αύτή έπέκτεινε σέ πολυδιάστατους χώρους ό Riemann, καί άνεξάρτητα ό Elwin Chri-

18. Πρόκειται |)έ|)αια γιά τήν κλασσική θεωρία έπιφανειών τοΰ Gauss χωρίς τανυ- στική όρολογία.

155


stofTel. Έτσι άνακάλυψαν, πρίν άπό τόν έρχομό τοΰ τανυστικοΰ λογισμού, ένα σημαντικό μαθηματικό μέγεθος πού σήμερα όνομάζεται τανυστής Riemann - Christoflel ή καί τανυστής καμπυλότητας· κατασκευάζεται έξ όλοκλήρου άπό τό μετρικό τανυστή κι άποτελεΐ τό κλειδί γιά τίς πεδιακές έξισώσεις βαρύτητας τού Einstein. ’Αξίζει νά πούμε πώς ό Riemann, κι άργότερα ό "Αγγλος μαθηματικός William Clifford, θεωρήθηκε σχεδόν δτι έχασαν τά λογικά τους δταν τόλμησαν νά προτείνουν πώς ή ύλη μπορεΐ νά μήν είναι τίποτα άλλο παρά ή καμπυλότητα τού χώρου. Έπίσης είναι ένδιαφέρον δτι ό Chri- stoffel, δταν άνεξάρτητα άπό τόν Riemann άνακάλυψε τόν τανυστή καμπυλότητας στά 1860, ήταν καθηγητής στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης-

Ά ς φανταστούμε γιά μιά στιγμή δτι ό Riemann είχε ύπ’ δψη του τό χωροχρόνο Minkowski. Θά σκεφτόταν άραγε τότε τήν ύλη σά μιά καμπυλότητα τοΰ τετραδιάστατου κόσμου δπως τήν είχε σκε- φτεΐ γιά τόν τριδιάστατο; Ή άπάντηση πρέπει νά είναι σχεδόν μέ βεβαιότητα καταφατική. Θά είχε λοιπόν φτιάξει καί τή βαρυτική θεωρία τοΰ Einstein; Έκ τών ύστέρων θά άπαντούσαμε μ’ ένα εΰκο- λο ναί! Ό μως, βαθύτερα, κάτι τέτοιο θά ήταν έξαιρετικά άπίθανο. Ό δρόμος γιά τή θεωρία τού Einstein δέν ήταν μόνο περισσότερο φυσικός παρά μαθηματικός, άλλά ήταν — μ’ έναν Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό τρόπο — περισσότερο διαισθητικός παρά φυσικός. Ά ν αύτό δέν τ’ άναγνωρίσουμε είναι άδύνατο νά έκτιμήσουμε σωστά τό έπίτευγμα τοΰ Einstein, γιατί στ’ άλήθεια δέν προσεγγιζόταν άπό ένα λογικό δρόμο. Ό πως ξέρουμε Εκτισε πάνω στήν άρχή Ισοδυναμίας καί στήν άρχή τής γενικής συμμεταβλητότητας. Καί δμως οΐ άπόψεις του γιά τήν άρχή ισοδυναμίας είχαν τόσο διακυμανθεΐ ώστε μερικοί είδικοί, παρόλο πού άναγνωρίζουν τήν άξία τής άρχής αύτής, διαφωνούν άγρια μεταξύ τους γιά τό τί άκριβώς είχε στό νού του! Καί δσο γιά τήν άρχή τής γβνικης συμμεταβλητότητας, ή πεποίθηση τού Einstein δτι έκφράζει τή σχετικότητα κάθε κίνησης ήταν Εσφαλμένη!19 Άκόμη χειρότερα, δπως άποδείχτηκε σύντομα, ή

* 19.'Η πεποίθηση αύτή βασιζόταν στή σύγχυση — Ανάμεσα σέ άλλα — μεταξύ συ-

156


άρχή γενικής συμμεταβλητότητας δέν Εχει κατά κάποιο τρόπο περιεχόμενο γιατί στήν πράξη κάθε φυσική θεωρία έκφράσιμη μαθηματικά μπορεί νά τεθεί σέ τανυστική μορφή — κι αύτό περιλαμβάνει δχι μόνον τήν ειδική θεωρία σχετικότητας άλλά έπίσης καί τή νευτώνεια θεωρία.

Σχετικά μέ τήν τελευταία παρατήρηση ό Einstein άντίταξε δτι παρόλ’ αύτά ή άρχή Εχει περιεχόμενο άν κανείς άναζητήσει τίς άπλούστερες κι ώραιότερες τανυστικές Εξισώσεις γιά τήν κάθε περίπτωση. Καί πραγματικά, ή μαγική άπαίτηση τοΰ Einstein ν’ άν- τιπροσωπευτεΐ ή βαρύτητα μόνο άπό τίς δέκα ποσότητες gMV Εδινε — γιά Εναν Einstein — στήν άρχή γενικής συμμεταβλητότητας Ενα πανίσχυρο περιεχόμενο.

Βλέποντας Ετσι πόσο Επισφαλές ήταν τό Εξωτερικό μέρος της θεμελίωσης πού πάνω της ό Einstein Εχτισε τή θεωρία του, νοιώθουμε ν’ αύξάνει ό θαυμασμός μας γιά τή διαίσθηση πού τόν όδήγησε στό άριστούργημά του. Μήπως άλλωστε Επισφαλή δέν ήσαν καί τά θεμέλια της νευτώνειας θεωρίας; Καί μήπως αύτό μειώνει τό Επίτευγμα τού Νεύτωνα; Καί μήπως πάλι ό Maxwell δέν Εχτισε τή δική του θεωρία πάνω σ’ Ενα παράξενο μηχανικό μοντέλο πού κι ό Ιδιος εδρισκε άπίστευτο; Φαίνεται σάν ή μεγαλοφύΐα σπρωγμένη άπό Ε- μνευση νά ξέρει άπό τό ξεκίνημα, μ’ Ενα νεφελώδη τρόπο, τό σκοπό πού πρέπει νά πετύχει. Στό βασανιστικό της ταξίδι μέσ’ άπό μιά άχαρτογράφητη περιοχή Ενισχύει τήν αύτοπεποίθησή της μέ Επιχειρήματα πού άκολουθοΰν μάλλον κάποιο φροϋδικό παρά λογικό πλάνο. Τά Επιχειρήματα αύτά άπό τή φύση τους δέν μπορεΐ νά είναι άψογα άφοΰ ούσιαστικά Εξυπηρετούν μιά Εξωλογική, διορατική, ύποσυνείδητη Εμνευση. Στ’ άλήθεια, δέν μπορούμε ν’ άπαιτούμε νά

στημάτων συντεταγμένων καί συστημάτων άναφοράς, μιά σύγχυση πού στά περιορισμένα πλαίσια τής Ιστορίας μας δέν κάναμε έπίτηδες τίποτα γιά νά τήν έξαφανίσουμε. Τά προβλήματα μέ τά όποια είχε νά παλέψει ό Einstein ήσαν φοβερά εύαίσθητα!

Σ.Μ.( Γιά δσους θέλουν νά δουν περισσότερα γιά τή θεμελιώδη διαφορά πού ύπαινίσσεται ό Hoffmann άνάμεσα στά σκιώδη συστήματα συντεταγμένων καί στά ύλικά συστήματα άναφοράς προτείνω τό βιβλίο τοΰ σοφοΰ Léon Brillouin μέ τή διεισδυτική του κριτική τής Γενικής Σχεπκότητας:Λ^/ΰ(Λ’/θ’ Reexami ned. Academic 1970.)

157


είναι άψογα μέ τ' αύστηρά λογικά κριτήρια, άφού αύτός πού δημιουργεί μιά έπιστημονική έπανάσταση πρέπει νά χτίσει πάνω στίς ίδιες ιδέες πού προσπαθεί ν ’ άντικαταστήσει. Γιά παράδειγμα — κι αύτό θά μάς ξαφνιάσει — στή γενική θεωρία σχετικότητας δέν φαίνεται δυνατό νά δοθούν άναμφίβολλοι όρισμοί γιά τή μάζα καί τήν ενέργεια.

Ή θεωρία τού Einstein είδε τό φώς στή διάρκεια ένός σκοτεινού πολέμου δπου ή νίκη καί ή ήττα ήσαν τό Ιδιο έξοντωτικές. Παρόλ’ αύτά ή θεωρία προκάλεσε άμέσως άναταραχή πού Εφτασε καί πέρα άπό τό μικρό έπιστημονικό κύκλο στόν όποιον άπευθυνόταν. Τό1916 ένας Γερμαντός έκδοτης ζήτησε άπό τόν Einstein νά γράψει

Ό Einstein στά 1916

158

ΑΠΟ ΤΟ .PRINCIPIA» ΣΤΟ PRINCIPE

μιά έκλαΐκευση τής θεωρίας του. Τό βιβλίο έμφανίστηκε τό 1917. Χρησιμοποιώντας μόνο στοιχειώδη μαθηματικά ό Einstein κατόρθωσε νά συμπυκνώσει τή θεωρία σέ έβδομήντα φωτεινές καί γοητευτικές σελίδες· κι άν, άκόμη κι Ετσι !, δέν ήσαν καί τόσο εύκολες στόν άπλό άνθρωπο, σίγουρα δέν φταίει ό Einstein — έκτός άν φταίει πού δημιούργησε μιά τόσο δύσκολη θεωρία! Επειδή στή διάρκεια τού πολέμου τό χαρτί σπάνιζε στή Γερμανία, τά άντίτυπα ήσαν περιορισμένα. Άλλά φαίνεται πώς τό βιβλίο είχε μεγάλη ζήτηση. Τό Μάη 1918, μέ μιά Γ ερμανία πού ύπόφερε άπό πείνα, άπο- κλεισμό καί έλλειψη χαρτιού, ό έκδοτης λογάριαζε κιόλας μιά τρίτη ανατύπωση. Ζήτησε χαρτί γιά 3.000 άντίτυπα πού ή Γερμανική κυβέρνηση. τελεΰϋς άνέλπιστα, τό χορήγησε.

Ή έσωτερική όμορφιά τής γενικής θεωρίας σχετικότητας καί τό άβίαστο άποτέλεσμα γιά τήν κίνηση τοϋ περιήλιου τού 'Ερμή ήσαν αρκετές άποδείξεις γιά τόν Einstein δτι ή διαίσθησή του τόν είχε οδηγήσει σωστά. Μιλώντας γιά τό άποτέλεσμα τού περιήλιου στό εκλαϊκευτικό του βιβλίο, είπε γιά τή βαρυτική έρυθρά μετατόπιση καί τήν καμπύλωση τού φωτός: «Δέν άμφιβάλλω πώς καί τά πορίσματα αύτά τής θεωρίας θά έπιβεβαιωθούν σύντομα». Τό Γδιο καί ατούς φίλουΓ του έκμυστηρευόταν τήν έμπιστοσύνη του στή θεωρία. Χωρίς νά περιμένει γι’ άλλες έπιβεβαιώσεις προχώρησε άμέσως θαρραλέα σ’ άλλες έπεκτάσεις. Τό 1916, καί στή συνέχεια τό 1917- τή χρονιά τής Ρωσικής έπανάστασης — Εκανε δυό σπουδαία Επιστημονικά βήματα, τό δεύτερο σχετικιστικό, τό πρώτο δχι. Άλλά γιά νά μή διακόψουμε τήν Ιστορία μας, άς άφήσουμε καλύτερα τίς δυό αύτές άνακαλύψεις νά περιμένουν.

Τό άποτέλεσμα γιά τόν 'Ερμή δέν μπορεΐ βέβαια νά θεωρηθεί σάν πρόβλεψη, άφού ή διαφορά άπό τή νευτώνεια θεωρία είχε παρατηρηθεί άπό παλιότερα. Στή θεωρία πάντως τής γενικής σχετικότητας ύπήρχαν δυό προβλέψεις — ή βαρυτική έρυθρά μετατόπιση καί ή καμπύλωση τού φωτός - πού ή Επαλήθευσή τους θά Επειθε τούς άλλους Επιστήμονες. Αξίζει νά σημειωθεί πώς ή έρυθρά μετατόπιση πού ό Einstein είχε ύπολογίσει παλιότερα μόνο μέ τήν άρχή Ισοδυναμίας είχε σχεδόν τήν ίδια τιμή μ’ αύτήν πού τώρα ύπολόγισε μέ τήν όλοκληροιμένη θεωρία τής γενικής σχετικότητας. Πιό σημαντι

159


κό δμως είναι πώς ή καμπύλωση τοΰ φωτός μέ τήν πλήρη θεωρία έβγαινε σχεδόν διπλή άπό τήν παλιότερη τιμή της. Ό Einstein ύπο- λόγιζε τώρα δτι μιά φωτεινή άκτίνα άπό ένα άστρο, περνώντας ξυστά άπό τόν ήλιο, έπρεπε νά παρεκκλίνει κατά 1.7 δεύτερα λεπτά.

Ό πόλεμος είχε καταστρέψει τό διεθνή χαρακτήρα τής έπιστή- μης. Οί έπιστημονικές πληροφορίες δέν κινιοΰνταν πιά έλεύθερα άνάμεσα στίς έμπόλεμες χώρες. Ή ούδετερότητα πάντως τής 'Ολλανδίας δέν είχε παραβιασθεΐ, καί ό 'Ολλανδός άστρονόμος Willem de Sitter στό Leiden βρισκόταν σ’ έπαφή μέ τόν Ά γγλο συνάδελφό του Arthur Eddington, πού θρησκευτικά ήταν Κουάκερος. Τό 1916 ό de Sitter έστειλε στόν Eddington στό Cambridge ένα δύσκολο άρθρο τού Einstein πού έξηγούσε τή γενική θεωρία σχετικότητας. Ό Eddington ένθουσιάστηκε. Σέ μιά έπίσημη λεπτομερή άναφορά του γράφει: «ΕΓτε άποδειχτεΐ τελικά δτι ή θεωρία είναι σωστή εΓτε δχι, άξίζει νά προσεχτεί σάν ένα άπό τά πιό ώραΐα παραδείγματα τής δύναμης τής γενικής μαθηματικής σκέψης».

Ένώ ό πόλεμος μαινόταν, ό Eddington κι ό Άγγλος άστρονόμος F. Dyson σχέδιαζαν,10 μέ κυβερνητική βοήθεια, δυό άποστολές, τή μιά στό χωριό Sobral τής Βραζιλίας καί τήν άλλη στό Πορτογαλλικό νησάκι Principe στίς δυτικές άκτές τής Αφρικής. Ό πως είχε ύποδείξει ό Dyson, στίς 29 ΜαΓου 1919 μιά έξαιρετικά εύνοϊκή όλι- κή έκλειψη ήλίου θά συνέβαινε στά μέρη αύτά, καί σκοπός τών άπο- στολων θά ήταν νά έλεγχθεΐ ή θεωρία τοΰ Einstein, πού είχε τελειώσει στό έχθρικό Βερολίνο.

Ό καιρός στό Principe ήταν άσχημος, άλλ’ δπως έγραψε άργότερα ó Eddington «ένώ άπό τίς 10 τοΰ Μάη έβρεχε συνέχεια, τό πρωΐ τής έκλειψης ή βροχή σταμάτησε. Έτσι άρκετές άπό τίς φωτογραφίες πού τράβηξαν ó' Eddington κι οΐ βοηθοί του έδειχναν άστέ- ρια άνάμεσα στά σύννεφα. Ανυπόμονα ό Eddington έκανε έπίμονες

20. Γιά νά γράψουμε καί λίγο «κρυφή» Ιστορία, ή άλήθεια είναι κάπως διαφορετική: Ό Eddington, σά φανατικός Κουάκερος, θ’ άρνιόταν τήν έπιστράτευσή του. καί «ύψηλά Ιστάμενοι» στήν κυβέρνηση βλέποντας πώς θά κατάληγε φυλακή σκέφτηκαν (Ενας Bertrand Russell φυλακισμένος Εφτανε!) δτι μιά Επιστημονική άποστολή Εξω άπό τήν 'Αγγλία ήταν δ,τι Επρεπε.

160

ΑΠΟ ΤΟ .PRINCIPIA» CTO PRINCIPE

μικρομετρικές μετρήσεις στίς καλύτερες φωτογραφίες καί πρός μεγάλη του χαρά κατάληξε δτι εύνοούσαν τή νέα θεωρία. Ό πως είπε άργότερα αύτές ήταν οί μεγαλύτερες στιγμές της ζωής του.

Ό πω ς άκόμα Επρεπε νά γίνει πολλή δουλειά προτού έκτιμηθούν πλήρως τά στοιχεία τής Εκλειψης άπό τό Principe καί τό Sobral. Ά ν καί ο( μάχες είχαν σταματήσει, ό πόλεμος δέν είχε άκόμα τελειώσει. Τηλεφωνική έπικοινωνία άνάμεσα Αγγλία - Γερμανία ήταν τελείως άδύνατη. ένώ ή τηλεγραφική καθυστερούσε πολύ. Στίς άρχές πάντως τού Σεπτέμβρη Εφτασαν μέχρι τόν Einstein οί φήμες πώς τά άποτελέσματα τής έκλειψης ήσαν εύνοϊκά, καί τίς 22 τοΰ Σεπτέμβρη 1919 ó Lorentz τού τό έπιβεβαίωσε τηλεγραφικά, ένω ό Einstein τηλεγράφησε σ’ άπάντηση:

«Θερμές εύχαριστίες σέ σένα καί τόν Eddington». Έτσι στίς 27 Σεπτέμβρη ό Einstein είχε τή μοναδική εύχαρίστηση νά στείλει στήν άρρωστη μητέρα του στήν Ελβετία ένα δελτάριο μέ τά λόγια: «Αγαπητή μητέρα, θαυμάσια νέα σήμερα. '0 Η. Lorentz μοΰ τηλεγράφησε δτι οΐ Βρεττανικές άποστολές άπόδειξαν πλήρως τήν καμ- πύλίοση τοΰ φωτός κοντά στόν ήλιο...».

Τά νέα δμως δέν ήσαν έπίσημα άκόμα. Στίς 6 Νοέμβρη 1919 £- γινε στό Λονδίνο μιά Ιστορική συνεδρίαση άπό κοινού τής Βασιλικής Εταιρείας καί της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας. Στά 1703, περισσότερο άπό δύο αίώνες πρίν, ό Νεύτωνας είχε Εκλεγεί πρόεδρος τής Βασιλικής Εταιρείας, κι άπό τότε έκλεγόταν πάλι κάθε χρόνο μέχρι τό θάνατό του πάνω άπό είκοσι χρόνια άργότερα. Τώρα, στά 1919, έξακολουθοΰσε νά είναι νοερά παρών γιά τούς συγκεντρωμένους έπιστήμονες. Ά πό τήν τιμητική θέση του τό πορ- τραΐτο του κυριαρχούσε στή σκηνή. Ό ίσκιος του θά πρέπει νά βυθίστηκε σέ σκέψεις καθώς ό J J . Thomson, τό Νόμπελ πού άνακάλυ- ψε τό ήλεκτρόνιο καί πρόεδρος τής Βασιλικής Εταιρείας, άνακήρυ- ξε δημόσια τό Εργο τοΰ Einstein σάν «Ενα άπό τά μεγαλύτερα Επιτεύγματα - Γσως τό μεγαλύτερο — στήν Ιστορία τής άνθρώπινης σκέψης», ένώ άπό τήν πλευρά της ή Αστρονομική Εταιρεία άνάφε- ρε έπίσημα, γιά ν’ άκουστεϊ παντού, δτι τ’ άποτελέσματα τών άπο- στολών γιά τήν Εκλειψη εύνοούσαν τόν Einstein σχετικά μέ τόν Νεύτωνα.

161


Ή σκηνή τονιζόταν σίγουρα άκόμα πιό πολύ, γιατί ό πόλεμος μόλις εϊχε τελειώσει.21 Ά ς φανταστούμε γιά μιά στιγμή δτι δέν είχε γίνει ό πόλεμος, κι δτι ό Finlay (σ. 140)είχε κάνει μετρήσεις στήν έκλειψη τού 1914, βρίσκοντας μιά καμπύλωση 1.7 δεύτερα λεπτά, ένώ ό Einstein πρόβλεπε τότε μόνον 0.83. Ή έστω πάλι δτι ό Hale στήν Αμερική είχε κατορθώσει, χωρίς νά περιμένει έκλειψη, νά μετρήσει μιά καμπύλωση φωτός διπλή άπ’ αύτήν πού τού έγραφε ό Einstein. Μπορούμε νά φανταστούμε πώς θά φαινόταν ό χοντροκομμένος ύπολογισμός 1.7 τού Einstein στά 1915! Ή όλοκληρωμέ- νη θεωρία του θά φαινόταν δτι είχε φτιαχτεί έπίτηδες γιά νά διορθώσει τό λάθος. Οί έπιστήμονες θά διαισθάνονταν δτι ό Einstein είχε κάνει μιά ad hoc προσαρμογή — ένώ κάτι τέτοιο καθόλου δέν είχε γίνει — καί ή καμπύλωση τού φωτός δέν θά είχε τήν καταπληκτική έπιρροή πού είχε σάν πρόβλεψη.

"Ομως καί ό πόλεμος έγινε, άλλά καί ή έπιβεβαίωση τής προ- βλεπόμενης καμπύλωσης έγινε σέ δραματικούς καιρούς, πού ή Εύ- ρώπη σπαραζόταν.ΟΙ φωτεινές άκτίνες τού άστεριού πού καμπυλώθηκαν φώτισαν ένα σκοτεινό κόσμο, άποκαλύπτοντας μιά ένότητα τού άνθρώπινου γένους πού ξεπερνοϋσε τόν πόλεμο. 01 Αγγλικές έφημερίδες, χωρίς νά έπιμένουν νά συνδέσουν τόν Einstein μέ τή Γ ερμανία, δημοσίευσαν μ’ έπικεφαλίδες τά μεγάλα νέα, πού γρήγορα διαδόθηκαν σ’ δλο τόν κόσμο. Γράφοντας ό Eddington στόν Einstein άπό τήν Αγγλία τό 1919 λέει:

...δλη ή 'Αγγλία μιλά γιά τή θεωρία σου. Έκανε μιά τρομερή αίσθηση... Είναι δ.τι καλύτερρ μπορούσε νά συμβεΐ για τίς έπιστημονικές σχέσεις 'Αγγλίας καί Γερμανίας.

Ή μοίρα είχε παίξει τό άπροσδόκητο παιχνίδι της. Μιά άκτίνα άπό ένα άστέρι πού καμπυλώθηκε λιγάκι είχε θαμπώσει τήν κοινή γνώμη, κι ό Einstein άπό τή μιά στιγμή στήν άλλη έγινε διάσημος σ’ δλο τόν κόσμο. Αύτός ό βαθειά άπλός άνθρωπος, ένας άπόκοσμος άναζητητής τής όμορφιάς τοΰ σύμπαντος, είχε γίνει τώρα ένα σύμβολο, μιά έστία διάχυτου θαυμασμού — άλλά καί βαθειά ριζωμένου μίσους.

21. Ή περίφημη Armistice Day, II Νοέμβρη 1919, πού Εκλεισε κι έπίσημα τό δράμα τοΰ Α' Παγκόσμιου Πολέμου.

162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Ά πό τό Principe στό Princeton

Τό δημόσιο παραλήρημα σάστιζε τόν Einstein τόσο, δσο κι ή θεωρία του τό μέσο άνθρωπο! 01 πωλήσεις τοΰ μικρού του βιβλίου Εφτασαν στά δψη καί γρήγορα έμφανίστηκαν μεταφράσεις. Στήν 'Αγγλία ό έκδοτης ζήτησε άπό τόν Άγγλο μεταφραστή νά γράφει ένα σύντομο έπεξηγηματικό πρόλογο γιατί είχε διαπιστωθεί δτι ή άγνοια τού κοινού ήταν τόσο μεγάλη ώς πρός τό περιεχόμενο τής σχετικότητας, ώστε πολλοί νόμιζαν πώς είχε νά κάνει μέ τίς σχέσεις τών δύο φύλων!

Στίς 11 Φλεβάρη 1919 ό γάμος τού Einstein Εληξε καί έπίσημα μ’ Ενα διαζύγιο δπου μέ κοινή συναίνεση ή Mileva άναλάμβανε τήν κηδεμονία τών παιδιών καί ó Einstein τή διατροφή καί τών τριών. Ό Einstein συμφώνησε έπίσης νά δώσει στή Mileva τά χρήματα τοΰ βραβείου Nobel, πού βέβαια άκόμη δέν τό είχε πάρει, άλλά κι οί δυό ήσαν σίγουροι πώς σύντομα θά τό έπαιρνε.

'0 Einstein τά χρόνια τοΰ πολέμου είχε συχνά μείνει στό βερο- λίνο στό ξάδερφο τού πατέρα του Rudolf Einstein, πού ή γυναίκα του ήταν άδερφή τής μητέρας τοΰ Einstein. Ή κόρη τους Elsa ήταν διπλά ξαδέρφη του κι ό Albert μέ τήν Elsa έπαιζαν συχνά μαζί σάν παιδιά στό Μόναχο. Ή Elsa έχοντας χηρέψει ζοΰσε στό σπίτι τού πατέρα της μέ τίς δυό κόρες της, τήν Ilse καί τήν Margot. Τό 1917, δταν ό Einstein έπαθε μιά σοβαρή γαστροραγία, ή Elsa τόν περι- ποιήθηκε στοργικά. Πάντοτε ύπήρχε ένας φιλικός δεσμός μεταξύ

163


τους, πού κατάληξε στό γόμο τους τόν ’Ιούνιο τοΰ 1919. Τόν φρόντιζε σά μικρό παιδί, πού πραγματικά ήταν άπό όρισμένες άπόψεις, καί τόν προστάτευε άπό τίς ένοχλήσεις τής καθημερινής ζωής. Κανείς δμως δέν μπορούσε νά τόν προστατεύσει κι άπό τά σοβαρά πλήγματα τής ζωής. Ή μητέρα του ήταν στά τελευταία της άπό καρκίνο. Πρός τό τέλος τοΰ 1919 ήλθε στό Βερολίνο νά περάσει μέ μιά νοσοκόμα τίς τελευταίες, όδυνηρές μέρες της κοντά στό γυιό της. Πέθανε έκεϊ τό Φλεβάρη 1920 κι ό Albert ένοιωσε συντριμμέ- νος. Σ’ ένα γράμμα του στίς άρχές Μαρτίου πρός τόν Max Bom, πού τού ζητούσε τή γνώμη του άν επρεπε νά μετακινηθεί γιά νά δεχτεί μιά καθηγητική θέση στό Göttingen, ό Einstein γράφει:

Δέν εϊναι καί τόσο σημαντικό τό ποΰ κανείς έγκαθίσταται... ’Εκτός αύ- τοΰ δέν νομίζω δτι έγώ, Ενας άνθρωπος πού δέν ριζώνει πουθενά, είμαι κατάλληλος νά δώσω συμβουλές. Ή στάχτη τοΰ πατέρα μου βρίσκεται στό Μιλάνο. Τή μητέρα μου τήν έθαψα έδώ πρίν λίγες μέρες. Όσο γιά μένα Εχω περιπλανηθεί έδώ κι έκεϊ — παντού ένας ξένος. Τά παιδιά μου είναι στήν 'Ελβετία μέ συνθήκες πού είναι μιά δύσκολη ύπόθεση γιά μένα τό νά τά δώ. Τό (δανικό γιά έναν άνθρωπο σάν καί μένα είναι νά νοκόθω σπίτι μου παντού δπου βρίσκομαι έχοντας κοντά τούς δικούς μου. Δέν Εχω δικαίωμα νά δώσω συμβουλές σ’ αύτό τό ζήτημα.

Τούς Ιδιους άπόηχους βρίσκουμε καί σ’ ένα παλιότερο γράμμα του. Τό 1919, λίγο πρίν τήν έπίσημη άναγγελία τών Αποτελεσμάτων τής έκλειψης, ό Einstein σ’ ένα έπιστημονικό ταξίδι στήν 'Ολλανδία είχε περάσει μερικές εύτυχισμένες μέρες κοντά στήν οίκογέ- νεια τοΰ Ehrenfest. Εύχαριστώντας τον άργότερα ό Einstein έγραφε: «Άπό δώ καί πέρα θά βρισκόμαστε σέ στενή έπαφή. Ξέρω δτι αύτό είναι καλό καί γιά τούς δυό μας, κι δτι καθένας άπό τούς δυό μας νοιώθει λιγότερο ξένος σ’ αύτόν τόν κόσμο άκριβώς γιατί ύπάρχει ό άλλος».

Ή παγκόσμια φήμη έφερε στόν Einstein ύποχρεώσεις πού ή συνείδησή του δέν τοΰ έπέτρεπε νά τίς άποφύγει. Βρισκόταν στή μοναδική θέση νά μπορεΐ νά συμβάλλει κάπως στήν παγκόσμια εί- ρήνη. Τά έμπόλεμα κράτη είχαν πολεμήσει σκληρά τό ένα τό άλλο, καί παρόλο πού ό πόλεμος τελείωσε τά πάθη ήσαν άκόμη άγρια — τόσο άνάμεσα στούς νικητές δσο καί στούς νικημένους. Γιά παρά-

16 Α

ΑΠΟ TO PRINCIPE ΣΤΟ PRINCETON

δήγμα, δταν ή Βασιλική ’Αστρονομική Εταιρεία τής ’Αγγλίας άπο- φάσισε τό Δεκέμβρη 1919 ν’ άπονείμει τό χρυσό μετάλλιό της στόν Einstein, βρέθηκαν άρκετοί «πατριώτες» άνάμεσα στά μέλη της πού καταψήφισαν τήν πρόταση, μ’ άποτέλεσμα νά μή δοθεΐ πουθενά τό μετάλλιο έκείνη τή χρονιά. Ούτε μέχρι τό 1926 δέν κατόρθωσε ή Βασιλική ’Αστρονομική Εταιρεία ν’ άπονείμει τό χρυσό μετάλλιό της στόν Einstein.

Τό 1918 ό Κάιζερ είχε παραιτηθεί άπό τό θρόνο καί μιά δημοκρατική κυβέρνηση άνάλαβε έξουσία στή Γερμανία. Στίς σημειώσεις τοΰ Einstein γιά τίς παραδόσεις του στή σχετικότητα τήν άκα- δημαϊκή χρονιά 1918-19, ή 9η Νοέμβρη είναι χωρίς έπιστημονικό θέμα· άντί γι’ αύτό είναι γραμμένες οΐ λέξεις «άναβλήθηκε λόγω έπανάστασης». Πίσω άπό τή λακωνική αύτή παρατήρηση κρύβονταν ταραγμένα γεγονότα δπου κι ό Einstein είχε παίξει κάποιο περιθωριακό ρόλο. Έκείνη τή βδομάδα έπαναστατημένοι φοιτητές στό πανεπιστήμιο Βερολίνου καθαίρεσαν τόν πρύτανη καί τόν κρατούσαν δμηρο. Τό ύπουργείο — βασιζόμενο στή φήμη τοΰ Einstein καί στά σοσιαλιστικά του φρονήματα — τοΰ ζήτησε νά έπέμβει, κι ό Einstein μαζί μέ δυό φίλους καθηγητές, τόν Bom καί τόν ψυχολόγο Μ. Wertheimer πήγε στό άρχηγεΐο τών έπαναστατημένων σπουδαστών. Τού ζήτησαν τίς άπόψεις του. Ό Einstein, πού δέν ήταν ό άνθρωπος νά καλοπιάνει καί νά δειλιάζει σ’ Ενα ζήτημα άρχών, μίλησε κοφτά γιά τούς κίνδυνους τής άκαδημαΐκής έλευθερίας καί τά λόγια του δέν άρεσαν καθόλου στούς έπαναστάτες. Παρέπεμψαν πάντως τόν Einstein καί τούς φίλους του στό νέο Πρόεδρο τής Γερμανικής Δημοκρατίας, καί παρόλο τό Επαναστατικό χάος τό δνομα Einstein άνοιξε δλες τίς πόρτες. 'Ο Βιος 6 Προέδρος διάκοψε έπείγουσα άσχολία του γιά νά γράψει δδηγίες στούς φοιτητές καί νά κλείσει Ετσι γρήγορα τό ζήτημα.

Ή έπανάσταση σήμαινε γιά τόν Einstein πολύ περισσότερο άπό μιά άπλή διακοπή στίς σημειώσεις τών παραδόσεων. Ή πτώση τοΰ Πρωσσικοϋ μιλιταρισμού ήταν γι’ αύτόν Ενα σπουδαίο γεγονός. Ό Einstein στήριξε σ’ αύτό μεγάλες Ελπίδες γιά τό μέλλον τής Γερμα- νίας, μιας νικημένης κι άποκαρδιωμένης Γερμανίας πού λιμοκτονούσε άπό τό συνεχιζόμενο Συμμαχικό άποκλεισμό. ΑΙσθάνθηκε δ-

165


τι ή κατάσταση χρειαζόταν καί έκ μέρους του κάποια χειρονομία συμπάθειας κι ένθάρρυνσης πρός τή νέα Γερμανική Δημοκρατία. Έτσι. χωρίς ν’ άποβάλλει τήν πολύτιμη Ελβετική του ύπηκοότητα, Εγινε έπίσημα Γερμανός πολίτης, δημιουργώντας Ετσι κι άρκετές παρεξηγήσεις. Κι δταν ό Zangger καί άλλοι προσπάθησαν νά τόν τραβήξουν πάλι στή Ζυρίχη, ένώ ol Ehrenfest, Kamerlingh-Onnes καί Lorentz νά τόν φέρουν στό Leiden μέ μιά πολύ έλκυστική προσφορά, άρνήθηκε εύγενικά σ’ δλους. Τό Σεπτέμβρη 1919 γράφει στόν Ehrenfest:

...Ύποσχέθηκα στόν Planck νά μήν άφήσω τό Βερολίνο έκτός άν οί συνθήκες γίνονταν τέτοιες πού κι αύτός Θά Θεωρούσε κάτι τέτοιο σά φυσικό κι άναγκαϊο... Θά ήταν ένα διπλό παιχνίδι έκ μέρους μου άν τώρα, πού άκριβώς οί πολιτικές μου έλπίδες πραγματώνονται, έγκατάλειπα χωρίς λόγο - καί Γσως έν μέρει γιά ύλικά πλεονεκτήματα - αύτούς ακριβώς τούς άνθρώπους πού μ’ Εχουν περιβάλλει μ’ άγάπη καί φιλία, καί ατούς όποιους ή άναχώρησή μου θά ήταν διπλά όδυνηρή αύτό τόν καιρό τής ταπείνωσης... (νοιώθω κάπως σά λείψανο σ’ έναν παλιό καθεδρικό - κανείς δέν ξέρει άκριβώς τί νά κάνουν τά κόκκαλα...)

Ό Einstein πάντως δέχτηκε τή θέση έπισκέπτη - καθηγητή στό Leiden γιά λίγες βδομάδες κάθε χρόνο, παραμένοντας στή μόνιμη θέση του στό Βερολίνο.

Μέ παράκληση τών Times τοΰ Λονδίνου έγραψε ένα άρθρο γιά τή σχετικότητα πού δημοσιεύτηκε στίς 28 Νοέμβρη 1919. Άρχιζε μ’ αύτό τό εΙρηνικό κήρυγμα:

Μετά τή θλιβερή διακοπή τής παλιάς δραστήριας έπικοινωνίας άνάμεσα στούς άνθρώπους τής γνώσης, καλωσορίζω αύτήν έδώ τήν εύκαιρία νά έκφράσο) τά αίσθήματά μου χαράς κι εύγνωμοσύνης πρός τούς άστρο- νόμους καί φυσικούς τής ’Αγγλίας. Χαρακτηρίζει τέλεια τίς μεγάλες καί περήφανες παραδόσεις της έπιστημονικής δουλειάς τής χώρας σας τό γεγονός δτι έξέχοντες έπιστήμονες διάθεσαν χρόνο καί μόχθο, ένώ τά έπιστημονικό σας Ιδρύματα δέν έφείσθηκαν δαπανών, νά έλέγξουν τίς συνέπειες μιάς θεωρίας πού όλοκληρώθηκε καί δημοσιεύτηκε κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου στή χώρα τών έχθρών σας... Ά ς μή νομίσει πάν- τ<ος κανείς δτι τό μεγαλόπρεπο έργο τοΰ Νεύτωνα μπορεί πραγματικά νά ξεπεραστεϊ άπό τή σχετικότητα ή κάποια άλλη θεωρία. Οί μεγάλες καί φ<οτεινές σκέψεις του θά κρατήσουν γιά πάντα τή μοναδική τους

166


σπουδαιότητα σά θεμέλιο όλου μας τού μοντέρνου συστήματος Ιδεών ατό χώρο τής φυσικής φιλοσοφίας.

Κι ό Einstein τέλειωνε μέ τό χαριτωμένο σχόλιο:Σημείωση: Μερικά άπό τά γραφόμενα στήν Εφημερίδα σας σχετικά μέ τή ζωή μου καί τό πρόσωπό μου προέρχονται άπό τή ζωηρή φαντασία τοΰ συντάκτη σας. 'Εδώ μπορούμε νά κάνουμε άλλη μιά έφαρμογή τής θεωρίας σχετικότητας γιά νά διασκεδάσουμε τόν άναγνώστη: στή Γερμανία σήμερα μέ περιγράφουν σάν Ενα «Γερμανό σοφό», ένώ στήν 'Αγγλία σάν Ενα «Έλβετο-Έβραΐο». ’Αν πάντως ή μοίρα μου τό θέλει πάντα νά είμαι τό μαύρο πρόβατο, θά ήθελα άντίθετα νά γίνω Ενας «Έλβετο- Έβραϊος» γιά τούς Γερμανούς καί Ενας «Γερμανός σοφός» γιά τούς Ά γ γλους.

Τά λόγια τοΰ Einstein γιά τόν Νεύτωνα ήσαν όλόψυχα. Δέν ήσαν Ενα διπλωματικό παιχνίδι, μιά τέχνη στήν όποία ό Einstein, μέ τήν ένστικτώδη τιμιότητά του, δέν διάπρεπε καί τόσο. Άνάμεσα στά χαρτιά τοΰ Einstein Εχει βρεθεΓ τό άκόλουθο τετράστιχο, γραμμένο πιθανώς τό 1942, δταν γιορτάζονταν μέ άφθονες τελετές καί λόγους τά τρακόσια χρόνια άπό τή γέννηση τοΰ Νεύτωνα. Προφανώς ό Einstein δέν τό Εγραψε γιά νά δημοσιευτεί, άλλά γιά νά έκδη- λώσει τά μυστικά του συναισθήματα:

Seht die Sterne, die da lehren Wie man soll den Meister ehren Jeder folgl nach Newtons Plan Ewig schweigend seiner Bahn,

πού ή μετάφρασή του εϊναι κάπως Ετσι:Κοίταξε στούς ούρανούς. γιά νά διδαχτείς άπ’ αύτούς πώς πρέπει κανείς νά τιμήσει τό Δάσκαλο.Κάθε άστέρι πορεύεται μέ τούς νευτώνειους νόμους μ’ αιώνια σιωπή στήν τροχιά του.

Αξίζει νά δοΰμε Ενα ντοκουμέντο γραμμένο άπό τόν Γερμανό έπιτετραμμένο Εξωτερικών ύποθέσεων στό Λονδίνο κάπου Εννιά μήνες μετά τή δημοσίευση τοΰ άρθρου τοΰ Einstein στούς Times. Στίς 9 Σεπτέμβρη ή άκόλουθη άναφορά στάλθηκε στό Γερμανικό 'Υπουργείο ’Εξωτερικών:

01 Αγγλικές έφημερίδες Εχουν δημοσιεύσει τίς σφοδρές Επιθέσεις πού Εγιναν στή Γερμανία έναντίον τοΰ γνωστού φυσικού καθηγητή Einstein.

167


Σήμερα ή Morning Post' έχει ένα ρεπορτάζ δτι ό καθηγητής Einstein σκοπεύει ν’ άφήσει τή Γ ερμανία καί νά πάει στήν ’Αμερική. Παρόλο πού- δπως είναι πολύ γνωστό στήν 'Αγγλία — κανένας προφήτης δέν τιμα- ται στήν πατρίδα του, οί έπιθέσεις έναντίον τοΰ καθηγητή Einstein καί γν(ϋστών Ά γγλων συναδέλφων του... δημιουργούν έδω στήν Αγγλία πολύ κακές έντυπώσεις. Ιδιαίτερα αύτό τόν καιρό, ό καθηγητής Einstein θεωρείται μιά πνευματική μορφή πρώτου μεγέθους στή Γ ερμανία, άφού τό δνομά του είναι γνωστό παντοΰ.Δέν θά έπρεπε νά διώξουμε έναν τέτοιο άνθρωπο άπό τή Γ ερμανία - θά ήταν δυνατό νά χρησιμοποιηθεί γιά άποτελεσματική μορφωτική προπαγάνδα. Ά ν πράγματι ό καθηγητής Einstein σχεδιάζει νά έγκαταλείψει τή Γ ερμανία. πιστεύω πώς θά ήταν ώφέλιμο γιά τό Γ ερμανικό γόητρο στό έξωτερικό άν ό διάσημος σοφός πειθόταν νά παραμείνει στή Γ ερμανία.

Φαίνεται λοιπόν πώς κάτι θά είχε συμβεΐ στή Γερμανία. Πράγματι είχε γίνει άντικείμενο έπιθέσεων. Πάντοτε μιλούσε σκληρά γιά τό Γ ερμανικό μιλιταρισμό, καί ούτε ό είρηνοφιλισμός του, οΰτε οί σοσιαλιστικές του κλίσεις, οΰτε ή Εβραϊκή του καταγωγή — άλλ’ ούτε κι ή φήμη του — άρεσαν στούς ζηλωτές τού Γερμανικού Εθνικισμού. Ζητώντας μέ μανία μιά δικαιολογία γιά τήν ήττα τής Γερμανίας, έρριξαν τό βάρος στούς ειρηνόφιλους καί στούς Εβραίους. Κακόγουστες Ιστορίες άρχισαν νά συμβαίνουν. Τό 1920 όργανώθη- κε μιά καλά χρηματοδοτημένη άντισημιτική Εκστρατεία γιά νά δυσφημίσει τόν Einstein καί τή θεωρία σχετικότητας πού περιγραφό- ταν σάν... Εβραϊκή, κουμουνιστική καί μόλυσμα τής άγνής Γερμανικής έπιστήμης. ΟΙ όργανωτές ξόδεψαν άφθονο χρήμα. Στίς 25 Αύγούστου όργάνωσαν μιά καλά διαφημισμένη συγκέντρωση έναντίον τής σχετικότητας στό Μέγαρο Φιλαρμονικής χού Βερολίνου, ένώ οί Εφημερίδες γρήγορα ξεκίνησαν μιά άντι-ρελατιβιστική Εκστρατεία.

’Εξω φρενών μέ τή συγκΕντρωση αύτή, ol Laue, Nemst καί Rubens προσπάθησαν νά χτυπήσουν τόν παραλογισμό αύτό μέ μιά κοινή τους δημοσίευση στόν τύπο. Σ’ αύτήν έκφραζαν τή λύπη τους γιά τίς προσωπικές Επιθέσεις έναντίον τοΰ Einstein, ύπεράσπι- ζαν τή θεωρία σχετικότητας, κι έκαναν φανερό δτι ό Einstein ήταν έ-

• I. Τότε, μιά έφημερίδα τών Συντηρητικών μέ μεγάλη έπιρροή.

168


νας μεγάλος φυσικός τελείως άνεξάρτητα άπό τή θεωρία αύτή. Κι ό συνήθως γαλήνιος Einstein — πού είχε έπίσης παρακολουθήσει τή συγκέντρωση σά θεατής — ένοιωσε τόν έαυτό του άρκετά κεντρισμένο ώστε νά γράψει μιά δχι καί τόσο εύγενική δημόσια άπάντη- ση. Έτσι λοιπόν οί ’Αγγλικές έφημερίδες δέν έλεγαν ύπερβολές δημοσιεύοντας, πρός κακοφανισμό τοΰ Γερμανού έπιτετραμμένου, τίς έπιθέσεις έναντίον τοΰ Einstein.

Ό καθηγητής Lenard τώρα ξαναμπαίνει στήν Ιστορία μας. Είχε πάρει τό βραβείο Nobel στά 1905, τήν Ιδια χρονιά πού ό Einstein έκανε βαθειά χρήση τών πειραματικών άποτελεσμάτων τοΰ Lenard γιά νά έξηγήσει τό φωτο-ηλεκτρικό φαινόμενο. Ή έκτίμηση τοΰ Lenard γιά τόν Einstein άγγιζε τήν είδωλολατρεία. Έτσι τό 1909 έγραφε μ’ ένθουσιασμό γιά τόν Einstein, άναφέροντάς τον σάν Ενα «δρα- ματιστή καί βαθυστόχαστο διανοητή», καί έξομολογούμενος δτι είχε κρατήσει γιά πάντα στό γραφείο του ένα γράμμα τού Einstein άπό τό 1905. ’Αλλά ό χρόνος καί τά γεγονότα άλλαξαν τόν Lenard. Μεταβλήθηκε σ’ έναν άπό τούς πιό δηλητηριώδεις δυσφημιστές τού έργου τοΰ Einstein- καί μάλιστα οί έπιθέσεις του ήσαν οί πιό καλοστεκούμενες έξ αίτιας τού έπιστημονικοΰ του άναστήματος. Ά ρχισε τήν έπίθεσή του, μαζί μέ άλλους, στό συνέδριο τών Γερμανών Επιστημόνων καί Φυσιολόγων στό Bad Nauheim τό 1920, σέ μιά συνεδρίαση πού προεδρευόταν άπό τόν Planck. Ή έπίθεση τοΰ Lenard είχε άντισημιτικό χαρακτήρα άλλ’ ό Planck προειδοποιημένος μπόρεσε νά προλάβει τήν καταστροφή, παρά τόν έντονο διαξιφισμό τών Lenard καί Einstein. Ό Lenard πρόκειτο άργότερα νά γίνει ένα ένθερμο μέλος τού Ναζιστικού κόμματος καί τό δηλητήριο τών έπι- θέσεών του αύξαινε χρόνο μέ τό χρόνο.

Ά πό τήν άλλη πλευρά ό Einstein κατά τό τέλος τοΰ 1920 έγραφε στήν έπιτροπή τής Εβραϊκής Κοινότητας τοΰ Βερολίνου δτι δέν θά πλήρωνε αύτά πού ώφειλε: «'Οσο θεωρώ τόν έαυτό μου Εβραίο, τό Ιδιο τόν θεωρώ καί άποκομμένο άπό τίς παραδοσιακές θρησκευτικές μορφές». Ά ντί γι’ αύτό προσέφερε μιά έτήσια έθελοντική εί- σφορά στό φιλανθρωπικό τμήμα τής Κοινότητας. 'Οταν εύγενικά τού ύπενθύμισαν δτι, δπως μέ δλες τίς θρησκευτικές κοινότητες τής Γερμανίας, ό κάθε Εβραίος ήταν βάσει τοΰ νόμου ένα φορολογού

169


μενο μέλος τής τοπικής ’Εβραϊκής Κοινότητας, άπάντησε: «Κανείς δέν είναι ύποχρεωμένος ν’ άνήκει σέ μιά θρησκευτική κοινότητα. Αύτά τά χρόνια, δόξα τώ Θεώ, πέρασαν γιά πάντα! Έτσι δηλώνω μιά καί γιά πάντα δτι δέν προτίθεμαι ν’ άνήκω... άλλά θά μείνω μακριά άπό κάθε έπίσημη θρησκευτική όμάδα». Ό άντίλογος αύτός τράβηξε μέχρι τό Φλεβάρη 1924, μέ τόν Einstein νά δεχτεί νά γίνει μέλος, Εχοντας πειστεί δτι αύτό γινόταν σέ πολιτιστική καί δχι θρησκευτική βάση.

Συγχρόνως, μέ τή γρήγορη άναζωπύρωση ένός άνοιχτοΰ άντι- σημιτισμοϋ μετά τόν πόλεμο, ό Einstein άρχιζε νά νοιώθει δτι ή δόξα τοΰ εϊχε φέρει καί μιά είδική ύπευθυνότητα άπέναντι στούς Εβραίους. Δέν μποροΰσε νά έμενε άδρανής καθώς οί ταλαιπωρίες καί οί κίνδυνοι γΓ αύτούς πλήθαιναν. Παρά τή δηλωμένη άποστρο- φή του γιά κάθε έθνικισμό, ένοιωσε μιά έντονη διάθεση νά ύποστη- ρίξει τό Σιωνισμό, αύτό τό άπίθανο δνειρο τοΰ Theodor Herzl γιά μιά Εβραϊκή πατρίδα πού άνέλπιδα ό πόλεμος τό είχε φέρει πολύ κοντά στήν πραγματοποίηση. Ή άπόφαση νά ύποστηρίξει τόν Εβραϊκό έθνικισμό δέν ήταν εύκολη γιά τόν Einstein, άλλά έβλεπε μιά Ιουδαϊκή πατρίδα σάν έκπλήρωση μιας βασικής ψυχολογικής, πολιτιστικής καί πολιτικής άνάγκης γιά τούς Εβραίους, πού θά έδινε διέξοδο στούς πόθους τους καί μιά καινούργια αίσθηση ένότη- τας. Τό Μάρτη 1921 ό Chaim Weizmann, ό Σιωνιστής ήγέτης πού άργότερα θά γινόταν ό πρώτος πρόεδρος τοΰ Ισραήλ, έστειλε στόν Einstein άπό τήν ’Αγγλία ένα έμπιστευτικό μήνυμα. Σχέδιαζαν ένα Εβραϊκό πανεπιστήμιο στήν Ιερουσαλήμ, κι ό Weizmann ήθελε άπό τόν Einstein νά τούς βοηθήσει σέ μιά έκστρατεία στήν 'Αμερική γιά συγκέντρωση πόρων. Κάτι τέτοιο δέν ήταν καθόλου στά γοΰστα τοΰ Einstein καί άρνήθηκε άμέσως, λέγοντας πώς δέν ήταν ρήτορας καί δτι οί Σιωνιστές μπορούσαν άπλώς νά χρησιμοποιήσουν τ’ δνο- μά του. Τό αΓσθημα δμως καθήκοντος κυριάρχησε καί σχεδόν τήν άλλη στιγμή δέχτηκε νά βοηθήσει, παρόλο πού θά Επρεπε νά χάσει τό προσεχές Συνέδριο Solvay — τό πρώτο μετά τόν πόλεμο.

'Αμέσως μόλις ξέφυγε ή είδηση δτι ό Einstein θά πήγαινε στήν ’Αμερική, άρχισαν νά Ερχονται βροχή τηλ£γραφικές προσκλήσεις γιά διαλέξεις σέ διάφορα άκαδημαϊκά Ιδρύματα κι άπονομές τίτλων.

170


Λίγο νωρίτερα, τό 1921, ό Einstein εϊχε δώσει διαλέξεις στή Πράγα καί στή Βιέννη μπρός σ’ Ενθουσιώδες άκροατήριο, δμως καμιά άπό τίς πόλεις αύτές δέν ήταν σέ χώρα έχθρική πρός τή Γ ερμανία κατά τόν πόλεμο. Ή έπίσκεψή στήν ’Αμερική ύπήρξε ένας σταθμός γιά τίς μεταπολεμικές σχέσεις. 'Η ’Αμερική είχε πολεμήσει ένάντια στή Γερμανία. ο( ’Αμερικανοί δμως δέχτηκαν τήν οίκογένεια Einstein μέ τέτοιους πανηγυρισμούς πού ό Einstein έμεινε κατάπληκτος. Στίς 2 τοΰ 'Απρίλη 1921, πρίν τό ύπερωκεάνειο άγκυροβολήσει οί δημοσιογράφοι ήσαν πάνω στό κατάστρωμα. Ό Δήμαρχος τής Νέας Ύόρκης τοΰ έκανε έπίσημη ύποδοχή άκριβώς σά νά ήταν ένας ’Αμερικανός ήρωας. Ό Πρόεδρος Harding τόν κάλεσε στό Λευκό Οίκο. ’Αλλά πάνω άπ’ δλα, τά πλήθη έβαλαν τόν Einstein στήν καρδιά τους αιχμαλωτισμένα άπό τήν άπλότητά του. ΟΙ άκαδη- μαϊκοί κύκλοι τόν ύποδέχτηκαν θερμά. Τό πανεπιστήμιο τής Columbia τοΰ άπένειμε ένα μετάλλιο καί τό πανεπιστήμιο τοΰ Princeton τόν άνακήρυξε έπίτιμο διδάκτορα. Τέσσερες Επιστημονικές διαλέξεις πού £δωσε έκεϊ έκδόθηκαν περήφανα σέ ’Αγγλική μετάφραση άπό τίς ’Εκδόσεις Princeton σ’ ένα βιβλίο, τό τόσο γνωστό The Meaning o f Relativity, πού θά έκανε Εξη Εκδόσεις καί σήμερα άκόμη πουλιέται πολύ. Στήν τελετή τής τιμητικής ύποδοχής του στό Princeton. δταν τοΰ ζήτησαν νά σχολιάσει μερικά άμφίβολα πειράματα πού έρχονταν σέ σύγκρουση τόσο μέ τή σχετικότητα δσο καί μέ τίς πρίν άπ’ αύτήν άντιλήψεις, άπάντησε μέ μιά διάσημη παρατήρηση- ένα Επιστημονικό πιστεύω — πού προσέχτηκε πολύ άπό τόν ’Αμερικανό γεωμέτρη. καθηγητή Oswald Veblen, ό όποιος άσφαλώς τό σημείωσε. Μερικά χρόνια άργότερα, στά 1930, δταν τό πανεπιστήμιο τοΰ Princeton Εχτισε Ενα κτίριο ειδικά γιά τά μαθηματικά, ό Veblen ζήτησε κι έπηρε τήν άδεια τοΰ Einstein νά χαραχτεί ή παλιά παρατήρησή του στό μάρμαρο πάνω άπό τό τζάκι τής αίθουσας καθηγητών. ΈκεΓ λοιπόν χαράχτηκε στήν άρχική Γερμανική της έκφ<ί>νηση: «Raffiniert ist der Herrgott, aber boshaft ist er nicht», πού θά μπορούσε νά μεταφραστεί «ό Θεός εϊναι λεπτολόγος, άλλά όχι μοχθηρός». ’Απαντώντας στό Veblen ό Einstein έξήγησε πώς Εννοούσε δτι ή Φύση σκεπάζει τά μυστικά της μέ τό μεγαλείο της κι δ- χι μέ κατεργαριά.

