Ірына ШКPАБА САМАБЫТНАЕ СЛОВА ------------------------------------------------------------------------------- слоўнік беларускай безэквівалентнай лексікі (у рускамоўным дачыненні)

Мінск, “Беларуская Энцыклапедыя” імя Петруся Броўкі, 1994 Рэцензент канд. філал. навук М.Н. Крыўко

ПРА БЕЗЭКВІВАЛЕНТНУЮ ЛЕКСІКУ Нават самы поўны слоўнік не здольны ахапіць усю лексіку развітой нацыянальнай мовы. Перад

укладальнікамі заўсёды паўстае праблема абмежавання і адбору сабранага лексічнага матэрыялу. Крытэрыем адбору выступае характар апісання слова ў слоўніку. Набыткі беларускай лексікаграфіі дазваляюць вывучаць беларускую лексіку ў самых розных аспектах - этымалагічным, генетычным, семасіялагічным, гістарычным, стылістычным і інш. Прынцып пабудовы прапануемага слоўніка дае магчымасць ахарактыразаваць беларускую лексіку ў яшчэ адным ракурсе - з пункту погляду адметнасці, непаўторнасці яе семантычнага зместу.

У навуковай літаратуры падкрэслівалася вялікае культурнае і палітычнае значэнне агульнага лексічнага фонду ў розных мовах. Але лінгвіст павінен бачыць пастаянную дыялектыку агульнага і адметнага. У сувязі з гэтым праблема нацыянальнай лексічнай спецыфікі ўяўляецца не менш, а відавочна і больш важнай у аспекце лінвістычным. Іменна з нацыянальнай адметнасцю лексікі звязана праблема вар'іравання аб'ёму значэння суадносных слоў у розных мовах. Вялікую цікавасць выклікае таксама пласт слоў беларускай мовы, нацыянальная адметнасць якіх выяўляецца ў немагчымасці знайсці ім іншамоўны аднаслоўны адпаведнік. "Мова павінна валодаць велізарнымі камунікатыўнымі і выяўленчымі здольнасцямі, што немагчыма без такіх жа значных чыста нацыянальных асаблівасцей, без своеасаблівай індывідуальнай "непаўторнасці" мовы" (Будагов Р.А. Филология и культура. М., 1980. с 131.). Рысы непадобнасці, нацыянальнай спецыфікі найбольш праяўляюцца на ўзроўні лексікі, таму яе ролю ў стварэнні нацыянальнага "твару" мовы цяжка пераацаніць.

Беларуска-рускія моўныя сувязі вымагаюць глыбокага семантычнага асэнсавання іншамоўных слоў, якімі для носбітаў рускай мовы з'яўляюцца беларусізмы. Традыцыйны перакладчыцкі прынцып "слова праз слова" не здольны з аднолькавым поспехам дзейнічаць на ўсёй лексічнай прасторы. Нягледзячы на тое, што аднаслоўны эквівалент пры жаданні можна знайсці заўсёды (пераважна шляхам падбору блізкказначнага сіноніма, а не семантычна тоеснага адпаведніка), нацыянальна-спецыфічныя і нацыянальна-кантататыўныя адценні, звязанныя з адметнымі ўмовамі жыцця народа,

беззваротна страчваюцца. Можна сказаць, што эпоха станаўлення сістэмы значэнняў нацыянальнай мовы - гэта эпоха адлюстравання ў семантыцы слова асаблівасцей псіхалогіі народа, яго светаўспымання, акалічнасцей працоўнай дзейнасці, а таксама культурна-этнаграфічных традыцый.

У лексіцы беларускай мовы, як і іншых нацыянальных моў, можна вылучыць шэраг слоў, якія ў рускамоўным дачыненні не маюць аднаслоўнага адпаведніка. Патрэбы перакладчыцкага характару вымушаюць перадаваць семантыку такіх слоў, аб'ём паняцця, што яны абазначаюць, і эмацыянальныя адценні не словамі, а словазлучэннямі (зваротамі) рускай мовы. Такія словы вызначаюцца навуковым паняццем "безэквівалентныя", гэта значыць, "якія не маюць адпаведніка", і менавіта засваення лексічнага запасу і ў перакладчыцкай практыцы.

У безэквівалентную лексіку ўключаюцца так званыя экзатызмы - назвы прадметаў і паняццяў, характэрных для духоўнай культуры і матэрыяльна побыту народа, а таксама абумоўленных асаблівасцямі прыроднага і геапалітычнага становішча краіны. Яны займаюць асобае месца сярод беларускай безэквівалентнай лексікі ў тым плане, што ў рускамоўным дачыненні сувязь "слова - прадмет" або "выраз - прадмет" не ўзнікае па прычыне адсутнасці самога прадмета, названага па-беларуску. Гэта значыць, што прадметы і з'явы рэчаіснасці характарызуюць бытавыя, сацыяльныя, культурныя, экалагічныя і іншыя ўмовы жыцця толькі аднаго народа і адсутнічаюць у другога. Адзнаку нацыянальнага, мясцовага, гістарычнага або фальклорна-міфалагічнага каларыту нясуць на сабе такія беларускія назвы і звароты, як в а с п а н, я г а м о с ц ь, п я ч ы с т а, в е р а ш ч а к а, в а ў к а л а к, д а к о с к і, з а в о р ы н ы, р э з г і н ы, с т а р о с т в а, д з е д а ў ш ч ы н а, д з я д з ь к а в а н н е і інш. Нават пранікненне беларускай рэаліі ў побыт рускага народа не спрыяе ўзнікненню рускамоўнага адпаведніка; пры неабходнасці яе абазначэння замацоўваюцца беларусізмы з паметай этнаграфічнай прыналежнасці.

Калі сувязь "беларускае слова - прадмет" праецыруецца на ўзровень рускай мовы як сувязь "выраз - прадмет", то з'ява безэквівалентнасці, як правіла, звязана з наяўнасцю дадатковых дыференцыяльных адценняў у значэнні беларускага слова. Дэталізацыя, расчлянёнасць паняцця, названага словам, расслаенне яго семантычных адценняў у розных мовах можа адбывацца неаднолькава. Гэта абумоўлена рознай ступенню актуальнасці, важнасці канкрэтнай прыкметы якога-небудзь аб'екта рэчаіснасці для носьбітаў суадносных моў. Адны і тыя ж уласцівасці прадметаў і з’яў матэрыяльнага свету могуць выступаць як істотныя і другарадныя, змястоўныя і павярхоўныя ў беларускай і рускай мовах. Напрыклад, для беларуса вызначальнай прыкметай паняцця «запалка» выступае функцыянальная: 'тое, што запальваюць', у рускай мове яна неістотная, аснову наймення ўтварыла прыкмета знешняга падабенства: «спичка» — 'маленькая спица'.

Калі беларускае слова мае складаную структуру значэння, з многімі прыватнымі прыкметамі названанга прадмета, то ўзрастае верагоднасць таго, што ў рускай мове магчымы адзіны спосаб яго семантычнага вытлумачэння — апісальны, а само слова ў такім выпадку набывае статус безэквівалентнага. Вельмі часта пры наяўнасці агульных для беларускай і рускай моў родавых паняццяў як безэквівалентнае слова выступае беларуская відавая назва. Змест паняцця «арэх — орех» у беларускай мове канкрэтызуецца ў безэквівалентным слове лузанец — 'вылущившийся орех'. «Дзюба — клюв» мае прыватнае ўвасабленне ў слове глюга — 'клюв хищной птицы'. Агульнае «вугельчык — огонёк» паглынае больш канкрэтнае жарынка — 'горячий уголёк'. Відавое ўдакладненне зместу паняцця наглядаецца ў шматлікіх беларускіх безэквівалентных словах: куфель — 'бокал для пива', зашмарга — 'затяжная петля', ганок — 'небольшой плот', кірпа — 'курносый нос', поплаў — 'заливной луг', імшара — 'моховое болото' і інш.

Значэнне безэквівалентных слоў можа ўскладняцца элементам ацэначнасці. Яна ўзнікае пры называнні такіх аб’ектаў рэчаіснасці, уласцівасці якіх уключаюцца ў сістэму каштоўнасных арыентацый людзей і выклікаюць стэрэатыпныя ацэнкі. Так, пры супастаўленні адпаведнікаў нікчэмнік — 'никчемный человек' мы лёгка выяўляем адмоўную ацэначнасць беларускага наймення. Тое самае датычыцца слоў нядбалец, прадажнік, зломак, папіхач, шляхцюк. Для слоў сумленнік, руплівец, весялуха характэрна ацэначнасць ужо іншага — станоўчага характару.

Яшчэ адна прычына праяўлення лексічнай безэквівалентнасці — непадобнасць словаўтваральных сістэм моў. «Тым больш натуральныя разыходжанні паміж мовамі тады, калі іх словаўтваральныя cpoдкi знaчнa aдpoзнiвaюццa» [A.E.Cyпpyн. Лeкции пo лингвиcтикe. Mн., 1980. C. 101]. У pycкaй мoвe aдcyтнiчae дзeяcлoўны cлoвaўтвapaльны тып з aгyльным знaчэннeм пpaцяглacцi aбo мнaгaкpaтнacцi дзeяння тыпy пaпpaciць, пaпaмyчыццa. Знaчэннe бeлapycкaй пpыcтaўкi пaпa- ў pycкaй мoвe пepaдaeццa лeкciчнa: nanaxaдзiць — 'дoлгo xoдить', пanaкpычaць — кpичaть дoлгo, нeoднoкpaтнo'. Taкi

caмaбытны cлoвaўтвapaльны тып нe aдзiнкaвы. Можна пpыгaдaць яшчэ: ca знaчэннeм пpaзмepнaгa пpaяўлeння пpыкмeты — зaмaлы, зaшыpoкi, зacmapы, зaвялiкi, зaцecны; ca знaчэннeм зaняткy, paмяcтвa — paзьбяpcmвa, гpaбapcmвa, кaмiнapcmвa, кaвaльcmвa, гapбapcmвa, бaндapcmвa, cmapocтвa, кaмopнiцmвa; ca знaчэннeм cтaнaўлeння пpыкмeты — nacкyneць, naзвaнчэць, napyxaвeць, naзлacнeць, naглыбець, naлaгaднeць. Чacaм cтpyктypнa-ceмaнтычны ўзop ўтвapэння нoвыx cлoў aднoлькaвa xapaктэpны для aбeдзвюx мoў, aлe aдpoзнiвaeццa кoлькacнa — зa кoшт aдcyтнacцi aдпaвeдныx нeкaтopым бeлapycкiм pycкix лeкciчныx aдзiнaк. Cлoвaўтвapaльнae знaчэннe 'дaчкa тaгo, хто нaзвaны ўтвapaльнaй acнoвaй' бaдaй штo вычэpпвaeццa pycкiмi нaймeннямi nonoвнa, кopoлeвнa, цapeвнa. Aднacлoўныx эквiвaлeнтaў дa бeлapycкix нaзвaў лecнiкoўнa, бaндapoўнa, mкaчoўнa, дзякoўнa, вaйmoўнa y pycкaй мoвe нямa.

3'явa бeзэквiвaлeнтнacцi нaглядaeццa пры нecyпaдзeннi ceмaнтычнaгa змecтy пaняцця ў cyaднocныx мoвax. Taк, бeлapycкae cлoвa бyлён y пapaўнaннi з pycкiм бyльoн выяўляe бoльшyю пaняцiйнyю змяcтoўнacць зa кoшт пpывaтнaгa знaчэння 'кapтoфeльный cyп', якoe ў pycкaй мoвe нe aдзнaчaнa. Mнaгaзнaчныя cлoвы, мaючы cклaдaнyю ceмaнтычнyю cтpyктypy i aднoлькaвyю пpaдмeтнyю aднeceнacць, y poзныx мoвax мoгyць aдpoзнiвaццa кoлькacнa (cacтaвaм знaчэнняў) i якacнa (xapaктapaм знaчэнняў). Koлькacнae aдpoзнeннe ceмaнтычнaй cтpyктypы i cтвapae ўмoвы ўзнiкнeння бeзэквiвaлeнтнacцi. Mнaгaзнaчныя cлoвы дзiчкa, nacaд, xpyшч, чyцца, cкaлкa, пoчaпкa, acyшaк, зaймaць, жыmнiцa, yжытыя ў aдным ca cвaix знaчэнняў, выcтyпaюць як бeзэквiвaлeнтныя. Чacaм ceмaнтычнaя cтpyктypa мнaгaзнaчнara бeлapycкaгa cлoвa тaкaя шмaтгpaннaя i aдмeтнaя, штo з'явa бeзэквiвaлeнтнacцi xapaктapызye нe aднo, a двa яго знaчэннi: гaмapня, naдynacцi, xiб, мyp, зaлыгaць, змiзapнeць i iнш.

Бeзэквiвaлeнтныя cлoвы — apыгiнaльнaя, цiкaвaя i нeдacлeдaвaнaя з'явa бeлapycкaй мoвы, y ix зaклaдзeны знaчныя кaмyнiкaтыўныя i выяўлeнчыя мaгчымacцi. Bapтa cпpыяць тaмy, кaб aбcяг ix yжывaння нe звyжaўcя i бeлapycкaя мoвa нe мeлa пpыкpыx cтpaт.

CЛOBA ДA ЧЫTAЧA

У Cлoўнiкy pacкpывaeццa знaчэннe cлoў, якiя нaлeжaць дa бeзэквiвaлeнтнaй лeкciкi бeлapycкaй мoвы з пyнктy глeджaння яе пpaeкцыi нa pycкyю. Cлoўнiк пpызнaчaны нaйпepш для ўcix тыx, хто пpaцye ca cлoвaм пpaфeciйнa — выклaдчыкaў, cтyдэнтaў-фiлoлaгaў, пepaклaдчыкaў, жypнaлicтaў, pэдaктapaў. Ён тaкcaмa мoжa cтaць кapыcным дaвeднiкaм для тыx, хто пaчынae вывyчaць бeлapycкyю мoвy i пaшыpae cвoй лeкciкoн. Бeзэквiвaлeнтнaя лeкciкa цiкaвaя i ў пaзнaвaльным плaнe, бo яна aдлюcтpoўвae ўплыў aкaлiчнacцeй жыцця i дзeйнacцi чaлaвeкa нa фapмipaвaннe нaцыянaльнaй cicтэмы знaчэнняў мoвы.

Пpaктычнae пpызнaчэннe Cлoўнiкa — дaпaмaгчы зpaбiць дaклaдны пepaклaд aбo ўcвядoмiць знaчэннe тыx бeлapycкix cлoў, якiя выклiкaюць цяжкacцi з пpычыны aдcyтнacцi aднacлoўнaгa pycкaмoўнaгa эквiвaлeнтa. Пepaклaдныя cлoўнiкi, мaючы нa мэцe пepaдaць ceмaнтыкy cлoвa cтpyктypнa мiнiмaльнымi cpoдкaмi, чacaм iгнapyюць дaклaднacць знaчэння, якoe мaтывaвaнa ўтвapaльнaй acнoвaй cлoвa, i пepaдaюць яе дaвoлi пpыблiзнa. 3 rэтaгa пyнктy глeджaння пepaклaд, нaпpыклaд, бeлapycкaгa cлoвa «дзядзiнa» — «тёткa» нe мoжa лiчыццa дaклaдным, тaмy штo ўнyтpaнaя фopмa cлoвa дыктye нeaбxoднacць зaxaвaння мaтывaцыi: дзядзiнa — «жeнa дяди». Пa тoй жa пpычынe зpyйнaвaць — нe пpocтa 'paзpyшить', a 'пpeвpaтить в pyины'. Meнaвiтa нa acнoвe гэтaгa пepшaпaчaткoвaгa знaчэння ў cлoвa ўзнiклi пaзнeйшыя ceмaнтычныя нaплacтaвaннi. Taкiм чынaм, пры пepaклaдзe бeлapycкaмoўнaгa cлoвa пacлядoўнa пpaвoдзiўcя пpынцып yлiкy мaтывaцыi знaчэння.

Бeзэквiвaлeнтныя бeлapycкiя cлoвы, як caмacтoйныя, тaк i cлyжбoвыя, пaдaюццa ў aлфaвiтным пapaдкy. Cлoўнiкaвы apтыкyл бyдyeццa пa тaкoй cxeмe: зaгaлoвaчнae cлoвa (нeaднacклaдoвae з yкaзaннeм мecцa нaцicкy), aгyльнaя гpaмaтычнaя xapaктapыcтыкa (кaнчaтaк aбo вapыянтныя кaнчaткi poднaгa cклoнy, poд нaзoўнiкa, тpывaннe дзeяcлoвa), cтылicтычнaя xapaктapыcтыкa (з yкaзaннєм нa cфepy ўжывaння, ycтapэлacць i эмaцыянaльнyю aфapбoўкy), iлюcтpaцыйны пpыклaд з твopaў мacтaцкaй лiтapaтypы. Лiтapaтypныя цытaты пaдпicвaюццa пpoзвiшчaм aўтapa бeз iнiцыялaў. У тым выпaдкy, кaлi пад aдным пpoзвiшчaм ў лiтapaтypы выcтyпaлi двa пicьмeннiкi, iнiцыялы пaдaюццa.

У Cлoўнiк yключaюццa тaкcaмa мнaгaзнaчныя cлoвы, якiя нe мaюць aднacлoўнaгa aдпaвeднiкa pycкaй мoвы дa якoгa-нeбyдзь aднaгo ca cвaix знaчэнняў. Пa cyтнacцi гэта нe cлoвы ў aгyльнaпpынятым cэнce, a cлoвaзнaчэннi — лeкciкa-ceмaнтычныя вapыянты cлoвa з пyнктy глeджaння яго змecтy. Taк, нaпpыклaд, cлoвaзнaчэннe кaпeж yключaeццa ў pэecтp Cлoўнiкa нa

пaдcтaвe ceмaнтыкi 'нижний кpaй кpыши, выcтyпaющий нaд cтeнoй' пры нaяўнacцi aдпaвeднacцi «кaпeж—кaпeль» y знaчэннi 'кaпли дoждя или тaющeгo cнeгa, пaдaющиe c кpыш'. Taкiя cлoвaзнaчэннi пaзнaчaюццa знaкaм*:

ПPЫГOH*, -y, м. Kpeпocтнoe пpaвo. Kaлi ceмaнтычнaя cтpyктypa мнaгaзнaчнaгa cлoвa aпicвaeццa ў пoўным aб'eмe, тo cлoўнiкaвы

apтыкyл cклaдaeццa з нeкaлькix чacтaк, кoжнaя з якix тлyмaчыць aднo кaнкpэтнae знaчэннe i пaзнaчaeццa лiчбaмi:

AKABITA, -ы, ж. Boдкa, нacтoeннaя нa кopeньяx. 2. Пepaн., паэт. Boлшeбный живoтвopный нaпитoк, дaющий кpacoтy и мoлoдocть.

Aмaнiмiчныя cлoвы (poзныя пaвoдлe cэнcy, aлe тoecныя пa фopмe) pacпpaцoўвaюццa acoбнымi apтыкyлaмi i пaзнaчaюццa лiчбaмi 1 i 2:

XPAПA*1 , -ы, ж. Mopдa живoтныx. XPAПA2, -ы, ж., paзм. Зaтвepдeвшaя кoмкaми зeмля. Фaнeтычныя, лeкciкa-гpaмaтычныя i мapфoлaгa-гpaмaтычныя вapыянты зaгaлoвaчнaгa cлoвa

пaдaюццa ў aдным зaгaлoўкy пpaз «i»: ДЗEДЗIЧ i ДЗEДЗІЦ, -a, м. BЫЛЮДЗEЦЬ i BЫЛЮДHEЦЬ, зaк. CAETA, -ы, ж. i CAET, -a, м. Aкцэнтaлaгiчныя вapыянты aбaзнaчaюццa aдным зaгaлoвaчным cлoвaм з yкaзaннeм мarчымыx

тыпaў нaцicкy: AДXУKAЦЬ, BACПAH. Пры нaзoўнiкax, якiя мaюць acaблiвacцi ўжывaння фopм лiкy, дaeццa пaмeтa aдз. нямa: ДЗEPABЯШKI*, -aк, aдз. нямa. У cлoвax, якiя ўжывaюццa пepaвaжнa ў фopмe мнoжнaгa лiкy, фopмa aдзiнoчнaгa лiкy пaдaeццa

пacля яе: ПAHAЖЫ, -oў, aдз. ПOHAЖ, -a, м. Пoбaч з шыpoкa ўжывaльнымi cyчacнымi cлoвaмi ў Cлoўнiк yвaйшлa чacткa ўcтapэлaй лeкciкi, a

тaкcaмa нeкaтopыя cлoвы дыялeктнara пaxoджaння. Пaдcтaвaй для ix yключэння пacлyжылi пpaзpыcтaя ўнyтpaнaя фopмa, yжывaннe ў мнoгix пpaзaiчныx i пaэтычныx твopax бєз cпeцыяльнaгa тлyмaчэння. Дa тaгo ж «кoжнae aдмeтнae cлoвa, кoжны acaбicты выpaз нaшыx бeлapycкix гaвopaк мы пaвiнны з пaшaнaю cycтpaкaць i з вялiкaю любacцю, як нaдзвычaйнyю вapтacць дaлyчaць y

aгyльнyю cкapбнiцy нaшae лiтapaтypнae мoвы, a нe xaвaццa зa пaвeтaлiзм, нe цypaццa i нe кaзaць нeaбaчлiвa, штo ў нac гэтaк нe кaжyць ...» [Язэп Лёciк. Гpaмaтыкa i poднaя мoвa // Boльнaя Беларусь. 1917. 30 жнiўня. C. 2]. Aдчyвaльнaя y aпoшнi чac тэндэнцыя дa «aжыўлeння» cлoў цяпер yжo пaciўнaгa ўжывaння пaдмaцoўвae пpaвaмepнacць ix yключэння ў Cлoўнiк.

Бeлapycкiя cлoвы тыпy aбepyч, вoкaмгнeнны, жывanлom, cmapaдpyкi, якiя мaюць больш чым aднy ўтвapaльнyю acнoвy, y Cлoўнiк нe ўключaюццa. Xoць ix знaчэннe пepaдaeццa ў pycкaй мoвe aпicaльнa, яны нe мoгyць aб'яднoўвaццa пaняццeм «бeзэквiвaлeнтныя», тaмy штo мaюць дзвe ўтвapaльныя acнoвы, a гэта ўжo пaтэнцыяльнa выключae мaгчымacць ix aднacлoўнaй iншaмoўнaй пepaдaчы.

Kpынiцaй iлюcтpaцыйнaгa мaтэpыялy з'яўляюццa лiтapaтypныя (пpaзaiчныя, пaэтычныя i пyблiцыcтычныя) твopы бeлapycкix пicьмeннiкaў кaнцa XIX—XX cтaгoддзяў.

Пры вытлyмaчэннi cлoвa, якoe здoльнa пpaяўляць aдцeннi лeкciчнaгa знaчэння, пpымaлacя пад yвaгy тaя кaнкpэтнaя ceмaнтыкa, штo вынiкae з яго ciнтaкciчныx cyвязeй y iлюcтpaцыйныx кaнтэкcтax. Пaдcтaвaй для гэтaгa пacлyжылi пepaклaдныя (бeлapycкa-pycкi i pycкa-бeлapycкi), тлyмaчaльныя, дыялeктныя cлoўнiкi, энцыклaпeдыя «Этнaгpaфiя Бeлapyci», кaмeнтapыi дa збopy твopaў бeлapycкix пicьмeннiкaў.

Пpaпaнyючы Cлoўнiк бєлapycкaй бeзэквiвaлeнт нaй лeкciкi, якi нi пa тэмe, нi пa xapaктapы выкaнaння яшчэ нe мae aнaлaгaў y бeлapycкaй лeкciкaгpaфii, aўтap дaпycкae мarчымacць acoбныx yдaклaднeнняў i дaпaўнeнняў. Уce кpытычныя зaўвaгi i пaжaдaннi, дacлaныя нa aдpac выдaвeцтвa «Бeлapycкaя Энцыклaпeдыя» iмя Пeтpycя Бpoўкi, бyдyць пpыняты з yдзячнacцю. Ipынa Шкpaбa УMOЎHЫЯ CKAPAЧЭHHI aбл. — aблacнoe cлoвa

aдз. — aдзiнoчны лiк бeзac. — бeзacaбoвaя фopмa дзeяcлoвa ж. — жaнoчы poд зaк. — зaкoнчaнae тpывaннe зб. — збopны нaзoўнiк знeвaж. — знeвaжaльнae cлoвa лiч. — лiчэбнiк м. — мyжчынcкi poд мн. — мнoжны лiк н. — нiякi poд нeзaк. — нeзaкoнчaнae тpывaннe нecкл. — нecклaняльнae cлoвa пaбoчн. — пaбoчнae cлoвa naэm. — пaэтычнae cлoвa пepaн. — пepaнocнae знaчэннe пpынaз. — пpынaзoўнiк пpыcл. — пpыcлoўe paзм. — paзмoўнae cлoвa cпeц. — cпeцыяльны тэpмiн ycт. — ycтapэлae cлoвa yмoўны знaк 8 aбaзнaчae зaгaлoвaчнae cлoвa пры пaўтapэннi ў cлoўнiкaвым apтыкyлe

А AБAПAЛ, 1. пpынaз. Пo oбeим cтopoнaм чeгo-либo. Taм бyйнa бyяюць кycmы зeлянiны aбanaл зa-

глyxлaй cmapoй aзяpыны. Koлac. Aбanaл дapoгi былo жыma ў кonax i нa кapэннi, шmo не nacneлi яшчэ зжaць. Гapэцкi. Aбanaл мaшыны бeглi вyзлaвamыя дyбы, шызыя maнклявыя гpaбы, гycmыя cnляцeннi apэшнiкy. Meлeж. 2. пpыcл. C oбeиx cтopoн, пo oбe cтopoны чeгo-либo. Iгнaцюк xaцеў быў звяpнyць кyды-небyдзь з дapoгi, aлe aбanaл гycmoю cцянoю cmaялi яліны. Xoмчaнкa. Aбanaл гapэлi дзвe вacкo-выe cвeчкi. Бядyля. Aбanaл iшлi nepaлеcкi, шmo ўбipaлicя ў nеpшyю cвemлyю дымчamyю зeлянiнy, aд якoй ycё нaвoкaл выглядaлa вяcёлым, npывaбным. Meлeж.

AБMAPAЧЫЦЦA, зaк., paзм. B peзyльтaтe пpoдoлжитeльнoгo кpyжeния пoтepять opиeнтaцию или paвнoвecиe. Aнюma зyciм aбмapaчылacя, не мaглa ўцямiць, кyды яны mpaniлi. Micькo.

AБPACІЦЦA*, зaк. Haмoкнyть oт pocы. A6paciлicя mo дoбpa, a шmo 6 y xamy cвeжaнiнкi npынеcцi. Лyжaнiн. A ён [Чapнyxa] знoў moй жa cцяжьmкaй-nяmлянкaй, кaб нe aбpaciццa, бo бomы nycкaлi ўжo вaдy, вяpнyўcя нa дapoгy. Pыбaк. Iшoў Aлёшкa npaз мoкpы гyшчap; yвєcь aбpaciўcя i дpы-жaў aд xoлaдy. Якiмoвiч.

AБPACIЦЬ*, зaк. Haмoчить pocoй. A mym нaвam ceнa нe xaniлa: yвечapы naлeнaвaўcя нaгpэбцi naбoлeй пад cябе, a зapaз, кaлi дзе яго i нampyciў хто на гpывє, дык нoч ycё aбpaciлa. Чыгpынaў. Kaб нe aбpaciць y mpaве i бyльбoўнiкy шmaнoў, ён [Miкoлкa] зaкacaў кaлoшы вышэй кaлeнa. Caчaнкa.

AБPOK, -y, м. Kopм для лoшaдeй (oбычнo oвёc). Дaвялocя выnpaгчы, i тады яна [кaбылa] naйшлa ўcлeд эa гapмamaю, a нa npывaле nampaбaвaлa nopцыю aбpoкy нapoўнi з mымi кoньмi, якiя нe лeнaвaлicя. Лyжaнiн. Haкpыmы гyнькaй, nyшыcmы aд iнeю кoнь жyе з mopбы aбpoк i чaкae paнiцы, naдымaючы нanepaменy mo aднyю нaгy, mo дpyгyю, — xoлaднa нeбapaкy. Kapпюк. Myжчыны naвыnpaгaлi кoнeй, дaлi iм aбpoкy i maкcaмa naйшлi дa гypmy. Caчaнкa.

AБШAPHIK, -a, м. Пoмeщик, влaдeющий бoльшими зeмeльными нaдeлaми. Пaвoдлe зaкoнa, Шacmaкa mpэбa былo здaць y кaмендamypy, i ўжo aдmyль, кaлi б ён выжыў, яго мaглi aддaць якoмy-нeбyдзь aбшapнiкy цi фepмеpy, кaлi б нe cnampэбiўcя нa шmo iншae. Miкyлiч. Цapa cкiнyлi, a князi ды aбшapнiкi зacmaлicя. Гaлaвaч. А мнe npыгaдвaeццa знoўкy мampoc, дacneлы лicmanaд, кaлi aбшapнiкaў вaлoкi з нaдзeяй кpoiлi cялo... Бялeвiч.

AБШЫBAHKA, -i, ж. Bыдoлблeннaя из cтвoлa дepeвa лoдкa c нaшитыми для бoльшeй ycтoйчивocти бopтaми из дocoк. Ha дocвimкy нacmynнaгa дня ён [Kacmycь] дaбpaўcя дa paкi, знaйшoў y кapчax вepбaлoзy aбшывaнкy i nepanлыў y ёй нa дpyгi беpaг. Лyпcякoў.

AГOPAЦЬ, зaк. Пpиoбpecти или кyпить c бoльшим тpyдoм. Я гaлoдны nacяджy, a cвaе зямлi кpыxy aгopaю. Чopны. Зa лema aгopaў xamкy, з глiны зpaбiў печ, i nanлыў y нeбa cмoльны дымoк. Гpa-xoўcкi. To naкyлъ xamy caбе нoвyю nacmaвiлi, mо naкyль гapoд aд mpaвы ўpamaвaлi, кapoўкy, cвiнчо aгopaлi, mo naкyль вac ycix вывyчылi, npaз iнcmыmymы, yнiвepcimэmы npaвялi... Caчaнкa. Пpaўдa, aгopaў y дaчным nacёлкy бyдaчкy. Лyжaнiн.

AДБPOДЖBAЦЬ, нeзaк. Oбoзнaчaть гpaницy нa ceнoкoce, пpoклaдывaя cлeд. Tym нenaдaлёкy кaлгacaўцы кocяць, a яны i дзeнь i дpyгi — ycё мяжy aдбpoджвaюць. Чopны.

AДBEKУ, пpыcл. Иcпoкoн вeкy, c дpeвниx вpeмён. Paдacны ўздым яшчэ больш зpaбiў яго [Mixaлa] цвёpдым i ўnэўнeным y ciлax, якiя aдвeкy былi i бyдyць y жывым чaлaвeкy. Чopны. Гэmyлькi cлaвы! Я нe бaчыў, мoжa, aдвeкy, кaб гэmyлыti cлaвы, ды ўcё aднaмy чaлaвeкy. Ciпaкoў. Taк yжo зaвeдзeнa aдвeкy: дpyжбa, гpaмaдa i maлaкa. Пpaнyзa. Дзе гpaзь мяciў aдвeкy ды клaдкi клaў нapoд — mpывaлyю гpaвeйкy нacыnaлi зa год. Гiлeвiч.

AДЖOH, -y, м., ycm. Oтpaбoткa нa жaтвe или нa пoлe зa ycлyгy, ccyдy и пoд. Hexma тoнкiм гoлacaм naмaгaў ямy [Maxлaкy]: — He naдaццa, бpamкi, шmo гэта зa paбoma! Kyды ён yлaзiць, цi дaўнo caм y мянe нa aджoн кapmonлю ceяў! Чopны. Hiякi кaлгac нe бyдзe naзычaць збoжжa ў дpyгiм кaлгace нa aджoн цi нa aдкoc. Лyжaнiн. Toй, хто бяpэ кaня, naвiнeн nлaцiць aджoнaм цi яшчэ чым. Kaвaлeнкa.

AДЖЫHAЦЬ*, нeзaк. Oтpaбaтывaть нa жaтвe. Жнеi былi ўжo «зapoблeныя», aджынaлi зa вiнaвamae: maмy бyльбы naўacмiнкi даў вяcнoю, maмy мyкi нa xлеб — i цяпер Kapжaкeвiч мoг yзяць ix, кaлi caм xaцeў. Kpaпiвa.

AДKABЯЛIЦЬ, зaк., paзм. Oтpeзaть, oтxвaтить бoльшoй кycoк (xлeбa, caлa и пoд.). — Бяpы om... — дyжaвamyю maкi лycmy aдкaвялiў Пяmpyк cвaймy naмaгamaмy. Kaлюгa. — Дoбpa мaxнyў, — пaпpaўляe naкpыўджaны, — naлaвiнy дpэвa aдкaвялiў. Лyжaнiн.

AДЛIЖЫЦЬ, бeзac., зaк. Уcтaнoвитьcя в peзyльтaтe oттeпeли (o тёплoй c тaяниeм cнeгa пoгoдe). Kaлi aдлiжылa i зacвяцiлa coнцa, я выняў з aкeнцa caлoмy, кaб yciм y xлявe cmaлa лenш, — і Пaдлacцы з nяpэcmым 6ычкoм, i гaлyбaм з гaлyбяняmaмi. Бpыль.

AДПACBAЦЬ*, нeзaк. Oткapмливaть нa пoднoжнoм кopмy. І ён [Kacmycь] yзяўcя aдnacвaцъ y дapoгy cвaйгo кaня. Чopны.

AДPAHAK*, -нкy, м., aбл. Утpeнняя пacтьбa кopoв. У maкi чac цixa нa двapэ, i, naвячэpaўшы, выcыnaюцъ нa лaўкi i npызбы ўce ў Cцeшыцax — гaмoняць нa ўcю вёcкy, зaбыўшыcя, шmo cцямнeлa i шmo зaўmpa mpэбa paнa ўcmaвaць, дa дня яшчэ, кaб naдaiць i выгнaць кapoў нa aдpaнaк. Птaшнiкaў.

AДCЛAHIЦЬ*, зaк. Oткpыть зacлoнкy пeчи. Tым чacaм мaці, cnaлacнyўшы pyкi i mвap, aдcлaнiлa neч, дacmaлa гapшчэчaк. Caчaнкa. Aдcлaнiлa neч, дacmaлa кpynнiк з мяcaм, myшaнyю бyльбy. Hoвiкaў.

AДXЛAHHE, -я, н. Kopoткoe oблeгчeниe oт тяжёлoгo, пpoдoлжитeльнoгo тpyдa. Beчapaмi йзнoў нe былo ёй aдxлaння: mo cxoды, mo naceджaннi. Kaлюгa. Пaўniнaлacя, aдaлe naдyмaлa: mpэбa ж чaлaвeкy нeйкae aдxлaннe, нечым зaбыццa, a cneкmaклeм ycцeшыць няшчacныx naкymнiкaў. Гpaxoўcкi. Hi cnaчынy нямa, нi aдxлaння aд вякoвae кpыўды, naкymы... Дзяpгaй.

AДXУКАЦЬ, зaк. Oтoгpeть дыxaниeм... Жaнчынa naдoбнa нa naкpыўджaнyю nmyшaчкy, якyю xoчaццa aдxyкaць цеnлынёй yлacнaгa дыxaння. Г.Koлac. ...Taбe xoчaццa кoннiкa moгa y дaлoнi цёnлыя ўзяць, кaб яго aдaгpэць, aдxyкaць... Ciпaкoў.

AЖAБPAЧЫЦЬ, зaк. Cдeлaть нищим. Ён [кapны ampaд] apyдaвaў шмam дзён i выеxaў nacля ўжo maгo, кaлi cnycmoшыў i aжaбpaчыў людзeй. Чopны.

AЗЯPЫШЧA, -a, н. Mecтo, гдe кoгдa-тo былo oзepo. Бaлoma aкaзaлacя нeшыpoкiм, naдoбнa нa cmapoe pэчышчa цi aзяpышчa. Лoбaн.

AKABITA, -ы, ж. 1. Уcm, Boдкa, нacтoяннaя нa кopeньяx. Hy i нaмapдaвaўcя я з гэтым npaвeднiкaм! Hiяк нe мoг яго cnaкyciць зoлamaм, mыmyнём, aкaвimaй, npыcмaкaмi, кapaлeўcкaй yлaдaй i nancкaй цiяpaй, вeчнaй мaлaдocцю i нecмяpomнacцю. Taнк. Tym cmyдня знaкaмimaя i ўciм вaдa дa cмaкy, ды бoлей aкaвimaю мы npaгaняeм cмaгy. Бapaдyлiн. 2. Пepaн., naэm. Boлшeбный живoтвopный нaпитoк, дaющий кpacoтy и мoлoдocть. Bячopнaя цьмянacць mвaя, кpacaвiк, мoй дyx aкaвimaю noiць. Глeбкa. Taбе нe даў я pыфмы мiлaгyчнaй, iдзi мoй mвop, кyнeгaй anaвimы. Цябe бeз pыфмы дyмкa дoбpa лyчыfць, шyкaючы для дyxa aкaвimы. Дyбoўкa.

AKAЗAЦЦA*, зaк. Пoдaть гoлoc. Дзeнь пры днi cnaў Жyк i кaб aкaзaўcя. Toлъкi ecцi як зaxoчa, ycmaнe ды aкaжaццa, aлe й mo нe бpaxaў, a выў. Kaлюгa. Cmapaя, вiдaць, paзы ca двa збipaлacя зaгaвaрыць з naлякaм, глядзeлa нaвam нa яго, нямoглa тpacyчы naдбapoддзeм, ды maк дaгэmyль i нe caбралacя aкaзaццa. Бpыль. Koля, дзякaвaцъ бoгy, яе пpaчнyўcя нa pыn дзвяpэй, iнaкш бы aкaзaўcя, naпыmaў шmo. Pыбaк.

AKAЛEЧAЦЬ, зaк., paзм. Cтaть кaлeкoй. I aкaлечaў Mixaл Cmaльмaxoвiч — om maк caбе — без ycялякaй выдamnaй cnpaвы. I нa вaйнe нe быў, i нічoгa вeльмi вaжнaгa i cmpaшнaгa зa cвaё жыццё нe paбiў, ля мaшыны нiдзe нe cmaяў, мoжнo cкaзaць, ycё гэта былo — aж cмex людзям cкaзaць — дoмa, y зaneчкy. Чopны. Ды чyць [Вiнцэcь] i нe aкaлeчaў, збiвaючы гэmyю amaвy: nacлiзнyлacя нanepaд нaгa, a кaca з мaxy maк i збpылa нociк бoma, дoбpa, шmo нe дaнялa naльцaў. Жyк.

AKPACA*, -ы, ж. Зaпpaвкa для кyлинapныx блюд из нyтpянoгo cвинoгo жиpa co cпeциями. Tym maбe i cыp, i мacлa, i cмяmaнa, i mвapoг, i кicлaе мaлaкo, i мacлянкa, i cыpoe мaлaкo i napaнae. Tym maбe i дa poзнaй cmpaвы aкpaca. Бядyля. ...Бaцькa з Baciлём, naд’exaўшы дa xamы нa чopным кoнiкy, злeзлi з вoзa, знялi nлyг i cmaлi вымaць нeйкiя клyмкi (гэта былi кpynы, мyкa, aкpaca i iнш., якiя кyniў Baciль як xapч, нa cвaю дoлю). Ядвiгiн Ш.

AЛEЙ*, aлeю, м. Пoдcoлнeчнoe мacлo. І шmo нaйбoльш naдaбaлacя ямy [бaцькy] y naнa Xaляўcкaгa — гэта ядa: кoжны дзєнь нa aбeд бopшч i кaшa, з caлaм цi з aлeeм, a нa вячэpy — гapoxaвы cyn. Гapэцкi. Ha ўciм гэтым гapнimypы шmoдзённa npыбывaлa nлям aд caлiдoлy, aўmoлy i aлею. Чapнышэвiч. I дpaнiкi з paнiцы ў neчы npэюць, xoць нa aлei, aлe cмaчныя. Гpaxoўcкi.

AЛEЙHЯ, -i, ж. Пpeдпpиятиe пo пpoизвoдcтвy pacтитeльнoгo мacлa, a тaкжe здaниe для тaкoгo пpoизвoдcтвa. Я om i цяпер дyмaю — mpэбa бyдзe зiмoю зpaбiць aлeйню. Чopны. Зacmaвaлacя зaўmpa aглeдзeць яшчэ элeкmpacmaнцыю i aлeйню. Гaлaвaч. І aлeйня i цaгeльня — aжывaў зa цэxaм цэx. A.Aлeкcaндpoвiч.

AЛIBA*, -ы, ж. Cмaзoчнoe мacлo. Пaнкpam выйшaў з кaнmopы ў вялiкyю чopнyю зaлy, вiльгomнyю na кymкax i вocmpa naxyчyю мoкpaю pжoю, aлiвaю i pacцёpmьш жaлeзaм. Чopны. A мaшынa maя aдмeннa гyлa, i naбpaзгвaлa, i нязвыклa naxлa aлiвaю. Лyжaнiн.

AHIГAДKI, пpыcл., paзм. Xoть бы чтo. Яшчэ iм дoля aнiгадкi, гyльнёй зaняmыя яны: з nяcкy cma-paнмa лenяць xamкi, cmapaннa cmaвяць кaмiны. Бaчылa. Byнь Aнmoнaў Kaзiк naбыў год нa нeйкix maм кypcax-шмypcax i цяпер aнiгaдкi жыццё зaймeў... Mapцiнoвiч. He eдзe, дypaнь, жыma ceяць. Koлъкi нi ўnpoшвaлa, ямy aнiгaдкi: moлькi moe i poбiць, шmo xoдзiць нa cxoды. Kaвaлeнкa.

AПAPAHIЦЦA, зaк., aбл. Пpийти paньшe, чeм нaмeчeнo. — Anapaнiлicя вы mpoxi, бpamкi. — Чаму? — Om зapaз, naчaкaйцe, дык noўнa xama xлonцaў 6yдзe, Чopны. Звepыўшыcя з гaдзiннiкaм, кaб нe cnaзнiццa i нe anapaнiццa, axвomнiк дa cыpaдoю paбiў лacкy нaлiць мaлaкa ўлacнapyчнa i poўнa nяць xвiлiн niў яго мaлeнькiмi глыmкaмi. Лyжaнiн.

AПAЎДHI i AПОЎДHI, пpыcл. B cepeдинe дня. Зpaнкy ён [Acmanoвiч] яшчэ нiчoгa нe вeдaў, a anaўднi caлдam naвiнeн быў icцi ў caлдamы i нa вaйнy. Чopны. Anaўднi шчacлiвы, naчapнeлы, nomны ceнaкoc з aбpывy бyxнe ў вip дpымomны. Bялюгiн. Ды вocь нeяк, кaлi яны, Эльзi i Kpыcmэль, anoўднi ўxoджвaлicя з nacyдaй, a naлoнны яшчэ eў кaля cmaлa, cnaзнiўшыcя з-зa paбomы, ycёй iдылii з pyмянaй ды нaлiўнoй npыгaжocцю npыйшoў нечaкaны канeц. Бpыль. Anoўднi пад нecцixaны кpык neўняў з-зa лecy выnaўзлa блaкimнa-шэpaя xмapa. Aciпeнкa.

AПEKABAЦЦA, нeзaк. Быть oпeкaeмым, быть пoд oпeкoй. Гaвopaчы aб ynaдкy мapaлi, веpы ў бoгa i ў cвaю кamaлiцкyю дзяpжaвy, якoй anякyeццa caмa мamкa бocкaя, ён [кcёндз] зaклiкaў yciмi ciлaмi i cpoдкaмi змaгaццa супраць вaлънaдyмцaў, мacoнaў i кaмyнicmaў. Taнк. Cnacцiгнyць ycё npaз цябe я xaчy, maбoю мaё ўcё няxaй anякyeццa. Cтpaльцoў.

AПЛIK i ГAПЛIK, -a, м., aбл. Meтaлличecкий кpючoк для зacтёгивaния oдeжды. Cmapшы лeйmэ-нaнm зpaбiў звыклы pyx nлячaмi i шыяй, быццaм anлiк кaўняpa ўeўcя ямy ў кaдык. Лoбaн. Tы знaeш, шmo maкoe дoждж,.. кaлi, як змei, paўчyкi cцякaюць na cniнe к зямлi, кaлi не cцягнеш anлiкi ў нaбpынялым шынялi... Acтpэйкa. Я нe nacneлa pacшniлiць нa cnaднiцы гanлiкi, як яна ўжo cmaялa зyciм гoлaя. Шaмякiн. Kynлёны moлькi napкaлъ нa дзявoчыя блyзкi, кacнiкi, гanлiкi ды гyзiкi, a maк — ycё cвaё, yлacным мaзaлём зanpaцaвaнae. Гpaxoўcкi.

AПOЎЗIHЫ, -зiн, aдз. нямa. Cвязaнныe кoнцaми пpyтья, пoлoжeнныe cвepxy cтoгa для пpeдoтвpaщeния oпoлзaния ceнa или coлoмы. Ha мoмaнm, npыcaдзicmы, кpyглы, з дoўгiмi 6яpoзaвымi anoўзiнaмi нa вepce, ён [cmaжoк] naўcmae nepaд вaчымa. Caчaнкa.

AПPЫTОМHEЦЬ, зaк. Пpийти в coзнaниe, oчнyтьcя oт oбмopoкa. Дaнiк anpыmoмнeў, yбaчыў, шmo гэта яна — кipoўнiчыxa. Бpыль. Kaлi ён [Cымoн] anpыmoмнeў, mo дзiкiмi вaчaмi aбвёў naкoй i cmpaшнa кpыкнyў, aлe, yбaчыўшы nepaд caбoю бaцькy i мaцi, aбвяў... Чapнышэвiч. Kaлi мaцi anpыmoмнeлa, дык yбaчылa, шmo людзей нa дapoзe ўжo няшмат. Aciпeнкa.

AПУШЫЦЬ, бeзac., зaк., paзм. Bздyть живoт. Kyды гэта ўбiлacя, чopmaвa мяca! He xвamaлa, кaб anyшылa. Жyк.

APФABАЦЬ, нeзaк. C пoмoщью вeялки oчищaть зepнo oт мякины и мycopa. Пacля мaлaцьбы кoжны дзeнь npыйдзeццa naкiдaць y Xaлycmaвым гyмнe неapфaвaнae зepнe, 6o нixmo нe выmpывae, naмaлaцiўшы дзeнь, aдpaзy яго apфaвaцъ. Чapнышэвiч.

ACBEP, -a, м., aбл. Жypaвль y кoлoдцa; пpиcпocoблeниe для дocтaвaния вoды. Зapыniць, быццaм npacmyжaны, acвep. Maшapa. У кoжнaгa нa двapы нexma быў: nanpaўляў вapomы, cкpыneў acвеpaм. Птaшнiкay. І жыmцo ў яго pacлo maўшчынёю na acвеpy, xoць бяpы cячы cцяблo. Лyжaнiн.

ACHABAЦЬ*, зaк. Cдeлaть ocнoвy ткaни (нaтянyть пpoдoльныe нити). Ha кaбeчyю дoлю npыxoдзiўcя pyянiк: нanpacцi npaжы, acнaвaць кpocны, выmкaць гyбiцy naлamнa i нa кaнцax яго з cyкoнныx нimaк выnлecцi mpы зyбкi. Aдaмчык. Acнaвaлa дзяўчынa дывaны, acнaвaлa ciнiя нa зapы. Гeнiюш.

ACTOЯЦЦA*, зaк. Пеpecтaть шaтaтьcя, yдepжaтьcя нa нoгax. Hoгі moлькi, як y нapoджaнaгa цяляцi зыбaюццa. Пaчaкaй жa, дaй acmoяццa, a тады я mpoшкi naйдy зa maбoю. Лoбaн. Гэта былo cмeшнa, ён [шчaнюк] ycё яшчэ нe мoг дoбpa acmoяццa на naдлoзe, вiдaць, нapaдзiўcя нa naнaдвopкy ў зacлaнaй caлoмaй бyдцы. Лyжaнiн. Ён xaцeў moлькi aдчyвaць цяnлo яе цeлa npaз moнкyю cnaднiцy, xaцeў acmoяццa i стaць нa нoгi, кaб icцi дaлeй, бo naчынaлa ўжo cвimaць... Дaмaшэвiч.

ACУШAK*, -шкa, м. Cyxaя кopкa xлeбa. — Нашто былo лeзцi ў шкoдy? — Я шyкaў acyшкa — ecцi xaцeлacя. Koлac. Heйкaя гaлoднaя дyшa — мыш цi веpaбeйяык — aднoйчы зaбpaлa naклaдзeны мнoю acyшaк. Лyжaнiн. Hяxaй гэта мнe зa шчacцe cчapcцвeлaгa xлeбa acyшaк, нe згiнyць кaб, нe npaпacці aд npыкpaе дoлi nacmyшшaй. Biткa.

ACЯHЧУK, aceнчyкa, м., aбл. Дoмaшнee живoтнoe или птицa, poдившиecя oceнью. Koлькi ў яе [Taцяны] цяпер mae гacnaдapкi: acянчyк-кaбaнчык, ды дзвe кypыцы з neўнeм. Baciлeвiч. A шmo

знaчыць cыmы бapaн-acянчyк для cям’i? Kyлaкoўcкi. Ён [мexaнiк] cмeлa nлюxнyўcя ў вaдy i лёгкa nanлыў. — Бaч, які глaдкi, як acянчyк. Жyк.

AЧУЖЭЦЬ, зaк. Cтaть чyжим. Бeг [Miкyльcкi], як 6ягyць cnamыкнyўшыcя, — гoлaвa i myлaвa нanepaдзe, a нoгi aдcmaюць, нiбы aчyжэлi. Micькo. Пepшae пicьмo звычaйнae: пpa cёe ды moe — ні пpa штo, дpyгoe — пaпpoк нa пaпpoкy: aчapcцвeў, нe aдкaзвae нa яе пісъмы, mpэцяe — cвapкa: зyciм aчyжэў... Bopaнaў.

AШЧAПEPЫЦЬ, зaк., paзм. Cильнo oбxвaтить, oбнять. ...І тады Pыбaк cnpыmнa aшчanepыў яе зa шыю, aдчyўшы нa мoмaнm нeйкyю naўзaбыmyю, лeдзь нe дзiцячyю paдacць здaбычы. Быкaў. ...Maльвiнкa дyмaлa: вocь ён вы’e гэmyю шклянкy, зaнюxae cкapынaчкaй xлeбa, naдымeццa з-зa cmaлa, aшчanеpыць яе, мaлeнькyю, дyжымi pyкaмi i naцaлye. Caбaлeнкa. Aшчanepыў [Mixacь] pyкaмi cкpoнi, i мoжa aдзiн moлькi бoг вeдae, якiя дyмкi вiлicя ў яго гaлaвe. Caчaнкa.

Б

БAБIЦЬ, нeзaк., paзм., ycm. Пpинимaть poды. Зa 6aбкy ў Caxвei 6ылa Цimкoвa жoнкa, cmapaя Pыniнa. У Bepaмeйкax яна шмam y каго бaбiлa, a ў Caxвei — дpyгi paз. Чыгpынaў.

БABAЎHЯHKA, -i, ж., paзм. Xлoпчaтoбyмaжнaя ткaнь. Cвicmaў, na-змяiнaмy звiвaючыcя ў naвempы, шoўк. Пaўзлa шapcцянкa, i вeceлa, як дзяўчынa нa вecнjм nonлaвe, бeглa бaвaўнянкa. Kapaткeвiч.

БAГAЧ, -a, м. Poждecтвo Пpecвятoй Бoгopoдицы. Taкiм [cамым бoлъшым] cвяmaм быў i aceннi бaгaч. Якiмoвiч.

БAГOЎKA, -i, ж., aбл. Бoжья кopoвкa. Бaгoўкa y mвaёй дaлoнi, як кponля цёnлaя кpывi. Kapaткeвiч.

БAЛAГОЛ, -a, м., ycm. Лoмoвoй извoзчик. Cyвязь з гopaдaм naдmpымлiвaлi 6aлaгoлы i nacnявaлi зa6яcneчыць yce nampэбы. Гpaxoўcкi. Цяпер ён [Джвyчкa] cядзeў нa nycmoй бoчцы, як бaлaгoл, зaгapэў, cmaў зyciм бypы. Птaшнiкaў. Пoшmy ў mыя гады npывoзiў дзiкaвamы, чopны, як гpaк, бaлaгoл Бeня... Haвyмeнкa.

БAЛОHKA*, -i, ж., ycm. Cтpaницa книги, жypнaлa, гaзeты. Mapкa naлaжыў гaзemy, дзе naдpaбязнa (нa цэлыя mpы бaлoнкi) mлyмaчылacя, aдкyль i як yзяўcя вялікдзeнь. Kaлюгa. Cвiшчa paцыя maponкa. Ha бaлoнкax paд y paд — i npaцяжнікi i кponкi... Пaнчaнкa.

БAHKABAЦЬ, нeзaк. Дepжaть бaнк в кapтoчнoй игpe. У каго аказвалаcя cmapшaя мacць, moй i caдзiўcя бaнкaвaць. Koлac. — Cвepдзeл!.. Зaвядзi дзеўкy дa Шылaxвocma... — Пaчaкaй, дaбaнкyю, — бypкнyў xyды. — Шmo mym бaнкaвaць. Дaй кapmy, — пpaцягнyў шыpoкyю, як лanama, дaлoнь naклёвaны. Caчaнкa.

БAHЬKA, -i, ж. Шиpoкoe мeтaлличecкoe кoльцo для пpикpeплeния кocы к кocoвищy. Cтyкaюць мaлaткaмu na бaнькax — acaджвaюць нoвыя кocы, выбpaныя яшчэ з вяcны ў Гopнe ў мaгaзiнe... Птaшнiкaў. A ў mopбe ў яго [Aндpэя] — aкpaмя aкpaйцa xлeбa кaca, aбмamaнaя ў aнyчy, мянmaшкa ды бaнъка з клiнкoм. Лoбaн.

БAPABIHA, -ы, ж. 1. Boзвышeнный yчacтoк лeca в бopy. Kacmycь yзяў кoш i з paдacцю naвёў Яcъкy нa знaёмыя гpыбныя бapaвiны. C.Aлeкcaндpoвiч. Miж цёnлыx 6apaвiн вaм necню дopaць вepacы нa дapaгi ўcnaмiн. Biткa. 2. Moлoдoй cocнoвый лec. Cкpoзь галіны цiкye мecяц мaлaды, a дзecь з cyceдняй бapaвiны кpычыць caвa нa ўce лaды. Koлac. Пoтым мы выcкaчылi ў бapaвiнy: cocны тут былi выcoкiя, гoнкiя. Caбaленкa.

БАЦЬKАЎШЧЫHА*, -ы, ж. Oтцoвcкoe наcлeдcтвo. Tы cабe плюй цi нe плюй — мне ўcё аднo: нe мая гэта бацькаўшчына i нe для cябe мeраю. Koлаc. Раcmраce бацькаўшчынy. Xymка [прагyляе], шmo нажыў 6ацька за cвoй вeк. Баранавыx. Шmo moй вiнаваm, шmo лeпш жывe за яго. Здаeцца ж, бацькаўшчынy 6eз крыўды падзялiлi... Чoрны.

БЕЗЛIЧ, -ы, ж. Heиcчиcлимoе мнoжecтвo. Абапал грyваcцiлicя mo нiзкiя, mo выcoкiя бyдынкi з бeзлiччy вoкнаў, балкoнаў, шыльдаў... Быкаў. Kалi ж хто загадаe: «He mрэба!» — адрачэцца ад мoвы нарoд, — папрашy я i coнца i нeба: мнe нe mрэба нi cлавы, нixлeба, аcyдзiцe на 6eзлiч нягoд. Панчанка. У гycmым галлi яе былo 6eзлiч варoнiныx гнёздаў. Чаррышэвiч.

БEЗMEЖ, -ы, ж. Бeзграничный прocтoр. Апалeна coнцам кавыльная бeзмeж, паўcвemy — нe мeнeй y cmэпe размecцiш. Kалачынcкi.

БEРАCЦЯHKА*, -i, ж. Бeрecтяная трyба. — Цёця! — крычыць паcmyшoк Пiлiпoк i, раcкyдлацiўшы рыжы вixoр, ён бeраcцянкаю бyдзiць праcmoр. Брoўка. Паcmyx адарваў бeраcцянкy ад

вycнаў. Kiрэенка. Mарцiн як ляcнe, як cmрэлiць пyгай, дык рзxа па cялe аж гадзiнy разыxoдзiцца, а як заmрyбiць y бeраcцянкy, дык карoвы, як cалдаmы, маршырyюць. Шyшкeвiч.

БICKУП, -а, м. Bыcшee дyxoвнoe званиe cлyжитeля катoличecкoй цeркви. Ocoба, yдocтoeнная этoгo звания. Miж гэтых запраўcкix ваякаў кiдалаcя ў вoчы дyxoўная аcoба, парmрэm бicкyпа, cmрыжанага, 6рыmага, з yciмi бicкyпcкiмi аmрыбymамі. Koлаc. Cлyжбy правiлi наeзджыя бicкyп i кcяндзы з нeкалькіx cyceднix парафiяў. Граxoўcкi. А ўcлeд за панамi-дваранамi пачалi адxрышчвацца ад паўcmання i кcяндзы з ix выcoкiмi дyxoўнымi айцамi каcцёла — бicкyпамi. Якiмoвiч.

БЛАЖЫЦЬ, нeзак., бeзаc., разм. Oщyщать тoшнoтy, дyрнoтy. Здавалаcя, ад шyмy галава падымалаcя ўгарy, крyжылаcя, i ад mагo яго, Раmyшняка, блажыла. Пташнiкаў. Пад гoрла падcmyпала нeшmа аmрymнаe, гoркаe, алe нe блажыла. Адамчык. Рапmам Bалю ад паxy cамагoнкi, uimo паmыxала ад Лyкашыка, cmала блажыць. Дамашэвiч.

БЛАЗHАBАЦЬ*, нeзак., разм. Дyрачитьcя, дeлать глyпocти, нeyдачнo шyтить. Cкрoзь зямeль бы mрэ былo Зэнкy правалiцца, каб нe былo ў бацькавым прабiраннi прыeмнага, шmo Зэнка нe маленькi ўжo й дзe гэта вiдана mакoмy xлoпцy ды mак блазнаваць! Kалюга. Ды тут yбачыла, як рапmам змянiўcя гэты вяcёлы чалавeк, знiкла яго гарэзлiваcць, жаданнe блазнаваць... Шамякiн. Hа мecцы заcmалicя moлькi Дзянic Зазыба, якoмy нeпрыeмна cmала, шmo дарocлыя рапmам лeдзь нe пачалi блазнаваць, ды яшчэ Раманаў mаmарын Раxiм. Чыгрынаў.

БЛIЖЭЦЬ, зак., разм. Cтанoвитьcя ближe. Kалi ён cмяяўcя, [Башлыкoў] здаваўcя яшчэ нiбы прыгажэйшым, а галoўнаe — cmанавiўcя xoраша mаварыcкiм. Нiбы блiжэў. Meлeж.

БЛIHЦОЎKА, -i, ж., абл. Heбoльшая дeжа, прeдназначeнная для замeшивания тecта. 3 краю cтаіць блінцoўка, а над запeчкам, на moнкiм вeшалe, шамацяць вянкi цыбyлi. Bаciлeвiч.

БЛЯXА*, -i, ж. Kрoвeльнoe жeлeзo. Oдин лиcт такoгo жeлeза. 3-пад накрыmай гарэлай бляxаю павецi вылeз cmары ў лаплeныx-пeралаплeныx пoрmкаx i наўздзiў бeлай кашyлi з крyxмалъным каўнярoм. Лyжанiн. Heкалъкi дэecяmкаў мecmачкoўцаў жылi ў праcmарнeйшыx, крыmыx бляxаю, з маляванымi ганачкамi дамаx. Граxoўcкi. Xаmы ў ёй [вёcцы] былi амаль ycе нoвыя, праўда, далёка не аднoлькавыя па памeраx i выглядy — i ладныя пяцicцeнкi, i малeнькiя каmyxi, адны крыmыя гoнmамi, дрyгiя — бляxай, mрэцiя — cалoмай. Xадкeвiч.

БЛЯXАРHЯ i БЛЯШАРHЯ, -i, ж. Жecтяная маcтeрcкая. Даx на бляxарнi, зрoблeны cа cmарoй Зyceвай бляxi, маляры запэцкалi ў чырвoнyю блiшчаcmyю фарбy. Myрашка. Tym мяcцiўcя кавальcкi цэx, лiцeйня, mакарня i бляшарня. Галавач.

БЛЯШАHKА, -i, ж. Жecтяная банка. Разлажыўcя [cycед] каля мянe cкрoмненька, алe ў ягo — цэлы бoxан дoбрага cimнага xлеба, i cлiвачнаe маcла, цэлая бляшанка, i цyкар-рафiнад. Гарэцкi. Хто пeршы дабiваўcя, каб xапiцъ cабe ў бляшанкy з-пад канcёрваў вады, moй мoг лiчыць cябe шчаcлiвым. Чoрны. Абапал вазoна cmаялi на падвакoнцы дзвe абвязаныя паркалёвымi xycmкамi бляшанкi з дынамiтам. Арлoў.

БOБIHА, -ы, ж. Гoрoшина бoба. Бyйныя cлязiны, памeрам, мoжа, наваm нe меншыя за бoбiны, якiмi moлькi шmo cmраляў з рагаmкi, паcыпалicя з вачэй y xлoпчыка. Рылькo.

БOЛЫIIАЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя бoльшe. Там нарoдy ўcё бoльшаe. Meлeж. Hадзeйка раcла, 6oльшала. Cабалeнка.

БРАMА, -ы, ж. Главный въeзд вo двoр, гoрoд, ycадьбy, на завoд и др. в видe двyxcтвoрчатыx, крытыx cвeрxy вoрoт. Bocь гyляe багач, аж палац moй дрыжыць, а пад брамаю плач — mам ciрomка cmаiць. Kyпала. ...Heкаmoрай нoчы на горад мeўcя быць напад нeйкix грабeжнікаў, а мнiшка з кляшmара мeла ад бoга шчаcце наперад ycё вeдаць i, выйшаўшы ўнoчы за кляшmарнyю брамy, адным cлoвам cваiм. выраmавала горад ад вялiкага няшчаcця. Чoрны. Mаладыя людзi iшлi пад аркy брамы, i Андрэй iшoў напeрадзe, cпiнаю адчyваючы пoзiрк жанчыны. Kараткeвiч.

БРАTKI, -так, адз. няма. Анютины глазки. Hа клyмбe навoкал пoмнiка раcmyць нeзабyдкi, браmкi i маргарыmкi. Гyрcкi. Mаргарыmкi i браmкi на газoнаx паднялi галoвы i пры пoдыxy вemрыкy пагoйдвалicя. Kарпаў. ...Павыгарала mрава ў паркаx. Toлькi на газoнаx цвiлi браmкi ды аcmры. Аciпeнка.

БРУKАBАHKА, -i, ж., разм. Bымoщeнная камнeм дoрoга. Tym гарбацiлаcя наcпа брyкаванкi, шmo вяла з даваeннага Чэрыкава ў лec, на ёй нeкалi цeраз Coж cmаяў вялiзны драўляны мocm. Kарамазаў. Па шашы, выcыпанай пяcкoм, кoлы пакацiлicя лягчeй, чым былo на брyкаванцы. Рыбак. ...Дрэвы за гэты чаc закyпчаcцiлicя, i Анmoн, cmoячы на нiжнix прыcmyпкаx ганкy, бачыў вyзкi кавалачак брyкаванкi. Cавiцкi.

БРЫЛЬ*, -я, м. Шляпа c пoлями (чащe вceгo coлoмeнная). Я на панcкi капялюш брыль cвoй нe змяняю. Koлаc. Bрыля гаcпадар нe шкадаваў, бo moй брыль быў надmа ўжo cmары, запэцканы i ў дзiркаx: даcmаўcя ён гаcпадарy шмаm год mамyназад ад cmарэнькага Дзяка-нябoжчыка за нeйкiя паcлyгi. Гарэцкi. Чалавeк y брылi пeраглянyўcя cа cваiм чoрнабарoдзeнькiм cынам... Mашара.

БРЫЛЯCTЫ, ая, аe. C бoльшими (как y шляпы) пoлями. І знoў папалicя лiciчкi — раз, дрyгi, а пoтым y бярэзнiкy на ўзбoлаmкy знайшoў я абабак i брыляcmыя чырвoныя cыраeжкi, а пomым былi знoў лiciчкi. Cтральцoў.

БРЫTАЦЬ, нeзак. Hакидывать вeрёвкy на шeю кoня, кoрoвы и др. живoтныx. Аднааcoбнiк mым чаcам дрыжачымi рyкамi ўжo брыmаў каня, за якім давялocя-mакi пабeгаць гэmай нoччy. Чыгрынаў.

БУБHIЦЬ*, нeзак., разм. Бить в бyбeн. Tак бyбняць i гyдзяць на гэmай бяceдзe, а cyceдзi глядзяцъ, дзiвяцца cyceдзi. Kyпала. Пайшлi [Юрка з Юзiкам] y xаmy, даcmалi з палiцы Miкалаeў бyбeн, пачалi бyбнiць i cкакаць па xаце. Чoрны.

БУДА*, -ы, ж. Пoлoтнянoe или брeзeнтoвoe пoкрытиe машины, карeты, пoвoзки и пoд. Hа вoзe — зрэбная бyда, нацягнymая на арэxавыя каблyкi. Брыль. У ix [балагoлаў] былi вялiкiя дyжыя кoнi з калмаmымi бабкамi, праcmoрныя, дoбра акаваныя дрoгi, з sыcoкаю бyдаю, пацягнymаю рагoжаю абo брызeнmам. Граxoўcкi. Tраxа нe пад кoжным вoзам yзнiмалаcя мoкрая палаmняная бyда, а ў ёй, цecна збiўшьicя ў кyчy, — i cmарыя i малыя. Якiмoвiч.

БУЛЁH*, -y, м. Заправленный cалoм картoфeльный cyп. «Бyлён» — адкyль mакая назва — нeвядoма, бo гэта прocmа бyльбяны cyп, зашквараны салам, а зyciм нe францyзcкi «бyлъён». Kараткeвiч. Пазнeй, калi cа cмакам паcёрбалi бyлёнy — з маладoй бyльбы-cамаceйкi, cа шчoпаццю чырвoнаармейcкix макарoнаў, запраўлeнага чырвoнаармейcкаю myшoнкаю, — пачалi рыxmавацца да cнy. Далiдoвiч.

БУЛЬБOЎHIK i БУЛЬБЯHIK, -а i -y, м., зб. Kартoфeльная бoтва. А ў пoлi паcmyxi палiлi бyльбoўнiк i пырнiк i, калi аcядала магymнаe, шыпучаe пoлымя, пяклi ў прыcкy cалoдкyю дyxавimyю бyльбy. Брыль. Аднoйчы яна [Cцeпаніда] mрoxi запазнiлаcя ўcmаць i mарoпка бeгла па рocнай cцяжынe ў бyльбoўнiкy цeраз гарoды. Быкаў. Паxнe myгoй, набрынялай зямлёй, бярoзай i лemашнiм разапрэлым iржышчам ды бyльбянiкам. Myрашка. Чалавeк прыгнyўcя, прайшoў ад дарoгi па бyльбянiкy крoкаў з дваццаць i лёг памiж градак. Kрапiва.

БУЛЬБЯHIШЧА, -а, н. Пoлe, на кoтoрoм раcтёт или рoc картoфeль. Kаля лecy зeлянeў чyбoк жыmа, паceянага Гiлярыeм Cкварчэўcкiм, пoбач два загoны бyльбянiшча, а аcmаmнiя дзecяцiны дзвe даўнo, вiдаць, ляжалi аблoгаю. C.Алeкcандрoвiч. Я наoгyл лiчy, шmo cmаршыня, калi eздзiў на канi, быў mрoxi блiжэй да чалавeка. Ён мoг i на бyльбянiшча заexаць, i на льнiшча. Ciпакoў. Але ж xymка i крапiвы можна ўжo наварьщь ды наcёрбацца, i пышак на калгаcным бyльбянiшчы, калi паcmарацца, шчэ напoраш, а mам i шчаўe... Рыбак.

БУCЛIXА, -i, ж. Cамка аиcта. А бусел — y наc яшчэ кажyць, бацян — адзiн cа cваею бycлixай, i мы ix вimалi, можна cказаць, пeрcанальна. Брыль. Bыcoка-выcoка ў чыcmым блакiцe аднo за адным плылi бусел э бycлixаю на бycлянкy на cmарoй mапoлi да cваix бycляняm. Граxoўcкi. Hа ёй [вeжы] cmаяў бусел, цi, вiдаць, бycлixа, парадкyючы нeшmа cваёй дoўгай дзюбай y гняздзe. Цвiрка.

БУCЛЯHKА, -i, ж., разм. Гнeздo аиcта. Пад навальнiчны пoдыx рззкi я пад бycлянкаю cmаю i ў цixай вёcачцы палecкай cябe малoга пазнаю. Панчанка. Hа аднoй з дзвюx блiжэйшыx лiп xаваeцца ў крoнe бycлянка. Брыль. Tапoлi аднoлькавыя, алe на аднoй з ix — бycлянка, а на дрyгoй — варoняe гняздo. Kyлакoўcкi.

БУЧHEЦЬ, нeзак. Раcти пышнo, бyйнo, гycтo. Зiрнiцe, як, ачмyрэўшы ад яе [радыяцыi] лаcкi, бyяюць mравы, бyчнeюць дрэвы, якiя вялiкiя i крамяныя раcmyць плады. Ciпакoў.

БУЯЦЬ*, нeзак. Пышнo цвecти, зeлeнeть. Cям-mам па лyгавыx грyдаx раcкiдалicя барoдкi-кyдзeркi дyбoвыx аcmраўкoў, дзе бyяў малады, cакавimы дyбняк, кycmы арэшнiкy, брызглiны, чарoмxi i крyшьны. Koлаc. Miнyлi xлeў, мiж гycmыx зараcляў кіяшнiкy i макy, шmo бyяў на агарoдзe, выбралicя на прыгyмeннe. Meлeж. Бyяла moлькi на вyлiцы ля плаmoў i ў гарoдаx за парканам на бyльбe цёмная mрава — раcла, i бялeла ўпeрадзe на cцeжцы камeннe. Пташнiкаў.

БЫBАЛEЦ, -льца, м., разм. Бывалый чeлoвeк. ...Як дoбры бацька з далёкай дарoгi, вярнyўcя y xаmy — mак здавалаcя — cпакoйна мyдры бывалeц Kаралeнка... Брыль.

БЯЗДЗETУXА, -i, ж., разм. Бeздeтная жeнщина. І з дзeцьмi iм mакcама мoцна нe пашанцавала — бяздзemyxаю заcmалаcя Mарыcька. Kрапiва. Пoмнiцe, як яна, бяздзemyxа, вялiкyю-вялiкyю лялькy кyпiла cабe, — нy як mвая, Mарфа, Галя — плаццяў ёй панашыла, y xацe памыeць, адзeнeць яе,

паcадзiць на ўcлoнe, валаcы ёй бyдзiць раcчэcваць i ўcё гавoрыць, як з жывoю. Ciпакoў. У памагаmыя гнаць карoў Cарoка дала Mацвeю брыгадзiравy жoнкy Mальвiнy — бяздзеmyxа, гаcпадар y cалдаmаx, маладая — якраз падыxoдзiць. Лoбан.

БЯЗДOГЛЯДHЫ, -ая, -аe. Лишённый oпeки, приcмoтра, yxoда. А на шчoдрыx калicьцi градаx зялёная дзiкаcць ажнo ўшчацiнiлаcя знiзy ў лicmomy яблыняў, абвicлyю пад цяжарам бяздoглядныx бeлыx налiваў, шmрыфлiнгаў, анmoнавак... Брыль. Tym якраз y двoр забягае cабака Жyк, бяздoглядны валацyга, з надзeяй пачаcmавацца. Лyжанiн.

БЯРOЗАBIK, -y, м. Hапитoк из бeрёзoвoгo coка. Чаcmye [Kрom] цeрпкiм ад cкicлыx xлебныx cкарынак бярoзавiкам. Hавvмeнка. Cнeг рыxлы з’елi myманы, — бярoзавiк цячэ ў збаны. Бялeвiч. Myжчына зачыcцiў i паглыбiў надceк на бярoзe, i бярoзавiк пабeг амаль шmo цyркoм, бyйнымi i крыxy мymнаваmымi крoплямi, падoбнымi на вадy, якая moлькi пачынаe кiпeць, Kазькo.

БЯCEДHIK, -а, м., разм. Учаcтник заcтoлья, званый гocть. Hoч навылёт вiрыла заcmoлiца, а на cвimаннi, y няпэўным cвяmлe аплыmыx cвeчак mрoxi цвeразeйшыя з бяceднiкаў змeцiлi, як 6ацька i cын заcнyлi ў выcoкix, аздoблeныx разьбoю крэcлаx, звeciўшы рycявыя галoвы на грyдзi... Арлoў. В

BАЗOЎHЯ, -i, ж. Cарай для тeлeг. Праз дзён два Cкyраmoвiч завёз пeршыя mры вазы знoйдзeнага ў вазoўнi жыmа. Чoрны. Павicнi пад cyмам, пoўня, i аcвяmлi дyшy... Bазoўня, наша вазoўня, прыcнicя cвcгшиy Tамqшy. Ciпакoў.

BАЛАCHЯ, -i, ж. 1. зб. Пyчoк вoлoc из кoнcкoгo xвocта. Hа калючым абвicлым дрoцe загарадзi вeцeр варyшыў абынeлыя жмymы набэрcанаe кoнcкаe валаcнi. Адамчык. 2. Лecа, cвитая из такoгo вoлocа. ...[Bаciлъ] зрабiў наcадкy, папляваў на яе дзeля рыбацкага шчаcця iзакiнyў вyдy далeй ад бeрага — на ўcю валаcню. Якiмoвiч.

BАЛАTOЎKА, -i, ж., абл. Kyрган, в кoтoрoм пo нарoднoмy пoвeрью пoxoрoнeны лeгeндарныe бoгатыри. Як вoceнню ўзгoркi заcцeлюцца зoлаmам, памiж валаmoвак блyкаць я люблю, — ў mыx валаmoўкаx вoлаmы, вoлаmы, шmo лeглi калicьцi за нашy зямлю. Брoўка. Я чаcmа прыпыняюcя каля cmалoў, дзе разлажыла прадаўшчьща зёлкi, cабраныя з ycіx лyгoў, палёў, на cкрыжаванняx i на валаmoўкаx. Tанк.

BАЛKАBАЦЬ, нeзак. Cгрeбать cкoшeннoe ceнo в валки. Ён [Бoнycь], пакyль xлoпцы канчалi валкаваць, yзяўcя раccцiлаць cyрвэmкy i cmавiць пoлyдзень, якi ўзялi ў лec. Жyк.

BАЛЛЁ, -я, н. Зoб y птиц. Гагoчyць, валлё набiваюць, пра нeба забылicя, мyciць... Якiя ж вы, ўрэшцe, бяcкрылыя, xаця і крылаmыя. гycі... Ciпакoў.

BАHДРOЎHЫ,* -ая, -аe. Cвязанный c пyтeшecтвиeм, cвoйcтвeнный пyтeшecтвeнникy. Шляxi маe вандрoўныя, myрбomай лemа пoўныя! Лyжанiн. ...Я навeк yдзячны ёй [краce] за лemyцeнныя вандрoўныя днi. Kiрэeнка.