171


'Οσο γιά τήν έκστρατεία - έρανο τοΰ 1921, ή παρουσία τού Einstein στό προσκήνιο ήταν παντού ένα σπουδαίο γεγονός, κι ό Weizmann μπόρεσε νά συγκεντρώσει έκατομμύρια δολλάρια γιά τό ’Εθνικό Εβραϊκό Ταμείο. Όπως είπε ό Einstein γυρίζοντας στό Βερολίνο τό 192Γ: «Χάρι στήν άκάματη ένέργεια καί στό θαυμάσιο πνεύμα αύτοθυσίας τών Εβραίων γιατρών τής ’Αμερικής, κατορθώσαμε νά συγκεντρωθούν άρκετά χρήματα γιά τή δημιουργία μιας ’Ιατρικής Εταιρείας πού τό έργο της άρχισε άμέσως...».

Ή έπίσκεψη μέ τόν Weizmann στήν ’Αμερική έκανε βαθειά έν- τύπωση στόν Einstein. Δυνάμωσε τό αίσθημά του πώς είναι 'Εβραίος καί τήν άπόφασή του νά βοηθήσει τό Σιωνισμό, μιά άνοιχτή ύποστήριξη πού σάστισε καί τρόμαξε πολλούς Γερμανο- Έβραίους πού στήριζαν τίς έλπίδες τους στήν άφομοίωσή τους άπό τό Γερμανικό στοιχείο.

Γυρίζοντας άπό τήν ’Αμερική σταμάτησε γιά λίγο στήν ’Αγγλία, πού είχε προσκληθεί νά δώσει διαλέξεις στά πανεπιστήμια τοΰ Manchester καί King’s College τοΰ πανεστημίου τοΰ Λονδίνου. Τά αισθήματα τών Άγγλων άπέναντι στή Γερμανία ήσαν άκόμα τέτοια πού κανείς δέν ήταν σέ θέση νά μαντέψει τί μπορούσε νά συμβεϊ στίς διαλέξεις τοΰ Einstein. Ή διάλεξη τοΰ Einstein ήταν στά Γερμανικά, τή μισητή άκόμα έχθρική γλώσσα — κι δμως οί διαλέξεις του έγιναν δεκτές μ’ ένθουσιασμό. 01 άκροατές του αιχμαλωτίστηκαν άπό τή δύναμη τής προσωπικότητάς του, τόν αύθορμητισμό, τήν άπλότητα, τό χιούμορ, τήν κατοχή τού θέματος, κι αύτή τήν άκαθόριστη αίγλη τής μεγαλωσύνης πού ούτε ή σεμνότητά του μπορούσε νά κρύψει. Σ’ δλη τή διάρκεια τής παραμονής του τόν μεταχειρίζονταν σάν ένα άληθινό ήρωα τού πνεύματος. Τό πανεπιστήμιο τοΰ Manchester τόν άνακήρυξε έπίτιμο διδάκτορα. Στό Λονδίνο ή οικογένεια Einstein φιλοφενήθηκαν στό σπίτι τοΰ πολιτικοΰ καί φιλόσοφου Viscount Haldane. Έκεΐ καί άλλοΰ ό Einstein συναντή- θηκε μέ πολλές προσωπικότητες τής Αγγλίας. Καί κυρίως, δπως ό Einstein κι ό Haldane είχαν έλπίσει, ή έπίσκεψη αύτή σημαντικά βελτίωσε τή διεθνή συμφιλίωση.

Τό ’Ιούνιο 1921 ό Einstein έφτασε ξανά στή Γερμανία, δπου

172


σύντομα μετά, Ενα καινούργιο άστεροσκοπεΐο όνομάστηκε πρός τιμή του Πύργος Einstein.

Άνάμεσα στούς Επιστήμονες πού έκεΐνο τόν καιρό ήλθαν στό Βερολίνο γιά μεταπτυχιακά κοντά στόν Einstein ήταν Ενας νέος Ούγγρος, ό Leo Szilard, πού μαζί του ό Einstein πήρε δίπλωμα εύ- ρεσιτεχνίας γιά τήν άπό κοινού Εφεύρεση ένός ψυκτικού μηχανισμού. Θά ξαναμιλήσουμε στήν Ιστορία μας γιά τόν Szilard (σ. 227).

Τό Μάρτη 1922, χάρι κυρίως στίς προσπάθειες τοΰ Paul Lan- gevin, πού είχε νά παλέψει τίς άντιρρήσεις Ισχυρών Γάλλων έθνικι- στών, ό Einstein έδωσε διαλέξεις στό Κολλέγιο τής Γαλλίας στό Παρίσι. Ασφαλώς μάς λέει πολλά γιά τή ζωντανή άκόμα πίκρα τοΰ πολέμου τό δτι τότε ήταν τό νωρίτερο πού ό Einstein μποροΰσε νά δώσει διάλεξη στή Γαλλία, καί μάλιστα δχι χωρίς προσεχτικά μέτρα άσφαλείας. "Οπως μάς θυμίζει σ’ Ενα γράμμα του τό 1943: «ΤΗταν ό Rathenau( ό Γερμανός ύπουργός ’Εξωτερικών) πού έπίμονα μοΰ συνέστησε νά δεχτώ τήν πρόσκληση στό Παρίσι, μιά ύπόθεση ποΰ θεωρείτο τότε άκόμη πολύ έπικίνδυνη». Στό Παρίσι, δπου ό Einstein συναντήθηκε δχι μόνο μέ καθηγητές άλλά καί πολιτικούς, Ενοιωσε καί πάλι πώς ή έπίσκεψή του είχε βοηθήσει άλλη μιά φορά τή διεθνή συμφιλίωση. Κι Επιπλέον είχε τήν εύχαρίστηση νά δει πάλι τόν φίλο του Solovine τών άξέχαστων ήμερων τής «’Ολυμπιακής Ακαδημίας»! (σ. 53).

"Ομως στή Γερμανία κάτι βρώμικο πυορροούσε κάτω άπό τήν έπιφάνεια. Στίς 24 ’Ιουνίου 1922 ξέσπασε βίαια μέ τή δολοφονία τού Rathenau, πού ήταν διεθνιστής καί Εβραίος, άπό δεξιούς τρομοκράτες. Ό Einstein ήταν έπίσης διεθνιστής καί Εβραίος. Ή έπίσκεψή του στό Παρίσι Εθρεψε κι άλλο τό μίσος σ’ όρισμένος κύκλους στή Γ ερμανία καί στή Γ αλλία. Άκόμα κι άνάμεσα στούς Γ ερ- μανούς συναδέλφους του Επιστήμονες φούντωσαν έθνικιστικά συναισθήματα έναντίον του. Στίς συνεδριάσεις δίσταζαν νά καθήσουν κοντά του, μερικοί άπό τίς πεποιθήσεις τους, ένώ άλλοι άπό τόν φόβο νά μή φανούν δτι τόν συμπαθούν.

Τό έκατοστό Συνέδριο τής έτήσιας συνόδου τών Γερμανών ’Επιστημόνων καί Φυσιολόγων πρόκειτο νά γίνει τό Σεπτέμβρη στή Λειψία μέ τόν Einstein σά βασικό όμιλητή. Στίς 5 ’Ιουλίου 1922 ό

173


Einstein έκρινε άναγκαΐο νά γράψει στόν Planck άπό τό Κίελο νά ματαιώσει τή διάλεξή του:

...'Αρκετοί σοβαροί άνθρωποι άνεξάρτητα μέ ειδοποίησαν νά μή μείνω στό Βερολίνο αύτό τόν καιρό, καί Ιδιαίτερα ν’ άποφύγω κάθε δημόσια έμφάνιση στή Γερμανία. Υποτίθεται δτι είμαι άνάμεσα σ’ αύτούς πού έχουν γιά δολοφονικό στόχο οί έθνικισταί. Φυσικά δέν ύπάρχουν συγκε- κριμμένα στοιχεία, άλλά μέ τίς παρούσες συνθήκες φαίνεται πολύ πιθανό. Ά ν ύπήρχε Ενας πράγματι σπουδαίος λόγος, δέν θά έπέτρεπα στόν έαυτό μου νά φοβηθεί τέτοιες αίτιες. Ά λ λ ’ ή παρούσα περίπτωση είναι άπλως τυπική καί κάποιος άλλος (π.χ. ό Laue) μπορεΐ εύκολα νά μπει στή θέση μου. Τό κακό είναι πώς οί έφημερίδες μ’ άναφέρουν πολύ συχνά, έξεγείροντας Ετσι τόν δχλο έναντίον μου. Δέν Εχω άλλη λύση παρά νά κάνω ύπομονή — καί νά έγκαταλείψω τό Βερολίνο. Θά σέ παρακα- λούσα νά δεχτείς ήρεμα αύτή τήν άναποδιά, δπως κάνω κι έγώ...

Γιά λίγο ό Einstein συμμορφώθηκε μέ τίς προειδοποιήσεις, μένοντας σπίτι του στό Βερολίνο ματαιώνοντας τίς κανονικές παραδόσεις του. Τήν 1 δμως Αύγούστου Εμφανίστηκε δημόσια σέ μιά μεγάλη άντιπολεμική συγκέντρωση στό Βερολίνο, δείχνοντας μέ τή θαρραλέα αύτή πράξη πώς δέν δείλιαζε κι άποκτώντας Ετσι πάλι τήν έλευθερία κινήσεών του. Παρόλ’ αύτά δέν πήρε μέρος στό Συνέδριο τής Λειψίας.

Τόν Όκτώβρη 1922 ol Einstein προσκεκλημένοι άπό Ενα Γιαπωνέζο Εκδότη Εφυγαν γιά μιά Επίσκεψη στήν Ιαπωνία, δπου καί πέρασαν περίπου Εξη βδομάδες. Σέ μιά άναφορά του στό Βερολίνο ό Γερμανός πρεσβευτής στό Τόκιο παρομοίασε τήν Επίσκεψη τοΰ Einstein σά μιά θριαμβευτική παρέλαση. Ό που κι άν πήγαινε ό Einstein μαζεύονταν αύθόρμητα Ενθουσιώδη πλήθη γιά νά τόν δοΰν. Έγινε δεκτός άπό τήν αύτοκράτειρα. 01 Εφημερίδες συναγωνίζονταν ή μιά τήν άλλη νά δημοσιεύουν τίς δράστηριότητές του, τόσο πραγματικές δσο καί φανταστικές. Τόν κατάκλυσαν μέ τιμές καί κάθε είδους δώρα, άλλά κι ό Ιδιος αιχμαλωτίστηκε άπό τή γραφική χάρη τών Γιαπωνέζων. Χρόνια άργότερα — Ενα τραγικό τέταρτο αΐώ- να — θυμήθηκε ζωηρά τήν Επίσκεψη αύτή λέγοντας: «Αγάπησα τό λαό καί τή χώρα τόσο πολύ πού δέν μπορούσα νά συγκροτήσω τά δάκρυά μου δταν Επρεπε νά φύγω». Ή Επίσκεψη αύτή ήταν συγχρό-

174

01 Einstein στήν 'Ιαπωνία τό 1923

νως καί μιά πολύ καλή διέξοδος άπό τήν ένταση τοΰ Βερολίνου, πού άκολούθησε τή δολοφονία τοΰ Rathenau. Ό Γερμανός πρεσβευτής στήν ’Ιαπωνία, άν καί λιγάκι ένοχλημένος άπό τά άκα- τάλληλα καμιά φορά ροΰχα τού Einstein, γοητεύτηκε μαζί του, άνα- φέροντας έπίσημα στό Βερολίνο δτι παρά τίς άπίθανες τιμές πού δόθηκαν στόν Einstein, αύτός παρέμενε άπλός, φιλικός καί άπρο- σποίητος. Προφανώς ό Einstein ήταν έντυπωσιακά διαφορετικός άπό τίς άλλες διασημότητες πού είχε γνωρίσει ό πρεσβευτής.

Λίγες μέρες πρίν φτάσει τό πλοίο στήν ’Ιαπωνία, εϊχε Ερθει ή είδηση πώς εϊχε τιμηθεί μέ τό βραβείο Nobel 1921, «γιά τό έργο του στή θεωρητική φυσική καί ιδιαίτερα γιά τήν άνακάλυψη τοΰ νόμου τού φωτοηλεκτρικού φαινόμενου». Στήν έπίσημη αύτή περίπτωση δέν γινόταν Ιδιαίτερα μνεία γιά τή σχετικότητα. *Ηταν άκόμη μιά πολύ άντιλεγόμενη θεωρία, έπιστημονικό καί πολιτικά, γιατί δέν ήταν καθόλου εύκολη στή κατανόησή της κι εϊχε δεχτεί πολλές έπι-

175


θέσεις. Ό τολμηρός φωτοηλεκτρικός νόμος, μετά τήν πειραματική έπαλήθευση άπό τόν Millikan, είχε γίνει μιά πολύ σίγουρη αίτια γιά τήν άπονομή τού Nobel στόν Einstein — άλλά καί άξια άπό μόνη της.

Συνηθίζεται, δταν ό τιμώμενος δέν μπορεΐ νά πάρει προσωπικά τό βραβείο Nobel, νά τό παραλαμβάνει γιά λογαριασμό του ό πρεσβευτής τής χώρας του στή Σουηδία. Ό Einstein λοιπόν θέλησε νά τόν άντιπροσωπεύσει ό 'Ελβετός πρεσβευτής κι δχι ό Γερμανός, καί σ’ αύτό ή Γερμανία άντέδρασε γιά λόγους προπαγανδιστικούς. Τελικά τό πρόβλημα λύθηκε μ’ Ενα διπλωματικό συμβιβασμό: ό Σουηδός πρεσβευτής στή Γερμανία Εδωσε προσωπικά στόν Einstein τό δίπλωμα καί τό μετάλιο στό Βερολίνο. 'Οταν πάντως δ Einstein Εδωσε άναδρομικά στή Σουηδία τήν καθιερωμένη διάλεξη τοΰ βραβείου, άγνόησε τήν προσεκτική Εκφραση τής άπονομής καί μίλησε γιά τή θεωρία τής σχετικότητας.

'0 Einstein συνέχισε τή «θριαμβευτική πορεία* του άπό τήν ’Ιαπωνία πρός στήν Παλαιστίνη, δπου ή ύποδοχή του άπό τούς Εβραίους εϊχε Ενα είδικό χαρακτήρα χαραγμένο άπό τήν άνάμνηση τραγικών χιλιετηρίδων. Στήν Ίερασουλήμ, σέ θέση τού μελλοντικού Εβραϊκού Πανεπιστημίου Εδωσε μιά διάλεξη στά Γαλλικά, σημειώνοντας στό ήμερολόγιό του: «Επρεπε ν’ άρχίσω μ’ Ενα χαιρετισμό στά Εβραϊκά, πού καί τόν διάβασα μέ μεγάλη δυσκολία». 01 φιλοφροσύνες Εδιναν κι Επαιρναν, δπως τά λόγια πού τοΰ άπεύθυ- ναν πρίν άπό τή διάλεξή του: «...Αύτός ό άμβωνας περίμενε γιά σάς δυό χιλιάδες χρόνια». Ό Einstein συγκινήθηκε βαθειά άπό τούς πόθους τών Εβραίων ήγετών. Βλέποντας πάντως τούς άνθρώπους νά προσεύχονται μέ γονυκλισίες στό Τείχος τών Όδυρμών, τά ύπο- λείμματα τής δόξας τοΰ Σολωμόντα καί τοΰ Ναού του, Εγραψε στό ταξιδιωτικό ήμερολόγιό του: «Λυπηρό θέαμα άνθρώπων μ’ Ενα Παρελθόν άλλά χωρίς Παρόν».

’Από τήν Παλαιστίνη πήγε στήν ’Ισπανία, δπου, σύμφωνα μέ τό καλαμπούρι του, συνέχισε «νά σφυρίζει τό σκοπό τής σχετικότητας». Πήγε σιδηροδρομικώς άπό τή Μαδρίτη στά Γαλλικά σύνορα μέ τό βασιλικό βαγόνι, πού ό Βασιλιάς προσωπικά τού διάθεσε. Ό ταν ο( Einstein μπήκαν στό Γαλλικό Εδαφος, ό Einstein εϊχε χάσει δ-

176


λη του τήν ύπομονή μέ τίς παράτες πού περίβαλλαν τά ταξίδια του, ια είπε στή γυναίκα του: «’Εσύ κάνε δπως σ’ άρέσει, άλλ’ δσο γιά μένα θά ταξιδεύω τρίτη θέση!».

Γυρίζοντας σπίτι τους τήν άνοιξη 1923, ή Εύρώπη Εδειχνε σημάδια Επικίνδυνης έντασης. 01 Φασίστες είχαν πάρει τήν Εξουσία στήν Ιταλία. Ό Poincaré — δχι ό μαθηματικός άλλ’ ό Εξάδερφός του Raymond, ό πρωθυπουργός τής Γαλλίας — εϊχε στείλει στρατεύματα στή βιομηχανική περιοχή τής Ruhr γιά νά ύποχρεώσει τή Γερμανία νά πληρώσει καθυστερούμενες πολεμικΕς Επανορθώσεις. Σάν άποτέλεσμα ή Γερμανία βρισκόταν στό Ελεος Ενός καταστρεπτικού πληθωρισμού πού Εκανε τό Γερμανικό μάρκο κουρελόχαρτο, σαρώνοντας τίς οίκονομίες τών άνθρώπων καί προετοιμάζοντας Ετσι τό δρόμο γιά τήν άνοδο τοΰ Ναζισμού.

Τό Βερολίνο τότε, καί γιά μερικά χρόνια άκόμα,Εξακολουθούσε νά είναι τό κέντρο Ενός χρυσού αίώνα τής Γερμανικής Επιστήμης καί τέχνης, κι ό Einstein τόν περισσότερο καιρό Εζησε Εκεί. Ή άγά- ττη του γιά τή μουσική ήταν πασίγνωστη. Όταν ό βιρτουόζος πιανίστας Joseph Schwarz Εδωσε Ενα ρεσιτάλ στό Βερολίνο μαζί μέ τό γιό του Boris, πού θεωρείτο παιδί-θαΰμα στό βιολί, Ενας πολιτικός πού τούς είχε άκούσει τούς Εστειλε στόν Einstein, πιστεύοντας πώς ό Einstein θά Ενδιαφερόταν πολύ νά δεΐ τό νεαρό βιολιστή. Έτσι τή συμφωνημένη μέρα στό διαμέρισμα τού Einstein ό νεαρός Boris, μέ τόν πατέρα του στό πιάνο, άρχισε μέ τό κοντσέρτο σέ C-minor τοΰ Bruch. Ό ταν Εφτασε Ενα Εκφραστικά λυρικό σημείο — πού ό Boris ιδιαίτερα άγαπούσε — ό Einstein ξαφνικά δΕν συγκρατήθηκε: «Ά! Πώς φαίνεται δτι λατρεύει τό βιολί!» Τελειώνοντας τό κοντσέρτο ό Einstein εύτυχισμένος Εφερε τό βιολί του, κι οί τρεις μαζί Επαιξαν σονάτες γιά τρεις τοΰ Bach καί Vivaldi. Έτσι άρχισε μιά φιλία διαρ- κείας πλουτισμένη μέ πολλές μουσικές βραδυές.

Έχει Ενδιαφέρο ν’ άκούσουμε τίς παρατηρήσεις Ενός Επαγγελμα- τία βιολιστή γιά τό παίξιμο τοΰ Einstein. Ό Boris Schwarz λοιπόν περίγραψε τό χρωματισμό του σάν πολύ φτωχό, μέ λίγο vibrato, λέγοντας δτι ό Einstein δέν άγαπούσε τόν αίσθαντικό, δονούμε- νο χρωματισμό, τού 19ου αίώνα. Αύτό πράγματι ταίριαζε μέ τίς μου-

12 177

Γι) μουοικό τρίο. πατέρας γυιός Schwarz κι ό Einstein

σικές προτιμήσεις τού Einstein. ’Αγαπούσε τούς μουσουργούς τού 18ου αιώνα δπως τούς Bach, Vivaldi καί Mozart — ιδιαίτερα τόν Mozart. 'Αντίθετα, ή μουσική τού Beethoven τού φαινόταν πολύ φορτωμένη συγκινησιακά. Ό Boris Schwarz πρόσθεσε άκόμα δτι ό Einstein ήταν καλός έκτελεστής πού «έπαιζε σωστά μέ τό χρόνο» - λέξεις πού ταιριάζουν άλήθεια καί μέ τό κύριο έπάγγελμα τοΰ Einstein! Ό Schwarz είπε άκόμη δτι ό Einstein έπαιζε μέ τρομερή συγκέντρωση, βυθιζόμενος κυριολεχτικά στή μουσική. Τίς μέρες έκεΐ- νες τού Βερολίνου ήταν πραγματικά ένας άκούραστος βιολιστής, πού μπορούσε νά παίζει γιά ώρες καί ώρες. Ό Boris Schwarz κουραζόταν πολύ πρίν άπό τόν Einstein, κι εύτυχώς ή άγρυπνη κ. Einstein έρχόταν σέ σωτηρία του σερβίροντας τσάι.

Τό συνέδριο Solvay, πού ό πόλεμος διάκοψε, ξανάγινε τό 1921, ό Einstein δμως δέν έλαβε μέρος έξ αίτιας τού ταξιδιού του στή ’Αμερική. Στά τέλη τού 1923, ένώ σχεδιαζόταν τό έπόμενο συνέ-

178


όριο Solvay στίς Βρυξέλλες, στό Βέλγιο ύπήρχε άκόμη έχθρότητα γιά τή Γερμανία πού εϊχε παραβιάσει τήν ούδετερότητά του έννέα χρόνια πρίν. Μαθαίνοντας ό Einstein πώς δέν είχαν προσκληθεί άλλοι Γερμανοί έπιστήμονες στίς Βρυξέλλες έπέμενε — παρά τίς παρακλήσεις τών διοργανωτών — νά μή δεχτεί ούτε αύτός τήν πρόσκληση. δηλώνοντας δτι δέν θά λάβαινε μέρος σ’ ένα συνέδριο πού έχει αποκλείσει άλλους έπιστήμονες γιά τό μόνο λόγο πώς ήσαν Γερμα-

Περνώντας ό καιρός λιγόστευαν οί έλπίδες του πού είχε στηρίξει στήν Κοινωνία τών ’Εθνών καθώς κι οί προσδοκίες γιά μιά ειρήνη βασισμένη σέ διεθνείς συμφωνίες. Ένοιωθε πώς Ισχυρές δυνάμεις είχαν κιόλας μπλεχτεί σ’ ένα θανάσιμο άγώνα καί πώς ό διάλογος μόνο δέν έφτανε. Παρόλ’ αύτά, σάν μέλος τής Επιτροπής Πνευματικής Συνεργασίας, ύπό τήν αιγίδα τής Κοινωνίας τών Εθνών, έργάστηκε σκληρά μέ τούς συναδέρφους του άπ’ άλλες χώρες. έλπίζοντας νά έπιτευχτεΐ κάτι έστω κι άνεπαρκές. Γι’ αύτή τήν έπιτροπή έγραψε άργότερα: «Παρά τά φημισμένα μέλη της, ήταν ή λιγότερο άποδοτική έπιχείρηση πού έχω λάβει ποτέ μέρος».

Τό 1928, στή διάρκεια έπίσκεψής του στήν Ελβετία, έπεσε άρ- ρ<οστος άπό ένα σοβαρό καρδιακό έπεισόδιο καί τόν μετάφεραν στό Βερολίνο. Μόνο μετά άπό μερικούς μήνες μπόρεσε ν’ άφήσει τό κρεβάτι, άλλ’ ήταν γιά πολύ καιρό άδύναμος, χωρίς πάντως νά πά- ψει νά ένδιαφέρεται γιά τήν ύπόθεση τής είρήνης. Έτσι τό 1928 έγραψε δημόσια:

Κανείς δέν έχει τό ήθικό δικαίωμα νά λέγεται Χριστιανός ή Εβραίος δν είναι Ετοιμος νά σκοτώσει κατόπιν έντολής μιας έξουσίας, ή άν έπιτρέ- πει στόν έαυτό του νά χρησιμοποιηθεί σάν όργανο προετοιμασίας ένός τέτοιου έγκλήματος μέ όποιοόήποτε τρόπο.

Τό Φλεβάρη πάλι τού 1929, λίγο πρίν τά πενηντάχρονα γενέθλιά του, ήταν άκόμη πιό κατηγορηματικός καί σαφής μέ τήν έπόμενη σελίδα:

Ιτήν περίπτωση πολέμου θ’ άρνιόμουν χωρίς καμιά έπιφύλαξη κάθε στρατιωτική ύπηρεσία, δμεσο ή Εμμεσο, άνεξάρτητα άπό τό πώς μπορεΐ νά αισθανόμουν γιά τά αΤτια ένός συγκεκριμένου πολέμου.

Τά πενηντάχρονά του, στός 14 Μάρτη 1829, ήσαν ένα παγκό

179


σμιο γεγονός, άπό τό όποιο ό Βιος κοίταζε νά ξεγλυστρίσει. Μαντεύοντας τί θά συνέβαινε, πήγε κάπου στά κρυφά γιά νά ξεφύγει άπό εύχολογίες καί δημοσιογράφους. Τά γενέθλια είχαν καί τ’ άπροσδόκητά τους. Έτσι π.χ., στήν πλατειά άναγγελμένη μέρα, τηλεγραφήματα, γράμματα, καί κάθε είδους εύχές κατάκλυσαν τό διαμέρισμα του Βερολίνου άπ’ δπου ό Einstein τό είχε σκάσει, δμως άνάμεσα στούς έπισκέπτες ήταν κι Ενας έφοριακός ύπάλληλος, ό όποιος δέν Εφερνε δώρα: ήθελε νά κάνει κάποιο φορολογικό Ελεγχο. Όταν τοΰ είπαν πώς εϊχε ρθεί τή μέρα τών γενέθλιων τοΰ μεγάλου σοφού, ό άνθρωπος άποσβολώθηκε άπό άμηχανία κι Εκανε μεταβολή σαστισμένος, τραυλίζοντας δικαιολογίες γιά τή γκάφα του. Σίγουρα οί συγνώμες τοΰ έφοριακοΰ ήσαν άπό τίς πιό αύθόρμητες εύχές πού δόθηκαν στόν Einstein έκείνη τή μέρα!

’Ηταν πολύ γνωστό πώς ό Einstein άγαποΰσε νά ξεκουράζεται Ιστιοπλοώντας στόν ποταμό Havel καί τίς λίμνες του κοντά στό Βερολίνο, άπολαμβάνοντας τή ζεστασιά τοΰ ήλιου καί τή μοναξιά καθώς στοχαζόταν τά προβλήματα τού σύμπαντος. Γιά νά τόν τιμήσουν οί άρχές τής πόλης τοΰ Βερολίνου ψήφισαν νά τοΰ χαριστεί Ενα οΙκόπεδο μέ σπίτι στίς δχθες τοΰ Havel γιά τά πενηντάχρονα γενέθλιά του. Όμως τελικά τό σπίτι δέν δόθηκε γιατί άποκαλύφτηκε δτι ύπήρχε κάποια διεκδίκηση. Ά λλες δυό προσπάθειες τών άρχών τοΰ Βερολίνου νά κρατήσουν τήν ύπόσχεσή τους σκόνταψαν σ’ άλλα τιποτένια έμπόδια, κι Ετσι ζήτησαν άπό τόν Einstein νά τούς βοηθήσει διαλέγοντας ό Ιδιος Ενα οίκόπεδο πού θά τό πλήρωνε ό δήμος. Ή Elsa Einstein βρήκε Ενα δμορφο κομμάτι γής μέσα σέ δάσος κοντά στόν Havel στό χωριό Caputh λίγο μετά ·τό Potsdam. Οί άρχές τό ένέκριναν, κι έπιτέλους φαινόταν πώς ή ύπόθεση τοΰ γε- νέθλιου δώρου θά είχε αίσιο τέλος. Τό θέμα δμως τής πληρωμής όδήγησε σέ πολιτικό ζήτημα πού δυστυχώς γρήγορα πήρε τή μορφή πολεμικής έναντίον τοΰ Einstein. Έτσι ή ύπόθεση τού δώρου γενεθλίων κατάντησε πολύ κακόγουστη, κι ό Einstein Εθεσε τέρμα στήν Ιλαροτραγωδία άρνούμενος έπίσημα τό άνύπαρχτο δώρο. Διά νά Εκπληρώσει πάντως τίς συμφωνίες πού είχαν γίνει, χρησιμοποίησε τίς οικονομίες του ν’ άγοράσει τό συμφωνημένο οίκόπεδο καί νά χτίσει Ενα έξοχικό σπίτι.

Ό Einstein (οτιοπλοώντας πτό Caputh, μέ τήν κόρη του Ilse καί τό γαμπρό του, γύρω πτά 1930

Παρόλο πού Ετσι Εξανεμίστηκαν οί οικονομίες του, ήταν μιά καλή έπένδυση. Ή βαθειά άγάπη τοΰ Einstein γΓ άπλότητα στό ντύσιμο καί τή συμπεριφορά ταίριαζε πολύ καλύτερα σ’ αύτό τό είδυλια- κό μέρος άπ’ δ,τι στούς άκαδημαϊκούς κύκλους τού Βερολίνου, κι ή οικογένεια Einstein πέρασε εύτυχισμένα καλοκαίρια στό Caputh άπολαμβάνοντας τό ποτάμι καί τήν ήσυχία.

Ή οικογένεια Einstein πέρασε τό χειμώνα 1930-31, καθώς καί τόν έπόμενο, στίς Η.Π.Α. δπου ό Einstein ήταν έπισκέπτης καθηγητής στό Τεχνολογικό ’Ινστιτούτο τής Καλιφόρνιας στή Pasadena πού διευθυνόταν άπό τόν Millikan. Κάθε.άνοιξη ό Einstein γύριζε στά καθήκοντά του στό Βερολίνο, ένώ τά καλοκαίρια τά περνούσε στό Caputh. Στό διάστημα αύτό ή δυστυχία προχωρούσε μέ τεράστια βήματα. Στά τέλη τού 1929 πανικός ξέσπασε στό Χρηματιστήριο Νέας Ύόρκης. Αύτό ήταν ή άρχή μόνο μιας παγκόσμιας οίκο- νομικής κρίσης πού θά κρατούσε γιά πολύ. Ώ ριμοι άνθρωποι Εχασαν τή δουλειά τους, ένώ οί νέοι δέν μπορούσαν νά βρούν καμιά. Δυστυχία κι άπελπισία άπλώθηκαν παντοΰ κι ίδιαίτερα στή Γερμανία πού Εγινε Ετσι εύκολη λεία τών δημαγωγών. Οί μεγαλοβιομήχα-

181


voi τής Γερμανίας άπό τό φόβο μιας Κουμουνιστικης έπανάστασης Εδωσαν μεγάλη οικονομική ύποστήριξη στούς Ναζί νομίζοντας δτι θά μπορούσαν καί μετά νά τούς έλέγχουν. Τήν Ιδια έποχή περίπου στήν ’Αμερική δυό Εβραίοι φιλάνθρωποι, ό Louis Bamberger κι ή άδερφή του Felix Fuld έδωσαν σημαντική οίκονομική βοήθεια στόν έκπαιδευτικό έμπειρογνώμονα Abraham Flexner γιά νά πραγματοποιήσει τ’ όνειρό του τής δημιουργίας ένός ’Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών. Τό ’Ινστιτούτο αύτό θά ήταν μιά κοινότητα διακεκριμένων Επιστημόνων, άμοιβόμενων καλά καί χωρίς ύπηρεσιακά καθήκοντα, πού θά μπορούσαν έτσι ν’ άφιερωθοϋν έξ όλοκλήρου στή δουλειά τους.

Στή Γερμανία οΐ Ναζί, έν μέρει έξ αίτιας τής ύποστήριξης τών Γερμανών βιομηχάνων, αΰξαιναν γοργά τή δύναμή τους. Τό Γενάρη 1933 ό Χίτλερ έγινε Καγκελάριος τής Γερμανίας καί τό Μάρτη τής Γδιας χρονιάς πήρε ξεδιάντροπα δικτατορικές έξουσίες. Ή Ελευθερία τού λόγου, ή προσωπική Ελευθερία, κατάντησαν σκιές. Στή θέση τους κυριαρχούσε ό τρόμος.

Πιό πριν, τήν άνοιξη τού 1932, είχε πάει δπως καί παλιότερα στήν ’Οξφόρδη. Έκεϊ, δπως είχε γίνει καί στή Pasadena, ήρθε ό Flexner γιά νά συζητήσουν τά σχέδια γιά τό ’Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών. Ό Flexner λογάριαζε νά έπειθε τόν Einstein νά γίνει μέλος τού ’Ινστιτούτου. Ό Einstein πάντως τό 1927 εϊχε άπορρί- ψει μιά Ελκυστική προσφορά τοΰ καθηγητή Veblen γιά θέση έρευνη- τή - καθηγητή στό πανεπιστήμιο τού Princeton, λέγοντας δτι πίστευε πώς ήταν πολύ γέρος γιά νά μεταφυτευτεί. Τώρα δμως, προ- βλέποντας πού βάδιζε ή Γερμανία, ό Einstein ήταν διατεθειμένος νά συζητήσει τίς προτάσεις τοΰ Flexner, παρόλο πού δέν ήθελε ν’ άπαρνηθεϊ τούς Γερμανούς συναδέλφους του.

Τό καλοκαίρι ό Flexner πήγε στό Caputh νά συνέχισα τή συζήτηση τής ’Οξφόρδης καί θέλοντας πολύ νά γίνει ό Einstein τό μεγάλο δνομα τοΰ ’Ινστιτούτου τόν παρακάλεσε νά προτείνει ό ίδιος τήν άμοιβή του. Λίγες μέρες άργότερα ό Einstein τοΰ άπάντησε γραπτά τί νόμιζε σά λογική άμοιβή, σύμφωνα βέβαια μέ τίς άνάγκες άλλά καί τή φήμη του. Ό Flexner ξαφνιάστηκε! Μέ τ’ ’Αμερικάνικα δεδομένα ή άμοιβή ήταν Εξαιρετικά μικρή. Θά τοΰ ήταν άδύνατο μέ μιά

182


τέτοια άμοιβή νά Επιστρατεύσει γνωστούς ’Αμερικανούς έπιστήμονες. καί γιά τόν Flexner — ίσως δμως δχι γιά τόν Einstein ήταν άδια- νόητο δτι άλλα μέλη τοΰ ύπό Ιδρυση ’Ινστιτούτου θά άμείβονταν περισσότερο άπό τόν Einstein. ’Αφού τοΰ έξηγήθηκαν αύτά ό Einstein άπρόθυμα συμφώνησε νά δεχτεί Ενα πολύ μεγαλύτερο ποσό, καί άφησε τίς λεπτομέρειες τής συμφωνίας στή γυναίκα του Elsa πού ήταν Επιδέξια σέ τέτοια ζητήματα. Ρυθμίστηκε δτι ό Eistein θά περνούσε Ενα μέρος τού Ετους στό ’Ινστιτούτο καί τό ύπόλοιπο στή Γερμανία. Αύτά δμως δχι άμέσως γιατί είχε ήδη δεχτεί γιά τρίτο χειμώνα τή θέση τού έπισκέπτη καθηγητή στή Pasadena. Αύτή τή φορά μιά άλλη άπροσδόκητη άντίδραση τόν περίμενε: μιά μικρή έθνικιστική όργάνωση ’Αμερικανίδων ξεσηκώθηκε μέ θόρυβο Εναντίον του, καί γιά τό πώς έπιτράπηκε σ’ Ενα κομμουνιστή νά μπει στίς 'Ηνωμένες Πολιτείες. Νά ή καυστική άπάντηση τοΰ Einstein:

Ποτέ μου πρίν δέν είχα δεΐ τό άσθενές φύλο ν’ άπορρίπτει Ετσι Εντονα κάτι καινούργιο· ή άν είχα δει, δχι άπό τόσο πολλές μονομιάς. Άλλά μήπως Εχουν άδικο αύτές οί άγρυπνες άστές κυρίες; Γιατί ν’ άνοί- ξει κανείς τήν πόρτα τού σπιτού του σ’ Εναν άνθρωπο πού καταβροχθίζει μισοβρασμένους καπιταλιστές, μέ τήν Ιδια δρεξη καί κέφι πού ό Κρητικός Μινώταυρος καταβρόχθιζε τίς γλυκειές Αθηναίες παρθένες, καί σ’ Εναν άνθρωπο πού έπιπλέον είναι τόσο μοχθηρός πού άρνείται κάθε είδος πολέμου, έκτός άπό τόν άναπόφευκτο πόλεμο πού ό καθένας Εχει μέ τή γυναίκα του; ’Ακουστέ λοιπόν τίς Εξυπνες καί πατριώτισσες γυναίκες καί θυμηθείτε πώς τό Καπιτώλιο τής κραταιας Ρώμης σώθηκε κι αύτό κάποτε μέ τά κακαρίσματα άπό τίς πιστές χήνες του."Οσο γιά τίς άπόψεις του γιά τό Ρωσσικό κουμμουνισμό έκείνη

τήν έποχή, ó Einstein δέν ήταν άπ’ αύτούς πού θά δεχόταν κάτι πού ήταν τής μόδας σ’ όρισμένους κύκλους διανοούμενων μόνο καί μόνο έπειδή ήταν τής μόδας. Σ’ δλη του τή ζωή ό Einstein δέν Επαψε νά θεωρεί τήν πνευματική έλευθερία σάν δψιστο άγαθό. Άρνούμε- νος, τόν ’Ιούνιο 1932, νά ύπογράψει μιά άντιπολεμική διαδήλωση, έγραψε:

Δέν δέχομαι νά ύπογράψω , έξ αιτίας τώ ν ύμνων πού περιλαμβάνει πρός τή Σοβιετική "Ενωση. Π ροσπάθησα τελευταία πάρα πολύ νά σχηματίσω μιά γνώμη γιά τό τί συμβαίνει έκεϊ, καί κατάληξα σέ μερικά μάλλον μελαγχολικά συμπεράσματα. Στήν κορυφή φαίνεται νά γίνεται Ενας προ

183


σωποπαγής άγώνας στόν όποιο χρησιμοποιούνται τά πιό βρώμικα μέσα άπό άτομα διψασμένα γιά έξουσία πού ένεργοϋν καθαρά άπό έγωϊστικά κίνητρα. Στόν πυθμένα φαίνεται νά ύπάρχει πλήρης συμπίεση τού άτό- μου καί τής έλευθερίας του λόγου. 'Αναρωτιέται κανείς τί άξίζει ή ζωή κάτω άπ’ αύτές τίς συνθήκες...

Σάν άποτέλεσμα έν μέρει τών συνέδριων Solvay μιά άξιοση- μείωτη φιλία δημιουργήθηκε άνάμεσα στόν Einstein καί στό βασιλιά ’Αλβέρτο καί βασίλισσα Έλισσάβετ τού Βελγίου. Τό παρακάτω άπόσπασμα άπό ένα γράμμα τοΰ Einstein στή γυναίκα του Έλσα πού περιγράφει μιά έπίσκεψή του σ’ αύτούς τό 1930 δείχνει ζωηρά αύτή τή φιλία:

...Μέ δέχτηκαν μέ συγκινητική ζεστασιά. 01 δυό αύτοί άνθρωποι Εχουν μιά άγνότητα καί εύγένεια πού σπάνια κανείς βρίσκει. Στήν άρχή μιλήσαμε κάπου μιά ώρα. Μετά ή βασίλισσα κι έγώ παίξαμε κουαρτέτα καί τρίο (μέ μιά 'Αγγλίδα μουσικό καί μέ μιά κυρία τής τιμής). Έτσι συνεχίσαμε χαρούμενα γιά μερικές ώρες. Μετά Εφυγαν δλοι κι Εμεινα μόνος γιά δείπνο μαζί τους — σέ χορτοφαγικό στύλ καί χωρίς ύπηρέτες. Σπανάκι, βραστά αύγά, καί πατάτες. (Δέν είχε κανονιστεί άπό πρίν δν θά Εμενα γιά δείπνο). Μοϋ άρεσε πάρα πολύ έκεϊ, κι εϊμαι βέβαιος πώς τά αισθήματα ήσαν άμοιβαϊα.Ό ταν ό Χίτλερ πήρε τήν έξουσία, ol Einstein, ήσαν στήν Pasa

dena. Ό Einstein ένοιωσε άμέσως δτι δέν ήταν δυνατό νά γυρίσει στή Γερμανία, καί τό Μάρτη 1933 μέ μιά έντονη κριτική του δήλωσε δημόσια τήν άπόφασή του νά μή γυρίσει. ’Αντί γιά τή Γ ερμανία πήγε στό Βέλγιο, στό μικρό θέρετρο Coq - sur - mer, δπου μέ βασιλική διαταγή δυό σωματοφύλακες άνάλαβαν νά τόν προστατεύουν μέρα καί νύχτα άνάμεσα σέ φήμες δτι κινδύνευε ή ζωή του.

Θερμές προσφορές γι’ άκαδημαϊκές θέσεις τοΰ ήρθαν έκτός Γερμανίας, ένώ ol Ναζί έπιδεικτικά κατάσχεσαν τόν τραπεζικό λογαριασμό του, καί τό περιεχόμενο τής τραπεζικής θυρίδας πού είχε ή γυναίκα του, καί τό άγαπημένο σπίτι στό Caputh — τό δώρο πού ποτέ δέν έγινε άπό τήν πόλη τού Βερολίνου τό έπαιρνε τώρα τό κράτος! Τά έργα τοΰ Einstein έκαναν φωτεινή παρέα μέ άλλα βιβλία πού οί Ναζί σφεντόνιζαν ένώ έπαιζαν μουσικές σέ γιορταστικές φωτιές, πού τό φώς τους, άλίμονο, συμβόλιζε τό σκοτάδι. Χαρακτηρί

184


ζοντας σάν Εβραϊκές τίς θεωρίες του Eistein ol Ναζί δέν «ραίνονταν καθόλου, μέσα στήν άντι-σημιτική μανία τους, νά καταλαβαίνουν τί τεράστιο κομπλιμέντο έκαναν στους Εβραίους! Μέ Ναζιστικό διάταγμα οί 'Εβραίοι είχαν κιόλας διωχτεί άπό κάθε πανεπιστημιακή θέση, είχαν άποκλειστεΐ άπό πολλά έπαγγέλματα καί καταδικαστεί σέ πενία. Άλλά κι οί Γερμανοί πού τολμούσαν νά μιλήσουν ένάντια στό Ναζιστικό όλοκληρωτισμό ριψοκινδύνευαν φυλάκιση, βασανιστήρια καί θάνατο.

Στίς 28 μάρτη τού 1933 ό Eistein παραιτήθηκε άπό τήν Πρωσσι- κή Ακαδημία πού, δπως μαθεύτηκε άργότερα, ήταν Ετοιμη νά τόν διαγράψει. Συγχρόνως Εκανε τίς άπαραίτητες Ενέργειες γιά ν’ άπορ- ρίψει, γιά δεύτερη φορά στή ζωή του, τή Γερμανική ύπηκοότητα· καί μόνον τότε ο( Ναζί Ενοιωσαν τή χαμένη τους εύκαιρία καί πα- ρηγορήθηκαν μέ τό άθάνατο Επίτευγμα νά στερήσουν Επίσημα τόν Einstein άπό τή Γερμανική ύπηκοότητα. Πολύ άργότερα ό Einstein παρατήρησε μέ δηκτικό χιούμορ πώς ή πράξη τους αύτή Εμοιαζε μ’ Εκείνο τό δημόσιο κρέμασμα τοΰ κουφαριού τοΰ Μουσολίνι άφοΰ πιά είχε έκτελεστεϊ.

Οί κατηγορίες μέ τίς όποιες ή Πρωσσική Ακαδημία Ετοίμασε τή διαγραφή τοΰ Eistein ήταν δτι τάχα δυσφήμιζε τό καθεστώς τής Γερμανίας στό Εξωτερικό. Ό ταν ό Eistein άπόκρουσε τίς κατηγορίες φρόντισαν πονηρά νά τίς άνακαλέσουν. Ή ούσία άπό τόν άντί- λογο μεταξύ Einstein καί Ακαδημίας Εκείνη τήν Εποχή, βρίσκεται στό παρακάτω άπόσπασμα άπό τήν Επιστολή τοΰ Einstein πρός τήν Ακαδημία στίς 12 Απρίλη 1933:

Σημειώνετε Επίσης δτι Ενας «καλός λόγος» έκ μέρους μου «γιά τό Γερ- μανικό λαό» θά είχε μεγάλη έπίδραση στό Εξωτερικό. Σ’ αύτό θ’ άπαν- τούσα δτι μιά άναφορά σάν αύτή πού προτείνετε θά ήταν έκ μέρους μου μιά καταπάτηση δλων αύτών τών Εννοιών δικαιοσύνης κι Ελευθερίας πού ύποστήριξα σ’ δλη μου τή ζωή. Μιά τέτοια άναφορά δέν θά ήταν Ενας καλός λόγος γιά τό Γερμανικό λαό· αντίθετα θά βοηθούσε μόνον αύτούς πού ζητούν νά ύπονομεύσουν τίς Ιδέες καί τίς άρχΕς πού χάρισαν στό Γερμανικό λαό μιά τιμητική θέση στόν πολιτισμένο κόσμο. Κάνοντας μιά τέτοια άναφορά μέ τίς παρούσες συνθήκες θά είχα συμβάλλει κι έγώ, Εστω Εμμεσα, στήν ήθική διάβρωση καί τήν καταστροφή κάθε πολιτιστικής άξίας.

185


Αύτές τίς δύσκολες μέρες πολλά μέλη τής Πρωσσικής ’Ακαδημίας παρασυρμένοι άπό τόν έθνικισμό καί άλλες παρορμήσεις, έπέ- τρεψαν στούς έαυτούς τους νά μολυνθοΰν άπό τόν πυρετό ένάντια στόν Einstein πού εϊχε ξεσηκωθεί στή χώρα τους. Δέν ύπόκυψαν δμως οΰτε ό Laue, οΰτε ό Nernst οΰτε ό Planck. Πράγματι στή συνεδρία τής όλομέλειας τής Πρωσσικής 'Ακαδημίας στίς 11 ΜαΤου 1933. μερικές βδομάδες μετά τήν παραίτηση τοΰ Einstein, ό Planck Εκανε τήν έξής θαρραλέα δήλωση:

Πιστεύω δτι όμιλώ έξ όνόματος τών 'Ακαδημαϊκών συναδέλφων μου τής φυσικής, καθώς καί τής συντριπτικής πλειοψηφίας δλων τών Γερμανών φυσικών, δταν λέω δτι: Ό κ. Einstein δέν εϊναι άπλώς Ενας άπό τούς πολλούς σημαίνοντες φυσικούς· άντίθετα ό κ. Einstein είναι ό φυσικός μέ τοΰ όποιου τίς έργασίες, δημοσιευμένες άπό τήν 'Ακαδημία μας. ή φυσική δοκίμασε μιά άλλαγή σέ βάθος τής όποΐας ή σημασία μπορεΐ νά συγκριθεϊ μόνο μέ τά έπιτεύγματα τών Kepler καί Newton...

'Εκείνες τίς έπικίνδυνες μέρες δέν ήταν δυνατό νά εϊχε κάνει έπιπόλαια ό Planck αύτές τίς δηλώσεις. Χαρακτηρίζεται λοιπόν σάν τό μεγαλύτερο έγκώμιο άπό τά πολλά πού ό Planck Εκανε γιά τόν Einstein. Ά λλ’ άκόμη καί στό μεσουράνημα τοΰ Ναζισμοΰ ό Planck ίλεγε αύτά πού πίστευε, καί σέ μιά περίπτωση μάλιστα αύτό τόσο έξαγρίωσε τόν Hitler πού εϊπε στόν Planck πρόσωπο μέ πρόσωπο πώς μόνον ή ηλικία του τόν Εσωζε άπό τό νά κλειστεί σέ στρατόπεδο συγκεντρώσεως.

Τόν 'Απρίλη 1933 ό Einstein παραιτήθηκε καί άπό τή Βαυαρική 'Ακαδημία, τής όποίας ήταν άντεπιστέλλον μέλος, λέγοντας:

...άπ' δ.τι γνωρίζω οί σοφές Άκαδημίες τής Γερμανίας παράμειναν παθητικές καί σιωπηλές ένώ μεγάλος άριθμός καθηγητών, φοιτητών καί δλλ<ον πανεπιστημιακών Εχασαν τή θέση τους καί τό ψωμί τους. Δέν θέ- λ«) ν’ άνήκω σέ καμιά Εταιρεία πού συμπεριφέρεται μ’ αύτόν τόν τρόπο. Εστω κι άν τό κάνει μ’ Εξαναγκασμό2.

Αύτά γράφονταν πρίν άπό τίς μέρες τών στρατόπεδων συγκεντρώσεως. Όμως ό άποτροπιασμός τοΰ Einstein ήταν κιόλας Εντο

2. nòno ταιριάζουν τΰ λόγια αύτά τοΰ Einstein γιά τήν 'Ακαδημία ’Αθηνών πού στά χρόνια τής πρόσφατης δικτατορίας ήταν κάτι χειρότερο άπό «παθητική καί σιωπηλή»!

186


νος γιά τή Ναζιστική τυρρανία καί τήν άπειλή γιά τόν παγκόσμιο πολιτισμό μιας έπανοπλιζόμενης όλοκληρωτικής Γερμανίας μέ τάση γιά πόλεμο κι άγρια καταπίεση. Σ’ δλη του τή ζωή ύπήρξε Ενας δηλωμένος ειρηνιστής- μάς Ερχονται πάλι στό νοΰ οί δηλώσεις του τό 1928 καί 1929, κι αύτές (σ. 179) δέν είναι παρά μερικά δείγματα άπό τίς πολλές, παθιασμένες, δηλώσεις πού εϊχε κάνει ύποστηρίζον- τας τήν ύπόθεση τής είρήνης καί είρηνιστικές όργανώσεις σ’ δλο τόν κόσμο. Τώρα, πού βρισκόταν στό Le Coq - sur - mer τού Βελγίου, άντιμετώπισε Ενα βαθύ ήθικό δίλημμα, καί μόνο ψάχνοντας πολύ μέσα του κατάληξε σ’ δ,τι Ενοιωσε σάν τό λιγότερο άπό τά δυό κακά. Στίς 20 ’Ιουλίου 1933, άνταποκρινόμενος στήν πρόσκληση νά μιλήσει ύποστηρίζοντας δυό Βέλγους άρνούμενους κατά συνείδηση τή στράτευση, γνωστοποίησε τήν άπόφασή του γράφοντας:

"Ο.τι θά πώ θά σάς κάνει νά έκπλαγείτε... Φανταστείτε τό Βέλγιο κάτω άπό κατοχή τής σημερινής Γ ερμανίας. Τά πράγματα θά ήσαν τότε πολύ χειρότερα άπ’ δ,τι στά 1914. ΓΓ αύτό θά πρέπει νά σάς πώ είλικρινά. Άν ήμουν Βέλγος δέν θ’ άρνιόμουν, μέ τίς σημερινές συνθήκες, τή στρατιωτική ύπηρεσία- μάλλον θά έκανα μέ χαρά τή θητεία μου πιστεύοντας πώς.ίτσι βοηθώ νά σωθεί ό Εύρωπαϊκός πολιτισμός. Αύτό δέν σημαίνει δτι έγκαταλείπω τήν άρχή τήν όποια μέχρι τώρα ύποστήριζα. 'Ελπίζω μέ κάθε ειλικρίνεια δτι θά ρθεΐ πάλι ό καιρός πού ή άρνηση τής στρατιωτικής ύπηρεσίας θά είναι καί πάλι μιά άποτελεσματική μέθοδος πού θά βοηθά τό ξεκίνημα τής άνθρώπινης προόδου.

ΟΙ είρηνισταί δλου τοΰ κόσμου άπογοητεύτηκαν! Ό Einstein φάνηκε σάν άποστάτης: είχε προδώσει τίς άρχές του. "Οπως δμως είπε τό 1935, «Σέ καιρούς σάν κι αύτούς κάθε άποδυνάμωση τών δημοκρατικών χωρών πού θά προκαλεϊτο άπό τήν τακτική τής άρνησης τής στρατιωτικής ύπηρεσίας θά Ισοδυναμοΰσε στήν πραγματικότητα μέ προδοσία τών άρχών τοΰ πολιτισμού καί τής άνθρωπό- τητας». Παρά τίς Εντονες κριτικές τών εΙρηνιστών άπ’ δλο τόν κόσμο. συνέχισε νά έκφράζει τίς καινούργιες του άπόψεις- άλλά κι άλλοι διάσημοι είρηνισταί, Ιδιαίτερα δ Bertrand Russell, έγκατάλειψαν τόν παλιό τους ειρηνισμό.

Τόν ’Ιούνιο τοΰ 1933 δ Einstein πήγε στήν Αγγλία, δπου Εδωσε

187


στήν ’Οξφόρδη τήν έτήσια διάλεξη Herbert Spencer3. Σ’ αύτή τή διάλεξη, «Γιά τίς μεθόδους τής Θεωρητικής Φυσικής», ύπογράμμισε δτι «οί Ιδέες κι οί θεμελιώδεις άρχές τής θεωρητικής φυσικής εϊναι έφευρέσεις τοΰ άνθρώπινου πνεύματος»4, καί δτι «άποτελοΰν τό κύριο μέρος μιας θεωρίας πού ή λογική μόνη δέν μπορεΐ ν’ άγγιξε«. Άφοΰ έδωσε καί μερικές άλλες Επιστημονικές διαλέξεις γύρισε στό Le Coq. Τελειώνοντας τό καλοκαίρι τοΰ 1933 ξαναγύρισε στήν 'Αγγλία, μένοντας σέ σχετική άπομόνωση στό Cromer βυθισμένος στούς ύπολογισμούς του καί ξεχνώντας καθετί άλλο. ΤΗταν τότε πού εϊπε δτι ή ίδεώδης δουλειά γιά Ενα θεωρητικό φυσικό είναι τού φαροφύλακα! Τά γράμματά του πάντως άπό τό Cromer δείχνουν δτι τοΰ Ιδιου θά τοΰ πήγαινε μιά χαρά. Έγραφε, «Εχω έδώ θαυμαστή είρήνη · μόνο τώρα κατάλαβα πόσο μπλεγμένος εϊμαι συνήθως», καί πάλι, «Πραγματικά άπολαμβάνω έδώ τήν ήσυχία καί τή. μοναξιά. Μπορεΐ κανείς νά σκεφτεϊ πιό καθαρά καί νοιώθει άσύγκρι- τα καλύτερα». Όντας στήν ’Αγγλία εϊχε Ιδιωτικές συνομιλίες μέ προσωπικότητες, δπως ό Τσώρτσιλ, γιά τήν άπειλή τοΰ Γερμανού έπαναξοπλισμοΰ. ’Ακόμη στίς 3 Όκτώβρη 1933 μίλησε δημόσια σέ μιά τεράστια συγκέντρωση Άγγλων γιά λογαριασμό μιας Επιτροπής όργανωμένης άπό άνθρώπους σάν τόν Rutherford, γιά νά βοη- θηθοΰν διανοούμενοι πρόσφυγες άπό τή Ναζιστική Γερμανία.

Καί μ’ αύτό, ή ζωή του στήν Εύρώπη τέλειωσε.Μέ τή γυναίκα του, τή γραμματέα του καί τό συνεργάτη του κα

θηγητή Walter Mayer, έφυγε όριστικά γιά τήν Αμερική. Έφτασε στίς 17 Όκτώβρη 1933, κι ή άφιξή του χαιρετίστηκε σά μέγιστο γεγονός. Αμέσως σχεδόν ό πρόεδρος Ροΰζβελτ κάλεσε τήν οικογένεια Einstein νά τούς φιλοξενήσει στόν Λευκό ΟΪκο, κι δταν Εγινε ή συνάντηση τόν έπόμενο Γενάρη, ό Ροΰζβελτ κι ό Einstein βρήκαν πολλά κοινά στήν άγάπη τους γιά τήν Ιστιοπλοΐα, γιά τήν όποία μιλούσαν κι οί δυό σά είδικοί μ’ Ενθουσιασμό. Μίλησαν δμως καί γιά τήν καταιγίδα πού πλησίαζε στήν Εύρώπη,

3. 'Αφιερωμένη δηλαδή στόν αύτοδίδακτο φιλόσοφο Herbert Spencer (1820- 1903). μηχανικό σιδηροδρόμων, έλεύθερο πνεύμα καί κήρυκα τών έπιστημονι- κών μεθόδων.

4 Ά ς μή βιαστούμε πάντως, μέ τή γνώμη του αύτή, νά κατατάξουμε τόν Einstein στό θετικιστικό ρεύμα, πού πόντος άκμαζε Ιδιαίτερα έκεΐνες τίς μέρες.


Ό Flexner είχε διαλέξει τό Princeton, New Jersey, γιά τό Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών. Πράγματι, μέχρι νά έτοιμαστοΰν τά δικά του κτίρια, τό Ινστιτούτο στεγάστηκε στό πανεπιστήμιο τού Princeton. Ή μικρή πανεπιστημιακή πολη τοΰ Princeton ήταν Ενα λιμάνι γιά τόν Einstein. Συνέχισε νά μιλά έντονα ένάντια στό Ναζισμό, άλλά δέν χρειάστηκε νά παρθοΰν ειδικά μέτρα γιά τήν προσωπική του άσφάλεια. Πλανιόταν στούς εΙρηνικούς δρόμους τοΰ Princeton χωρίς φόβο. ΟΙ άνθρωποι ήσαν φιλικοί. 'Η άπέχθειά του γιά κάθε τυπικότητα τούς σάστισε, άλλά σίγουρα θά τή βρήκαν άξιαγάπητη. Σ’ αύτό τό ήσυχο μέρος θά περνούσε τήν ύπόλοιπη ζωή του.

189

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

'Η Μάχη καί ή Βόμβα

Μέ τόν Einstein σ’ άσφάλεια στό Princeton, μπορούμε νά γυρίσουμε πίσω νά διηγηθοΰμε, πρόχειρα βέβαια, τίς άπίθανες προόδους πού είχαν γίνει στό μεταξύ στήν άτομική θεωρία.

Θυμόμαστε (σ. 69) δτι ό Einstein, στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών, είχε έφαρμόσει τήν έπαναστατική ίδέα τοΰ Planck γιά τό κβάντο ένέργειας στή θεωρία τού φωτός καί στή θεωρία τής έσωτερικης θερμότητας. Στό συνέδριο τού Solvay τό 1911 έγινε φανερό, κυρίως άπό τήν έργασία τοΰ Einstein στή θερμότητα, δτι τό κβάντο Επρεπε νά παρθεϊ στά σοβαρά. Καί σάν άποτέλεσμα, ξεκαθάρισε δτι σχεδόν τίποτα δέν ήταν ξεκαθαρισμένο! Τό κβάντο συγκρουόταν άμεσα τόσο μέ τόν Νεύτωνα δσο καί μέ τόν Maxwell, κι ούτε φαινόταν τρόπος νά συμφιλιωθούν τά παλιά μέ τά καινούργια. Ή έπιστήμη ήταν σέ βαθειά κρίση — βαθύτερη άπ’ δ,τι φαινόταν.

Άνάμεσα στούς λίγους φυσικούς πού προσκλήθηκαν νά πάρουν μέρος στό συνέδριο Solvay στίς Βρυξέλλες τό 1911 ήταν ό γεννημένος στή Ν. Ζηλανδία Ernest Rutherford, ό πρωτοπόρος στήν άτομική φυσική. Εϊχε ήδη πάρει τό βραβείο Nobel γιά τήν έργασία του στή· ραδιενέργεια δταν ήταν στόν Καναδά καί βρισκόταν τότε στό πανεπιστήμιο τοΰ Manchester τής Αγγλίας, δπου εϊχε συγκεντρώσει γύρω του μιά όμάδα άπό γνωστούς έρευνητές. Σάν πρωτοπόρος κι ό Ιδιος εϊχε γευτεί τίς έπαναστατικές κβαντικές συζητήσεις πού είχαν σκανδαλίσει τούς συνέδρους τοΰ Solvay, καί γυ

191


ρίζοντας στό Manchester έπανάλαβε τίς συζητήσεις στό νέο Δανό φυσικό Niels Bohr τόσο ζωηρά πού ό Bohr θά τίς θυμόταν μέχρι νά πεθάνει.

Λίγο πιό πρίν στά 1911 ό Rutherford είχε προτείνει τήν άποψη δτι τό άτομο άποτελεΐται άπό Ενα μικροσκοπικό, συμπαγή πυρήνα τριγυρισμένο άπό ήλεκτρόνια πού πλανιόνταν — μιά μινιατούρα ήλιακοϋ συστήματος, δπου δμως ή Ελξη τού ήλιου δέν ήταν βαρυτι- κής φύσης άλλ’ ήλεκτρικής. Ή συγκλονιστική άνακάλυψη τοΰ πυρήνα άπό τόν Rutherford είχε γίνει μ’ Ενα Ιδιοφυές πείραμα1. Τό θεωρητικό δμως μοντέλο του γιά τό άτομο βρέθηκε γρήγορα Ελαττωματικό: σύμφωνα μέ τήν ήλεκτρομαγνητική θεωρία Maxwell Ενα τέτοιο άτομο θά καταστρεφόταν μέσα σ’ έλάχιστο χρόνο!2 Τά ήλεκτρόνια δέν θά μπορούσαν νά περιφέρονται σέ σταθερές τροχιές. Θ’ άκτινοβολοΰσαν τήν ένέργειά τους μέ τή μορφή ήλεκτρομαγνητικών κυμάτων κι άκολουθώντας σπειροειδή τροχιά θά Επεφταν στόν πυρήνα. Θά ήταν τελείως άδύνατο νά κρατούν τίς τροχιές τους, ούτε θά παρατηρούνταν στούς φασματογράφους οί χαρακτηριστικές γραμμές κάθε άτόμου.

Στά 1913 ό Bohr, άπό τή Δανία τώρα, παρουσίασε μιά λύση. Ό Einstein είχε κιόλας άναταράξει τή θεωρία τοΰ Maxwell. Ό Bohr συνέχισε κι άλλο, καί μάλιστα μέ τό Ιδιο δπλο: τό κβάντο, συνοδευό- μενο άπό τήν τόλμη τοΰ Bohr πού σχεδόν άγγιζε τό θράσος.

Ό κύριος σκοπός τοΰ Bohr ήταν νά έξασφαλίσει θεωρητικά δτι τό άτομο τοΰ Rutherford δέν θά καταστρεφόταν. Φανταστείτε γιά μιά στιγμή τό ρολλό ένός παραθύρου. Ό πως τό κατεβάζουμε τό μέρος του πού θέλουμε μπορεΐ νά μείνει τεντωμένο· Ενα κατάλληλο

1. Γιά τήν Εκπληξη πού ό Ιδιος 6 Rutherford δοκίμασε Απ’ αύτό τό πείραμα, δές, π.χ. Ν. Ταμπάκη, Ά πό τή Φυσική στή Μεταφυσική, Εκδ. Ζαχαρόπουλου, 1981, κεφ. 2. (2.2).

2. Τό ήλεκτρόνιο Ακολουθώντας κλειστή τροχιά, Επιταχύνεται πρός τό κέντρο άφού Εξουσιάζεται άπό κεντρική δύναμη, κι ο( Εξισώσεις Maxwell δείχνουν πώς ένα Επιταχυνόμενο φορτίο Ακτινοβολεί ήλεκτρομαγνητικά. 'Υπολογίζεται, 6τι χάνοντας Ετσι Ενέργεια τό ήλεκτρόνιο, θά Επεφτε στό πυρήνα σΕ λιγότερο άπό Ενα Εκατομμυριοστό τοΰ δευτερολέπτου.

192

Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ Η ΒΟΜΒΑ

σκάλωμά του έσωτερικά τό έμποδίζει νά ξανατυλιχτεΐ πάλι στόν δξονά του. Ό Planck στά 1900 είχε παρουσιάσει τήν ύπόθεση γιά έ- να κβαντικό «σκάλωμα» όρισμένων ταλαντώσεων, Ετσι πού οΐ ένέρ- γειές τους άποτελοϋσαν μιά σειρά άπό σκαλοπάτια άντί μιά όμαλή κλίση. Διαπιστώνοντας γρήγορα τήν πιθανή γενική σπουδαιότητα αύτού τού κβαντικού «σκαλώματος», ό Einstein τό 1905, στή θεωρία του τής έσωτερικής θερμότητας, προέκτεινε τήν Ιδέα αύτή καί γι’ άλλες ταλαντώσεις. Καί τώρα, άρχές 1913, ό Bohr πρότεινε Ενα κβαντικό «σκάλωμα» γιά τό άτομο τοΰ Rutherford, ώστε ν’ άποτρέ- πει τήν καταστροφή του.

Σέ σύγκρουση μέ τούς νόμους τοΰ Maxwell, ό Bohr άξίωσε θαρραλέα δτι τά ήλεκτρόνια θά παράμεναν σέ σταθερές τροχιές, άλλά θά παράμεναν έκεϊ χωρίς ν’ άκτινοβολοΰν. Προχωρώντας κι άλλο ό Bohr στήν αίρεσή του έπέτρεψε τροχιές όρισμένων μόνο διαστάσεων άποκλείοντας κάθε άλλη. Μ’ αύτές τίς δογματικές άξιώσεις του έφτιαξε ένα στέρεο άτομο Rutherdord!3 Μ’ αύτά δμως τά έσωτερικά «σκαλώματα» τοΰ άτόμου πώς θά έξηγιόταν ή άκτινοβολία του; Ή άπάντηση τού Bohr ήταν πώς τό φώς άκτινοβολεΐται ή άπορροφάται δχι δταν τό ήλεκτρόνιο είναι σέ τροχιά άλλ’ δταν κάνει ένα κβαντικό πήδημα άπό μιά έπιτρεπόμενη τροχιά σέ μιά άλλη. Είπε άκόμα, δτι ή συχνότητα τοΰ φωτός συνδέεται μέ τήν άλλαγή τής ένέργειας τοΰ ήλεκτρόνιου σύμφωνα μέ τόν κβαντικό κανόνα τοΰ Planck, δηλαδή δτι ό λόγος άλλαγή ένέργειας!συχνότητα είναι ίσος μέ τή σταθερά τού Planck = h). Άκόμη άπόδειξε δτι άπό τέτοιους κανόνες, στήν πιό λεπτομερή μαθηματική μορφή τους, έβγαιναν άποτελέσματα σ’ έξαιρετικά πετυχημένη συμφωνία μέ τό πείραμα. Καί πάνω άπ’ δλα, άν κι αύτό άναγνωρίστηκε μόνο άργότερα, άπόδειξε τή σιγουριά της διαίσθησής του μέ τό ν’ άρνηθεΐ νά πει τί συνέβαινε στή διάρκεια τοΰ «κβαντικοΰ πηδήματος».

Ή θεωρία τού Bohr γιά τό πλανητικό μοντέλο τοΰ άτόμου, ήταν μιά μεγάλη καμπή στήν Ιστορία τής φυσικής. Στόν Γδιο τόν Bohr έφερε γρήγορα έπιστημονική φήμη. Πάντως, δπως κι ό ίδιος άνα- γνώρισε, ή θεωρία του ήταν ένα χαρμάνι κλασσικών καί κβαντικών

.V Τό λεγόμενο «πλανητικό μοντέλο» τών Rutherford - Bohr.

13 193


ιδεών, σέ τέτοιο σημείο μάλιστα πού σπουδαίοι φυσικοί τήν άπόρρι- ψαν άρχικά σάν άνοησία4. Σχολιάζοντας έκεΐνες τίς μέρες, δ Bohr Εγραφε στά 1938, δτι «Εκτός άπό τήν όμάδα τού Manchester, οί Ιδέες μου γίναν παντού δεκτές μέ πολύ σκεπτικισμό». Κι άλήθεια ή θεωρία του θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί σά μεγάλη άνοησία! Άλλά μιά Εμπνευσμένη άνοησία· Ενα θαύμα διαίσθησης. Ας άφήσουμε τόν Einstein νά μάς μιλήσει γιά τήν ποιότητά της. Κατά τό τέλος τού 1913 μίλησε γΓ αύτή σά «μιά άπό τίς μεγαλύτερες άνακαλύ- ψεις», κι άφιέρωσε ειδικό θαυμασμό γιά «τό τεράστιο Επίτευγμα» τοΰ Bohr νά συνδέσει τό φώς μέ τά κβαντικά πηδήματα τών ήλεκτρο- νίων, άντί γιά τίς ταλαντώσεις τους δπως ήταν δεκτό στή θεωρία Maxwell άλλά καί στήν κβαντική σκέψη πιό πρίν. Στίς «Αύτοβιο- γραφικές Σημειώσεις» του, γραμμένες τριάντα χρόνια άργότερα καί πολύ μετά άφοΰ ή πρώτη αύτή θεωρία τοΰ Bohr ξεπεράστηκε, ό Einstein σχολίασε τά χρόνια αύτά πρίν άπό τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο:

...δλες ο( προσπάθειες μου άπότυχαν τελείως. Ένοιωθε κανείς κυριολεκτικά μετέωρος, χωρίς νά φαίνονται πουθενά σταθερά θεμέλια πάνω στά όποια θά μπορούσε νά χτίσει. Τό δτι αύτή ή έπισφαλής καί άντιφατική θεμελίωση άρκεσε σ’ Εναν άνθρωπο μέ τό μοναδικό Ενστικτο καί αίσθη- τήριο του Bohr ν’ άνακαλύψει τούς κυριώτερους νόμους τών φασματι- κών γραμμών καθώς καί τών στοιβάδων τών ήλεκτρονίων στά άτομα καί τή σημασία τους στή χημεία, μου φάνηκε τότε σάν Ενα θαΰμα — καί σά θαύμα μου φαίνεται άκόμα καί σήμερα. Πρόκειται γιά μιά ύψηλότατη μορφή αίσθησης άρμονίας στή σφαίρα τής σκέψης.

Τό 1900, δταν ό Planck Εβγαλε τόν τύπο του γιά τήν άκτινοβο- λία τού μαύρου σώματος (σ. 66), δέν μπόρεσε ν’ άποφύγει τήν άνά- μιξη κλασσικών Ιδεών τοΰ Maxwell μέ κβαντικές παρόλο πού συγκρούονταν μεταξύ τους. Τό 1916 ό Einstein βρήκε μιά νέα κβαντική μέθοδο πού ούσιαστικά άπόφευγε τίς ήλεκτρομαγνητικές άπόψεις

4. Έτσι βλέπουμε τόν Rutherford, πού κοντά του Ανθισε ό Bohr, νά τού γράφει (1913): «...μιά βαρειά δυσκολία..., πώς άποφασίζει τό ήλεκτρόνιο σέ ποιά συχνότητα θά δονηθεΐ δταν περνά άπό τή μιά στατική κατάσταση στήν άλλη; Θά ΐπρεπε κανείς να δεχτεί δτι τό ήλεκτρόνιο ξέρει άπό πρίν πού πρέπει νά σταματήσει». (Μιά δυσκολία πού άκόμη συζητιέται!).

194


τοΰ Maxwell. Ή Επιτυχία τής θεωρίας Bohr είχε δείξει δτι, σχετικά μέ τήν έσωτερική ένέργεια, ένα άτομο μοιάζει μέ μιά σειρά άπό σκαλοπάτια ή έπίπεδα. Ή ύπαρξη αύτών τών έπιπέδων άτομικής Ενέρ- γειας είχε πράγματι άποδειχτεΐ δμεσα πειραματικά, κι ό Einstein Ενοιωσε πώς δποια κι δν ήταν ή τύχη τής θεωρίας Bohr μέ τήν άνά- μιξη άντιφατικών άντιλήψεων, ή ύπαρξη τών ένεργειακών έπιπέδων θά έπιζοΰσε σίγουρα. Τή θεώρησε λοιπόν σά μιά σίγουρη θεμελίω- ση πού πάνω της μπορούσε νά χτίσει. Μέ πιθανοκρατικές μεθόδους, καί χωρίς κάν ν’ άπαιτήσει τήν ύπαρξη φωτονίων, άνακάλυψε μιά «καταπληκτικά άπλή» - στά δικά του λόγια — έξαγωγή τού τύπου τού Planck γιά τήν άκτινοβολία τού μαύρου σώματος. Συγχρόνως βρήκε μεταξύ άλλων καί έναν δμεσο σύνδεσμο μ’ Ενα βασικό τύπο τής θεωρίας Bohr. Ό Einstein δύσκολα μπόρεσε νά κρύψει τόν Ενθουσιασμό του γιά τό πόσο όμορφα ταίριαζαν δλα μεταξύ τους. Δημοσιεύοντας τήν έργασία αύτή Εγραψε πώς «συνιστδται άπό μόνη της έξ αίτιας τής άπλότητας καί τής γενικότητάς της». Καί δέν ήταν καθόλου ύπερβολικός! Ή δουλειά αύτή ήταν καθαρά «Einstein». Επηρέασε πολύ τόν Bohr, καί μ’ αύτό τόν τρόπο δλη τήν έξέλιξη τής κβαντικής φυσικής.

Είναι εύκολο νά δούμε τήν κεντρική ιδέα. '0 Einstein θεώρησε Ενα άέριο μέ δτομα δλα τού Ιδιου είδους. Γι’ άπλούστευση άς φανταστούμε δτι Εχουν μόνο δυό Ενεργειακά έπίπεδα, κι δς μιλάμε άπό τήν άρχή γιά φωτόνια παρόλο πού ό Einstein δέν περιοριζόταν σ’ αύτά. Επιπλέον δς φανταστούμε δτι δλα τά φωτόνια Εχουν Ενέργεια πού άντιστοιχεΐ άκριβώς στή διαφορά τών δυό Ενεργειακών έπιπέδων. Ά ς όνομάσουμε γιά εύκολία «άδειανό» τό δτομο πού είναι στό χαμηλότερο ένεργειακό έπίπεδο, καί «γεμάτο» δταν είναι στό ψηλότερο. Έτσι δταν Ενα δτομο άδειο άπορροφδ Ενα φωτόνιο γίνεται γεμάτο, κι δταν Ενα γεμάτο δτομο Εκπέμπει Ενα φωτόνιο γίνεται άδεια- νό.

Ά ς κάνουμε τώρα, μαζί μέ τόν Einstein, τρεις άπλές ύποθέσεις, τίς δυό τώρα καί τήν δλλη πιό κάτω, πού δλες τους είναι τά κβαντικά άνάλογα κλασσικών ήλεκτρομαγνητικών διαδικασιών. Πρώτον, Ενα δτομο θά παραμείνει άδειο μέχρι πού θ’ άπορροφήσει Ενα φωτόνιο. Δεύτερον, Ενα γεμάτο δτομο άργά ή γρήγορα θά Εκπέμπει αύ-

195


θόρμητα τό φωτόνιό του, χωρίς δηλαδή κάποιο Εξωτερικό Ερέθισμα. Μή Εχοντας δεδομένα γιά τίς διαδικασίες πού γίνονται μέσα στό γεμάτο άτομο, δέν μπορούμε νά προβλέψουμε πότε θά έκπέμπει τό φωτόνιό του. Δεχόμαστε λοιπόν δτι, δν Εχουμε πολλά άτομα καί φωτόνια, οί Εκπομπές φωτονίων γίνονται τελείως τυχαία κι Ετσι γράφουμε ένα κατάλληλο πιθανοκρατικό τύπο. Είναι άκριβώς ό στατιστικός τύπος πού χρησιμοποίησε ό Rutherford καί άλλοι γιά τή ραδιενεργό άποσύνθεση τών πυρήνων.

Μέχρις έδώ λοιπόν Εχουμε δύο διαδικασίες: άδεια άτομα πού άπορροφοΰν φωτόνια δταν πέσουν πάνω τους, καί γεμάτα άτομα πού Εκπέμπουν φωτόνια αύθόρμητα σέ άπρόβλεπτες στιγμές, μιά διαδικασία γνωστή σάν αυθόρμητη έκπομπή. Θέλουμε άπορροφή- σεις καί έκπομπές νά έξισορροποΰνται. Ά ν δμως χρησιμοποιήσουμε μόνο τίς δυό παραπάνω ύποθέσεις, δέν θά βγει ό τύπος τοΰ Planck· τής άκτινοβολίας μαύρου σώματος (σ. 66). Ό Einstein κατάλαβε δτι γι’ αύτό χρειαζόταν καί μιά τρίτη ύπόθεση. Ά ς ύποθέ- σουμε πώς Ενα γεμάτο άτομο συναντά Ενα φωτόνιο. Ό ντας γεμάτο, τό άτομο δέν μπορεΐ νά τό άπορροφήσει καί φυσικά θά φανταζόμαστε δτι τίποτε δέν πρόκειται νά συμβεΐ. Ά ντί γι’ αύτό δμως, ό Einstein δέχτηκε πώς τό γεμάτο άτομο θά «προσπαθούσε» ν’ άπορροφή- σει τό πρόσθετο φωτόνιο μέ άποτέλεσμα νά χάσει καί τά δυό, κατα- λήγοντας Ετσι άδειο! Αύτό μπορεΐ νά μοιάζει μέ μύθο τοΰ Αίσώπου, γεμάτο μάλιστα μέ ήθικά διδάγματα, δμως πρόκειται γιά μιά διαδικασία μέ μεγάλη Επιστημονική σπουδαιότητα. ’Ονομάζεται διεγερ- μένη έκπομπή, κι έδώ άναφέρουμε μόνο, δτι τριανταπέντε περίπου χρόνια άργότερα άρχισε νά βρίσκει πρακτική έφαρμογή. Είναι ή βασική άρχή τών λέιζερ, πού ή Ιατρική καί βιομηχανική χρήση τους είναι ήδη Εντατική · κι άκόμη Τσως Εφοδιάσει τούς στρατοκράτες μέ τήν «άκτίνα θανάτου» Ικανή νά καταστρέψει τό τάνκ ή τ’ άεροπλάνο πού σκοπεύει, καί πού άν κάποτε άλίμονο! χρησιμοποιηθεί στόν Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, θά Εχει στηριχτεί σέ μιά κβαντική Ερευνα πού Εκανε ό Einstein μ’ αίσθητικά Επιστημονικά κίνητρα στό Βερολίνο στή διάρκεια τοΰ Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.

'Υπάρχουν κι άλλες πλευρές στήν Ιστορία αύτή, καί θ’ άναφέρουμε μιά. Συνεχίζοντας σ’ ένα δεύτερο άρθρο τήν Ερευνά του αύτή,

196


ό Einstein βρήκε σημαντικούς λόγους πού τόν έπεισαν πώς τά φωτεινά κβάντα είναι σωμάτια μέ ένέργεια καί όρμή σά βλήματα — λόγους τόσο σοβαρούς ώστε στό άρθρο του έγραψε θαρραλέα, «...άκτι- νοβολία ύπό μορφή κυμάτων δέν ύπάρχει». Καί πράγματι ή συμπεριφορά τών φωτεινών κβάντων πού τά έξομοίωνε μέ σωμάτια έπιβε- βαιώθηκε πειραματικά τό 1923s. Ά λλά κι οί άποδείξεις δτι ήσαν φωτεινά κύματα ήσαν έξ Γσου Ισχυρές, κι έτσι τό 1922, τή χρονιά πού ό Bohr πήρε τό βραβείο Nobel, ό Ιδιος ό Bohr καί άλλοι φυσικοί ήσαν άπρόθυμοι νά δεχτούν τήν ίδέα τού Einstein γιά σωμάτια φωτός, (καί κατά κάποιο τρόπο ό Bohr ποτέ δέν τό δέχτηκε).

Ό Bohr κι ό Einstein συναντήθηκαν γιά πρώτη φορά τό 1920 δταν ό Bohr προσκλήθηκε νά δώσει διαλέξεις γιά τήν άτομική του θεωρία στό Βερολίνο. Μιά ζωηρή, έμπνευσμένη, συζήτηση άρχισε άμέσως μεταξύ τους πού κάλυψε κάθε έλεύθερη στιγμή τού Bohr τίς μέρες πού έμεινε στό Βερολίνο. Κάΐι τέτοιο τό περίμενε κανείς γιά τήν πρώτη συνάντηση τών δυό άντρών, πού ό καθένας τους έτρεφε τό μεγαλύτερο σεβασμό γιά τόν άλλο κι ήσαν γοητευμένοι άπό τά μεγάλα προβλήματα πού βάραιναν τή θεωρητική φυσική. Ό ταν ό Bohr έφυγε άπό τό Βερολίνο, ό Einstein τού έγραψε στίς 1 Μαΐου 1920 λέγοντας: «Σπάνια στή ζωή μου ένας άνθρωπος μού έδωσε τόση χαρά άπλώς μέ τήν παρουσία του. Καταλαβαίνω τώρα γιατί ό Ehrenfest σάς άγαπά τόσο πολύ». Σ’ αύτό ό Bohr άπάντησε: «Υπήρξε γιά μένα μιά άπό τίς μεγαλύτερες έμπειρίες πού είχα στή ζωή μου ή εύκαιρία νά σάς συναντήσω καί νά μιλήσω μαζί σας. Δέν ξέρετε τί σπουδαίο έρέθισμα ήταν γιά μένα ν’ άκούσω τίς άπόψεις σας... Ποτέ δέν θά ξεχάσω τίς συζητήσεις πηγαίνοντας γιά τό σπίτι σας...».

Στά 1922 ό Bohr ήταν τό καμάρι της Δανίας καί διευθυντής τού ’Ινστιτούτου Θεωρητικής Φυσικής πού τό ίδρυσαν ειδικά γι’ αύτόν στήν Κοπεγχάγη, καί πού σέ λίγο έγινε τό παγκόσμιο κέντρο γιά τήν άτομική φυσική. Φιλόδοξοι νεαροί φυσικοί μαζεύονταν έκεΐ

5. Πρόκειται γιά τό πείραμα - σταθμό τοΰ A. Compton: άκτίνες X έξοστρακίζον- ταν σάν νά ήσαν σωμάτια άπό τή σύγκρουσή τους μέ χαλαρά ήλεκτρόνια ένός κοματιοϋ γραφίτη.

197


άπό δλες τίς χώρες, ια ύπήρχε πολλή άλήθεια στό άστεΐο δτι ή Επί- σημη γλώσσα τοΰ Ινστιτούτου ήσαν τά σπασμένα ’Αγγλικά!

"Οσο γιά τόν Rutherford, ήταν τώρα διευθυντής - έκεΓ πού κάποτε ήταν ό Maxwell — τού διάσημου ’Εργαστήριου Cavendish τοΰ πανεπιστημίου Cambridge. Ό θεωρητικός Bohr καί ό πειραματιστής Rutherford βρίσκονταν σέ συνεχή Επαφή, καί μέ τήν έμπνευ- σμένη τους ήγεσία ή άτομική φοσική Εκανε θαυμαστά βήματα.

Ή δη πάντως στά 1922 ή θεωρία Bohr άντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες. "Ολοι, κι ό Bohr περισσότερο, γνώριζαν πώς ή θεωρία αύτή δέν μπορούσε νά ήταν παρά προσωρινή. Ό Bohr είχε Επεκτείνει τήν έφαρμογή της είσάγοντας μ’ εύφυία τήν «άρχή τής άντιστοιχίας» — θά τήν έξηγήσουμε άργότερα — πού Εδωσε στή θεωρία του καινούργιο αίμα δανεισμένο άπό τή μή κβαντική φυσική. Όμως ή άρχή τής άντιστοιχίας είχε δλα τά σημάδια μιας προσωρινής λύσης· ήταν φανερό πώς τά έφόδια τής θεωρίας Bohr είχαν σχεδόν έξαντληθεϊ καί, έπειδή πουθενά στόν όρίζοντα δέν φαινόταν κάποια έναλλακτική βιώσιμη λύση, οί θεωρητικοί τής άτομικής φυσικής βρίσκονταν σέ τέλεια άπόγνωση.

Καί τότε, μέ τή γρηγοράδα μιας Εκρηξης, τά Εμπόδια γιά τήν πρόοδο θρυμματίστηκαν· Εγινε ή άρχή πού σέ λίγα Εκπληκτικά χρόνια είχε άλλάξει δλη μας τήν εικόνα γιά τή φύση. Μή στενοχωρηθείτε νά καταλάβετε τέλεια δ,τι άκολουθεΐ. Σκιαγραφούμε μόνο μιά σωρεία φαινομένων καί μπερδεμένων Ερμηνειών πού ξεπέρασαν τή διαίσθηση καί τών μεγαλύτερων άκόμη Επιστημόνων. ’Αν τελικά δλ’ αύτά σάς φέρουν Ενα σάστισμα, αύτό θά είναι στό κάτω - κάτω κάτι πού ταιριάζει μ’ Εκείνα τά ταραγμένα χρόνια τής Επιστήμης.

Όταν ό Γάλλος φυσικός Maurice de Broglie γύρισε άπό τό διάσημο Συνέδριο Solvay τοΰ 1911, οί Εντυπώσεις του Ερέθισαν τό νεαρό άδερφό του Louis de Broglie, Γσως άκόμη περισσότερο άπ’ δ.τι οί Εντυπώσεις τοΰ Rutherford τό νεαρό Bohr. Κυνηγημένος άπό τό αΓνιγμα τοΰ κβάντου καί τίς άντιφατικές Ενδείξεις γιά τό φώς σά σωμάτια ή κύματα, ό Louis de Broglie άνάπτυξε άνάμεσα στά 1922 καί 1924 μιά φαινομενικά άπίθανη θεωρία. Θεώρησε τό φώς σάν άποτελούμενο άπό σωμάτια πού συνοδεύονται καί όδηγοΰνται

198


άπό κύματα. Καί θεώρησε έπίσης — πράγμα πιό σπουδαίο — δτι τά ήλεκτρόνια κι δλα τ’ άλλα ύλικά σωμάτια συνοδεύονται παρομοίως άπό κύματα — καί πού μάλιστα τρέχουν γρηγορότερα άπό τό φώς. Ό λ ’ αύτά μοιάζουν άπίθανα, καί πράγματι ή φυσική έρμηνεία πού έδωσε ό de Broglie στίς έξισώσεις του χρειαζόταν άλλαγές. Τελικά πάντως μέ τά κύματά του ήταν σέ θέση νά δώσει ζωντανή φυσική σημασία στίς Επιτρεπόμενες τροχιές τών ήλεκτρονίων τού Bohr.

"Ενας φυσικός πάντως μέ σπάνια διαίσθηση, ό Paul Langevin, πήρε σοβαρά τίς ίδέες τοΰ de Broglie καί μίλησε γι’ αύτές στόν Einstein.

Ό Einstein άκριβώς τότε προβλημάτιζε τή διαίσθησή του μέ τό πρόβλημα πού θά ποΰμε. Εϊχε πάρει ένα χειρόγραφο άπό έναν Ίνδό φυσικό, τόν S. Bose, πού γι’ αύτόν δέν εϊχε άκούσει ποτέ. Άλλά πρίν ποΰμε γιά τό χειρόγραφο τοΰ Bose άς ρωτήσουμε κάτι άπλό: άν στρίψουμε ένα δεκάδραχμο κι ένα δίδραχμο, τί πιθανότητα ύπάρ- χει νά ρθοΰν δυό κορώνες; Τό στοιχειώδες αύτό πρόβλημα πιθανοτήτων εϊναι φυσικά άπλούστατο. 'Υπάρχουν τέσσερες περιπτώσεις ισοδύναμες μεταξύ τους. Άπό τίς τέσσερες μόνο ή μιά εϊναι ένα

199


ζευγάρι κορώνες. Έτσι λοιπόν, άν ρίξουμε πάρα πολλές φορές τά νομίσματα, περιμένουμε νά είναι 25% κατά μέσο δρο ή περίπτωση μέ τίς δύο κορώνες. Ή πιθανότητα λοιπόν είναι 1/4.

Ά ς ύποθέσουμε τώρα δτι στρίβουμε δυό νεόκοπα δίδραχμα. Προφανώς οΐ πιθανότητες γιά δυό κορώνες είναι καί πάλι μία στίς τέσσερες. Ούσιαστικά είναι καί πάλι οί Ιδιες τέσσερες περιπτώσεις, μόνο πού τώρα οί δυό φαίνονται δμοιες: Ενα δίδραχμο κορώνα κι Ι- να δίδραχμο γράμματα. Αύτό δμως μάς κάνει νά σκεφτούμε δτι ύπάρχουν μόνον τρεις διαφορετικές περιπτώσεις. Έτσι λοιπόν φτά

νουμε στό λαθεμένο συμπέρασμα πώς ή πιθανότητα γιά Ενα ζευγάρι κορώνες δέν είναι 1/4 άλλά 1/3. Πάντως δν πέσουμε σ’ αύτό τό σφάλμα δέν είναι καί νά ντρεπόμαστε, άφοΰ δέν είμαστε μαθηματικοί. Στά πρώτα βήματα τής θεωρίας πιθανοτήτων μεγάλοι μαθηματικοί είχαν πέσει στήν Ιδια παγίδα. Ό τρόπος γιά νά τήν άποφύγου- με είναι νά φανταστούμε δτι τά δίδραχμα είναι μαρκαρισμένα Ετσι πού νά μπορούμε νά τά ξεχωρίσουμε.

Ά ς ξαναγυρίσουμε τώρα στόν Bose. Θεώρησε λοιπόν ό Bose τά φωτεινά κβάντα δχι στά πλαίσια τού ήλεκτρο-μαγνητισμοΰ άλλ’ άπλώς σά σωμάτια, κι Εφάρμοσε γιά τά σωμάτια αύτά τίς στατιστικές μεθόδους πού χρησιμοποιούνται στή θεωρία τών άερίων. Όπως καί τά νεόκοπα δίδραχμα, τά φωτεινά κβάντα μέ τήν Ιδια ένέργεια

200


δέν ξεχώριζαν μεταξύ τους. Τί θά συνέβαινε λοιπόν άν δέν τά ξεχωρίζαμε, άν δέν μπορούσαμε νά τά «μαρκάρουμε»; Τί θά συνέβαινε άν κάποιος έκανε, ύπολογίζοντας πιθανότητες, τό παραπάνω λάθος πού λέγαμε; Έ! λοιπόν τότε, έδειξε ό Bose, θά εϊχε βρει ένα καινούργιο τρόπο γιά τήν έξαγωγή τοΰ διάσημου τύπου τού Planck γιά τήν άκτινοβολία τού μαύρου σώματος! Ά ν κανείς ύπολόγιζε «σωστά», δέν θά Εβγαζε τόν τύπο τοΰ Planck!

Νοιώθοντας τή σημασία τής Ιδέας τού Bose, ό Einstein μετάφρασε προσωπικά τό χειρόγραφο στά Γερμανικά καί φρόντισε γιά τή δημοσίευσή του σ’ Èva Γερμανικό έπιστημονικό περιοδικό. Ά λλ’δ- χι μόνον αύτό. Μέ προφητική διαίσθηση — πρόκειται γιά τήν ίδέα πού έξελίχτηκε στή γνωστή στατιστική Bose - Einstein — έπέκτεινε τήν άρχική σκέψη τού Bose έφαρμόζοντας τόν ύπολογισμό αύτό τών πιθανοτήτων γιά Iva άέριο άπό ύλικά σωμάτια άξεχώριστα μεταξύ τους. Έτσι λοιπόν, δταν ό Einstein είδε τόν de Broglie ν’ άντι- μετωπίζει τό φώς καί τήν δλη μέ τόν ϊδιο τρόπο, ή προσοχή του τεντώθηκε. Παρόλο πού, δπως παρατήρησε στόν Bohr άμέσως μετά, οί Ιδέες τού de Broglie φαίνονταν «τρελλές», ό Einstein ένοιωσε πώς ήσαν σπουδαίες. Έτσι στά 1925 σ’ Iva δεύτερο άρθρο του πού έπέ- κτεινε κι άλλο τίς ιδέες τοΰ Bose, ό Einstein δχι μόνον άνάφερε τήν έργασία τοΰ de Broglie άλλά κι έπισήμανε στούς φυσικούς νά τήν προσέξουν.

Στό σημείο αύτό άξίζει νά κάνουμε μιά παρένθεση γιατί ύπάρχει στή σειρά τών γεγονότων κάτι παράξενο, δσο παράξενες ήσαν κι αύτές οί νέες Ιδέες. Ή στατιστική λοιπόν μέθοδος τοΰ Bose δέν ήταν τελείως νέα! Είχε ήδη ύποδειχθεϊ, καί μάλιστα σέ συνδυασμό μέ τόν τύπο τού Planck, τό 1911 άπό τόν Ehrenfest. Θά σκεφτόταν λοιπόν κανείς δτι ό Einstein, πού ένδιαφερόταν φοβερά τόσο γιά τόν τύπο τοΰ Planck δσο καί γιά τά φωτεινά κβάντα, θά είχε άρπάξει άμέσως τήν έμβρυακή ίδέα τοΰ 1911 καί θά τήν είχε Γσως έφαρμόσει άμέσως σέ ύλικά σωμάτια ένός άερίου χωρίς νά περιμένει τό έρέθι- σμα άπό τόν Bose. Ή έξήγηση Γσως είναι δτι ό Einstein τό 1911 δέν μπορούσε ψυχολογικά ν’ άφομοιώσει Ιδέες τέτοιες ξένες πρός τό σύστημά του δπου τά φωτεινά κβάντα ήσαν σωμάτια διακριτά μεταξύ τους. Άκόμη καί τό 1924 δεχόταν στενόχωρα δτι οί στατιστικές

201


μέθοδοι πού είσήγαγε ό Bohr ici αύτός στέρησαν τά σωμάτια άπό τήν «προσωπικότητά» τους ξεθωριάζοντας Ετσι τήν πανάρχαια φυσική άντίληψη τοΰ «σωμάτιου». Τήν ψυχολογική αύτή άνάγκη τοΰ Einstein, δν πράγματι ήταν Ετσι, άξίζει νά τήν Εχουμε κατά νοΰ γιά τίς Επόμενες Εξελίξεις τοΰ κεφάλαιου αύτοΰ.

Παρόλο πού ό Einstein γνώριζε τήν τεράστια Επιστημονική βαρύτητα πού εϊχε ή κάθε λέξη του, Γσως νά μή φανταζόταν τό γρήγορο καί θεαματικό άποτέλεσμα πού θά Εφερνε ή σύστασή του γιά τήν Εργασία τού de Broglie. Έτσι στίς άρχές τοΰ 1926 στό πανεπιστήμιο τής Ζυρίχης ό Αύστριακός φυσικός Erwin Schrödinger δημοσίευσε6 μιά Ιδιαίτερα πετυχημένη άτομική θεωρία.’Αν καί στενά συνδεδεμέ- νη μέ τήν κλασσική κυματομηχανική, παρουσίαζε τήν ΰλη δχι σώ- ματιακά άλλ’ οΰτε καί σά σωμάτια συνοδευμένα άπό κύματα, άλλ’ άποκλειστικά σάν κύματα — τέλεια συνεχή κύματα δχι δμως στό συνήθη χώρο άλλά σέ άφηρημένους μαθηματικούς πολυδιάστατους χώρους7.

Στό μεταξύ, τόν ’Ιούνιο 1925, Ενας Γερμανός φυσικός μόλις ε(- κοσιτριών Ετών, ό Werner Heisenberg, εϊχε ήδη Εμφανίσει μιά Επίσης Επιτυχημένη άτομική θεωρία σέ τελείως διαφορετική γραμμή. 'Υποστήριξε δτι οί τροχιές τών ήλεκτρονίων εϊναι μή παρατηρήσι- μες. καί δτι δέν μπορούμε νά περιγράφουμε μέ τέτοιες κλασσικές Εννοιες τό μαγικό κόσμο τοΰ άτόμου. ΥΙοθετώντας μιά αύστηρή, άφη- ρημένη προσέγγιση, άνακάλυψε, σέ πολύ γνωστά γεγονότα γιά τίς φασματικές γραμμές, αίτιες γιά τ’ άκόλουθο Εξαιρετικό συμπέρασμα: οί μαθηματικές όντότητες πού χρησιμοποιούνται στίς άτομι- κές θεωρίες, δν καί σέ στενή σχέση μέ τίς κλασσικές Εξισώσεις, εϊναι τέτοιες ώστε τό γινόμενο χ Επί ψ νά μήν εϊναι Γσο μέ τό γινόμενο ψ Επί χ.

6. Ό Schrödinger Εδινε μια διάλεξη γιά τίς Ιδέες τού de Broglie, πώς τά ήλεκτρόνιο πού γυρίζουν γύρω στόν πυρήνα είναι μάλλον κύματα παρά σωμάτια, δταν άπό τό άκροατήριο ό φυσικός P. Debye τόν ρώτησε: ·άφοϋ λέτε δ π τό ήλεκτρόνιο είναι κύμα. ποιά είναι ή έξίσωση στήν όποια ύπακούει;·. Ό Schrödinger χρειάστηκε τρεις μήνες γιά νά βρει τήν άπάντηση - τή διάσημη πιά έξίσωσή του.

7. Καί συγκεκριμένα στούς λεγόμενους χώρους Hilbert.

202


Ό Heisenberg εύτυχώς ήταν βοηθός τοΰ Born στό πανεπιστήμιο τοΰ Göttingen, κι ό Born είχε τό Ενστικτο νά πάρει τίς ιδέες τοΰ Heisenberg στά σοβαρά. Έτσι ό Born μέ τό συνεργάτη του P. Jordan άνάπτυξαν μ’ άκρίβεια τήν άρχική δουλειά τοΰ Heisenberg καί τό Νοέμβρη 1925 οί τρεις έπιστήμονες είχαν δώσει όριστική μορφή στή θεωρία. Τόν Ιδιο καιρό, άνεξάρτητα καί πιό κομψά, κατάληγε σ’ άνάλογα συμπεράσματα κι Ενας νεαρός Άγγλος φυσικός στό Cambridge, ό Paul Dirac. Σά τόν Heisenberg ήταν κι αύτός μόλις είκοσι- τριών χρονών.

Τόν ’Ιούνιο 1926 ό Born έκανε μιά μεγάλη πρόοδο γιά τήν όποία, πολύ άργότερα, πήρε τό βραβείο Nobel. Έδωσε μιά καινούργια έρμηνεία στή θεωρία τοΰ Schrödinger — πρός μεγάλη λύπη κι άπογοήτευση τοΰ Ιδιου τοΰ Schrödinger! Ξεκινώντας άπό μιά πα- λιότερη προσπάθεια τοΰ Einstein νά συμφιλιώσει τόν κυματικό μέ τό σωματιακό χαρακτήρα τοΰ φωτός, ό Bom ύποστήριξε πώς τά κύματα τοΰ Schrödinger δέν ήσαν κύματα ΰλης δπως είχε προτείνει ό Schrödinger, άλλά κύματα πιθανότητας.

Σ’ αύτή τήν τελείως άνακατεμένη σκηνή άς σταθούμε λίγο ν’ άναρωτηθοΰμε πού βρήκαν ό de Broglie καί ό Heisenberg τήν έμπνευση νά συλλάβουν αύτές τίς παράξενες ίδέες, καί στή συνέχεια τό θάρρος νά τίς άναπτύξουν μαθηματικά. Δέν είναι καθόλου εύκολο. έστω καί συγκινησιακά, τό νά είναι κανείς πρωτοπόρος· χρειάζεται μεγάλη πίστη καί θάρρος. Γ ιά παράδειγμα, δταν ό Heisenberg είχε σχεδόν τελειώσει τούς βασικούς ύπολογισμούς του, άναρωτή- θηκε σοβαρά μήπως θά έπρεπε νά τούς πετάξει στή φωτιά. Πραγματικά ή άτομική θεωρία ήταν ώριμη γιά ήρωικές πράξεις! Ό ήρωι- σμός ήταν βέβαια μόνο τό κέντρισμα κι δχι ό όδηγός.

Ή έμπνευση τού de Broglie ξεκινά κατευθεία άπό τήν ίδέα τοΰ Einstein γιά τά φωτεινά κβάντα, κι άκόμα πιό πολύ άπό τήν είδική θεωρία σχετικότητας. Ή θεωρία αύτή ήταν έπίσης σπουδαία καί γιά τόν Heisenberg. Ή θαρραλέα άρνηση τοΰ άπόλυτου ταυτόχρονου άπό τήν είδική σχετικότητα τοΰ έδωσε τό θάρρος ν’ άρνηθεΐ τήν ΰ- παρξη τών κλασσικών τροχιών. Ά λλη μιά νύξη βρισκόταν στή

203


δουλειά τοΰ Einstein τού 1916 — (χύτην πού τελικά όδήγησε στίς λέιζερ (σ. 196). Αποφασιστική δμως ήταν ή έπίδραση τοΰ Bohr. Ό Heisenberg είχε περάσει μιά έμπνέουσα χρονιά στό ’Ινστιτούτο τής Κοπεγχάγης κι ή Ιδέα του ξεπήδησε άπό τήν άρχή τής άντιστοιχίας μέ τήν όποια ό Bohr είχε έπεκτείνει τήν περιοχή τής άρρωστης θεωρίας του. '0 έπιθανάτιος ρόγχος της γέννησε τή θεωρία τοΰ Heisenberg, κι αύτό μπορεΐ Γσως νά θεωρηθεί ό μεγαλύτερος άπό τούς πολλούς θριάμβους της.

01 ιδέες τοΰ de Broglie καί τοΰ Heisenberg είχαν έξαιρετική πρωτοτυπία. Κι δμως, τόσο καθαρά ο( Ιδέες τοΰ de Broglie ξεπήδη- σαν άπό τή σχετικότητα καί τήν ίδέα τού φωτεινού κβάντου πού κανείς σχεδόν άπορεΐ πώς ό Einstein δέν έκανε τό άποφασιστικό αύτό βήμα μόνος του· κι άλλο τόσο ή δουλειά τού Heisenberg ξεπήδησε άπό τήν άρχή τής άντιστοιχίας τοΰ Bohr, πού έπίσης σχεδόν άπορεΐ κανείς πώς ό Bohr δέν έκανε έκεϊνο τό έξ ίσου άποφασιστικό βήμα μόνος του. Ά λλ’ άς μήν άφήνουμα τίς άναδρομές νά μειώσουν τό μεγαλείο άσταφτερών έπιτευγμάτων. Ό de Broglie κι ό Heisenberg άξια πήραν τό βραβείο Nobel, δπως έπίσης κι ό Schrödinger.

ΕΓδαμε πάντως δτι οί Ιδέες τών de Broglie καί Schrödinger ξεκινούν άπό τή διαίσθηση τού Einstein καί ή θεωρία τού Heisenberg άπό τή διαίσθηση τού Bohr. Ή εικόνα αύτή ταιριάζει μέ τό δτι ό Einstein καί ό Bohr, οί δυό αύθεντίες, ήταν μοιραίο νά πολεμήσουν μεταξύ τους γιά πολύ πάνω στήν έρμηνεία τής νέας θεωρίας.

Λέμε σκόπιμα τής θεωρίας, κι δχι τών θεωριών. Γιατί ό Schrödinger — καί δέν ήταν ό μόνος8 — άνακάλυψε τό μαθηματικό σύνδεσμο πού έδειχνε δτι ο( δυό θεωρίες ήσαν ούσιαστικά Ισοδύναμες. Καί μέ τήν πιθανοκρατική έρμηνεία τοΰ Born, ό Dirac — κι άνεξάρ- τητα ό Jordan — γρήγορα βρήκαν δτι οί δυό θεωρίες ήσαν διαφορετικές μορφές μιας πιό γενικής θεωρίας. Μιας θεωρίας πού μέ τό δνο- μα κβαντομηχανική είναι ούσιαστικά ή θεωρία πού χρησιμοποιείται σήμερα.

8. Ό Eckart κατάληξε στό Ιδιο συμπέρασμα άνεξάρτητα άπό τόν Schrödinger. Ό •μαθηματικός σύνδεσμος» άνάμεσα στις δυό θεωρίες κρυβόταν στό γεγονός πώς ο( διαφορικοί τελεστές του Schrödinger καί τά μή άντιμεταθετά μητρώα τοΰ Heisenberg συνιστοϋσαν τήν Ιδια άλγεβρική δομή.