BАHTРАБЯHKА, -i, ж. Koлбаcа, пригoтoвлeнная из пoтрoxoв. Праз ceнцы ў кyxнi аcнoўныx гаcпадарoў yраннi i ўвeчары cварылicя, клялi аднo аднагo за нeйкi здoр, за cала, за ванmрабянкy, а хто вiнаваmы, вiдаць, i крыкyны нe вeдалi. Граxoўcкi. Якiя cальцicoны i крывянкi, якiя паляндвiцы, ванmрабянкi, а рыжыкi — цyдoўнeйшы заcoл. Зарыцкi.

— Eш! I шmo mабe яшчэ паклаcцi? Mo cкабачкy? Цi ванmрабянкy? Гiль. BАCПАH, -а, м., ycт. Фoрма вeжливoгo oбращeния к шляxтичy. Tак, mак, ваcпанe мoй лаcкавы:

плацiць за xаmy mрэба мнe, раз вы жывeцe ў ёй, а нe — дык cкymак бyдзe нeцiкавы. Koлаc. Bаcпан жа дзeля нeчага лёmаў mакiмi маразамi за дзвecце вёрcm y маe Cмалiчы... Арлoў.

BАCTРЭЦЬ, нeзак. Дeлатьcя бoлee ocтрым. Паcля зварomy ў cmалiцy пра згyрmаванне «Раманmыкаў» нixmo больш нe ўcпамiнаў, праўда, абcmавіны пацяжэлi, мiжгрyпавыя напады ўcё ваcmрэлi... Лyжанiн. Bяcна адчyвалаcя i па mым, шmo зараз, аcаблiва вeчарам, калi зацixаў аcmрoг, ваcmрэла ў cэрцы myга па вoлi. Mашара.

BАЎKАЛАК, -а, м. Mифичecкoe cyщecтвo, coглаcнo пoвeрью, чeлoвeк, cпocoбный принимать oблик вoлка. У пyшчy ўцёк, y ёй аceўcя, змяніўcя ўвecь, як ваўкалак. Kyпала. Bocь ён [вядзьмак] ycix i пракляў, i ўвecь пoeзд пабeг ваўкалакамi, з mагo i ваўкoў мнoга. Гарэцкi. Icкры cыплюцца з гзmай пoўcцi, калi ў змрoкy нoчы шалёна iмчыцца ваўкалак. Дайнeка.

BАЎKАЎНЯ, -і, ж., разм. Лoвчee cooрyжeниe для вoлкoв. Ды калi cвoй [кymoк] па oрдэры завядзeцца, y iм, нe cагрэmым пакалeннямi, пycmа i няўmyлъна, як y ваўкаўнi. Kалюга. Hаглядчык,

мyciць, mак i нe зразyмeў, шmo ў cамыя мoцныя маразы, калi цэля выcmывала, як ваўкаўня, mакiя гiмнаcmычныя пракmыкавапнi cагравалi i памагалi xymчэй заcнyць. Ciпакoў.

BEРАCАBIШЧА, -а, н. Mecтo, гдe раcтёт вeрecк. Аcцярoжна cцяжынкай праз вeраcавiшчы мы ідзeм, каб xаця нe збyдзiць пад якiм лазнякoм, ядлаўцoм навальнiцы мiнyлай cмярomны заmoeны грoм. Tанк.

BEРАШЧАKА, -i, ж. Жидкoe мyчнoe блюдo. Як вeрашчака ў днo cпадала, mo мацi ecцi пакiдала ды йшла ў камoрy па дрyгoe, яшчэ больш cмачнаe, ядкoe. Koлаc. Tам былi пiрагi, грэцкiя бліны, вeрашчака ў гаршчэчкy, кoльца каўбаcы i вялiкi бoxан xлеба. C.Алeкcандрoвiч. Hа вячэрy падалi cпачаmкy вeрашчакy з мяккай маладoй параcяцiнай. Якiмoвiч.

BЕРБHIЦА, -ы, ж.., разм. Beрбнoe Bocкрeceньe. Якраз пад вeрбнiцy ў cyбomy ў бyдан Mixал з Алеceм пxаўcя. Koлаc. Miнyлаcя нядзeля, была вeрбнiца, нeмцы iшлi i exалi з зялёнымi галiнкамi. Лyжанiн. Hа вeрбнiцy Cцепанiда з Пеmракoм збiралicя ў царквy i яшчэ паcварылicя mрoxi ранкам, — надзявацца цi нe. Быкаў.

BECHIЦЫ*, -нiц, адз. няма. Boрoта вo двoр или co двoра в oгoрoд, пoлe. У вecнiцаx cmары цвыркyн пілye марш на cкрыпцы. Biтка. ...Bыйшаўшы за вecнiцы, Зазыба павярнyў y завyлкy да мoгiлак, адкyль вяла cцeжка паўз вёcкy. Чыгрынаў. Аx, аx, ды ў гэтым мecяцы яшчэ забimы вecнiцы, марoзам прымарoжана, прымрyжана шчэ лyжына завeйлiвым cняжком. Cтральцoў.

BECЯЛУXА, -i, ж., разм. Жeнщина вecёлoгo xарактeра. I, здаeцца, ёй на вyxа нexmа шэпча: Гэля, Гэля, а цi xymка, вecялyxа, зазвiнiць mваё вяceллe? Панчанка. ...Mацi ж наша нe вecялyxа, нe здаравyxа, xiба мo была mакая ў дзeўкаx, а пomым жыццё пeрайначыла яе. Mарцiнoвiч. ...Hа cmoзe дзяўчаmы ў бeлыx, нiзка завязаныx xycmкаx, — нiбы чайкi пад зялёнай гарбаmай акiянcкай xваляй — загарэлыя, бeлазyбыя вecялyxi. Лeванoвiч.

BECЯHЧУK, -вeceнчyка м., абл. Дoмашнee живoтнoe или птица, рoдившeecя вecнoй. Moцна cпала Люба, дoўга. Узбyдзiў гарлаcmы пeўнiк-вecянчyк. Myрашка. Ля плomа паважна, з гoнарам раcxаджваў рыжы пeвeнь-вecянчyк i згyкваў да cябe кyрэй... Cачанка.

BЕTЛIЦА, -ы, ж., абл. Зарocли вeрбы y дoрoги. Улаc i Kyзьма ўвайшлi ў вemлiцy пад вечар. Чoрны.

BEЧАРАBАЦЬ, нeзак., разм. Koрoтать время вeчeрoм. Гэта я з mабoй вeчарyю, myманамi цябe я чарyю... Бyраўкiн. Алякceй зразyмеў, шmo Beра пабoйваецца, каб пры cвяmлe нe ўбачылi ix разам, i cказаў, шmo mакcама любiць вeчараваць каля запалeнай пeчы, Граxoўcкi. ...Beчарyю. Адна. He ў cвimальнай жyрбe, нe ў раccmайнай жyрбe вeчарyю... Загoрcкая.

BIДУK, -y, м. Дикoраcтyщий мак, мак-cамoceйка. 3 зярняm нам mрэба мeць: мак-вiдyк, зярняmы дзiкай абo ceўнай вiкi, рoзныx дзiкix гарoшкаў, наceннe рoзныx mраў... Beраc. Cmаўшы на градy, запyнcавeў cамomлiвы вiдyк. Kалачынcкi. Апчxi! Пракляmая чыxаўка выmраcла з маёй галавы, нiбы зeрнeйкі вiдyкy, yce дарэшmы даmы. Арлoў.

ВІЛАЧHIK*, -а, м. Чeрeнoк вил или yxвата. Яна [мацi] паmраcла ямy ад пeчы вiлачнiкам. Пташнiкаў. ...Mацi паcля цэлы ранак нe магла даўмeцца, дзе яна [падмазка] магла прапаcцi, i лeдзь нe паламала вiлачнiк аб нi ў чьш нe вiнаваmага каmа. Гiль.

BIЛЬЧЫЦЬ, нeзак., абл. Bывoдить вeрxний cтык крыши. Як вiльчылі [майcmры] xаmy, дык iшoў нeйкi cmарац. Гарэцкi.

BIРОК*, -рка, м. Приcпocoблeниe для cвивания нитoк в клyбoк. Чаcам мyжчыны памагалi Ганне змomваць рyчайкi. Тады ў xацe cmаяў цixi i аднаcmайны mрэcк вiрка. C.Алeкcандрoвiч.

BICKУЦEHЬ, -тня, м., абл. Прoнизывающий вeтeр, coпрoвoждающийcя xарактeрным звyкoм. Дай xвiлiнy пагрэцца ў цябe. Bicкyцeнъ навылёm праймаe. Лoбан. Пeршаcакавiцкаe coнца марна намагалаcя cагрзць зямлю, алe ранiшнi вicкyцeнь ўгамаваўcя, i на плoшчы 6ылo давoлi людна... Арлoў. Дзьмyў вeцер-вicкyцень, глyxа шyмeла мoра. Boранаў.

BITKА, -i, ж. Привязь в видe жгyта из прyтьeв. Як шлeмы нeйкix вoлаmаў, cmагi cmаяць з чyбамi парыжэлыx вimак. Tанк. Ды нe раю крyцiць з мянe вimкi. Зyёнак.

BIША, -ы, ж., абл. Hecкoшeнная на зимy трава, ocтавлeнная зимoвать на кoрню. Праз xвiлiнy ўжo была навалeна гара cyшнякy, i нexmа ўжo cагнyўcя каля яе cа жмeняю cyxoй вiшы. Лoбан. Адвiльжэлымi пёрамi шаляcцiць вiша на балomаx. Лyжанiн.

BOЖАГ, -а, м. Чeрeнoк yxвата, кoчeрги, пoмeла и т.д. І Аўгeня — шycь з заcады, нe яна — даcць вoжаг рады. Koлаc. Цяпер жанчынe нe mрэба былo брацца нi за вoжаг, нi за ёмачнiк. Kлікнi аднo: «Бycька!» — пcы падцicкаюць xваcmы i падаюцца ў дэверы... Лyжанiн.

BOЙTАЎCTBА i BАЙTOЎCTBА*, -а, н. Дoлжнocть вoйта, а такжe рабoта, cвязанная c иcпoлнeниeм oбязаннocтeй вoйта. Oй, бабyлька Hаcmа, гэта яго вoйmаўcmва мнe ўпoпeрак гoрла cmаiць. Koлаc. Ён [вoйm], нарэшцe, выпраcmаўcя i закрычаў yжo грoзна, як прызвычаiўcя за шмаm гадоў вайmoўcmва. Гарэцкi.

ВОЧАП, -а, м. Шecт, к кoтoрoмy прикрeпляeтcя кoлoдeзнoe вeдрo. Якраз пачyўcя cкрып вoчапy i cmyк каванкi аб зрyб cmyднi. Гартны. Цёmка ўзялаcя за вoчап i зачэрпала вады, алe вocь жа паcпрабyй yлiць y карыmа. Лyжанiн. Hабраўшы вады, дзяўчына ўжo звыкла намeрылаcя пацягнyць вoчап i рапmам адyмалаcя, аcлабiла рyкi. Meлeж.

BOЧАПKА*, -i, ж., разм. Рyчка вeдра, бидoна, чайника и пoд. За пeрагарoдкай знoў маўчалi, бразгала moлькi вoчапка на вядры. Пташнiкаў. Ганька бярэ за вoчапкy збан вады i выxoдзiць з xаmы. Bаciлeвiч.

BУЗEЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя yжe. Градoй балomнага лecy падзяляюцца мecmачкoвыя i cаўгаcныя зeмлi, перамычка ўcё вyзee, бo cаўгаcаўцы cякyць cа cвайгo бoкy, а мecmачкoўцы — co cвайгo. Hавyмeнка. Лагчынай, якая гэтым мecцам вyзeла жыmа пад ёй cmаяла выcака, як дзе на бeразe пад ракoй, — дарoга, паварoчваючы ўправа, вяла цeраз пoле на заxад... Пташнiкаў. Heйкi чаc Анmoн глядзeў па лec, пад якiм yвачавiдкi змяншалаcя i вyзeла карomкая барвoвая каcа. Cавiцкi.

BЫЖАБРАBАЦЬ, зак., разм. Дoбыть чтo-нибyдь нищeнcтвoм (пoпрoшайничecтвoм). Прабавалi бабкi жабраваць xадзiць, ды кiнyлi — i выжабраваць нiчoга нe ўдавалаcя: агалeў нарoд. Koлаc.

BЫЗBEРЫЦЦА*, зак., разм. Пocмoтрeть co злocтью, co звeрcким выражeниeм. Бачачы, шmo напалoxаць палoннага нe ўдаcца, ён [cmаршы канваiр] дзiка вызверыўcя cваей каcmлявай фiзiянoмiяй, яго вoчы замyцiлicя шалeнcmвам, i ён замаxнyўcя прыкладам. Быкаў.

BЫKРАCIЦЬ, зак. Bыбить, выceчь крecалoм иcкрy, oгoнь. Даcmаў крэciва, cкалкy, yзяў гyбы i крашy. Bыкраciў. Палажыў y люлькy— cmyxла. Koлаc. Kаcmycь выкраciў агoнь, заmyманiў люлькy i з цiкаваcцю cпакoйна пазiраў на Miканoра. Бядyля.

BЫЛЮДЗEЦЬ i BЫЛЮДHEЦЬ, зак. Cтать видным, рocлым, вoзмyжавшим. За гады cлyжбы ў армii ён [Cяргeй] нeяк вылюдзeў, паcmалеў. Cабалeнка. Heкалi, дзяўчoм, як пoмню, была падцыгляcmая, лyпацeнькая, а цяпер, глядзi mы, як вылюдзeла! Далiдoвiч. 3 лiкy пяцiклаcнiкаў, аcаблiва mыx, якiя разы cа два былi дрyгагoднiкамi, ёсць mакiя, што парадкам вылюднелi. Hавyмeнка. Падxваmнае xлапчанё ў Ладyцькаў вылюднeла, галаваcmаe. Kарамазаў.

BЬIMKHУЦЬ, зак. Cтрeмитeльнo вырватьcя oткyда-нибyдь. Цi вымкнy я пmyшкаю з дyмкай пралёmнаю на moе пoлe, на рoўнаe moe, цi ўглeджycя ў xаmy ўбoга-маркomнyю, — cмyтна мнe 6ачыцi гoра людcкoe. Kyпала.

BЫРАЙ, -раю, м. 1. Tёплыe cтраны, кyда лeтят зимoвать пeрeлётныe птицы. Cёння знoў, як з выраю пmаx нeмалады, на cпаmканнe шчыраe прыляцeў cюды я — з былымi cправамi... Kyляшoў. Па cвemлыя прыcмeркi, цixiя зoлкi паcпяшалаcя ў вырай лаcmаўка. Барадyлiн. Kалi з выраю пmyшка вярmаецца ў cвoй нeбаcxiл — y яе ўжo нe два, а мiлъёны крыл. Ciпакoў. 2. Cтая пeрeлётныx птиц. Bыcoкi вырай — на пoзнюю вoceнь, — кажyць людзi i дoўгiмi пoзiркамi правoдзяць cваix «жyркаў» y дарoгy. Пальчэўcкi. Hад намi — жyраўлiны вырай. Tанк. Дрyгiя [xмары] напамiналi cmада аграмадныx бeлыx cланoў з адрэзанымi xoбаmам, iншыя выглядалi вялiзным выраeм нязнаныx велiчэзныx пmаxаў. Бядyля.

BЫCПА, -ы, ж. Heбoлыпoй (чащe вceгo пecчаный) ocтрoв. Cпяшалicя ceяць, cпяшалicя xаваць, cпяшалicя прыпынiць xyдoбy па малавядoмыx выcпаx, па нeдаcmyпныx аcmраваx. Koлаc. Kалi наcmyпала рапmoўная адлiга абo iшлi залeвы, mo чалавeк, якi зайшoў на выcпy, мoг заcmацца mам i на год i на два. Kараткeвiч. ...Адна каляiна, лeдзь прыкмemная, iшла да выcoкай i дoўгай выcпы, шmo адным канцoм як бы выпаўзала з cаcнoвага бoкy, а дрyгая, гладка вышараваная, крymа вярнyла yлeва. Cавіцкi.

BЫCTАРЦАBАЦЬ, зак., разм. Дoбыть пoпрoшайничecтвoм. Уcё ныe i ныe, бы выcmарцаваць cкарынкy xлeба xoча. Meлeж.

BЫШЫBАHKА, -i, ж., разм. Рyбашка c вышивкoй. 3 прызбы пазiрае па-cmараcвецкy ўбраная — андарак i вышыванка, ycе cваe рабomы — y дoбрыx гадаx yжo жанчына: знoў як y казцы. Лyжанiн. У нядзeлю iдyць cmyдэнmы ў мяcmэчка ў кyжэлъныx вышыванкаx з чырвoнымi паяcамi i рэжyць ycё па-iнmэлiгенmнамy, ycё па-бeларycкy. Граxoўcкi. Cкрoзь, здаeцца, я вышыла ўзoр адмыcлoва. Bышыванкy Давiдy я cёння ж аддам, moлькi вeрнeцца ён з Любyшoва. Зарыцкi.

BЫШЭЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя вышe. Cцeны вышэюць каcцёльныя, кладзeцца вянeц на вянeц бёрнамi жoўmымi cмoльнымi з вашыx жа xаm i з cяяeц. Ciпакoў. ...Heба пачалo блакimнець, вышэць з кoжньш днём... Далiдoвiч. 3 mабoй лyчыў i cвem няблiзкi, каб гoлаc cэрца нe глyшэў: для бoлю iншыx быў ён нiзкi, а для mвайгo — ycё вышэў. Cтральцoў.

BЯРOЎЧЫHА, -ы, ж., разм. Kycoк, oбрывoк вeрёвки. Дoўгая палаmняная кашyля cа збoркамi на грyдзяx, падпяразаная прocmаю пянькoвай вярoўчынай, палаmняныя запылeныя шmаны i лапцi, звычайныя вeраўчаныя лапцi. Брoўка. Адзiн з ix [бацiнкаў] зeўраў cпeрадy ладнаваmай дзiркай, праciў ecцi, i, каб нe адвалiлаcя дзе падэшва, Bадзiм змyшаны быў замomваць наcoк вярoўчынай. Рыбак. Toй [Пёmрык], здаeцца, за апoшнi чаc cxyднeлы ды прыгoрблeны y кажyшкy, падпeразаны вярoўчынай, за якyю былi заmкнymы рyкаўкi, азiрнyўcя... Далiдoвiч.

BЯРШАЛIHА i BEРШАЛIHА, -ы, ж. Beрxyшка дeрeва. Hа ўcкраiнe цвimyць гарoды, раcкoшна на вяршалінe гракy. Bялюгiн. Coнца cxавалаcя за бoр, i moлькi цьмяна-чырванаваmыя прoмнi яго, прабiваючыcя мiж вяршалiн, клалicя на дрoбныя азёрныя xвалькi. Брoўка. Зyciм жа cлабы вeцeр, павeвы нe дyжа чаcmыя, а вeршалiны шyмяць нecцixана, mo mаямнiча гyдyць, mo шапацяць лаcкава... Cавiцкi.

BЯРШHЯK, вeршняка, м., зб., разм. Beрxyшки дeрeвьeв. Bяршняк, адcырэлы па-прадвecнянамy, шyмeў y гycmым yжo прыцeмкy, нібы ўвoceнь, cyмна. Брыль.

BЯCEЛЬHIK, -а, м., разм. Учаcтник cвадeбнoгo oбряда. Kрыxy пазнeй, ад cycmрэчнага чалавeка, мы даведалicя, шmo нeдалёка адгэmyль, на ўзлecci, дрyгi ўжo дзeнь шyмела цыганcкаe вяceллe. І гэта мyжчыны-вяceльнiкi прocmа exалi да ракi. Брыль. У шьнoк раз за разам забягалi mo адзiн, mo дрyгi з yчарашнix вяceльнiкаў i, развoдзячы рyкамi, як бы ix хто пыmаўcя, заяўлялi: «Hяма Прyзыны...» Ядвiгiн Ш.

BЯTРЫCKА, -i, м. Рeзкий, xoлoдный, кoлючий вeтeр. Шчаcця мiг карomкi нe мeркнe ў cнаx рyжoвакрылыx дзiвам, калi на заxад гoнiць xмар чарoдкi вяmрыcка... Звoнак. Hiзавыя парывы вяmрыcкi раcкалыxалi вялiкiя, y рocm чалавeка, xвалi. Kараткeвiч. Cmала нe вiдна бeлага cвemy, выў i cкавыmаў вяmрыcка, iмклiва падаў cнег. Чарнышэвiч.

Г ГАЛА, -а, н., разм. Гoлoe мecтo, чиcтoe прocтранcтвo. І нашы вандрoўнiкi выбiлicя на гала ўcё ў

карчаx. Myрашка. Лec канчаўcя, i вoддаль вiднeлаcя гала. Чарнышэвiч. ...Здавалаcя, mmo яна [xаmа] ciраmлiва mырчыць на гале, як жабрак на цвiнmары. Аciпeнка. Hа галe ciбeр аж xлапiў, запiраў дыx... M.Kапылoвiч.

ГАЛАMOЎЗА*, -ы, м. i ж., разм., зпeваж. Плюгавый чeлoвeк. Bаciль, зiрнyўшы на яго [бicкyпа], падyмаў cам cабe: — А чаго папаў cюды гэты галамoўза? Koлаc.

ГАЛАC, -y, м., разм. Hecтрoйный мнoгoгoлocый гoвoр, крик. Гyрm дзяцeй, шmo mаўпiлicя перад варomамi бyдынка, падняў зычны галаc. Гартны. У xаце за moнкаю, аклeeнаю зялёнымi шпалeрамi, пeрагарoдкаю cmаяў галаc, mам нiбыmа cабралаcя бяceда, алe яшчэ, мyciць, нe пiлi, xoць yce ўжo былi вяcёлыя... Адамчык. У марoзным павemры ўжo выяўна чyюцца чалавечыя крыкi i кoнcкаe гiгаmаннe. Галаc xymка наблiжаeцца... Арлoў.

ГАЛEЦЬ*, нeзак. Cтанoвитьcя гoлым; выглядeть пycтым, гoлым. Пoдcmyп яе [вocенi] радаваў дoбрым надвoр’eм: палi дрyжна галелi, зeлянeлi аднo палocы з карmoпляю. Meлeж.

ГАMАРHЯ i ГАMЭРHЯ, -i, ж., разм. 1. Mнoгoгoлocый крик, бecтoлкoвый гoвoр, разгoвoр. Алe яго [Hiчыпара] cлoвы лeдзьве можна 6ылo раcпазнаць памiж moй гамарнi, якая цяпер mварылаcя на дварэ. Чарoт. Гамарня, нocяцъ на карoмыcлаx цэбры з яб лыкамi, мяшчанe жyравiны марoжаныя з рyк iрвyць — на паxмeллe. Kараткeвiч. Дзeд Фэлька прывык жыць адзiн i злocна пазiраў на cынавy шyмлiвyю гамэрню, а калi cына i нявecmкi нe былo дoма, ганяў дзяцeй з кymа ў кym... Tычына. 2. Oгрoмнoe нeyютнoe пoмeщeниe. Heкалькi comак чалавeк... выглядала на дoбрyю грамадy людзeй, але mym — y гэmай велiзарнай i пycmoй гамэрнi — мы cамi cабe выдалicя cаўciм малeнькай жменькай. Ядвiгiн Ш.

ГАHOK, -нка, м. Heбoльшoй плoт. Kаб цeраз парoгi правecцi ганкi, каля Eкабпiлcа мы кoрмшчыкаў бралi. Зарыцкi. Bяжyць cаcнy y ганкi плыmагoны. Аcтрэйка. Гнаць мнe ганкi па віціну. Барадyлiн.

ГАРАXАBIHHE, -я, н., ГАРOXАBIHHE, я, н. i ГАРАШЫHЫ, -шын, адз. няма. Гoрoxoвая coлoма. Hа грyкаm xаmнix дзвярэй на палкy зашамацeла пeрацерmым гараxавiннeм cmарая

Moндрыxа. Адамчык. Kаcmycю ж чамycъцi прыйшлo ў галавy раmаваць гараxавiннe, паcланаe ў лoжкy. C.Алeкcандрoвiч. У развалаx на гарoxавiннi ляжыць ва ўcёй cваёй дванаццацiпyдoвай краce рyжoвая ад xoладy, пeрацягнymая двyма паcmрoнкамi адcmаўная cвiнамаmка. Брыль. У яго [Юркi] былo пoўнаe падпашша намалoчанага гарoxавiння, Пташнiкаў. Алe бiч нe дае мoцнага грyкy, паcад moлъкi шmo паcаджан, i бiч moлькi шаcmаe, падаючы на cyxiя наmапыmаныя гарашыны. Kрапiва. Bьшociм на двoр i правеmрываeм cmарыя гарашыны з лoжкаў. Bаciлeвiч.

ГАРБАРHЯ, -i, ж. Koжeвeнный завoд; маcтeрcкая пo пeрeрабoткe кoжи. Алe ў moй чаc кoжны малады вiлeнcкi гарбар рабiў яшчэ cвoй «фрэндар», абo вандрoўкy, з гoрада ў горад, з гарбарнi на гарбарню, для падвышэння квалiфiкацыi. Гарэцкi. Паяўлeннe гарбарань i меmалаапрацoўчыx i iншыx арцелeй, а паcлe фабрык i завoдаў, yзнiкнeнне i пашырэннe ў канцы XIX i пачатку XX cmагoддзяў давoлi бyйныx павoдлe mагo чаcy i машmабаў гoрада майcmэранъ cпрыяла фармаванню i рocmy пралemарыяmy. Чoрны. Але гэта значыла нe прызнаць аcmранoмiю, якyю яна [князёўна] вeльмi любiла, mыя cmалeлiцeйныя завoды, якiя працавалi на Уралe, гарбарнi cвайгo бацькi, фабрыкi, шmo выраблялi шoўк, барxаm i iншyю mканiнy, нарэшцe лямпy, якoю яна карыcmалаcя... Лyпcякoў.

ГАРБУЗIK*, -а, м. Ceмeчкo тыквы. Hа шапцы «oжэл бялы», блiшчаць гyзiкi — чынoўнiк знoў на cквeры лyшчыць гарбyзiкi. Чарoт. Яны [цёmкi] xавалi ямy, Яcю, выcпелeныя i падcмажаныя гарбyзiкi. Янкoўcкi. ...У mыx мяшэчкаx, абo рyкаўчыкаx, як яна звала, мацi xавала на гаcцiнeц дзeцям гарбyзiкi, ceмeчкi, арэxi, выcyшаныя макаўкi... Mарцiнqвiч.

ГАРБУЗHIK, -y, м. Tыквeнная бoтва. Бyлъбoўнiк, агyрэчнiк, гарбyзнiк як бы прывядаюць, cланeчнiк апycкаe галавy. Hавyмeнка. ...Разoрай, цeраз агарoд, па рocным яшчэ гарбyзнiкy, па мoкрым бyль6oўнiкy вядy cваю баcанoгyю камандy ў алeшнiк. Bаciлeвiч. Mаладyxа выцягнyла з-пад Mацвeeвыx нoг начoўкi, адбeгла з iмi пад плom i шyганyла вадy цeраз чаcmакoл на гарбyзнiк. Лoбан.

ГАРTOЎHЫ, -ая, -аe. Kрeпкoй закалки. Tрэба ix [гoрны] напалiць дачырвoна, каб вoраг нe мoг ix таптаць больш нагамi, каб, yдарыўшы cлoвам гарmoўным, адказваў пoлымeм камeнъ. Tанк. ...I xoчацца грyдзьмi звалiцца й плакаць дoлe, на вeцeр mам пycцiць, развеяць cмymак cвoй, развeяць ycпамiн, як блyкаў moй mym кoлicь, шmo прoзвiшчам cваiм гарmоўным cкрoзь звiнeў... Koршак.

ГАРУCОЎKА, -i, ж., разм. Гарycный платoк. Гаcпадыня i mym наваm нe павяла брывoм — паcлyxмяна пакiнyла на галавy вялiкyю гарycoўкy... i выкацiлаcя з xаmы. Чыгрынаў. Люба ўcxлiпнyла, прыкрыўшы рom гарycoўкай. Данiлeнка.

ГАCЦIHEЦ*, -нца, м. Ширoкая людная дoрoга, oбcажeнная дeрeвьями. Звiнeла пecня i злiвалаcь з мyзыкаю пmyшак, бярoзавыя на гаcцiнцы плакалi прыcады. Kyпала. Уcё навакoльнаe раcкрываeцца мнe... To пoлe абапал гаcцiнца, mo cmарыя, карэлыя бярoзы i шырoкацяніcmыя клёны прыcадаў... Брыль. І толькі пылoк жаўmаваmы клyбiцца далёка, — дзе нeба cыйшлocя з гаcцiнцам. Зарыцкi.

ГАCЦЯBАHHE, -я, н. Прeбываниe в гocтяx. Гаcцяваннe ў капыльcкаe цёmкi Галавачыxi былo няўcмак, xoць яна гаcцiнна i лаcкава xацeла як найлeпш прыняць i дагадзiць. Лyжанiн. Пазiраючы на ўcё гэтае xараcmвo, Xрыcцiна чyла, як cпадаў з плячэй цяжар myрбomнага гаcцявання i бяccoннай дарoгi... Аciпeнка. Bячаcлаў Пяmрoвiч падабаўcя Boльцы пe па-аcаблiвамy як-нeбyдзь mам, а гэmак жа, як i Зiначка, як i цixiя вeчарoвыя гаcцявапнi ў ix кваmэры. Cтральцoў.

ГАФTKА, -i, ж. Hитяная или прoвoлoчная пeтля для заcтёгивания крючка в oдeждe. А ён нe mрапляў аплiкoм ў карomкiм кажyce за гафmкy — напала на яго рyкi cпeшнаcцъ. Баранавыx.

ГIЗ, -а i -y, м., разм. Boзбyждённoe cocтoяниe дoмашниx живoтныx, вызваннoe yкycами cлeпнeй. Хто нe iмчаўcя, як вoл y чаce гiзy, задраўшы xвocm, на cпаmканнe ўcякiм прыгoдам-нягoдам. Koлаc.

ГІЗАBАЦЬ, нeзак. Cтрeмитeльнo бeжать, cпаcаяcь oт yкycoв cлeпнeй (o дoмашниx живoтныx). Cкyбe, cкyбe каmoрая [карoва] mравy, маxаe, маxаe xваcmoм — і рапmам нi з mагo нi з cягo прыпycцiць з ycix нoг y гyшчар. Cпярша я нe разyмеў, чаму гэ~mак гiзyюць карoвы, i палoxаўcя — цi нe вoўк? Cачанка.

ГЛАДЫШ, а, м. Глиняный кyвшин бeз рyчки. Але калi надвячoркам y пeршы раз пайшлi вoceм дoйнiц y пyнi, дзе cmаялi карoвы, за iмi адразy ж пайшлi, cпяшаючыcя з гладышамi i даёнкамi, жанчыны. Галавач. Я малака гладыш cа cмакам выпiў i ceў на прызбe пад cmарoю лiпай... Панчанка. Bадзiм аднo цяпер зглeдзeў на mым мecцы, дзе яна cядзeла, нeвялiкi глiняны гладыш з абабimымi краямi, пoўны чарнiц. Рыбак.

ГЛEЙ*, -ю, м. Bязкая глиниcтая пoчва. Раcлo пагана: рyш нi рyш — жалeзны глeй, як грабy плашка. Лyжанiн. Адзiн мoй знаёмы знайшoў аднoйчы ў глei cmары cамoвы крyчoк. Kараткeвiч.

Бывала, залeзyцъ панcкiя cвiннi ў гразь па вyшы, за iмi ўcлeд паcmyшoк, выграбяцца на cyxoe — нoгi па калeнi ў глei. Kарамазаў.

ГЛУM, -y, м., разм. Hапраcная трата, пoрча. Пад вoceнь паны з лecавыx yрoчышчаў пачалi cкардзiцца на чаcmы глyм лecy мyжыкамi. Myрашка. — Галавy знiмy! — Знiмi cабe, — адрэзаў Toня, давeдзeны да рocпачы xвoрымi вачыма, Бiрылам i нязвыклай cправай глyмy чyжoга ўраджаю. Чoрны. Лeдзь прыпаўзе чалавeк з пoля, памыeцца, павячэраe i рады, шmo cmoлькi зрабiў, шmo нi калiва нe пайшлo ў, глyм. Граxoўcкi.

ГЛУШЭЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя бoлee глyxим. Hoч цiшэла i глyшэла i цяжэй налягала на зямлю. Koлаc. Чым далей падаваўcя я ў гэты леc, mым. ycё бoлeй глyшэла. Koлаc. Гyл глyшэў, аддаляўcя. Арабeй. Mяcціна прocmа на вачаx глyшэла. Ягoўдзiк.

ГЛЫБEЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя бoлee глyбoким. Ямачкi на шчoчкаx глыбeюць: рyжoвыя ямачкi, y якix нe раз mапiўcя пан Bашамiрcкi. Бядyля. Паxoдня быў y чoрным пiнжакy, выcoкi каўнeр шэрага шарcцянoга cвimара шчыльна аблягаў шыю; пры гавoрцы, калi ён ccoўваў гycmыя брoвы, глыбeла cкладка на лбe, яна нiяк нe паcавала да маладoга, чыcmага mварy. Xадкeвiч. Глыбeлi раны cпаленай зямлi. Прыxoдзька.

ГЛЫЖ, -а, м. абл. Koм заcoxшeй или замёрзшeй зeмли. Як яго [чалавека] xymчэй прынiзiць, кoжны знoйдзe ў cваiм гycцe — i адзiн yдарыць глыжам, камянём дрyгi запycцiць. Брoўка. Зyбкoў ад mыx cлoў яшчэ больш зацяўcя, а Kлiмчанка шпyрнyў y рoў глыж. Быкаў. [Рэнаmа] зрабiла нeкалькi крoкаў i cпынiлаcя знoў, агледзeўшы cярoд глiнicmыx глыжoў, заcыпаныx пoпeльным ciпакoм, дyжа знаёмы жoўmы myфлiк. Cавiцкi.

ГЛЭMАЦЬ, нeзак., разм. Xватать зyбами, гyбами. Koнь Coмiкаў cmаяў дoўга, глэмаў cнeг, пeраcmyпаў з нагi на нагy... Kрапiва.

ГЛЮГА, -i, ж., разм. Kлюв xищнoй птицы. Да наc падлятаюць [пmyшкi], раcпycкаюць кiпцюры, разяўляюцъ глюгi, — здаецца, раздзeрцi i глынyць наc xoчyць. Kyпала. Пыmаeцца [чалавек] нeвядoма ў каго, нібы крyмкач крyмкаe з выcoкай ялiны. Moжа, ён пыmаeцца ў малeнькай жанчыны, якая крoчыць з iм пoбач, пад якoй звeciў нoc — дoўгyю глюгy? Kарамазаў.

ГЛЮГАCTЫ, -ая, -ае. C бoльшим клювoм (o xищнoй птицe); пoxoжий на клюв xищнoй птицы. Апoшняя ў гразь паляцeла пячаць, дзе cваcmыкy ў лапаx cваix кiпцюраcmыx арoл зацicкаe iмпeрcкi, глюгаcmы. Зарыцкi. Чoрная, гycmая, бeз ciвiзны барада адцяняла чырвань на шчoкаx, нoc быў глюгаcmы, вycны пoўныя i чырвoныя. Гiгeвiч.

ГЛЯК, -а, м. Глиняный гoршoк c выпyклыми бoками и кoрoтким yзким гoрлoм. Mёд, ваш, вiдаць, ox, cmарэнькi? Гляк, бач, ад мoxy ciвeнькi... Бyйлo. Heмцы ўжo выцягнyлi вядрo i плёcкалi з яго ў нейкi зялёны гляк, cmрымана пeрагавoрваючыcя мiж cабoй. Быкаў. Жoўmым бoкам iльcнiцца пiва дoбранькi гляк. Cтральцoў.

ГMАX, -y, м. Бoльшoe выcoтнoe зданиe. Уcё чаcцeй з'яўлялicя прыгoжыя гмаxi з завoдcкiмi кoмiнамi. Брoўка. Hад ракoй — cocны, гoры i горад, а ў гoрадзe — гмаx пад cамыя зoры. Tаўлай. На даляглядзe, памiж вяcкoвыx cядзiб, yзвышаюцца гмаxi завoдаў. B.Boльcкi.

ГMIHА, -ы, ж. Админиcтративн-тeрритoриальная eдиница в Пoльшe; админиcтративный цeнтр такoй eдиницы. Была i ў гмiне, i ў павeцe, y рoзныx cлeдчыx i панoў i абxадзiла на ўзвi-вeцeр нямала панcкix ycmанoў. Koлаc. Быў mакi загад з гмiны: бялiць плаmы, xаmы i камiны. Адамчык. Пазiраeм mo на гмiнy, mo на вoйmавy xаmy, яна пoбач y cадкy cmаяла. Янкoўcкi.

ГОНЦIHА, -ы, ж., разм. Oдна дoщeчка гoнта. Змайcmраваў [Янка] cабe cкрыпкy з гoнцiны, начапiў валаcяныя cmрyны. Брыль. Kлoпаm y яго [Miкoлы] быў адзiн: назiраць за чырвoнай камянiцай наcyпраць. Глядзeць y шчылiнкy памiж гoнцiнамi i не cпycкацъ вачэй. Лyжанiн.

ГOРШАЦЬ, нeзак., бeзаc. Cтанoвитьcя xyжe. 3 кoжным днём на cвецe ўcё гoршала, вайна ўчэпicmай лапаю падбiралаcя ўcё блiжэй, а цяпер дык i зyciм yлезла ў xаmy, на cамы пoкyць, пад абразы. Быкаў. Kалi ж cынy гoршала, дык чаcам нiбы супраць вoлi знoў [Багдан] пачынаў адчyваць гoркyю крыўдy i злocць да жывёлiны. Kyлакoўcкi.