204


Κύματα πιθανότητας σέ πολυδιάστατους χώρους! Τό γινόμενο χ έπί ψ διαφορετικό άπό τό ψ έπί χ! Καί τώρα οΐ δυό θεωρίες συνδέθηκαν! Τί λογής κόσμος — 6 κβαντικός κόσμος — ήταν αύτός! Στίς ταραγμένες αύτές μέρες οί φυσικοί δέν μπορούσαν νά πάρουν άνά- σα. Τούς είχε συνεπάρει τ’ άποκορύφωμα τής έπιστημονικής έπανά- στασης πού είχε ξεσπάσει άπό τό 1900. Ά ν θέλουμε νά καταλάβουμε λίγο άπό τό πώς ένοιωθαν βομβαρδισμένοι άπό τά γεγονότα αύτά πού στοιβάζονταν πάνω τους, πρέπει νά βιαστούμε λίγο. Κι άλλες έκπλήξεις Ερχονταν. Τό 1927 ό Heisenberg, έμπνεόμενος9 άπό τόν τρόπο πού ό Einstein συνέλαβε τήν είδική θεωρία σχετικότητας, άνάγγειλε μιά άρχή μέ μεγάλες συνέπειες πού έδωσε γραφική ζωηρότητα στίς παράξενες μαθηματικές έφαρμογές τής κβαντικής μηχανικής.

Ά ς πούμε, γιά παράδειγμα, δτι γιά νά δοΰμε μιά γάτα στό σκοτάδι τής ρίχνουμε μιά δέσμη φωτός. M’ άλλα λόγια τή βομβαρδίζουμε μέ φωτεινά κβάντα. Θεωρητικά, τά φωτόνια αύτά θά τραντάξουν τή γάτα. Βέβαια, γιά τά καθημερινά άντικείμενα, δπως ή γάτα, τά τραντάγματα αύτά είναι άμελητέα. Δέν συμβαίνει δμως καθόλου έτσι στό μαγικό κόσμο τοΰ άτόμου. Ά ς πάρουμε γιά παράδειγμα ένα ήλεκτρόνιο. Βέβαια είναι τόσο μικρό πού δέν μπορεί κανείς νά τό δει. Ά λλ’ άν έστω καί φανταστικά προσπαθούσε κανείς νά τό δει φωτίζοντάς το, θά Επρεπε νά χρησιμοποιήσει φωτόνια πού θά τό χτυπούσαν σά βλήματα τραντάζοντάς το άγνωστο πώς. Ό Heisenberg λοιπόν άνάπτυξε δτι έξ αίτιας τών άγνωστων αύτών κβαντικών τρανταγμάτων κατά τήν παρατήρηση, δέν μπορούμε νά γνωρίζουμε μέ άκρίβεια πού είναι τό ήλεκτρόνιο καί συγχρόνως μέ τί ταχύτητα κινείται. Μέ δση μεγαλύτερη άκρίβεια παρατηρούμε τή θέση του, τόσο μέ λιγότερη άκρίβεια μπορούμε νά παρατηρήσουμε τήν όρμή του. καί άντίστροφα. Αύτή είναι σέ χοντρές γραμμές ή άρχή τής

9. Τό κέντρισμα που ό Heisenberg πήρε Από τήν είδική σχετικότητα είναι άσφα- λώς ή όπερασιοναλιστική μεθοδολογία πού ό Einstein Ακολούθησε γιά τόν όρι- σμό τοΰ χρόνου (μέ φωτεινά σήματα κ.λ.π.). Έτσι γράφει: «...έπειδή μιά καλή θεωρία πρέπει νά βασίζεται σέ άπ’ εύθείας μετρήσιμα μεγέθη, σκέφτηκα νά τά θεωρήσω δτι άντιπροσώπευαν τίς Ιδιες τίς τροχιές τών ήλεκτρονίων...>, (πού δέν μποροϋμε νά τίς παρατηρήσουμε). W. Heisenberg, Physics and Beyond, (Harper & Row, 1971, 63).

205


άπροσδιοριστίας10 τοΰ Heisenberg. Ισω ς νά μή φαίνεται καί τόσο ριζοσπαστική, δμως άς δούμε τίς συνέπειές της.

*Αν κάποια στιγμή δέν ξέρουμε μ’ άκρίβεια τή θέση καί τήν όρ- μή τοΰ σωμάτιου, δέν Εχουμε τ’ άπαιτούμενα γιά νά προβλέψουμε μ' άκρίβεια πού θά είναι τό σωμάτιο τήν Επόμενη στιγμή. Τό μέλλον Ετσι Εμφανίζεται άπροσδιόριστο· ή αίτιότητα Εχει καταντήσει μιά κβαντική σύμπτωση!

Κάτι τέτοιο είναι άκόμη πιό συγκλονιστικό άπό τήν άπόρριψη τού άπόλυτου ταυτόχρονου άπό τόν Einstein. Υπονομεύει τήν παραδοσιακή Επιστήμη πολύ πιό βαθειά. Πράγματι άν τό μέλλον είναι άπροσδιόριστο, πρέπει ν’ άναρωτηθοΰμε γιά τά καλά άν μπορεΐ κάν νά ύπάρξει παραδοσιακή έπιστήμη. Δέν είναι δμως δλα χαώδη. Πα: ραμένει Ενα ύπόλειμμα αιτιοκρατίας, άν καί δέν είναι αύτό πού θά μάς ξαναχάριζε τή ζεστασιά τής κατανόησης. Θά κάνουμε μιά προσπάθεια νά περιγράψουμε αύτό τό ύπόλειμμα: άνάμεσα σέ δυό παρατηρήσεις τά κύματα πιθανότητας Εξελίσσονται μ’ Εναν αίτιοκρα- τικό τρόπο. Γιά τό λόγο αύτό μπορούμε νά προβλέψουμε πιθανότητες. Καί δσο γιά τά καθημερινά άντικείμενα οί πιθανότητες αύτές καταντούν βεβαιότητες Ετσι πού γιά τίς κινήσεις πλανητών, βλημάτων κ.λ.π., ή άπροσδιοριστΐα πού λέγαμε δέν γίνεται άντιληπτή.

Οί έπιστήμονες δέχτηκαν τίς διάφορες Ιδέες αύτές μέ άπελπισία, ξαφνιασμένοι άπό τήν Επιτυχία μιας μαθηματικά όμορφης καί πολύ πετυχημένης κβαντικής μηχανικής πού Εμφάνιζε δμως αίνιγματικές φυσικές άντιφάσεις. Τί νά σκεφτοΰμε γιά δλα αύτά; Τί νόημα βγαίνει; - δν βγαίνει! Τό 1927 ό Bohr Εδωσε μιά άπάντηση πού Εγινε, μαζί μέ τίς Ιδέες τών Bohr καί Heisenberg, ή βάση *άπ’ δ,τι σήμερα όνομάζουμε Ερμηνεία τής Κοπεγχάγης. Ό Bohr Εμφάνισε μιά άρχή πού τήν όνόμασε συμπληρωματικότητα. "Ο,τι στή συνΕχεια θά ποϋ-

10. Τήν όνομάζουν έπίσης άρχή τής αβεβαιότητας, μάλλον κακώς γιατί ό δρος ·άβε|)αιότητα» ύπονοεί δτι ό πιθανοκρατικός χαρακτήρας τοΰ μικρόκοσμου όφείλεται στίς άδυναμίες τών μετρήσεών μας, δηλ. σέ έπιστημολογικά αίτια. 'Αντίθετα ό δρος άτφοσδιοριστία άναφέρεται περισσότερο στήν £μφυτη πιθανοκρατία τών κβαντικών φαινομένων, (δπως τή δίνει άργότερα ô Hoffmann, σ. 219). Ά ς σημειωθεί δτι κι 6 Ιδιος ό Heisenberg ταλαντεύτηκε άνάμεσα στίς δυό αύτές άπόψεις.

206


με δέν πρέπει νά θεωρηθεί παρά σάν Ινα χοντροκομμένο σκίτσο αύ- τής τής φευγαλέας άρχής, πού γιά τίς λεπτομέρειές της δέν φαίνεται νά ύπάρχει καί γενική συμφωνία. Σημειώνουμε πρώτα — κι έλπίζου- με πώς άπ’ δσα τώρα έχουμε πει σ’ αύτό τό βιβλίο ή άποψη αύτή μάς έχει μπολιάσει — δτι ό κβαντικός κόσμος τού άτόμου δέν είναι εύκολο νά γίνει άντιληπτός χρησιμοποιώντας τίς έμπειρίες μας άπό τόν καθημερινό μακρόκοσμο. Κι ό Bohr θαρραλέα πρότεινε δτι δέν ύπάρχει τρόπος ν’ άπεικονιστει ό μικρόκοσμος μέ εικόνες άπό τό μακρόκοσμο. Ό ταν κάνουμε κβαντικά πειράματα, άρχίζουμε ρυθμίζοντας τίς συσκευές μας γυρίζοντας κουμπιά καί παίρνοντας ένδεί- ξεις· έπίσης τελειώνουμε κάνοντας άλλες τέτοιες χειροπιαστές δουλειές. Έτσι λοιπόν άρχίζουμε καί τελειώνουμε στόν καθημερινό μή κβαντικό κόσμο. Δέν μπορούμε νά κάνουμε άλλοιώς. Ά πό τέτοια λοιπά πειράματα, διπλά προοδεμένα στήν καθημερινότητα, προσπαθούμε νά δούμε τόν παράξενο κβαντικό κόσμο τοΰ άτόμου. Σύμφωνα λοιπόν μέ τόν Bohr, αύτός ό κόσμος είναι τόσο άπόμακρος άπό τίς συνηθισμένες μας έμπειρίες, πού δν θελήσουμε νά τόν άπεικονί- σουμε δέν άρκεί μιά μόνο είκόνα άπό τό μακρόκοσμο. Είμαστε ύπο- χρεωμένοι νά χρησιμοποιήσουμε ζεύγη άπό άντιφατικές συμπληρωματικές εικόνες. Ά ς μή νοιαζόμαστε πού οί είκόνες τοΰ κύματος καί τοΰ σωμάτιου είναι άντιφατικές. Χρειαζόμαστε καί τίς δυό. Ή μιά άπλώς συμπληρώνει τήν άλλη. Όπως δέν ύπάρχει πραγματική σύγκρουση στίς άντιφατικές έμφανίσεις τοΰ ούρανοΰ τό καταμεσήμερο καί τή νύχτα, Ετσι άκριβώς δέν ύπάρχει πραγματική σύγκρουση στό δτι μερικά πειράματα έμφανίζουν τά ήλεκτρόνια σάν κύματα ένώ άλλα τά παρουσιάζουν σά σωμάτια! Ή σύγκρουση ύπάρχει μόνο στό μυαλό μας γιατί ζητάμε όπωσδήποτε μιά μόνο άπλή καθημερινή είκόνα πού δέν ύπάρχει. Χρειαζόμαστε μαζί δχι μόνο τό κύμα καί τό σωμάτιο άλλά καί κάθε άλλο ζευγάρι άπό συγ- κρουόμενες έννοιες δπως τή θέση καί τήν όρμή κατά Heisenberg. Τό ίδιο κι δταν ζητάμε τήν άκριβή είκόνα μέσα στό χωροχρόνο θά πρέπει νά έγκαταλείψουμε τό ντετερμινισμό, καί άντίστροφα. Πρέπει νά μάθουμε, είπε ό Bohr“ , νά ζήσουμε μ’ αύτή τή συμπληρωμα-

11 Ό Bohr άληθινά «ζοΰσε» τήν άρχή συμπληρωματικότητας. Στό οΙκόσημό του

207


τικότητα πού διαπερνά τά πάντα. Δέν μπορούμε νά τήν άποφύγου- με — ία άκριβώς μόνο μ’ αύτή τήν άναγνώριση ξεφεύγουμε άπό τό άδιέξοδο!

Άλλά τί Ελεγε γιά δλα αύτά ô Einstein ; Δέν τού άρεσαν. ’Ησαν άντίθετα στό κάθε έπιστημονικό του Ενστικτο. Ά πό τότε πού νέος είχε έπεκτείνει τήν πρωτοποριακή δουλειά τοΰ Planck στά 1900, είχε προσπαθήσει ένταντικά νά δώσει φυσική σημασία στό κβάντο φωτός πού ό ίδιος είχε είσαγάγει (σ. 71). Μπορούμε νά φανταστούμε στή διάρκεια τής ζωής του πόσες προσπάθειες Εκανε — κι άς ήταν νά τίς έγκαταλείψει! Τό πρόβλημα ήταν πάντα στό μυαλό του. Δέν τόν άφηνε νά ήσυχάσει! Πώς ήταν δυνατό τά φωτόνια δταν χτυπούσαν Ενα άτομο νά συμπεριφέρονται σά σωμάτια καί δμως νά ταξιδεύουν μέ κυματικές Ιδιότητες, σάν νά μποροΰσε τό φωτόνιο νά βρίσκεται σέ πολλές θέσεις συγχρόνως; Ό de Broglie είχε δυσκολέψει τό αίνιγμα κΰμα - σωμάτιο μεταφέροντάς το άπό τό φώς καί στήν ύλη, Ετσι πού πιά νά διαπεράσει δλη τή φυσική. Τό τελευταίο άρεσε στόν Einstein. Ή καθολικότητα αύτή τοΰ αίνίγματος ήταν μιά μορφή ένότητας. Ό Bohr είχε προτείνει δτι πρέπει νά είμαστε εύχα- ριστημένοι μέ τό κΰμα καί τό σωμάτιο σά συμπληρωματικές εικόνες. ’Εδώ άκριβώς τό Ενστικτο τοΰ Einstein έπαναστατοΰσε. Στίς 12 Δεκέμβρη 1951, πρός τό τέλος τής ζωής του, Εγραψε αύτές τίς λέξεις στόν παλιό του φίλο Michele Besso, πού μαζί του τίς μακρινές έκεΐνες μέρες στό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών, συζητοΰσε τίς νεογέννητες Ιδέες του: «Όλ’ αύτά τά πενήντα χρόνια, πού τό κβάντο γυροφέρνει στό μυαλό μου, δέν μ’ Εφεραν πιό κοντά στήν άπάντηση τοΰ Ερωτήματος «Τί είναι τά φωτεινά κβάντα;». Σήμερα ό καθένας νομίζει πώς τό ξέρει, άλλά γελιέται».

Ό Einstein ήταν στή μέση της κονίστρας γιά τήν έρμηνεία τής νέας κβαντομηχανικής. Είχε άμέσως διαφωνήσει μέ τόν Born γιά

είχε σχεδιάσει τό γνωστό σύμβολο συμπληρωματικότητας τής Ταοϊκής φιλοσοφίας καί σέ λατινικά τά λόγια «Τά Άντίθετα είναι Συμπληρωματικά». (Καθόλου λοιπόν περίεργο πού ό Einstein τόν χαρακτήριζε, μέ άγάπη, σά μυστικι- στή.)

208


τήν πιθανοκρατική έρμηνεία τής θεωρίας Schrödinger. Ό κύριος όμως άνταγωνιστής του ήταν ό Bohr.

Στά τέλη τοΰ 1927, στό πέμπτο συνέδριο Solvay, ή μάχη ξέσπασε άνοιχτά. Ό Born κι ό Heisenberg ύποστήριζαν δτι ή άπροσδιορι- στία ήταν άναπόφευκτη: δτι άπό τήν Ελλειψη αίτιοκρατίας, οί πιθανότητες μάς λένει δ,τι μπορεΐ νά ειπωθεί. Ό Bohr συμφωνούσε, δχι δμως κι ό Einstein. Δέν ήταν πρόθυμος νά δεχτεί αύτό πού τό ένστικτό του άπόρριπτε. Ένοιωθε πώς ή θεωρία δέν ήταν πλήρης, καί παρουσίασε μιά σειρά άπό ίδιοφυή Επιχειρήματα γιά νά τό ύποστη- ρίξει. Ποτέ πρίν ή νέα κβαντομηχανική δέν είχε δεχτεί μιά τόσο σοβαρή καί διεισδυτική Επίθεση. Ό Bohr δμως κι οΐ σύμμαχοί του, δεινά πιεζόμενοι, κράτησαν τό Εδαφός τους. Βελτιώνοντας τίς άπό- ψεις τους μέσα στή θέρμη τής μάχης, κατανίκησαν μιά - μιά τίς άν- τιρρήσεις τοΰ Einstein, κι ό Einstein άναγκάστηκε νά ύποχωρήσει. Ή άγνωστη διαταραχή πού παθαίνει ή κάθε παρατήρηση (σ. 205) δέν μπορούσε ν’ άποφευχτεΐ. Ή κάθε μέθοδος πού ό Einstein πρό-

Ό Bohr κι ό Einstein βυθισμένοι σέ σκέψεις πάνω στίς άντιθέσεις τους. Ή φωτογραφία Εχει τραβηχτεί άπό τόν Ehrenrest

14 209


τείνε γιά τόν προσδιορισμό μιας διαταραχής περιείχε στά κρυφά κά- ποια νέα παρατήρηση κι έπομένως μιά νέα διαταραχή. Γιά νά μετρηθεί ή νέα αύτή διαταραχή χρειαζόταν μιά άλλη παρατήρηση πάλι μέ διαταραχή κ.ο.κ. χωρίς έλπίδα γιά κάποιο τέρμα. Ή άπροσδιο- ριστία έπέζησε άπό τήν έπίθεση τού Einstein. Άμέσως μετά τό συνέδριο ό Einstein κι ό Bohr συνέχισαν τή μάχη στό σπίτι τοΰ Ehrenfest, πού λάτρευε κυριολεκτικά καί τούς δυό, άλλά πού τώρα σαστισμένος Εβλεπε τό Ενα άπό τά Ινδάλματά του νά μή θέλει νά δεχτεί τήν έρμηνεία τής Κοπεγχάγης. Λίγους μήνες άργότερα ό Einstein έγραψε στόν Schrödinger, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Ή καθησυχα- στική φιλοσοφία τών Heisenberg - Bohr - ή μήπως θρησκεία; - είναι σχεδιασμένη τόσο λεπτά, πού πρός τό παρόν παρέχει Ενα μαλακό μαξιλάρι γιά τόν άληθινό πιστό άπ’ δπου δέν μπορεΐ πολύ εύκολα νά σηκωθεί».

Τό 1930, στό Εκτο συνέδριο Solvay — τό τελευταίο πού ό Einstein θά λάβαινε μέρος — παρουσίασε Ενα καινούργιο σχήμα του γιά νά παρακαμφθεϊ ή άρχή άπροσδιοριστίας τοΰ Hesisenberg. Αύτή τή φορά ό Bohr κλονίστηκε. Τό έπιχείρημα τοΰ Einstein φαινόταν άκατανίκητο. Τό γοργό μυαλό τού Bohr δέν Εβλεπε κάποιο άδύνατο σημείο. Ά λλ’ άν δέν ύπήρχε κάτι τέτοιο, δλη ή κβαντική θεωρία, πού τώρα φαινόταν πιό Επιτυχημένη άπό ποτέ, θά Επρεπε νά ήταν θεμελιακά Ελαττωματική. Αύτό δέν μπορούσε ό Bohr νά τό δεχτεί. Τό έπιχείρημα τού Einstein στεκόταν μπρός του άκλόνητο ζητώντας ύποταγή! Ό Bohr προσπάθησε μέ διάφορους τρόπους νά τό άνα- τρέψει. δμως μάταια. Τή νύχτα τοΰ συνέδριου δέν μποροΰσε νά κοιμηθεί, γιατί έκεϊ παίζονταν πιά δλα! Άγρυπνος μέσα στή νύχτα πάσκιζε μέ τό πρόβλημα καί τά ξημερώματα Εφτασε στή λύση: τό έπιχείρημα τοΰ Einstein έπεφτε Εξ αίτιας τής άρχής τής Ισοδυναμίας τοΰ Einstein, καί συνεπώς έξ αιτίας τής γενικής θεωρίας σχετικότητας τού Einstein! Ή άνακάλυψή του αύτή ήταν Ενα μεγάλο κατόρθωμα. '0 Einstein άναγκάστηκε νά παραδεχτεί τήν ήττα του κι Ετσι νά δεχτεί τήν άρχή άπροσδιοριστίας τοΰ Heisenberg. Ά λλ’ δμως ούτε αύτή τή φορά έγκατάλειψε τόν άγώνα!

Τό 1933 στό Βέλγιο, άκριβώς πρίν Εγκαταλείψει τήν Εύρώπη

210


γιά πάντα, έπιασε μιά καινούργια ίδέα. Δυό χρόνια άργότερα τή δημοσίευσε σέ συνεργασία μέ τούς Β. Podolsky καί Ν. Rosen στό Ίν- στούτο Προχωρημένων Σπουδών τού Princeton. ’Εδώ είναι ή ούσία τοΰ έπιχειρήματος, άπαλλαγμένη άπό μαθηματικά, πού φαίνεται ξε- γελαστικά άπλή. Ά ς φανταστούμε δυό ήλεκτρόνια Α καί Β πού συγκρούονται κι άς περιμένουμε ν’ άπομακρυνθοΰν άπό τή σύγκρουση τόσο πού νά μήν έπηρεάζει πιά τό ένα τό άλλο. 'Υπάρχει πολλή πανουργία σ’ αύτό! Γιατί κάνοντας μετρήσεις στό Α, μπορούμε νά βγάλουμε συμπεράσματα γιά τό Β, καί βέβαια κανείς δέν μπορεί πιά νά μάς πει δτι ή παρατήρησή μας στό Α τράνταξε τό Β ή γενικά τό έπηρέασε μέ όποιονδήποτε τρόπο. Σύμφωνα μέ τήν Γδια τήν κβαντική θεωρία, άν παρατηρήσουμε τήν άκριβή θέση τοΰ Α

μπορούμε άμέσως νά προσδιορίσουμε τήν άκριβή θέση τού Β· κι άν άντί γι’ αύτό μετρήσουμε τήν άκριβή όρμή τοΰ Α μπορούμε άμέσως νά βρούμε τήν άκριβή όρμή τοΰ Β. ’Ελπίζουμε νά φάνηκε τό στρατήγημα!: παρατηρούμε τό Α άλλά μιλάμε γιά τό Β, πού δέν έπηρεά- ζεται άπό τίς παρατηρήσεις μας στό Α.

Γ ιά νά γίνει τό πράγμα πιό παραστατικό, άς ύποθέσουμε δτι ή σύγκρουση γίνεται τήν Κυριακή κι δτι οί άποστάσεις είναι τέτοιες πού πρέπει νά περιμένουμε μιά βδομάδα μετά γιά νά κάνουμε τίς παρατηρήσεις μας στό Α. Σύμφωνα μέ τόν Heisenberg, δέν μπορούμε νά προσδιορίσουμε συγχρόνως μέ άκρίβεια τή θέση καί τήν όρμή ένός ήλεκτρονίου. Όμως έχουμε τήν εύχέρεια νά διαλέξουμε ποιό

211


μέγεθος άπό τά δυό θά μετρήσουμε άκριβώς. Έτσι λοιπόν τή Δευτέρα Αποφασίζουμε νά μετρήσουμε τήν άκριβή θέση τοΰ Α. Τήν έπό- μενη μέρα, Τρίτη, άποφασίζουμε νά μετρήσουμε τήν άκριβή όρμή τοΰ Α. Τήν Τετάρτη διαλέγουμε νά μετρήσουμε πάλι τή θέση τού Α. Τήν Πέμπτη άποφασίζουμε καί μετράμε τήν όρμή. Τήν Παρασκευή θυμόμαστε πάλι τή θέση τοΰ Α. Τό Σάββατο άποφασίζουμε νά μετρήσουμε τήν όρμή τοΰ Α. Καί τήν Κυριακή, δντας άναπο- φάσιστοι, στρίβουμε Ενα νόμισμα καί κάνουμε τή μέτρηση πού δείχνει!

’Ας ύποθέσουμε δτι τό νόμισμα μάς δείχνει νά μετρήσουμε τή θέση τού ήλεκτρόνιου Α. Βρίσκοντάς την, μπορούμε νά ύπολογί- σουμε άκριβώς τή θέση τοΰ άλλου ήλεκτρόνιου Β, χωρίς νά Εχουμε έπηρεάσει καθόλου τό Β. Τή δυνατότητα αύτοΰ τοΰ ύπολογισμοΰ μάς τήν έγγυάται ή Γδια ή κβαντική θεωρία. ’Ας ύποθέσουμε δτι τό νόμισμα άποφάσισε άντίθετα νά μετρήσουμε τήν όρμή τού Α. Μέ τήν παρατήρηση αύτή θά μπορέσουμε νά μάθουμε καί τήν άκριβή όρμή τοΰ Β, χωρίς καθόλου νά έπηρεάσουμε τό Β.

Σίγουρα δέν μπορούμε νά πούμε στά σοβαρά δτι τό ήλεκτρόνιο Β άλλάζει σά χαμαιλέοντας σύμφωνα μέ τίς άλλαγές στό μυαλό μας, έχοντας άκριβή θέση άλλ’ δχι καί όρμή τή Δευτέρα, άκριβή όρμή άλλ’ δχι καί θέση τήν Τρίτη, άκριβή θέση άλλ’ δχι καί όρμή τήν Τετάρτη, τήν Πέμπτη άκριβή όρμή άλλ’ δχι καί θέση. κ.ο.κ. μέχρι πού στό τέλος συμμορφώνεται καί μέ τήν έκλογή πού κάνει τό νόμισμα— κι δλα αύτά ένώ τό Β είναι άπομονωμένο άπό τό άλλο ήλεκτρόνιο καί άπό μάς καί άπό τό νόμισμα. ’Ασφαλώς, συμπέρανε ό Einstein κι οί συνεργάτες του, ή άκριβής θέση καί ή άκριβής όρμή τού Β πρέπει κι οΐ δυό συγχρόνως ν’ άντιστοιχούν σέ κάποια φυσική πραγματικότητα. '0 Heisenberg δμως είχε άποδείξει δτι ή κβαντική θεωρία άποκλείει τή σύγχρονη γνώση καί τών δυό. Συνεπώς ή κβαντική θεωρία δέν δίνη μιά πλήρη περιγραφή τής φυσικής πραγματικότητας. Είναι μιά «μή πλήρης» θεωρία.

Τί θ’ άπαντούσατε σ’ αύτό τό έπιχείρημα έσεΐς;! Θά παραδιδό- σαστε; Ό Bohr πάντως δχι! Σέ λίγο θά σάς πούμε πώς τό άντιμετώ- πισε. Άλλά στό μεταξύ καλά είναι νά πάρουμε μιά άνάσα καί νά βρούμε τήν εύκαιρία ν’ άναφέρουμε μερικά άλλα ζητήματα.

212


Ίσως μερικές άπό τίς παρατηρήσεις μας γιά τή θεωρία Maxwell νά δημιούργησαν τήν έντύπωση δτι πρόκειται γι’ άπολίθωμα ξεχασμένης έποχής. Νά δμως πού στά 1927 ό Dirac τή ξανάνιωσε δί- νοντάς της κβαντικό αίμα! Στή συνέχεια, χρησιμοποιώντας τή στατιστική μέθοδο τών Bose - Einstein, έβγαλε άπ’ αύτή τήν άνανεωμέ- νη θεωρία Maxwell δχι μόνον τόν τύπο τοΰ Planck γιά τήν άκτινο- βολία τοΰ μαύρου σώματος, άλλ’ έπίσης κι δλα τ’ άποτελέσματα πού είχε βγάλει ό Einstein μέ τελείως διαφορετικό τρόπο, στήν έρ- γασία πού προανάγγειλε τίς λέιζερ τό 1916. Καί, παρ’ δλα τά ένυπάρ- χοντα προβλήματα, ή άνανεωμένη θεωρία Maxwell κατάληξε νά γίνει ή πιό άκριβώς έπαληθευμένη φυσική θεωρία πού διαθέτουμε σήμερα.

Άφοΰ κάναμε τό χρέος μας στόν Maxwell, άς μή ξεχάσουμε τόν Νεύτωνα! Οί Bohr, Heisenberg καί Schrödinger είχαν χτίσει δλοι τους πάνω σέ νευτώνεια θεμέλια- κι δ Dirac, μ’ ένα πολύ πετυχημένο τρόπο, είχε δείξει δτι ή νέα κβαντική μηχανική ήταν ούσιαστικά μιά νευτώνεια μηχανική προικισμένη κβαντικά.

Άφοΰ θυμηθήκαμε τόν Νεύτωνα, άς μή ξεχάσουμε τόν Einstein !Τό 1928 ό Dirac έφάρμοσε έξοχα τήν είδική θεωρία σχετικότητας στήν κβαντική θεωρία τοΰ ήλεκτρόνιου, ένα έπίτευγμα άξιο- σημείωτο τόσο γιά τή μαθηματική του όμορφιά άλλά καί γιά τή θεαματική του έπιτυχία. Μ’ αύτά κι άλλα του έπιτεύγματα δέν είναι καθόλου περίεργο πώς πολύ σύντομα πήρε τό Nobel.

Στή μεγάλη μάχη τοΰ Einstein γιά τήν έρμηνεία τής κβαντικής μηχανικής ένα θέμα γύριζε ξανά καί ξανά: ή ένστικτώδης του άπέ- χθεια γιά τήν ίδέα ένός πιθανοκρατικοΰ σύμπαντος δπου ή συμπεριφορά τών μεμονωμένων άτόμων έξαρτάται άπό τήν τύχη. Όπως συνήθιζε δταν άντιμετώπιζε βαθειά προβλήματα τής έπιστήμης, προσπάθησε νά δεϊ τά πράγματα άπό τή σκοπιά τοΰ Θεοΰ. ΤΗταν πιθανό ό Θεός νά είχε δημιουργήσει ένα πιθανοκρατικό σύμπαν; Ό Einstein ένοιωθε πώς δχι! Ά ν ό Θεός ήταν ίκανός νά δημιουργήσει ένα σύμπαν δπου οί έπιστήμονες μπορούσαν νά ξεχωρίσουν έπι- στημονικούς νόμους, τότε ό Θεός θά ήταν καί Ικανός νά δημιουργήσει ένα σύμπαν πλήρως κυβερνημένου άπό τέτοιους νόμους. Δέν

213


Οά δημιουργούσε ένα σύμπαν δπου κάθε στιγμή θά έπρεπε νά πάρει άποφάσεις στήν τύχη σχετικά μέ τή συμπεριφορά κάθε μεμονωμένου σωμάτιου. Αύτό δέν ήταν κάτι πού ό Einstein μπορούσε ν’ άπο- δείξει. ΤΗταν ένα ζήτημα πίστης, συναισθήματος καί διαίσθησης. Ί σως νά φαινόταν πρωτόγονο, ήταν δμως βαθειά ριζωμένο μέσα του, κι ή φύσική διαίσθηση τού Einstein, δν κι δχι άλάνθαστη, σπάνια τόν είχε προδώσει. Ό λη ή έπιστήμη βασίζεται σέ πίστη. Ό λες οί παράξενες έξελίξεις πού είδαμε μέχρι τώρα — κι άνάμεσά τους ή άρ- χική θεωρία τού Bohr — θά πρέπει μέχρις έδώ νά μάς έχουν πείσει δτι ή αληθινά μεγάλη έπιστήμη δέν χτίζεται πάνω στή ψυχρή λογική μόνο.

Ό Einstein συνόψισε τό ένστικτώδες αΓσθημά του γιά τήν κβαντική θεωρία στή γραφική φράση «Gott würfelt nicht», πού χρησιμοποίησε μέ διάφορες μορφές σέ πολλές περιπτώσεις. Κατά λέξη θά μποροΰσε ν’ άποδοθεϊ σάν «Ό Θεός δέν παίζει ζάρια». Νά δμως καί μιά δλλη μετάφραση τοΰ ποιητή J. Untermeyer πού Εχει κάτι άπό τή μαγεία καί μεγαλωσύνη τής άληθινής τέχνης καί τής άληθινής έπι- στήμης:

«Ό Θεός ρίχνει τόν κύβο, δχι τά ζάρια».12Ό Bohr έδωσε κι αύτός μιά μετάφραση τής φράσης τού Ein

stein. Δύσπιστος στά έπιχειρήματα πού στήν καθημερινή γλώσσα άποδίδουν ιδιότητες στό Θεό, ό Bohr μετάφρασε τή λέξη «Gott» δχι σάν «Θεός» άλλά σάν «προνοητική έξουσία». Ίσως σ’ αύτό δοΰμε κάτι άπό τή διαφορά άνάμεσα στή θεώρηση τοΰ Bohr άπό τή θεώρηση τού Einstein σέ ζητήματα έπιστήμης. Πάντως σ’ ένα γράμμα τού 1945 σέ κάποιον πού τόν ρωτοΰσε γιά τίς θρησκευτικές του πεποιθήσεις ό Einstein άπάντησε: «ΕΪναι πάντοτε παραπλανητικό νά χρησιμοποιούμε άνθρωπομορφικές άντιλήψεις γιά πράγματα έξω άπό τήν άνθρώπινη σφαίρα - σφαλερές παιδικές άναλογίες». Αύτό μοιάζει νά συμφωνεί μέ τή δυσπιστία τοΰ Bohr γιά έπιχειρήματα σχετικά μ’ ένα Θεό πού δέν παίζει ζάρια. Σ’ ένα άλλο του γράμμα πρός Εναν ίθεο διανοούμενο τό 1953 ό Einstein έξήγησε δτι μ’ αύτόν τόν Θεό

12. Απόδωσα ϊτσι τό στίχο του Untermeyer «God casts the die, not the dice», ύπο-θέτοντας πώς ό ποιητής θά είχε στό νοϋ του τόν κύβο του άποφααιστικοΰ Καί-σαρα μπρος στό Ρουβίκωνα.

214

Ά γαλμα τού Einstein πού στήθηκε στό Μοντεβίδεο τής Ούραγοοάης τό 1930. Ό lünslein άντικρύζει Ενα καζίνο, δπου σίγουρα οί Ανθρωποι τουλάχιστον «παίζουν ζόρια»!

πού δέν παίζει ζάρια έννοούσε «δχι τόν 'Ιεχωβά ή τόν Δία άλλά τόν ένυπάρχοντα Θεό τοΰ Σπινόζα». Καί στό γράμμα τοΰ 1945 πού άναφέραμε πρίν συνέχισε μ’ αύτό πού συχνά έπαναλάμβανε: «Πρέπει νά θαυμάζουμε μέ ταπεινοφροσύνη τήν δμορφη άρμονία τής δομής αύτού τού κόσμου, δσο τουλάχιστο μπορούμε νά συλλάβουμε. Αύτό είναι δλο». Έτσι Γσως φαίνεται δτι γιά τόν Einstein ή άρμονία

215


τοΰ σύμπαντος θ’ Αμαυρωνόταν άν — χρησιμοποιώντας τή μεταφορά του — ό Θεός έπαιζε ζάρια. Ένα έπιχείρημα στή φυσική είπωμέ- νο άπό Εναν Einstein, Εστω καί σέ στΰλ μεταφοράς, Εχει τεράστιο βάρος. Παρά τίς πολλές άναφορές του, δέν ξέρουμε τί έννοοΰσε πλήρως ό Einstein μέ τή λέξη Θεό. Στό έπιστημονικό έργο τοΰ Einstein «Θεός» ήταν ή καθοριστική άντίληψη — μιά έλλειπώς όριζόμε- νη άντίληψη, γιατί ποιός μπορεΐ νά όρίσα τόν Θεό; — τίποτ’ άλλο περισσότερο άπό ένα σύμβολο δχι μόνο τοΰ πάθους τοΰ Einstein γιά θαυμασμό καί όμορφιά άλλά καί κείνης τής διαίσθησης έπικοι- νωνίας μέ τό σύμπαν πού ήταν τό σημάδι τής μεγαλοφυΐας του — μιας άκόμη λέξης πού ξεφεύγει άπό κάθε όρισμό.

Ά ς δούμε τώρα τήν άπάντηση τού Bohr στό έπιχείρημα τών Einstein, Podolsky καί Rosen13, δπου παρατηρώντας κανείς τό ήλεκτρόνιο Α μπορούσε θεωρητικά νά άντλήσει πληροφορίες γιά τό ήλεκτρόνιο Β χωρίς νά έπηρεάσει τό Β. ’Αναφέραμε τίς καθημερινές άλλαγές στήν άπόφασή μας στό νά μετρήσουμε τήν άκριβή όρμή ή τήν άκριβή θέση τοΰ ήλεκτρόνιου Α, καί τό συμπέρασμα δτι ή άκρι- βής θέση καί ή άκριβής όρμή τοΰ ήλεκτρόνιου Β πρέπει νά έχουν φυσικό άντίκρυσμα γιά τήν Ιδια στιγμή, άπ’ δπου άκολουθοΰσε δτι ή κβαντική θεωρία δέν ήταν πλήρης. Τό έπιχείρημα αύτό ταλαιπώρησε τόν Bohr. Άποδείχτηκε πολύ πιό λεπτεπίλεπτο άπ’ δ,τι στήν άρχή νόμισε, καί μόνο μετ’ άπό βασανιστική άνάλυση βρήκε μιά άπάντηση. ’Αναγκάστηκε νά ύποχωρήσει λίγο μή έπικαλούμενος πιά τό τράνταγμα πού φέρνει ή παρατήρηση. "Οπως θ’ άναπτύξουμε άργότερα, θεώρησε δτι κάθε πείραμα είναι μιά μοναδική ένότητα — ένα «μοναδικό φαινόμενο» δπως τ’ όνόμασε άργότερα — πού άναγ- καστικά άρχίζει καί τελειώνει στόν καθημερινό μακρόκοσμο. Καί νά ή άποψή του. Υποθέστε δτι ύπογράφουμε ένα συμβόλαιο πού μάς δεσμεύει προκαταβολικά νά μετρήσουμε π.χ. τή θέση. Τότε δέν ύπάρχει πρόβλημα άφοΰ δέν μπορούμε ν’ άλλάξουμε γνώμη. Τό πείραμα είναι άπό τήν άρχή σχεδιασμένο νά μετρήσει θέση καί δχι

13. Γνωστό στήν Ιστορία τής φυσικής σάν «παράδοξο EPR», άπό τά άρχικά τών τριών όνομάτων.

216


όρμή. Ά ν άντίθετα ύπογράφαμε άπό πρίν Ενα συμβόλαιο πού μάς δεσμεύει νά μετρήσουμε όρμή, τότε θά κάναμε Ενα τελείως διαφορετικό πείραμα δπου τό πρόβλημα τής θέσης δέν θά άναμιγνυόταν. Έτσι δυό διαφορετικά «φυσικά φαινόμενα», μέ τήν παραπάνω έννοια τοΰ Bohr, κι δχι ëva, άναφέρονται στό έπιχείρημα τοΰ Einstein. Έτσι λοιπόν, μάς λέει ό Bohr, δσο άναφερόμαστε στό πραγματικό φυσικό φαινόμενο, στό πλήρες πείραμα, δέν Εχει καμιά σημασία είτε ύπο- γράφουμε άπό πρίν Ενα συμβόλαιο εΓτε άλλάζουμε γνώμη άπό μέρα σέ μέρα εΓτε στρίβουμε κορώνα - γράμματα. Αύτό πού Εχει σημασία είναι πιό πραγματικά πείραμα κάναμε, δχι τό άλλο πού δέν κάναμε, ούτε οί λεπτομέρειες γιά τό πότε καί πώς άποφασίσαμε ποιό πείραμα θά κάνουμε. Τά δυό πειράματα είναι φυσικά φαινόμενα πού άπο- κλείουν άμοιβαΐα τό Ενα τό άλλο. Ά ν κάνουμε τό Ενα δέν μπορούμε νά κάνουμε συγχρόνως καί τό άλλο. Γι’ αύτό, είπε ό Bohr, δέν μπορούμε νά σχετίσουμε τό πείραμα πού πράγματι κάναμε — δποιο ήταν αύτό — μ’ αύτό πού δέν κάναμε. Έ τσι δέν ύπάρχει στήν πραγματικότητα άντίφαση κι ούτε βγαίνει τό συμπέρασμα πώς ή κβαντική μηχανική δέν είναι πλήρης.

Έτσι διατυπωμένη ή θέση τού Bohr ήταν λογικά άπρόσβλητη, κι αύτό γιατί ό Bohr είχε ούσιαστικά ύποχωρήσει σέ μιά θέση πού άπόκλειε κάθε συζήτηση.

Άρνιόταν έκ τών προτέρων στόν Einstein τό δικαίωμα νά κάνει τόν προβληματισμό του, κι ό Einstein χαρακτήρισε τήν δλη στάση τοΰ Bohr σά σολιψισμό14. Ό σοι άπορρίπτουν τόν σολιψισμό δέν μποροΰν νά τό κάνουν σέ λογική βάση. Απλώς τόν άπορρίπτουν. Μέ τόν Ιδιο κάπως τρόπο δμως άπόρριψε κι ό Einstein τήν Ερμηνεία τής Κοπεγχάγης γιά τήν κβαντική μηχανική — δχι λογικά, άλλ’ άπό Ενστικτο καί πίστη.

Άλλά δέν τήν άπόρριψαν κι οί άλλοι Επιστήμονες, παρά μέ λί

·Ι4.Ιολιψιστής είναι αύτός πού πιστεύει δτι αύτό πού πράγματι ύπάρχει είναι μόνον ó έαυτός του, δτι τό καθετί δέν είναι τίποτα περισσότερο άπό τήν προσωπική του ιδέα κι αίσθηση γΓ αύτό. Είναι μάταιο νά προσπαθήσουμε νά τόν πεί- σουμε πώς ύπάρχουμε καί μεις δίνοντάς του iva χαστούκι! '0 φίλος μας λέει πώς κι έμάς καί τό χαστούκι μας είναι δημιουργήματα τής φαντασίας του. Δέν ύπάρχει λογικός τρόπος ν’ Αποδειχτεί τό λάθος του.

217


γες Εξαιρέσεις. Ό ταν είδαν πώς ή έρμηνεία αύτή Εστεκε κι άντεΐχε στίς έπίμονες κριτικές, γίναν δλοι τους σχεδόν πρόθυμοι νά τή δεχτούν. Άπορροφημένοι στήν άμεση άπόλαυση τής άνακάλυψης συναρπαστικών έφαρμογών τής νέας θεωρίας, δέν είχαν πιά κέφι νά ένοχληθούν μ’ άμφιβολίες γιά τά θεμέλιά της. Τό δρθρο τών Einstein - Podolsky - Rosen προκάλεσε πρόσκαιρη ταραχή · στεναγμός άνακούφισης άκολούθησε δταν ό Bohr άπάντησε. Δέν ήταν ό μόνος πού άπάντησε. Κι δλλοι έπιστήμονες λιγότερο γνωστοί δημοσίευσαν άντικρούσεις, άλλ’ δπως ό Einstein παρατήρησε θυμόσοφα, ήσαν δλες διαφορετικές μεταξύ τους.

Πιό πρίν άκόμα ή έρμηνεία Κοπεγχάγης είχε άποκτήσει σχεδόν τή δύναμη ένός δόγματος. Όποιος τολμούσε νά τήν άμφισβητήσει κινδύνευε νά γελοιοποιηθεί ή τουλάχιστο νά μειωθεί. Λίγοι μπόρεσαν ν’ άντισταθούν στήν πίεση νά συμμορφωθούν. Ό Planck δέν συμπαθούσε τή θέση τής Κοπεγχάγης. Ό de Broglie άναγκάστηκε σύντομα νά παραδοθεΐ, άργότερα δμως ξεσηκώθηκε καί πάλι έναντίον της. Ό Schrödinger, μετ’ άπό σύντομη δοκιμασία, τήν άντί- κρουσε μέ πείσμα. Κι ό Einstein, δπως εΓπαμε, τήν άρνιόταν. Όμως οΐ άντιρρησίες ήσαν λίγοι. Ή μεγάλη πλειοψηφία τών φυσικών συνταγμένη μέ τήν έρμηνεία τής Κοπεγχάγης άπόβαλε βίαια κάθε άντιρρησία σάν αίρετικό. Ή φάση αύτή βάσταξε κάπου εΓκοσι χρόνια, όπότε άρχισαν πάλι ν’ άκούγονται φωνές άμφιβολίας, καί παρόλο πού καί σήμερα οί περισσότεροι φυσικοί άκόμη δέχονται τήν έρμηνεία τής Κοπεγχάγης μέ τή μιά ή τήν άλλη μορφή της, δέν Εξουσιάζει τελείως τή νομιμοφροσύνη τών φυσικών δπώς γινόταν στό μεσουράνημά της. Ό χ ι πάντως πώς ύπάρχει κάποια άποδοχή μιας δλλης Ερμηνείας. Ό μως σημαντικές άποκλίσεις άπό τήν αύστηρή όρθοδοξία προδίνουν μιά κάτι περισσότερο άπό περαστική κρίση.

Τό δτι ή κατάσταση παρουσιάζει προβλήματα τό άρνούνται συχνά. Όμως π.χ. ό Dirac, γράφοντας τό 1963*5, ήταν πεισμένος δτι ύπάρχουν. Δέν πρότεινε μιά Επιστροφή στήν κλασσική αίτιοκρατία,

15. Κι άκόμα πιό πρόσφατα σέ 5 διαλέξεις του στήν Αύστραλία τό 1976, μοναδικές σέ άπλότητα καί βάθος (J. Wiley, 1978).

218


άλλά, προβλέποντας έξελίξεις δγνωστες άκόμη, είπε: «Ίσως είναι άδύνατο νά Εχει κανείς μιά Ικανοποιητική είκόνα άπό τήν παρούσα μεταβατική κατάσταση». Ή σημερινή κβαντική μηχανική, στήν Ερμηνεία της άπό τήν Κοπεγχάγη, παρουσιάζει συνέπειες πού, δπως καί στή σχετικότητα, ύπερβαίνουν τήν κοινή λογική. Πιό κάτω θά δώσουμε Ενα διάσημο ζωντανό παράδειγμα πού παρουσίασε ό Schrödinger τό 1935. Θά μάς βοηθήσει καί ν’ άνακεφαλαιώσουμε δ- σα είπαμε. Ά ς παρατηρήσουμε λοιπόν πώς σύμφωνα μέ τήν έρμη- νεία τής Κοπεγχάγης είναι άδύνατο νά προβλεφτεΐ ή στιγμή τής ραδιενεργούς άκτινοβολίας ένός άτομικοϋ πυρήνα. Αύτό άκούγεται σά γνωστό! Δέν χρησιμοποίησε αύτοΰ τοΰ είδους τήν ίδέα κι ό Einstein τό 1916 στήν «Εκπληκτικά άπλή» του(σ. 195)Εξαγωγή τοΰ τύπου Planck; Δέν έλεγε κι ό Einstein γιά άτομα πού Εκπέμπουν φωτόνια τυχαία καί σ’ άπρόβλεπτους χρόνους; Καί πράγματι δ Bohr είχε πολύ Επηρεαστεί άπό τήν Εργασία αύτή τοΰ Einstein κι είχε δεΐ σ’ αύτή μιά Επιβεβαίωση τής Ιδέας δτι οί κβαντικές διαδικασίες είναι αύθόρμητες, μή αίτιοκρατημένες κι άπρόβλεπτες. Είναι λοιπόν ή ραδιενεργός άποσύνθεση καί οί άλλες αύθόρμητες Εκπομπές Εκδηλώσεις, γιά νά χρησιμοποιήσουμε τή ζωντανή φράση τοΰ Einstein, Ενός Θεού πού παίζει ζάρια; Ναί, σύμφωνα μέ τήν Κοπεγχάγη. Ό χι. σύμφωνα μέ τόν Einstein. Γιατί ό Einstein είχε θεωρήσει τή θεωρητική μή προβλεψιμότητα σάν δφειλόμενη στή μή πληρότητα τής θεωρίας, πού καί τή θεωροΰσε σάν περαστική: τό λάθος ήταν σέ μάς, δχι στά άτομα. ΟΙ όπαδοί δμως τής Κοπεγχάγης Επέμεναν δτι οί κβαντικές Εξισώσεις περικλείουν δλη τήν (στορία, θεμελιακά άπο- κλείοντας τήν πρόβλεψη τών άκριβών στιγμών πού τέτοιες αύθόρμητες διαδικασίες θά συνέβαιναν: μόνον οί πιθανότητες μπορούσαν νά γίνουν γνωστές άπό πρίν.

Έχοντας αύτά ύπ’ δψη, δς δούμε τό παράδειγμα τοΰ Schrödinger. Κλείστε Ενα γάτο σ’ Ενα κλειστό δωμάτιο μαζί καί μιά γυάλινη κάψουλα μέ ύδροκυάνιο. Βάλτε έπίσης Ενα ραδιενεργό άτομο καί Εναν άνιχνευτή Ετσι πού δν τό δτομο ύποστεΐ ραδιενεργό άποσύνθεση ό άνιχνευτής Ενεργοποιεί Ενα μηχανισμό πού σπάει τήν κάψουλα δολοφονώντας τό γάτο. 'Υποθέστε άκόμα δτι τό δτομο είναι τέ

219


τοιο πού έχει πιθανότητα 50% γιά ν’ άποσυντεθεΐ μέσα σέ μιά ώρα. Στό τέλος τής ώρας ό γάτος θά είναι ζωντανός ή νεκρός;

Θά πρέπει βέβαια νά είναι τό δνα ή τό άλλο — £τσι τουλάχιστο μάς φαίνεται άπόλυτα λογικό. "Ομως σύμφωνα μέ τήν όρθόδοξη έρ- μηνεία τής Κοπεγχάγης τών μαθηματικών τής κβαντικής μηχανικής, ό γάτος στό τέλος τής μιας ώρας είναι σέ μιά κατάσταση λίμπο- μεταξύ φθοράς καί άφθαρσίας — μέ 50% πιθανότητα νά είναι ζωντανός καί 50% νά είναι νεκρός! Φυσικά θά μπορούσαμε νά κοιτάξουμε στό δωμάτιο καί νά διαπιστώσουμε δν ό γάτος είναι νεκρός ή ζωντανός στό τέλος τής μιας ώρας. Ή ματιά πού θά ρίχναμε δέν θά μπορούσε βέβαια νά σκοτώσει τό γάτο, ή δν ήταν νεκρός νά τάν ξα- ναφέρει στή ζωή! Ή κοινή λογική λέει πώς έδώ τουλάχιστο ή παρατήρηση πρέπει νά είναι χωρίς συνέπειες! Ό γάτος είναι ή γιά τά καλά ψόφιος ή σίγουρα ζωντανός, εΓτε κοιτάξουμε εΓτε δχι. Σύμφωνα δμως μέ τήν έρμηνεία Κοπεγχάγης, ή ματιά μας προκαλεΐ μιά δραστική άλλαγή στή μαθηματική περιγραφή τής κατάστασης τοΰ γάτου, άλλάζοντάς την άπό τό παράδοξο λίμπο σέ γάτο ζωντανό ή σέ γάτο νεκρό.

Ά ς ύποθέσουμε δτι δεχόμαστε πώς τά μαθηματικά μάς δίνουν μιά πλήρη περιγραφή τών σημαντικών χαρακτηριστικών τής φυσικής κατάστασης. Τότε τό γεγονός τής άπλής ματιάς στό γάτο άντι- στοιχεΐ σέ μιά δραστική μεταβολή τής μαθηματικής περιγραφής καί συνεπώς καί στή φυσική κατάσταση. Αύτό σίγουρα είναι κάτι πού δέν τό δέχεται κανείς εύκολα! Ό Bohr άπόφυγε τό κβαντικό παράδοξο έπιμένοντας πώς πρέπει νά θεωρήσουμε όλόκληρο τό φυσικό φαινόμενο σάν ένιαία πραγματικότητα, άρχίζοντας καί τελειώνοντας στό μή κβαντικό, καθημερινό κόσμο, δπου παρατηρούμε τό γάτο στό τέλος σάν όριστικά ζωντανό ή όριστικά νεκρό. Δέν μπορούμε, σταματώντας τή ροή στό βασίλειο τού κβαντικού κόσμου ν’ άξιώσουμε νά νοιώσουμε μέ τήν κοινή λογική μας ένα άσυμπλήρω- το φυσικό φαινόμενο.

Αύτό τό φευγαλέο δόγμα είναι άπόρθητο — άπό μόνο του. Μάς άρνεΐται τό δικαίωμα νά σχηματίσουμε καθημερινές εικόνες γιά τά ένδιάμεσα κβαντικά στάδια άνάμεσα στή μή κβαντική άρχή καί στό μή κβαντικό τέλος ένός πλήρους φαινόμενου. Ά ν έπαναστατήσου-

220


με καί, μαζί μέ τόν Einstein θεωρήσουμε δτι ή κβαντική μηχανική μάς δίνει μιά μή πλήρη περιγραφή τής φυσικής πραγματικότητας, μπορούμε νά δούμε τήν παραπάνω άδυναμία σάν περαστική, παρόλο πού πρός τό παρόν δέν διαθέτουμε κάποια καλύτερη θεωρία. '0 Einstein παραδεχόταν άνοιχτά τά έξαιρετικά έπιτεύγματα τής κβαντικής μηχανικής. Στίς «Αύτοβιογραφικές Σημειώσεις» του, διαλέγοντας προσεκτικά τίς λέξεις του, μίλησε γιά τήν κβαντική μηχανική σάν «τήν πιό έπιτυχημένη θεωρία τής έποχής μας». Δέν σύγκρινε τήν έπιτυχία της μέ τήν παραδεξιμότητά της. Παρόλ’ αύτά άκόμη δυσπιστούσε στόν πιθανοκρατικό της χαρακτήρα. Άκόμη άντιπα- θούσε τήν Εμφυτη άρνησή της στόν ντετερμινισμό. Κι άπαντώντας στούς έπικριτές του, στό Ιδιο βιβλίο πού περιείχε τίς «Αύτοβιογραφικές Σημειώσεις» τους, άνακεφαλαίωσε τίς άπόψεις του μ’ Εναν τρόπο πού κανείς τόν β ρίσκα ή δχι πειστικό, άνάλογα μέ τίς προδιαθέσεις του. Φαίνεται πώς είναι άκόμη πολύ νωρίς νά μαντέψουμε ποιό θά είναι τό τελικό άποτέλεσμα τής μάχης άνάμεσα Bohr καί Einstein - πολύ νωρίς νά μαντέψουμε άν οί ένστικτώδεις άντιρρή- σεις τού Einstein άποδειχτούν στό μακρυνό μέλλον δτι ήσαν σοφά, Εστω κι άπροσδόκητα, καλά θεμελιωμένες! Ή τελική κρίση άνήκει στό άπρόβλεπτο μέλλον.

Ή άμεση πάντως κρίση είναι σίγουρα Ενάντια στόν Einstein! Είχε έπεκτείνει τή σύλληψη τού Planck γιά τό κβάντο δταν δλοι οί άλλοι, συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ Planck, τό φοβοΰνταν· οί πρωτοποριακές ίδέες του γιά τό κβάντο είχαν γίνει ό άποφασιστικός παράγοντας γιά τήν άποδοχή τους· είχε καλωσορίσει τίς Επαναστατικές Ιδέες τού de Broglie πού ένέπνευσαν τόν Schrödinger- είχε βρεθεί στό προσκήνιο τής Επιστημονικής μόδας· είχε προφητικά χαράξει νέους τρόπους σκέψης δταν τό μέλλον τυλιγόταν στό σκοτάδι· καί νά πού τώρα κατάληξε νά θεωρείται άπό τούς περισσότερους άτομικούς φυσικούς σάν Ενας ξεπερασμένος συντηρητικός — Ενας πού πολεμούσε μάταια μιά άναπόφευκτη Επανάσταση σ’ αύτά τά Γ- δια τά θεμέλια τής Επιστήμης!

Ή στάση αύτή τών άτομικών φυσικών είναι κατανοητή. 01 τολμηροί κβαντικοί νεωτερισμοί τού Einstein είχαν άπορροφηθεΐ στή

221


νέα κβαντική μηχανική, καί μέ τήν έπικράτηση αύτής τής θεωρίας ό ρόλος του Εγινε, σχεδόν Αποκλειστικά, ό ρόλος ένός κριτικού. ΤΗ- ταν εύκολο γιά τούς πρόθυμους πιστούς τής Κοπεγχάγης νά παίρνουν εις βάρος του αύτές τίς κριτικές του, ξεχνώντας πόσο σπουδαίες ήσαν αύτές οί κριτικές γιά τό ξεκαθάρισμα τής έρμηνείας τής Κοπεγχάγης. Ή γενική θεωρία σχετικότητας τοποθέτησε τόν Einstein στή δυσθεώρητη τάξη τού Νεύτωνα. Ά λλ’ άντίθετα μέ τήν εΐ- δική θεωρία σχετικότητας, ή γενική θεωρία δέν Εδινε βοήθεια στούς ατομικούς φυσικούς. 01 λίγες έφαρμογές της ήσαν μάλλον στούς ούρανούς παρά στό έργαστήριο κι δσο περισσότερο βυθιζόταν ό Einstein σ’ αύτή τή θεωρία καί τήν πιό πέρα γενίκευσή της, τόσο Απομακρυνόταν άπό τά άμεσα ένδιαφέροντα τών άτομικών φυσικών. Ή άναχώρησή του άπό τήν Εύρώπη τό 1933 γιά τό ’Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών κι ή σχετική άπομόνωση πού συνειδητά έπιδίωξε στό Princeton, αύξησαν τήν άπομάκρυνσή του άπό τό κύριο ρεύμα τής φυσικής. Παρόλο δμως πού ή έπιρροή του άνάμεσα στούς φυσικούς λιγόστεψε, έξακολούθησε νά είναι γ·ά τήν κοινή γνώμη τό ύπέρτατο σύμβολο καί μαντείο τής έπιστήμης.

Στό μεταξύ στήν Εύρώπη δλλα σημαντικά γεγονότα, Επιστημο- νικά καί πολιτικά, κορύφωναν τήν ένταση. Τό 1919, όντας άκόμα στό Manchester, ό Rutherford είχε άνακαλύψει δτι ή βίαιη σύγκρουση πυρήνων ήλιου16 μέ πυρήνες άζώτου τούς μετάτρεπε σέ πυρήνες ύδρογόνου καί όξυγόνου: γνωστοί, μή ραδιενεργοί πυρήνες μέχρι τώρα θεωρούμενοι σταθεροί, είχαν μεταστοιχειωθεί. Αύτό ήταν κάτι πολύ σημαντικό, πού δμως Εμοιαζε άκίνδυνο. Τό πείραμα ήταν σέ μικροσκοπική κλίμακα — τά πειράματα άναφέρονταν σέ μεμονωμένα άτομα — καί τράβηξε τή δημόσια προσοχή πολύ λιγότε- ρο άπό τό άλλο σπουδαίο Επιστημονικό γεγονός τού 1919, τήν Επαλήθευση μέ τήν Εκλειψη τής γενικής σχετικότητας άπό τόν Eddington.

"Ομως. περνώντας τά χρόνια, ή άνακάλυψη τοΰ Rutherford ξα

16. Περισσότερο γνοιστών τότε σά σωμάτιων - a - .

222


πλώθηκε. Κι άλλοι γνωστοί σά σταθεροί άτομικοί πυρήνες βρέθηκε δτι μπορεΐ νά μεταστοιχειωθούν. Τό 1932 στό έργαστήριό Cavendish τοΰ Cambridge, δπου ήταν διευθυντής ό Rutherford, μεμονωμένες πυρηνικές μεταστοιχειώσεις έδωσαν τήν πρώτη χειροπιαστή έπαλή- θευση τού τύπου τού Einstein E=mc2 — ένα τέταρτο τού αΙώνα άπό τότε πού τόν πρότεινε ό Einstein στά 1907. Τό 1933 έγινε μιά άκόμη καθαρότερη έπαλήθευση, δπου ή μάζα δχι πιά μερικά άλλά όλικά μετατράπηκε σ’ ένέργεια17.

Δέν ύπήρχε πιά άμφιβολία δτι ή διαίσθηση τού Einstein ήταν σωστή καί δτι ή μάζα είναι μιά τεράστια δεξαμενή ένέργειας. Δέν βγάζουμε πολλή ένέργεια καίγοντας ένα γραμμάριο κάρβουνο. Δέν μπορούμε κάν νά κάψουμε ένα γραμμάριο άμμου. Κι δμως σ’ ένα μοναδικό γραμμάριο κάρβουνου ή άμμου βρίσκεται ένέργεια Ισοδύναμη μ’ αύτή πού θά παίρναμε καίγοντας τόννους άπό κάρβουνο! ’Αρκετούς τόννους! Κάπου έκατό χιλιάδες τόννους! Θά μπορούσε αύτή ή δεξαμενή ένέργειας ν’ άντληθεϊ γιά πρακτικούς σκοπούς; Είναι πολύ ένδιαφέρον δτι ό Rutherford κι ό Einstein άπάντησαν άρ- νητικά. Τό νά βγάλουμε ένέργεια άπό πυρηνική μάζα φαινόταν μεγάλη ματαιοπονία: θά έπρεπε νά ξοδέψουμε περισσότερη ένέργεια άπ’ δση θά παίρναμε.

Στά 1932 έπίσης, τήν Ιδια χρονιά πού είδε τήν πρώτη καθαρή έπαλήθευση τού Ε = me2, πυρηνικές μεταστοιχειώσεις μελετημένες στή Γερμανία καί Γαλλία όδήγησαν τόν James Chadwick στό έργα- στήριο Cavendish ν’ άνακαλύψει τό νετρόνιο, ένα ήλεκτρικά ούδέτε- ρο σωμάτιο μέ μάζα περίπου Ιδια μέ τόν πυρήνα ύδρογόνου18. Μέ

• 17." Η βολική αύτή φράση, άν καί συνηθισμένη, μπορά Γσως νά παρεξηγηθεΓ.Ό- ταν «ή μάζα μετατρέπεται σ’ ένέργεια», ύπάρχει άκριβώς τόση μάζα μετά τή μετατροπή δσο καί πρίν. 'Αρχικά ύπάρχει μάζα σέ μιά ήρεμη, αιχμαλωτισμένη μορφή. Στή συνέχεια μέρος ή καί δλη αύτή ή μάζα έλευθερώνεται καί γίνεται μάζα σέ μορφή κινητικής ένέργειας ή άκτινοβολίας. Τό πείραμα τοΰ 1933 ήταν Ιδιαίτερα σημαντικό. Έπαλήθευσε, £στω καί γιά είδική περίπτωση, δχι τόσο τήν πρόταση τού Einstein τού 1905 δτι κάθε ένέργεια έχει μάζα, άλλά μάλλον τήν άκόμη τολμηρότερη καί πολύ πιό σπουδαία διαπίστωσή του στά 1907 δτι κάθΓ. μάζα εΓναι Ισοδύναμη μ’ ένέργεια.

18. Δηλαδή μέ τή μάζα τοΰ πρωτονίου, μεγαλύτερη περίπου 1830 φορές άπό τή μάζα τού ήλεκτρόνιου.

223


τήν άνακάλυψη τοΰ νετρονίου άλλαξε δλη ή κατάσταση, παρόλο πού κανείς — μέ μιά μόνον έξαίρεση — δέν τό ένοιωσε. Ή έξαίρεση ήταν ό παλιός μαθητής τού Einstein, ò Leo Szilard, πρόσφυγας στήν ’Αγγλία, πού προείδε μ’ έκπληκτική διορατικότητα τί έφερνε ή άνακάλυψη τοΰ νετρονίου. Τά γεγονότα αύτά συνέβαιναν τό 1932 καί 1933. τόν καιρό περίπου πού ό Hitler άρπαζε τήν έξουσία στή Γερμανία καί διάφοροι έπιστήμονες άρχισαν νά έγκαταλείπουν τή χώρα. Ό Schrödinger, γιά παράδειγμα, πού δέν ήταν 'Εβραίος δφησε τή θέση καθηγητή στό Βερολίνο πηγαίνοντας τελικά στό Δουβλίνο, ένώ ό Born δφησε τό Göttingen παίρνοντας θέση καθηγητή στό ’Εδιμβούργο. Ή Γερμανία στέρεψε σημαντικά άπό έγκέφαλους.

Τό 1934 στή φασιστική Ιταλία, στό πανεπιστήμιο τής Ρώμης, ό Enrico Fermi έπικεφαλής μιας όμάδας βομβάρδισε άτομικούς πυρήνες μέ νετρόνια πού, δντας ήλεκτρικά ούδέτερα, μπορούσαν νά πλησιάσουν τούς πυρήνες χωρίς ν’ άπωθηθοΰν άπό ήλεκτρικές δυνάμεις. Τ’ άποτελέσματα πού βγήκαν — πού θά έδιναν τό βραβείο Nobel στόν Fermi - δέν χρειάζεται νά μάς άπασχολήσουν έδώ. Αύτό πού ίδιαίτερα ένδιαφέρει τήν Ιστορία μας είναι ό βομβαρδισμός τοΰ γνωστού τότε βαρύτερου καί περισσότερο ήλεκτρικά φορτισμένου πυρήνα, τοΰ στοιχείου ούράνιου. Ό Fermi νόμισε — δχι τελείως σίγουρα — πώς εϊχε δημιουργήσει ένα μέχρι τότε άγνωστο στοιχείο, αύτό πού τώρα λέμε νεπτούνιο.

Αύτό πού δέν ήξερε ήταν δτι εϊχε πετύχει κάτι πολύ πιό σπουδαίο: εϊχε προκαλέσει τή διάσπαση πυρήνων ούράνιου. Τό γεγονός αύτό κρυβόταν άνυποψίαστο πίσω άπό τή βόμβα θανάτου πού περί- μενε τήν ώρα της καθώς ή πολιτική ένταση άνέβαινε. Ή ναζιστική Γερμανία έπανοπλιζόταν ένώ οί δημοκρατίες έστεκαν θαρρείς παραλυμένες. Τό Μάρτη 1936 οί Ναζί, άκόμα δχι έτοιμοι γιά πόλεμο, ξα- ναπήραν τή Ρηνανία μπλοφάροντας καί χωρίς άντίσταση. Τήν Γδια χρονιά ό Bohr πρότεινε μιά θεωρία τών άτομικών πυρήνων δπου έδειχνε δτι είχαν πολλά άπό τά χαρακτηριστικά σταγόνων ύγροΰ. Καί στό μεταξύ στό Βερολίνο, στό Ινστιτούτο Kaiser Wilhelm, έκεϊ

πού ήταν κάποτε ό Einstein, οί Γερμανοί χημικοί Otto Hahn καί Fritz Strassmann κι ή Αύστριακή φυσικός Lise Meitner έπαναλάμβαναν τό βομβαρδισμό τοΰ ούράνιου μέ νετρόνια άπό τόν Fermi ζητώντας

224


μ’ έξαντλητικές χημικές μεθόδους νά Εξακριβώσουν δν είχε δημιουργήσει ή δχι τό νέο στοιχείο.

Τό Μάρτη 1938, ένώ ή Εύρώπη ριγούσε, ή ναζιστική Γερμανία κατάλαβε τήν Αύστρία μέ στρατιωτική άπειλή χωρίς Εναν πυροβολισμό. 'H Lise Meitner, πού ήταν Εβραία, τώρα κινδύνευε. Μόνο τό γεγονός πώς ήταν ξένη τήν είχε μέχρι τώρα προφυλάξει άπό τούς σκληρούς νόμους τής ναζιστικής Γερμανίας. Τώρα πού ή μητρική της χώρα ή Αύστρία ήταν πιά μέρος τής Γερμανίας δέν ήταν πια ξένη καί τίποτε δέν τήν προστάτευε. Μέ τή βοήθεια τοΰ Bohr βρήκε καταφύγιο στό Ινστιτούτο Nobel τής Σουηδίας δπου ήταν πάλι ξένη άλλ’ άσφαλής.

Ό Σεπτέμβρης 1938 Εφερε τή συνθήκη τοΰ Μονάχου, μιά μάταιη πράξη εΙρήνευσης: έπιδιώκοντας μέ κάθε θυσία ν’ άποφύγουν τόν πόλεμο μέ τή Γερμανία, κι ϊσως νά έμπλέξουν τόν Χίτλερ σέ πόλεμο μέ τή Ρωσσία, οί ξεπεσμένες ήθικά δημοκρατίες πρόδωσαν τή σύμμαχό τους Τσεχοσλοβακία παραχωρώντας την κυριολεκτικά στό δικτάτορα· καί στήν ’Αγγλία ξεσηκώθηκε σέ διαμαρτυρία τοΰ Τσώρτσιλ ή φωνή — ένός Τσώρτσιλ πού δέν βρισκόταν στήν έξου- σία.

Τόν Ιδιο μήνα, Σεπτέμβρη 1938, ό Μουσολίνι άντιγράφοντας τόν Χίτλερ έπίβαλε άντισημιτικούς νόμους στήν ’Ιταλία, δπου μέχρι τότε δέν ύπήρχε συνειδητός άντισημιτισμός. Κι ό Fermi, ήδη άνήσυχος γιά τόν όλοκληρωτισμό, δρχισε κρυφά νά σχεδιάζει νά έγκαταλείψει τήν ’Ιταλία· ή γυναίκα του ήταν Εβραία.

Τό Νοέμβρη 1938, σέ μιά βδομάδα όργανωμένης βίας καί τρόμου οΐ Ναζί χτύπησαν άλύπητα τούς Εβραίους της Γερμανίας. Τό Δεκέμβρη ό Fermi πήγε στή Σουηδία μαζί μέ τήν οίκογένειά του γιά νά πάρει τό βραβείο Nobel κι άπό κέΓ πήγαν μόνιμα στήν ’Αμερική, δπου μιά καθηγητική θέση τόν περίμενε στό πανεπιστήμιο Columbia τής Νέας Ύόρκης. Ένώ ό Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος άπεϊχε λι- γότερο άπό Ενα χρόνο, ή βόμβα ούράνιου τοΰ Fermi δρχιζε λίγο - λίγο νά φανερώνεται. Άκριβώς πρίν άπό τά Χριστούγεννα 1938 οί Hahn καί Strassmann τέλειωσαν Ενα τεχνικό δρθρο πού άποδείκνυε δτι δταν πυρήνες ούράνιου βομβαρδιστούν μέ σχετικώς άργά νε

15 225


τρόνια, δημιουργούνται πυρήνες βαρίου, μέ μάζα μισή περίπου άπ’ δτι του ούράνιου. 01 πυρήνες ούράνιου θά έπρεπε νά είχαν διασπα- στεΐ — κάτι πού έμοιαζε φυσικώς άδύνατο” . Έκπληκτος ό Hahn έστειλε τίς λεπτομέρειες στήν Lise Meitner πού συζήτησε τό πρόβλημα μέ τόν άνηψιό της Otto Frisch — έπίσης πρόσφυγα άπό τούς Ναζί- κι έλυσαν τό πρόβλημα σέ λίγες μέρες χρησιμοποιώντας τήν ίδέα τού Bohr γιά πυρήνες πού παρομοιάζουν σταγόνες ήγρού. Έξαιτίας τών ισχυρών ήλεκτρικών άπώσεων μέσα στόν πυρήνα ούράνιου, ήταν δυνατόν αύτός, σά μιά σταγόνα νερού, νά είναι τόσο κοντά σέ μιά κατάσταση άσταθούς Ισορροπίας ώστε κι ή είσοδος ένός μόνου νετρονίου νά είναι άρκετή νά τόν διχάσει σέ δυό μικρότερες σταγόνες - δυό μικρότερους πυρήνες. Ά λλ’ άς προσέξουμε! Έξ αίτιας τής άμοιβαίας τους ήλεκτρικής άπωσης, οί δυό αύτοί μικρότεροι πυρήνες θά έπρεπε νά έκσφενδονιστοΰν βίαια μακριά ό ένας άπό τόν άλλο. "Ομως άπό πού άραγε νά προερχόταν ή βίαιη αύτή ένέρ- γεια; Ή άπάντηση βρισκόταν στήν έξίσωση E = me2 τού Einstein. Ά ν δέν ύπολογίζαμε τή μάζα πού άντιστοιχεΐ στήν ένέργεια τής βίαιης αύτής άπομάκρυνσης, ή συνολική μάζα καί τών δυό μαζί μικρότερων πυρήνων θά ήταν σημαντικά μικρότερη άπό τήν άρχική τού πυρήνα ούράνιου καί τού νετρονίου πού προκάλεσε τή διάσπαση. Μέ τήν έμφάνιση τής έλλείπουσας αύτής μάζας σάν ένέργεια κίνησης. ή δλη είκόνα γινόταν καθαρή. 01 πυρήνες ούράνιου είχαν πραγματικά διασπαστεΐ σχεδόν στή μέση — μιά διαδικασία πού ή Meitner κι ό Frisch όνόμασαν διάσπαση. Όμως άκόμη πιό θεαματική ήταν ή πρόβλεψη δτι ή διάσπαση πρέπει νά συνοδεύεται μέ τήν άπελευθέρωση ένός έκπληκτικού ποσού ένέργειας.

Τά γεγονότα τώρα κύλισαν γρήγορα. Στήν Κοπεγχάγη ό Frisch έκανε τό κρίσιμο πείραμα πού έπιβεβαίωνε τήν ύπαρξη τής έκρηκτι- κά έπελευθερούμενης αύτής ένέργειας. Πρίν πάντως άπό τό πείραμα αύτό ό Frisch είχε σπεύσει νά ένημερώσει γιά τό θεωρητικό μέρος τόν Bohr πού έτοιμαζόταν νά φύγει γιά τό ’Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών στό Princeton. Ό Bohr μετάφερε τά έντυπωσιακά νέα

19. Μετά τά «άτομα» (= ά τμητα), ή άρχαία πεποίθηση γιά ίσχατους δομικούς λίθους είχε μεταφερθεί στούς πυρήνες.

226


στούς ’Αμερικανούς φυσικούς τό Γενάρη τού 1939, καί ή διάσπαση ιού ούράνιου έπιβεβαιώθηκε πλατειά προτού κάν δημοσιευτεί τό πείραμα τού Frisch. Ό Fermi διαπίστωσε άπό τούς πρώτους πώς άνάμεσα στά θραύσματα τοΰ πυρήνα τού ούράνιου ύπάρχουν κι άλλα νετρόνια, έκτός άπό τό άρχικό πού προκάλεσε τή διάσπαση. Ά ν ήταν Ετσι. δπως ό Szilard είχε πρόβλεψη Εξη χρόνια νωρίτερα, τά νετρόνια αύτά θά μπορούσαν νά προκαλέσουν νέες διασπάσεις ούράνιου κι έτσι ύπήρχε κάποια πιθανότητα δτι ή διαδικασία αύτή θά κλιμακωνόταν σάν άλυσιδωτή άντίδραση, παράγοντας Ενα κατακλυ- σμικό έλευθέρωμα ένέργειας.

Στά τέλη τού Μάρτη 1939, ένώ ή Τσεχοσλοβακία είχε καταλη- φτεϊ κι ή Πολωνία άπειλεΐτο, ή Αγγλία κι ή Γαλλία άποφάσισαν έπιτέλους νά δείξουν άποφασιστικότητα δηλώνοντας πώς άν ή Πολωνία ύποστεΐ έπίθεση άπό τή Γερμανία θά Ερχονταν σέ βοήθειά της. Αλίμονο, ή άποφασιστικότητα αύτή ήρθε πολύ άργά γιά ν' άποτρέψει τό κύλισμα τοΰ κόσμου στήν τραγωδία τού πολέμου. Στό μεταξύ ό Fermi, ό Szilard καί άλλοι στό πανεπιστήμιο τής Columbia είχαν προχωρήσει κι άλλο στήν κατασκευή τής άτομικής βόμβας Επιβεβαιώνοντας δτι πράγματι παράγονται νετρόνια στή διάσπαση ούράνιου.

Κανείς πάντως άκόμα δέ ήταν σέ θέση νά πει άν ήταν έφικτή ή άτομική βόμβα. 01 ένάντιες πιθανότητες ήσαν πάρα πολλές. Ά νάμεσα δμως στούς ξένους φυσικούς στίς Η.Π.Α., πού πολλοί τους είχαν φτάσει έκεϊ γιά ν’ άποφύγουν τόν όλοκληρωτισμό, οί φόβοι μεγάλωναν. Φαντάζονταν πολύ εύκολα τί θά συνέβαινε στόν πολιτισμό άν οί δικτατορίες κέρδιζαν τήν κούρσα πρός τήν άτομική βόμβα. Άκόμα κι άν τήν κέρδιζαν οί δημοκρατίες τά πράγματα θά ήσαν άσχημα, άλλ’ Επρεπε νά ρισκάρουν. Τόν Απρίλη 1939 ό Fermi προσπάθησε νά χτυπήσει συναγερμό στό ναυτικό τών Η.Π.Α. Τ’άποτέλεσμα ήταν μόνο μιά εύγενική έκδήλωση Ενδιαφέροντος.

Ό Szilard, νοιώθοντας δλο καί πιό πειστικά τήν άνάγκη νά προλάβει τό κακό, κατάφυγε στή βοήθεια τοΰ φίλου του Eugene Wigner γεννημένου κι αύτοΰ στήν Ούγγαρία, πού ήταν καθηγητής θεωρητικής φυσικής στό πανεπιστήμιο τοΰ Princeton. Στά μέσα ’Ιουλίου

227


1939 πήγαν μαζί νά δοΰν τόν Einstein, πού Εκανε διακοπές στό Απόμακρο Nassau Point τοΰ Long Island — άπολαμβάνοντας τήν Ιστιοπλοΐα του καί προφανώς άνή μέρος γιά τή δυνατότητα μιας άλυσι- δωτής πυρηνικής άντίδρασης. Ά ν σταματήσουμε σ’ αύτό τό σημείο τή διήγησή μας γιά νά ποΰμε δτι στόν Einstein άρεσε νά παίζει βιολί, θά φανεϊ σίγουρα στόν άναγνώστη παράξενα ξεκάρφωτο! Κι δμως ή άγάπη του γιά τή μουσική είναι μέρος μιας Αλυσιδωτής άντίδρασης γιατί είχε στερεώσει τή φιλία άνάμεσα σ’ αύτόν καί τή βασίλισσα Έλισσάβετ τοΰ Βελγίου. Ποιός θά μπορούσε νά προβλέψει τά άπίθανα γεγονότα πού θά έβγαιναν άπό τά κουαρτέτα πού έπαιζαν στό παλάτι! Ποιός θά μπορούσε νά φανταστεί τότε δτι μιά μέρα θά συνδέονταν μέ τό γεγονός δτι τό Βελγικό Κσγκό είχε τό μεγαλύτερο μέρος τής παγκόσμιας παραγωγής ούράνιου! 'Οταν ό Szilard κι ό Wigner ήλθαν νά δοΰν τόν Einstein καί τοΰ είπαν γιά τούς κινδύνους μιας Αλυσιδωτής πυρηνικής άντίδρασης, ή Αρχική τους πρόθεση ήταν νά τόν βιάσουν νά χρησιμοποιήσει τήν έπιρροή του στήν Έλισσάβετ ώστε τό ούράνιο τοΰ Βελγικού Κογκό νά μήν φτά- σει στούς Ναζί. Ά λλά τά γεγονότα πήραν γρήγορα μιά δλλη στροφή. έν μέρει έπειδή ό άκούραστος Szilard βρισκόταν σ’ έπαφή μέ τόν οίκονομολόγο Alexander Sachs πού μέ τήν έπιρροή πού είχε πρότεινε κάτι πιό φιλόδοξο: μιά άμεση έπαφή μέ τόν πρόεδρο Ροΰζβελτ. Ό Szilard ξαναπήγε νά βρει τόν Einstein στίς διακοπές του — αύτή τή φορά συνοδευόμενος άπό έναν άλλο, έπίσης στήν Ούγγαρία γεννημένο, φυσικό Edward Teller. Ό Einstein βοήθησε τό σχέδιο κι άργότερα ύπόγραψε ένα γράμμα στόν Ροΰζβελτ πού έ- γινε διάσημο. Χρονολογείται άπό τίς 2 Αύγούστου.1939 κι έχει τήν είρηνική διεύθυνση τοΰ Nassau Point. Αποσπασματικά διαβάζουμε:

Μιά πρόσφατη έργασία τών Ε. Fermi καί L. Szilard, τής όποίας έλαβα γνώση σέ χειρόγραφο, μέ κάνει νά ύποθέτω δτι τό στοιχείο ούράνιο μπορεΐ ν' Αποβεί μιά νέα καί σπουδαία πηγή ένέργειας στό άμεσο μέλλον. Μερικές Απόψεις τού θέματος αύτού φαίνεται νά χρειάζονται μεγάλη προσοχή καί. δν καταστεί Αναγκαίο, γρήγορη δράση έκ μέρους τής Διοίκησης. Γι’ αύτό πιστεύω δτι είναι καθήκον μου νά σάς έπιστήσω τήν προσοχή γιά τά Ακόλουθα... είναι δυνατό... δτι έξαιρετικά Ισχυρές βόμβες ένός νέου τύπου μπορούν νά κατασκευαστούν. Μιά μόνο βόμβα

228


αύτοΰ τού τύπου, μεταφερμένη άπό σκάφος, άν ίχρ α γε ϊ σ’ Ενα λιμάνι είναι Ικανή νά καταστρέψει δλο τό λ ιμάνι μέ άρκετή άπό τή γύρω περιοχή. Π άντως τέτοιες βόμβες Γσως άποδειχτοΰν πολύ βαρείες γιά τή μεταφορά τους άπό άεροπλάνα... ’Α ντιλαμβάνομαι γιατί ή Γερμανία Εχει ού- σιαστικά σταματήσει τή πώληση ούράνιου άπό τά Τσεχοσλοβακικά όρυχεϊα πού Εχει καταλάβει. Τό δτι Εχει λάβει τέτοια πρώϊμα μέτρα πρέπει Γσως νά Ερμηνευτεί άπό τό γεγονός δτι ό γυιός τοΰ Γερμανού ύφυ- πουργοϋ ’Εξωτερικών von W eizsäcker, Εργάζεται στό ’Ινστιτούτο K aiser Wilhelm στό Βερολίνο, δ που τώρα Επαναλαμβάνουν μέρος τής ’Αμερικανικής Εργασίας γιά τό ούράνιο.

Είναι άμφίβολο άν ό Einstein θά είχε ύπογράψει αύτό τό γράμμα άν δέν Ενοιωθε δτι ή ειρήνη κινδύνευε άπό Ενα κακό πού τό θεωρούσε μεγαλύτερο κι άπό τόν πόλεμο. Θά περίμενε κανείς πώς τ’ άποτέλεσμα τοΰ γράμματος — ύπογραμμένο άπό Εναν Einstein — θά ήταν θεαματικό. Κι δμως, περίεργο, δέν άπόφερε.

'H Ναζιστική Γερμανία κι ή Κομμουνιστική Ρωσσία είχαν άπό καιρό άποδυθεΐ σ’ Ενα άμοιβαίο κήρυγμα μίσους. Κι δμως στά τέλη τού Αύγούστου 1939 αύτοί οί άπίθανοι συνέταιροι ύπόγραψαν Ενα σύμφωνο μή Επίθεσης, πού μ’ αύτό, τήν 1η Σεπτέμβρη, ή Γερμανία έπιτέθηκε στήν Πολωνία. Ό B’ Παγκόσμιος Πόλεμος, πού άπό καιρό σιγόβραζε, άρχισε έπίσημα.

Τό γράμμα τοΰ Einstein άπό τίς 2 Αύγούστου δέν είχε φτάσει άκόμη στόν Ρούζβελτ. Ό Sachs δέν τό παράδωσε παρά στίς 11 Όκτώβρη 1939, τρεις βδομάδες άφοΰ οί Ναζί διάλυσαν τήν Πολωνία. Ό Ρούζβελτ βέβαια σχημάτισε άμέσα>ς μιά συμβουλευτική έπι- τροπή γιά τό θέμα ούράνιου, πού παρά τό αισιόδοξο ξεκίνημά της, ώς τό Μάρτη 1940 είχε κάνει τόσο λίγα ώστε ό Szilard κι ό Sachs ζήτησαν άπό τόν Einstein νά γράψει Ενα καινούργιο γράμμα πού ό Sachs θά Εδινε στόν Ροΰζβελτ. Έτσι στίς 7 τοΰ Μάρτη, μέ τή συνεργασία τοΰ Sachs, ό Einstein Εγραψε Ενα δεύτερο γράμμα, αύτό πιό πιεστικό άπό τό πρώτο. Αύτή τή φορά Εφτασε στόν Ροΰζβελτ γρήγορα, καί τόν ’Απρίλη προσκάλεσαν τόν Einstein νά παρακολουθήσει μιά διευρυμένη συνάντηση τής Επιτροπής. Ό Einstein ττίς 25 ’Απρίλη 1940 άπάντησε στόν πρόεδρο τής Επιτροπής τονί

229


ζοντας τήν άνάγκη έπίσπευσης χωρίς δμως νά δεχτεί τήν πρόσκληση.

Τό Μάη 1940 οί Ναζί κατάλαβαν 'Ολλανδία καί Βέλγιο καί στίς 22 ’Ιουνίου παραδόθηκε κι ή Γαλλία. Στή Μάχη τής ’Αγγλίας πού άκολούθησε, κυρίως στόν άέρα, οί Βρεττανοί μόλις καί ύπερίσχυ- σαν έλάχιστα. Πάντως ύπερίσχυσαν κι ή πλημμυρίδα τής Ναζιστι- κής νίκης άνακόπηκε. Στή συνέχεια ή Γερμανία στράφηκε άνατολι- κά. καί στίς 22 Ιουνίου 1941 εΙσέβαλε στή Κομμουνιστική Ρωσσία, παρά τό σύμφωνο μή έπίθεσης. ’Ακόμη τά σχέδια γιά τό ούράνιο δέν εϊχαν έπιταχυνθεϊ.

Ά ς γυρίσουμε πίσω στό Φλεβάρη 1939. Ό Bohr τότε στό Princeton μαζί μέ τόν Αμερικανό φυσικό John Wheeler είχε προβλέψει βάσει τού ύδροδυναμικού μοντέλου του (σ. 224, 226) δτι μόνο μιά σπάνια μορφή τού ούράνιου μπορούσε νά διασπαστεΐ πρακτικά άπό νετρόνια. Ή πρόβλεψη λοιπόν αύτή τού Bohr πού τότε είχε πολύ άμφισβηθεΐ, είχε τώρα έπαληθευτεΐ καί κατάληγε σέ δυό συμπεράσματα: μιά βόμβα κατασκευασμένη μ’ αύτό τό σπάνιο ούράνιο ήταν πολύ πιθανή, καί δτι έξ αίτιας τής δυσκολίας τής έξαγωγής αύτού τού ούράνιου ή κατασκευή τής βόμβας θ’ άπαιτούσε Ενα βιομηχανικό σύμπλεγμα έξαιρετικών διαστάσεων.

Στίς άρχές τού 1940 στήν ’Αγγλία ό άνηψιός τής Meitner, ό Otto Frisch γιά τόν όποιο ξαναμιλήσαμε, καί ό Rudolf Peierls, Ενας άλλος πρόσφυγας άπό τή Ναζιστική Γ ερμανία, χτύπησαν συναγερμό στήν Αγγλία γιά τό ένδεχόμενο τής βόμβας. Δουλεύοντας πάνω στό ύδροδυναμικό μοντέλο τών Bohr καί Wheeler, ύπολόγισαν δτι γιά τήν πραγματοποίηση τής Εκρηξης χρειαζόταν μόνο μιά άπροσδόκητα μικρή ποσότητα άπό τό σπάνιο ούράνιο. Ή δουλειά τους μετάτρεψε τήν άρχικά σκεπτικιστική στάση τών Βρετανών καί προκάλεσε σημαντικές προόδους πού έπίδρασαν σοβαρά στή λήψη τών Αμερικανικών άποφάσεων. Έτσι, σχετικά μέ τίς άρχικές Α μερικανικές καθυστερήσεις, φαίνεται πώς ή βόμβα θά είχε κατασκευαστεί άπό τίς Η.Π.Α. δταν αύτό ώρίμασε, Εστω κι άν ό Einstein δέν είχε γράψει τά γράμματα τοΰ 1939 καί 1940. Πράγματι ή τελική έπί- σημη άπόφαση γιά τήν κατασκευή τής βόμβας δέν πάρθηκε παρά στίς 6 Δεκέμβρη 1941.

230


Κι ήταν άκριβώς τό πρωί της έπόμενης μέρας πού οΐ Γιαπωνέζοι χτύπησαν αιφνιδιαστικά στό Πέρλ Χάρμπορ.

Ή ύπόλοιπη Ιστορία τοΰ πολέμου Εχει είπωθεϊ πολλές φορές, Ετσι πού δέν χρειάζεται νά τή ξαναποΰμε κι έδώ. Ένώ οΐ στρατιές πάλευαν κι Εκατομμύρια άνυπεράσπιστων άνθρώπων — άντρες, γυναίκες, καί παιδιά, Εβραίοι καί μή — βασανίζονταν καί δολοφονούνταν στά στρατόπεδα συγκέντρωσης, Βρετανοί, ’Αμερικανοί καί πρόσφυγες έπιστήμονες Ενωσαν τίς δυνάμεις τους στίς Η.Π.Α. γιά νά Επιταχύνουν τήν κατασκευή τής βόμβας. Στίς 2 τού Δεκέμβρη 1942 ό Fermi στό Σικάγο Επικεφαλής μιας όμάδας Επιστημόνων πέτυχε τήν πρώτη Ελεγχόμενη άλυσιδωτή πυρηνική άντίδραση — τήν πρώτη πυρηνική φωτιά άπό τό χέρι άνθρώπου. Τό 1943 ό Bohr, όντας μισο-Έβραΐος, Αναγκάστηκε νά διαφύγει άπό τή Δανία γιά ν’ άποφύγει τούς Ναζί πού τόν είχαν μαρκάρει γιά σύλληψη καί στάλσιμο σιή Γερμανία - μιά παγερή Ενδειξη τής τύχης πού θά είχε ό Einstein άν Επεφτε στά χέρια τους. Μετ’ άπό περιπετειώδες ταξίδι ό Bohr Εφτασε στήν ’Αγγλία κι άπό κεΐ στίς Η.Π.Α. άπασχολούμενος κυρίως στό Los Alamos όπου ό J.Oppenheimer ήταν Επικεφαλής μιας όμάδας πού άπώτερος σκοπός της ήταν νά σχεδιάσει τή βόμβα.

Ό Bohr ήταν άπό τούς πρώτους πού είδε άνοιχτά τίς φοβερές συνέπειες μιας πετυχημένης βόμβας. Τό 1944 μίλησε στόν Ροΰζβελτ καί στόν Τσώρτσιλ γιά τά πολιτικά προβλήματα πίσω άπό τήν άτομική βόμβα, άλλά τ’ άποτελέσματα κάθε άλλο παρά καλά ήσαν. Σέ μιά φάση μάλιστα ό Τσώρτσιλ πιστεύοντας λαθεμένα δ- τι ό Bohr Εδινε πληροφορίες στούς Ρώσσους σκέφτηκε σοβαρά νά τόν συλλάβουν. Ό Szilard πάλι ήταν Ενας άλλος πού νωρίς διάβλεπε τούς κινδύνους πού άντιμετώπιζε ή άνθρωπότητα. Μήν Εχοντας τήν έπιρροή τού Bohr, μίλησε προσεχτικά στόν Einstein, καί στίς 25 Μάρτη 1945 ό Einstein Εγραψε γιά τόν Szilard Ενα συστατικό γράμμα στόν Ροΰζβελτ. 'Οπλισμένος μ’ αύτό ό Szilard θά μπορούσε νά παρουσιάσει μιά λεπτομερή Εκθεση στόν πρόεδρο.

Έτσι κι Εκανε. Ό χ ι δμως στόν Ροΰζβελτ, γιατί στίς 12 ’Απρίλη ό Ροΰζβελτ πέθαινε. ’Αν είχε ζήσει λίγες βδομάδες άκόμα θά μάθαινε τήν αύτοκτονία τοΰ Χίτλερ πού τά όνειρά του γιά παγκόσμια κατάχτηση μεταβλήθηκαν σέ στάχτες.

231


Καθώς ή Γ ερμανία κατάρρεε, οί έπιστήμονες Ανακάλυψαν πώς τελικά οί Ναζί δέν είχαν κάνει σημαντική πρόοδο πρός τήν πυρηνική βόμβα. Στήν ’Αμερική δμως πιά τά σχέδια είχαν προχωρήσει πά- ρα πολύ γιά νά σταματήσουν άπ’ αύτά τά νέα, καί στίς 16 ’Ιουλίου 1945 ή βόμβα δοκιμάστηκε σέ μιά έρημο τού Νέου Μεξικού, δημιουργώντας τό πρώτο νέφος - μανιτάρι καί ύφαίνοντας Γσως τό σάβανο τού άνθρώπινου γένους.

Γιά τά γράμματα τοΰ Einstein πού άφοροΰσαν τήν κατασκευή τής βόμβας μιλήσαμε κιόλας. ’Ας ποϋμε καί κάτι άκόμα σχετικά μέ τά χειρόγραφά του.

Στή διάρκεια τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου βοήθησε κατά καιρούς σά σύμβουλος τοΰ ’Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού. Έπίσης τό Νοέμβρη 1943 δέχτηκε άμέσως, δταν τοΰ ζήτησαν νά δωρίσει τά χειρόγραφα δυό άρθων του γιά τούς σκοπούς ένός πολεμικού έράνου. Τό ένα άπό τά δυό αύτά χειρόγραφα ήταν τό διάσημο άρθρο του τής σχετικότητας, γραμμένο στή Βέρνη τό 1905. Όμως τίς μακρινές έκεΐνες μέρες τής Βέρνης ό Einstein δέν συνήθιζε νά κρατά τό χειρόγραφο μετά τή δημοσίευση τού άρθρου. Έτσι λοιπόν πρό- σφερε τό καλύτερο πού μπορούσε νά κάνει: ξανάγραψε τό Αρθρο μέ τό χέρι του καθώς ή γραμματεύς τού διάβαζε άπό τήν τυπωμένη έκδοσή του. Είναι μιά χαριτωμένη είκόνα: ή γραμματεύς νά ύπαγο- ρεύει στόν Einstein! Σ’ ένα σημείο ó Einstein σταμάτησε μ’ έκπληξη κι άναφώνησε, «Είπα έγώ αύτό;». Ό ταν ή γραμματεύς τόν βεβαίωσε, ό Einstein είπε, «Θά μπορούσα νά τό είχα πει πολύ πιό Απλά». Δυστυχώς δέν ξέρουμε σέ ποιό σημείο τοΰ Αρθρου άναφερόταν. Τό χειρόγραφο αύτό Αντίτυπο τοΰ διάσημου Αρθρου δταν στίς 3 Φλεβάρη 1944 βγήκε σέ πλειστηριασμό στό Cansas City, Απόδαχτε κΑ- που έξη έκατομμύρια δολλάρια γιά τήν πολεμική προσπάθεια. Τό δεύτερο χειρόγραφο, ένα πρόσφατο Αρθρο πού πήγαινε γιά δημοσίευση, έφτασε τά πεντέμισυ έκατομμύρια δολλάρια. Καί τά δυό χειρόγραφα βρίσκονται σήμερα στή Βιβλιοθήκη τοΰ Κογκρέσσου τών Η.Π.Α. Ό σο γιά τό χειρόγραφο τής γενικής θεωρίας σχετικότητας. είναι τώρα στή βιβλιοθήκη τοΰ Εβραϊκού Πανεπιστημίου τής Ιερουσαλήμ.

232


Άλλά μιλώντας γιά χειρόγραφα άποφεύγουμε κάτι πού δέν μπόρεσε ν’ άποφευχτεΐ: στίς 6 Αύγούστου 1945 ή άτομική βόμβα έξερράγη πάνω άπό τή Χιροσίμα.

Ή γραμματεύς τοΰ Einstein άκουσε τό νέο στό ραδιόφωνο. Τό είπε στόν Einstein δταν αύτός κατέβηκε άπό τό ύπνοδωμάτιό του γιά τό άπογευματινό τσάι

Κι αύτός Είπε, «Oh weh», πού είναι μιά κραυγή άπελπισίας πού τό βάθος της δέν άποδίδεται άπό τή μετάφραση «Αλίμονο».

233

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

"Ενα Μεγαλύτερο Σχέδιο

’Από τό Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο γυρίζουμε τώρα στόν Πρώτο. Τό 1917, δυό χρόνια πρίν τίς Αποστολές γιά τήν Εκλειψη, ό Einstein στό Βερολίνο έφάρμοσε τή νεογέννητη θεωρία του στό σύμπαν σά σύνολο. Στ’ άλήθεια, δχι στό σύμπαν μ’ δλα τά μυστήριό του. Ό χ ι στή λεπτομέρεια του καί στήν άφάνταστη ποικιλία του. Οΰτε στούς άνθρώπους, στά δνειρά τους καί τίς άπογοητεύσεις τους, ούτε στ’ άνθόσπαρτα λιβάδια, οΰτε στήν Ιδια τή γή, οΰτε στόν άψυχο ήλιο πού κηδεμονεύει τόσο τίς ζωές μας, οΰτε στά μοναχικά άστέρια τά διάσπαρτα στούς ούρανούς. Ή θεωρία έφαρμόστηκε σ’ £να γυμνό, άφηρημένο, καί τελείως άπλοποιημένο μοντέλο τοΰ συνόλου, πού θυμίζει τό πώς παριστάνουμε τή πολύβουη, πολεμόχα- ρη, μή σφαιρική γή μέ μιά ήσυχη, άψυχη σφαίρα.

Ό Einstein άπό τήν άρχή είχε τήν πρόθεση νά έφαρμόσει τή θεωρία του σέ παγκόσμια κλίμακα, άλλά πρώτα τήν έφάρμοσε στό ήλιακό σύστημα. Τώρα πού ζήτησε νά τήν έφαρμόσει στό Απειρο διάστημα βρέθηκε μπρός σ’ άπροσδόκητα προβλήματα. Παρά τίς προσπάθειές του δέν μπορούσε νά τήν προσαρμόσει σέ άπειρες άπο- στάσεις. Βέβαια, εΰκολα θά μπορούσε νά τήν προσαρμόσει μαθηματικά. Ό μως ó Einstein ήταν Ενας φυσικός καί γι’ αύτόν τό εΰκολο μαθηματικό ταίριασμα έκρυβε κάποιο μαθηματικό έλάττωμα. Ό δρόμος του γιά ν’ άποφύγει τό φυσικό έλάττωμα δέν ήταν εΰκολος.

235


Παρουσιάζοντας τό άρθρο του αύτό πού ήταν τό ξεκίνημα τής ρε- λατιβιστικής κοσμολογίας, Εγραψε γιά «Εναν άρκετά τραχύ κι άνε- μόδαρτο δρόμο» πού Επρεπε νά διανύσει γιά νά φτάσει στή δραστική λύση τού προβλήματος.

Γιά νά προετοιμάσει τούς άναγνώστες του, Αρχιζε άναλύοντας γνωστές δυσκολίες τής νευτώνειας θεωρίας δν κανείς θεωρήσει τ’ άστέρια νά διανέμονται λίγο - πολύ όμοιόμορφα μέσα στόν άπειρο χώρο. Οί δυσκολίες αύτές μπορούσαν ν’ άποφευχτούν δν κανείς θεωρούσε τ’ άστέρια νά σχηματίζουν Ενα είδος διάχυτου νησιού μέσα στόν άπειρο χώρο, άραιώνοντας δσο κανείς άπομακρυνόταν άπό τόν κεντρικό πυρήνα. Ούτε δμως αύτή ή λύση στό νευτώνειο πρόβλημα άρεσε στόν Einstein πού άράδιασε μερικά άπλά άλλά βαθειά έπιχειρήματα Εναντίον της. Γ ιά παράδειγμα, δν κανείς θεωρούσε — σέ γιγάντια κλίμακα — τ’ άστέρια σά σωμάτια ένός άερίου, τότε τελικά, σύμφωνα μέ τή θεωρία τών άερίων, αύτό τό διάχυτο νησί άπ’ άστέρια δέν μποροΰσε νά ύπάρχει: δέν μποροΰσε νά ύπάρχει δλη. Τό άνάλογο Επιχείρημα στή γλώσσα τής θεωρίας τών άερίων Εδειχνε τά Εξής: μέ μιά διαδικασία άνάλογη μέ Εξάτμιση, τ’ άστέρια θά ξεπερνούσαν τούς βαρυτικούς δεσμούς μέ τήν κεντρική μάζα καί θά ξέφευγαν στήν άπεραντοσύνη τοΰ διαστήματος γιά νά μή ξαναγυρί- σουν ποτέ.

Τέτοια έπιχειρήματα δέν ήσαν άπλώς άσκήσεις νευτώνειας μηχανικής. Ό Einstein τά Εφάρμοσε, μαζί μέ δλλα τελείως διαφορέτι- κά, στή γενική θεωρία σχετικότητας σ’ Ενα πλατύ άντίκρυσμα τοΰ προβλήματος τής ρελατιβιστικής κοσμολογίας. Δέν χρειάζεται νά δούμε κι Εμείς τίς λεπτομέρειες. ’Ακολουθώντας τόν Mach, ό Einstein δέχτηκε δτι Ενα άντικείμενο άποκτά άδράνεια, Εξαιτίας καί μό- ' νο δλης τής άλλης ύλης τού σύμπαντος. Τήν άποψη αύτή τή χαρακτήρισε σάν τή σχετικότητα τής άδράνειας. Ό λη του ή προσέγγιση στηρίχτηκε πάνω σ’ αύτό, καθώς καί σ’ Ενα δεδομένο τής παρατήρησης: δτι οί σχετικές ταχύτητες τών άστρων μεταξύ τους ήσαν γενικά τόσο μικρές ώστε μποροΰσε τό σύμπαν ν’ άντιμετωπιστεΐ ού- σιαστικά σά στατικό. Τό τελευταίο αύτό περιόριζε δραστικά τίς διάφορες δυνατότητες λύσης, καί μετ’ άπό πολλές προσπάθειες δ Einstein βρέθηκε ύποχρεωμένος νά καταλήξει δτι οΐ άπειρες άποστά-

236

ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

σεις δέν συμβιβάζονταν μέ τίς άπόψεις τοΰ Mach καί τής γενικής σχετικότητας. Τ( Επρεπε νά γίνει;

'Ολοφάνερα, δν δέν ύπήρχαν άπειρες άποστάσεις δέν θά ύπήρχε τό άδιέξοδο αύτό. Έτσι λοιπόν ό Einstein άποφάσισε νά τίς έξαφα- νίσει! Πολύ άπλό!

Πραγματικά δμως, δέν ήταν καί τόσο άπλό! *Ηταν Ενα φάρμακο άπελπισίας, δπου ό Einstein κατάφυγε μόνο δταν είχε Εξαντλήσει κάθε άλλο μέσο. Καί γιά νά πετύχει τό σκοπό του — ν’ άπαλλαγεΐ άπό τίς άπειρες άποστάσεις χωρίς ν’ άδειάσει τό στατικό σύμπαν ή νά τοΰ δημιουργήσει Ενα χάσμα — ό Einstein κατάληξε νά κάνει μιά μικρή τροποποίηση στίς βαρυτικές του έξισώσεις πεδίου, μολύνον- τας έτσι στά μάτια του τήν όμορφιά τους. Πρόστεσε σ’ αύτές Εναν άπλόν δρο πολλαπλασιασμένο έπί μιά έξαιρετικά μικρή ποσότητα πού τή συμβόλισε μέ τό 'Ελληνικό γράμμα λ1.

Πώς λοιπόν ό Einstein άπαλλάχτηκε άπό τίς άπειρες άποστά- σεις; Ό πως κι άλλοτε, οί μαθηματικοί είχαν έτοιμάσει τό δρόμο! Στό νέο μοντέλο του γιά τό σύμπαν ό Einstein παρουσίαζε τόν τρι- διάστατο χώρο σάν πεπερασμένο καί συγχρόνως χωρίς δρια. Κάτι τέτοιο μποροΰμε νά τό καταλάβουμε κάπως άν Εχουμε δυό διαστάσεις άντί γιά τρεις. Ά ς φανταστούμε λοιπόν μιά έπίπεδη έπυράνεια μέ άπειρη Εκταση. Ά ν θέλουμε νά μήν Εχουμε άπειρες διαστάσεις, μπορούμε νά γράψουμε μιά περιφέρεια καί ν’ άπορρίψουμε τό μέρος τού Επίπεδου Εξω άπ’ αύτή. Κάνοντας δμως Ετσι, δημιουργήσαμε Ενα δριο στήν έπίπεδη έπιφάνειά μας. Ά ς θεωρήσουμε τώρα άντίθετα τήν έπιφάνειά μιας σφαίρας. Αύτή είναι πεπερασμένη άλλά δέν Εχει δρια. Ό λα τά μέρη της είναι Ιδια· δέν Εχει τίποτα πού ν’ άντιστοιχεΓ σ’ Ενα κέντρο.

Τίποτα πού ν’ άντιστοιχεΐ σ’ Ενα κέντρο; Σίγουρα λάθος! Σίγουρα ξεχάσαμε τό κέντρο τής μπάλας μας!