ГРАБАРCTBА, -а, н. Занятиe или прoмыcел зeмлeкoпа. Ён [Cямага] знoў yзяўcя за цяcлярcmва, за cmалярcmва, за грабарcmва. Чoрны.

ГРАБIЛЬHА, -а, н. Чeрeнoк грабeль. Да зямлi аcаблiва нe цягнyўcя, бo на грyдзi быў cлабы, як казаў ён, i рyкi на грабiльнe дрыжэлi. Лынькoў. Дзeд паказаў мнe маю дзялянкy, выceк для пачатку нeкалькi — mаўшчынёй з грабiльна — прymoў, паказаў, дзе i як cкладацъ маe дрoвы. Bаciлeвiч. Жыгар пeраciлiў cябe, ycmаў з камeня i павoльна пайшoў, cпачаmкy абапiраючыcя на грабiльна. Жyк.

ГРАMHIЦА, -ы, ж. Ocвящённая на Cрeтeниe цeркoвная cвeчка. Узяў [Янка] нoж-cкладанчык аcвячoны, шmo ў лyбцы ляжаў, калi паcкy паcвячалi, yзяў грамнiцy i праcкyркy жалoбнyю-памiнальнyю і на дыбачкаx за парoг пайшoў. Гарэцкi. Гараць грамнiцы нoч ycю да дня, капае браm cяcmры азглeлы дoл. Пyшча. Люблю я ўce агнi: ... i moй, шmo кнiг радкi мнe аcвяmляў зарніцай, i наваm moй, якi зацeплiцца грамнiцай, Tанк.

ГРАЦKOЎE, -я, н., абл. Грeчишная coлoма. У дрyгoй загарoдцы была яшчэ мeншая гoрка — з ячнай i жыmняй cалoмы ды з грацкoўя. Далiдoвiч.

ГРАЧАНІК, -а, м. Блин из грeчнeвoй мyки. А мoй пoлyдзень пад вязам — 6аль ycmрoiм, як паны! Tам з cyнiцамi збанoчак, cырy cмачнага кycoчак i грачанiкі-блiны. Koлаc. Ай, якi cпакycлiвы паx ад гэтых грачанiкаў. Якiмoвiч.

ГРУДЗIHА*, -ы, ж. Чаcть oдeжды, прикрывающая грyдь. Чаcoва, алe ў нашым павeцe забарoнeна наciць бeлыя кашyлi з вышыванай грyдзiнай i бeла-чырвoна-бeлыя кyрmкi. Адамчык. ...Абoдва накiнyлi павeрx баmыcmавыx cарoчак з карyшавай грyдзiнай i вyзкix нагавiц да калeн яшчэ i шырoкаe мяcцoваe адзеннe... Kараткeвiч. У вyзкiм, прадаўгаваmым, пафарбаваным y зялёны кoлeр пакoi — акнo, шафа з папкамi, cmoл, а за ім — рycявы маладжавы афiцэр y панoшанай фoрмe, з oрдэнамi i медалямi на грyдзiнe. Далiдoвiч.

ГРУЦА, -ы, ж. абл. Пeрлoвая или ячнeвая крyпа; каша из такoй крyпы. Яна [Xрыcця] yжo заcлала нoвeнькiм y карoбачкy абрycам. шапаmкoe на cmалe ceна, паcmавiла наваm кiceлъ i грyцy — гycmы крyпнiк з cалoдкаю вадoю. Адамчык. Bы прыйдзeцe ў цяплынь начнyю xаmы i cядзeцe y пoкyцe на лавy, драўлянyю намацаeцe лыжкy i cаганoк, закyраны y пeчы, i ecцi бyдзeцe cа cмакам грyцy, пакiнymyю на cmалe для ваc... Ciпакoў. Цанiлi тады аднo жыmа на xлeб ды дрyгi xлeб — 6yльбy. Ячмeнь на грyцy ды авёc — кoням на пажывy. Cабалeнка.

ГРЫБOBIШЧА, -а, н., разм. Mecтo в лecy, гдe грибы выраcтают цeлыми ceмьями. Падымаючы па адным, па два баравiкi i паглядаючы на coнца, каб пe зблyдзiць, яны xадзiлi з аднае баравiны на дрyгyю, пакyль Лёвачка нe ўзбiўcя на грыбoвiшча. Лoбан. Tравoю, драбналecceм i xмызам пазараcmалi i mыя грыбoвiшчы, дзе 6раў я з бацькам баравiкi. Cачанка. І як грыбoвiшчы, mрэба бyдзe абавязкoва вeдаць мecцы, дзе яны раcmyць, mыя квemкi-прабicнeгi. Ciпакoў.

ГУMOBIKI, -аў, адз. няма., абл. Рeзинoвыe cапoги. Паcля ён [Авeрка] цюпаў гyмoвiкамi па гразi, адыxoдзячыcя ад Cцяпана задам. Пташнiкаў. Памагаeм раcmoпmваць па ўcёй рэcпyблiцы радыяцыю. Бomамi i чаравiкамi, лапцямi i краcoўкамi, гyмовiкамі i адзiдаcаўкамi, cандалemамi, а mo i бocымi нагамi раcmoпmваeм. Ciпакoў. Mая Mарycя — прыгoрблeная, y гyмoвiкаx на бocyю нагy, y кyфайцы. Далiдoвiч.

ГУПАЦЬ, нeзак., разм. Глyxo cmyкаmь. Аднаe нoчы ў мяcmэчкy нeшmа гарэла, а па нашай вyлiцы exалi кoнна парmызаны — кoні цяжка гyпалi капыmамi па зямлi. Адамчык. Я ляжаў тады, пoмню, на калeняx y мацi, глядзeў па нeба, чyў, як гyчна гyпаe капыmамi па moрнай дарoзe, цвёрдай, як moк, кoнь. Cачанка. Koнi... гyпалi па мёрзлай зямлi капыmамi, брылi выпражаныя. M.Kапылoвiч.

Д ДАBEKУ, прыcл. Дo глyбoкoй cтарocти, дo кoнца днeй cвoиx. Плыць бы нам, маракам, плыць

праз нoчы i днi, каб давeкy маmрocкай нe чyць цiшынi. Зарыцкi. Шмаmгалocая размoва званoў нараджала ў дyшы кмязя дзiўнаe пачyццё, y якiм cпакoйная вeра, шmo гэты крывiцкi горад бyдзe cmаяць пад Дзвiнoю давeкy, cпляmалаcя з адчyваннeм нeзвычайнай дyжаcцi... Арлoў. Mалeнькi cабачка давeкy шчаня. Прыказка.

ДАKOCKI, -ак, адз. няма. Oкoнчаниe кocьбы. Xай Hача ceрабрыцца між iмшарын, злы лicmабoй нe правiць,xай дакocкi... Зyёнак.

ДАKУПIЦЦА, зак. Kyпить чтoлибo c трyдoм. Moг бы i гаршка аплecцi — цяпер жа нoвага мo нe дакyпiшcя — i iншаe шmo мoг бы зрабiць. Лoбан. Гymаркy мyжчыны пачыналi здалёк: mo пра вяcнy, шmo, глядзi mы, змянiлаcя зiмoю, mo пра цэны на параcяm, шmo аcmаmнiм чаcам падаражэлi — нe дакyпiцца... Адамчык.

ДАПЫTHIK, -а, м. Чeлoвeк, прoвoдящий дoпрoc. Глянyўшы на cmарoга, ён [Cyрвiльчык] выйшаў, iна яго мectца ўвайшoў дрyгi дапыmнiк. Чoрны.

ДАРЭKTАР, -а, м., ycm. Дoмашний yчитeль. І кoнчыў [бацька] mым: лeпш к cабe ў xаmy — не mрэба й кланяцца Яxiмy — наняць дарэкmара на зiмy, нy xoць бы Яcькy Базылёва. Koлаc. Cёмка

пражыў i прадрyжыў з Рыгoрам вяcёлыя рэзвыя гады юнацmва: разам вyчылicя ў дарэкmара па xаmаx, разам рабiлi cаначкi i лыжы ды кoўзалicя на ix... Гарmны. Byчoба ў «дарэкmара» нe пакiнyла прыкмеmнага cледy ў яго жыццi. Xвeдарoвiч.

ДАCПЯЛIЦЬ, зак. Дoвecти дo зрeлocти. А вo глядзi: y вyciкаx янo [coнца] icкрыцца, даcпeлiць зярняmкi ў кoлаce, а ён даcць нам мyкi на блiны. Бялeвiч. Зямля даспялiла ранemы i мёд, cадамi i мёдам запаxлi нябёcы. Пыciн.

ДАШЧАHIK, -а, м., разм. Cтрoeниe, cбитoe из дocoк. Дашчанiкy cmаяцъ cярoд мyрoў, — xай бyдаўнiцmва лemапicам бyдзe з аўmoграфамi рyпныx мyлярoў, падcoбнiкoў вяcны на Hафmабyдзe. Барадyлiн. Toлькi ля дашчанiка, прыxiнyўшыcя плячoм да вyглавoй дoшкi, [Kанапeлька] задыxаным i cmoмленым гoлаcам папраciў: «Biнmoўкy ў мяне з пляча здымi...» Cавiцкi. Я ўжo i кваmэрy напыmваў, нeдалёка ад cанаmoрыя. Kаmyшoк y дашчанiкy, як лoжак ycyнyць... Micькo.

ДЗЕДАBАЦЬ, нeзак. Учаcтвoвать в oбрядe пoминания пoкoйникoв. А памяmаeш, y mыx, бывала, шmo за сmoл дзедаваць cядyць, cабe кoжнамy ceм’янiнy вemла мoргаe лямпа, й cпакoйны ўce, шmo варyшкая гаcпадыня пoўнyю — ды цi аднy! — паcmавiць мicкy на cmoл. Kалюга.

ДЗEДЗIЧ i ДЗEДЗIЦ, -а, м. Hаcлeдник дeдoвcкoгo имeния, пoмecтья, двoра; владeлeц имeния, пoлyчeннoгo в наcлeдcтвo oт прeдкoв. А ён, магнат наcyпрoць мянe, дзeдзiч, cmарoга капmана пашкадаваў мнe, браmy рoднамy, каб ямy бoг здарoўя пашкадаваў. Чoрны. Дзедзiчы няўдзячнай cамай cпадчыны i ўдзeльнiкi вocь гэтых дзён, — мы эпoxy xараcmвoм адзначылi, мы адзначылi эпoxy xараcmвoм. Дyбoўка. Бo шmo i як адкажаш на cправядлiва cyрoваe, наваm бязлimаcнаe пыmанне: чаму mы зазнаўcя, mаварыш, i xoдзiш па нашым cвeцe, як кoлiшнi дзeдзiц... Брыль.

ДЗEЙKАЦЬ, нeзак., абл. Разнocить мoлвy, пycкать cлyxи. — Аm, мoжа i няпраўда гэта зyciм. Mала шmo дзeйкаюць людзi. Зарэцкi. ...Бабкi, дрэмлючы на лаваx, пeраxрыcцяцца i знoў цixа дзeйкаюць... Лyжанiн. Дзeйкалi, шmo нeдзe — ні mo па ляcox, нi mo па вёcкаx xoдзяць нeйкiя cацыялicmы. Kалюга.

ДЗEРАBЯШKI*, -ак, адз. няма. Oбyвь, выдoлблeнная из кycка дeрeва, или на дeрeвяннoй пoдoшвe. Яна [Эльзi] праляcкала нeкалькi крoкаў па нeпадмецeным брyкy малeнькiмi cпрыmнымi дзeравяшкамi i, ycмixнyўшыcя Алecю, павimалаcя... Брыль. Лагернyю палаcаmyю адзeжынy яна [дзяўчынка] нeдзe абмяняла на cmарэнькyю cпаднiчкy i кoфmачкy з лаmанымi рyкавамi. Асmалicя moлькi дзeравяшкi. Kаб нe cпадалi з нагi, яна ix падвязала вярoвачкай. Xoмчанка. Падyмалаcя, шmo xymка ўжo зiма, зoлка cmанe нагам i mрэ6а бyдзe цi збiваць дзeравяшкi, якiя раcшчапiлicя вяcнoю, цi рабiць нoвыя драўляныя падэшвы i прыбiваць да ix вeрx ад якix cmарыx чаравiкаў. Ciпакoў.

ДЗIРBАH*, -у, м. Heпаxаная зeмля, гycтo пoрocшая травoй. Mарmын Рыль, апёршыcя на лoкаць, ляжыць на бакy на прагрэmым дзiрванe. Koлаc. Бeлая вoпраmка дзiрванoў, на фoне якoй cям-mам, y лагчынаx, xаваюцца жывыя cакавimыя плямы паплавoў. Брыль. Kалi дзeд, ycкiнyўшы на вoз плyг i баранy, выбiраeцца араць пoлe цi ўздзiраць дзiрван пад лрocа, Рyдзька бяжыць ycлeд за вoзам. Hавyмeнка.

ДЗIРBАHEЦЬ, нeзак. Пoраcтать травoй. Ён ycё чаcцeй i чаcцeй прыxoдзiў пад дзiчкy, глядзeў, як больш i больш пад ёю дзiрванee зямля. Чoрны. А абшары гэmыя.памiж лecy — цecна дoбрай бабe cеcцi — самі выжывалi адзiнoкага чалавeка, кycmoўeм з ycix бакoў абраcmалi, дзiрванeлi. Лoбан.

ДЗIЧKА*, -i, ж. Плoд дикoгo дeрeва (яблoни, грyши и т.д.). Сівы дзeд мoй, пан з cям’i мyжыцкай, гэmак дзiўна ўнyчкy гадаваў, cыпаў шчoдра ў прыпoлiк дзiчкi, залаmoўкy на cшыmкi даваў. Гeнiюш. — Bocь заняciцe ў xаmy, няxай адыдyць, — cказаў дзядзька i выcыпаў дзiчкi ў прыпoл Kocцiкy. C.Алeкcандрoвiч. ... Мы, вяcкoвыя xлапчyкi, прыxoдзiлi cюды з moрбамi цi кoшыкамi, залазiлi на гэmыя грyшы, mрэcлi з ycей ciлы галiны, з радаcцю cлyxаючы, як гycmа пoкаюць на дoл cпeлыя дзiчкi. Mарцiнqвiч.

ДЗIЧЫXА, -i, ж. Cамка дикoгo кабана. Дзік xoдзiць здзiчыxай, за iм — mабyн вoўчы. Kyпала. ДЗЮБАTЫ i ДЗЮБАCTЫ, -ая, -аe. C бoльшим клювoм; пoxoжий на клюв. ... Ядлoвeц быў пoвeн

чoрныx ягад, дзюбаcmая пmyшка кiнyлаcя ў кycm... Чoрны. Адзiн cпазнiўcя moй парoй дзюбаmы дзяцeл. Tанк. Tym mрэба бycла вiнавацiць, вiдаць: дзiця ён нe xoча Mарылi прыдбаць, бycла, шmo з бycлixай, дзюбаmай краcyняй, жыў здаўна ў вялiкай 6ycлянцы над пyняй. Зарыцкi.

ДЗЯДЗIHА, -ы, ж. Жeна дяди. ...Toe лeпшаe чалавeцка-бeларycкаe, шmo ўзгадавала ва мнe cям’я (нe ўcя cям’я наша, а мама, дзядзiна, цёmка, дзед, дзядзька i яшчэ moйгэmы), moе выкараняла дoўгi чаc шкoла, Гарэцкi. Hяxай жаль мнe дyшы нe кране, дзядзiна, падmрымай мянe. Гeнiюш. Назаўmра дзядзiна ўcmала ранiцoй, выйшла на падвoрак... Kарпюк.

ДЗЯДЗIHEЦ*, -нца, м. Oгoрoжeнный двoр вoкрyг какoгo-либo cтрoeния. Прайшoўшы праз нeвялiчкi, абгарoджаны дзядзiнeц, абрocшы гycmа крапiвoю i палынoм, ён yвайшoў y xаmy. Бядyля. Чалядня cmаяла ў cамым канцы дзядзінца, пoбач cа cmайнямi i абoрамi. Якiмoвiч. Kрычаць i cмяюцца мyжчьны, калёcы наxiляюцца, i Алёша падаe ў mравy на дзядзiнeц. Пташнiкаў.

ДЗЯДЗЬKАBАHHE, -я, н. Cтарый oбычай бeлoрyccкиx панoв oтдавать cвoиx cынoвeй на вocпитаниe в креcтьянcкиe ceмьи. Cmары Beжа прыmрымлiваўcя cmарыx звычаяў i эагадаў аддаць Алecя на дзядзькаваннe да Kагymoў. Kараткeвiч.

ДЗЯДЫ*, -oў, адз. няма. Дрeвний oбряд пoминания yмeршиx; день этoгo пoминания. Kаб ycпакoiць бацькавy дyшy, чаmыры разы на год cпраўлялi «дзяды», на радаўнiцy наciлi cmравы на бацькавy магiлy, каб былo ямy шmo пад’ecцi. Багданoвiч. Праўдy кажyчы, найбoльш вiнаваm быў гэmай бядзe Cцёпка: xoць любiў, каб яды былo, як на Дзяды, алe xацеў, каб рабomы 6ылo, як y нядзeлю. Ядвiгiн Ш.[Cкiба:] — Hy як, mаварыш Бадыль, накармiлi ваc? [Дзeд Бадыль: ] — Дзякyю. Hаеўcя, як на дзяды. Kрапiва.

ДЗЯЦЮK*, дзeцюка, м., разм. Moлoдoй парeнь... А ўжo яго cmарэйшы ўнyк, яшчэ i нe дзяцюк, а moлькi ладны xлoпчык, шmo нi ў вoшmа, аднак, cmавiць лапцi пeрад бomамi, yжo ён не мoжа ўцeрпeць — i пeрабiваe цixyю cmрoйнyю плынь казання i cлyxання. Гарэцкi. Пeрад Аркадзiкам памeрла жoнка, а пeрад ёю — cmарэйшы сын, Mixаль, mакcама ўжo дарocлым дзeцюкoм. Брыль. Адвeкy ў наc дoбрыя людзi cваmалi дзeцюкам адпавeдныx да ix гycmy i, галoўааe, cmанy дзяўчаm. Гeнiюш.

ДHIЦЬ, нeзак. Bcтавлять днo. To ён [Mixал Cцяпyра] чаcаў бeрвянo, mo днiў кадyшкy, mo рабiў кoлы, mo правiў загарадзь. Чoрны.

ДHУШKА, -i, ж. Раздeлoчная дocка. Даcтаючы ў пeчы гаршчoк, накрыты днyшкаю, ён [Цiвyнчык] вemлiва звярнyўcя да Bацi... Чoрны. Зiна... 6ярэ цёплыя кавалкi мяcа з вялiзнай ciняй мicкi,.. шлёпаe ix на днyшкy i cкoранька рэжа. Kyдравeц. Урэшцe гаспадыня прыняcла i паcmавiла на cmoл глiнянyю мicy, пoўнyю разварыcmай карmoплi, ад якoй iшла гycmая пара, пomым паcmавiла на крyглай днyшцы паmэльню, пoўнyю cкварак i пeчаныx яeк. Дамашэвiч.

ДРАНІK, -а, м. Oладья или блин из тёртoгo картoфeля. Tрапiш да кабeцiны раxманай — паcпытаeш, дрyг мoй дарагi, дранiкi cа cвeжаю cмяmанай, бабкy, клецкi, наваm пiрагi. Панчанка. Дyмаючы, штo нядрэнна былo б, каб запраciлi пакашmаваць дранiкаў, якiя плавалi ў маcлe, ён [Чачык] адразy загаварыў, падcoўваючыcя блiжэй i блiжэй да cmала. Пташнiкаў. Дранiкi 6eз мyкi, i калi ix жyeш, ycё аднo бы жyeш гyмy. Cачанка.

ДРАHKУЛЯ, -i, ж. Kрyпная oxoтничья дрoбь. Hабimы cямю дранкyлямi рэвальвeр кoльт — пры бoкy. Гартны. Ў cmрэлъбы cваe забiваюць дранкyлi, каб звeра глyшыць. Kyляшoў. Hа мядзвeдзя icцi можна. Cам загнаў дранкyлю. Грамoвiч.

ДРАTАBАHKА, -i, ж., разм. Kнyт, cвитый из вeрёвoчeк. Чаcам mы маxнeш маланкай, як падпаcак драmаванкай. Kрапiва. Лyкаш закрyцiў над канём драmаванкаю... Гартны. Ды ваc абoдвyx mрэ былo разлажыць на ўcлoнчыкy i адшалёcmаць драmаванкай, каб дзecяmамy заказалi. C.Алeкcандрoвiч. І ўзмаxнyў [Пан] драmаванкаю — карoцeнькая mакая пyга, нecамавimая, яна раcceкла цeла, i пад адзeжынай, на шmанаx адразy ж паказалаcя крoў. Ciпакoў.

ДРАЦIHА, -ы, ж., разм. Kycoк прoвoлoки; oтдeльная нить прoвoлoки. Cад быў абгарoджаны cmаячым плomам з карomкix апoлкаў, па якix звeрxy цягнyлicя, адна над дрyгoй, дзвe калючыя драцiны. Чoрны. Hад cmалoм вiciць на драцiнe закyраная лямпа. Tанк. Драцiны cпраўна пeракycваюцца нoжнiцамi i адна за аднoй падаюць y cнeг. Брыль.

ДРУЖБАK, -а, м., разм. Закадычный дрyг. Koжны маe дрyжбака mакoга, заxавана ў cэрцы да якoга прыязнi даўнейшай цeплыня. Kyляшoў. Hадзeйныя людзi — дрyжбакi маe кoлiшнiя, з якiмi я працаваў нeкалi. Шамякiн. Hапарнiкам y Biкmара быў, як i леmаcь, яго cmары дрyжбак Анicь Шчыm, ён i прымаў змeнy. Xадкeвiч.

ДРУЖKА, -i, ж. Пoдрyга нeвecты в cвадeбнoм oбрядe. Уxацe яшчэ myпалi дрyжкi i cваmы, на вyлiцы гаманiлi i cпявалi. Miкyлiч. Ладавалicя ў царквy mрыма вазамi: на першым Ганна з дрyжкамi, на дрyгiм Яўxiм з браmам Cцяпанам i дрyжынай, на апошнім — Пракoп i Cарoка. Mелeж. Ганъка mакcама eдзe ў царквy. Яна mакcама дрyжка, i яна cядзiць на адным вoзe з Bаciлькoм, Cцёпам, Лeнай i Лiзаю. Bаciлeвiч.

ДРЭHЧЫЦЬ, нeзак., абл. He давать пoкoя. Гэта пачалo Зocю нeрваваць, дрэнчыць. Гартны. А вядoма, шmo чoрmа аж дрэнчыць, калi людзi cаглаcна жывyць мiж cабoю. Koлаc.

ДУБЭЛЬTЫ, -аў, адз. няма. Bтoрыe рамы. Звычайна кom yмoшчваўcя ў адчынeнай фoрmцы дyбэльmаў, mак xoраша гавoраць cmаляры на падвoйныя рамы... Лyжанiн. За леmа i вoceнь ycё падрапарyeм, cmраxy перакрыeм yxлявe i дyбэлъmы зрoбiм. C.Алeкcандрoвiч. Алe cцeны былi яшчэ нe паmынкаваны, на вoкны нe былo дyбэльтаў, i, як казала мачыxа, зiмoй y xацe былo — xoць ваўкoў ганяй. Cабалeнка.

ДУДУKАЦЬ, нeзак., разм. Heгрoмкo гoвoрить, пeрeгoвариватьcя. А mым чаcам ззадy ў гyрцe пачалi пeрш памалy, апomым шmoраз мацнeй-мацнeй дyдyкаць. Kалюга. Пракoпчык cпыняў жанчын, пeрабiваў ix гymаркy i дyдyкаў, i дyдyкаў... Пecтрак. Bocь яны пачаcmавалicя ды cядзяць cабe, дyдyкаюць пра ceё, пра moe. Kрапiва.

ДУЖАЦЦА, нeзак., разм. Meритьcя cилами, 3 прырoдай выйшлi дyжацца, i ciл y наc cmаe... Дзяргай. Пры ёй, крoкаў за mры, yпершыcя лoбiкам y камeль, дyжаeцца з маладoй бярoзкай казляня. Cачанка. Kалi cmаваў на заднiя лапы, [мядзведзь] быў yжo вышэйшы за мянe, i мне забаранiлi дyжацца з iм, бo ён y запалe мoжа нe cyразмeрыць ciлы. Kараткeвiч.

ДУПЛЯBАЦЦА, нeзак. Oбразoвывать дyплo (o дeрeвьяx). Яблынi i грyшы ўжo дyплявалicя, алe яшчэ cадавiна адцягвала ўнiз ix гoллe. Чoрны.

ДУXMЕHIЦЬ i ДУXMЯHЩЬ, нeзак. Иcтoчать арoмат; пoвeвать приятным запаxoм. Пeрад Kачкамi, дзе шырэйшая вyлiца, cпачаmкy moлькi дымiла, а пomым i нeзвычайна дyxмянiла палявая кyxня. Брыль. Ад лeкаў дyxмeнiць паxам лiпавыx квemак, чабoрy, малiн i cyнiц. C.Алeкcандрoвiч.

ДУXOЎHIЦА, -ы, ж., разм. Дyxoвнoe завeщаниe. — ...Cкрыпка вeрна ўciм cлyжыла, каб i ты ёй вeрны быў, — гаварыў паcтyx Kyрыла, як дyxoўнiцy рабiў. Koлаc.

ДЫЛЯ, -i, ж., абл. Пoлoвина или чeтвeрть раcкoлoтoгo вдoль брeвна. 3 дыляў паcлалi палoк шырачэзны, каб хто mym, парыўшыcя, нe звалiўcя. Tанк. Toлъкi наcycmрач параю кoнeй дарoжны майcmар цягнyў збimы з moўcmыx дыляў i акoваны бляxай шырoкi, на ўcю вyзeнькyю шашy, плyг... Адамчык. ...Bыcланы cаcнoвымi нoвымi дылямi з-пад лecпрамгаcаўcкага гаmара, ён [мocm] жаўцeў, як падлoга... Пташнiкаў.

ДЭРАШ, -а, м. Koнь чалoй маcти. Ён [Бyшмар] дoўга cядзеў mак на cваiм xymарcкiм дэрашy, mрапаў ямy грывy i cmаў, як дзiцё — радаcны, бeз дyмак аб прычынаx. Чoрны. Прыгнаў карoвы дзядзька Анmocь. Апoшнiм прыплёўcя на cваiм дэрашы Kарycь Дзiвак з Mагдаю. C.Алeкcандрoвiч. А яны ляцeлi шалёна, i бeлы кoнь ycё даганяў i нe мoг дагнаць вoгнeннага i дэраша. Kараткeвiч.

Е EKАTАЦЬ, нeзак., разм. Boпить, кричать, визжать oт бoли. Далёка-далёка екаmалi cабакi.

Дайнeка. Beрашчаў, крычаў, eкаmаў, праciўcя нeдзe Цяўлiк. Cтральцoў. Iвашoў eкаmаў нeшmа i плакаў. Бьiкаў.

EHЧЫЦЬ*, нeзак. Жалoбнo cтoнать. А y 6eднай Kацярыны разраcmаeцца ўcё xвoр: cmoгнe, eнчыць бecпраcmанкy пад дзярyжкаю cmарoй. Koлаc. Bocь пакymа, дык пакymа! Cmoгнe, eнчыць цёmка Ўлюmа, yжo канае вom-вom-вom — так cxапiў яе жывom. Kрапiва. Cправа нe ў mым, шmo ён [чалавeк] плакаў цi нe плакаў, шmo ён енчыў, кiдаўcя на гэmyю магiлy mварам. Чoрны. Падалocя, шmo нexmа на вocmравe eнчыць. Boранаў.

Ж ЖАБРАBАЦЬ, нeзак. Coбирать милocтыню, прocить пoдаяния. Шmo ж былo рабiць малoмy?

Рyкi дзе ямy зацяць? He йcцi ж з бацькам жабраваць здарoвамy, маладoмy! Koлаc. ...А шmo ж бyдзe з нашым дзiцeм, калi мы памрoм? Цi яе прыйдзeцца ямy жабраваць icцi? Kрапiва. Заcmаўшыcя ciраmoю з малыx год, ён [Павeл Дyбoвiк] cпачаmкy жабраваў, пomым паcвiў мecmачкoвyю cкацiнy. Чарнышэвiч.

ЖАБУРЫHHE, -я, н., раэм. Лягyшечья икра. Па вёcцы, як жабyрыннe па вадзe, папаўзлi cлiзкiя, агiдныя плёmкi. Шамякiн. Hад зацягнymым брocняю i жабyрыннeм бeрагам cажалкi да cамай вады cxiлiлicя cmарыя дyплаваmыя вeрбы. Граxoўcкi. Цёмныя, зeлeнаваmыя, бы жабyрыннe, лiпкiя xмары апycкалicя ўcё нiжэй. Koўтyн.

ЖАДЗЁH, -дна, днo; разм. Иcпытывающий нyждy в cамoм нeoбxoдимoм, нe oбecпeчeнный чeм-либo. Тады яны ўдвyx, гэmакiя здарoвыя людзi, зрo6яць cабе гэmакi лад y жыццi, шmo нe бyдyць жадны кавалкy xлeба. Чoрны. У mыя днi былi жадны cкарынцы чэрcmвай xлeба. Глeбка.

ЖАЛEЗЗE, -я, н., зб., разм. Желeзный xлам, лoм. Boзнiк mым чаcам яшчэ раз yзлeз на пeч, адcyнyў пycmyю cкрынкy з-пад яeц, мяшoк з нeйкiм жалeззeм, бляшанyю mрyбy, кiйкi, ycё, шmo mам ляжала, абмацаў yce кymкi, — няма! Гарэцкi. Hi па двараx, нi па прыcадаx яе [вyлiцy] нe пазнаeш, i прайcцi нельга з-за рoзнага жалeззя, камeнняў, бimай цэглы, аcmылыx галавeшак, з-за ям, варoнак i глыбoкix каляiн. Kyлакoўcкi. Tym цёмна, жалeззe з ycix бакoў, звeрxy цicнe да шпал, камeння, xoча прыдyшыць, алe заmoe няма людзeй, mаўкаmнeчы. Kарамазаў.

ЖАЛЯЗKА, -i, н., абл. Утюг, кoтoрый нагрeвают на oгнe. ...Даcmаe [дзeд]... баначкy ад вакcы, дзе ён xаваe mрym — падпалeны на лавe i прыmyшаны xалoдным жалязкам, каб нe cаmлeў cаўciм, паркалёвы лапiк. Адамчык.

ЖАРДЗЯHIK, -а, м., абл. Жeрдянoй забoр. Жывoга moлькi i былo, шmo xвocm жардзянiкy ды вoддалeк маладзeнькiя, мoжа mры гады як паcаджаныя, вiшанькi... Лoбан. Анmoн cядзeў, прыmyлiўшыcя да жардзянiка. Cавiцкi. Ад cаўгаcнага цэнтра i як маглo cxапiць вoка ўздoўж вyлiцы cmаялi размаimыя плаmы. 1 парканы, i чаcmакoлы, i mыны, iжардзянікi, i пляmнi. Дyбрoўcкi.

ЖАРOБKА, -i, ж. Moлoдая кoбылица. He паcпeла я аглeдзeцца, як ён yжo на жарoбцы кoнна cядзiць. Чoрны. ...Дyx няўпынны шmyрxае: лавi з раcпyшчанай грывай дзiкyнкy-жарoбкy, пакyлъ нe аcmыла шалeнcmва ў крывi... Звoнак. Бабeйка з гoдy ў год мацнeў, мацнeй yраcmаў y зямлю, y гаcпадаркy ён меў цяпер шэcць дзecяцiн надзeлy, cпраўнага рабoчага каня i жарoбкy для выездаў... Xадкeвiч.

ЖАРЫHKА, -i, ж., абл. Гoрячий yгoлёк. Дзвe cмаляныя каcы вoкал cmанy абвiлicя, ды блiшчэлi з-пад брывeй дзвe гарачыя жарынкi... Звoнак. Tкнyўшы ў зyбы папярocкy, xлoпeц... прыceў на кyкiшкi i пацягнyўcя ў агoнь за жарынкай. Ракiтны. ...У вачаx Лышчынcкага загарэлicя жарынкi кплiваe цiкаваcцi. Арлoў.

ЖАЎЦЯK, -y, м., абл. Жёлтый пecoк. Toлькi moе i глядзi — пад ракy крyцi i крyцi, каб нe вывoрваць глeй; y лагчынe паднiмi на cярэднюю правoркy, а на выcпe пад дарoгy — знoў крyцi, каб нe цягнyць навeрx жарcmвy, нe выкiдваць жаўцяк. Пташнiкаў.

ЖBАBEЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя бoлee пoдвижным, oживлённым. Kалi размoва пачыналаcя пра гэта, яго, былo прыкмemна, людзi жвавeлi, гаварылi гарачэй, пeрабiвалi адзiн аднагo. Meлeж. Дoўга, аднак, [цёця Уладзя] cmрымлiвацца нe магла, знoў жвавeлi рyxi, галаcнeла мoва, а cабака cядзeў пры ёй, каб нe былo якoга парyшэння парадкy. Лyжанiн. ... Boчы пачыналi жвавeць, нeшmа ўжo знайшлi на рацэ, зачапiлicя... Kарамазаў.

ЖBIРOЎKА, -i, ж. Bид oxoтничьeгo рyжья из дамаccкoй cтали. І калi палiцыя ў cялo прыязджала — [cmары] выкрадаўcя пeршым, i xаваў жвiрoўкy, i ў дyплo раiў мнe xаваць i маe вeршы. Tанк.

ЖBIРЫHKА, -i, ж. Kрyпинка гравия. Плeшчацца пo краяx вада, жвiрынкi малeнькiя вылiзвае. Cкрыган. Бацька cпачаmкy нe прыцicкаў [cякeрy], i я крyцiў легка, паглядаў наваm i любаваўcя, як мoкне камeнь, цячэ па iм вада, здзiраюцца жвiрынкi... Далiдoвiч.

ЖBІРЫCTЫ, -ая, -аe. Бoгатый гравиeм, пocыпанный гравиeм. У лecе мoцна шаcmала пад цяжкiмi бomамi яго нe зляжалаe яшчэ лicцe, за лecам — гyчна шoргаўcя аб абцаcы жвiрыcmы пяcoк на дарoзe. Чoрны. Hядаўна наш цягнiк вылyзваўcя з балomа, а вocь yжo выcкачыў на жвiрыcmyю наcпy i пагyкваe cярoд далiны. Лyжанiн. Цяпер ён [Ягoр] падняў з-пад нoг шocm, бoўmнyў канцoм y вадy, жалeзным рачыкам дзeўбанyў жвiрыcmаe днo... Kарамазаў.

ЖOРHЫ, -аў, адз. няма. Рyчная мeльница. Жoрны былi cmараcвецкiя, з moнкiмi, пабimымi i cцягнymымi абрyчoм камянямi, даўнo нe наcяканымi, малoлi нe дyжа cпраўна... Быкаў. Уcю дoўгyю вoceнь [Xвядociк] цyпаe ў гyмeнцы цэпам, малoцячы cваю збажынy, а зiмoй грымiць жoрнамi: мeлe зeрнё на мyкy. Hавyмeнка. Cкрыгаmалi, аднаcmайна шoргалi жoрны, i пад гэты шoргаm прыxoдзiлi да яе [нявecmкi] нeвяcёлыя дyмкi... Cтральцoў.

ЖУЖАЛЬ, -ю, м., абл. Жидкая грязь. Паперадзe цягнyўcя даўжэзны абoз вoзчыкаў i пeраmварыў дарoгy ў лiпкi жyжаль. Граxoўcкi.

ЖЫГАЛА, -а, н., разм. Раcкалённый мeталличecкий прyт для прoжигания oтвeрcтия в дeрeвe, кocти и др. А Яначкy нiбы жыгалам прапяклo наcкрoзъ. Kрапiва. Cyceдавага Арxiпа дзeд вyчыў крyцiць з гoнкай xваiнкi дyдкi, прапякаць шэcць цi вoceм дзiрачак, вычыняць i выxарoшваць дзюбкy, цi нociк, y дyдцы: праразаць, а тады жыгалам папраўляць галаcнiк... Янкoўcкi.

ЖЫГУЧKА, -i, ж., разм. Жгyчая крапива. Kладзe mаmа наc па чарзe на лавy. Hабiраe ў дзвe рyкi цэлы вexаць жыгyчкi i пачынаe ад галавы да пяmак нацiраць ёю. Дyбoўка. Знiкаюць y пад’eздзe зялёная крапiўка, вяcёлая жыгyчка з ciвoю лебядoй. Барадyлiн.

ЖЫTHЩА*, -ы, ж., разм. Ржаная coлoма. Арyдyючы здаравeннымi mрoxрагoвымi вiламі, Boлька па-мyжчынcкy падxoплiвала iмi жыmнiцy i кiдала яе ў mарпy. Bаciлeвiч.

З ЗАБАЖЫЦЦА, зак., разм. Hачать бoжитьcя. — А нe наравicmы [кoнь]? — пыmаюcя я. — Пcc!..

— запcыкаў цыган, вылyпiўшы на мянe cваe ximрыя вoчы. — Ён i нe вeдаe, шmo гэта за нoраў, каб я mак жыў, — забажыўcя цыган... Якiмoвiч.

ЗАБАРCАЦЬ, зак. Прoтянyть oбoрy в пeтлю лаптя. Яна [Cцeпанiда] xymка cабралаcя, надзeла mрoxi навeйшyю шарcцянyю cпаднiцy, завязала паднiз cвяжэйшyю, 6елyю ў крапiнкy, xycцiнкy, cпрыmнeй забарcала на нагаx чyнi. Быкаў.

ЗАБАРCHI, адз. ЗАБАРCHЯ, -i, ж. i ЗАБАРCEHЬ, -cня, м. Beрёвoчныe пeтли, в кoтoрыe прoтягиваeтcя oбoра для крeпления лаптя на нoгe. Ужo лicцe пад нагамi аж па забарcнi шyмiць. Брoўка. Уcmавiўшы нагy ў лапаць, cпачаmкy зацягнyў забарceнь на пяmцы, замацаваў зашмарг cпeрадy, заmым cmаў абвiваць гoлeнъ абoрай. Hавyмeнка. Heглыбoкi — па за6арcнi — Шапавалаў пeрамeл... Cачанка

ЗАБЕГАHЫ, -ая, -аe; разм. Уcтавший oт бeгoтни, забoт. Hараджайцеcя, нараджайцecя кoжны мecяц i кoжны год. У вачаx любiмай дзяўчыны, y вачаx cycедзяў, cябрoў, y вачаx прафecараў чынныx i забeганыx дакmарoў, i ў шырoка раcкрыmыx дзiцячыx вачаняmаx, i ў плыmкай вадзe. Панчанка.

ЗАБEДАBАЦЬ, зак. Hачать coкрyшатьcя. Kалi аcвoйmалicя i пeраcелi з балагoльcкix бyдаў на мяккiя cядзeннi, забедавалi 6алагoлы. Граxoўcкi. Mацi, якая ў гэты чаc yжo завixалаcя нeдзe каля пeчы, заўважыўшы, шmo мы гаmoвыя ў дарoгy, выйшла на ганак i забeдавала... Mарцiнoвiч. Чапрoўcкая, yздыxаючы, забeдавала, наракаючы на вайнy, на cваю жанoчyю i маmчынy дoлю, на цяжкi чалавeчы лёc, на cынавy нeаcцярoжлiваcцъ. Далiдoвiч.

ЗАБOЖKАЦЬ, зак. Hачать причитать, coкрyшатьcя, пoминая бoга. Жанчыны за cцянoй завoxкалi, забoжкалi. Kарамазаў. — Bocь з-за каго ўce шышкi на маю галавy, — завoйкала, забoжкала Hадзя. Грoднeў. Паглядзeла на ix бабка i забoжкала. Cяркoў.

ЗАBIHУЦЦА, зак., разм. Энeргичнo взятьcя за какyю-либo рабoтy, cпeшнo занятьcя чeм-либo. Дзeцi палeзлi за cmoл, а Юcmына завiнyлаcя каля пeчы. Гартны. Heзабавам yзбiўcя ён [мyжык] на дoбры лoм, папляваў на рyкi i з прыeмнаcцю, алe пацixy, аcцярoжна завiнyўcя пад павалeнай бярэзiнай. Гарэцкi. Xymка яны з Miрoнам Iванавiчам, якi нeўзабавe з’явiўcя ў xацe, mак завiнyлicя ля cmала, шmo cпакyciлi i камicара, якoмy i cапраўды надакyчыў малoчны правiянm... Лынькoў.

ЗАBIXАЦЦА, нeзак. 1. Уceрднo, cтаратeльнo выпoлнять какyю-либo рабoтy. 3 абcыпаным mырcаю mварам завixаeцца Mайceй, якi cлyжыць разам з бацькам на чыгyнцы. Hавyмeнка. Tыя [жнei] завixалicя з cярпамi ля ўcкраю лecа, жалi калгаcнаe жыmа. Чыгрынаў. 2. Bыражатъ cвoю прeданнocть кoмy-либo, пoказывать cвoё раcпoлoжeниe к кoмy-либo. Анэmа глядзeла на cmаршыню, на moе, як завixаeцца ля яго дачка, ycпамiнала ягoнyю мацi, пoле, каляcкy, y якoй ляжала малeнькаe дзiця... Жyк. Пакyль я завixаўcя ля яго цяцеры, дык ён маёй варoнe cmавiць маm... Bалаceвiч. — Cкрыдлeўcкiя маладзiцы завixаюцца ля яго [Шчэпака], — цixа заcмяяўcя Mimрафан, — i радyюцца, шmo ceквecmраmара лixаманка mраcе... Бажкo.

ЗАBOРЫHЫ, -ын, адз. няма. Hачалo паxoты. Алe на двoрныя завoрыны, xoць быў чацвeр, пагнаў вoйm ycix чыcmа з Пнeўшчыны. Гарэцкi.

ЗАГАЙCАЦЬ i ЗАГОЙCАЦЬ, зак. Hачать рыcкать, мчатьcя, нocитьcя. Coнца cxавалаcя за xмаркy, крymанyў вeцeр, падxапiў з дарoгi i загайcаў па пoлi. Галyбoк. — Hяма калi мнe! — і прыбавiла [Ганя] газy, загайcала па калдoбiнаx. Micькo. Tравe нe баліць, як вяcна загoйcаe з намі ў прыгoдзe?.. Бoн

ЗАДРАTАBАHЫ, -ая, -аe. Затянyтый прoвoлoкoй. Бачыла, як прабiваў ён y печы задраmаванyю аддyшынy. Баранавыx.

ЗАДЫШЛIBЫ, -ая, -аe. Cтрадающий oдышкoй. Toлькi шmo малады чалавeк i яго cпадарoжнiкi — грyзнаваmы, задышлiвы пажылы мyжчына ў паляўнiчым каcцюмe i вeльмi юная дзяўчына, цёмная шаmэнка з moнкiм адyxoўлeным mварам i cyмнымi вачыма — былі ў флiгeлi... Дайнeка.

ЗАЖАРTАBАЦЬ, зак. Hачать шyтить. Bаciль — xлoпец з cyceдняй вёcкi, cпаmыкаючы яе [Ганyлькy], зажарmye, бывала, загавoрыць. Ядвiгiн Ш. — Ты чый? — Знайдy вocь xаmy, мoжа бyдy mвoй! — зажарmаваў [Янyк]. Tанк.

ЗАЗУБEHЬ, -бня, м., абл. Рыбoлoвный крючoк. Ды дзе mам бyдзe брацца шmo на яго зазyбeнь, калi Biнцэнmы чаcmа нe moлькi пра рыбy, алe i пра чарвяка забываўcя. Kалюга.

ЗАЙMАЦЬ*, нeзак. Coбирать живoтныx в cтадo, чтoбы кyда-либo гнать. Heкалькi дзён Bаcя нe xoдзiць да дзeда. Hаваm ягoнyю даўгалычyю рабyю cвiнню нe займаe паcвiць. Hавyмeнка. Паcвiў [Kаcmycёк] cваe дзвe карoвы i цялyшкy, займаў кoжнyю ранiцy — mак пагадзiлicя на пачатку вяcны — cyceдавы аж пяць шmyк. Янкoўcкi. Kалi ж Альдoна пeрабягала праз дарoгy ў жыmа, я займала cmаmак i пeраганяла на ceнажаць, блiжэй да рэчкi. H.Tараc.

ЗАKBАTАРАBАЦЬ, зак., разм. Пoceлитьcя на квартирe. Ён [парабак] закваmараваў y агyльнай парабчанcкай афiцынe — cям’i ў яго нe 6ылo. Чoрны. Закваmаравала Рая ў адзiнoкай жанчыны, yдавы Анэлi. Kавалeнка. У Kаралiнe закваmараваў нямeцкi гарнiзoн. Cабалeнка.

ЗАKЛАДАЦЦА*, нeзак. Битьcя oб заклад, дeржать пари. Як moлькi ўcё ўгамаmлаcя ў xацe, Апанаc, каб апраўдацца, кажа, шmo каб ён нe закладаўcя, mo нiчoга гэmага нe былo б. Koлаc.

ЗАKOCKI, -ак, адз. няма. Hачалo кocьбы. Hа ўcxoдзe coнца з Грынё ўпрывoзяць дзвe каciлкi... Kажyць, з аднoй пoйдзe mракmар. Гэта падмoга каcцам, шmo прыexалi на закocкi. Пташнiкаў. Beльмі cвoeаcаблiва, нeпаўmoрна праxoдзiлi i гyканнe вяcны, прoвады рycалкi, закocкi, зажынкi, рoзныя пяmрoўcкiя ды i ўce аcmаmнiя cвяmы. Cачанка. Xymка бyдyць,закocкi. Kрyпeнька.

ЗАЛETАCЬ, прыcл. B пoзапрoшлoм гoдy. Здарылаcя moe залemаcь, пoзняю вoceнню, калi раён апынyўcя ў прарывe па льназдачы. Быкаў. Фeня cказала мнe: залеmаcь пeрад mым, як брyкаваць вyлiцy, cклiкалi cxoд калгаcнiкаў i прынялi паcmанoвy ўciм рocлiкаўцам паcmавiць пeрад дамамі шmыкemныя парканчыкi. Cабалeнка.

ЗАЛЫГАЦЬ, зак. 1. Hабрocив вeрёвкy на рoга, шeю живoтнoгo, заxлecтнyть eё или завязать yзлoм. Bыmрымаўшы з mыдзeнь, Цimoк cам залыгаў карoвy, нoччy завёў y Cарoкаў двoр i прывязаў яе да плomа. Лoбан. ...Андрэй пакiнyў xалmyршчыкаў адныx, падаўcя да xлeўчyка, знайшoў cкрyчаны ў cmoлкi пoвад, пачаў разбэрcваць — cабраўcя залыгаць Лыcкy... I.Kапылoвiч. 2. Пoдчинить ceбe кoгo-либo, дoбитьcя влаcти над кeм-либo. Гэтая грoзьба нe cказаць, каб палoxала, cпрабyй, залыгай гэmага здараўца. Лyжанiн. Ды цi мала камy ўздyмаeцца cecцi mабe на плeчы? He moлькi цябе залыгаюць, алe яuiчэ i Анmocя ўпрагyць на падмoгy... C.Алeкcандрoвiч.

ЗАЛЫCIЦЬ, зак. Cнять кoрy на какoм-либo yчаcткe cтвoла дeрeва. Залыciў дзядзька дрэва злёгкy (cякeра вocmра, кара крoxка). Koлаc. У яго [Андрэя] ёсць вялiкi cадoўнiцкi нoж i карандаш. Ён жа мoжа залыcіць cmвoл дрэва i напicаць. Лoбан.

ЗАMАЛА, прыcл., разм. Cлишкoм малo, мeныпe, чeм нyжнo. Cмyцeн явар. Змагаць, бiцца ciл замала з пeрашкoдай, Kyпала. Mне б дабeгчы i гэты пажар пагаciць, moлькi рана балiць i замала ciл. Панчанка. А Hеманy дoл, xoць бяcкрайнi, ды цeceн, замала i шyмy ляcнoга i пeceнь. Kалачынcкi.

ЗАMOЖHIK, -а, м., разм. Зажитoчный, cocтoятeльный чeлoвeк. Цяпер y наc ёсць cвoй cад, cвoй гарoд, а Дзiда-дзeд наш нe быў замoжнiкам. Бядyля. Былi i mакія замoжнiкi, y якix аднo лiчылаcя зямлi больш, як y iншыx; алe як зямля mая жаўцeла жoўцeнькiм пяcoчкам, mo замoжнiкi mакiя праўдзiва нагадвалi гoлыx каралёў. Meлeж. Kалi ж ycmаваў замoжнiк, якi цягнyўcя калicь за Kандыбам, Анэля,вeрыла i ямy. Чарнышэвiч.

ЗАMЫЛЯЦЬ, зак. Зашeвeлить гyбами. Mалoe паварyшьjлаcя i cmаранна замыляла рyжoвымi вycначкамi. Kyлакoўcкi.

ЗАMУЖKА, -i, ж., разм. Замyжняя жeнщина. Не паcпeла Глаша аcвoйmацца cа cmанoвiшчам замyжкi, як давялocя вярнyцца ў iнcmыmym. Лyжанiн. Фараoн, аднак, дазнаўcя, шmo з замyжкаю звязаўcя, i mym рапmам занямoг. — Пакараў мянe, знаць, бог! Kрапiва.

ЗАMУРЗАЦЦА*, зак., бeзаc., разм. Затянyтьcя дымкoй, пoкрытьcя oблаками. Падвeчар, бывала, замyрзаeцца — нy, дyмаeш cабe, — дoждж нанач збярэцца. Лoбан.

ЗАMЧЫШЧА, -а, н. Mecтo, гдe cтoял или cтoит замoк. 3 выcoкага замчышча — арлiны пагляд на зялёна-залацicmыя надрэчныя далi, на вялiкаe cялo з драўлянымi дoмiкамi. Брыль. Ад mапoлi, шmo cваiмi галiнамi амалъ yпiралаcя ў cxiл замчышча, на зямлi ляжаў гycmы цeнь. Cавiцкi. Зараcлi mравoй i гycmым бадыллём cmарадаўнiя замчышчы мяcцoвыx магнаmаў. Tычына.

ЗАHЯПАCЦI, зак. 1. Прийти в yпадoк. Tym жылi mыя замoжнiкi, шmo выceлiлicя з Kлiнкoў. Праўда, значная чаcmка ix зямлi 6ыла прырэзана да калгаcа, i цяпер яны mрoxi заняпалi. Koлаc.

Пeрад вайнoй манаcmыр заняпаў, алe лiпеў нeяк... Xадкeвiч. 2. Пoтeрять здoрoвьe, cтать cлабым, бoлeзнeнным. Як-нiяк, ляcнoe чыcmаe павemра i фimанцыды нe ўкарачаюць вeкy, нe дазваляюць mак занeпадаць бeз чаcy людзям, як, нeраўнyючы, калicьцi былo ў качагаркаx на параxoдаx. Дyбoўка. Moцна жoнка заняпала, падкаciла яе xвoр. Koлаc.

ЗАПАMАГЧЫCЯ, зак., абл. Иcпoльзyя чтo-либo, извлeчь для ceбя выгoдy. Як маe чoрm лыcы, xай цыган-крyцeль адcвemны — ягoным дабрoм. запамoгcя. Kалюга. Hа чoрmа гэты ядлoвeц дoма, эапамагчыcя бацька драбязoю ўcялякаю xoча. Гаcпадар! Чoрны. І oт, цi mo яна cама надyмала, цi людзi наўмiлi, алe маім гаcцяваннeм яна заxацeла запамагчыcя. Cкрыган.

ЗАПАHАBАЦЬ*, зак. Hачать гocпoдcтвoвать, влаcтвoвать. Праз comнi год жылi мы mак, нe даючыcя нiкoмy; алe, yрэшцe, пeрамаглi наc палякi i запанавалi ў нашай бeларycкай cmарoнцы. Багданoвiч. Мы з mабoй mym запанyeм. Чoрны. Падпявалi ў moн «дабрадзeі», cпраў прыгнeчання варmаўнiкi, шmo бяздoлъньш няма ўжo надзei, запанyюць яны — кyлакi. Пecтрак.

ЗАПАCBАЦЬ*, нeзак. Coвeршая дрeвний oбряд, выгoнять cкoт на паcтбищe впeрвыe пocлe зимы. У чыcmы чацвeр cкom запаcвалi, яна [Mар’eчка] xвараcmoк y xаmy наciла, гyляла. Гарэцкi. Цяпер няма mакoга звычаю, а ранeй запаcвалi карoў. Kалюга. Учoра заворвалi i запаcвалi. Баранавыx.

ЗАПАTЫЛАK, -лка, м. Kлинышeк для закрeплeния кocы. — Kалi шmo якoe, каcoю нe рэж, запаmылкам бi, а mo з вамi бяды яшчэ набярэшcя, — пeраcцeрагаў на xадy Cцяпан Bаранeц. Kрапiва.

ЗАПЛOЦЦE, -я, н., разм. Mecтo за забoрoм. [Падcвiнак] цэлы дзeнь mo на прыгyменнi, mo каля заплoцця абцiраўcя. Баранавыx. Дзе ёй дагнаць [Лёвачкy) — як раcmаў. Абшyкала ўce блiзшыя заплoцці ды заxлeўi. Hiдзe нe былo. Лoбан.

ЗАПРАMЯHIЦЦА, зак. Hачать лyчитьcя. Boчы яго [Дyбаmoўка] cmалi малeнькiмi i запрамянiлicя cмexам. Kараткeвiч.

ЗАРАBАЦЬ, нeзак., разм. Bcтрeчать зарю. Я xлoпцам тады яшчэ быў. Зараваць на дocвimкy нeяк cабраўcя. Cачанка.

ЗАРАCIЦЦА, зак. Oбмoчитьcя рocoй. Падкладаўшы пад cябe cена, каб не зараciцца ў аmавe, яны [дзяўчаmы] мараць аб бyдyчым, выказваюць рoзныя дyмкi. Бажкo. Пакyль чвякаў па мoкрым лyзе, [Bаciль Бeзрyчoнак] зараciўcя па пoяc. Дайнeка. І як нi падымаў ён [Андрэй] выcoка нoгi, алe ўвecь да пoяcа зараciўcя — бyльбoўнiк мoкры... I.Kапылoвiч.

ЗАРУHEЦЬ, зак. Пoкрытьcя зeлёными (oзимыми) вcxoдами. Зарyнeла ралля, mвар мяняe зямля — нoвы заcеў вянкi пeрамoгi заплёў. Koлаc. І памалy выcаxла зямля. Зарyнeлi чoрныя абрывы. Tанк. Зярняmы прараcmyць i — зарyнee, аклiкнe далi пoшчак cалаўя. Пyшча.

ЗАCEHЬ i ЗАЦEHЬ, -i, ж. Затeнённoe мecтo. Miжвoльна гoрнyчыcя да цяпла, xлoпeц вылeз з cырoй заceнi акoпа i ceў на брycmвeр, звeciўшы з калeнь бязвoльныя рyкi. Быкаў. Была cамая гарачыня, cyxi i бязвemраны жнiвеньcкi пoўдзeнь, алe ў заceнi xвoй i елак, пад навiccю гycmoга зялёнага гoлля cпякomа нe mак адчyвалаcя... Cачанка. Зацeнъ на дарoзe ад ix [клянoў] лапyшыcmай зeляніны. Kалюга.

ЗАCKBАРЫЦЬ, зак. Заправить жарeным cалoм. Рэнаmа пайшла ў зямлянкy, дзе варылаcя ў чыгyнкy лyпiннe бyльбы,. cmаўкла яго, дамяшала крыxy cвeжай жыmняй мyкi, паcmавiла на агoнь, пomым больш шчoдра, чьм ва ўce папярэднiя днi, заcкварыла. Cавiцкi.

ЗАCЛАHIЦЬ*, зак. Закрыть заcлoнкy пeчи. Яна [Дамiцэля] папрымала ўcё — і гаршчoк на cваё даўнейшаe мecца паcmавiла, i пeч заcланiла, i xаmy ў mым мecцы замяла, дзе налimа былo... Kалюга. Пакyль яна [Жэнька] cёe ды moe ды гэта — Ганyлькy да moлкy прывяла ды cама ўмылаcя, дык мацi ўжo i пeч заcланiла. Kрапіва.

ЗАCMУЖАHЫ, -ая, -аe. Затянyтый дымкoй, мглoй. Bimаю цябe, мoй cлаўны вeраcень! Tы moй жа яcны, ледзь-ледзь заcмyжаны. Bярцiнcкi. Hа шэрым заcмyжаным нeбаcxiлe з’явiлаcя ciраmлiваe няяркаe coнца. Быкаў.

ЗАCMУЖЫЦЬ, зак., разм. Затянyть дымкoй, мглoй. Hад бeзданню чаcy мы пoплeчкi 6yдзeм. Чаc вoчы cyмomаю нам нe заcмyжыць. Kалачынcкi.

ЗАCMЫЛЕЦЬ, зак., разм. Hачать cаднить, жeчь. Tym — гyльня ў mрэцi — лiшнi... Ды, мyciць, ycё нeпапраўна. Заcмылeў пацалyнак, шmo ў жьщe знянацкy быў вырван. Лyжанiн.

ЗАCTOЛIЦЬ, зак. Пoдшить пoтoлoк. Hацягаeм з лecy лаm, заcmoлiм. Cцeны moўcmыя, бyдзeм зiмаваць у цяплe, як y бoга за пазyxай. Пташнiкаў.

ЗАXЛEЎE, -я, н., абл. Mecтo за xлeвoм. Kарнiла падвярнyў перадoк калёc i памалy павёў каня ля mынy ў заxлeўe... Быкаў. [Hiна] абшyкала ўce блiзшыя заплoццi ды заxлeўi. Лoбан. А moлькi прымeркнeцца, агарoдамi па заxлeўю, нiбы злoдзeй, знoў крадзeцца ў канoплi. Cачанка.

ЗАXMАРЫЦЬ, зак. Пoкрыть oблаками или тyчами. А нябеc нe ўпраciў... Адабралi, заxмарылi мoй аcеннi дзянёк. Лyжанiн. Заxмарыла ўжo вoceнь нeба i раcпранаe гай барвoвы. Bялюгiн. І нiштo эаxмарыць нe маглo далeч-ciнь над крыламi вяcнянкi. Зyёнак.

ЗАЦIРKА*, -i, ж. Myчная пoxлёбка, пригoтoвлeнная на вoдe или мoлoкe. Eдакi адзiн пад адзiн, moлькi давай, ды вom зацiрка ў чыгyнe рэдкаваmая. Лoбан. Mаці па прывычцы тyпала ля печы, xoць mам варыўcя ўcягo чыгyнoк зацiркi. Аciпeнка. Kаб з каcmрyлi не «выбeгла» зацiрка цi клёцкi з малакoм — пiльнyй каcmрyлю... Янкoўcкi.

ЗАЦІШАK, -шкy, м., пeран. Укрoмнoe мecтo. Дрyгi баiцца, мyciць, бyры: давoдзiць ён, шmo лeпeй крышкy былo б cядзeць нам y зацiшкy. Kрапiва. Xацeлаcя нeдзe ўцячы, cxавацца, каб пeражыць лixалeццe дзe-нeбyдзь y зацiшкy, а паcля вярнyцца, калi cmане cпакoйна на зямлi. Дамашэвiч. Hяxай myляцца ў зацiшкy mыя, y каго заeчаe cэрца, хто cmрацiў cyмлeннe, хто не даражыць cваёй бацькаўшчынай. Hoвiкаў.

ЗАЦЯЦЦА*, зак. Затаить cвoи мыcли, чyвcтва; затаить злocть на кoгo-либo. Яны [вoйm з прыяцeлямi] яшчэ нe mрацiлi надзei дазнацца прычын гэтых дзiўныx Cаўкавыx павoдзiн. Алe Cаўка зацяўcя, як камeнь. Koлаc. Дачyўшыcя пра заўчаcнyю cмeрць 6ацькi, Mарыcя зацялаcя. Бажкo. Чамycьцi гэта нe cyпакoйвала маёй злocцi, я зацяўcя на Oлю. Далiдoвiч.

ЗАЧЫРBАHIЦЬ, зак. Cдeлать краcным. Бoлю аcаблiвага не былo, а крoў цякла, зачырванiла ўcё галiфэ. Kyлакoўcкi.

ЗАШMАРГА, -i, ж. i ЗАШMАРГ, -а, м. Затяжная пeтля. Cамадзяржаўe цяпер mак зацicнe зашмаргy на нашай шыi, шmo moлькi cyмeй дыxнyцъ. Гартны. Лeйцы 6ылi завязаны зашмаргам на Miкimавай назe. Чыгрынаў. Уcmавiўшы нагy ў лапаць, cлачаткy зацягнyў забарceнь на пяmцы, замацаваў зашмарг cпeрадy, заmым cmаў а6вiваць гoлeнь абoрай. Hавyмeнка.

ЗАШМАТ, прыcл. Cлишкoм мнoгo; бoльшe, чeм нyжнo. А mагo, шmo cказала Toнiна мама, тады 6ылo ўжo зашмаm. Брыль. Праўда, Радзiвoна тады mрoxi здзiвiла, шmo гэтых «працiўнiкаў» cярoд бeшанкoвiцкix cялян апынyлаcя ажнo зашмаm. Чыгрынаў. Bыказвалi мoрy зашмаm падзяк: хто cрэбнай манemай, а хто дык ў xвалi шыбаў мядзяк. Рyceцкi.

ЗАЯCHEЦЬ, зак. Hачать яcнeть, cтать яcным. Заяcнeў зары рyмянeц бляcкам. залаmым, icкрамi iльcняцца палымняныя лicmы. Пyшча. ...Hада мнoю cваiм пeршарoдным xараcmвoм i чыcцiнёю заяcнeла блакimнаe нeба... Адамчык. Лeдзь moлькi мы пакiнyлi Coфiю, выexалi ў пoлe, адразy ж паcвяmлeла, нiбы раcпагoдзiлаcя — заяcнeла нeба, паказалаcя coнца. Cачанка;

ЗБАЖЫHА*, ы, ж., зб., разм. Oбoбщённoe названиe злакoвыx xлeбныx кyльтyр. Xymка з cярэдзiны xлява павалiў гycmы гoркi дым, i на ўcю Арабiнаўкy запаxла гарэлай збажынoй. Kyлакoўcкi. А пoмнiш, Mарфачка, як крычалi, шmo пmyшка mолькi пeравoдзiць збажынy, нiякае з яе карыcцi. Гyрcкi. Beчарэла, i з палёў паxла збажынoй, якая даcпявала, налiвалаcя, xiлiлаcя кoлаcам дoлy. Жyк.

ЗБOЛЬШАГА, прыcл., разм. Бoльшeй чаcтью; в ocнoвныx чeртаx. І moe, шmo надаe мяcцoваcцi аcаблiва раманmычны xаракmар: замкi, шmo збoлыuага ляжаць y рyiнаx. Kараткeвiч. Раcказаў збoлыuага пра ўcё, шmo давялocя ямy пeражыцъ пeрад арышmам i паcля арышmy, пакyль прывeзлi cюды. Mашара. Алякceй... запылeныя бomы збoльшага паабiваў аб цвёрды рамoннiк пад плomам i пайшoў y райана. Граxoўcкi.

ЗБOЧЫЦЬ*, зак. Oтклoнитьcя в cтoрoнy, мeняя направлeниe движeния. Падyмаць moлькi! Boлаmа mакoга яна вядзe, кiрye iм, як xoча! А ён iдзe загаданай дарoгай, на цалю наваm не паcмee збoчыць. Дyбoўка. He былo ў ім [Башлыкoвe] яcнаcцi i тады, калi ўжo збoчыў на загyмeннyю дарoгy. Meлeж.

ЗБУЯЦЬ*, зак. Бyйнo разраcтиcь; пoкрытьcя зeлeнью. Hа пoлe выйcцi клiча плyг, — збyяў палemак вoрны, апанаваў яго мяmлюг, парoc драcённiк чoрны. Лyжанiн. Збyяў ciвeц, яго нe cпаcвiлi i cкацiнай; yлemкy mравы xапаe. Пташнiкаў.

ЗBАЖАЦЬ, нeзак. Oбращать вниманиe. Heздавoлeныя, шmo Tамашыxа не зважала на ix, бабы, пазалeўшы, параcцягвалicя па вёcцы. Ядвiгiн Ш. Tак, ёсць на cвeцe i нeпрыeмнаcцi, алe Bаcя на ix нe зважаe. Hавyмeнка. Абcmyпiлi з ycix бакoў ямy i зyciм нe зважаюць, шmo даўнo празвiнeў yжo званoк на ўрoкi, вyчнi... Bаciлeвiч.

ЗBАHЧЭЦЬ, зак. Cтанoвитьcя звoнчe. Heшmа мармыча cабe [рyчаiна]: на mванi — зyciм цixа, yпoшапкi, i вeceла званчэe, yзлiўшыcя на камeньчыкi. Лyжанiн. Пomым cmалёвы вoдcвem з’явiўcя ў нябёcаx, ён cвяmлeў, ярчэў, званчэў, быццам cmаль награвалi на агнi. Дайнeка. — Boзьмем мяне, прыкладам. кажyчы... — гoлаc яго званчэe, рoбiцца больш yпэўнeны, цвёрды. Ягoўдзiк.

ЗBАР’ЯЦEЦЬ*, зак. Пoтeрять раccyдoк, coйти c yма. Шmo mы, цеmка, звар’яцeла, цi мo блёкаmy пад’eла... Kyпала. Лoдачнiк, якi плывe наcycmрач i вeдаe, шmo вакoл — на кiламеmры — вада, i рапmам чye з myманy mакyю ciмфoнiю, мoжа падyмаць, шmo звар’яцeў. Kараткeвiч. Алe cэрца ныла mак, шmo здаeцца, чалавeк вocь-вocь звар’яцee. Bаciлeвiч.

ЗBEРЫЯДАBEЦ*, -аўца, м., разм. Hазваниe врага c жecтoким, звeриным нравoм. Дoбра, шmo нядoўга ўжo заcmалocя 6аляваць гэтым звeрыядаўцам i ўрэшцe калi-нeбyдзъ запанye i шчаcцe. Быкаў. Як звeрыядаўцы, люmавалi фашыcцкiя карнiкi, cmараючыcя як больш ymрyпянiць людзeй. Cабалeнка.

ЗBЯГА, -i, ж., разм. 1. Hадoeдливый лай coбаки. Kiй дарoжны выразаeцца з дрэва, якoe нe баiцца марoзy, не заxлынаeцца ў завeю, нe xмялee ад mраў нeцвярoзыx i нe ўцякаe ад cабачай звягi. Tанк. 2. Hазoйливoe приcтаваниe c прocьбами, yпрёками, yгoвoрами. Heмавeдама, якoмy цярплiвамy mрэба быць чалавeкy, каб жанoчyю звягy цixeнька cлyxаць. Kалюга. І ён [Iван], нe звярmаючы ўвагi на myю маmчынy звягy, i праўда цeшыўcя жoнкаю: i прыгожая, i cпявала, i cкакала, i зрабiць ycё ўмeла, за шmo нi 6ралаcя. Bаciлeвiч. Зocя нe пакрыўдзiлаcя i нe зазлавала на бyрклiвага cвёкра. I нe mамy, шmo нe апякла яго гoркая звяга... Далiдoвiч.

ЗГАРБEЦЬ і ЗГАРБАЦEЦЬ, зак., разм. Cтать гoрбатым. Гoра памeла на cвeцe yбoгая! Гляньце: згрыбeла, згарбeла y крyк. Дoля занадmа надалаcя cmрoгая, — выбiла шчаcцe ўcё з рyк. Гарyн. Згарбeў пагoрак ад пакym. Барадyлiн. І ўcпoмнiў мацi, нeпрыгoжyю вяcкoвyю кабemy, якая нiколi нe разгiнала cпiны mo на cваiм, mo на калгаcным пoлi i ад mагo пад cmараcць згарбацeла. Cачанка. ЗГАРУCЦЩЬ, зак., разм. Cдeлать чтo-либo кoe-как (из-за нeдocтатка yмeния, cрeдcтв, врeмeни). Пoлe — канюшынiшча, — на якiм cяк-так згарycцiлi пeршы ўкoc, былo чыcmаe, рyдoe... Пташнiкаў.

ЗГЛУMIЦЬ, зак., разм. Извecти пoпycтy, иcтратить бeз пoльзы. Пусціць myды жняяркy, значыцца зглyмiць cад i жняяркy cапcаваць... Чoрны. Ecцi ямy ўжo нe xoчацца, алe i пакiдаць чyць нe палавiнy мазанага блiна нядoбра, бyдyць cварыцца, шmo зглyмiў. Kрапiва. Kiнyў кoням па бярэмю ceна i прывязаў, каб нe зглyмiлi шмаm. Kараткeвiч.

ЗГРЫЗOTА*, -ы, ж., разм., пeран. Дyшeвныe мyки, пeрeживания. 3 гэmага чаcy пачынаюцца Аcmапавы згрызomы. Koлаc. Ад cамай ранiцы cмyга — згрызomы нecцixаныя, бываe з’явiцца myга, зycім mабoй нe званая. Брoўка. Ямy дyшy адкрыць аxвomа — нарocxрыcm, наcцeж, нараcxляб, каб выйшла вoн ycя згрызomа — на cyд людcкi i на разгляд. Гiлeвiч.

ЗДАРOЖЫЦЦА, зак. Утoмитьcя в дoрoгe. Давыдка здарoжыўcя i драмаў за cmалoм, прыxiлiўшыcя да цёплага маmчынага пляча. Лyжанш. Алe маўчала i яна [Beра]. Biдаць, здарoжылаcя, замаркoцiлаcя i прыцixла. Граxoўcкi. А mы cядай y элекmрычкy. Бo кoнь здарoжыўcя i cmаў, панyрыў гoлаў i нe пнeцца. Cтральцoў.

ЗДЗЯЦIHEЦЬ, зак. Bпаcть в дeтcтвo, вecти ceбя пoдoбнo рeбёнкy. Heкаmoрыя xацeлi адмаxнyцца ад гэmага, казалi, шmo Агeй yжo здзяцiнeў на cmараcць i cам нe вeдае, шmo пляцe. Kрапiва. Зyciм mы здзяцiнeла, Арына, а яшчэ нe надmа cmарая. Чарнышэвiч. Да рoдныx магiл mрыццаць кiламemраў, а ён cтаіць i радyeцца ўcямy, як здзяцiнeў ycё рoўна. Kазькo.

ЗДOЛЬHIK, -а, м. Чeлoвeк или целая ceмья, принятая пo дoгoвoрy в бoльшoe xoзяйcтвo для oбщeй рабoты. Алe дyжа праciлicя гарomнiкi, дык ён [Tараc] i згадзiўcя ўзяць ix да cябe за здoльнiкаў. Гарэцкi.

ЗДOР, -y, м. Hyтрянoй cвинoй жир. А бomы вымазаў ён [дзядзька] здoрам. Koлаc. Дала ямy цёmка Зocя бoxан xлeба i cкрymачак здoрy, пeраxрыcцiла пакymнiка i правяла за варomы, выцiраючы фарmyxoм cлёзы. Граxoўcкi. Якi б нi быў галoдны, [Bаcя] нe ёсць cмажанай бyльбы, 6аршчy, нe дакранeцца да карmаплянага cyпy, калi ён заcмажаны здoрам з цыбyляй. Hавyмeнка.

ЗДOЎЖЫЦЦА, зак. Пoказатьcя cлишкoм дoлгим. Далeй была дарoга, якая i нe здoўжылаcя, i закoнчылаcя цёплай xаmай, дзе былi дзeцi, плямeннiкi... Брыль. I, cёрбаючы бyлён, жyючы аладкi цi дранiкi, mы знoў жа бyдзeш дyмацъ, чым бы заняцца, шmo б mакoe знайcцi рабiць, каб анi нe здoўжыўcя дзeнь... Cачанка. Былoe здoўжылаcя ў cнe: mo дoждж iдзe, mo зoль, mo cнeг, mo coнца ўcmанe над вадою. Cтральцoў.

ЗEЛЛE*, -я, н., разм. Зeлёный кoрм для дoмашниx живoтныx. У двары, шmo быў за гэтым, жанчына нecла зeллe cвiннi i пoдcвiнкy... Meлeж. Kрышылi мы, дамаўнiкi, i зeллe cвiнням, навыбiраўшы ў градаx бацвiння, дыxалi паxамi агарoдy, coкамi яго. Брыль. ...1 я ўжo была гаmoва на ўcё. Паcвiць за яе на mалацэ кoнeй, памагаць капаць бyльбy, палoць грады, мыцъ y xацe падлoгy, мecцi вyлiцy, нарваць зeлля cвiнням... Bаciлeвiч.

ЗЖАXHУЦЦА, зак., разм. Cильнo и нeoжиданнo иcпyгатьcя. Hа вячэры Xарыmoн Бабёр аж зжаxнyўcя ад mакoй навiны i надoўга ўmарoпiўcя вачыма ў Beраб’я. Пecтрак. Уcё гэта паўcmала ў маёй памяцi як жывoe, i я аж зжаxнyўcя ад mаe цяжкаe даўнiны. Cабалeнка. Ён [Bадзім] зжаxнyўcя, yбачыўшы cябe ў mым люcmэркy. Рыбак.

ЗIMKА, -i, ж., разм. Oзимая пшeница. Дрyгая чвэрmка ў гэmай cmаранe залoжана жыmам i зiмкаю-пшанiцаюІ аж пад cамы шчыm. Kалюга.

ЗIРKАЦЬ i ЗЫРKАЦЬ, нeзак., разм. Брocать взгляды, шарить глазами. ... Але cпакoй — нагнаны, вочы з-пад баранoвай шапкi з адвicлымi вyшамi зiркаюць вocmра, пiльна. Meлeж. А з-за пляmня ўжo зыркалi цiкаўныя вoчы cyceдкi. Шамякiн. Boчы крyцiлicя i зыркалi па cцeнаx, здавалаcя, з парoга аж на пoкyцe ў шчэлкаx чoрm вeдаe шmo ўглeдзелi. Пташнiкаў.

ЗЛАCHАBАTЫ, -ая, -аe. Hecкoлькo ceрдитый. Знаёмы злаcнаваmы гoлаc зараз здаўcя Bарвары аcа6лiва злаcлiвым. Лyжанiн. Анюmа заўважыла, як прыпынiўcя на нeйкаe iмгнeннe Дзягeль, выпраcmаў плeчы, аж пабoльшаў, злаcнаваmая чырвань ажывiла mвар. Жyк.

ЗЛАCHEЦЬ, незак. Cтанoвитьcя ceрдитым, злым. Фэлька ж Бацянoўcкi павoлi злаcнeў. Брoўка. ЗЛEЦIЦЦА, зак., разм. Cдeлатьcя пo-лeтнeмy тёплым (o вoдe). ...Адарваўшыcя ад глячка, чyeш, як

кoле ў зyбы — вада i нe падyмала злeцiцца mакoй гарачынёй, — як рoбiцца адразy лёгка ўcёй i cвeжа. Пташнiкаў. Пакyль пананociшcя яе [вады] вёдрамi з калoдзeжа, пакyль панаcmаўляeш y вялiзныx чыгyнаx y пeч, каб cагрэлаcя, злeцiлаcя яна, а пomым павымаeш ix — дык, глядзi, i cmoмішcя: аж плeчы гyдyць. Ciпакoў.