Καί δμως δχι! Ή μπάλα βέβαια Εχει Ενα κέντρο, άλλά τό κέντρο αύτό δέν βρίσκεται πάνω στήν Επιφάνειά της. θυμηθείτε!: είπαμε δ- τι σκεφτόμαστε μέ δυό διαστάσεις, δχι τρεις, καί πρέπει νά είμαστε

I. Τή λεγάμενη κοσμολογική σταθερά.

237


συνεπείς· πρέπει νά φανταστούμε δχι μόνον τό χώρο, άλλά καί τ’ άστέρια καί τούς έαυτούς μας καί καθετί σέ δυό διαστάσεις νά κατοικεί πάνω στή διδιάστατη έπιφάνεια τής σφαίρας. Ή έπιφάνεια αύτή είναι δλος ό χώρος πού ύπάρχει. Αύτό πού συνήθως θεωρούμε σάν έσωτερικό κι Εξωτερικό μιας σφαίρας πρέπει νά φανταστούμε άπλά δτι δέν ύπάρχει — κι αύτό δέν είναι καθόλου εύκολο!

’Ας ύποθέσουμε πάντως δτι τό καταφέρνουμε! Τότε θά έχουμε άναπαραστήσει Ενα διδιάστατο χώρο μέ πεπερασμένη έκταση, κι δμως χωρίς δρια καί χωρίς κέντρο. Τώρα άς μήν κοπιάσουμε άδικα νά παραστήσουμε τό έπόμενο βήμα, τό πήδημα στίς τρεις διαστάσεις. "Οπως κι οί μαθηματικοί, ó Einstein άντιμετώπισε τό πρόβλημα μέ τυπική μαθηματική άναλογία. Χρησιμοποίησε Εναν τριδιά- στατο κοσμικό χώρο χωρίς κέντρο καί δρια καί δμως μέ περιορισμένη Εκταση, καί τό προίκισε μέ μιά τέταρτη διάσταση, τό χρόνο, άκαμπύλωτη καί μ’ άπειρη Εκταση.

’Εξαλείφοντας Ετσι τίς άπειρες χωρικές άποστάσεις ó Einstein Ελυσε λαμπρά τό άμεσό του κοσμολογικό πρόβλημα. Μέ τή λύση του δμως αύτή Εμπασε άλλα προβλήματα! Τό Εξομαλυμένο αύτό σύμπαν του, παρμένο σά σύνολο, παρουσίαζε άπόλυτη ήρεμία, άπόλυτο χρόνο κι άπόλυτο ταυτοχρονισμό! Καθόλου περίεργο άφού είχε χτίσει πάνω στήν προσεγγιστική παραδοχή δτι τ’ άστέρια ήσαν σέ ήρεμία μεταξύ τους. Έτσι θά μπορούσαν νά παίξουν τό σκανδαλώδη ρόλο ένός κοσμικού συστήματος άναφοράς σ’ άπόλυτη ήρεμία, καί ταυτοχρονισμός σ’ αύτό τό σύστημα θά ήταν κι αύτός άπό- λυτος.

Χωρίς άμφιβολία Ερχεται σάν Εκπληξη νά βλέπουμε τόν Ιδιο τόν Einstein νά ξαναμπάζει τήν άπόλυτη ήρεμία καί τόν άπόλυτο ταυτοχρονισμό. Λύνοντας τό άμεσο κοσμολογικό πρόβλημα, φαίνεται σά ν’ άνάτρεψε δλη τήν προηγούμενη κατασκευή του. Όμως ήξερε τί Εκανε! Ή θεώρησή του αύτή δέν ήταν περισσότερο καταστροφική άπ’ δ,τι ή παλιότερη μετάβασή του άπό τήν είδική θεωρία σχετικότητας στή γενική δπου έγκατάλειψε τη σταθερότητα τής ταχύτητας τοΰ φωτός. Σέ μή κοσμολογικές Εφαρμογές δλο τό προηγούμενο Εργο του Εμενε άθικτο. Όσο γιά τόν άπόλυτο κοσμικό χρόνο καί τό άπόλυτο σύστημα άναφοράς, δέν ήσαν παρά τό τίμημα

238


πού τόλμησε νά πληρώσει γιά νά μπορέσει ν’ Αντιμετωπίσει τό σόμπαν σά σύνολο. ’Αντίστοιχο τίμημα πλήρωσαν κι δσοι άργότερα έπέκτειναν τή δουλειά του.

Άλλά γιατί επρεπε αύτός καί Αλλοι νά πληρώσουν τίμημα; Γιατί έχουμε μόνον Ενα σύμπαν! Οί γενικές άρχές, δσο κι ισχυρές άν είναι, μοιραία καταντούν είδικές δταν έφαρμόζονται σ’ ένα μόνο άν- τικείμενο. Αύτό πού τίς κάνει γενικές είναι άκριβώς ή έφαρμογή τους σέ μιά ποικιλία περιπτώσεων. Ό ταν τολμάμε νά κάνουμε Αντικείμενο τής μελέτης μας τό σύμπαν σά σύνολο, πού μπορούμε νά βρούμε μιά ποικιλία άπό δείγματα;

Ό χ ι βέβαια στ’ άστέρια πού άδιαφορούν γιά τά μοντέλα μας, άλλά στό μυαλό μας! Μιά μεγάλη ποικιλία άπό μοντέλα σύμπαντος δημιουργήθηκαν μ’ αίσθητικά κριτήρια, πού βέβαια ό Einstein δέν τά γνώριζε στά 1917. Ούτε γνώριζε πώς τ’ άστέρια είχαν όδηγήσει σφαλερά τόν Γδιο καί τούς Αλλους καί δτι κάτι πού θεωρείτο σά δεδομένο παρατήρησης θ’ άποδεικνυόταν λάθος. Μέ χρήση τοΰ λ καί μέ τήν Ιδέα του γιά Ενα πεπερασμένο σύμπαν όμοιόμορφα γεμάτο μέ ΰλη σέ ήρεμία, εϊχε όδηγηθεΐ άπό τούς ύπολογισμούς του σ’ ένα μοναδικό βασικό μοντέλο τοΰ σύμπαντος. Τό μέγεθος του κι ή μάζα του καθορίζονταν άπό τήν τιμή τοΰ λ. Άφοΰ ή τιμή αύτή βρισκόταν μ’ άστρονομικές παρατηρήσεις, θά είχε πράγματι ένα μοναδικό μοντέλο γιά Ινα μοναδικό σύμπαν. ΤΗταν μιά μεγαλειώδης σύλληψη. Καί προτού προχωρήσουμε πρέπει νά τονίσουμε τή σπουδαιό- τητα αύτού τοΰ Αρθρου τοΰ 1917. Γιατί δπως σέ λίγο θά δοΰμε ήταν ελαττωματικό! Αύτό δέν σημαίνει δτι πρέπει ν’ άφήσουμε μεταγενέστερες άνακαλύψεις νά μειώσουν τή λάμψη του στά μάτια μας. ’Ηταν ένα έξαιρετικό γεγονός, καί μάλιστα άποδοτικό! Χάραξε έξ όλο- κλήρου μιά νέα πορεία. Έκανε Ινα πρώτο τεράστιο βήμα πού Ανοιξε ένα μονοπάτι πού άποδείχτηκε άπορσδόκητα μπλεγμένο — τόσο πολύ πού δέν είναι δυνατό έδώ παρά μόνο νά σκιτσαριστεΐ. Ά ς πούμε πάντως μερικά άπό τά χαρακτηριστικά του σημεία.

Άμέσως μόλις ό Einstein εϊχε κάνει τήν πρωτοποριακή άρχή του, κι ό de Sitter στήν 'Ολλανδία άνακάλυπτε μιά διαφορετική λύση τών κοσμολογικών έξισώσεων τοΰ Einstein. Μιά λύση πού σά-

239


στίζε! Έγινε φανερό δτι οί έξισώσεις Einstein δέν όδηγοΰσαν άναγ- καστικά σ’ ένα καί μοναδικό μοντέλο τοΰ σύμπαντος. Επιπλέον, άντίθετα μέ τό σύμπαν τοΰ Einstein, τό σύμπαν τοΰ de Sitter ήταν άδειανό! Έτσι ήταν άντίθετο μέ τήν πεποίθηση τοΰ Einstein — ένα άπόσταγμα τών ίδεών τού Mach — πώς ύλη καί χωροχρόνος είναι τόσο στενά άλληλένδετα πού τό ένα δέν μπορεΐ νά ύπάρξει χωρίς τό άλλο.

Τό σύμπαν τοΰ de Sitter είχε παράξενες Ιδιότητες. Γιά παράδειγμα, ήταν ένα στατικό σύμπαν — άν αύτό σημαίνει κάτι, άφοΰ συγχρόνως ήταν άδειο. Ά ν δμως κανείς έριχνε σ’ αύτό τό άδειο σύμπαν μερικούς κόκκους σκόνη, άφήνοντάς το έτσι ούσιαστικά καί πάλι άδειο, οί έξισώσεις έδειχναν δτι οί κόκκοι αύτοί θά πετοΰσαν μακρυά ό ένας άπό τόν άλλο μέ συνεχώς αύξανόμενη ταχύτητα.

Μ’ αύτή τήν έννοια, τό σύμπαν τοΰ de Sitter ήταν ένα διαστελ- λόμενο σύμπαν καί συνεπώς άντίθετο μέ τά έπικρατοΰντα άστρονο- μικά δεδομένα.

Σπουδαία πρόοδος έγινε στά 1922 καί πάλι στά 1925 δταν ό Ρώσσος μαθηματικός Alexander Friedmann βρήκε νέες κοσμολογικές λύσεις τών έξισώσεων Einstein. Άντίθετα μέ τό σύμπαν τοΰ de Sitter τά μοντέλα Friedmann δέν ήσαν άδεια* κι άντίθετα έπίσης μέ τό σύμπαν τού Einstein δέν ήσαν στατικά. Ό Friedmann είχε άνα- καλύψει τήν ρελατιβιστική δυνατότητα γιά μή κενά σύμπαντα, άλλα διαστελλόμενα κι άλλα συστελλόμενα, κι άκόμη άλλα πού περνούσαν διαστολή σέ συστολή. Επιπλέον, άν καί καθένα τους μπορούσε νά είναι πεπερασμένο, μπορούσε νά γίνει καί άπειρο, άνάλο- γα μέ τό άν θεωρούσε κανείς τό χώρο σάν έπίπζδο ή όμοιόμορφα καμπυλωμένο. Ή δουλειά τοΰ Friedmann ήταν μιά άπροσδόκητα πλούσια πηγή γιά σύμπαντα. Παρόλα αύτά οί μαθηματικές άνακα- λύψεις τού Friedmann δέν είχαν μεγάλη άμεση έπίδραση. Άκόμη κι ό Einstein δέν τίς έκτίμησε άνάλογα τότε. Ή πρώτη μάλιστα ένστι- κτώδης έντύπωσή του ήταν άρνητική.

Νά δμως πού σύγχρονα σχεδόν οί άστρονόμοι άρχισαν νά συμφωνούν γιά μιά νέα είκόνα τοΰ σύμπαντος. Είχαν κιόλας διαπιστώσει δτι τό ήλιακό μας σύστημα είναι ένα περιθωριακό καί σχετικά

240


μικροσκοπικό τμήμα μιας άπέραντης συγκέντρωσης άστρων πού σχηματίζουν ένα νεφέλωμα. ’Ονόμασαν αύτό τό νεφέλωμα γαλαξία γιατί μέ γυμνό μάτι θύμιζε Ενα ρυάκι γάλα χυμένο στούς ούρανούς. ’Αποφασιστικής σημασίας μετρήσεις τοΰ 1924 άπό τόν ’Αμερικανό άστρονόμο Edwin Hubble έπιβεβαίωσαν τήν άποψη δτι δέν είναι δλα τά νεφελώματα κοντά στό γαλαξία μας, καί γρήγορα σχηματίστηκε ή εικόνα γιά ένα σύμπαν δπου τ’ άστέρια μαζεύονται κατά δισεκατομμύρια σέ νεφελώματα δμοια μέ νησιά πού μοιράζονται λίγο- πολύ όμοιόμορφα στό χώρο. Έτσι ή ύπόθεση τού Einstein γιά όμοιόμορφη διανομή τής ύλης στό χώρο ήταν άκόμη άποδεκτή, δχι δμως πιά γιά τ’ άστέρια άλλά γιά τά νεφελώματα.

Ή παραδοχή του δμως γιά Ενα στατικό σύμπαν δέν Εστεκε πιά. Οί άστρονόμοι, κυρίως ό Hubble, μελετούσαν μέ τή βοήθεια τού διάσημου τηλεσκοπίου τών έκατό Ιντσών τοΰ Mount Wilson στή Καλιφόρνια τίς άποστάσεις καί κινήσεις τών νεφελωμάτων. Τό 1929 ό Hubble δημοσίευσε στοιχεία πού Επειθαν δτι δχι μόνον τά μακρινά νεφελώματα άπομακρύνονταν, άλλά κι δτι οί άπομακρύν- σεις αύτές άκολουθοΰσαν όρισμένο νόμο. Ό σο μεγαλύτερη ή άπό- σταση τόσο μεγαλύτερη ήταν ή ταχύτητα άπομάκρυνσης, Ετσι πού ό λόγος ταχύτητας πρός άπόστασή ήταν σχεδόν ό Ιδιος γιά δλα τά νεφελώματα πού μελετήθηκαν. Πρόκειται γιά τή «σταθερά τού Hubble» δπως όνομάστηκε. Γιά τά πιό μακρινά νεφελώματα πού μελετήθηκαν οί ταχύτητες άπομάκρυνσης ήσαν κυριολεκτικά Εντυπωσιακές, φτάνοντας κάπου τίς 14.000 χιλιόμετρα τό δευτερόλεπτο! Θεωρώντας τήν τρομακτική μάζα ένός νεφελώματος - δισεκατομμύρια φορές μεγαλύτερη άπό τοΰ ήλιου — τέτοιες ταχύτητες είναι Εκπληκτικές. Κι δμως μετέπειτα μετρήσεις Εδειξαν δτι ήσαν μικρές μπρός στίς άκόμα μεγαλύτερες ταχύτητες άλλων πιό μακρινών νεφελωμάτων!

Ά ν ό Einstein γνώριζε δλα αύτά τό 1917 Ισιος ν’ άναζητοΰσε Ενα διαστελλόμενο μοντέλο τού σύμπαντος άντί γιά στατικό: Ισως τότε νά θεωρούσε τό χώρο σάν τό τριδιάστατο άνάλογο δχι τής Επιφάνειας μιας σφαίρας άλλά τής έπιφάνειας ένός διαστελλόμενου μπαλονιού. 'Υποθέστε πράγματι δτι τά νεφελώματα είναι κόκκοι πάνω σ’ ένα όμοιόμορφα διαστελλόμενο μπαλόνι. Ή πρώτη μας σκέ

16 241


ψη πιθανό νά είναι δτι, άφοΰ ή διαστολή είναι όμοιόμορφη, δλοι οί κόκκοι θ’ Απομακρυνθούν ό Ενας άπό τόν Αλλο μέ τήν Ιδια ταχύτητα πάνω στήν έπιφάνεια τοΰ μπαλονιού. Άλλά μπορούμε γρήγορα νά δοΰμε δτι δέν είναι Ετσι! Πάρτε τήν Απλή περίπτωση μιας σειράς άπό τέσσερες κόκκους, A, Β, C, D, τόν καθένα σ’ Απόσταση ένός πόντου άπό τόν προηγούμενο, καί φανταστείτε πώς σ’ Ενα δευτερόλεπτο

κάθε πόντος γίνεται διπλός. Τότε, παρόλο πού τό AB

Εχει μεγαλώσει κατά Εναν πόντο σ’ αύτό το δευτερόλεπτο, τό AC Εχει μεγαλώσει κατά δυό πόντους καί τό AD κατά τρεις. Πράγματι δηλαδή ή ταχύτητα άπομάκρυνσης αύξάνει άνάλογα μέ τήν άπόσταση άπό τό Α , δπως άκριβώς θέλει κι ό νόμος τού Hubble γιά τίς άπομακρύνσεις τών νεφελωμάτων?

Στά 1917 δμως οί Επιστήμονες πίστευαν πώς τ’ άστέρια είχαν μεταξύ τους μόνο μικρές κινήσεις, κι αύτό ήταν πού παράσυρε τόν Einstein. Παρόλ’ αύτά δέν ήταν ό Einstein πού σύνδεσε τίς νέες παρατηρήσεις τής άπομάκρυνσης τών νεφελωμάτων, μέ τήν Ανακάλυψη τού Friedmann γιά διαστελλόμενα σύμπαντα σά συνέπειες τών έξισώσεων Einstein. Ούτε άκόμη ήταν ό Friedmann. Τό 1927 ό Βέλγος άββάς Georges Lemaître, χωρίς νά ξέρει τή δουλειά τού Friedmann, πρότεινε μέ βάση τίς Εξισώσεις Einstein Ενα σύμπαν πού Αρχιζε σά σύμπαν Einstein άλλά στή συνέχεια διαστελλόταν δπως τού Friedmann γιά νά καταλήξει, μετά άπό Απειρο χρόνο, στό σύμπαν τού de Sitter. Ή δουλειά αύτή θά είχε περάσει άπαρατήρη- τη - είχε δημοσιευτεί σ’ Ενα άφανές περιοδικό — άν δέν τήν άνακά-

2. X<npiç πάντως νά ύπάρχει προνομιούχο κέντρο.

242


λυπτε καί μίλαγε μ’ ένθουσιασμό ό Eddington τό 1930, άναδημο- σιεύοντάς την στήν πιό γνωστή ’Αγγλική άστρονομική έπιθεώρηση τό 1931. "Ετσι πιά ή Ιδέα ένός διαστελλόμενου σύμπαντος έπικρά- τησε καί τό Εργο τού Friedmann άναγνωρίστηκε τελικά έστω καί καθυστερημένα.

Βέβαια ήταν εύχάριστο πού οί έξισώσεις Einstein περιείχαν τή δυνατότητα γιά ένα διαστελλόμενο σύμπαν, συγχρόνως δμως τονίζονταν οί δυσκολίες. Ό Friedmann είχε δείξει δτι οί έξισώσεις αύτές έπέτρεπαν μιά μεγάλη ποικιλία άπό βασικά διαφορετικά μοντέλα σύμπαντος. Ούσιαστικά ό Lemaître είχε δείξει τήν προτίμησή του γιά ένα άπ’ αύτά πού άρχιζε μέ τήν έκρηξη ένός μικροσκοπικού, άφάνταστα συμπαγούς «αύγού», πού τ’ δνόμασε πρωταρχικό άτομο. Όμως τ’ δνειρο τού Einstein γιά μοναδικότητα θρυμματιζόταν καί κάθε άλλο παρά εύχαριστημένος ήταν μέ τίς πολλές αύτές δυνατότητες. ’Από τήν άρχή σχεδόν τόσο αύτός δσο κι ό de Sitter θεωρούσαν τόν πρόσθετο δρο μέ τό λ σάν ένα αισθητικό έλάττωμα. Ήδη άπό τό 1919 ό Einstein προσπάθησε μέ μιά Ιδιοφυή μέθοδο ν’ άπαλ- λαγεΐ άπ’ αύτό κρατώντας συγχρόνως τό κλειστό στατικό σύμπαν, χαρακτηρίζοντας τόν δρο μέ τό λ σάν «πολύ έπιζήμιο γιά τήν τυπική όμορφιά τής θεωρίας». Μάλιστα είχε προειδοποιήσει γιά τό λ στό βασικό του άρθρο στά 1917, πού στό τέλος του έγραφε:

Γιά νά φτύσουμε σ’ αύτή τή συνεκτική άποψη, άναγκαστήκαμε νά εισάγουμε μιά έπέκταση τών πεδιακών έξισώσεων βαρύτητας πού δέν στηρίζεται στίς πραγματικές μας γνώσεις γιά τή βαρύτητα. Πρέπει πάντως νά τονιστεί δτι τά άποτελέσματά μας δίνουν μιά θετική καμπυλότητα τοΰ χώρου Εστω κι άν δέν είσαχτεί ό συμπληρωματικός δρος. Ό δρος αύτός είναι άπαραίτητος μόνο γιά τό σκοπό νά γίνει δυνατή μιά κατά κάποιον τρόπο στατική κατανομή τής ύλης, δπως άπαιτεΐται άπό τό γεγονός τών μικρών ταχυτήτων τών άστέρων.

Ό ταν τό «γεγονός» αύτό έπαψε νά είναι γεγονός, ό δρος λ έχασε τήν άναγκαιότητά του γιά τόν Einstein, κι άπό τότε τόν άγνόησε. 'Εξαφανίζοντάς τον έκανε κάτι περισσότερο άπό τήν άποκατάσταση τής όμορφιάς τών βαρυτικών έξισώσεων. Μείωσε συγχρόνως τόν άριθμό τών δυνατών μοντέλων γιά τό σύμπαν τού Friedmann σέ μόνον τρία, πού ένα άπ’ αύτά ήταν κλειστό κι έπομένως πεπερασμέ

243


νο. Τό 1931 ό Einstein δούλεψε τό μοναδικό αύτό σύμπαν σάν τήν ώριμη έκδοση τής δημιουργίας του στά 1917. Μπορούμε αύτό, τό γνωστό σάν ταλαντούμενο σύμπαν, νά τό φανταστούμε σά διαστελ- λόμενο έκρηκτικά άπό Ενα συμπαγές διάπυρο σφαίρωμα πού τά έκ- σφενδονισθέντα θραύσματά του έπιβραδύνονται σιγά - σιγά τιθα- σευμένα άπό τή βαρύτητα γιά νά πέσουν πάλι πίσω σχηματίζοντας ξανά Ενα συμπαγές σφαίρωμα.

Ά ν δμως ίλειπε ό δρος λ, ή ήλικία τοΰ σύμπαντος βρισκόταν κάπου Ενα δισεκατομμύριο3 χρόνια - Ενα μεγάλο διάστημα σέ σύγκριση μέ τήν ήλικία ένός άνθρώπου ή άκόμη τοΰ άνθρώπου, δχι δμως άρκετή γιά τήν ήλικία τής γής δπως Εχει βρεθεί άπό γεωλογικές μετρήσεις. Καί βέβαια τό σύμπαν δέν μποροΰσε νά ήταν νεαρότερο άπό τή γή!

Ά ν κανείς διατηρούσε τόν δρο λ — δπως γιά παράδειγμα ό Lemaître — θά μποροΰσε νά μεγαλώσει δπως χρειαζόταν τή θεωρητική ήλικία τοΰ σύμπαντος, κι έπίσης νά ταιριάζει μέ τίς Εκτιμήσεις τών άστρονόμων γιά τή μέση του πυκνότητα. Οί κοσμολόγοι λοιπόν άναφερόμενοι στά δεδομένα τής παρατήρησης συμφωνοΰσααν πώς τό λ χρειαζόταν. Ό Einstein δμως ήταν άμετάπειστος: γι’ αύτόν βάραιναν ή όμορφιά κι ή λογική άπλότητα. Εμπιστευόταν τίς βα- ρυτικές του έξισώσεις πεδίου, άμόλυντες άπό λ, περισσότερο άπό τά άστρονομικά δεδομένα, πού άλλωστε δέν συμφωνούσαν δλα μεταξύ τους. Σάν άποτέλεσμα, θεωρήθηκε άλλη μιά φορά σάν ξεπερασμένος! — αύτή τή φορά άπό τούς κοσμολόγους πού θεώρησαν πώς τό άπόκοσμο αΓσθημά του γιά όμορφιά τόν είχε θλιβερά παραπλανήσει.

Τό 1945, γιά τή δεύτερη έκδοση τοΰ βιβλίου του Ή Σημασία τής Σχετικότητας, ό Einstein Εγραψε Ενα Παράρτημα δπου συνόψιζε τίς άπόψεις του γιά τήν κοσμολογία. Δώδεκα χρόνια νωρίτερα είχε συμπεράνει, μαζί μέ τόν de Sitter, δτι τό έρώτημα γιά τό πεπερασμένο τοΰ χώρου ήταν κάτι πού θ’ άποφασιζόταν άπό τήν παρατήρηση. Στό Παράρτημα ή έρώτηση παράμενε άνοιχτή, δμως παράμενε άμε-

» 3 /0 άριθμός αύτός βγήκε Ετσι, κάπου δέκα χρόνια μετά τό 1931. Ή διαφορά, παρά τό Ιστορικό της ένδιαφέρο, δέν άλλοιώνει τήν ούσία.

244


τάπειστος γιά τήν έξάλειψη του λ. Δέν πρόσφερε άλλοθι· Εγραψε κοφτά:

Ή ήλικία τού σύμπαντος... πρέπει βέβαια νά ξεπερνά τήν ήλικία τού σταθερού φλοιού τής γης δπως αύτή Εχει βρεθεί μέ βάση τά ραδιενεργά όρυκτά. Επειδή ό προσδιορισμός τής ήλικίας μέ αύτά τά όρυκτά είναι άξιόπιστος άπό κάθε πλευρά, ή κοσμολογική θεωρία πού παρουσιάζεται έδώ θ’ άπορριπτόταν öv βρισκόταν ν’ άνπφάσκει μέ τ’ άποτελέσματα αύτά. Στήν περίπτωση αύτή δέν βλέπω λογική λύση.

Τρία χρόνια άργότερα, έν μέρει μ’ άφορμή τό πρόβλημα τής ήλικίας τοΰ σύμπαντος, προτάθηκε μιά γοητευτική θεωρία4 στήν όποία τό σύμπαν δέν είχε οΰτε άρχή οΰτε τέλος άλλά βρισκόταν σέ μιά σταθερή κατάσταση δπου στό χώρο δημιουργόταν συνεχώς ΰλη πού Αντιστάθμιζε τήν άραίωση πού προκαλεΐτο άπό τήν άδιάκοπη διαστολή.

Λίγο πρίν πάντως Ô Einstein γράψει τό παράρτημα τοΰ 1945 είχαν άρχίσει σημαντικές παρατηρησιακές έξελίξεις, καί στά 25 περίπου έπόμενα χρόνια τό σύμπαν γέρασε κατά δισεκατομμύρια χρόνια! Γιά νά μιλήσουμε καθαρότερα, οί άστρονομικές έκτιμήσεις άνέ- βασαν τήν ήλικία τοΰ σύμπαντος άπό Ενα σέ δέκα καί παραπάνω δισεκατομμύρια χρόνια. Έτσι τό πρόβλημα της ήλικίας ξεκαθάρισε κάπως. Οί κοσμολόγοι προτίμησαν ν’ άφήσουν τίς παρατηρήσεις, κι δχι κάτι πού Εμοιαζε καπρίτσιο τοΰ Einstein, νά καθορίσουν τήν άριθμητική τιμή τοΰ λ. ’Αρχικά τά παρατηρησιακά δεδομένα Εδειξαν πώς τό λ δέν ήταν μηδέν. Στίς άρχές δμως τής δεκαετίας τοΰ 1980 τά δεδομένα εύνοούσαν πιό πολύ τή δυνατότητα γιά Ενα μηδενικό λ καί δτι, μέ μιά πολύ έξιδανικευμένη Εννοια, τό σύμπαν μοιάζει στό άπλό ταλαντούμενο μοντέλο πού ό Einstein σχεδίασε τό 1931. Πολλοί κοσμολόγοι τώρα άκολουθοΰν τόν Einstein στήν Εξάλειψη τοΰ λ, άλλά καί πολλοί άλλοι βλέπουν τή στάση αύτή έίρωνικά.

'Αν ζοΰσε ό Einstein θά διασκέδαζε πονηρά μέ τήν κατάσταση αύτή, άκλόνητος στήν άπόρριψη τοΰ λ, καί θά περίμενε τήν ώρα του, πεισμένος πώς τό αίσθητικό του κριτήριο θά δικαιωνόταν κά-

4. Γ ιά μιά έπισκόπηση τών κοσμολογικών μοντέλων, Εύτ. Μπιτσάκη, Ή Δυναμική τοΰ 'Ελάχιστου, (έκδ. Ζαχαροπούλου. 1980, σελ. 84 κ.ε.).

245


ποια μέρα. Ά ς Εχουμε λοιπόν κι έμεΐς ύπομονή!

Γυρίζοντας στά 1916, προτού άκόμη άρχίσει τήν κοσμολογική του περιπέτεια, είχε άρχίσει νά θεωρεί βαρυτικά κύματα. Δέν είναι παράξενο τό δτι ή γενική θεωρία σχετικότητας — μιά θεωρία πεδίου- Επρεπε νά περιλαμβάνει τήν ύπαρξη τέτοιων κυμάτων. Ά λλ’ άπ’ αύτή τή φύση τής θεωρίας, θά Επρεπε νά ήσαν κύματα φτιαγμένα άπό τόν Ιδιο τό χώρο - κύματα καμπυλότητας πού ταξίδευαν μέ τήν ταχύτητα τοΰ φωτός. Ή , στήν τετραδιάστατη όρολογία, παγωμένες ρυτίδες τοΰ χωροχρόνου πού μάς Εδιναν τήν έντύπωση τής κίνησης έξαιτίας τοΰ περάσματος μας μέσα στό χρόνο.

ΕΪναι Ενδεχόμενο δτι δ Αμερικανός φυσικός Joseph Weber Εχει πράγματι άνιχνεύσει βαρυτικά κύματα. Ά ν τ’ άποτελέσματά του έπιβεβαιωθοΰν, τό κατόρθωμά του θά είναι Ενα άστραφτερό Επίτευγμα. Θά Εδινε, μεταξύ τών άλλων, μιά άπό τίς πιό σπουδαίες Επαληθεύσεις τής γενικής θεωρίας σχετικότητας — μιά έπαλήθευση πού θά διάφερε άποφασιστικά άπό τίς άλλες τίς γνωστές μέχρι τώρα.

Ό ,τι κι άν προκύψει, άς θυμηθούμε τόν Maxwell πού ή πρόβλεψή του γιά ήλεκτρομαγνητικά κύματα δέν ήρθε παρά μετά τό θάνατό του. Τά κύματα τοΰ Maxwell θά Επαιζαν καί έναν άπροσδόκητο ρελατιβιστικό ρόλο. Πράγματι, μετά άρκετή καθυστέρηση, άποτέλε- σαν τή βάση μιας καινούργιας γενιάς παρατηρητών τοΰ ούρανοΰ, τών ραδιοαστρονόμων, πού δέν χρησιμοποιούν όπτικά άλλά ραδιοτηλεσκόπια. Καί φυσικά οί παρατηρήσεις τους ένδιάφεραν άμεσα τούς ρελατιβίστες φυσικούς. Θά μάς όδηγοΰσε δμως πολύ μακριά δν μιλούσαμε γιά τά quasars, τά pulsars, καί τίς άλλες άνακαλύψεις πού ξεπήδησαν άπό τίς παρατηρήσεις τους. Ή άν πάλι Εξηγούσαμε, πώς οί πειραματιστές, Εκλεπτύνοντας συνεχώς τίς τεχνικές μέτρησης. είσβάλλουν στό βασίλειο τής γενικής θεωρίας σχετικότητας ύποβάλλοντάς την σέ δλο καί πιό πολύπλοκους καί λεπτεπίλεπτους έλέγχους.

Ά ς περιμένουμε νά δούμε τί θά φέρει τό μέλλον. Ή δη δμως ή άνακάλυψη τών pulsars Εχει Επιβεβαιώσει τή θεωρητική πρόβλεψη γι’ άστέρια πού Εχοντας καεί (πυρηνικά βέβαια) καταρρέουν Εκρηκτικά άπό τή βαρύτητα καταλήγοντας νά γίνουν άστέρια νετρονίων

246


- βαρειά σάν τόν ήλιο μας άλλά μέ διάμετρο μονάχα κάπου εϊκοσι χιλιόμετρα! Καί μένει άκόμα ή θεωρητική πρόβλεψη γι’ άκόμα πιό καταστροφικές βαρυτικές καταρρεύσεις πού δημιουργούν τίς «μαύρες τρύπες», πού τό βαρυτικό τους πεδίο είναι τόσο πανίσχυρο ώστε άκόμη καί μιά φωτεινή άκτίνα δέν μπορεΐ νά ξεφύγει πρός τά Εξω. 'Υπάρχουν άραγε οί μαύρες τρύπες ή μήπως είναι γεννήματα τών ρελατιβιστικών έξισώσεων5; Ό χρόνος θά μάς τό πεΐ. Ή έρευνα συνεχίζεται.

Όμως αύτό τουλάχιστο μπορεΐ νά είπωθεΐ: τουλάχιστο μέχρι τήν τελευταία δεκαετία, πάνω άπό πενήντα χρόνια άπό τήν έμφάνι- σή της, ή γενική θεωρία σχετικότητας Εχει άντέξει δλους τούς πειραματικούς έλέγχους κι έτσι μετά άπό τίς δεκαετίες πού προηγείτο τής έποχής της μπαίνει τώρα μεγαλόπρεπα στή δική της έποχή, μέσα στή συγκίνηση καί ταραχή τής σύγχρονης κοσμικής Ερευνας.

5. Καλό είναι νά θυμίσουμε ότι οί μαύρες τρύπες δέν είναι «γεννήματα τών ρελατι- βιστικών έξισώσεων» μόνο. Τό 1799 ό μίγάλος Laplace δημοσίευε, στηριγμένο βέβαια στή κλασσική μηχανική, Ενα «θεώρημα γιά τό πώς ή έλκτική δύναμη ένός ούράνιου σώματος μπορεΐ νά είναι τόσο μεγάλη, ώστε τό φώς νά μή μπορεΐ νά ξεφύγει άπ’ αύτό».

247

Κ ΕΦΑ ΛΑ ΙΟ 12

Οί "Ανθρωποι είναι θνητοί

Γι’ άλλη μιά φορά θά παραβλέψουμε τήν αύστηρή χρονολογική σειρά καί θά γυρίσουμε σέ παλιότερη έποχή. Mé τόν έρχομό του στό Princeton, ό Einstein μπήκε στήν τελική φάση τής ζωής του, καί σέ λίγο θά μιλήσουμε γιά τή φθινοπωρινή του έποχή, άλλοτε μέ τή ζωηρή λάμψη τοΰ πρώιμου έρχομοϋ τοΰ φθινόπωρου, κι άλλοτε χρωματισμένη άπό τά σκοτεινά χρώματα πού φέρνει ό χειμώνας.

Ά ς άφήσουμε τά λόγια τοΰ Einstein νά ζωγραφίσουν τό κλίμα. Εϊμαστε στά 1918, τή χρονιά πού ό πόλεμος άρχίζει νά ξεθυμαίνει. Ή καμπύλωση τοΰ φωτός δέν έχει άκόμη έπαληθευτεΐ. Ή παγκόσμια δόξα δέν έχει είσβάλλει άκόμα. Ό Einstein είναι εύτυχισμένος μέ τή δουλειά του. 01 έπιστήμονες άναγνωρίζουν τή μεγαλοσύνη του. Κι δμως στήν παρακάτω όμιλία του διακρίνουμε Εναν άέρα μελαγχολίας. Είναι άπό τόν έπίσημο έορτασμό γιά τά έξηντάχρονα τοΰ Planck, οί λέξεις δμως άποκαλύπτουν κάτι άπό τόν Ιδιο τόν Einstein:

Πιστεύω, μαζί μέ τόν Schopenhauer, πώς Ενα άπό τά Ισχυρότερα κίνητρα πού όδηγουν τόν άνθρωπο στήν έπιστήμη καί τήν τέχνη είναι ή προσπάθεια νά ξεφύγει άπό τήν καθημερινή ζωή μέ τήν όδυνηρή της τραχύτητα καί τή χωρίς έλπίδες ζοφερότητα, άπό τά δεσμά τών δικών μας έπιθυμιών πού συνέχεια άλλάζουν. Ό άνθρωπος μέ τή λεπτή ιδιοσυγκρασία λαχταρεί νά ξεφύγει άπό τήν προσωπική ζωή, στόν κόσμο τής άντικειμενικής άντίληψης καί σκέψης- ή έπιθυμία αύτή μοιάζει μέ

249


τήν άκατανίκτητη λαχτάρα τοΰ άστοΰ νά ξεφύγει άπό τό θορυβώδες καί στενάχωρο περιβάλλον του πρός τά ψηλά βουνά, δπου ή ματιά ταξιδεύει έλεύθερα μέσα άπό τόν άκίνητο, καθαρό άέρα καί μέ πόθο άκολου- θεϊ τόν ήρεμο όρίζοντα πού θαρρείς φτιάχτηκε γιά τήν αιωνιότητα. Μαζί μέ τ’ άρνητικό αύτό κίνητρο βαδίζει κι Ενα άλλο, θετικό. Ό άνθρωπος προσπαθεί νά κατασκευάσει γιά τόν έαυτό του, καί μέ τόν τρόπο πού τοϋ ταιριάζει καλύτερα, μιά άπλοποιημένη καί κατανοητή εικόνα τοΰ κόσμου: Ετσι προσπαθεί ν’ άντικαταστήσει, σέ κάποια Εκταση, τόν προσωπικό του κόσμο μέ τόν κόσμο τής Εμπειρίας, κι Ετσι νά τόν ξεπε- ράσει. Αύτό κάνα ό ζωγράφος, ό ποιητής, ό όραματιστής φιλόσοφος, κι ό φυσικός Επιστήμονας, ό καθένας μέ τόν τρόπο του. Καθένας τους κάνει τόν κόσμο αύτό πού δημιουργεί, τόν άξονα τής συγκινησιακής του ζωής προσπαθώντας μέ τόν τρόπο αύτό νά βρει τήν ειρήνη κι άσφάλεια πού δέν μπορεΐ νά βρει μέσα στό στενό βασίλειο τής στροβιλιζόμενης προσωπικής έμπειρίας...

'0 ψηλότερος στόχος τοΰ φυσικού είναι νά φτάσει σ’ αύτούς τούς παγκόσμιους στοιχειώδεις νόμους άπό τούς όποιους ό κόσμος μπορεΐ νά χτιστεί μέ καθαρή άπαγωγή. Δέν ύπάρχει λογικό μονοπάτι πρός αύτούς τούς νόμους· μονάχα ή διαίσθηση, στηριγμένη σέ μιά συντονισμένη κατανόηση, μπορεΐ νά όδηγήσει σ’ αύτούς... Ή βαθειά Επιθυμία νά συλλάβει τήν άρμονία είναι ή πηγή τής άνεξάντλητης ύπομονης καί προσήλωσης μέ τίς όποιες ό Planck άφιέρωσε τόν έαυτό του στά πιό γενικά προβλήματα τής έπιστήμης μας... Ή κατάσταση τοΰ πνεύματος πού έπιτρέπει σ’ Εναν άνθρωπο νά κάνει Εργο αύτοΰ τού είδους μοιάζει μ’ αύτή τού άφιερωμένου στή θρησκευτική λατρεία ή τού έρωτευμένου- ή καθημερινή προσπάθεια δέν προέρχεται άπό σκοπιμότητα ή πρόγραμμα. άλλά κατευθείαν άπό τήν καρδιά.

Τό 1921 ό Einstein Εγραφε σ’ Ενα φίλο τοο: «Ή άνακάλυψη στή μεγάλη της μορφή είναι μόνο γιά τούς νέους άνθρώπους, κι Ετσι γιά μένα άνήκει στό παρελθόν». Πάντως κάθε άλλο παρά άδρανής ήταν στό διάστημα 1917 ώς 1931. Έχουμε ήδη μιλήσει γιά τό ρόλο του στήν ταραγμένη δημιουργία τής κβαντικής μηχανικής καί τήν άπο- μόνωση πού τού Εφερε ή μάχη γιά τήν έρμηνεία της. Τό 1918 ό γνωστός Γερμανός μαθηματικός Hermann Weyl — καθηγητής τότε στό Πολυτεχνείο τής Ζυρίχης — πρότεινε μιά Επέκταση τής γενικής θεωρίας σχετικότητας πού ήταν τόσο φυσική καί Ιδιοφυής πού άξιζε

250

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΙΝΑΙ ΘΝΗΤΟΙ

μιά καλύτερη τύχη άπ’ δ,τι τής συνέβη. Ή καμπυλότητα του χωροχρόνου στή θεωρία τοΰ Einstein, κι έπομένως ή άπουσία τής εύ- θείας, έκαναν τήν έννοια τής διεύθυνσης νά παίζει παράξενα παιχνίδια. Γιά νά έκτιμήσουμε τήν έπΐδραση τής καμπυλότητας πάνω στή διεύθυνση, άς θεωρήσουμε τήν καμπύλη, διδιάστατη έπιφάνεια τής γής. Φανταστείτε δυό πλοία μακριά τό ένα άπό τό δλλο πού ξεκινούν άπό τόν {σημερινό καί πλέουν πρός βορρά. Θά συμφωνούσαμε άσφαλώς δτι δταν ξεκίνησαν ήσαν παράλληλα, καί δτι έπειδή καί τά δυό πήγαιναν άκριβώς βόρεια τό καθένα ταξίδευε εύθεΐα, χωρίς νά παρεκλίνει δεξιά ή άριστερά. Καί δμως, καθώς τά πλοία ταξιδεύουν βόρεια άκολουθώντας δύο διαφορετικούς μεσημβρινούς δλο καί πιό πολύ πλησιάζει τό ένα τό δλλο. Έτσι λοιπόν δέν θά πρέπει νά δεχτούμε δτι παραμένουν παράλληλα.

Ή ύπόθεση λοιπόν τού Weyl ήταν — κρατώντας τήν άναλογία μέ τά πλοία μας — δτι τό ταξίδι έχει σά συνέπεια τήν Αλλοίωση δχι μόνον τής διεύθυνσης άλλά καί τοΰ μεγέθους1 τοΰ πλοίου — δχι δμως καί τοΰ σχήματός του - , καί είσήγαγε αύτοΰ τοΰ είδους τήν άλλαγή μεγέθους σά μιά Ιδιότητα τοΰ καμπύλου χωροχρόνου τροποποιώντας έτσι θεμελιακά τή γεωμετρική του δομή. 'Η πρώτη μας έντύπωση είναι Γσως δτι άν ένας έξοχος μαθηματικός σάν τόν Weyl θέλει νά παίξει μ’ αύτές τίς έννοιες, είναι δικαίωμά του! Όμως ό Weyl σκεπτόταν κάτι βαθύτερο. Άπόδειξε δτι μέ τή νέα γεωμετρική δομή τού χωροχρόνου μπορούσε, μ’ ένα φυσικό τρόπο, νά συνδέσει τή βαρύτητα τοΰ Einstein μέ τήν ήλεκτροδυναμική τοΰ Maxwell. Αύτό κεντρίζει άμέσως τό ένδιαφέρον μας. Γιατί πράγματι, άντιμε- τωπίζοντας ό Einstein τή βαρύτητα σάν καμπύλωση δέν ήταν σέ θέση νά δώσει στόν ήλεκτρομαγνητισμό έναν άντίστοιχο θεμελιώδη γεωμετρικό ρόλο. Ό Weyl δμως μέ τήν άλλαγή μήκους, έκανε καί

• 1. Αύτό δέν Εχει καμμιά σχέση μέ τή συστολή FitzGerald - Lorentz.Έπεξηγώ λίγο τήν ύποσημείωση τοΰ Hoffmann: Ένώ στή γεωμετρία Riemann Ενα διάνυσμα μεταφερόμενο «παράλληλα» άλλάζει διεύθυνση άλλά διατηρεί τό μήκος του, τώρα δέν διατηρεί οΰτε αύτό. 0( μετρικές Ιδιότητες τοΰ χωροχρόνου Weyl όρίζονται δχι μόνον άπό τό μετρικό τανυστή g νάλλά κι Ενα τετραδιάνυσμα φμ

Τά 10 βαρυτικά δυναμικά άντιστοιχοΰν, δπως καί στή θεωρία Einstein, οτόν g[iv. ένώ τό <ρμ ταυτίζεται μέ τό διανυσματικό δυναμικό τοΰ ήλεκτρομα- γνητικού πεδίου).

251


τόν ήλεκτρομαγνητισμό έπίσης μιά Αποψη τής γεωμετρίας — τό γεωμετρικό ταίρι τής βαρυτικής καμπυλότητας. Έτσι είχε κατασκευάσει δ,τι όνομάζουμε ένοποιημένη θεωρία πεδίου.

Ά πό τήν άποψη τών μαθηματικών καί τής αίσθητικής ή Θεωρία τοΰ Weyl ήταν Ενα σπουδαίο έπίτευγμα. Όμως ό Einstein, πάντοτε ό φυσικός, είδε γρήγορα πώς ήταν Απαράδεκτη. Ένώ οί Αλλοι Ατένιζαν μέ Θαυμασμό τό κατόρθωμα τοΰ Weyl, ό Einstein Αποκάλυψε τό φυσικό της έλάττωμα: τό γεγονός πώς ύπονοοΰσε δτι τά μήκη τών άντικειμένων έξαρτιόταν Από τό παρελθόν τους! Θυμίζουμε, δ- τι λέγοντας «μήκη» στό χωροχρόνο έννοοΰμε δχι μόνο διαστήματα χώρου Αλλά καί χρόνου. Τά Ατομα έκπέμπουν φώς, δηλαδή φωτόνια πού οί δονήσεις τους, καθορίζουν σαφώς διάφορα μήκη χρόνου, δπως προκύπτει Από τήν ύπαρξη τελείως διακριτών φασματικών γραμμών. Επειδή λοιπόν τά Ατομα κάθε άλλο παρά τό ίδιο παρελθόν Εχουν, θά Επρεπε σύμφωνα μέ τή θεωρία τοΰ Weyl νά Εμφανίζουν μιά μεγάλη ποικιλία άπό τά παραπάνω μήκη χρόνου Ετσι πού τό φάσμα τους θά ήταν συνεχές καί δχι μέ διακριτές γραμμές. Έτσι λοιπόν συμπεραίνουμε δτι δέν μπορούμε ν’ Αλλάζουμε τά μήκη μέ τόν τρόπο πού πρότεινε ό Weyl. Κάπως Ετσι ήσαν τά έπιχειρήματα τοΰ Einstein έναντίον τής θεωρίας τοΰ Weyl. Μάς δείχνουν μιά φυσική αύθεντία σέ δράση, πού Ενοιωθε μέ τό Ενστικτο τό κεντρικό πρόβλημα. Μένει δμως κάτι κρυμμένο. Ά ς δοΰμε Ενα άπόσπασμα άπό Ενα γράμμα τοΰ 1918 πρός τόν Weyl πού φανερώνει μιά βαθύτερη άντίρρηση τοΰ Einstein:

Θά μπορούσε στ’ άλήθεια νά κατηγορήσει κανείς τόν Κύριο Θεό γι’ άσυνέπεια έπειδή δέν πρόσεξε τή δυνατότητα, πού σείς Ανακαλύψατε, γιά μιά τέλεια άρμονία τοΰ φυσικού κόσμου; Δέν νομίζω! Ά ν είχε κάνει τόν κόσμο σύμφωνα μέ τό σχέδιό σας, θά τού Ελεγα μέ σεβασμό: «’Αγαπητέ Θεέ. Αν δέν ύπήρχε μέσα σου ή δύναμη νά δώσεις μιά Αντικειμενική σημασία στήν Ισότητα τοΰ μεγέθους δυό Ανεξάρτητων στερεών σωμάτων. γιατί δέν περιφρόνησες καί τή διατήρηση του σχήματός τους;»

Ό Weyl άπρόθυμα άποσυρε τή θεωρία του άπό τό βασίλειο τής βαρύτητας, βρίσκοντας γιά Ενα μέρος της μιά γωνιά στό κβαντικό βασίλειο δπου πράγματι τό σύνδεε Ικανοποιητικά μέ τόν ήλεκτρο- μαγνητισμό. Εκείνη τήν έποχή ήσαν γνωστές μόνον δυό άπό τίς

252


θεμελιώδεις «δυνάμεις», ή βαρυτική καί ή ήλεκτρομαγνητική. Ό Weyl είχε κάνει ν' άναγνωριστεΐ πώς ήταν άκαλαίσθητο, τό νά θεωρηθεί ή μιά δύναμη μέ γεωμετρική προέλευση, δχι δμως καί ή άλλη. Ή έρευνα λοιπόν τώρα στράφηκε γιά ένα νέο τύπο γεωμετρίας πού θά κάλυπτε Ικανοποιητικά καί τίς δυό δυνάμεις, μιά έρευνα πού θ’ άπασχολοΰσε τόν Einstein μέχρι τό τέλος τής ζωής του. Ά ν άναφέ- ρουμε έδώ λίγες άπό τίς ένοποιημένες θεωρίες πεδίου πού προτάθη- καν άπό τόν Ιδιο ή καί άλλους, τό κάνουμε μόνο έπειδή οί θεωρίες αύτές προδίνουν μέσ’ άπό τήν ποικιλία τους κάποιο έσωτερικό σχέδιο. 'Οσο γιά τόν Weyl προτάθηκε γιά καθηγητής στό Göttingen, άλλά μέ τόν έρχομό τών Ναζί στήν έξουσία έφυγε γιά τίς Η.Π.Α. δπου κι έγινε συνάδερφος τοΰ Einstein στό ’Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών τοΰ Princeton.

Ό Eddington κατασκεύασε μιά ένοποιημένη θεωρία πεδίου άρ- κετά δμοια, άλλά πιό γενική άπό τοΰ Weyl. 'Οταν πάνω σέ μιά σφαίρα κάνουμε ένα ταξίδι άκολουθώντας τόν πιό σύντομο δρόμο, ό δρόμος αύτός είναι συγχρόνως κι ό πιό εύθύς πού έπιτρέπεται άπό τήν καμπυλότητα τής σφαίρας. Αύτός άκριβώς ό σύνδεσμος άνάμεσα στόν «πιό σύντομο» καί στόν «πιό εύθύ» — πού ύπήρχε καί στόν καμπύλο χωροχρόνο τοΰ Einstein — έσπασε άπό τόν Weyl κι έμενε σπασμένος καί στή θεωρία τοΰ Eddington στά 1921.

Τόν Ιδιο δμως χρόνο στή Γερμανία ό T. Kaluza άκολούθησε μιά τελείως διαφορετική γραμμή. Είσάγοντας κάτι σάν άτροφική πέμπτη διάσταση, διατήρησε τίς βαρυτικές έξισώσεις τοΰ Einstein — γραμμένες δμως γιά πέντε διαστάσεις άντί γιά τέσσερες. Έτσι πετύχαινε νά συνδέσει χωρίς άλλες ύποθέσεις τή βαρύτητα μέ τόν ήλεκ- τρομαγνητισμό.

Ό Ιδιος ό Einstein τό 1923 έπέκτεινε τήν έργασία τοΰ Eddington. Σύντομα δμως άποκήρυξε τήν κατασκευή του αύτή, γιά νά προχωρήσει τό 1925 σέ μιά διαφορετική ένοποιημένη θεωρία πεδίου. Αύτή τή φορά ήταν ένθουσιασμένος, γράφοντας στήν είσαγω- γική παράγραφο: «Μετά άπό άδιάκοπη έρευνα τά δυό τελευταία χρόνια πιστεύω τώρα πώς έχω βρει τήν άληθινή λύση». Ή θεωρία του ξεκινούσε άπό τήν παρακάτω άριθμητική σύμπτωση. Στήν

253


κλασσική περιγραφή τοΰ ήλεκτρομαγνητικοΰ πεδίου χρησιμοποιούνται Εξη ποσότητες. Άπό τήν άλλη πλευρά ό συμμετρικός μετρικός τανυστής gpv είχε δέκα συνιστώσες πού περίγραφαν τό βαρυ- τικό πεδίο. Καταργώντας τή συμμετρία αύτή τού gMv ό Einstein χρησιμοποίησε τώρα ένα μετρικό τανυστή μέ δεκάξη συνιστώσες έτσι ώστε οί δέκα νά περιγράφουν τό βαρυτικό, καί οί έξη τό ήλεκτρομα- γνητικό πεδίο. Πρόκειται γιά μιά σημαντική Ιδέα τού Einstein πού έπαιζε ρόλο καί στίς κατοπινές έξελίξεις.

Περνάμε τώρα στό 1928, τή χρονιά τού θανάτου τού Lorentz πού τόσο σεβόταν δ Einstein. Μιλώντας δίπλα στόν τάφο ό Einstein άναφέρθηκε στόν Lorentz δχι μόνο σά μιά μεγαλοφυΐα άλλά καί σάν «τόν πιό μεγάλο καί εύγενή άνθρωπο τής έποχής μας, ό όποιος έκανε τήν Γδια τή ζωή του ένα άφταστο έργο τέχνης μέχρι τήν πιό τελευταία λεπτομέρεια». Τά λόγια αύτά πού βγήκαν άπό έναν συνήθως φανατικό άντικονφορμίστα, είναι σίγουρα λόγια καρδιάς. Καί πολλά χρόνια άργότερα ό Einstein είπε:

Ό .τι βγήκε άπό τό ύπέροχο μυαλό του ήταν φωτεινό καί δμορφο σάν ίργο τέχνης... Ά ν έμεΓς οΐ νεώτεροι γνωρίζαμε τόν Lorentz έστω καί μόνο σάν ένα άφταστο μυαλό, ό θαυμασμός καί σεβασμός μας γι’ αύτόν θά ήταν μοναδικός. Ά λ λ ’ αύτό πού νοιώθω δταν σκέπτομαι τόν Lorentz είναι κάτι πολύ περισσότερο άπ’ αύτό. Ό Lorentz σήμαινε για μένα προσωπικά περισσότερο άπ’ όποιονδήποτε άλλον έχω συναντήσει στή ζωή μου.

Τά λόγια αύτά τού Einstein ειπώθηκαν τό 1953, είκοσιπέντε όλόκληρα χρόνια μετά τό θάνατο τού Lorentz τό 1928.

Τό 1928 δπως ξέρουμε ό Einstein είχε άρρωστήσει βαρειά, χωρίς δμως νά σταματήσει τή δουλειά του. Γι’ αύτόν ή δουλειά του ήταν τό φάρμακο — ήταν ή Ιδια ή ζωή του. Είχε έγκαταλείψει στό μεταξύ τήν ένοποιημένη θεωρία τού 1928 παρά τόν άρχικό του ένθου- σιασμό. Είχε έπίσης άσχοληθεΐ μέ τή θεωρία τού Kaluza μέ τήν αινιγματική πέμπτη διάσταση γιά τήν όποία δέν φαινόταν κάποιο άν- τίστοιχο μέγεθος. Καί τώρα, στά 1928 είχε ξεκινήσει μιά καινούργια προσέγγιση γιά ένοποιημένη θεωρία πεδίου. Ή νέα του θεωρία πού περιλάμβανε αύτό πού όνόμαζε «παραλληλία σέ άπόσταση», ήταν κάτι σάν άντίστροφο στόν Weyl θυμόμαστε πώς ό Weyl, βλέποντας

254


καταστραμμένη τήν παραλληλία2, κατάστρεψε καί τήν Εννοια τοΰ μήκους. Άντίθετα 6 Einstein, θεωρώντας τό μήκος άδιατάραχτο, άποφάσισε νά είσάγει μιά άνάλογη άδιατάραχτη παραλληλία, μ’ Ινα τέχνασμα δμως πού δέν θά έγκατέλειπε τήν καμπυλότητα τοΰ χωροχρόνου. Μέχρι τίς άρχές τοΰ 1929 εϊχε λύσει τά κυριότερα προβλήματα κι είχε βγάλει τίς πεδιακές έξισώσεις γιά τήν Ενοποιημένη του αύτή θεωρία. Τή μέρα τής Επίσημης δημοσίευσης τού τρίτου άπό μιά σειρά έννιά πολύ τεχνικών άρθρων πού ήσαν κατανοητά μόνον άπό είδικούς, Εντυπωσιακές Επικεφαλίδες φάνηκαν στίς ξένες Εφημερίδες σ’ δλον τόν κόσμο! Μιά Εφημερίδα τής Νέας Ύόρκης είχε Εμφανίσει σέ μιά άκαταλαβίστικη δημοσιογραφική Επιτυχία τήν Αγγλική μετάφραση δλου τοΰ δυσκολότατου άρθρου, γεμάτου τύπους, τηλεγραφημένου άπ’ εύθείας άπό τό Βερολίνο. Σ’ αύτή τή τρελλή, άντιεπιστημονική άτμόσφαιρα, ή νέα θεωρία τοΰ Einstein χαιρετίστηκε άπό τόν τύπο σά μεγαλειώδης Επιστημονική πρόοδος. Κι δμως ό Einstein δήλωνε στό άρθρο του δτι ή θεωρία ήταν άκόμη δοκιμαστική· καί γρήγορα βρήκε δτι Επρεπε νά τήν Εγκαταλείψει!

Στά τέλη τού 1930 αύτός κι ό συνεργάτης του W. Mayer Εστειλαν γιά δημοσίευση μιά τελείως διαφορετική θεωρία, σχεδιασμένη νά κρατήσει τήν ούσία τής θεωρίας τοΰ Kaluza παραμένοντας δμως στίς τέσσερες διαστάσεις. Κι αύτή δμως ή προσπάθεια τελικά Εγκα- ταλείφτηκε. Κι δταν Εφτασε στό Princeton τό 1933 ό Einstein μέ τόν Mayer άναζητοΰσε άκόμα νέες γεωμετρικές δομές γιά νά τίς χρησιμοποιήσει στό πρόβλημα τής ένοποίησης.

Είπαμε πιό πάνω γιά Ενα Εσωτερικό σχέδιο άνάμεσα στήν ποικιλία τών θεωριών Ενοποιημένου πεδίου. Ποιό ήταν αύτό;Τί κοινό είχαν οί θεωρίες αύτές; Θά ήταν Γσως καλύτερα νά ρωτούσαμε, τί δέν είχαν κοινό. Ό Einstein, γιά παράδειγμα, στίς πρώτες του Ερευνες γιά τή γενική σχετικότητα είχε όδηγηθεϊ άπό τήν άρχή Ισοδυναμίας πού σύνδεε τή βαρύτητα μέ τήν Επιτάχυνση. Ποΰ ήσαν οί άνάλογες κατευθυντήριες άρχές πού μπορούσαν νά όδηγήσουν στή μοναδική

2. Στήν έλλειπτική γεωμετρία του Riemann τής γενικής σχετικότητας δέν ύπάρ- χουν παράλληλες.

255


κατασκευή μιας Ενοποιημένης θεωρίας πεδίου; Κανείς δέν ήξερε! Οΰτε κάν δ Einstein. Έτσι ή Ερευνα δέν ήταν τόσο μιά Ερευνα, δσο μιά άναζήτηση μέσα στό σκοτάδι μιας μαθηματικής ζούγκλας λειψά φωτισμένης άπό τή φυσική διαίσθηση.

Στά χρόνια τοΰ Princeton ό Einstein έφτανε συχνά νά νομίσει δ- τι είχε Επιτέλους βρει τήν ένοποίηση πού ζητούσε, γιά ν’ άνακαλύ- ψει στή συνέχεια μέ περαιτέρω ύπολογισμούς δτι οί έξισώσεις του όδηγοΰσαν σέ άπαράδεκτες συνέπειες. Κι δμως άπτόητος συνέχιζε! Ό Ernst Straus πού Εργάστηκε μαζί του στό ’Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών μάς δίνει τήν παρακάτω ζωηρή είκόνα:

Ή πρώτη θεωρία πού δουλέψαμε, δταν πήγα έκεϊ σά βοηθός του, είχε ήδη δουλευτεί πάνω άπό Ενα χρόνο άπό τόν Ιδιο καί συνεχίσαμε μ’ αύτήν περίπου Εννιά μήνες άκόμη. Τότε κάποιο βράδυ βρήκα μιά κλάση λύσεων τών Εξισώσεων πεδίου πού στό φώς τού Επόμενου πρωινού φαίνονταν νά δείχνουν δτι ή θεωρία δέν είχε φυσικό άντίκρυσμα. Τίς ψάχναμε άπό δώ κι άπό κεί δλο τό πρωί άλλά τό συμπέρασμα ήταν άναπό- φευκτο. Έτσι φύγαμε γιά τό σπίτι μιάμισυ ώρα νωρίτερα. Πρέπει νά πώ πώς ήμουν τελείως άποκαρδιωμένος καί σκεφτόμουν: άν ό άπλός Εργάτης νοιώθει τόσο άσχημα γιά τήν κατάρρευση τοΰ κτιρίου, πόσο άσχημα θά πρέπει νά αίσθάνεται ό άρχιτέκτονας! Ά λλ’ δταν πήγα στό γραφείο τό έπόμενο πρωΐ ό Einstein ήταν γεμάτος κέφι κι ύπερδιέγερση : «Ξέρεις σκεφτόμουν τή νύχτα πώς ή κατάλληλη προσέγγιση πρέπει νά είναι...». Αύτή ή «κατάλληλη προσέγγιση» ήταν τό ξεκίνημα μιας τελείως νέας θεωρίας, πού κατάληξε έπίσης στά σκουπίδια μετά άπό δουλειά μισού χρόνου καί πού δέν θρηνήθηκε περισσότερο άπό τήν προη- γούμενή της.

Ό Straus μάς λέει άκόμα, δτι συχνά δταν ό Einstein έβρισκε κάτι Ικανοποιητικό άναφωνοϋσε μ’ άγαλλίαση, «Αύτό είναι τόσο άπλό, πού δέν μπορεΐ νά τό παράβλεψε ό Θεός!».

Γιά κάποιο διάστημα ή άναζήτηση μιας Ενοποιημένης θεωρίας πεδίου Εγινε μιά μαθηματική μανία πού είχε κυριεύσει διάσημους καί μή διάσημους, καί πού είχε σάν άποτέλεσμα τήν παραγωγή ένός τεράστιου άριθμοΰ άνταγωνιστικών γεωμετρικών θεωριών. 'Οταν ή μανία αύτή άρχισε νά ύποχωρεΐ, ό Einstein συνέχισε. Ό μως δέν μποροΰσε νά βρει κάποιο φυσικό όδηγό, κάποια φυσική διαίσθηση, κι έτσι πολλοί φυσικοί έβλεπαν τήν άτέλειωτη έρευνά του μέ μόλις

256


καλυμμένη δυσπιστία. Άλλά ό Ιδιος 6 Einstein θυμόταν καλά τά δέκα έπίπονα χρόνια άσταμάτητου κόπου — μέ τήν Ιδια Αποφασιστική έγκατάλειψη Ιδεών πού φαινομενικά ύπόσχονταν πολλά — καί πού τόν όδήγησαν άπό τήν είδική στή γενική του θεωρία σχετικότητας. Στήν άναζήτησή του τώρα μιας ένοποιημένης θεωρίας πεδίου, τά μόνα στηρίγματά του ήσαν ή άσύγκριτη αύτή παλιότερή του Εμπει- ρία καί ή βαθειά του πεποίθηση δτι έπρεπε νά ύπάρχει μιά τέτοια θεωρία — δτι, δπως Ελεγαν οί Αρχαίοι 'Εβραίοι, ό Κύριος είναι Ενας! Αύτά ήσαν {κανά γιά νά τόν στηρίζουν στίς άναζητήσεις του γιά πάνω άπό τριάντα χρόνια ένώ ή μιά άποτυχία Ακολουθούσε τήν άλλη. Έστω, δέν μπόρεσε νά συμβαδίσει μέ τό ρυθμό τών τελευταίων Εξελίξεων τής φυσικής. Έστω, ή έμπνευσή του Αρχισε νά στερεύει. Έστω, ο{ Ιδέες δέν Ερχονταν πιΑ σάν πλημμύρα δπως δταν ήταν νεώτερος. Όμως Ερχονταν παρόλ’ αύτά, κι ή Ερευνά του γιά μιά ένοποιημένη θεωρία πεδίου ήταν χαρακτηριστική τής άπίστευτης ζωτικότητας κι έπιμονής μέ τήν όποία άκολούθησε τίς Ιδέες του μέχρι τέλους τής ζωής του.

Τό 1936 δοκίμασε βαθειά όδύνη άπό τό θάνατο, μετά άπό μακριά καί βασανιστική Αρρώστια, τού Marcel Grossmann, πού Γσως χωρίς τήν πιστή του φιλία ή μεγαλοφυΐα τοΰ Einstein vA μήν είχε Ανθίσει ποτέ. ΟΙ σύνδεσμοι μέ τό παρελθόν κόβονταν. Επιπλέον ή πρώτη διέγερση για τή θεωρία σχετικότητας είχε Από πολύ καιρό πιά ξεθυμάνει, καί τό Ενδιαφέρον άνάμεσα στούς φυσικούς Ατονίσει. Ό Einstein δμως συνέχιζε νά τή δουλεύει. Στά 1937, σέ συνεργασία μέ τόν Πολωνό φυσικό Leopold Infeld καί τόν συγγραφέα3, Εστειλε γιά δημοσίευση μιά μεγάλη Ανακάλυψη — μιά συνέπεια τής γενικής του θεωρίας σχετικότητας πού τόνιζε τήν Εξαιρετική όμορφιά της κι άποκάλυπτε μιά Αποψή της άπλησίαστη άπό τίς Αλλες θεωρίες. Ανεξάρτητα, κι ούσιαστικά μέ μιά διαφορετική μέθοδο πού χρησι- ιιοποιοϋσε πρόσθετες παραδοχές γιά τήν ύλη, ό Ρώσσος φυσικός Vladimir Fock Εστειλε τό 1938 γιά δημοσίευση τήν Ιδια Ανακάλυψη. Στήν περίπτωση τοΰ Einstein ή Ανακάλυψη αύτή είχε τίς ρίζες της

3. Δηλαδή τόν Banesh Hoffmann.

17 257


στή δουλειά πού είχε κάνει δέκα χρόνια νωρίτερα μαζί μέ τόν J. Grommer, άλλά τώρα ή ιδέα είχε ώριμάσει στό μυαλό τοΰ Einstein σέ μιά άέρινη καί μεγαλόπρεπη σύλληψη. Τόσο περίπλοκοι κι έκτε- ταμένοι ήσαν οί νέοι ύπολογισμοί ώστε μόνον οί βασικοί στάλθηκαν στή δημοσίευση, ένώ τό σύνολό τους κατατέθηκε στή βιβλιοθήκη τού ’Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών δπου οΐ ειδικοί μπορούσαν νά τούς συμβουλευτούν. Παρόλ’ αύτά ή ούσία τής έργασίας αύτής μπορεΐ νά δοθεί μέ μιά &πλή περιγραφή.

ΟΙ βαρυτικές έξισώσεις πεδίου βάζουν περιορισμούς στήν καμπυλότητα τού χωροχρόνου: μερικά είδη καμπυλότητας έπιτρέπον- ται ένώ άλλα δχι. Μιά χοντρή άναλογία έχουμε μ’ ένα φύλλο χαρτιού πού μπορεί νά τυλιχτεί μέ πολλούς τρόπους, δμως δέν μπορεΐ νά ξεντώσει. Θεωρείστε τώρα ένα βαρυτικό ούράνιο σώμα. Ά ν είναι μόνο του, ή δπαρξή του δημιουργεί μιά χαρακτηριστική καμπυλότητα τοΰ χωροχρόνου, τήν όποια δς παραστήσουμε κάπως Ετσι:

Φανταστείτε δμως τώρα δτι Εχουμε περισσότερα βαρυτικά σώματα. Ά ν τό καθένα τους διατηρούσε τή χαρακτηριστική καμπυλότητα τού χωροχρόνου άμετάβλητη, οΐ καμπυλότητες αύτές θά συγκρούονταν μεταξύ τους κάπως Ετσι:

Προφανώς θά πρέπει νά τις τροποποιήσουμε άν θέλουμε νά ένώνονται βαθμιαία μεταξύ τους σ’ Ινα σύνολο:

Πώς βρίσκουμε τό σωστό αύτό ταίριασμα; Μέ τή βοήθεια τών έξισώσεων πεδίου, πού δμως άποδεικνύονται πιό περιοριστικές άπ’ δ,τι νομίζαμε. ’Επιτρέπουν τίς καμπυλότητες νά συνδέονται μεταξύ τους βαθμιαία, μόνον δν οί κοσμικές γραμμές (σ. 118) τών βαρυτι- κών σωμάτων περιτυλίγουν ή μιά τήν δλλη μ’ όρισμένους κανόνες·

258

01 ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΙΝΑΙ ΘΝΗΤΟΙ

ή, στήν καθημερινή γλώσσα, μόνον δν τά βαρυτικό σώματα κινούνται μέ κάποιους πολύ Ιδιαίτερους τρόπους.

Ποιοι εϊναι αύτοί οί τρόποι;Ισως τούς μαντέψατε! Είναι ούσια- στικά αύτοί πού έπιτρέπονται άπό τή νευτώνεια θεωρία βαρύτητας. Ό χ ι άκριβώς βέβαια. Υπάρχουν παρεκκλίσεις. Κι αύτές άκριβώς άντανακλοΰν τή διαφορά άνάμεσα στίς βαρυτικές θεωρίες τοΰ Νεύτωνα καί τοΰ Einstein]

Αύτό άσφαλώς είναι ένα σπουδαίο άποτέλεσμα. ’Αν δμως σταθούμε σ’ αύτό, θά χάσουμε τή βαθύτερή του σημασία. Ή θεωρία τού Νεύτωνα είχε δυό ξεχωριστά μέρη: ένα νόμο βαρύτητας καί τούς νόμους κίνησης. Τό Ιδιο κι ή θεωρία Maxwell: έξισώσεις ήλεκτρο- μαγνητικοΰ πεδίου μέ τούς νευτώνειους νόμους κίνησης καί ένας ξεχωριστός τύπος πού έκφράζει αύτό πού λέμε δύναμη Lorentz. Ή θεωρία τού Einstein παρουσίαζε μέχρι τότε κι αύτή ένα χάσμα: βαρυτικές έξισώσεις πεδίου καί τόν κανόνα «τής συντομότερης όδού» γιά τίς πλανητικές κινήσεις — ένα φτιαχτό κανόνα πού έβλεπε τούς πλανήτες σάν κόκκους πού δέν προκαλούν τή δική τους βαρυτική καμπύλωση τού χωροχρόνου. Τώρα δμως πιά ό διχασμός αύτός τής θεωρίας Einstein έπαυε. Οί βαρυτικές έξισώσεις πεδίου καθόριζαν άπό μόνες τους τήν κίνηση, χωρίς νά θεωρούν κόκκους άλλά συμπαγή βαρυτικά άντικείμενα πού καμπύλωναν κι αύτά τό χωροχρόνο. Οί έξισώσεις πεδίου δέν χρειάζονταν πιά συμπληρωματικούς κανόνες, άλλά ήσαν αύτάρκεις. Ή δομή έτσι τής θεωρίας είχε μεγαλύτερη οίκονομία σέ ύποθέσεις, μεγαλύτερη άπλότητα, μεγαλύτερη όμογένεια, μεγαλύτερη όμορφιά, άπ’ δ,τι κι ό Τδιος ό Einstein είχε φανταστεί δταν τήν κατασκεύαζε πρίν δέκα χρόνια.

’Αν τώρα, σκεφτόμαστε, βάζαμε καί τίς έξισώσεις Maxwell στό πλαίσιο τής γενικής σχετικότητας; Λοιπόν τό καινούργιο σχήμα τού Einstein δούλευε άκόμη πιό καλά άπό πρίν! ’Από τίς «αύτάρ- κεις» έξισώσεις πεδίου έβγαινε αύτόματα μέ τήν κίνηση καί ή δύναμη Lorentz, παύοντας νά είναι ξεκρέμαστη.

Στή διάρκεια τών περίπλοκων ύπολογισμών ύπήρξαν άπροσδό- κητες έκπλήξεις. Τά πράγματα δέν πήγαιναν δπως κανείς λογάριαζε. Μερικές φορές ή κατάσταση φαινόταν τόσο άπελπιστική πού οί συνεργάτες τοΰ Einstein άπελπίζονταν. Ό Einstein δμως δέν έχανε

259


ποτέ τό θάρρος του οΰτε τήν έφευρετικότητά του. Δούλευε τό πρόβλημα πάνω άπό δέκα χρόνια, καί γι’ αύτόν μιά όπισθοδρόμηση ήταν άπλώς μιά όπισθοδρόμηση, δχι μιά ήττα. Στούς άποκαρδιωμέ- νους, νεοφερμένους συνεργάτες του Ελεγε γελώντας πώς άν ό κόσμος είχε κάνει δέκα χρόνια ύπομονή περιμένοντας τήν Ιδέα νά ώρι- μάσει, μερικοί μήνες άκόμη δέν είχαν καί τόση σημασία· καί πώς άν τελικά ή ιδέα δέν όδηγοΰσε πουθενά, τό πράγμα δέν θά ήταν τραγικό άλλά θ’ άρκοΰσε δτι κανείς προσπάθησε.

Γ ιά τήν περιγραφή τής κίνησης ένός σωμάτιου στό χώρο χρειάζονται τρεις έξισώσεις. ΟΙ άναζητούμενες δμως «αύτάρκεις» βαρυτι- κές έξισώσεις πεδίου, δντας τετραδιάστατες, θά Εδιναν βέβαια τέσσερες έξισώσεις γιά τό σωμάτιο. Κάτι τέτοιο στούς συνεργάτες τοΰ Einstein φάνταζε σά μιά μεγάλη άπειλή στό γενικό σχέδιο. Ό χ ι δμως καί στόν Einstein! Είδε σ’ αύτό μιά θαυμάσια δυνατότητα: ή πλεονάζουσα έξίσωση θά έπέτρεπε μερικές μόνον τροχιές γιά τό σωμάτιο, δπως δηλαδή ή πρώτη θεωρία τοΰ Bohr στά 1913. Φανταστείτε τήν είρωνία, μετά τή μάχη μέ τόν Bohr, άν ή πρώτη θεωρία τοΰ Bohr καί τ’ άνάλογα κβαντικά φαινόμενα κατάληγαν νά περιέ- χονται στή γενική θεωρία σχετικότητας τοΰ Einstein! Ό μως δυστυχώς ή προοπτική αύτή διαψεύτηκε. Ή τέταρτη έξίσωση δέν Εβαζε περιορισμούς. Ή άνεκπλήρωτη πάντως Ελπίδα τοΰ Einstein μάς δείχνει καθαρά τόσο τήν Επιμονή του δσο καί τό εύρύ φάσμα πού Ερεύνησε ψάχνοντας γιά φυσική ένότητα.

Μερικές φορές στή διάρκεια τής δουλειάς φαινόταν κάποιο άξε- πέραστο άδιέξοδο. Στίς περιπτώσεις αύτές, κι δταν ή ζωηρή συζήτηση δέν κατάφερνε νά ρίξει κάποιο φώς, ό Einstein Ελεγε ήσυχα στά παράξενα ’Αγγλικά του: «θά ήθελα νά σκεφτώ λίγο!». Καί τότε, μέσα στή ξαφνική σιωπή, θά περπατούσε πάνω - κάτω ή σέ κύκλους, τυλίγοντας συνεχώς μιά τούφα άπό τά μαλλιά του στά δάκτυλά του. Τό πρόσωπό του Επαιρνε μιά όνειροπαρμένη, άπόμακρη, άλλά Εσωτερική Εκφραση. Κανένα σημάδι Εντασης. Καμιά Εξωτερική Ενδειξη τής Εντονης συγκέντρωσης. Κανένα σημάδι άπό τήν προηγούμενη ζωηρή συζήτηση. Μόνον Ενας γαλήνιος Εσωτερικός διάλογος — ό Einstein δουλεύοντας στίς μεγαλύτερες στροφές του. Τά λεπτά περνούσαν. Τότε, τελείως ξαφνικά, θά ξαναγύριζε στόν

260


κόσμο μ’ Ενα χαμόγελο στό πρόσωπο καί μιά άπάντηση τοΰ προβλήματος στά χείλη, χωρίς δμως τους κρυφούς συλλογισμούς πού τόν όδήγησαν στή λύση.

Στίς 20 Δεκέμβρη 1936, τρία μόνο χρόνια άπό τότε πού άφησαν τήν Εύρώπη γιά τό Princeton ή Elsa, ή σύντροφος τοΰ Einstein, πέ- θανε. Συντριμμένος άπό λύπη, ό Einstein έπέμενε νά συνεχίζει νά δουλεύει, λέγοντας πώς τώρα χρειαζόταν τή δουλειά περισσότερο άπό ποτέ. 01 προσπάθειες του στήν άρχή νά μπορέσει νά συγκεντρωθεί ήσαν τραγικές. Είχε δμως γνωρίσει καί παλιότερα τή θλίψη κι είχε μάθει δτι ή δουλειά ήταν Ενα πολύτιμο άντίδοτο.

Πολύ πρίν άπό τό ξέσπασμα τού B' Παγκόσμιου Πολέμου ό Einstein, δπως ό Bohr καί άλλοι τέτοιοι άντρες, είχε κάνει δ,τι μπορούσε νά βοηθήσει άνθρώπους νά φύγουν άπό τή Ναζιστική Γ ερμανία. Ή Elsa Einstein ήταν πολύ δραστήρια σ’ αύτό. Σ’ αύτό τό σημείο ό βιρτουόζος τοΰ βιολιού Boris Schwarz, πού τόν έχουμε παλιότερα άναφέρει (σ. 177)έχει νά πει μιά Ενδιαφέρουσα Ιστορία. Ή γραφειοκρατία είναι τόσο πολύπλοκη πού είναι δύσκολο νά τήν έξηγήσει κανείς τέλεια σ’ ένα βιβλίο πού γράφηκε γιά τόν Einstein! '0 Boris Schwarz καί οί γονείς του, δλοι τους γεννημένοι στή Ρωσ- σία, είχαν πάρει τή Γερμανική ύπηκοότητα. 01 Ναζί δμως μετά τήν άνοδό τους στήν έξουσία, άφαίρεσαν τήν ύπηκοότητα τών Schwarz, άφού στίς φλέβες τους Ετρεχε 'Εβραίικο αίμα. Έτσι ol Schwarz έμειναν χωρίς πατρίδα, κι άπό μιά άποψη ήσαν πιό άσφαλεΐς άπό τούς Εβραίους τούς γεννημένους στή Ρωσσία. Μέσα στή Γερμανία δέν τούς έπέτρεπαν νά δίνουν κοντσέρτα, παρά μόνο σέ Εβραίους. Τούς είχαν δμως δώσει διαβατήρια μέ λευκή ύπηκοότητα πού τουλάχιστον τούς έπέτρεπε νά ταξιδέψουν στό έξωτερικό, έφόσον βέβαια μπορούσαν νά πάρουν βίζα. Γιά νά πάρουν δμως μιά βίζα Επρεπε προηγουμένως νά Εχουν πάρει άδεια έπανεισόδου στή Γ ερμανία. Πάντως παρόλο πού οί Ναζί είχαν άφαιρέσει τήν ύπηκοότητα άπό τούς Schwarz, δέν τούς άρνήθηκαν τήν άδεια έπανεισόδου, κι Ετσι τελικά ο( Schwarz μπορούσαν νά ζούν δίνοντας ρεσιτάλ στό έξωτερικό.

261


Όμως γινόταν φανερό δτι τό μέλλον τους στή Γερμανία δέν είχε παρά μόνο κινδύνους καί τό θάνατο ϊσως στό τέλος. ’Απελπισμένοι πλησίασαν τόν πάστορα τής ’Αμερικανικής έκκλησίας στό Βερολίνο. Αύτός Εγραψε στούς Einstein, καί σάν άποτέλεσμα οί Schwarz πήραν Ενα θερμό γράμμα, μέ χρονολογία 25 Αύγουστου 1935, άπό τήν «Elsa Alberti», Ενα ψευδώνυμο πού εύκολα άποκρυπτογρα- φούμε. Πουθενά στό γράμμα δέν άναφερόταν τό Επικίνδυνο δνομα Einstein. Κι άλλα γράμματα άκολούθησαν, παρόλο πού ή Elsa Einstein ήταν πιά βαρειά άρρωστη.

Στό μεταξύ ό Einstein είχε χρησιμοποιήσει τήν έπιρροή του, καί στίς άρχές τοΰ 1936 ό Boris Schwarz είδοποιήθηκε ξαφνικά άπό τήν ’Αμερικανική πρεσβεία τοΰ Βερολίνου δτι τόν περίμενε μιά βίζα εισόδου στίς Η.Π.Α. 01 βίζες γιά τίς Η.Π.Α. είχαν τότε μεγάλη ζήτηση καί μικρή προσφορά! Γιά νά καταφέρει ό Einstein νά έκδοθεΐ μιά, Επρεπε νά κάνει κάτι παραπάνω άπό τό νά χρησιμοποιήσει τήν έπιρροή του. Επρεπε νά ύπογράψει μιά Ενορκη βεβαίωση δπου έγγυδτο δτι δν ό Boris Schwarz έρχόταν στίς Η.Π.Α. δέν θ’ άπόβαινε Ενα δημόσιο βάρος. Αύτό κι Εκανε ό Einstein προσφέροντας δπως καί σ’ δλλες περιπτώσεις, τήν προσωπική του περιουσία σάν έγγύηση. Ά λλ’ αύτή τή φορά δμως πού ό έγγυητής δέν ήταν συγγενής, δέν άρκοΰσε μιά μόνο Ενορκη βεβαίωση. Έτσι ό Einstein κατάφυγε σ’ Εναν πλούσιο Αμερικανό τραπεζίτη γιά δεύτερο έγγυητή. Ούτε δμως καί τώρα ξεμπέρδεψαν! Ό ταν ό Schwarz πήγε στήν Αμερικανική Πρεσβεία, τοΰ ζητήθηκε νά άποδείξει δτι πράγματι γνώριζε τόν Einstein. Χρειαζόταν μιά μαρτυρία δτι αύτός — άλλά κι ό Einstein - Ελεγαν τήν άλήθεια δτι γνώριζαν ό Ενας τόν δλλο. Οί καιροί ήσαν μαύροι κι οί κανόνες είσόδου στίς Η.Π.Α. φοβερά αύστηροί. Τό προσωπικό τής πρεσβείας δέν ήταν πρόθυμο νά βοηθήσει, κι ούτε βέβαια ό Einstein μποροΰσε νά πάει στό Βερολίνο. Εύτυχώς δμως ύπήρχε μιά άτράνταχτη μαρτυρία! Ό Schwarz Εδειξε στούς άρ- μόδιους τίς φωτογραφίες πού ό Einstein μαζί μ’ αύτόν καί τόν πατέρα του Επαιζαν μουσική. Έτσι τελικά ή βίζα κερδίθηκε κι ό Schwarz μπόρεσε νά μπει στίς Η.Π.Α., δπ<$υ ό Einstein είχε κιόλας πλησιάσει τό μαέστρο Eugene Ormandy νά βοηθήσει γιά μιά θέση στόν Schwarz. Ό Ormandy πήρε σάν τιμή του τήν παράκληση τοΰ Einstein

2 6 2


καί βοήθησε άπεριόριστα, ζητώντας στό τέλος κι αύτός κάτι — μιά φωτογραφία τού Einstein.

’Αφού ό Borns Schwarz μπήκε στις Η.Π.Α., οί γονείς του μπόρεσαν νά τόν άκολουθήσουν, κι Ετσι τό μουσικό τρίο τοΰ Βερολίνου ξανάσμιξε. Παίζοντας μαζί μουσική στό Princeton, ή χαρά τοΰ Einstein άσφαλώς θά μεγάλωνε άπό τή σκέψη δτι τούς εϊχε γλυτώσει άπό βέβαιο σχεδόν θάνατο στούς θαλάμους άερίων τών Ναζί

Ol Schwarz ήσαν τυχεροί. Ή Ιστορία τους ξέφυγε άπό τή μοίρα τών έκατομμυρίων 'Εβραίων τής Γερμανίας. Τή διηγηθήκαμε μ’ άρ- κετές λεπτομέρειες γιά νά δώσουμε μιά Ιδέα γιά τίς άκούραστες προσπάθειες τοΰ Einstein νά βοηθήσει φίλους καί παλιούς συναδέλφους, άλλ’ άκόμη καί άγνώστους, νά ξεφύγουν άπό τή μανία τών Ναζί. Τόσο άνενδοίαστα ύπόγραφε Ενορκες βεβαιώσεις, ώστε γιά λίγο δημιουργήθηκε Ενα είδος πληθωρισμού άπ’ αύτές πού μείωσαν σημαντικά τήν άξία τους! "Οπως καί νά είναι, μέ τόν Ενα τρόπο ή τόν άλλο, πολλοί άνθρωποι χρωστούσαν τίς ζωές τους στήν παρέμβαση τοΰ Einstein.

Ή περίπτωση τοΰ Infeld, άν καί σ’ άλλη κατηγορία, είναι κι αύτή σχετική. Ό Infeld παρά τά προσόντα του σά φυσικός, παρά τή συνεργασία του μέ τόν Einstein στίς Εξισώσεις κίνησης στή γενική σχετικότητα, καί παρά άκόμη τήν προσπάθεια τού Ιδιου τοΰ Einstein, στάθηκε άδύνατο νά βρει κάποια θέση στίς Η JI.A. Ό Einstein γιά νά τόν βοηθήσει συνεργάστηκε μαζί του γιά Ενα βιβλίο, Ή Εξέλιξη τής Φυσικής, πού δημοσιεύτηκε τό 1938. ΤΗταν μιά περιγραφή γιά τόν μή είδικό τής θαυμαστής Εξέλιξης τής φυσικής Επιστήμης δπως τήν Εβλεπε ό άνθρωπος πού είχε κάνα Επανάσταση στήν Επιστημονική σκέψη, κρατώντας συγχρόνως μιά χτυπητή συνέχεια μέ τό παρελθόν4. Τό βιβλίο ήταν μιά μεγάλη Επιτυχία Ετσι πού ό Einstein πείραζε τόν Infeld: «είσαι μιά φίρμα!» Χωρίς άμφιβολία τό βιβλίο Επαιξε μεγάλο ρόλο στό νά βρει Επιτέλους κι ό Infeld μιά θέση στόν Καναδά.

Έχουμε μιλήσει γιά τό γράμμα τοΰ Einstein στόν Ροΰζβελτ τίς

4. Δηλαδή τόν ντετερμινισμό.

263


2 Αύγούστου 1939 πού τόν προειδοποιούσε γιά τή δυνατότητα τής βόμβας ούράνιου. Μιά βδομάδα άργότερα, 9 Αύγούστου, βρίσκουμε τόν Einstein νά γράφει στό Schrödinger. Γιά τή βόμβα; Ό χι! Τό γράμμα άφοροϋσε Ενα άλλο ένοχλητικό πρόβλημα, τήν έρμηνεία τής κβαντομηχανικής. Μετά τά συγχαρητήριά του στόν Schrödinger γιά τό έπιχείρημά του μέ τό γάτο στή λίμπο κβαντική κατάσταση (σ. 219), ούτε όριστικά ζωντανό οΰτε όριστικά νεκρό, ό Einstein άναφέρεται στόν «μυστικιστή» — έννοεϊ τόν Bohr — «πού άπαγορεύει σάν άντι-επιστημονικό τό έρώτημα γιά κάτι πού ύπάρ- χει άνεξάρτητα άπό τό άν ή δχι παρατηρείται, δηλαδή τήν έρώτηση άν ό γάτος είναι ζωνταντός ή δχι κάποια όρισμένη στιγμή προτού γίνει ή παρατήρηση». Δυό φορές μέσα στό γράμμα δ Einstein έπα- ναλαμβάνα δτι «είναι πεισμένος δσο ποτέ» δτι ή κβαντική μηχανική δίνει μιά έλλειπή περιγραφή τής πραγματικότητας. Καί πρός τό τέλος βρίσκουμε τήν έξης παράγραφο, πού φαίνεται ν’ άναφέρεται δχι μόνο στά κβαντικά προβλήματα άλλά καί στίς έλπίδες του νά τά λύσει μέ μιά ένοποιημένη θεωρία πεδίου: «Σοΰ γράφω αύτό» — καί πρέπει νά θυμόμαστε δτι γράφει σ’ έναν άπό τούς πιό πιστούς ύπο- στηρικτές του — «χωρίς καμιά ψευδαίσθηση πώς θά σέ πείσω, άλλά μέ τή μοναδική πρόθεση νά σοΰ δώσω νά καταλάβεις τήν άποψή μου, πού μ’ έχει όδηγήσει σέ βαθειά άπομόνωση».

Τρεις μέρες άργότερα ό Einstein έγραψε καί στήν Έλισσάβετ τού Βελγίου. Γιά τό ούράνιο; Ό χι! Στό γράμμα μιλούσε γιά τή νοσταλγία του γιά τήν Εύρώπη, τήν καλοκαιριάτικη άπόλαυση τής Ιστιοπλοΐας καί τή μουσική δωματίου, κι άκόμη γιά τά πλεονεκτήματα τής μοναξιάς.

Τό 1935 τό νοικοκυριό τού Einstein μεταφέρθηκε γιά λίγο στίς Βερμούδες, ώστε νά μπορέσει νά γυρίσει στίς Η.Π.Α. μέ μόνιμη βίζα. Τίς 22 ’Ιουνίου 1940, μετά άπό τά ύποχρεωτικά πέντε χρόνια άναμονής, ό Einstein ή κόρη του Margot κι ή γραμματεύς του πέρα- σαν καί τήν τυπική έξέταση γιά τήν άπόκτηση τής ’Αμερικανικής ύπηκοότητας καί τήν 1 Όκτώβρη όρκίστηκαν σάν πολίτες. Μέ τή Μάχη τής ’Αγγλίας στό άποκορύφωμά της καί τήν έπιβίωση τού πολιτισμού προβληματική, ή παγκόσμια κατάσταση ήταν σκοτεινή. Λίγους μήνες πρίν, ή Γαλλία εϊχε παραδοθέί στούς Ναζί — τή μέρα

264


μάλιστα πού ol Einstein έδιναν τίς έξετάσεις ύπηκοότητας. Ένα χρόνο άργότερα, τήν Ιδια μάλιστα μέρα. οί Ναζί άρχιζαν τήν είσβο- λή τους στή Ρωσσία, καί φαινόταν δτι ό Ναζισμός άγγιζε τή νίκη. Όμως, καθώς τώρα ξέρουμε, ή άντίστροφη μέτρηση είχε ούσιαστι- κά άρχίσει, κι άξίζει νά ποΰμε έδώ μιά έσφαλμένη, καί λίγο γνωστή «θεωρία», πού ό Einstein πρότεινε τρία χρόνια άργότερα.

Ό πόλεμος τότε πλησίαζε στό τέλος του. Στίς 6 ’Ιουνίου 1944, μέ τή Ρωσσική έπίθεση άνατολικά, οί ’Αμερικανοί, Βρετανοί καί Καναδοί διέσχισαν τήν Μάγχη μέ μιά γιγάντια άμφίβια έπιχείρηση πού δημιούργησε ένα προγεφύρωμα στή Νορμανδία καί διάλυσε όριστικά τήν άπειλή τοΰ χιτλερικοΰ όνείρου γιά παγκόσμια κυριαρχία. Τό Νοέμβρη οί Γερμανικές στρατιές είχαν βαρειά προβλήματα καθώς γρήγορα ύποχωροΰσαν καί στά δυό μέτωπα. Καί νά πού ξαφνικά στίς 16 Δεκέμβρη 1944 οί Γερμανοί έξαπόλυσαν μιά αίφνι- διαστική άντεπίθεση στό δυτικό μέτωπο πού σχεδόν διάσπασε τή συμμαχική γραμμή· ήταν ή έπίθεση πού έμεινε γνωστή σάν ή Μάχη τών Άρδεννών. Άκούγοντας ό Einstein γιά τήν έπίθεση ένοιωσε βαθειά ταραχή. Οί συλλογισμοί του ήσαν οί παρακάτω: δλα τά γεγονότα έδειχναν δτι οί Ναζί είχαν κιόλας χάσει τόν πόλεμο. Γιατί τότε θά έχαναν ζωές έξαπολύοντας μιά άντεπίθεση πού τελικά δέν θά τούς άπέφερνε τίποτε; Θά έπρεπε νά είχαν κάποιο σοβαρό λόγο. Κι ό σοβαρός αύτός λόγος γιά τόν Einstein δέν μποροΰσε νά είναι παρά τό δτι είχαν κατασκευάσει αύτό πού όνόμαζε «ραδιενεργό βόμβα» κι έξόδευαν ζωές κερδίζοντας χρόνο γιά νά μπορέσουν νά τή χρησιμοποιήσουν. Δέν μποροΰσε νά ξέρει πώς δέν είχαν τή βόμβα, κι δτι ή έπίθεση είχε διαταχτεί προσωπικά άπό τόν Χίτλερ σάν Ενα τελευταίο άπελπισμένο παιχνίδι.

Ή άποτυχία βέβαια τελικά τής άντεπίθεσης καθώς καί ή άποτυχία τών Ναζί νά πραγματοποιήσουν πυρηνικές έκρήξεις, έπεισε τόν Einstein δτι οί Ναζί δέν κατόρθωσαν νά φτάσουν στή βόμβα. 'Υπήρχε δμως άκόμη ό κίνδυνος τής ’Αμερικανικής βόμβας, κι δταν ή βόμβα αύτή σκοτείνιασε τή Χιροσίμα οί μεγαλύτεροι φόβοι του δικαιώθηκαν. Ό τρόμος του γιά τή βόμβα, σέ δικτατορικά ή δημοκρατικά χέρια, βάραινε πιεστικά τή συνείδησή του. Ό χ ι γιατί εί

265


χε γράψει στόν Ρούζβελτ τό 1939 νά προχωρήσει στή βόμβα, δταν φοβόταν δτι οί Ναζί θά Εφταναν πρώτοι στό δπλο κυριαρχώντας Ετσι στόν κόσμο. Οΰτε γιατί είχε προτείνει άνύποπτα τήν έξίσωση Ε = me2 τό 1907. Ό χ ι γι’ αύτούς τούς λόγους, άλλά γιατί σάν Ενας άνθρωπος πού βρισκόταν στήν κορυφή τής δημόσιας Εκτίμησης, Ενοιωθε βαθειά ήθική ύποχρέωση νά χρησιμοποιήσει δσο γινόταν τήν έπιρροή του γιά νά σώσει τό άνθρώπινο γένος άπό τόν Εφιάλτη πού — παρά τή Χιροσίμα καί τό Ναγκασάκι — δέν είχε άκόμη άντι- ληφτεΐ.

Ό ταν μποροΰσε — κι οΐ εύκαιρίες του ήταν πολλές γιατί ζύγιζε άφάνταστα στήν κοινή γνώμη — είδοποιοΰσε γιά τόν κίνδυνο καί κήρυττε τήν άνάγκη γιά μιά παγκόσμια κυβέρνηση. Ό ταν Εξέχον- τες Επιστήμονες συγκεντρώθηκαν τό 1946 γιά νά δημιουργηθεΐ μιά Εκτακτη Επιτροπή άτομικών Επιστημόνων, ζήτησαν άπό τόν Einstein — τόν Einstein πού άπαξίωναν τίς κβαντομηχανικές του άπό- ψεις καί πού χλεύαζαν τήν άτέλειωτη Ερευνά του γιά μιά Ενοποιημένη θεωρία πεδίου — αύτόν τόν Einstein, τόν πιό διάσημο άπ’ δλους, ζήτησαν γιά πρόεδρό τους. Κι αύτός δέχτηκε χωρίς δισταγμό. Γιατί ήξερε πώς χρειάζονταν νά αιχμαλωτίσουν τήν είλικρινή προσοχή τού κοινού καί τών πολιτικών προσωπικοτήτων. Καί χρειάζονταν άκόμα οικονομικούς πόρους γιά τό τεράστιο Επιμορφωτικό Εργο νά κάνουν τούς άνθρώπους νά καταλάβουν στοιχειώδη πράγματα, δπως δτι ή ’Αμερική δέν είχε τό άπαραβίαστο μονοπώλιο τοΰ «μυστικού» τής άτομικής βόμβας, κι δτι ή πολιτική δομή τοΰ κόσμου ήταν ξεπερασμένη. Μέ τή μαγεία τοΰ όνόματος Einstein ήταν δυνατό ν’ άποσπαστα οικονομική βοήθεια καί νά δοθεί τό είδικό κύρος πού άπαιτοΰσε ή περίπτωση.'

Έδωσε τόν έαυτό του σέ πολλές τέτοιες δραστηριότητες καί πίεζε μέ θέρμη γιά τή δημιουργία μιας ύπερεθνικής στρατιωτικής δύναμης πού θά διατηρούσε τήν είρήνη άνάμεσα στά Εθνη. Ή Ιδέα αύτή ήταν μάλλον μιά μάταιη Ελπίδα πού εϊχε προταθεΐ καί παλιότερα σέ λιγότερο Επικίνδυνους καιρούς άλλά χωρίς νά γίνει κάτι. Τί πιθανότητα εϊχε νά γίνει δεκτή τώρα, Εστω καί κάτω άπό τήν άπειλή τού άφανισμοϋ; Παρόλ’ αύτά, ό Einstein δέν Εβλεπε καμιά Ελπίδα γιά τό άνθρώπινο γένος χωρίς κάποια τέτοια μορφή παγκόσμιας έξουσίας.

266


Καί δμως, πίσω άπό τίς παθιασμένες τοο προσπάθειες νά ειδοποιήσει γιά τόν δλεθρο δν δ κόσμος δέν άγκάλιαζε τήν ειρήνη Εμεναν σκιές πού δέν Εσβυναν. Ό Einstein πού ήταν κήρυκας συμφιλίωσης μετά τόν A' Παγκόσμιο Πόλεμο, ό Einstein πού δέν άνεχό- ταν αύτούς πού κι άπό τίς δυό πλευρές Εμεναν προσκολλημένοι στό μίσος γιά τούς έχθρούς τους, ό Ιδιος αύτός Einstein δέν συγχώρησε ποτέ τά έγκλήματα τών Ναζί κατά τών 'Εβραίων. Ά πό τό 1933 άκόμη, τόν καιρό πού παραιτήθηκε άπό τήν Πρωσσική Ακαδημία γιά τίς χαλκευμένες κατηγορίες έναντίον του, είχε γράψει στόν Planck:

...Όλα αύτά τά χρόνια Εχω συνεισφέρει στό γόητρο τής Γερμανίας καί ποτέ δέν έπέτρεψα στόν έαυτό μου νά νοιώσει Εχθρικά άπό τίς συστηματικές Επιθέσεις τού δεξιού τύπου έναντίον μου, Ιδιαίτερα τά τελευταία χρόνια, χωρίς νά κάνει κανείς κόπο νά μέ ύποστηρίξει. Ό μως τώρα ό άγώνας έξόντωσης τών συντρόφων μου 'Εβραίων μέ ύποχρεώνει νά χρησιμοποιήσω γιά λογαριασμό τους όποιαδήποτε έπιρροή μπορώ νά Εχω στά μάτια τοΰ κόσμου.

Κι δταν τό 1946, μετά τήν ήττα τής Ναζιστικής Γερμανίας προσκλήθηκε νά ξαναμπεϊ στή Βαυαρική Ακαδημία, άρνήθηκε λέγοντας: «ΟΙ Γερμανοί σφαγίασαν τούς 'Εβραίους άδερφούς μου· δέν Εχω πιά καμιά σχέση μέ τούς Γερμανούς...». Τό 1949 πάλι δταν τού ζητήθηκε ν’ άνανεώσει τούς δεσμούς του μέ τό ’Ινστιτούτο Kaiser Wilhelm, πού είχε μετονομαστεί τώρα σέ ’Ινστιτούτο Planck, άρνήθηκε γράφοντας:

Τό Εγκλημα τών Γερμανών είναι πραγματικά τό πιό άποτρόπαιο πού Εχει καταγραφεΐ στήν Ιστορία τών λεγάμενων πολιτισμένων έθνών. Ή στάση τών Γερμανών διανοούμενων δέν ήταν καλύτερη άπό τοΰ δχλου. Κι άκόμη καί τώρα δέν ύπάρχει Ενδειξη κάποιας μεταμέλειας ή κάποιας πραγματικής έπιθυμίας νά έπανορθώσουν δ,τι λίγο μπορεΐ νά Επανορθωθεί μετά τά κολοσσιαία έγκλήματα. M’ αύτά ύπ’ όψη αισθάνομαι μιά άκατανίκητη άποστροφή νά λάβω μέρος σ’ ότιδήποτε Εκπροσωπεί κά- ποια άποψη τοΰ δημόσιου βίου τής Γερμανίας...

Τό 1931, Εχοντας σταθερά άπορρίψει πολλές παρόμοιες προσκλήσεις, άρνήθηκε νά συμμετάσχει — προσέξτε! — στήν Επιτροπή ΕΙρήνης ένός Πρωσσικού όργανισμού γράφοντας:

'Εξ αίτιας τής μαζικής έξόντωσης του Εβραϊκού λαοΰ άπό τούς Γερμα-

267


νούς. είναι φανερό δχι ένας ' Εβραίος πού σέβεται τόν έαυτό του δέν είναι δυνατό νά θέλει νά συνδεθεί μ" οΐονδήποτε τρόπο μέ κάποιον έπίση- μο Γερμανικό όργανισμό...

Κι ούτε άλλαξε στάση πρός τό τέλος τής ζωής του.

Παρόλο πού ένα μέρος τοΰ έαυτοΰ του φαινόταν νά κατέχεται άπό τό παρελθόν - κι άλλο τόσο άπό τό πυρηνικό μέλλον - εύρι- σκε άκόμη χαρά κι άξία στή ζωή, καί μιά έσωτερική ειρήνη στόν αγώνα του νά δημιουργήσει μιά Ικανοποιητική θεωρία ένοποιημέ- νου πεδίου. Έ χου με ήδη περιγράψει μερικές άπό τίς προσπάθειές του. Ά ς παραλείψουμε μερικές γιά νά σταματήσουμε σέ μιά θεωρία γιά τήν όποια είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο στά 1945. Σ ’ αύτή τή θεωρία. πού πέρασε άπό διάφορες τροποποιήσεις, έργάστηκε τά ύπόλοι- πα χρόνια τής ζωής του. Συγγένευε στενά μέ τή θεωρία τού 1925 μέ τόν άσύμμετρο τανυστή gMv μέ 16 ποσότητες (σ. 253). πού συνδυα-

Lu> γροψεΓο τού σπιτιού του στό Princeton, 1946


σμοί τών δέκα άπ’ αύτές χρησιμοποιούνταν γιά .τή βαρύτητα καί Εξη γιά τόν ήλεκτρομαγνητισμό. Γιά τόν Einstein ήταν σάν νά ύπήρχε κάτι προφητικό στά λόγια του στά 1925: «Πιστεύω πώς τώρα Εχω βρει τήν άληθινή λύση».

Δέν ύπάρχει Ικανοποιητικός τρόπος νά Εξηγηθεί ή τελευταία αύτή θεωρία του μ’ άπλό τρόπο. Ούτε μπορούμε νά βρούμε κατάλληλες είκόνες. Είναι Εξαιρετικά μαθηματικοποιημένη, καί μέ τά χρόνια— μέ βοηθούς ή μόνος του — ό Einstein ξεπερνούσε τή μιά δυσκολία μετά τήν άλλη, μόνο καί μόνο γιά νά βρεθεί μπρός σέ μιά πιό μεγαλύτερη. Διάφοροι Ερευνητές, άνάμεσά τους ό Infeld, άπόδειξαν δτι οί Εξισώσεις πεδίου όδηγούσαν σέ Εκδηλα Εσφαλμένες κινήσεις: σωμάτια ήλεκτρικά φορτισμένα θά κινούνταν σά νά μήν είχαν φορτίο. Κι δμως ό Einstein διατηρούσε τήν πίστη του στή θεωρία. Ισως οί Εξισώσεις νά μήν είχαν βρει τήν τελική τους μορφή! Επιπλέον ό Einstein ζητούσε άπό πολύ καιρό μιά βαθύτερη ένότητα — μιά ένό- τητα πεδίου καί ΰλης. Γιατί αύτά, άν καί συνδέονταν, ήσαν μέχρι τώρα θεμελιακά διαφορετικές όντότητες. Στή γενική θεωρία σχετικότητας οί καθαρά πεδιακές Εξισώσεις Επαυαν νά είναι τέτοιες στά σημεία πού ήταν συγκεντρωμένη ύλη. Έξ άλλου, δπως Επισήμαινε ό Einstein, δέν φαινόταν τρόπος νά διατηρηθεί ή γενική θεωρία σχετικότητας χωρίς τήν όντότητα τού πεδίου. Κι Ετσι κατάληγε, δτι άν κανείς πίστευε βαθειά τή βασική Ιδέα γιά μιά πεδιακή θεωρία, ή ύλη θά Επρεπε νά Εμφανίζεται δχι σάν κάτι παρείσακτο άλλά σάν Ενα βασικό μέρος τοΰ Γδιου τού πεδίου. Στ’ άλήθεια, θά μπορούσε κανείς νά πει δτι ό Einstein πάσχιζε νά φτιάξει τήν ύλη άπό τίποτε άλλο, Εκτός άπό συστροφές τού χωροχρόνου! Στή νέα του θεωρία άναζη- τούσε καθαρές πεδιακές Εξισώσεις πού θά παράμεναν καθαρές άκόμη καί σ’ αύτές τίς θέσεις πού ύπήρχε ύλη, καί Ελπιζε πώς ή ύλη θά άναδυόταν σάν κάποια τοπική «στερεοποίηση» τοΰ πεδίου. Έλπιζε άκόμα δτι Επιμένοντας γιά λύσεις τών καθαρών πεδιακών Εξισώσεων — σέ τεχνική γλώσσα, λύσεις χωρίς «άνώμαλα σημεία» — αύ- τόματα θά Εμφανίζονταν περιορισμοί πού θ’ άντιστοιχούσαν στήν ύπαρξη τών άτόμων καί τών κβάντων. Αύτά γιά τούς περισσότερους φυσικούς φαίνονταν σά μιά πολύ μακρινή εικασία, Εστω καί

269

Μι: τήν κόρη του Margot καί τή γραμματέα του Helen Dukas, τό Μάη 1947


σάν Ιδέα. Στήν πράξη ο( μαθηματικές δυσκολίες ήσαν τεράστιες. Πώς θά μποροΰσε νά βρει λύσεις χωρίς άνώμαλα σημεία; Ήξερε πώς δέν ύπάρχει γνωστή έφαρμόσιμη μέθοδος. Παρόλα αύτά, άγω- νιζόταν άπελπισμένα λέγοντας: «Χρειάζομαι περισσότερα μαθηματικά!»5

Τό 1948 πέθανε στή Ζυρίχη ή πρώτη γυναίκα του, ή Mileva, κόβοντας Ετσι άλλο ένα νήμα μέ'τό παρελθόν. Άλλά κι ή ύγεία του Γ- διου κλονιζόταν καί στό τέλος τοΰ ίδιου χρόνου ύποβλήθηκε σέ μιά κοιλιακή έγχείρηση. Στά λόγια ένός δικοΰ του, «ήταν μιά διερευνητική έγχείρηση — καί πρός μεγάλη μας άνακούφιση — άνακαλύφτη- κε μόνο μιά διεύρυνση τής κοιλιακής άορτής».