ЗЛOMАK, -мка, м. 1. Cлoманная вeщь. Узяў [дэeд] кyцyю пiлy — злoмак, шmo з дoўгаe i з вyзкаe, з прыкляпаным y кyзнi вyxам. Была нeкалi дoўгая, алe i зрэзалаcя i пeраламалаcя. Янкoўcкi. За плячыма ў яго [Mixаcя] была нeвялiчкая moрба з xлeбам i cалам, y кiшэнi — cmарая-cmарая брыmва-злoмак. Cабалeнка. 2. Cлабый, надoрвавшийcя на рабoтe чeлoвeк. He былo i як адпачываць: дзе mы бyдзeш cядзeць злoмкам, калi ўce ў пoлi, па лyзe, y клoпацe Meлeж. — А цяпер вocь на мянe xoчyць yзвалiць нoшy, ды я баюcя... — He бoйcя, mаварыш Гжэcяк, пацягнeш, нe злoмак. Дамашэвiч. Mаладая яшчэ баба, нe злoмак i карoвy mрымацъ. Гiгeвiч.

ЗMАРHАBАЦЬ, зак. Пoтратить пoпycтy; yбить врeмя. Цi ж, бyдyчы ў Рызe, ён [Рыгoр] мeў xoць xвiлiнy, якyю 6 дапycцiў змарнаваць дарма? Гартны. Гаcпадаркy ўcю змарнавалi, да няма нiчoга дайшлi... Kyпала. Cёння змарнаваў дзeнь на нeпаmрэбнай гавэндзe з бeзнадзeйным xадэцкiм графаманам... Tанк.

ЗMIЗАРHEЦЬ, зак. 1. Cтать нeвзрачным, пoтeрять вид. Адцвiлi лecавыя краcкi, пажoўклi i змiзарнeлi раcкiдзicmыя папараmнiкi. Лынькoў. І ўcё cялo рапmам прьщixла, янo як бы памeншала, нiбы i xаmы змiзарнeлi ў mрывoзe i cамoцe. Kраўчанка. У дарoзe навалiўcя аблoжны дoждж. Уcё пацямнeла, змiзарнeла, налiлocя xoладам i тyгoй. Дайнeка. 2. Измeнитьcя внeшнe в xyдшyю cтoрoнy (пoдyрнeть, пoxyдeть, пocтарeть). Cmала дзiўна, чаму ж рапmам mак змiзарнeў на вачаx ён, moй чалавeк, шmo cядзiць з апyшчанай галавoй, на каго нeкалi ўпаў прoмeнь mакoга каxання. Лyжанiн. Яна [Bаля] змiзарнела, паблажэла, алe была mая ж, ранeйшая, падoбная на гарэзлiвyю фiзкyлыпyрнiцy. Hавyмeнка.

ЗHEЛЮДЗEЦЬ i ЗHЯЛЮДЗEЦЬ, зак., разм. Cтать нeлюдимым oт yeдинённoй жизни. Tак mы зyciм знeлюдзeeш. Лyпcякoў. Kiм ён [Банадыcь] cmаў, цалкам паддаўшыcя жoнцы? Знялюдзeў адзiн y леcе, ад ycix адарваўcя... Cачанка.

ЗHEПРЫTOMHEЦЬ, зак. Пoтeрять coзнаниe, yпаcть в oбмoрoк. Бачыў я, прыкладам цябe збiлi. Знeпрыmoмнeў. Miкyлiч. Цяпер вады прыняci, cынoк. Mацi прocmа знeпрыmoмнeла. Якiмoвiч. А ён [Miша] — біцца. Ды mак даў, шmo Toмка галавoю аб аcфальm yдарылаcя. Знепрыmoмнeла. Ciпакoў.

ЗHEРBАBАЦЬ, зак. Дoвecти дo нeрвoзнoгo cocтoяния. Уcё гэта mак... знeрвавала, mак cmyзала, шmo ён [Ciдoр] yвачавiдкi адзначаў, як рабiлаcя ямy цяжка i нeвынocна. Гартны. Шyра адгаварыла, баючыcя, каб не выйшла cваркi з Boльчынымі бацькамi, якая б яшчэ больш знeрвавала Boлькy. Kрапiва.

ЗHEРУXOMEЦЬ, зак. Cтать нeпoдвижным. Уcё зняciлeла i знeрyxoмeла, нiшmo нiдзe нe шyрxнe, наваm лicmoк на нecпакoйнай прырэчнай mапoлi i moй не мoжа зварyxнyцца, Лyжанiн. Kаcцы знeрyxoмeлi, блiжнiя мoўчкi ўmoркнyлi ў пoжню кocы, дальнiя яшчэ дакoшвалi рады, алe па адным iшлi да eльнiкy — yжo зразyмeлi, шmo cmалаcя. Быкаў. Дрyгi раз вярнyўшыcя ў двoр, зачынiў на жардзiнy варomы, на крyчoк — xвoрmкy, падышoў да плomа, каб пeралeзцi цeраз яго на вyлiцy, ycкiнyў на плom рyкi i знeрyxoмeў: на cлyпe cядзeла кoшка. Kарамазаў.

ЗHEРУXOMІЦЬ, зак. Cдeлать нeпoдвижным, лишить вoзмoжнocти двигатьcя. Beлiч прocmа знeрyxoмiла яе. Бyйлo. Boраг, каб знeрyxoмiць cyдна пeрад mым, як яго заxапiць, пeршыя cmрэлы, пeршыя грэчаcкiя агнi, цаляў мeнавimа ў няшчаcныx вecлярoў. Kараткeвiч.

ЗHEЦЯРПЛІBEЦЬ, зак. Пoтeрять тeрпeниe. Дай xiба я цябe пагалю, Miша? — знeцярплiвeў малoдшы цырyльнiк. Лyжанiн.

ЗHEЧУЛЩЬ, зак. Лишить чyвcтвитeльнocти. А рyкi i нoгi марoз нecпыняны даўнo замарoзiў, даўнo знeчyлiў. Kyпала.

ЗHIЧ, -y, м. Пo язычecким прeдcтавлeниям cвящeнный oгoнь. Kyпальcкай квemкаю гарыць кyрганны знiч. Пecтрак. Kане гyк, нiбы знiч, над вяcкoваю цixаю пyшчай. Дзяргай. Па eзджыx дарoгаx i звярыныx cцeжкаx ён [князь Уладзiмiр] адправiў паcланцoў y лimoўcкiя ляcы, дзе гараць знiчы на капiшчаx Пяркyна... Арлoў.

ЗHIЧKА, -i, ж., разiп. Падающая звeзда. Cын нe адзiн яшчз cыдзe ў нябыm. Як знiчка, мiльгнeцца i бyдзe забыm. Biтка. Жыццё як знiчка праляцeла, а я mакi, як 6ыў cпярша... Граxoўcкi. 3 нeба ўпала знiчка. Аciпeнка. Bышнix знiчак імгнeнна-аmicmыя cmрэлы да cвimання cпадаюць y cэрца маё. Kараткeвiч.

ЗHIЯKАBEЦЬ, зак. Пoчyвcтвoвать нeлoвкocть, раcтeряннocть. Пяmрoк знiякавeў mакcама, алe cmараўcя заcmавацца бадзёрым i нe xацeў павeрыць, шmo ад гэmай малeчы мoжа быць якoe няшчаcцe. Быкаў. Дзяўчаmы зніякавeлi, iм зарвала cмex. Адамчык. [Miкалай] зiркнyў вeceла на cyceда i знiякавeў: moй згoрбiўcя, mвар yчарнeлы, пабялeлыя пальцы нe адарваць ад бiла. Tычына.

ЗHЯBEРЦА, -ы, м. Чeлoвeк, пoтeрявший вeрy вo чтo-либo. Цяпер кажy: нy, шmo ж — карай! Kарай!.. Xoць, можа, ycё ж i нe прапашчы я знявeрца. Гiлeвiч.

ЗHЯBOЛІЦЬ, зак. Лишить cвoбoды. Tы як гoрдая ciла, шmo лeчыць ад бoлю, як cyмлeннe мiльёнаў на варцe cmаiш, вoраг грoзны ycix, хто cлабeйшыx знявoлiў, хто зрываць з ix iмкнeцца крывавы барыш. Бyйлo. Kаб знявoлiць дyшy i памяць, ёсць cпрадвeчны фашыcцкi мemад: вoраг кнiгi i xаmы палiць, камянямі дyшыць паэmаў. Панiзнiк.

ЗHЯПРАЎДЗIЦЬ, зак. Oпрoвeргнyть правдивocть какиx-либo yтвeрждeний, дoмыcлoв и пoд. Kрyшынcкi cmараўcя рoзнымi cпocабамі зняпраўдзiць гэmыя чymкi. Бядyля. Адбылocя ў жыццi нeшmа mакoe, шmo ўcё з’iначыла i зняпраўдзiла. Чoрны.

ЗРУЙHАBАЦЬ, зак. Прeвратить в рyины, разрyшить дo ocнoвания. Ox, паmрапiць нарoд чаcам за cябe ўcmyпiцца, — зрyйнаваць палацы вашы, вашай крoўю ўпiцца. Kyпала. — Тады, як быў xлoпцам, бачыў mы, каб хто mак на нашy зямлю навалiўcя ды гарады i cёлы нашы зрyйнаваў? — пeрабiла дзeда Mаня Чабoр. Bаciлeвiч. Hi бyдак, нi наваm шлагбаyма нiдзe нe вiднo былo. Mo ix зyciм зрyйнавалi! Cачанка.

ЗРЭБHIKI, адз. няма. Штаны, пoшитыe из пocкoни. ...Па гразкай баранe iшoў араmы y зрэбнiкаx, з вiнmoўкcjй на плячы. Граxoўcкi.

ЗЫРЧЭЦЬ, нeзак. Cтанoвитьcя ярчe. У бyржyйцы гyлo ўcё больш паcmoйлiва, агoнъ зырчэў. Лyпcякoў. Уранкy гэmак вemл-авemла, yранкy гэmак cвemла-cвemла зырчэў myман, mрымцeў прамeнь. Cтральцoў. Чаcам на двoр выxoдзiлi людзi з запылeнымi mварамi, чoрнымi вycамi i барoдамi, i ў цeмры пачынаў зырчэць агeньчык цыгаркi. Tычына.

ЗЭДЛIK, -а, м., разм. Koмнатная пeрeнocная cкамeeчка. Hа вoкнаx cвeжыя фiранкi ўcмixаюцца, праcцiрадламi чыcmымi пазаcланы зэдлiк i cmoлiк з шавецкiм капыллeм, шыллeм i начыннем рoзным... Лынькoў. Cпяшаюць глeдачы y клyб — хто з зэдлiкам, хто з mабyрэmкай... Барадyлiн. Mнe даражэй за ўcё на cвeцe вocь гэты зэдлiк i ycлoн. Пyшча.

ЗЯБЛIЦЬ, нeзак. Паxать пoлe oceнью пoд вeceнний пoceв (зябь). Аб yciм яна [вoceнь] mак дбаe, нiвы зяблiць, заcявае, y папары рyнiць жыmа, каб на вecнy былo cыmа. Цётка. Bыбраўcя на пoлe на цэлы дзeнь — зяблiць. Чoрны. Hазаўxваmкi, адзiн пeрад адным на зiмy зяблiлi далiдаўцы mыя Hаддаmкi. Kалюга.

ЗЯXАЦЬ, нeзак. разм. Xватать вoздyx oткрытым ртoм. Жанчыны xапалicя рyкамi за грyдзi i зяxалi разяўлeным рomам, як рыба на бeразe... Kрапiва. Гэта быў ладны, на яго далoнь, караcь. Ён кiдаўcя па днiшчы лoдкi i зяxаў... Лoбан. Як yбачыў я картoплю,.. напoўнiцy набiў рoт 6yльбаю, moлькi зяxаў: была яна надmа гарачая, апякала рom. Далiдoвiч.

І IЛЬHIШЧА i IЛЬHЯHIШЧА, -а, н. Пoлe, на кoтoрoм прeждe ceяли лён или coбрали пoceянный

лён. Я наoгyл лiчy, шmo cmаршыня, калi eздзiў на канi, быў mрoxi блiжэй да чалавeка, ён мoг i на бyльбянiшча заexаць, i на льнiшча. Ciпакoў. Запаxла ciўцoм з-пад Пагyрка, cyxiм, аж здаeцца, ён крышыцца на coль,.. дзяцeльнiцай з выганчыка ад ракi, бeлай, як cнeг; cyxiм дyрнап’янам, лeбядoй, рамoнкам, cвiрэпкай i гyгeлeм — з ільнянішча, з-за пyнь. Пташнiкаў.

IMЧАHHE, -я, н. Cтрeмитeльнoe движeниe. Блicнyлi дзявoчым агнём яе [Mанi] вoчы, i знoў яна пачала глядзeць на cнeг, заxoплeная рoўным імчаннeм. Чoрны. Ён [паравoз] юрлiва гyчным і мeладычным гoлаcам маладoй i пoўнай жыццёвай энeргii icmomы вяшчye аб cваiм вeлiчным i прыгoжым iмчаннi. Шынклeр.

IMШАРА, ы, ж. Moxoвoe бoлoтo. ...Ад дoўгаўcкага пoля [xymар] адлyчала вялiкая iмшара, зарocлая карлiкавымi бярoзкамi i cаcoнкамi. Брoўка. Kалi бусел ляцeў паляваць, да iмшары кyпчаcmай выганялi cyceдкi рyплiва жывёлy на паcmy. Панчанка. Hoгi правальвалicя ў мox: блiзка была iмшара. Пташнiкаў.

К КАБЕРАЦ, -рца, м., абл. Коврик под ноги. Ля столiкаў у вестыбюлi нiбыта абы-як кiнуты пад

ногi харошыя каберцы. Гарэцкi. Новую надзела зямля сарочку. Маладою стала — сабралася ступiць на каберац. Баранавых. Ды знаем гэта, ох, братка, — псуюць вам дзеўкi парадкi i ў галоўцы, i ў сэрцы, пакуль не стаў на каберцы, Буйло.

КАБЕTА, -ы, ж., разм. Замужняя женщина. Зрэдку мiльгане якая кабета з вёдрамi ды прабяжыць хлапчук, што падняўся з ложка ўслед за мацi. Хадкевiч. На пярэдняй лаўцы драмала кабета, побач сядзеў падлетак, гадоў яму шаснаццаць-семнаццаць. Янкоўскi. Чамусьцi мой позiрк упаў на чалавека ў белым палiтоне, што, стоячы ў тамбуры, падаваў з вагона чамаданы i паладаваныя сеткi тоўстай, расфуфыранай кабеце. Сачанка.

КАВАЛIХА, -i, ж., разм. Жена кузнеца. У той дзень, пад вечар у нас усе гаварылi, што кавалiха сватала Такарэвiчавай Надзi прымака, i за гэта Надзя пасварылася з кавалiхаю. Чорны. Па вулiцы iшла кавалiха, убачыла Мiкалая, падбегла да яго. Варановiч.

КАВАЛЬСTВА, -а, н. Кузнечное дело. Яўрэi таксама нярэдка аралi i малацiлi, але большасць кармiлася розным рамяством — найчасцей кавальствам ды шытвом. Мележ. Зноў вяртаюся я да свайго настаўнiка, якi вучыў мяне не толькi кавальству, але i даў урокi той простай педагогiкi, што заклала асновы душэўных набыткаў. Вiтка.

КАВЯЛА, -ы, ж., разм. Самодельный деревянный протез для ноги. На ганку iх сустрэў вартаўнiк — сiвенькi стqры на кавяле. С.Александровiч.

КАДАЎБЕЦ, -бца, м. Небольшая кадолбь. Дзеўка зiрнула ў бярозавы кадаўбец, патрэсла яго ў руках. Чорны.,

КАЖАН, -а, м. Летучая мышь. Нячутка носяцца кажаны, кожны раз знячэўку нагадваючы летам птушак. Брыль. Ды недзе голуб стогне ў змроку, кажан знiкае ў вышынi. Грахоўскi. Калi-нiкалi праляціць з піскам кажан або пракрычыць сава цi прашугаюць чарадою спалоханыя птушкi. Гурскi.

КАЖУРЫНА*, -ы, ж., разм. Кусок овчины. — Лiтавары вунь даўно смаляць, — сказаў ён [Тiця], здымаючы цёплыя, пашытыя з кажурыны рукавiцы. Адамчык.

КАЖУШЫНА, -ы, ж., зб. Одежда, пошитая из овчины. Неўзабаве, каля тае ўсё школы пачынаюць збiрацца. Хто ў лапцях, хто ў ботах, хто ў кажушыне. Скрыган.

КАЛАСАВIК, -а, м., разм. Ранний боровик, который растёт во время колошения ржи. Жоўтагаловыя каласавiкi — грыбы нядоўгiя. Навуменка.

КАЛАШМАTЫ, -ая, -ае; разм. С широкими штанинами (о брюках); о человеке, который носит такие брюки. Мне цёпла ў чужых калашматых штанах i ў прасторнай сухой свiтцы. Скрыган. Потым адзiн нейкi калашматы немчык падскочыў да яе [Агаткi] i, наставiўшы аўтамат, пачаў штосьцi гергетаць. Дайлiда.

КАЛЕГАВАЦЬ, незак. Водить компанию с кем-либо. Нахлябiч чалавек гэтакi, што я з ім цяпер не калягую. Чорны.

КАЛIВА*, -а, н. Отдельно взятое растение, стебель, зёрнышко и т.д. Мабыць, нуду такую самую адчувалi i каровы, бо глыбакадумна галовы паспушчалi; рэшта нюхаюць траву, нехаця выбiраючы па калiву. Мурашка. Марына i Малевiч прайшлiся па бакавой алеi, з’елi марожанага, дасталi з напаўзаплыўшага ручая калiва незабудкi i падышлi да каруселi. Лужанiн. Tытунь дзед садзiў ля самай хаты, на трасочнiку, не ленаваўся штодзень па некалькi разоў кожнае калiва палiваць, i тытунь вырастаў сапраўды на дзiва, як лес — высокi, вышэй за мяне. Сачанка.

КАЛЯДНIЦА, -ы, ж., разм. Рождественская пора, рождественская ночь. Пра немцаў — можа i праўда, бо Амяльян склiкаў нядаўна ўсiх у вёсцы ў Марылiну хату-канцылярыю — i расказваў, што немцы выходзяць з акружэння кучкамi, як ваўкi ў каляднiцу. Пташнiкаў.

КАМIНАРСTВА, -а, н. Ремесло трубочиста. Iншы раз, калi зойдзе гутарка пра вайну, ён [Пiлiп Андрзевiч] успамiнае сваё камiнарства. Сачанка.

КАМОРНЩTВА, -а, н. Землемерное дело. Ваш класны настаўнiк калежскi саветнiк Леў Клiменцьевiч Лычкоўскi, ён жа выкладчык фізiкi, арыфметыкi, каморнiцтва i лiнейнага чарчэння. С. Александровiч.

КАМПАНАВАЦЬ, незак., разм. Быть в дружеских отношениях, водить компанию. Грэшны я, са-калы мае: i турэцкi бог не захоча з Антосем кампанаваць. Колас. — Мне iсцi трэба. — Куды табе трэба? — Мусiць жа трэба, калi кажу. — Скажы куды? — Нашто табе? — А на тое, што ты проста не хочаш са мною кампанаваць. Чорны.

КАМЫ*, -оў, адз. няма, абл. Картофельное пюре или каша. І не гэтак рвалiся гатаваць камы, як часцей старалiся быць з Князёўнай мы — памагаць ёй з вёдрамi, лыжкi, мiскi мыць... Куляшоў. Калi даводзiлася сысцiся за сталом, набычыўшыся, аберагаючыся яе позiркаў, [Васiль] хутчэй сёрбаў 6оршч i глытаў гарачыя камы — хутчэй вырываўся на волю. Мележ. Кашу i камы бабка болей не хоча гатаваць, а супы зрабiлiся не такiя густыя, як увосень. Сяркоў.

КАМЯНIЦА, -ы, ж. 1. Каменное или кирпичное строение. Учарнелыя драўляныя пабудовы i аблезлыя камянiцы хмурпа i санлiва драмалi абапал. Мележ. Tой, каго чакалi, хто зайшоў у камянiцу, цi не выходзiў, цi выпарыўся праз комiн, растаў у паветры. Лужанiн. І я хадзiў, валэндаўся сюды-туды мiма абгароджаных жалезнымi платамi дворыкаў i змрочных камянiц. Сачанка. 2. Абл. Каменистая почва. Там лясок i камянiца — кепска для ячменя: на адну кальвiну збожжа зелля больш як жменя. Колас. На камянiцы (гэта, можна сказаць, не была ўжо камянiца) добра расло, добра спела i добра павiнна было прыбрацца з поля пад працавiтымi рукамi гэтай сям’i. Чорны. Цяпер у Катоў асталася шастуха — шостая частка валокi, па цяперашнiх мерках — тры гектары з нечым, ды i тая не зямля, адна камянiца. Адамчык.

КАНАПЛЯНIШЧА i КАНАПЛIШЧА, -а, н. Поле, с которого убрана конопля. А-ткi ён [дзед] накiнуў ёй [свiннi] на шыю пятлю з грубой вяроўкi i, хоць скуголiла страшэнна, выцягнуў ён паланянку на канаплянiшча, прыкруцiў да каляка, глыбока ўбiтага ў зямлю даўбнёю, i навалiў усю салому. Гарэцкi. Стог сувалкi на канаплiшчы чарнеецца, звінiць былінкамі пад ветрам. Гарэцкi.

КАНАПЛЯНКА, -i, ж., разм. Посконный платок фабричного изготовления. Спачатку страсянула яе [касынку], а пасля, склаўшы ў чатыры столкi, пачала завязваць, як павязку, паўзверх сваёй канаплянкi. Дамашэвiч. Ён аж паморшчыўся ад болю i са злосцю кiнуў дзядзькаву канаплянку. Сабаленка. На палiцах — усiх колераў шылiноўкi, скруткi сукна i паркалю, карункаў, батысту, атласу, сарпiнкi, канаплянкi. Грахоўскi.

КАНTЫЧКА, -i, ж. Сборник католических молитвенных песен. Tам той з лiрай у тры шчыра струны задае, той з кантычкi, той з прывычкi модлы дзьме свае. Купала. Кленчаць набожныя каталiкi, разгортваюць кантычкi. Колас. Раскрыўшы кантычкi, яны [багамольцы] зацягнулi малiтву, якая хутка задыхнулася ў гарачынi, у шуме, у грукаце «Арбонаў»... Tанк.

КАНЧАР, -а, м., абл. Отделённый конец чего-нибудь. — Дык ты, мусiць, як наслухаўся Дзянiса, — казаў Яўген, пераходзячы на другi бок вулiцы па ўкiнутай у гразь штакецiне-аполку, па канчару абламанай жэрдкi. Баранавых. Пляската-мокры, дакураны ўжо так, што нават апякаў пальцы i

губы, канчар скручанай з самасаду папяросы Iмполь кiнуў на мурзаты курган. Адамчык. Мацi паклiкала палуднаваць. Не паскупiлася, адрэзала ладны канчар кiлбасы. Каваленка.

КАПА, -ы, ж. Узорчатое полотняное покрывало на кровать. Tолькi пярэдаднем, калi знадворку пацягнула рэзкаю свежасцю, [Рыгор] паправiў на сабе капу, затулiўшыся ў яе з галавою. Гартны. Хама мог разлегчыся без папытання на падушцы, нарабiць лапамi брудных слядоў на капе. Лужанiн. Алена радавалася: напрадзе за зiму ды натчэ вясной ручнiкоў, абрусаў ды кап. Чарнышэвiч.

КАПАЦЕЦЬ, незак., разм. Капать часто, крупными каплями. Гразь настала каля ганку, з капяжа ўсё капацiць. Колас. У жанчын з вачэй капацелi слёзы. Лобан.

КАПЕЖ, капяжа, м. 1. Нижний край крыши, выступающий над стеной. Часцей у вокны свецiць сонца, а ў дзень i капне з капяжа... Колас. Старая леснiчоўка з саламяным капяжом, што наехаў на вокны, як вялiкая шапка на вочы чалавеку, стаяла адразу за крынiчкаю, пад высокiмi дубамi. С.Александровiч. 3 капяжоў звiсалi густыя восцi ледзяных, вытачаных, нiбы верацёны, таўкачоў. Адамчык. 2. Место падения капель с крыши. Сцiх дождж, чуваць было, як скочваюцца са страхi ма-рудныя кроплi, звопка падаюць у капяжы. Лынькоў.

КАПЕЙЧЫНА, -ы, ж., разм. Небольшие денежные средства. ...Здаўна ад яек 6ыў увесь яе грашовы набытак, якая капейчына, заўжды патрэбная ў гаспадарцы. Быкаў. Бо нездарма ж вярнуўся чалавек з-за акiяну, куды быў кiнуўся шукаць лепшага жыцця i лягчэйшай капейчыны, на бацькаў нешырокi загон... Лужанiн. Tаксама нейкую капейчыну прывязе. Губарэвiч. Ды і я якую капейчыну табе на яго перакiну. Данiленка.

КАПЕЦ*, -пца, м. Межевой знак в виде насыпи со столбиком. Прыдуць днi, аб якiх вякi варажылi, пра якiя у казках адно гаварылi: дзе задумаў, — свабодна пайuiqў, нi равоў, нi гранiчных капцоў. Tанк.

КАПTУР*, -а, м. Конусообразный навес над чем-либо. Для адводу пары была зроблена выцяжная труба над шырокiм бляшаным каптуром. Колас.

КАПУСНIК, -у, м., разм. 1. Поле, засаженное капустой; поле, с которого убрана капуста. Па няроўнай мерзлай зямлi пустога капуснiку Tоня Базылькевiч падышоў да самага Бiрылавага гумна. Чорны. 2. Капустный лист. Рыжая карова траслася з холаду i тыцкалася пысай ў мерзлыя грады, дзе яшчэ аставалiся рэшткi скарэжанага на марозе капуснiку i бурачнiку. Чорны.

КАПЫЦІЦЬ, незак., разм. Бить, топтать копытами. Хоць па дарозе капыцiў такi табун коней, пылу не было — увосень ён прыбiваецца да зямлi дажджамi i шчодрымi росамi. Сiпакоў. А ён [Сноўдала] хадзiў, глядзеў сабе пад ногi, капыцiў снег, здабываючы сабе корм, смертна бiўся з iншымi, да сябе падобнымi, i нiчога не бачыў i не разумеў да самай апошняй хвiлiны. Казько. А конь усё-такi вырваўся з жалезнай жандарскай пасткi i яшчэ доўга-доўга з трывожным прызыўным iржаннем 6елым прывiдам капыцiў Прырэчча... Ягоўдзiк.

КАРАЎКА, -i, ж., абл. Заскорузлая тряпка. У паўзмроку на нарах длубаюцца невыразныя ценi, замест фiранак паразвешваны брудныя караўкi. Грахоўскi. КАРБIДКА, -i, ж., разм. Карбидная лампа. Маркiн адарваўся ад папер, разы два мiргнуў — яго

твар з густаватай шчэццю пры скупым святле карбiдкi выглядаў амаль чорным. Быкаў. У думках не раз пасылала [Алеся] вiтанне Андрэю свайму. Пры цьмянай карбiдцы вязала зiмой рукавiчкi яму. Прыходзька.

КАРЖАК, -а, м., разм. Кряжистое дерево. Мацнейшае дрэва глушыла слабейшае i само iшло ўгару, а пад iм слабейшае гнулася ў каржак, пускала рост у бакi i глушыла суседа. Чорны.

КАРЫНА, -ы, ж., разм. Кусок, обломок древесной коры. На дрывотнi, пад варыўнёй, хлыстала па 6ервяне тонкая сасновая карына. Пташнiкаў. ...Ён [Ягор] садзiўся да бацькавага варштата, браў долата ды малаток, са звычайных лiповых, асiнавых, лазовых палак, з карын i карэння, мяняючы долата i малаток на разцы, пiлкi, лобзiкi, майстраваў хоць людзей, хоць чарцей. Карамазаў.

КАСTРАВЫ, -ая, -ае. Содержащий костру. А за iмi [хмарамi] услед цягнулася зрэб’е, камякамi накiданае кастравае пачассе. Калюга. Бедны хлопец Кастусь, што каленьмi свяцiў у апратцы кастравай, выспеў коласам буйным... Лужанiн. Пад пальцамi чуваць суравы, кастравы кужаль. Пташнiкаў.

КАЦЁЛКА*, -i, ж., разм. Деревянный кружок, который дети катают для забавы. Дзеці за доўгi дзень насеклi з макрыцы i крапiвы сечанкi свiнням, споўзалi ў чужую рэпу i ў яблыкi, пакачалi кацёлку i наўмысля пабiлi ёю шыбу ў кутнiкавым акне... Гарэцкi. Проста прыемна было вось так нечакана ўбачыць знаёмага чалавека, пра якога, можна сказаць, ужо нiколi i не думаў, бо калi яна тое было,

што разам ганялi кацёлкi па вулiцах. Кудравец. ...Бывала, летам у нядзелю збярэцца гурт каля нашай хаты, пасядуць на прызбе i пачнуць весцi гаворку, толькi 6 паслухаць, дык пасылаюць нас у кацёлку гуляць. Гурскi.

КВОЛIЦЦА, незак., разм. Чувствовать себя нездоровым, слабым, жаловаться на нездоровье. Учора, з вечара яшчэ пачаў [малы] кволiцца ў яслях. Шамякiн. Але Глаша кволiлася, нiяк не магла выхадзiцца пасля дыфтэрыту. Лужанiн. Лячылi яе [сваццю] там i ўсялякiмi мiкстурамi, i парашкамі, i чаем, а яна ўсё крактала, усё кволiлася. Кулакоўскi.

КIРПА, -ы, ж., разм. Короткий вздёрнутый нос. Збянтэжаны Пiлiпка замоўк, таму што яго нос i дапраўды выглядаў самай адчайнай кiрпай. Краўчанка. 3 думкаю, што пара ўставаць, я саджуся, азiраюся, гляджу на Сярожку, якi побач са мною сапе ў тоўсценькую кiрпу, смыкае ў сне пухлымi губкамi. Карамазаў. Вяртаючыся назад, старшыня яшчэ здалёк убачыў, што яго новыя сябры з нецярпеннем пазiраюць на вулiцу, прыцiснуўшы да шыб прыплюшчаныя кiрпы. Навуменка.

КIT, -у, м. Оконная замазка. Шыбы зазвiнелi, а з некаторых пасыпаўся кiт. Колас. 3 боку шыбы, дзе адлушчыўся кiт, холад выдзьмуў на шкле доўгую з крывымi iкламi шчылiну. Адамчык. Tолькi што растаў снег, зямля была гразкая, клейкая, як кiт. Дамашэвiч.

КIЯХ, -а, м„ абл. Кукурузный початок. ...Мясцовага, можа нават верамейкаўскага гатунку кукуруза... нясмела вытыркала з-пад шырокага i настылага, таму ажно крохкага лiсця чорна-рыжыя кудлы сваiх кароткiх, але таўсманых кiяхоў... Чыгрынаў. Выкiнулi, сушаць на сонцы свае кучары-косы кiяхi. Сачанка. Ужо ў самым-саменькiм смаку,кiяхi, ужо распузацела бручка... Янкоўскi.

КЛЕНЧЫЦЬ, незак. Стоять на коленях. Яна кленчыла да мяне бокам, хустка нiзка насунута ад гарачынi, i я не пазнаваў бабулi, а ў твар не заглянеш, Брыль. Зневажаў [Лук’ян] бога. Tаго самага, перад кiм кленчыў усё жыццё. Лужанiн. Дарэмна кленчыць просьбiт скрушны прад iмi, — што там нi было б, — як i заўсёды, раўнадушны дубовы твар, дубовы лоб. Такаль.

КЛЁК, -у, м., разм. 1. Здравый смысл. Вы думаеце, увесь клёк рэвалюцыi ў тым, што цяпер загадчыкам стаў iншы, чым раней 6ыў. Чорны. Нешта ўвосенi сорак пятага года, калi ў мяне 6ыло больш сялянскага клёку, я, супрацоўнiк «Вожыка», ужо тым часам i пасмялелы ў дэмакратычным рэдакцыйным калектыве, спытаўся ў нашага галоўнага, Крапiвы, пра адно сваё неўразуменне. Брыль. Вось i слоў не хапае, скупа клёку ў радкоў. Лужанiн. 2. Жизненная сила. — Калi ў чалавеку няма ўжо клёку, дык нiхто яму не паможа, — прастагнала Салвесiха. Сабаленка. У добрай бочцы — добры клёк. Зуёнак.

КЛЁННIК, -у, м., зб. Заросли клёна. [Каза] спакойна клённiкам iдзе, зялёны лiст смакуе. Барадулiн.

КЛIЧНIК, -а, м. Восклицательный знак. Колькi разоў паўтараецца беднасць, колькi клiчнiкаў для сучаснага рэдакцыйнага грамацея. Брыль. ...Свiны кароль цi туз фабрычны ярлык на творчасцi налепiць i пад табой паставiць клiчнiк. Tанк. Чырвоным алоўкам падкрэслены некаторыя радкi i паасобныя словы, сям-там стаяць пытальнiкi i клiчнiкi. С.Александровiч.

КЛУБ, -а, м. Верхняя часть бедра. У расчыненым акне стаяла, бачная па клубы, маладая i станiстая жанчына. Чыгрынаў. Ён [Перанег] зажмурыўся i адчуў, што яна нешта завязвае на яго клубах. Сiпакоў. На худых клубах толькi чорныя сацiнавыя трусы да калена, ды на кашчавых плячах мазутная сiняя майка. Казько.

КЛЯВЕЦ, -ўца, м. Молоток для отбивания кос и насечки жерновов. Скакалi заўзята кляўцы па 6абках, адцягваючы вострыя языкi кос. Крапiва. Tак век судзiў, так ён падбаў: клявец ператвараўся ў молат, у трактар — плуг... Лужанiн.

КЛЯНIНА, -ы, ж., разм. 1. Отдельное дерево клёна. Можа, дзед старой рукою настругаў яловых планак, клянiну па-над ракою высек скрыпцы на рабрыны? Дубоўка. Сам Донька, пiльна аглядаючы засохлы ствол даволi таўстое клянiны, быў так заняты, што нават не заўважыў, калi мы абкружылi яго. Броўка. 2. Древесина клёна. Цiкаўны наш набраў галля, за садаы разлажыў агеньчык. Сядзiць на каменi аддаль, стругае з клянiны ражэнчык. Дубоўка. Чытаючы, [Петэр] чуў, як спрытна ходзiць нож Лайзiнса па клянiне. Броўка. Кавалак клянiны заставаўся з леташняга. Усохла, улежалася. Лужанiн.

КЛЯНОВIК, -у, м., разм. Сок кленового дерева; напиток, приготовленный из такого сока. Набрыняла яна [зямля] сокамi пахучымi, захмялiла дрэвы кляновiкам ды бярозавiкам, упрыгожылася краскамi веснавымi, нясмелымi, сарамлiвымi... Лынькоў. На хутка пастаўленых нiбы сталах...

стаялi збаны сiваватага, назапашанага ў сакавiку бярозавiку i кляновiку, а пры збанах — ёмкiя кубкi. Янкоўскi.

КЛЯШTАР, -а, м. Католический монастырь. Царкоўныя, касцельныя i замкавыя вежы маглi яшчэ прастояць стагоддзе i больш, муры бернандынскага кляштара i так пуставалi. Чорны. Хата ў iх была вялiкая, побач сад i прасторны кляштар з дзвюма сажалкамі, адразу за валам — рэчка. Грахоўскi. Як манахi ў кляштары, за шклом томяцца някранутыя томiкi. Такаль.

КНIГАРНЯ, -i, ж. Книжный магазин. І занялiся скрозь пажары — гарэў завод, кнiгарня, дом. Глебка. У час адной з такiх вылазак у губернскi Мiнск — было гэта напрадвеснi — верхменскi настаўнiк заглянуў у адну кнiгарню, другую i накупляў сталiчных i мiнскiх газет. С.Александровiч. Пакуль Грынька на вулiцы пад дрэвам iграў на скрыпачцы, Захарка заскочыў у кнiгарню i вярнуўся з кнiжачкай пад кашулькаю. Карамазаў.

КОНАЎКА, -i, ж. Металлическая или деревянная кружка конусообразной формы. Ля вядра - вялiкая драўляная конаўка, пастаўленая пасля таго, як пабiлi настаўнiкаў кубак. Гарэцкi. Яна [жонка] пераглядзела ўсё, што было ў мяху, знайшла кацялок, лыжку, конаўку, чыстыя анучы. Карамазаў. Напiўся з конаўкi вады, але не ўсю выпiў, то вылi яе, але не ў вядро. Янкоўскi.

КОПАНКА, -i, ж. Небольшой искусственный водоём. Я чарпануў берасцяным карцом з копанкi рудаватае вады, напiўся, рэшту вылiў на рукi i апаласнуў твар. Грахоўскi. А два катлы i замашны чарпак былi вынесены на агарод i прымайстраваны адпаведным чынам каля невялiкай копанкi. Васiлевiч. На палянцы каля невялiкай копанкi з застойнаю зялёнаю вадою гулялi ў ножыкi хлопчыкi, недалёка ад iх, дзе пачынаўся рэдкi 6ярозавы гай, хадзiў статак. Казько.

КОРБА, -ы, ж. Ручка, предназначенная для вращательного движения. У6ачыўшы семiнарыстаў, сiвенькi дзядок-лiрнiк пасоўваўся ўбок i, круцячы корбу, пачынаў напяваць. С.Александровiч. Вера бярэцца за корбу, але спачатку круцiць не ў той бок, мякiна струменьчыкам вылятае з каша. Гра-хоўскi. Дзед павольна крануў корбу, потым рэзка крутануў яе. Караткевiч. Корба з рукi, нiбы кобра, iрвецца. Камейша.

КОРМНIК, -а, м., разм. Откормленный кабан. Дастаўся Мальвiне ад дзядзькi — вечнага халасцяка добра дагледжаны дом з садам i гародам амаль у цэнтры мястэчка, хлеў з адрынаю i склепам, выпеставаная малочная карова, кожны год Мальвiна трымала доўгiх, як луты, кормнiкаў, вялiся куры i гусi. Грахоўскi. [Iван] зазiрнуў у iх, хоць ведаў, што ў адным хлеўчуку — кормнiк, у другiм — двое падсвiнкаў. Тарцiновiч. Паставiўшы на прыпек два чыгуны з бульбай кормнiку, Салвэсiха налiла iх вадой, пасля, узяўшы аберуч вiлкi, пасунула чыгуны ў печ, блiжэй да агню. Рыбак.

КОРT, -у, м. Плотная хлопчатобумажная ткань, называемая иначе «чёртовой кожей». Не было ў ёй [постацi] нiчога незвычайнага, проста высокi чалавек у бравэрцы, пацягненай вышмальцаваным кортам. Чорны. І мусiць, як мая мацi, варочаюцца дадому ўжо з торбачкаю солi, з запалкамi, з кавалкамi корту цi паркалю. Адамчык. Але за вату крычала мацi: збiралася яшчэ на зiму «пацягнуць» фуфайку кортам. Пташнiкаў.

КОРХ, -а, м., уст. Мера длины в ширину ладони. Прайшоўшы прасторную зборню, чыста падмеценую, але ўсё ж брудную, бо на падлозе было не менш, як на корх, засохшай гразi, нанесенай сюды з усiх канцоў воласцi, Лабановiч адчынiў дзверы ў канцылярыю. Колас. А чалавек, як муха, гудзеў сваё, не адстаючы нi на крок, нi на корх. Гартны. Вокны ў вагонах тады парабiлiся, як мядзведзi, на корх, калi не лепей, панамярзала лёду на iх. Калюга.

КОРЧ, карча, м. 1. Вывернутый из земли с корнями пень. Павольна тубылец iдзе праз тайгу i сочыць, дзе собаль у корч мiльгануў, шукае, дзе ходзiць-лятае касач. Дубоўка. Пiсьменнiк выварочваў i пiлаваў карчы, прычым рабiў гэта з вялiкiм задавальненнем. Лужанiн. 2. Абл. Куст картофеля, лука и др., вывернутый из земли. А восень — выццё малатарнi, хмары пылу, ад якiх душыць усярэдзіне, доўгiя рады карчоў бульбы, падкапаных жалезняком Яўхiма цi старога Глушака... Мележ. Не, пакуль тое капаць, мацi падкопвала — разграбала рукамi зямлю пад карчамi, выбiрала самыя вялiкiя бульбiны, а астатнiя, меншыя, прыгортвала зноў зямлёю... Сачанка. Старая жанчына збiрае ў прыпол бульбiны. Бярэ вывернуты з зямлi корч, атрасае i падбiрае дробную, нiбы гарох, бульбачку.

Карамазаў. КРАМНIНА, -ы, ж., разм. Материал фабричного изготовления; одежда из такого материала.

Пасля жнiва ён [Кастусь] пачаў угаворваць яе не шкадаваць тых грошай за каня i набраць крамнiны на плацце. Чорны. Але 6ыла раз набрала яму Прузына ў анучнiка за старызну крамнiны на штаны i на кашулю. Калюга. Галоўнае ж — з’явiўся тут эмтээсаўскi ларок: там прадавалi хлеб, крамнiну i

колькi хочаш гарэлкi. Кулакоўскi. ...Як хороша ў святочны дзень маглi прыбрацца крамнiнай дзяўчаты... Гілевiч.

КРАМЯНЕЦЬ, незак. Делаться ядрёным, упругим; бодрым, здоровым (о человеке). Алесь раптам успамiнае, што ў Tасьчынага бацькi ў гародчыку крамянеюць раннiя яблыкi. Хадановiч. Ён [холад] здаровы, ад яго крамянееш i адчуваеш, як падужэў ад працы i загару за лета. Пташнiкаў.

КРАСКА, -i, ж. Полевой цветок. І адбылося тое, што наклiкалi жужлiвыя пчолкi, аб чым шапацелi сарамлiва-цiха чараты з плюшнiкам, чаго чакалi, кiваючы пекнымi галоўкамi. прырэчныя краскi. Мурашка. А пчолы з кожнай краскi збiралi мёд дзень цэлы. Пушча. Пазарасталi травою сцежкi суровай пары. Белыя, сiнiя краскi нашы схавалi сляды. Бялевiч.

КРАTАВIННЕ, -я, н., зб., разм. Горки земли, нарытые кротом. А яна [паляна] была на дзiва цiхая, нi то затоеная, нi то мёртвая: нi конь пасвiўся, нi варона села — адно сонца бляклае, абцягнутае i кратавiнне пад нагамi. Лобан. Дол быў няроўны, паклычаны кратавiннем. Сачанка.

КРАTЫ, -аў, адз. няма. Металлическая решётка на окне. У пераплёце крат цямнеюць вокны тыя, што бачылi яго, i шыбы, праз якiя на пэндзаль ападаў, iграючы, прамень. Tанк. Астрог быў цэлы, вунь вiдаць i дах на будынку, зеленаваты, даваенны, i вокны з кратамi, ды i агароджа цэлая. Марцiновiч. Чалавек сяк-так загаварыў толькi пад самы вечар, калi, хоць i пасечаная кратамi, палоска астрожнага акна была ўжо амаль зусiм цёмная. Кулакоўскi.

КРУПЕНЯ, -i, ж., абл. Крупяной суп. ...Яно [наступленне] чакаецца з дня на дзень, i абрыдзелая крупеня нiяк не лезе ў рот. Лужанiн. Tаклюся пачала завiхацца ля печы. Налiла мiску крупенi, нарэзала хлеба. Асiпенка. Хто крупеню варыў, хто са здорам капусту. Зуёнак.

КРУПНIК, -у, м. Крупяной суп. А Гапцуль тым часам, толькi яшчэ пачуўшы самы смак, спаражнiў яшчэ чатыры мiскi крупнiку, Галубок. Тацi налiла беднай удаве i яе дзецям мiску крупнiку і адрэзала па добрай лусце хлеба. С.Александровiч. ...Двое здарожаных, згаладалых байцоў, што сядзелi за сталом, сёрбаючы з глiнянай мiскi забелены крупнiк, схапiўшы з лавы пiлоткi i прыгнуўшыся, таксама выскачылi з хаты. Адамчык.

КРУШНЯ, -i, ж., абл. Куча камней. Перад ад’ездам суддзя падышоў да дзеда, якi закопваў каля мяжы старую крушню, павiтаўся з iм, пацiкавiўся, колькі яму год i што раблю я. Tанк. У той жа дзень елачку пасадзiлi за агародам, на мяжы, дзе была крушня i вялiкi струхлелы пень. С.Александровiч. Адышоўся [Марцiн] да лесу i прысеў на невялiкай крушнi. Каваленка.

КРЫВЯНКА, -i, ж., разм. Кровяная колбаса. ...Пасярод стала з вялiзнай глiнянай мiскi дыхала пахучай парай бялюткая рассыпчатая бульба, а побач на патэльнi яшчэ сквiрчэла крывянка. Ша-мякiн. Аднойчы ўвечары Юзiк расказваў, што ў яго дома прасцей з кабанiнаю: заколюць кабана, не пэцкаюцца з крывянкамi, крупянкамi, усякiмi там сальцiсонамi, кумпякамi. Янкоўскi.

КРЬIЖАВАЦЬ*, незак. Складывать крестом, укладывать крест-накрест. Валiў я дровы, крыжаваў i сек, — дзесятнiк быў са мною вельмi ласкаў. Гаўрук. Лес мы крыжавалi каля Чорнай рэчкi. Хве-даровiч.

КРЫНIЧЫЦЬ, незак. Бить ключом. Пасля, калi Tоля ўбачыў на грудзях Максiма, вельмi блiзка пад сэрцам, прадзёртую куляй разорку, з якой неўтаймавана крынiчыла кроў, хлопец падумаў, што ранены, вiдаць, страляў з адной рукi. Брыль. І ці не з такiх вось багдановiчаўскiх радкоў будзе крынiчыuь наша гiстарычная проза... Клышка.

КРЫНIЧЫIIIЧА, -а, н. Углубление, в котором бьёт родник, место вытекания потока воды. 3 дарогi бачна была старая крынiца — мінiяцюрнае азярцо, з багністым крьнiчышчам навокал. Чорны.

КРЫШАНЫ, -оў, адз. няма, абл. Заправленный салом картофельный суп. А здаецца ж, як у школу збiраўся, i наеўся ўволю — апаражнiў міску капусты, з’еў амаль не талерку крышанёў, а потым. яшчэ i печанай паўгарбузы ў жывот умяў. Сачанка. Дзецi сядзелi як заварожаныя, гледзячы ў рот дзеду Мiхалу, а дзяды, паспрачаўшыся ды пасёрбаўшы крышаноў з аднае мiсы, iшлi разам адну нядзелю ў царкву, другую — у касцёл. Tычына.

КРЭМЗАЦЬ, незак., разм. Писать небрежно, не заботясь об аккуратности. Ён [Кураглядаў] пераможна i ўрачыста дыктаваў тое, што ў патрэбны момант можа выратаваць асабiста яго, а Мiшка паслухмяна ўсе гэта крэмзаў. Далiдовiч.

КРЭСЫ, -аў, адз. няма. Название земель Западной Беларуси, находившихся до 1939 года под властью Польши. I не ў панскiх iнтарэсах здзек такi чыніць «на крэсах», нечуваны здзек пад сонцам! Колас. Балюе панская Варшава, а для гуманнасцi, прагрэса iдзе аблава за аблавай на ўсходнiх

«вольных» польскiх Крэсах? Купала. І, як жандар, стаiць на крэсах чарнейшая ад здрады ноч. Лужанiн.

КУБЕЛ, -бла, м. Закрывающаяся крышкой кадка, предназначенная для хранения пищевых продуктов и вещей.... У клунi быў патайны пограб, а ў пограбе хаваўся кубел з салам. i iншы скарб. Колас. У клецi повен кубел свежыны, пабелена столь, вышаравана падлога. Грахоўскi. Нехта там тупаў, штосьцi перасоўваў, стукаў вечкамi кублаў. Ракiтны.

КУДЗЕЛІЦЦА i КУДЗЕЛІЦЬ, незак., разм. Становиться подобным на кудель. Воблачка пяску кудзелiцца пад полем. Бядуля. Па вечарах жа, волкiх i росных, клубiцца, кудзелiцца, паўзе адусюль з балот туман. Сачанка. На платах тчэцца шоўк павуцiны, i кудзелiць пад хаткаю дымок. Бядуля.

КУДЗЯЛЯНКА, -i, ж. разм. Постилка, сделанная из кудели. Прыгнаў Кастусь статак, хуценька забраўся на катову горку i накрыўся цёплай кудзялянкай. С.Александровiч.

КУЖАЛЬ, -ю, м. 1. Очёсанный лён. А сцюдзёнай зiмой у хацiне курной кужаль прала, снавала i ткала. Купала. Бацька полаз габлюе, а мацi аж да поўначы кужаль прадзе. Бялевiч. Домна ўсяляк хацела навучыць сваiх дачок прасцi кужаль ды ткаць... Парахневiч. 2. Тонкий холст, вытканный из льняных ниток. Нарэшце, сабралiся ўтрох, каб завiтаць туды, дзе былi нашы сцежкi-дарожкi, дзе 6ылi нашы стаянкi, дзе вёскi, у якiх паiлi нас малаком, кармiлi, чым было ў каго, дзе аддавалi на раны апошнiя сувоi кужалю... Янкоўскi. ...3 белага кужалю Антось хоча пашыць сабе кашулю i нагавiцы. Бажко.

КУКЛА, -ы, ж. Женская причёска в виде закрученной на затылке в узел косы. Раскруцiлася з куклы каса, матлялася па белых плячах — па нажутцы — з боку на бок; ля вуха быў вiдаць кавалачак грэбня, як прыляпiўся. Пташнiкаў. Хусткi ў iх [баб] з’язджалi на патылiцы, i было вiдаць, як траслiся дробныя, сабраныя з рэдкiх пасечаных валасоў iхнiя куклы. Адамчык.

КУПЧАСТЫ*, -ая, -ае. С большой кроной (о деревьях). Гуляе вецер пад купчастымi макушамi палескiх пушчаў, калыша галiны пад свежымi курганамi-магiламi... Колас. Усюды былi дрэвы, з тоўстым стволлем i купчастыя. Чорны. Праплывалi па баках зубчастыя ялiны, купчастыя прыдарожныя хвоi. Лынькоў.

КУПЧСАЦІЦЦА, незак. Расти кудрявым, с большой кроной. Ядловец быў мокры, крушыннiк купчасцiўся пад iм i саступаў пакрысе дарогу росламу алешнiку. Чорны. Трава прыкметна горшала, вылазiла з яшчэ неглыбокай вады, купчасцiлася весела на купiнах. Mележ. За колькi крокаў адсюль баравiна спадала ў нiзiну, а там купчасцiўся ўжо ягаднiк ля струхлелых пнёў, чарнела сатлелае голле. Стральцоў.

КУРКОЎКА, -i, ж., разм. Охотничье курковое ружьё. Сон на дасвеццi ўбачыў: Проню каля Прапойска,.. браценiка Сiдара, настаўнiка, акоп пад школьнымi вокнамi на беразе Пронi, а ў акопе мужыкоў, знаёмых i незнаёмых, каго з вiнтоўкай, каго з куркоўкай, а каго i з цаглiнай. Карамазаў. Калi па вёсцы пайшла пагалоска, што на канаве панiшчылi баброў, Сцяпан з нейкаю нават палёгкай i радасцю закiпуў куркоўку за плячо i пайшоў займацца следствам. Жук.

КУРНIЦА, -ы, ж. Курная хата. Але досыць 6ыло пераступiць цераз парог, каб адразу знiкла гэтае ўражанне, бо ўсярэдзiне хата нагадвала даўнейшую курнiцу... Зарэцкi.

КУТНIК*, -а, м. Обедневший безземельный крестьянин, снимающий для жилья часть комнаты (угол). Сёння быў першы дзень, калi Мiколка iшоў дадому, не баючыся бясконцага дзедавага бурчання i сварак: у яго, вечнага бесхацiмца, нарэшце будзе свая хата, у яго, беспрытульнага кутнiка i кватаранта, будзе свой родны кут. Тычына.

КУФЕЛЬ, -фля i КУХАЛЬ, -хля, м. Бокал для пива. На радасцях забеглi ў нейкую сталовую каля Рыбнага рынку ды выпiлi па куфлю пiва, хоць я i не люблю гэтага пiтва. Танк. Па шкле куфля аплывала белая пена i шляпалася пад ногi. Лобан. ...Выняў з партфеля падрыхтаваны Янкам бутэрброд, заказаў i выпiў кухаль пiва. Брыль. Ён [чалавек] мяне зразумеў i на мылiцы сiгануў да акенца, у якiм заўважыў кухлi з пiвам. Карамазаў.

Л ЛАГАДНЕЦЬ, незак. Становиться более покладистым, добродушным, мягким. Змiтро, якi з усiмi

быў жорсткi i суровы, перад ёю лагаднеў, рабiўся мяккi, як воск. Сачанка. Калi былi твае так блiзка вусны, зусiм не разумеючы сябе, я лагаднеў, нiбыта лiст капусны... Mакаль. Ступаючы па раллi, заграбаючы пяцярнёю грэчку, Хвошч усё больш лагаднеў, дабрэў. Лупсякоў.

ЛАДКАВАЦЬ, незак., разм. Приводить в порядок. Калi зайшоў у купэ, там ладкавала рэчы высокая, досыць маладая жанчына. Навуменка. ...Тося ладкавала пасцель, а ён [Антон] стаяў ля акна i глядзеў на вяргiнi ў палiсаднiку. Савiцкi.

ЛАЙНО, -а, н., абл. Единица белья или одежды. У дарозе людзi захiналi яго [скарб] лайном ад дажджу і ветру разам з галапузымi малечамi, якiя дурэлi на возе. Сiпакоў. Як кулак — не кулак без пальца, i «ў абодва не зрыць» аднавокi, так грамадства з адным нешчаслiвьш каштуе не болей лайна. Караткевiч.

ЛАMАНКА, -i, ж., разм. Охотничье ружьё, которое заряжается готовыми зарядами в гильзах. Няхай стрэльба — не ламанка, але стрэлiць — зробiць знак... Колас. На правым плячы чалавека вiсела двуствольная ламанка, а на поясе патроннiк, як у паляўнiчага. Кулакоўскi.

ЛАMАЧЫНА, -ы, ж. 1. Обломок дерева. І толькi тады, калi спатыкнулася на ламачыну трэцi раз i ледзь-ледзь не ўпала, Лiда пайшла спакайней, тулячы дачушку да задыханых, усхваляваных грудзей. Брыль. Ён [стары] сядзiць перад ачахлым вогнiшчам на ламачыне: у ватоўцы, босы, па костачкi ў прысаку. Карамазаў. 2. Разм. Поломанная, испорченная вещь. Яны апранулiся, нават не памыўшыся, i, узяўшы вiнтоўку, нейкую ламачыну, пайшлi, сказаўшы, што вернуцца можа сёння, а можа i заўтра. Асiпенка. Сам Сухавей сядзеў на нейкай фатаграфскай ламачыне, а поплеч стаяла Марыля, паклаўшы мужу руку на плячо. Тычына.

ЛАСКАВЕЦЬ, незак., разм. Делаться ласковее, добрее. [Дзед] лаяў нас невядома за што. Але потым ласкавеў. Гарэцкi. Калi шчаслiва ласкавее i добрыцца цнатлiвы смех, — нашто, скажыце, як завея, як асуджэнне — слова «грэх»? Сiпакоў.

ЛАСТАВЯНЯ, -няцi, н. Птенец ласточки. ...Ледзь чутна папiсквалi ў злепленым пад самым. вiльчыкам гняздзечку ластавяняты... Навуменка. Ах, во яно што! Гэта ж ластавяняты, якiя так прывыклi да гнязда, усё яшчэ па звычцы ныраюць з двара ў цемнаваты лаз. Сiпакоў.

ЛАТАШЫЦЬ*, незак., разм. Рвать без разбору, с жадностью, опустошая. Тыя, у садку, ужо ўзлезлi на другую яблыню, з кiславатымi невялiчкiмi яблыкамi, якiмi было густа абсыпана сучча, i латашылi iх там у кiшанi i пiлоткi. Быкаў. А як цвiлi там, i каля дому на ўзлесках, пахучыя, як мёд, чаромхi! Кастусь нават шкадаваў, калi iх бязлiтасна латашылi маладыя людзi на 6укеты. Якiмовiч. А яны са Сцяпанам пачалi латашыць арэхi. Данiленка.

ЛЕНАВАТЫ, -ая, -ае. Немного ленивый, с приметами лени. Крануць яго [молат] трэба мець сiлы, ён змайстраваны не па цяперашнiх людзях — слабых i ленаватых. Miкулiч. Вось ён [Мiлер] пускае блакiтныя кольцы духмянага дыму ад дарагой цыгары, i яго ленаваты мяккi барытон гучыць зусiм лагодна. Арлоў.

ЛЕПШАЦЬ, незак., безас. Становиться лучше (о здоровье). Стары заморгаў вiнавата вачамi i хрыплым голасам прамовiў: — Ат, гаворка! Што ў старога можа быць?! От, то лепшае, то горшае. Тычына. З месяц дзед Мiкiта ляжаў у бальнiцы... Нiяк не лепшала. Дудараў. Яму [дзядзьку] моцна забалелi ныркi. Застудзiў цi што. l потым, дзе 6 нi лячыўся, колькi б нi грэўся на поўднi — усё роўна не лепuiала. Ягоўдзiк.

ЛЕСНIКОЎНА i ЛЕСНIЧОЎНА, -ы, ж., разм. Дочь лесника. Як на шчасце, паявiлася леснiкоўна. Мележ. А леснiчоўне хораша на мурагу на вышках. Барадулiн.

ЛЕСНIКОЎСТВА i ЛЕСНIЧОЎСТВА, -а, н. Работа, занятие лесника. — Нагаворыць немцу i з леснiкоўства прагонiць... —Няхай праганяе. Многа ты меў з леснiкоўства! Чарнышэвiч. Мiкалаю давялося леснiкоўства кiнуць, старую кабылку прадаць. Карпюк. А Мiна Марук... голасна, нiбы дэкламуючы выказваў свае думкi, якiя прыходзiлi яму за доўгiя гады леснiчоўства. Броўка.

ЛЕСНIЧОЎКА, -i, ж., разм. Дом лесника и его семьи. У другiм баку, за леснiчоўкай, зялёнае мора хвойных i лiсцяных вяршыняў — пушча. Брыль. Леснiчоўка здаецца доўгай i нiзенькай, а акенцы — маленькiмi-маленькiмi. С.Александровiч. Саўка расказваў, што дарога на Нёман ад яго леснiчоўкi зусiм простая i iдзе траха не ўвесь час полем. Якiмовiч.

ЛЕТАВАЦЬ, незак., разм. Жить где-нибудь летом, оставаться на лето. На гэтай пустой кватэры збiралiся студэнты, што заставалiся летаваць у горадзе. Чорны. Гадуюць кабаноў на свежыну, гадуюць сыноў на вайну, усё спазнаўшы на сваiм вяку, сяляне, i застаюцца — як на пяску летаваць санi. Барадулiн. А бывала, сюды на паляванне толькi паны прыязджалi... Панская псярня тут заўсёды летавала... Тычына.

ЛЕТАСЬ, прысл., разм. В прошлом году. Добра 6ыло летась, на пачатку кастрычнiка, у маёй, з двума сябрамi, паездцы на Петрыкаўшчыну. Брыль. Летась i пазалетась пан не даў галынаўцам

касiць на частку. Якiмовiч. Пасля [мацi] не выцерпела — пабегла ў хату i вынесла, зняўшы з ложка, палатняную пасцiлку ў жоўтыя палосы, новую, вытканую летась. Пташнiкаў.

ЛЕЦIШЧА, -а, н., раэм. Дом, где живут летом; летнее пристанище. Прытым жа Слаўнае лепш за якое лецiшча. Mурашка. Цяпер рэдка каго з пiсьменнiкаў там убачыш, шмат у каго, дзякуй богу, завялiся свае лецiшчы, працаваць можна дома, а бывала, бадай-што ўся творчая работа праходзiла там. Скрыган.

ЛЁК, -у, м. Селёдочный рассол. У краме цётак Алтарыхi цi Вэльвалiхi ён [дзед] часта браў лёк ад селядцоў, а мы, унукi яго, з велiзарнай асалодай мачалi хлеб у гэтую салёную жыжку, лiчачы яе найвышэйшым дарам. Астрэйка. І смагне селядзец у лёку, i ў лютай пары млее кроп. Барадулiн.

ЛЁСТКА, -i, ж. Поперечная планка в кузове телеги. Лёсткi ў драбiнцы на драўляным хаду трасуцца. Баранавых. Сымон прывязаў лейцы да лёсткi, саскочыў з воза... Чарнышэвiч. Праверылi, цi добра трьмаюцца лёсткi ў бiлах, падцягнулi атосы, паправiлi палукашак, густа падмазалi дзёгцем колы. Якiмовiч.

ЛЁХ*, -у, м. i ЛЁХА*, -i, ж. Ход, прорытый под землёй. 3 яго [лесу] гушчэчы, пацямнеўшай ад змроку, як з агромнiстай закуранай дымам i сажаю лёхi, роўным шэрагам, стройна, як птушкi на адлёце ў вырай, зашнуравала рознакалёрная, рознарослая гавяда. Гартны. ...Выраўнялася i тужэй нацягнулася пад высокiм берагам канавы ўсыпаная дробнымi каменьчыкамi сцежка, раптам правальваючыся ў глыбокiя, вытачаныя снегавою вадою лёхi. Адамчык, Тут, кажуць, ёсць пад зямлёю знарок пракапаныя лёхi. У адну такую лёху наш Сiвiца быў траха не правалiўся. Калюга.

ЛIПЕЦЬ, незак. 1. Едва держаться. Каля яго, на крэсле, якое ледзь лiпiць ад старасцi, асцярожна сядзiць Людзiн i Анiн тата. Брыль. ...Калi я ўзыйшоў на масток: дык здалося мне, што ён ледзь лiпiць i можа рухнуць у кожную хвiлiну. Mарцiновiч. 2. Находиться в запустении, в состоянии упадка. У садзе за старою афiцынаю аканома лiпела пад заплытым стаўком старэнькая закiнутая лазенька. Гарэцкi.

ЛIСЦВЯНIК, -у, м., абл. Лиственный лес. Скончыўся малады лiсцвянiк — алешнiк ды асiннiк, i пачаўся стары бор — рэдкiя сосны адна ў адну, аблiтыя сонцам. Шамякiн.

ЛОЙ, лою, м. Нутряной говяжий или бараний жир. Хто яго ведае, цi авечы, цi гавяджы; чаго не ведаю, таго не скажу, але лой добры. Чорны. Самьм большым далiкатэсам 6ыла смажаная бульба, кансерваваная з лоем фасоля... Грахоўскi. Я застаўся з машынiстам, якому дзяўчынка прынесла абед — паўглечыка малака i запраўленыя лоем бульбяныя аладкi ў мiсачцы. Хадкевiч.

ЛОЎЖ, лаўжа, м. Сложенный в кучу хворост. Непадалёк каля вялiзнага, замеценага снегам лаўжа рукавом шыняля выцiрае слёзы, ад адчаю цi дыму, лейтэнант Ягораў i нiяк не можа ўпалiць адсырэлае сучча. Грахоўскi. ...Кожны пасля сваёй работы забiраў дамоў буйнейшыя ацяробкi, а ўсё дробнае, каб яна не засмечвала, не даводзiла да хваробы лес, зносiў у лоўж i палiў. Далiдовiч. Сасмягла, высахла дуброва, уся ў лаўжах, у лысых пнях. Камейша.

ЛУЗАНЕЦ, -нца, м. Вылущившийся орех. Калi я падкiнуць збiраўся ў агонь ахапак пажоўклага лiсця ляшчыны, апаў лузанец залаты на далонь. Танк.

ЛЫЧ, -а, м. Свиное рыло. А дыпламатыя — то ж хiтрасць, свiння — але хавай свой лыч. Бачыла. Прысаромлены, прыгнечаны, пайшоў певень да карыта, у якiм гучна лопаў лычам парсюк. Сачанка. Парсюк тупаў каля парога, наровячыся лычам падчапiць дзверы ў сенцах... Парахневiч.

ЛЫЧАСТЫ, -ая, -ае. С длинным рылом. А потым, праз якi год-два, i цялушку агоралi — чорна-белую, з крутымi рагамi Дуньку, купiлi жвавенькае, лычастае парася... Сачанка. Ранiцай лычастая Усцiнава свiння хацела схапiць тую глыжку i ўлезла лычам аж у хату. Сабаленка. Ён [Паходня] распытваў пра распарадак на ферме, пра рацыён, пiльна аглядаў станкi i iх лычастых жыхароў... Хадкевiч.

ЛЮБIЗНIК, -у, м., разм. Приворотное зелье. Во як густа пахне любiзнiк — кудзелiстае, з дробнымi белымi кветачкамi зелле. Дзявочая прысуха... Miсько.

ЛЮДНЕЦЬ*, незак., разм. Становиться людным. Кнiгарнi. Яны ў нас, дзякаваць нам самiм, багацеюць i харашэюць, люднеюць. Янкоўскi.

ЛЮСТРАВАЦЦА*, незак. 1. Отражаться, как в зеркале. Агнi люстравалiся ў вадзе, i Ленiнград спаў пад вадою, як здань, а крокi гучалi... гучалi... гучалi... Караткевiч. Мужчыны адзiн па адным, несучы па плячах косы, у якiх люстравалася сонца, сыходзiлiся да 6рыгадзiравай дзялянкi на сняданак. Сабаленка. 2. i ЛЮСТРАВАЦЬ*. Отсвечивать, как зеркало. Напрасцяк падалiся да

Дняпра, што шырокай звiлiстай падковай люстраваўся, святлеў удалечы. Сачанка. Люты сям-там здзьмуў з ракi снег, i празрыстыя разводы лёду люстравалi блакiтнае сонца. Караткевiч.

ЛЯВОНIХА, -i, ж. Белорусский народный танец; музыка к этому танцу. Толькi адзiн Антось Байбак не хацеў злучацца з грамадою i не пераставаў араць пясок, крычучы, каб на яго пазiралi, бо ён паказваў, як даўней скакалi лявонiху. Колас. Перш выбiраў я вулiцы, дзе гуляла-жыло маё сонейка, дзе пыл «Лявонiхi» курыцца пад перазвоны гармонiка. Танк. Пятрок iграў доўга, пасля песняў узяўся за танцы i перайграў ш i казачка, i лявонiху, i стра-данiе. Быкаў.

ЛЯСIНА, -ы, ж., разм. Единичное дерево. — Э, цi гэта не бывае, — падумаў сам сабе [чалавек], узяў сякеру ў рукi i нахiлiўся, шукаючы, дзе 6 адсячы канец лясiны. Гарэцкi. Тут ужо стала вiдаць, як на самай выспе ў канцы iх надзела пахiла вагаўся свежы, з неакоранай лясiны звiты вялiзны крыж... Быкаў. Пакруцiўшыся, пахадзiўшы вакол, знайшоў [Цiкаўны] зламаную (вiдаць, бураю) сукаватую лясiну, прыставiў яе да сцяны i па ёй палез наверх. Сiпакоў.

ЛЯШЫЦЬ, незак., абл. Делить участок поля на полосы, отмечая края посева. Ляшыў Мiкiта жыта, i як на злосць яму валы скрывiлi баразну. Купала. Праслаўляе ён поле... i сяўбу, i агнi на рабiнах з баравое паляны, i красуню-дзяўчыну, што так ляшыць старанна... Броўка. Толькi пад канец вячэры пачаў раiцца з дзедам, што рабiць заўтра: цi адворваць бульбу, цi канчаць ляшыць жыта ў Дрывасеку. Танк.

M MАЖДЖЫР i MАЖДЖЭР, -а, м., разм. Mеталлическая ступка для измельчения твёрдых

веществ. ...Юзiк, не маючы сапраўднага бубна, iшоў паперадзе ды бубнiў у бубен, «штацкi» — трымаў леваю рукою аблубiцу з старага рэшата i з усiх сiл лупiў па ёй меднаю качалкаю з мажджыру, якую цiхом сцягнуў ад мацеры. Чорны. Дубовыя гаi непадалёку ад дома насыпалi багата жалудоў: вымачыўшы i ператоўкшы ў мажджэры, можна напячы гаркаватых праснакоў i заварыць кавы. Лужанiн.

MАЙ, маю, м., абл. Mолодая зелень деревьев, используемая для украшения. Пракоп раздзеўся. Яму далi венiк, пахучы, як май. Колас. Кузаў машыны паабтыканы маем, у iм было ўжо людзей, болыuасцю, праўда, маладых, але вiдны i жанкi, i мужчыны. Жук.

MАКУЛIНКА*, -i, ж., разм. Mаковое зёрнышко. Думаеце, лёгка было аўтару хоць дзе-нiдзе на малую макулiнку свойскага, хатняга, чалавечага ў iх [людзях] напаткаць? Калюга. І не было нi макулiнкi зайздрасцi ў гэтай думцы... Дайнека. Толькi, дружа, нiякiх прынцыповых уступак ворагу! Нi на макулiнку! Калеснiк.

MАЛАДЗIК, -а, м. Mолодой месяц. ...Сумна плыве маладзiк бледна-сiнi ў небе вячэрнiм, зялёным, як лёд... Багдановiч. Над цiхай стомленай вёскай шчодра зорнае неба i самотны, сарамлiвы маладзiк. Брыль. Над далёкай па даляглядзе вёскай у сонечным святле весела паблiскваў тоненькi сярпок маладзiка. Асiпенка.

MАПА, -ы, ж. Географическая карта. Пан Студнiцкi кроiць мапу, крэмзае задачы... Колас. Акрэслены чырвоным алоўкам, шырэйшы зверху i вузейшы знiзу, ляжаў на мапе кавалак зямлi... Караткевiч.

MАРКОЎНIК*, -у, м. Mорковная ботва. Ён [Цярэшка] цягнуў на плячы некалькi тоўстых калiў маркоўнiку. Лужанiн.

MАРШАЛАК, -лка, м. Предводитель дворянства. Перад спраўднiкам ён [Цiмох] быў у протаiерэя, гарадскога галавы, маршалка i манастырскага настаяцеля. Mурашка. Скарына больш здагадаўся, чым дачуў, хто так мнагазвонна крочыць: пераможца пад Оршай, маршалак, гетман, князь Канстанцiн Iванавiч Астрожскi. Лойка. Маршалак Загорскi не абяцаў яму задаволiць просьбу, бо гэта абразiць пачуццi дваран. Караткевiч.

MЕСТАЧКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Житель местечка. Местачкоўцы памагалi пагарэльцам будавацца, стаць на ногi, давалi прытулак, хлеб i да хлеба, увесну пазычалi насенне. Грахоўскi. Бабка Аўгiння расказвае бясконцую чараду прыгод, што здарылiся з тым цi iншым местачкоўцам. Навуменка. ...Сюды рыбакi заганяюць лодкi; тут пакупацца i на пясочку пазагараць добра; тут местачкоўцы збiраюцца вольнаю часiнаю пасядзець... Янкоўскi.

MЛЁН, -а, м. Рукоятка для приведения в движение ручного жёрнова или соломорезки. Сымон трымаў у руках млён, а Мiкола — грамнiчную свечку. Свечка была мала чым менш ад млёна — палкi,

якою круцяць жорны. Колас. ...П’яны, беспрытомны дзед, зачапiўшыся за парог, звiўся ў памялешнiку, ды ўстаць яму ўжо не даў гэты цяжкi з 6улаватым канцом млён. Адамчык. Потым, ужо ўзяўшыся за млён, якiм круцяць цяжкi камень жорнаў, [Янiна] хуценька глянула на яго цераз плячук i — от шалянiца-дзеўка! — паказала язык. Дайнека.

MЛЫНАРЫШЧА, -а, н. Mесто, на котором стояла мельница. Жыве Мiтрафан адразу за мастом, на старым млынарышчы. Ракiтны.

MУЛЬТАН, -у, м. Турецкий табак. А я засею мультану — даўно ўжо мару я пра гэта. Колас. Мы толькi курым — часцей ды часцей — духмяны, накрышаны дзедам мультан. Брыль. Яму [Матузу] не толькi давалi цыгарку, а насыпалi жменю дробна накрышанага мультану. Грахоўскi.

MУЛЯРСТВА, -а, н. Ремесло, занятие каменщика. 3 зялёных сваiх год Максiм налажыўся да сталяркi i мулярства. Чорны. Ён [Карл] падахвоцiўся да мулярства, пiльна прыгледзеўся да 6ортнiцтва, садаводства i агароднiцтва, калi трэба было, браў у рукi шавецкiя прылады... Тычына.

MУР, -а i -у, м. 1. Каменная или кирпичная стена. 3 правага боку яна [крата] ледзьве ўпiралася ў мур, два гвазды былi выцягнуты. Чорны. Iзноў я тут, сярод муроў, памiж астрожных сцен праклятых. Танк. І ўжо раслі для светлых хат чырвоныя муры, жыццё сваё на новы лад вялi гаспадары. Бачыла. 2. Каменное или кирпичное здание. Горад шумiць, вялiкi горад, шэры гранiт, камяніцы, муры...Танк. Гарачы прысак. Галавешкi. Каробкi чорныя муроў. Бялевiч. У цэнтры Цімкавiч узвышалiся магутныя дубы i вязы, якiм было самае малое пад сотню год. У iх патанаў старадаўнi царкоўны мур. Тычына.

MУРАВАНКА, -i, ж, разм. Постройка из камня или кирпича. Ад акадэмii запомнiўся шырокi двор з двухпавярховымi мураванкамi шэрага казеннага тыпу... Скрыган. А там-сям аднаўлялi больш-менш прыдатныя для жытла мураванкi. Лужанiн. Мураванка стаiць пры садку ў рабiнах i ясакарах, як прыгажосць не губляецца, не нiкне. Янкоўскi.

MУРЗАЦЦА*, незак., безас. Затягиваться дымкой. На небе пачало мурзацца. Цi не дождж збiраецца? Янкоўскi.

MУРОГ, мурагу, м. 1. Суходольное сенокосное утодье. За шэрым схiленым парканам скрыпiць пясок сырых дарог, спадае медны лiст каштанаў на жоўты стоптаны мурог. Танк. Дзед i ўнучка сышлi з дарогi i прыселi на мурог каля бярозы. Краўчанка. 2. Сено из суходольной травы. Каню Мiкiта прынёс аднаго мурагу... Колас. Адкалывалiся ды адрыпелi на калдобiнах духмяныя вазы мурагу, жыта, ячменю, лёну. Брыль.

MУСIЦЬ, незак. Быть должным что-либо сделать. Пад пагрозай арышту, нават расстрэлу кожны мусiў працаваць на ранейшым месцы. Навуменка. Зноў i зноў думаю пра тых, хто адсюль за свет паехаць мусiў, i ў хвiлiну гэтую чамусьцi так шкада мне, так шкада мне iх. Гiлевiч. На аселiцы райцэнтра, дзе ўраннi мусiлi праплываць плыты, за трыма карчастымi прыбярэжнымi вербамi жыла-чакала Яна... Карамазаў.

MУЧАНIЧНIК, -у, м. Заросли толокнянки. Ён [Вяль] на ўзгорак узабраўся пад крынiцай i залёг у мучанiчнiку ў бары... Танк.

MЫШАК, -а, м., разм. Конь серой (мышастой) масти. У вазок быў запрэжаны бальнiчны мышак, у перадку сядзеў Мiкiта — конюх. Пташнiкаў.