Παρά τήν άνάρρωσή του στή Φλώριδα, ó Einstein έμεινε έξα- σθενημένος άλλά βιάστηκε νά γυρίσει τό γρηγορότερο στό Princeton γιά νά εϊναι κοντά στήν άδερφή του Maja. Ή Maja τόν είχε έπι- σκεφτεΐ τό 1939 κι έμεινε έκεϊ δταν ξέσπασε ό πόλεμος. Τό Μάη| 1946 μετ’ άπό ένα άτύχημα προσβλήθηκε άπό προϊούσα παράλυση. Ό θάνατος δέν τήν πήρε γρήγορα. Έμεινε κατάκοιτη μέχρι τόν Ιούνιο 1951. Λίγο άργότερα ό Einstein έγραφε σ’ ένα ξάδελρφό τους:

Τά τελευταία χρόνια τής διάβαζα κάθε βράδυ άπό τά ώραιότερα βιβλία τής παλιάς καί νέας λογοτεχνίας. Περίεργα, οί πνευματικές της δυνάμεις διατηρούνταν άνέπαφες παρόλη τήν έξέλιξη τής άρρώστιας, άν καί πρός τό τέλος της μίλαγε σχεδόν άπό μέσα της. Τώρα μου λείπει περισσότερο άπ’ δ,τι μπορεΐ κανείς νά φανταστεί. Ά λ λ ’ είμαι άνακουφισμένος πού ήσύχασε...

Τά χρόνια τής νυχτερινής άνάγνωσης σπουδαίων βιβλίων στό προσκέφαλο τής έτοιμοθάνατης άδελφής θυμίζουν λυπητερά τήν άντίθεση μέ τίς άναγνώσεις μεγάλων βιβλίων άπό τή χαρούμενη συντροφιά τής ’Ολυμπιακής Ακαδημίας (σ. 53). Τό 1953,

5. Ίσω ς ό Einstein άποδειχτ^ προφητικός καί στό σημείο αύτό! Αύτό τουλάχιστο σκέφτομαι βλέποντας τήν προσπάθεια γιά ένοποίηση μέ χρήση τής μοντέρνας τοπολογίας άπό τόν J. Wheeler κ.ά., ή πάλι τού νομπελίστα A. Salam (δές Α. Salam, Τό τελευταίο δνεψο τοΰ Einslein, Έπιθ. Φυσικής, 1, 4, Ό κτ. *79).

271

'H ήδκλφή του Maja Win iclcr liinslcin. 1940

έπισκεπτόμενος τό Παρίσι, ό Habicht συναντήθηκε μέ τόν Solovine. *Ηταν 12 Μαρτίου, δυό μέρες πρίν άπό τά γενέθλια τών έ|3δομήντα χρόνων τοΰ Einstein. Συγκινημένοι άπό τίς άναμνή- σεις τους άπό τίς όμορφες μέρες στή Βέρνη μισό αΙώνα πρίν, οΐ δυό γέροι πιά φίλοι έστειλαν στόν Einstein μιά κάρτα μέ τήν Παναγία τών Παρισίων μέ τή διεύθυνση στά Γαλλικά «πρός τόν Προέδρο τής ’Ολυμπιακής ’Ακαδημίας, Albert Einstein, Princeton. U.S.A.* — καί φυσικά έφτασε τόν προορισμό της. Στριμωχτά στή κάρτα είχαν γραφεί δυό νοσταλγικά μηνύματα στά Γερμανι-

Πρός τόν Σεβασμιώτατον. άσύγκριτον Προέδρο τής Α κα δη μία ς μας. Συνεκλήθη σήμερα, έν άπουσία σας παρόλο πού είχε κρατηθεί ή θέση

272


σας, είς μίαν μελαγχολική - σεμνή ν τελετή ή παγκοσμίως διάσημη ’Ακαδημία μας. Ή κρατημένη θέση, τήν όποια κρατάμε πάντοτε ζεστή, περιμένει, καί περιμένει καί περιμένει τόν Ερχομόν σας.Habicht.Έγώ έπίσης, τό άρχαϊο μέλος τής Ενδοξης ’Ακαδημίας, δυσκολεύομαι πολύ νά συγκρατήσω τά δάκρυα μου δταν βλέπω τήν κενή θέση πού Επρεπε νά καταλαμβάνετε. Μοΰ άπομένει μόνο νά σάς μεταβιβάσω τούς πλέον ταπεινούς, μετά σεβασμού καί έγκάρδιους χαιρετισμούς μου. Μ. SolovineΆ ν καί σέ άσχημη ύγεία, ό Einstein δέν εϊχε χάσει τό χιούμορ

του. Σ’ άνάλογο ύφος, πού δέν μπορούσε νά κρύψει καί τή δική του νοσταλγία, άπάντησε στίς 3 Απρίλη 1953:

Πρός τήν άθάνατη ’Ολυμπιακή ’Ακαδημία.Στή σύντομη ένεργό ζωή σου, άγαπητή ’Ακαδημία, Επαιρνες εύχαρίστη- ση. μέ παιδιάστικη χαρά, άπό καθετί πού ήταν ξάστερο κι Εξυπνο. Τά μέλη σου σέ έδημιούργησαν γιά νά κοροϊδεύεις τίς γηραιές άδερφές σου Άκαδημίες. Τό πόσο καλά ή έπιτήδευσή τους πετυχαίνει, είναι κάτι πού Εμαθα καλά νά έκτιμώ μετά άπό πολλά χρόνια προσεκτικών παρατηρήσεων.Έμεΐς τά τρία μέλη άποδειχτήκαμε τουλάχιστο μεγάλης διάρκειας. Άκόμη κι öv Εχουμε γίνει τώρα λίγο τρεμάμενοι, μιά λάμψη άπό τή λαμπρή καί ζωντανή άκτινοβολία σου φωτίζει άκόμη τό μοναχικό μας προσκύνημα. Γιατί, άντίθετα μέ μάς, δέν γέρασες καί δέν κατάντησες σάν παραγινομένο λάχανο.Θά σού είμαστε πιστοί κι άφοσιωμένοι μέχρι τήν τελευταία μας πνοή! A. Einstein - τώρα άπλώς Ενα άντεπιστέλλον μέλος.

Τά χρόνια Εφερναν τήν άναπόφευκτη φθορά. Στίς 6 Γενάρη 1951, ό Einstein είχε γράψει στήν ’Ελισσάβετ τού Βελγίου (τώρα βασιλομήτορα):

"Οσο καί νά ήθελα, είναι πιθανόν δτι δέν θά μπορέσω νά ξαναδω τίς Βρυξέλλες έξ αίτιας μιας Ιδιόρρυθμης δημοτικότητας πού Εχω άποκτή- σει. δ.τι κάνω είναι πιθανό νά μετατρέπεται σέ γελοία κωμωδία. Αύτό σημαίνει δτι πρέπει νά μένω κοντά στό σπίτι μου καί σπάνια ν’ άφήνω τό Princeton.Βαρέθηκα τό βιολί μου. Μέ τό πέρασμα τών χρόνων, κατάντησε δλο καί πιό άνυπόφορο νά άκούω τό δικό μου παίξιμο. ’Ελπίζω δτι δέν Εχει συμ- βεΐ καί σέ μάς τό Ιδιο. 'Οτι άπόμεινε είναι ή άσταμάτητη δουλειά πάνω

18 273


σέ δύσκολα έπιστημονικά προβλήματα. Ή συναρπαστική μαγεία αύτής τής δουλειάς θά ύπάρχει μέχρι τήν τελευταία μοο πνοή.

Στις 6 ’Ιουνίου 1952, ένάμισυ χρόνο άργότερα, Εγραφε στόν ξάδερφό του: «Όσο γιά τή δουλειά μου, δέν σημαίνει πιά τόσα πολλά: Δέν παίρνω πολλά άποτελέσματα καί πρέπει νά είμαι εύχαριστημέ- νος παίζοντας τό ρόλο τοΰ Γηραιοΰ Πολιτικού ή τοΰ Εβραίου Ά γιου. κυρίως τόν τελευταίο». Καί πράγματι, σέ λιγότερο άπό μισό χρόνο, μέ τό θάνατο τοΰ Chaim Weizmann, ζητήθηκε άπό τόν Einstein νά τόν διαδεχτεί σάν πρόεδρος τοΰ Κράτους τού ’Ισραήλ. Ά ν καί βαθειά συγκινημένος, ό Einstein άρνήθηκε εύγενικά, λέγοντας δτι τοΰ Ελειπε ή άναγκαία κλίση καί πείρα, καί προσθέτοντας: «είμαι άληθινά συντριμμένος... γιατί ή σχέση μου μέ τόν 'Εβραϊκό λαό Εχει γίνει ό πιό δυνατός άνθρώπινος δεσμός μου, άπό τότε πού Ενοιωσα πλήρως τήν εύαίσθητη θέση μας άνάμεσα στά Εθνη τού κόσμου».

Τό 1954 Εγραφε στή βασιλομήτορα τοΰ Βελγίου: «Έχω γίνει τό τρομερό παιδί στήν καινούργια μου πατρίδα έπειδή δέν Εχω τήν Ικανότητα νά σωπαίνω καί νά καταπίνω καθετί πού συμβαίνει Εδώ».

Τό κλίμα αύτό όφειλόταν έν μέρα στόν Γερουσιαστή J. McCarthy, πού τελικά άποδοκιμάστηκε άπό τή Γερουσία, ό όποιος στιγμάτιζε άνθρώπους γιά διάβρωση, κατάστρεφε καριέρες, καί Εκανε. άπειλώντας μέ τήν έτικέτα τοΰ «κομμουνιστή», άκόμα καί θαρραλέους πολιτικούς νά μουδιάζουν. Σ’ αύτή τήν πυρετική άτμό- σφαιρα ό Einstein είχε μιλήσει θαρραλέα γιά τήν άπειλή τής πνευματικής Ελευθερίας. Ά πό τίς σχέσεις του σέ εύαίσθητες περιπτώσεις Ε-- γινε κι αύτός άντικείμενο έπιθέσεων άπό μερικούς Αμερικανούς. Όταν ό Infeld, πού δέν είχε πάρει μέρος στήν κατασκευή τής βόμβας, δέχτηκε μιά σπουδαία θέση καθηγητή στή γενέτειρά του Πολωνία, ό τύπος ξεσηκώθηκε παράλογα πώς ό Infeld θά μετάφερε άτομι- κά μυστικά στούς κομμουνιστές· κι αύτό διαστρεβλώθηκε άπό διαστρεβλωμένα μυαλά σέ βάρος τοΰ Einstein.

Τό 1965-67 οί Ρώσσοι Εκαναν τήν Εκδοση σέ τέσσερες τόμους όλόκληρου τοΰ Επιστημονικού Εργου τού Einstein. ΤΗταν ή μόνη τέτοια συλλογή. Πολύ παλιότερα δμως τό κομμουνιστικό Ιερατείο δέν είχε ξεκαθαρίσει τή γραμμή του ώς πρός τή θεωρία σχετικότητας

274


τού Einstein. Τό 1952 Ενας Σοβιετικός 'Ακαδημαϊκός τής έπιτέθηκε σάν άντίθετης πρός τό Διαλεκτικό Υλισμό, τή φιλοσοφική βάση τοΰ Μαρξισμού, καί άποδοκίμασε μερικούς Σοβιετικούς έπιστήμονες γιά τήν προσήλωσή τους στή θεωρία σχετικότητας. Παίρνοντας Ενα γράμμα πού τόν πληροφορούσε γι’ αύτό ό Einstein άπάντησε μέ κέφι δτι είχε πολύ εύχαριστηθεΐ. Πάντως, προβληματισμένος άπό καιρός γιά τούς περιορισμούς στήν έλευθερία τής σκέψης καί έκφρασης στή Ρωσσία, Εγραψε τότε τόν άκόλουθο άφορισμό πού δημοσιεύτηκε τό 1953:

«Στό βασίλειο τών άναζητητών τής άλήθειας δέν ύπάρχουν άν- θρώπινες αύθεντίες. Όποιος προσπαθεί νά παίξει έκεϊ τόν άρχοντα γκρεμίζεται άπό τά γέλια τών Θεών».

Επιπλέον έγραψε καί τά παρακάτω δηκτικά τετράστιχα, άδημο- σίευτα μέχρι τώρα6:

Ή σοφία τοΰ δ ια λ εκ τ ικ ο ύ Υ λ ισμόν Νά φτάσεις μπόρεσες έναν άλήθειας κόκκο μέ τί ίδρωτα άσόγκριτο καί κόπο;Τρελλέ. στή δουλειά τί τόσο μοχθάς!'Αλήθεια τό Κόμμα διατάζει γιά μάς.Κι άν κάποιος γενναίος άμφιβάλλει στά σβέλτα τού σπάμε τό κεφάλι.Έτσι τόν μαθαίνουμε δσο ποτέ ξανά, νά ζεΓ κι αύτός μαζί μας άρμονικά.Ένας καθηγητής στίς Η.Π.Α., τήν έποχή τού φόβου καί τής πίε

σης τού Μακκαρθισμοΰ, μπλεγμένος στά έρευνητικά δίχτυα τής Επιτροπής Άντι-’Αμερικανικών Ενεργειών, ζήτησε τή βοήθεια τού Einstein. Στίς 16 Μάη 1953 ό Einstein άρρωστος τού Εγραψε τά

ft. Τά δύο Γερμανικά τετράστιχα πού προσπάθησα νά άποδώσω είναι:Weisheit der Dialektischen Materialismus Durch Schweiss und Mühe ohnegleichen Ein Körnchen Wahrheit zu erreichen;Ein Narr, wer sich so kläglich schinden muss Wir schaflen's einfach durch Parteibeschluss.

Und denen, die zu zweifeln wagen Wird flugs der Schädel eingeschlagen.Ja. so erzieht man, wie noch nie.Der kühnen Geister Harmonie.

275


παρακάτω ήχηρά λόγια:Τό πρόβλημα πού άντιμετωπίζουν οί διανοούμενοι αύτής τής χώρας είναι πολύ σοβαρό. ’Αντιδραστικοί πολιτικοί έχουν καταφέρει νά σταλάξουν ύποψίες στό κοινό άπέναντι σ’ δλες τίς προσπάθειες τών διανοούμενων. σείοντας μπρός στά μάτια του κινδύνους άπό τό τίποτα. Έ χοντας πετύχει αύτό μέχρι σήμερα, προχωρούν τώρα νά καταπιέσουν τήν έλευθερία τής διδασκαλίας καί νά διώξουν άπό τίς θέσεις τους δλους αύ- τούς πού δέν άποδεικνύονται ύποτακτικοί, δηλαδή νά τούς έξοντώσουν. Τί πρέπει νά κάνει ή μειονότητα τών διανοούμενων άπέναντι σ’ αύτό τό κακό: ΕΙλικρινά δέν βλέπω άλλο. παρά τόν έπαναστατικό δρόμο τής μή συνεργασίας στό πρότυπο τοΰ Γκάντι. Κάθε διανοούμενος πού καλείται άπό μιά άπό τίς έπιτροπές αύτές πρέπει ν’ άρνηθεΐ ν’ άπολογηθεϊ, δηλαδή νά είναι προετοιμασμένος γιά φυλακή καί οίκονομική καταστροφή. μέ δυό λόγια γιά τή θυσία τής προσωπικής του εύημερίας γιά τό καλό τού πολιτισμού τής χώρας του....αύτή ή άρνηση ν’ άπολογηθεϊ πρέπει νά βασίζεται στή δήλωση πώς είναι έξευτελιστικό γιά Εναν έντιμο πολίτη νά ύποβάλλεται σέ μιά τέτοια έξέταση καί δτι μιά τέτοια έξέταση παραβιάζει τό πνεύμα τοΰ Συντάγματος.Ά ν άρκετοί άνθρωποι είναι Ετοιμοι νά κάνουν αύτό τό δύσκολο βήμα, θά πετύχουν. Ά ν δχι, οί διανοούμενοι αύτής τής χώρας δέν άξίζουν καλύτερη τύχη άπό τή σκλαβιά πού τούς Ετοιμάζεται.

Τίς μέρες έκεΐνες ήταν Επικίνδυνο άκόμη καί νά γράψει κανείς I- να ίδιωτικό γράμμα τού είδους αύτοΰ. Ό Einstein δμως πρόσθεσε κι ένα ύστερόγραφο: «Τό γράμμα αύτό δέν χρειάζεται νά θεωρηθεί έμ- πιστευτικό». Καί κάνοντας Ενας Einstein Ετσι τό γράμμα μετατράπη- κε σ’ Ενα δημόσιο μανιφέστο πού άντήχησε σ’ όλόκληρο τόν κόσμο!

Γιά τή σπουδαιότητα τοΰ έργου τοΰ Einstein έχουμε πιά σχηματίσει μιά ιδέα. Ασφαλώς, οΐ θρίαμβοι τής μοντέρνας κβαντομηχανικής ξεπερνούν κατά πολύ σέ άριθμό καί άκρίβεια τά έπιτεύγματα τής γενικής θεωρίας σχετικότητας. Πάντως, άν καί ή κβαντομηχανική είναι δημιούργημα πολλών άνθρώπων, ή συμβολή τοΰ Einstein στήν άνάπτυξή της ύπήρξε σπουδαία. ’Επιπλέον ή είδική θεωρία σχετικότητας παίζει έναν έξέχοντα ρόλο στή μοντέρνα κβαντική έρευνα. Καί δσο γιά τή μνημειώδη γενική θεωρία σχετικότητας, ήταν

276


βασικά ή δημιουργία ένός μόνου άνθρώπου, καί συγκαταλέγεται Ετσι άνάμεσα στά σπουδαιότερα έπιστημονικά έπιτεύγματα δλων τών έποχών. Ό ,τι κι άν φέρει τό μέλλον, ή θεωρία τής σχετικότητας του Einstein δέν θά σβύσει. Γιατί, άν καί δλες οί θεωρίες είναι θνητές. οί άληθινά μεγάλες διατηρούν τή μεγαλωσύνη τους γιά πάντα, δπως δλα τά μεγάλα Εργα τέχνης.

Στίς «Αύτοβιογραφικές Σημειώσεις» του, μιλώντας γιά τή θεωρία του, ό Einstein έπρεπε ν’ άναφέρει τίς δυσκολίες του νευτώνειου συστήματος. Κάπου ξαφνικά διακόπτει κι άπευθϋνεται κατευθεία στόν Νεύτωνα γράφοντας:

'Αρκετά! Νεύτωνα συγχώρεσέ με! Βρήκες τό μόνο δρόμο πού στίς μέρες σου ήτ«ν δυνατός γιά Εναν άνθρωπο μέ μέγιστες δυνάμεις διανόησης καί δημιουργητικότητας. ΟΙ Εννοιες πού δημιούργησες κυριαρχούν στόν τρόπο πού άκόμη σκεφτόμαστε στή φυσική, παρόλο πού τώρα ξέρουμε δτι πρέπει ν’ άντικατασταθοΰν μέ άλλες πιό ξεκομμένες άπό τή σφαίρα τής άμεσης έμπειρίας άν θέλουμε νά φτάσουμε σέ μιά βαθύτερη κατανόηση τού τρόπου άλληλοσύνδεσης τών πραγμάτων.

Τί είδους άνθρωπος ήταν αύτός πού άπευθυνόταν στό Νεύτωνα μέσα άπό τούς αίώνες; Ένας άνθρωπος ταπεινός μέ άπέραντη άπλό- τητα πού κοίταζε τόν κόσμο μέ τά διάπλατα μάτια άπορίας ένός μικρού παιδιού. Ή αίσθηση τοΰ μυστήριου καί τοΰ τραγικού στόν Einstein κρύβεται σ’ αύτά τά λόγια πού Εγραψε στή Βασιλομήτορα τού Βελγίου τό 1939: «Είμαι εύγνώμων στή μοίρα πού μού Εκανε τή ζωή μιά Ερεθιστική έμπειρία Ετσι πού νά φανεί γεμάτη νόημα». (Νά φανεί γεμάτη νόημα — μιλάει ό ρελατιβίστας Einstein!)

Άλλά δέν πρέπει ν’ άφήσουμε τίς σοβαρές αύτές σκέψεις νά κρύψουν τήν αΓσθηση τής άνυπόκριτης χαράς πού Εκφραζόταν μέ τό βροντερό γέλιο του, τήν άγάπη του γιά διασκεδαστικά μηχανικά τρίκς, τή συχνή καταφυγή του σέ πρόχειρα στιχάκια, καί τήν αίσθηση μιας άθώας διαβολιάς. Γιά παράδειγμα, δταν Εστειλε σ’ Ενα παλιό φίλο μιά φωτογραφία σάν κι αύτή τής πρώτης σελίδας τοΰ βιβλίου. τή συνόδευσε μέ τό παρακάτω τετράστιχο:

Έτσι τώρα φαίνεται δ γεροφιλαράκος.Ναι. τό νοιώθεις πώς μούμια κατάντησε- Ό μως σκέψου: αύτό πού άξίζει μέσα είναι Καί στό κάτω-κάτω — τί σημασία Εχει;

277


Άπό τή φύση του ήταν ένας έπαναστάτης πού διασκέδαζε περι- φρονώντας τή συμβατικότητα. 'Οσο μποροΰσε τό ντύσιμό του ήταν γιά νά νοιώθει άνετα, δχι γιά έπΐδειξη. ΟΙ έξωτερικότητες δέν σήμαι- ναν τίποτε γι’ αύτόν· δέν ήσαν παρά περιπλοκές καί μπελάδες χωρίς σημασία. Στό καθετί ζητούσε άπλότητα. Ή έπιστήμη ήταν τό πάθος του, καί μετά τήν έπιστήμη ή μουσική. Ή άδερφή του διηγείται δτι παίζοντας πιάνο συχνά σταματούσε άπότομα άναφωνόντας: «Λοιπόν, τώρα τό βρήκα» — μιά λύση σέ κάποια έπιστημονική δυσκολία. Τό βιολί του, δπως ή έπιστήμη του, ήταν ό μόνιμος συνοδός του, πού τόν συντρόφευε σ’ δλα του τά ταξίδια. Ό ,τι πάντως κι άν Ικανέ, ή έπιστήμη ήταν μπροστά του.

Ανακατεύοντας τό τσάι του παρατήρησε δτι τά φυλλαράκια τού τσαγιού μαζεύονται στό κέντρο κι δχι στήν περιφέρεια τοΰ φλυτζα- νιοΰ (δπως θά ϊπρεπε άπό τή φυγόκεντρο δύναμη). Ή έξήγηση πού βρήκε συνδεόταν μέ κάτι μάλλον άπροσδόκητο: τά στροβιλίσματα τοΰ ποταμιού. Ό ταν περπατούσε στήν άμμουδιά, παρατήρησε μ’ άπορία κάτι πού οί περισσότεροι άπό μάς τό ξέρουμε έπιπόλαια: ή ύγρή άμμος άντέχει στό πάτημά μας, ένώ ή στεγνή ή ή βυθισμένη στό νερό δχι. Κι έδώ βρήκε μιά έπιστημονική έξήγηση.

Τή μουσική τήν Εβλεπε άπό τήν Ιδια σκοπιά μέ τήν έπιστήμη, ζητώντας πάνω άπ’ δλα μιά άπλή, φυσική όμορφιά. Ό Μόζαρτ ήταν τό Ιδανικό του. Ό ταν κάποιος τοΰ άντέτεινε πώς ό Μπετόβεν ήταν μεγαλύτερος συνθέτης, δέν τό δέχτηκε καθόλου. Ό Μπετόβεν, είπε, δημιουργούσε τή μουσική του, ένώ ή μουσική τοΰ Μόζαρτ ήταν τόσο καθαρή πού φαινόταν σά νά ύπήρχε πάντα μέσα στό σύμπαν περιμένοντας τήν Ιδιοφυία πού θά τήν άνακάλυπτε. Σέ μιά άλλη περίπτωση, άναλογιζόμενος τόν δλεθρο πού θ’ άκολουθούσε Ιναν πυρηνικό πόλεμο, ό Einstein είπε πώς οΐ άνθρωποι δέν θά άκουγαν πιά Μόζαρτ. Αύτό στήν άρχήν άκούγεται σά μιά παράξενα άσχετη παρατήρηση. Κι δμως τί άλλο θά έδινε σέ τόσες λίγες λέξεις τήν εί κόνα τής καταστροφής τοΰ πολιτισμού;

Τήν παγκόσμια φήμη του τήν έβλεπε σάν κάτι πού τοΰ έμπι στεύτηκαν — ένα δώρο τής μοίρας — πού Ιπρεπε νά χρησιμοποιεί ται γιά τό κοινό καλό. Ήξερε τί ζυγίζει τ’ δνομά του. Μιλούσε μέ πάθος γιά τήν άνθρώπινη έλευθερία, κι ή συνείδησή του τόν δυσκό

278

II φο)Γογραφία αύτή του Einstein πάρθηκε στή Φιλαδέλφεια, σέ μιά περίπτωση Από ri; λίγες πού άπρόθυμα άλλαξε τή συνηθισμένη του άπομόνωση στό σπίτι τού Princeton. Στό δίστιχο πού Εγραψε μδς λέει:

"Αν καί κάθομαι έδώ τεντώνοντας άναπαυτικά τά πόδια, δέν είμαι στό σπίτι- γι' αύτό δέν ύπάρχει αμφιβολία

λευε ν’ άρνεΐται βοήθεια σ ’ άξιόλογα ζητήματα.Πολλά άνέκδοτα λέγονται πού άποκαλύπτουν τήν άνθρώπινη

πλευρά του. Ό Straus μάς λέει δτι ή γάτα τού Einstein — σά γάτα — ήταν δυστυχισμένη δταν Εβρεχε κι δ Einstein τήν παρηγορούσε: «Τό ξέρω, άγαπητή μου, πώς εΤναι άσκημο, άλλά πραγματικά δέν ξέρω πώς νά τ ’ άλλάξω!» Κι δταν ή γάτα τών Straus άπόκτησε γα-

279


τάκια. ό Einstein ήθελε πολύ νά τά δει. Ά ς άφήσουμε τόν Straus νά συνεχίσει τήν Ιστορία:

ΤΗλθε μαζί μας στό σπίτι ξεστρατίζοντας άπό τό δρόμο στό σπίτι του. Ν τράπηκε δταν είδε δτι όλοι οί γείτονές μας έργάζονταν στό ’Ινστιτούτο καί είπε: « Ά ς περπατάμε γρήγορα. Είναι τόσοι πολλοί άνθρωποι έδώ πού Εχω άρνηΟεί τίς προσκλήσεις τους. 'Ε λπίζω νά μήν άνακαλύψουν ό τι ήλθα νά έπισκεφτώ τά γατάκια σας».

Οί πιλουέτες αύτές του Einslein, τής γυναίκας του Elsa, καί τών κοριτσιών του Ilse καί Margot τίς ίκανε ό ίδιος ό Einstein τό 1919. ’Ησαν κολλημένες στήν πρώτη σελίδα ένός παιδικού |)ι|)λίου πού χάρισαν στό γυιό κάποιων φίλων τους. Ό Einstein Γ)τ«ν έξαιρετικά περήφανος γιά τό έπίτευγμά του. πού τού πήρε δυό ώρες

9>eter$ettó 29ton&fa|>rt

280


Είχε τό χάρισμα νά κάνει τούς έπισκέπτες του νά νοιώθουν άνετα - δχι τόσο μέ τά λόγια του άλλά μέ τή στάση του. Δέν είχε τήν άνάγκη νά τούς Επιβληθεί, ούτε τήν έπιθυμία γιά κάτι τέτοιο. Τούς μεταχειριζόταν σάν Γσους, καί τόση ήταν ή φυσικότητά του κι ή έν- δόμυχη ταπεινότητα πού ό έπισκέπτης πάλι δέν Ενοιωθε κολακευμένος, γιατί βέβαια οΰτε κάτι τέτοιο ύπήρχε. Κι ούτε ύπήρχε Τχνος ύστεροβουλίας πού συχνά κρύβεται πίσω άπό τή σχεδιασμένη φιλικότητα άλλων άνθρώπων. Δέν ήταν σάν τούς άλλους άνθρώπους. Είχε τίς άνθρώπινες άδυναμίες του, γύρω του δμως άκτινοβολούσε μιά μεγαλωσύνη πού Ελαμπε άκόμη πιό ζωηρά έξ αίτιας τής άπλό- τητάς του.

Στά δημόσια ζητήματα μιλούσε άπλό καί άφοβα, σάν τούς βιβλικούς προφήτες, γιατί νοιαζόταν βαθειά γιά τούς συνανθρώπους του. Νά τί Εγραψ$:

Ή βαθειά μου αίσθηση γιά κοινωνική δικαιοσύνη καί κοινωνική εύθύνη ήταν πάντοτε σέ παράξενη άντίθεση μέ τήν Εντονή μου Ελλειψη τής ανάγκης γιά άμεση Επαφή μέ άλλες άνθρώπινες ύπάρξεις καί άνθρώπινες όμάδες. Είμαι άληθινά Ενας «μοναχικός ταξιδιώτης» καί ποτέ δέν άνήκα όλοκληρωτικά στή χώρα μου, στό σπίτι μου, στούς φίλους μου, ή Εστω στήν άμεση οικογένεια μου. Σ’ δλους μου αύτούς τούς δεσμούς ποτέ δέν μ’ άφησε Ενα αίσθημα άπόστασης καί μιά άνάγκη γιά μοναξιά- αισθήματα πού αύξάνουν μέ τά χρόνια."Ετσι Ιγραφε τό 1930, άλλ’ ήταν κάτι πού κράτησε σ’ δλη του τή

ζωή.Όμως εδρισκε εύχαρίστηση, δχι μόνο στή δουλειά του, άλλά

καί στήν άναγνώρισή της άπό τούς Επιστήμονες. Στή Βασιλική 'Αστρονομική Εταιρεία τού Λονδίνου, πού τόν τίμησε μέ τό χρυσό της μετάλλιο τό 1925, Εγραψε:

Ό ποιος άνακαλύπτει κάτι πού έπιτρέπει νά διεισδύσουμε λίγο άκόμη πιό βαθειά στό αίώνιο μυστήριο τής φύσης Εχει δεχτεί μεγάλη χάρη. Ό ποιος. Επιπλέον, δοκιμάζει τήν άναγνώρισή, συμπάθεια καί βοήθεια τών καλύτερων μυαλών τού καιρού του Εχει πάρει σχεδόν περισσότερη εύ- τυχία άπ’ δ,τι Ενας άνθρωπος μπορεΐ νά βαστάξει.

Μάς άφησε κι άλλες νύξεις γιά τόν Εσωτερικό του κόσμο, άλλά μπορούμε νά τίς Ερμηνεύσουμε μόνο στό φώς τών δικών μας έμπει- ριών, δχι τών δικών του. Γ ιά παράδειγμα, Εγραψε, «Ή πιό δμορφη

281

Χειιιώνιι πτό Princeton


έμπειρϊα πού μπορούμε νά Εχουμε είναι τό μυστήριο. Εϊναι ή θεμελιακή συγκίνηση πού βρίσκεται στό λίκνο τής άληθινής τέχνης καί τής άληθινής έπιστήμης». Άκόμη κι δν έχουμε γνωρίσει οί Ιδιοι τήν Εκσταση τού δημιουργικού καλλιτέχνη ή τού θρησκευτικού μύστη, μπορούμε μόνο ξώπετσα νά νοιώσουμε τί αίσθανόταν ό Einstein. Πίσω άπό τίς λέξεις του ύπάρχει μιά ύπερβατική έμπειρία πού είναι Αποκλειστικά δική του. Στά βάθη τού εϊναι του ήταν Ενας καλλιτέχνης πού έκφραζόταν μέ τήν έπιστήμη. Κι ήταν Ενας άνθρωπος οί- στρηλατημένος. Συχνά κυριευμένος άπό μιά ίδέα μπορούσε νά δουλεύει πάνω της μέχρι νά έξαντληθεΐ. Ά ν ή Ιδέα άποδεικνυόταν άνυ- πότακτη, γύριζε σ’ αύτήν ξανά καί ξανά, χρόνο μέ τό χρόνο, μέ άγρια ύπομονή. ΕΙρωνευόταν αύτούς πού νόμιζαν μιά τέτοια πνευματική δουλειά σά μιά άπλοϊκή χαρά, λέγοντας: «Όποιος τή ξέρει, δέν χύνει δάκρυα άκολουθώντας τη».

Χαρά ύπήρχε, καί φοβερά Εντονη, άλλ’ αύτός δούλευε γιατί δέν μπορούσε νά κάνει διαφορετικά. ΤΗταν αίχμάλωτος μιας άκατανίκητης ώθησης. Εύχαριστώντας μιά κυρία πού τού εϊχε στείλει Ενα ποίημα γιά τά έβδομήντα-ένα του χρόνια, Εγραψε τό 1950:

Μιά ανησυχία μέ κυριεύει δταν τά άναπόφευκτα γενέθλια πλησιάζουν. "Ολο τό χρόνο ή Σφίγγα μ’ άτενίζει είρωνικά καί μου θυμίζει όδυνηρά τό 'Ακατανόητο, σβήνοντας τίς προσωπικές πλευρές τής ζωής. Τότε ίρ- χεται ή μισητή αύτή μέρα πού ή άγάπη πού μου δείχνουν οί συνάνθρωποί μου μέ κάνει νά νοιώθω άπελπιστικά χαμένος. Ή Σφίγγα δέν μ’ αφήνει έλεύθερο οΰτε στιγμή, ένώ βασανίζομαι άπό τήν Ενοχη συνείδησή μου έπειδή δέν μπορώ ν’ άνταποδώσω δλη αύτή τήν άγάπη έπειδή δέν Εχω έσωτερική έλευθερία καί άνάπαυση.

Σέ μιά άλλη περίπτωση χρησιμοποίησε μιά διαφορετική μεταφορά. Εύχαριστώντας τό 1945 τόν H. Broch γιά Ενα άντίτυπο τοΰ βιβλίου του γιά τόν ποιητή Βιργίλιο, ό Einstein Εκφράστηκε μέ φαουστικούς δρους: «ΕΪμαι γοητευμένος άπό τόν Βιργίλιό σας - καί τού άντιστέκομαι σκληρά! Τό βιβλίο μού δείχνει καθαρά άπό πού ξέφυγα δταν πούλησα σώμα καί ψυχή στήν Έπιστήμη — τό πέταγμα άπό τό Έγώ καί Εμείς, στό Αύτό».

Προσπάθησε νά περιγράψει τή μέθοδο σκέψης του, λέγοντας δτι τό βασικό μέρος ήταν Ενα «μάλλον άόριστο» μή - λογικό παιχνίδι μέ

283

Ό Einstein στήν έκδή- λωση για τά έβδομήντα του χρόνια στό Princeton. 19 Μάρτη 1949. 'An' άριστερά: Η. Robertson, Eugene Wigner, Hermann Weyl, Kurt Gödel, I. Rabi, R. La- denburg. Robert Oppenheimer, καί G. Clemen-

«όπτικά» καί «μυϊκά» σήματα, μετά τά όποια Επρεπε «κοπιαστικά ν’ άναζητηθοΰν» οί λέξης πού τά έξηγοΰσαν.

Άλλά τί μπορούμε νά μάθουμε άπ’ αύτό; Δέν έΓμαστε σάν τούς άμουσους άνθρώπους πού προσπαθούν νά καταλάβουν μιά συμφωνία; Γιά παράδειγμα, στίς 19 Μάρτη 1949 ένα κλειστό συμπόσιο δόθηκε στό Princeton γιά νά τιμηθούν τά έβδομήντα χρόνια τοΰ Einstein. Παρουσία τοΰ Einstein, έξέχοντες Επιστήμονες σέ διάφορους τομείς μίλησαν μέ λεπτομέρειες γιά τά έπιτεύγματά του. Όμως ή πιό ζωντανή είσφορά Εγινε χωρίς ν’ άκουστεί, εδγλωττη μέσα άπό τή σιωπή της! Άνάμεσα στούς όμιλητές ήταν ό I. Rabi. Ένώ Εδινε τήν προετοιμασμένη διάλεξή του, Ενοιωσε ξαφνικά τήν άδυναμία του νά έκφράσει, άκόμη καί σέ είδικούς, έκείνη τήν Ιδιαίτερη μαγεία τής Ιδιοφυίας τοΰ Einstein. Μέ μιά χειρονομία άμηχανίας, σταμάτη-

284

σε στή μέση τής πρότασης, Εδειξε τό ρολόι τοΰ χεριού του, καί σ’ Ι- να τόνο μ’ άνάμικτο δέος καί Εκπληξη ξέσπασε: «Όλα Εγιναν άπ’ αύτό!»

Ά ς άκούσουμε τώρα τόν Ιδιο τόν Einstein. Στόν Solovine, πού τοΰ είχε γράψει νά τόν συγχαρεί γιά τά έβδομηντάχρονα γενέθλια, Εγραψε άπαντώντας στίς 29 Μάρτη 1949:

Θά φαντάζεσαι δτι κοιτάζω πίσω στό Εργο τής ζωής μου μέ ήρεμη εύχα- ρίστηση. Ά λ λ ’ άπό τή δική μου σκοπιά φαίνεται πολύ διαφορετικό. Δέν ύπάρχει οΰτε μιά Εννοια γιά τήν όποία νά είμαι πεισμένος πώς θά μείνη άκλόνητη, καί δέν νοιώθω σίγουρος πώς γενικά βρίσκομαι στό σωστό δρόμο.

Δέν ύπηρχε ύποκριτική ταπεινοφροσύνη στά λόγια αύτά. Ό Einstein ήξερε δτι τό Εργο του ήταν σπουδαίο. Ήξερε δμως έπίσης πόσο εύθραστες είναι δλες οί θεωρίες. Κι άλήθεια, ποιός θά τό ήξερε

285


καλύτερα αύτό, άπό έκεΓνον πού άνάτρεψε τά θεμέλια τοΰ πανίσχυρου έννοιολογικοΰ οικοδομήματος τοΰ Νεύτωνα; Θυμόμαστε Ετσι τά λόγια τοΰ Ιδιου τοΰ Νεύτωνα πρός τό τέλος της ζωής του:

Δέν ξέρω πώς θά φανώ στόν κόσμο* άλλά στόν έαυτό μου φαίνομαι σά νά ήμουν Èva άγόρι πού Επαιζε στήν παραλία καί διασκέδαζε βρίσκοντας πότε έδώ καί πότε έκεϊ Ενα στρογγυλεμένο βότσαλο ή ένα κοχύλι πιό όμορφο άπό τά συνηθισμένα, ένώ ό άπέραντος ώκεανός τής άλή- θειας άπλωνόταν άνεξερεύνητος μπροστά μου.

Γιά Ενα διάστημα πρός τό τέλος τοΰ 1954 ό Einstein ήταν άρρωστος κι άδύναμος. Ήξερε πώς δέν είχε πιά μπροστά του χρόνια νά ζήσει. Συχνά μιλούσε γιά τό θάνατο σά μιά άνακούφιση, δπως σ’ ένα γράμμα του στίς 5 Φλεβάρη 1955: «Έχω φτάσει νά σκέφτομαι τό θάνατο σάν ένα παλιό χρέος, πού έπιτέλους πρέπει νά ξεπληρωθεί». Πρίν δμως πεθάνει θά δοκίμαζε άλλη μιά λύπη. Τό Μάρτη 1955 ό φίλος του Michele Besso πέθανε - ό Besso πού ό Einstein τόν εύχα- ριστούσε τό 1905 στό τέλος τοΰ Ιστορικού άρθρου του γιά τή σχετικότητα. Στό γυιό τοΰ Besso καί στήν άδερφή του έγραφε στίς 21 Μάρτη 1955:

Τά θεμέλια τής φιλίας μας μπήκαν στά φοιτητικά μας χρόνια στή Ζυρίχη. δταν συναντιόμαστε ταχτικά σέ μουσικές βραδυές... Άργότερα τό Γ ραφείο Εύρεσιτεχνιών μάς έφερε κοντά. ΟΙ συζητήσεις μας γυρίζοντας σπίτι είχαν άξέχαστη γοητεία... Καί τώρα προηγήθηκε σύντομα άπό μένα άποχαιρετώντας τόν παράξενο τούτο κόσμο. Αύτό δέν σημαίνει τίποτα. Γ ιά μάς τούς φυσικούς ή διάκριση άνάμεσα σέ παρελθόν, παρόν καί μέλλον δέν εϊναι παρά μιά ψευδαίσθηση, έστω κι δν δέν έκτοπίζεται εύκολα.

Ό Besso πράγματι δέν προηγήθηκε καί πολύ. Σέ λιγότερο άπό μερικές βδομάδες δ Einstein θ’ άποχαιρετούσε κι αύτός τόν κόσμο. Στό μεταξύ πάντως ήταν κάτι σημαντικό νά γίνει. Ό Bertrand Russell στήν Αγγλία, άγωνιώντας γιά τόν άνταγωνισμό σέ πυρηνικό έξοπλισμό, έτοίμαζε ένα μανιφέστο πού Ελπιζε νά ύπογραφεΐ άπό τίς ήγετικές πνευματικές προσωπικότητες σ’ δλο τόν κόσμο ειδοποιώντας γιά τόν δλεθρο πού θ’ άκολουθοΰσε. Έτσι στράφηκε γιά βοήθεια στόν Einstein, κι αύτός τήν Εδαισε πρόθυμα. Στίς 2 Μάρτη 1955 ό Einstein Εγραψε γιά τό σχέδιο στόν Bohr σ’ Ενα γράμμα πού άρχιζε μέ τίς άποκαλυπτικές λέξης: «Μή συνοφρυώνεσαι Ετσι! Αύ-

287


τό τό γράμμα δέν έχει τίποτα νά κάνει μέ τήν παλιά μας άντιδικία στή φυσική· άφορά μάλλον Ενα ζήτημα στό όποιο συμφωνούμε άπόλυτα». Πρός τό τέλος τού γράμματος ήσαν κι αύτά τά έξίσου άποκαλυπτικά λόγια:

Στήν 'Αμερική τά πράγματα περιπλέκονται άπό τήν πιθανότητα δτι ο{ περισσότεροι γνωστοί έπιστήμονες, πού κατέχουν δημόσιες θέσεις μ’ επιρροή, θά ήσαν δύσκολα διατεθειμένοι νά μπουν σέ μιά «περιπέτεια». Ή δική μου συμμετοχή μπορά νά έξασκήσει μιά εύνοϊκή έπΐδραση στό έξωτερικό, δμως δχι καί έδώ, πού είμαι γνωστός σάν 6να μαύρο πρόβατο (δχι μόνο στά έπιστημονικά προβλήματα).

Ή μεγάλη δήλωση Russell - Einstein, πού δημοσιεύτηκε μετά τό θάνατο τοΰ Einstein, ρωτούσε κοφτά: «Θά θέσουμε τέρμα στό άν- θρώπινο είδος ή θ’ άποκηρύξει ή άνθρωπότητα τόν πόλεμο;» Τήν είχαν ύπογράψει Εντεκα άνθρωποι. Ό Bohr δέν ήταν άνάμεσά τους. Αύτός καί δλλοι, Γσως πιό ρεαλιστές άπό τόν Russell καί τόν Einstein τή θεώρησαν μάλλον σά μιά μάταιη πράξη. Ό Einstein δμως στίς μέρες πού τοΰ Εμεναν άκόμα δέν μπορούσε νά μείνει σιωπηλός. Σάν άποτέλεσμα τής δήλωσης Εγιναν μιά σειρά άπό διεθνείς έπαφές πού Επηρέασαν κάπως τίς τελείως άνεπαρκεΐς προσπάθειες γιά Ελεγχο της διάδοσης τών άτομικών δπλων.

Ή ύπογραφή τής δήλωσης ήταν κι ή τελευταία όλοκληρωμένη δημόσια πράξη τοΰ Einstein. Μέ τήν Εβδομη έπέτειο τής ίδρυσης τού Κράτους τού Ισραήλ, Ενα μήνα άργότερα, τοΰ ζητήθηκε νά έτοιμάσει μιά πολιτιστική καί έπιστημονική διακήρυξη γιά τό ραδιόφωνο σά μέρος τοΰ έπίσημου Εορτασμού. ’Αντί γι’ αύτό προτίμησε νά προσπαθήσει νά έπηρεάσει τήν παγκόσμια γνώμη πάνω στό εύαίσθητο θέμα τών Άραβο - Εβραϊκών σχέσεων στό εύρύτερο πλαίσιο τής παγκόσμιας εΙρήνης. Στίς 11 ’Απρίλη 1955, καί ξανά στίς 13 ’Απρίλη, παρόλο πού Ενοιωθε άσκημα συναντήθηκε μέ τούς Ίσραηλινούς άρμόδιους. ’Αργά τήν Γδια μέρα τόν Επιασαν δυνατοί πόνοι στήν κοιλιά καί άλλα άνησυχητικά συμπτώματα. Τήν Παρασκευή, 15 ’Απρίλη, ύπόφερε τόσο πολύ πού μεταφέρθηκε στό νοσοκομείο τού Princeton. Ήξερε πώς ό θάνατος πλησίαζε. Μάλωσε εύ- γενικά Ενα στενό του συνεργάτη λέγοντας, «Μή ταράζεσαι τόσο πολύ. Ό καθένας πρέπει νά πεθάνει κάποια μέρα». Ρώτησε τούς για-

288

f i . - \ ( v \ h , r ; j- i / W « γ α . ^

- i i î V - l W · « * I t i - l Çt - 2 K - K 't - iK - K H,---C-frt -fC2*·«; -^-iW

fe f-'* / ‘'-‘« " ώ Μ Μ Λ ί - . « . 7 ' ; ” *3 ■ ;.'' i . * * ' ; 4 0 * * * ' · ' « ·« * & > * ' ............ "V rv/'

'■ '- · *ί : - - Γ ο η * ; · / « ) * . / - H i . , * - « · /^ '(-ιν ,.ΐ^ ,ν .Λ ΐ^ a:

« Æ ? y ? w ,m·* *i%)tv- », ; «Λ - K ‘r t - \ v /f , i ^ j

- »** M > i m;, )i; W - i . 1 » / . u / j

- U . ; ,

[ Η ϊ , ί κ ' , 1 * f

~*',(~xy i - S ^ , . τ )

w ^ -Η ;* ίι^ / - ΐ ις ι*1|4*,7 «J . '< v ,v -t * ; . ;

. ( ■ ! « . , , . : Ι Μ . Κ ΐ ; Ι

'■-■‘I *' v “i ‘> -£*·# '?'* -i ·» Ή ψ u~

» J j 7

Τό τελευταίο φύλλο μέ ύπολογισμούς τι

289


τρούς δν ή πορεία γιά τό θάνατο θά ήταν βασανιστική, άλλ’ αύτοί βέβαια δέν μπορούσαν νά ποϋν. Μέ τή νοσηλεία στό νοσοκομείο οί πόνοι λιγόστεψαν. Τό Σάββατο ζήτησε τά γυαλιά του, καί τήν Κυριακή τούς ύπολογισμούς του καθώς καί τίς σημειώσεις του γιά τό θέμα τοΰ ’Ισραήλ. 'H κόρη του Margot, πού ήταν κι αύτή άρρωστη στό νοσοκομείο, δταν μπήκε στό δωμάτιό του δέν τόν άναγνώρισε, τόσο άλλοιωμένο ήταν τό πρόσωπό του άπό τούς πόνους καί τήν ώχράδα. Ό μεγαλύτερος γυιός του είχε έρθει στό πλευρό του άπό τήν Καλιφόρνια. Ό φίλος του καί Εμπιστος σύμβουλός του οίκονομολόγος Otto Nathan ήλθε νά συμπαρασταθεί στίς μετρημένες του ώρες.

Δυό χρόνια πρίν ό Einstein είχε γράψει στή Βασιλομήτορα τού Βελγίου: «Τό παράξενο μέ τά γερατειά είναι δτι αύτή ή Ενδόμυχη ταυτοποίησή μας μέ τό έδώ καί τό τώρα χάνονται σιγά - σιγά· νοιώθει κανείς νά μεταφέρεται στό άπειρο, λίγο - πολύ μόνος, χωρίς πιά νά έλπίζει ή νά φοβάται, μονάχα παρατηρεί». Εννιά μήνες άργότερα, μέ λόγια πού θυμίζουν τίς Ιδέες τοΰ παλιοΰ όραματιστή τής άτο- μικής θεωρίας, τού Ρωμαίου ποιητή Λουκρήτιου, ό Einstein είχε γράψει σέ κάποιον πού τόν ρωτούσε σχετικά:

Τό νά σκέφτεται κανείς μέ φόβο τό τέλος τής ζωής του είναι άσφαλώς κάτι γενικό στούς άνθρώπους. Είναι ένας άπό τούς τρόπους πού χρησιμοποιεί ή φύση για τή διαιώνιση τών ειδών. Ά πό λογικής πλευράς ό φόβος αύτός είναι ό πιό άδικαιολόγητος άπ’ δλους τούς φόβους, γιατί δέν κινδυνεύει βέβαια κανείς άπό κάποιο άτύχημα άν είναι νεκρός ή άκόμη άγέννητος, Μέ δυό λόγια, ό φόβος είναι ήλίθιος άλλά άναπόφευ- κτος.

Άλλά τώρα είχε φτάσει πιά ή ώρα του ν’ άνηκρύσει τό θάνατο χωρίς φόβο, κι άκόμη μέ χιούμορ. ΤΗταν γαλήνιος, μ’ άτάραχο τό πνεΰμα, κι Ετοιμος γιά τήν τελευταία μεγάλη περιπέτεια. Μιλούσε ήρεμα καί μέ τό συνηθισμένο του χιούμορ γιά προσωπικά ζητήματα καί έπιστήμη, καί πιό λυπημένα γιά τήν Αμερική καί τίς Ελπίδες πού Εσβηναν γιά μιά παγκόσμια ειρήνη. Έτσι πέρασε τίς τελευταίες ώρες του. Τό βράδυ τής Κυριακής άποκοιμήθηκε, καί στίς 18 τοΰ Απρίλη 1955, περασμένη μιά ώρα μετά τά μεσάνυχτα, τό άνεύρυ- σμα άνοιξε κι δ σφυγμός της καρδιάς του σταμάτησε.

290


Πάνω άπό δυό αίώνες πρίν, δταν πέθανε ό Νεύτων, τό σώμα του δόθηκε σέ προσκύνημα ένώ ή οικουμένη θρηνούσε, κι ή στάχτη του έναποτέθηκε μέ βασιλική τελετουργία στό Άββαεΐο τοΰ Westminster, στήν καρδιά τοΰ Λονδίνου, κοντά στίς στάχτες τών μεγαλύτερων παιδιών τής ’Αγγλίας.

Όταν ό Einstein πέθανε, ή οικουμένη θρήνησε καί πάλι. ’Αλλά ό Einstein εϊχε ζητήσει νά μή γίνει κηδεία, οΰτε τάφος, οΰτε μνημείο. ’Αθόρυβα, μέ παρόντες μοναχά έλάχιστους δικούς του, άποτεφρώ- θηκε κοντά στό Trenton τής New Jersey. Σύμφωνα μέ τήν έπιθυμία του, κρατήθηκε μυστικός ό τρόπος τής άπόθεσης τής τέφρας του Ετσι πού νά μήν βρισκόταν μέρος, όσοδήποτε ταπεινό, πού θά μπορούσε νά γίνει μνημείο. Όμως τό ποτάμι τοΰ Χρόνου κύλισε άπό κεϊ κι έφερε τήν στάχτη του — δπου κι άν βρισκόταν — πρός τόν άπέραντο ώκεανό πού στήν άκτή του είχε παίξει κι ό Νεύτων.

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Κ. ΠΑΛΑΜΑ 25, 8η ΣΤΑΣΗ ΜΕΝΙΔΙΟΥ

ΤΗΛ. 23 12 317

Αϊνστάιν, δημιουργός και επαναστάτης

Documents

Transcript of Αϊνστάιν, δημιουργός και επαναστάτης