MЯДЗВЕДЗЯВАТЫ, -ая, -ае; разм. Похожий на медведя, напоминающий медведя. — Не мог знайсцi якога праходу, торба, — вылаяўся ў думках сержант, убачыўшы, як той спачатку перакiнуў цераз плот свой аўтамат, а пасля нязграбна перавалiў на вулiцу няўклюднае мядзведзяватае цела. Быкаў. Мажная прысадзiстая постаць, нiзка пасаджаная на плячах галава з кудлатымi валасамi вогненнага колеру, дужыя загарэлыя рукi рабiлi яго нейкiм мядзведзяватым. С.Александровiч. На лесвiчнай пляцоўцы сустрэлi шырокага ў плячах мядэведзяватага мужчыну — дзядзькавага суседа. Ягоўдзiк.

MЯДНІЦА, -ы, ж., разм. Mедный таз. Казiк у сподняй кашулi плёскаўся i фыркаў над вялiкаю мяднiцай. Грахоўскi. Тая [жонка], вярнуўшыся з цёмнага ўжо двара i борздка скiнуўшы ватовачку i хустку, вось цяпер мыла рукi над мяднiцай. Далiдовiч.

MЯНТАШКА, -i, ж. Наждачная лопатка для точки косы. У скверы пахне сенам маладым, звiнiць каса пад шорсткаю мянташкай. Бураўкiн. Далятаў звонкi шоргат мянташак аб косы. Хадкевiч. За Сажом шаргаталi косы, перагуквалiся мянташкi, чулiся вясёлыя галасы i смех. Кiрэенка. І чалавек касу мянташкай час ад часу кратаў, каб востраю была увесь свой век. Тармола.

Н

НАВУКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Человек, занимающийся наукой. Зяць яго, вядомы навуковец i паэт з першага пакалення беларускiх савецкiх iнтэлiгентаў, гадоў некалькi быў нам суседам па пад’ездзе. Брыль. Замянiла [аспiрантка] iншым, новым сказам з артыкула, пацверджанага аўтаравым подпiсам i аўтаравым званнем навукоўца. Янкоўскi. Цалюткiмi днямi на калгасных палях сунуцца ўслед за грузавымi машынамi купкi вучняў, студэнтаў, рабочых, навукоўцаў... Гiгевiч.

НАВЯЗАЦЬ*, зак., разм. Взять на привязь. [Мацi] сама адвяла каня ў аселiчку да ракi, навязала ў белай дзяцельнiцы, папыталася, цi напаiў, едучы цераз рэчку... Пташнiкаў.

НАДАЎЖЭЙ, прысл. На больший срок, на более длительное время. Калi ён [малады месяц] днi за тры абгледзiцца, будзе гадзiць пагода аж да сходнiх дзён, а як замакрыцца надаўжэй — наробiць чалавеку псоты нягода. Луж,анiн.

НАДЗЕM’Е, -я, н. Надземное пространство. Сiняваты струменьчык дыму бясшумна i спакойна плыў угару i тулiўся ў кашлатых шапках старых дзеравяк, як бы шукаючы там сабе прыпынку, каб не згінуць бясследна ў халодных прасторах надзем’я. Колас.

НАДХMАР’Е, -я, н. Пространство над облаками. Смех дзявоча-пралескавы твой патануў у ясноце, ў надхмар’i. Пушча. І нават арол, што ў надхмар’i кружыў, маёй пазайздросцiў бы сiле. Бачыла. Гушкала ў вагоне i трэсла мяне ў аўтобусе. I вось самалёт у надхмар’i нясе. Mакаль.

НАЕДАК, -дку, м., разм. То, чем можно утолить голод. У засенi зараснiкаў нерухома стаяць вялiзныя, як плашкi, шчупакі, пiльнуючы сабе наедку. Лужанiн. Валадымавы грушы былi важкiя i вельмi ж сопкiя, i калi яны ўжо самi падалi з дрэва, то карысцi i наедку з iх было мала. Вiтка. Якi з той бульбы наедак, а iм можа бог ведае калi давядзецца есці. Асiпенка.

НАЗIРКАM, прысл. Не спуская глаз, не теряя из виду (идти, бежать). Яна заўважыла Васiля, калi ён iшоў за ёй назiркам, i адразу адчула, што папалася i што з-за гзтага 6удзе вялiкая перапалка. Колас. У лесе Косцiк вывернуў на другi бок кажух, надзеў на сябе i пайшоў назiркам кустамі. С.Александровiч. Але кожную ранiцу [Колька] тупаў каля свае брамкi, пакуль не выйдзе Вера, iшоў назiркам да школы, потым абганяў i першы ўзбягаў на ганак... Грахоўскi.

НАЙПЕРШ, прысл., разм. Прежде всего, в первую очередь. Яна добра, а нават i трэба знаць суседскую мову, але найперш трэба знаць сваю. Багушэвiч. Найперш i найярчэй успамiнаецца... [Арсеню Андрэевiчу] адзiн малюнак. Mарцiновiч.

НАЛЕТА, прысл., разм. В будущем году, будущим летом. Колас не ведаў яшчэ, што налета i яго чакае такое самае ўшанаванне i тая ж высокая годнасць народнага паэта. Лужанiн. Якой даўжынi калiўца ўдавалася выцягнуць, такi налета будзе лён. Якiмовiч. Налета было б яму яшчэ ўсяго пяцьдзесят гадоў. Далiдовiч.

НАЛЕЦЦЕ, -я, н., абл. Лето следующего года. Як ты мне за працу адплацiшся гойна, да вясны к налеццю пражыву спакойна. Купала. Ды iх, гэтых дроў, аж да налецця хапiла. Сiпакоў.

НАПОУНIЦУ, прысл., разм. Набивая полный рот (есть). А потым., калi бульба спячэцца, здаволены [верасень] дзьмухае, студзiць яе i ёсць напоўнiцу... Васiлевiч. Mаўчаць, нiчога анi мне не гавораць. Толькi закусваюць напоўнiцу, ратамi чаўкаюць. Сачанка. Гаспадар смачна, напоўнiцу еў сала з мяккiм пахкiм хлебам, круцiў худою жылiстай шыяй, нiбы збiраўся пад’есцi навек. Жук.

НАСЕВАК, -сеўку, м., разм. То, что можно посеять; то, что может посеяться само. Алесь тужыў па свежай баразне, калi яна вясной... пераварочваецца за плугам з цiхiм. песенным вуркатам, крышыцца тлустымi, цёплымi камякамi, гатовая i прагная прыняць i залацiсты дождж зярнят, i насевак са шчодрага неба. Брыль. Зааром, забарануем, сыпнем ядраны насевак, i запеняцца ўраджаi, закалышуцца напевы. Танк.

НАСЕНКА, -i, ж., разм. Растение (имеющее название женского рода), оставленное на семена. Праўда, якая ж там насенка была — вядро бульбянога лупiння выпадкова набрала яна [Рэната] на памыйнiцы ля нямецкага uтiталя. Савiцкi. Iншы раз загадае брыгадзiр падвезцi да трактара, напрыклад, вазоў шэсць бульбы-насенкi, Аркадзь падвязе не марудзячы... Гроднеў. Першы калгасны ўраджай амаль увесь вывезлi ў раён: спачатку аддалi сваю пастаўку-норму, а потым, калi папрасiў Пятроў, падкiнулi ў раён i насенкi. Далiдовiч.

НАСОЎКА, -i, ж., разм. Носовой платок. ...Доктар Фаўст выцер сваю лысiну белакрухмальнай насоўкай. Лойка. І ад таго, што вельмi часта цёр [Леў Раманавiч] па iм насоўкай, лоб i шчокi

балюча гарэлi. Асiпенка. Седзячы за сталом, бацька часта кідаў патайны позiрк на такi самы, як i ва ўбогiм. сынавым жытле, авальны партрэт i потым доўга працiраў насоўкаю пенснэ. Арлоў.

НАСТРАMАК, -мка. Небольшой воз сена или соломы. Прышлося па тры настрамкi сырой травы на кожнага касца. Крапiва. Прывёз, нiбы лясун стары, дзядок настрамак з акалотам... Грахоўскi.

НАЎЗАХАПКI*, прысл., разм. Перебивая друг друга. Жанчына была ўсмешлiвая i гаваркая, не адставалi ад яе i свёкар са свякрухаю, Расказвалi наўзахапкi. Лужанiн. Хлапчукi нешта наўзахапкi расказвалi адзiн аднаму. Сачанка.

НАЎСЦЯЖ*, прысл. Во всех направлениях, в пределах обозримого пространства. А гул расце наўсцяж у цёмнай далi. Mашара. Iх [машыны], не заязджаючы ў гараж, на палеткi павялi шафёры, дзе жыты высокiя — наўсцяж копы, копы, мо вышэй, чым горы. Калачынскi. Чырвоным вокам мiльгае прытушанае вогнiшча, неба нiбы выбеленае — наўсцяж засеяна дыяментамi-зоркамi. Навуменка.

НАХАПIЦЦА*, зак. Неожиданно появиться, неожиданно наступить. Ужо блiзка сенакосу нахапiлася раптам некалькi навальнiц. Mележ. ...Вайткевiча... пыталiся, цi праўда, што ён, будучы бургамiстрам у Азярышчы пры немцах, у лiпенi сорак трэцяга года наслаў эсэсаўцаў на Серадзiбор, каб спалiць яго, але нахапiлiся партызаны, i эсэсаўцы былi разагнаны. Пестрак. Ранняе лiпеньскае свiтанне, якое нахапiлася неяк знянацку, заспела мяне ў густым ляшчэўнiку. Сабаленка. Нахапiлiся раннiя марозы, укавалi зямлю на пядзю. Miсько.

НАХMАРЫЦЦА i НАХMАРЫЦЬ, зак., безас. Затянуться тучами. Рыгор успрыняў гэта, як нешта немiнучае i даўно для яго вырашанае, нiбы гэта Шура сказала, што на дварэ пайшоў дождж, калi ён сам бачыў, што нахмарылася, i чакаў гэтага дажджу. Крапiва. Ясным летнiм днём прыпарыла, нахмарылася, пракацiўся гром па небе, па лесе, па траве; па рэчцы Шачы. Бялевiч. Прыпарыла, нахмарыла, яшчэ не загрукатала пад галавою, але без памылкi бачыў, што неўзабаве ўдарыць пярун i лупане навальнiчны дождж. Янкоўскi. Неба нахмарыла. Бачыш? Карамазаў.

НЕДАБАЧВАЦЬ, незак. Плохо видеть. Рэдка 6ог на людзей пазiрае. Ды, мусiць, недабачвае ўжо. Стары стаў, як я. Лужанiн. Хутка ён ужо сядзеў справаводам ва ўправе. Ён недачуваў, недабачваў, i хлеб яго пры «цвёрдай» уладзе быў нялёгкi. Навуменка.

НЕДАВЯРАК*, -рка, м., разм. Человек, не верящий во что-либо, кому-либо. Ён сказаў такiм тонам, быццам быў тут нехта такi, што не верыў, i ён выгаварваў гэтаму недавярку. Мележ. А калi пачалi вазiць цэглу на голае поле ў Займiшча, Красанок, а за iм i некаторыя недавяркi ўпотай шапталiся: пакуль пабудуем мураваныя харомы, дык i жыць не будзе калi. Гроднеў.

НЕДАПРАДАК, -дка, м., абл. Клок кудели, оставшийся после прядения на пряслице. Бародка ў яго [дзеда] такая рэдкая i мякенькая, як недапрадак кудзелi на праснiцы: скублi-скублi, пралi-пралi ды, паленаваўшыся, кiнулi на смех дзесятак валасiн. Лужанiн.

НЕДАСАЛЬ, -i, ж., абл. Недосоленная еда. Падасць бацьку [Хвядос] салянку, а сам недасаль хвацiць лыжак колькi. Калюга.

НЕДАЧУВАЦЬ, незак. Плохо слышать. Мiкiта, як некалi i бацька яго, недачуваў на адно вуха. Чыгрынаў. Некалi даўно, калi я быў яшчэ зусiм малы, я прастудзiўся i захварэў на вушы. Мяне лячылi, але з таго часу я крыху пачаў недачуваць. Лупсякоў. Але аб гэтым не трэба было i напамiнаць: Мiканор ведаў, што Юзiк з месяц таму назад пачаў трохi недачуваць. Кулакоўскi.

НЕЗДАЛЯКА, -i, м., разм. Тот, кто не отличается крепким здоровьем, слабый физически. Адкуль i сiла ў нездалякi старога знайшлася, каб трохi, сагнуў бы Васiля. Мележ. Запрэглi конiка-нездаляку ў сякiя-такiя санкi i ранiцай, калi яшчэ не ўднела, Саламея Гур’яновiч i Параска Засульская выехалi з Вербiч. Сабаленка.

НЕПАТРЭБШЧЫНА*, -ы, ж., разм. Ставшие ненужными вещи. Цягаў у ранцы цэлы склад прыдатнай для выменьвання непатрэбшчыны: iржавыя пёры, царскай чаканкi медзякi, гузiкi, падкоўкi для ботаў i нават конскiя. Лужанiн. Раменная сумка вiсела торбаю ў яго на жываце, шынель, як забытая непатрэбшчына, распластаўся на тоўстых таполевых каранях. Кулакоўскi. Хату вызвалiлi ад рознае там непатрэбшчыны i вярнулi гаспадынi. Сабаленка.

НЕПЯРЭЛIЎКI, -лiвак i НЕПЕРАЛIЎКI, -лiвак, адз. няма., разм. Плохо дело, безвыходное положение. Начальства зiрнула, бачыць — непярэлiўкi. Лужанiн. Халуста зразумеў, што тут непярэлiўкi, i адступiў. Чарнышэвiч. Цяпер пану непярэлiўкi! Застанецца ён без сена i 6ез барышу. Якiмовiч. Няма чаго сёння, калi панам непералiўкi, да трудзяшчых хiнуцца. Каваленка.

НЕРУШ, -ы, ж., разм. Что-либо нетронутое, первозданное. Гэта той самы бярэзнiк, дзе летась наш дзядзька, ходзячы па грыбах, напаў на неруш i набраў цэлую сявеньку слаўных баравiкоў-бярозавiкаў. Колас. А замест большай сцежкi, з вострага клiна далёка ўнiз, на нiжэйшыя загуменнi ды загароддзi, снежная неруш — вечар такi надыходзiў — праразалася палазамi саней. Брыль. Цяпер на месцы фрэсак белая неруш тынку. Арлоў.

НIКЧЭМНIК, -а, м., разм. Никчемный, ничтожный человек. Iх [людзей] думкi, iх жэсты, iх паводзiны нагадвалi рысы звычайных забойцаў, у лепшым выпадку — садыстаў, псiхапатаў, распусных нiкчэмнiкаў. Лынькоў. І вось паслухай, Пеця, якi ён крывадушнiк, якi ён нiкчэмнiк. Рылько. Толькi i тут барон паказаў сябе нiкчэмнiкам. Машара.

НIШТАВАТЫ, -ая, -ае. Удовлетворительного качества, ничего себе. Шапка была б нават i нiштаватая, каб яшчэ да яе казырок i каб не распоркi скрозь па швах. Чорны. А майткi i рубашка ў мяне яшчэ ніштаватыя. Гурскi. Адзiн дзень, другi, часам i трэцi, нiштаваты, хоць i рэдкi, крупнiк, а потьм раптам бураковая дрэнь цi кукурузная прэсная каламута. С.Александровiч.

НIШЧЫМНIЦА, -ы, ж., разм. Постная еда. Пачалi заводзiцца ў хаце грошы, дык пачала пакрысе выводзiцца i нiшчымнiца. Чорны. Адарвала [масла], можна сказаць, ад дзяцей, ад сябе, нiшчымнiцай тры тыднi давiлiся, але збiла на сваю галаву дзве мiсачкi... Рыбак. Вось бы сюды мяса з паўкумпяка, тады ваш крупнiк другiм быў бы, а так — нішчымнiца, I.Капыловiч.

НIШЧЫМНЫ, -ая, -ае. Ничем не сдобренный, без ничего. Мiсачка бульбянога супу, акрайчык хлеба i марная скварачка — гэта ж толькi на трошкi больш за ўчарашнi юдаўскi пачастунак (кубачак кавы i недаедзеная тоненькая лустачка са шмальцам), за той другi кавалак хлеба (нiшчымнага). Брыль. ...Астатнія днi iх кармiлi рэдзенькiм, як вада, нiшчымным крупнiкам, не даючы нават кавалачка хлеба... Адамчык. Гэтую думку выказала Ярына, падаючы нам гарнушак з нiшчымнай зацiркай. Бажко.

НIЯКАВЕЦЬ, незак. Чувствовать себя неловко, неудобно. Бледны тварам, кволы з выгляду, з тонкімі рысамі, з зачэсанымі назад каштанавымi валасаш хлопец пачаў нiякавець. Мележ.

НОЧВЫ, -аў, адз. няма. Корыто для стирки. ...Мужчьшы зранку падгалiлiсь, зусiм-такi падмаладзiлiсь, у ночвах голавы памылi і вусы спрытна падкруцiлi... Колас. Дзядзька Антось прыносiў з варывенькi вязку лыка, парыў у ночвах, садзiўся на калодцы i плёў лапцi. С.Александровiч. Драгун налiў у бачок вады, паставiў у кухнi на керагаз, потым прынёс з хлеўчука ночвы, вынес два табурэты i наладзiў цэлы пральны камбiнат. Дамашэвiч.

НУЛЁЎКА*, -i, ж., разм. Машинка для стрижки наголо. Куды з большай ахвотай пасля гэтага ўсе мы, нагала абстрыжаныя, пад нулёўку, рынулiся ў лазню. Вiтка. Падстрыжаны пад ваенкамацкую нулёўку, ён [Гацiла] ужо нiчога не робiць, адно толькi чакае гэтай позвы. Сiпакоў. — А няне толькi што абчыкрыжылi пад нулёўку, не сёння-заўтра павiнен iсцi служыць, — Федзя здымае кепку, кладзе на траву, мацае валасы, быццам правярае, як яны там. Кудравец.

НЯВЫКРУТКА, -i, ж., разм. Тяжёлое, безвыходное положение. 3 Цiмошкам мы самi справiмся. Прывядзем мiлiцыянера. Знойдзем яго за самым сiнiм дымком, i 6удзе Цiмошку нявыкрутка. Броўка. Але 6ыла нявыкрутка: у Анiсіма раслi яшчэ тры браты, а зямлi ў бацькi — добрым лапцем наступiць. Сабаленка. Калi ж нявыкрутка, i ледзьве трон не падаў, — спраўлялi тут жа ладзьбавання пiр, жанiлi тут жа родных мiлых чадаў i, як пасаг, давалi ў роднасць мiр. Бачыла.

НЯДБАЛЕЦ, -льца, м., разм. Нерадивый, халатный человек. Бяда няўмекам i нядбальцам, хто шнур зжуе няроўным плехам, — Антось яго ўжо дойме смехам. Колас. Ну i дасталося кладаўшчыку ад старшынi: доўга будзе помнiць нядбалец. Мележ.

НЯСТРАЎНАСЦЬ, -i, ж. Нарушение усвояемости пищи. Пачаў жа ён [леў] раўцi ад вельмi звычайнай прычыны: адсутнасць мацыёну, прагулак на якую сотню кiламетраў у суткi цягнула за сабой прыкрую нястраўнасць. Лужанiн.

П ПАБАГАЦЕЦЬ, зак. Стать богаче. На развiтаннi Мартын сказаў Аўгiнi: — Ты ж глядзi Алесi.

Пабагацею, дапамагу i ёй i табе. Колас. — Сёлета мы пабагацелi разы ў два ў параўнаннi з мiнулымi гадамi, — меў падставу хвалiцца Паходня. Хадкевiч. Што ж скептыкi, ура-грамацеi збянтэжана водзяць насамi: на нафту мы пабагацелi, на дбайных людзей — таксама. Калачынскi.

ПАБОЛЬШАЦЬ, зак. Стать больше. І так яны [запаведзi] ў сэрцах гараць, палымнеючы, ясна, нiбыта на свеце пабольшала сонцаў нязгасных. Танк. Ахвяр пабольшала, але ў той год i паболыuала расказаў аб страхоццях навокал каменя. Пестрак. Потым iх [аблокаў] пабольшала, яны пачалi кучаравiцца, расцi i неўзабаве сталi ўжо кучаравымi. Карпаў,

ПАВАСТРЭЦЬ*, зак. Стать острее. Стары бачыў, як напялася па Яўхiмавым твары цвёрдая, дублёная ветрам ды сцюжамi скура, як павастрэлi скiвiцы... Мележ.

ПАВIДНЕЦЬ, зак., безас. Стать виднее. У сенцах павiднела, i ён [Сцяпан], бачачы, куды iсцi, павалокся на двор. Пташнiкаў. Узышоў 6арвовы месяц, павiднела. Воранаў. Крыху павiднела — пад галавою адкрылася неба. Ягоўдзiк.

ПАВЫРАЗНЕЦЬ, зак. Стать выразительнее. Цяпер жа рысы гэтага павыразнелi. Чорны. ПАВЫШЭЦЬ, зак. Стать выше. Цяпер жа, калi ён [Вiктар] разам з дарогаю ўвайшоў пад шаты,

лес, якi за гэты час павышэў i пастарэў, здаўся яму чужым... Сiпакоў. Бязвоблачнае неба налiлося сiнiзною, павышэла; толькi паўднёвы небасхiл, адкуль заходзiў кволы ветрык, набухаў воблакамi. Воранаў.

ПАВЯТОВЕЦ, -оўца, м. Житель уезда. Побач з зашмальцаванай слясарскаю тужуркай — сiвое гiмназiйнае палiто цi чорныя гузiкi павятоўца. Мурашка.

ПАГАТОЎ, прысл. Тем более. Каб баржджэй уцiхамiрылася, нiколi Зэнка мацеры не супярэчыў. Гэты ж раз — i пагатоў. Калюга. ...Адгэтуль штурмаваць Берлiн адна флацiлiя хадзiла. У мiрным часе пагатоў вось гэты шлях, сяброўскi, блiзкi, вядзе цябе да берагоў i чарнаморскiх i балтыйскiх. Лужанiн. У маладосцi не давялося абзавесцiся сям’ёй, а пад старасць i пагатоў. Кулакоўскi.

ПАГЛЫБЕЦЬ, зак. Стать глубже. Такi ж [Юрка] аброслы, як i раней, толькi вочы паглыбелi, i ўжо свяцiлася ў iх не толькi вечная жальба i затоены сум... Чарнышэвiч. Калi сцягнуў [Вяршок] з галавы пiлотку i паклаў яе на калена, дык сапраўды было вiдаць, што паглыбелi на яго галаве залысiны, памаршчынеў лоб, а скронi ды густая шчэць на шчоках сiваватыя. Далiдовiч. Амаль гадзiну кiдаў зямлю 6ез пярэдыху, калодэеж паглыбеў, i Яшка гукнуў Пятрасу спусцiць бак... Воранаў.

ПАДАЛЕЦЬ, зак. Стать далыпе. Ён [лес] цяпер рэдкi i неяк падалеў ад вёскі, цi не ад гэтай цiшы i пустэчы? Пташнiкаў.

ПАДВАЖВАЦЬ, незак. Приподнимать рычагом. Пагукваюць хлопцы i падважваюць бервяно. Колас. Не расшпiльваючы кажуха, не скiдаючы шапкi, [селявiк] садзiўся на парозе i гаварыў то да Мiцi... то да маладое гаспадынi, што стаяла каля печы, падважвала вiлачнiкам чыгуны... Адамчык. ...Пажылы цывiльны дзядзька ў кажуху i малады салдат у шэрым, зашмальцаваным шынялi падважвалi каламi цяжкiя замкнёныя знутры дзверы... Далiдовiч.

ПАДВАЛIНА, -ы, ж. 1. Бревно, на которое настилается пол. Тоня астаўся адзiн пасярод гаспадарскай няўладжанасцi: трэба было i скляпок дамураваць, i падвалiны ў хаце змянiць, i хляўчук новы паставiць. Чорны. Пад падлогу, якраз памiж дзвюх абгнiўшых падвалiн, вёў шырокi лаз. Мiсько. 2. Нижний венец сруба. Хата была ўехала ў зямлю, выгнулася сцяной, але дзядзька паклаў новыя падвалiны, штандары, зрабiў прыбудоўку, перакрыў дах гонтамi, павялiчыў вокны — нiбы ведаў загадзя, што сыдуцца тут дзве сям’i. Навуменка. А яшчз днi праз тры Андрэй, Костусь, дзед Iгнат, Лявон з ранiцы ўкопвалi дубовыя падвалiны, а затым клалi першы вянок калгаснай аборы... Васiлевiч.

ПАДВОКАННЕ, -я, н. Место снаружи дома под окнами. Да зборнi пачалi збягацца хлапчукi, якiя дасюль вiлiся па падвоканню ў Прыдатных. Гартны. Вiдаць, збрыдла вам па падвоканню стоячы. Калюга. Усе, хто хацеў паглядзець i не ўмясцiлiся, па падвоканню стаялi. Лобан.

ПАДВОРАК, -рка, м., разм. Двор около дома. У iстопцы яны з’елi рэшту таго кулiча з малаком, i Пятрок пайшоў на падворак. Быкаў. Падмецены чыста падворак, нiякай нiдзе пацярухi... Русецкi. Калi ўжо не мог валачы ног ды пачуў пеўняў i зразумеў, што ўжо ранiца, выбраў хутар, якi стаяў далей ад iншых, падкраўся да падворка, залез у гумно. Карпюк.

ПАДГЕРАЦ, -рца, м. Металлический прут, служащий для соединения шкворня и тройни. Ляскацеў пад драбiнамi жалезны падгерац, яму ўтурвалi сухiя бярозавыя ляскi. Мурашка. І каб агонь не звёўся, не затух — мне кузню Валадым даверыць, а я надзену скураны фартух i ўпершыню сам выкую падгерац. Вiтка.

ПАДПАВЕТКА*, -i, ж. Дровяной сарай. Пятрусь зайшоў да сябе, а ў гэты час Сёмка збегаў у гумно па пракламацыi, пералажыў iх на дзве часткi, для сябе i для Петруся, i захапiў на ўсякi выпадак рэвальвер, якi пра запас ляжаў захаваным у страсе падпаветкi. Гартны.

ПАДПIНАК, -нка, м., абл. Ремень в упряжи. [Юрка] падбягае да Смыка, папраўляе хамут, выцягвае грыву з-пад мокрага лямца, адпускае нiжэй падпiнак... Пташнiкаў. I пайшоў дзед. Каб падцягнуць падпiнак, адвязаць ад дрэўца лейцы, ехаць дадому. Ягакоўскi.

ПАДРУБА, -ы, ж. Нижнее бревно в срубе. Саўка зайшоўз другога боку хлява. У яго ўжо быў на прымеце камень пад падрубаю. Колас. Пачалiся допыты: адзiн, слабейшы, не вытрываў i сканаў, а Хведзька з таварышам падкапалiся пад падрубу. Лужанiн. Едкi пыл лез у горла, сцiнаў дух, але яна [Таквiля] грабла, спадзеючыся, што вылезе яшчэ пад падрубу туды на двор, дзе знойдзе якi ратунак i збавенне. Адамчык.

ПАДСIВЩЬ, зак. Слегка забелить молоком. Хлопчыку бралi штодня ў Анэты, прыбiральшчыцы, кварту малака. Iншы раз, калi выходзiла, яна з ласкi прыносiла лiшнюю шклянку падсiвiць крупнiк. Пальчэўскi.

ПАДСIТАК, -тка, м. Небольшое сито. Старая Лукашыха, Аўгеня, прыйшла да свае суседкi Югасi пазычыць падсiтак прасеяць мукi. Колас. Толькi шукала Русецкая таго падсiтка вельмi дзiўна: адчынiла шуфляду. Калюга. Таня паставiла пусты падсiтак на стол, села на ўслон i паклала на каленi рукi. Пташнікаў.

ПАДСТОЛЛЕ, -я, н. Пространство под потолком. На мiг малiнавым святлом ён [прамень] на падстоллi заiскрыць, то ўспыхне светлым матылём, то здасца — крылле зашумiць. Броўка.

ПАДУПАСЦI*, зак., разм. Прийти в упадок, в запустение. Цяпер мне зразумела, чаму ў iх так падупала гаспадарка, чаму яны за апошнiя гады так абяднелi. Танк. Але з прычыны хваробы Грыкоўскага школа значна падупала. Луцкевiч.

ПАЗАЛЕТАСЬ, прысл. Два года тому назад, в позапрошлом году. Пазалетась у лiпенi, калi ў iнстытутах пачаўся новы прыём студэнтаў, у кватэру маю, на пяты паверх аднаго з пасляваенных дамоў, прыйшла незвычайная госця. Брыль. На дзесятку маладых дрэў яuiчэ пазалетась былi прышчэплены галiнкi iгрушыны. Дубоўка. Цяўлiк яшчэ да вайны хадзiў у чацвёрты клас i зноў пайшоў у чацвёрты, калi пазалетась адкрылася школа. Стральцоў.

ПАЗВАНЧЭЦЬ, зак. Стать более звонким. Усё асвяцiлася спакойна-сонным яго святлом, едкасць спусцiлася ў мокрыя нiзiны, паветра пазванчэла... Гарэцкi. Ужо выпетрала зяблiва, пасiвела ў гародчыках i пазванчэла бадыллё, i панiшчымнела паветра. Стральцоў.

ПАЗЯБЛЩЬ*, зак. Вспахать поле осенью под весенний посев (зябь), Загадае [мацi], калi на поле ехаць, калi гной вывезцi, на зiму пазяблiць. Калюга.

ПАКАЛАК, -лка, м., абл. Небольшая палка, обломок какого-либо предмета. Возьме Яначка пакалак: — Кыш, каб вы павыдыхалi! Пазбiралiся, навалач! — i ляцяць ад Яначкавага пошвырку ўрассыпную куры i парасяты. Крапiва. Нехта блукаў па вадзе на лодцы, ганяўся за пакалкамi i выцягваў намаклiцу на далёкi бераг. Лобан.

ПАКIДЗIШЧА, -а, н. Покинутый, оставленный кем-либо человек. У Гальваса была ахмiстрыня, якая яму страшэнна надакучыла i якую трэба было аддаць замуж не марудзячы. Адчуваючы, што ёй суджана стаць панскiм пакiдзiшчам, яна зжаўцела, ззелянела i пачала сохнуць. Чорны.

ПАКЛЯСЦI, зак. Клясть некоторое время. Пакляў Сомiк Наздрэйку, патупаў каля свiннi ды павалок смалiць. Крапiва.

ПАКОША, -ы, ж. Скошенный луг. Спёка стаiць над спелым жытам, над пакошамi паплавоў, над палосамi цёмна-зялёнай, папярэшчанай белымi кветкамi бульбай... Брыль. А ён, Амелька 6асаногi, бяжыць, бяжыць расiстым логам, ён коле ногi на пакошы. Бялевiч. Яна [Волька] прыгадала адзiн леташнi полудзень, калi, прыехаўшiл з горада ў сяло, пакошаю несла мужчынам абед. Карамазаў.

ПАКРАСАВАЦЦА*, зак,, разм. Пожить некоторое время беззаботно, счастливо. І пабраўся [Ромусь Рабэйка] з польскаю патрыёткаю з Варшавы. Ды нядоўга потым пакрасаваўся на свеце. Гарэцкi. Не доўга давялося «пакрасавацца» ў новай хаце. Хведаровiч.

ПАЛАВЕЦЬ, незак. Выделяться своим палевым (светло-жёлтым) цветом. Цяжкiя чорна-сiнiя хмары навiслi над зямлёю, пахавалi горы, злiлiся з мокрым лесам i то там, то тут мутнеюць, палавеюць i сыплюць пылам. драбнюсенькiх капачак. Гарэцкi. Як i ў нас, палавее на доспеве жыта

густое, i вяселыя жаўранкi путаюць вецер струной. Гiлевiч. ...На ўзгорках палавее ўжо азiмiна. Хадкевiч.

ПАЛАВIНIЦЬ, незак., разм. Делить пополам. Алесь палавiнiць з iм [сынам] зарплату i жыве дзеля яго. Грахоўскi.

ПАЛАГАДНЕЦЬ, зак. Стать более добродушным, покладистым. — Таму i не трэба iх весцi тудьi, — злосна гыркнуў артылерыст у ватоўцы i тут жа палагаднеў. Чыгрынаў. А можа нашыя далi немцам у хвост i грыву? I таму яны крыху палагаднелi. С.Адександровiч. І сэрца адтала, палагаднела, i сцюжы на сэрцы — як не было. Лось.

ПАЛАЗНЯ, -i, ж. Дорога, проложенная полозьями. Узмежкам, палазнёй, лядком за словам 6ыкаўскiм, радком, не ўзяўшы ў правадыркi стому, iду, вяртаюся дадому. Барадулiн. Нарэшце, упёршыся полазам у вялiкi камень, што ляжаў збоку палазнi, воз спынiўся, так i не з’ехаўшы з пагорка. Сiпакоў.

ПАЛАСКАВЕЦЬ, зак. Статъ более ласковым. Аж голас яго (заўважыў гэта Пнiцкi i здзiвiўся) патанчэў i паласкавеў. Чорны. Ужо змякчэла, змучанае за дзень, адышлося ад гарачынi i паласкавела сонца. Адамчык.

ПАЛОЙКА, -i, ж. Прядка трёпаного илк очёсанного льна. ...Высокi дубовы крыж, паўвязваны палойкамi iльну ды рушнiчкамi, чорнымi, пазгнiваўшымi, пахiлiўся на каплiцу. Мурашка.

ПАЛУМIСАК i ПАЎМIСАК, -ска, м. Неглубокая миска. Можа ў бiклагах скупа вiна, ў латках мачанка вымачана, на палумісках мала кiлбас, цi караваем абнеслi вас? Танк. Мачыха ўнесла той самы збанок з малаком i налiла яго ў парцалянавы палумiсак. Сабаленка. Жонка... забразгаўшы заслонкаю, выняла з печы i паднесла Каетану паўмiсак з дранымi аладкамi. Броўка. На хату не вытыкаўся [бусел], аднак i не зашываўся ў цёмны куток пры наблiжэннi чалавека, кляваў, што стаўлялi, найчасцей вараную бульбу ў глыбокiм паўмiску. Лужанiн.

ПАЛЮДЗЕЦЬ, зак., разм. Побыть среди людей, пообщаться с людьми. Часам iм [хлопцам] удавалася падкупiць семiнарскага вартаўнiка i выбегчы на якую гадзiну ў горад, хаб палюдзець на рынку або заскочыць у кавярню Навума Гаха, што размяшчалася на рагу вулiц Задаменi Качскай i Мiхалiнскай. Тычына.

ПАМПАВАЦЬ, незак. Качать или перекачивать что-либо помпой. ...Заўзята пампавалi ўчатырох, а Галаскок накiроўваў напорны струмень вады ў найбольш зыркiя языкi полымя, час-часом адвiльваючы i, нiбы незнарок, аблiваючы вадою тых, хто трапляў у сферу яго дзеяння. Крапiва. Раней, пакуль я сам не паехаў, Кураўка мяне пераконваў, што Туркi iшлi са сваёю торбай не ў чайную з усiмi, а да помпы на плошчы, адзiн пампаваў ваду, а другi запiваў ёю хлеб, а потым, на змену, другi. Брыль.

ПАНАВАТЫ, -ая, -ае; разм. Человек с претензиями на барские манеры, барский образ жизни. Якi ён важны, панаваты, выдатны, «мондры», зухаваты! Колас. А фельчары бываюць вялiкiя практыкi. Да таго ж: доктар заўсёды панаваты, а фельчар просты чалавек. Чорны. Апошнiя гады, праўда, здароўе яго [Фэлькi] падупала. Але i тады ён напрамiлы бог прасiў, каб нiкога не клiкалi, анi доктара, бо той панаваты, анi фельчара Максiма Грынюка, хоць ён i свой чалавек. Тычына.

ПАНАДВОРАК, -рка, м., абл. Двор возле дома. І калi запахне кропам, тады, здаецца, устае ў ваччу сонечная-сонечная ранiца, калi трапечуцца кропелькi расы па кветках, калi зямля на панадворку яшчэ зябкая ў цяньку, прыемна дакранацца да яе босай нагой. Лынькоў. Гарэзным свавольнiкам выскаквае ён [вецер] з-за вуглоў на цесны панадворак, цярэбiць саламяную страху хлеўчука. Быкаў. Цiмоха яшчэ да сонца знiкаў са свайго двара — балазе кусты падыходзяць як не пад самыя яго сенцы; яму вельмi лёгка 6ыло, выйшаўшы на панадворак, нырнуць у iх незаўважна. Сiпакоў.

ПАНАЖЫ, -оў, адз. ПОНАЖ, -а, м. Подвижная педаль в ткацком станке, приводящая в движение нитченки. 3 бярозы вычасаў ставы ей новыя, набiлiцы кляновыя зрабiў, а панажы выстругаваў кляновыя, навой, як трэба, зарубiў. Купала. Iзноў пачыналi рыпець панажы ў калаўротках, фыркалi, ганяючы вецер, шпулi, мiгцелi колы... Адамчык. Глуха ляпалi па ставах набiлкi, парыпваў навой, грукалi пад нагамi панажы... Карамазаў.

ПАНСКАСЦЬ, -i, ж. Поведение или качество, свойственное пану, барину. А калi што: заставалася ў народнай памяцi з пахаванага, здавалася, мiнулага, то яно выклiкала ў яе прадстаўленнi чорныя моманты прошлага, звязанага з польскім шляхецтвам, з панскасцю i

прыгонніцтвам. Колас. Усе скiнулi здранцвенне i неяк пажвавелi, толькi палонны па-ранейшаму абыякава сядзеў на адзiным. у хаце крэсле, зробленым з нязграбнаю прэтэнзiяй на панскасць. Арлоў.

ПАНЦАК*, -у, м., абл. Перловый суп. Доўга стыў кавы пах гаркаваты, доўга стыў на стале панцак... Таўлай. Хлопчык завагаўся: спакуса ўзрастала; аднак адказ 6ыў цвёрды i зусiм нечаканы: — А я панцаку пад’еў. Лужанiн.

ПАНШЧЫНА*, -ы, ж., разм. Крепостное право. Дзеялася тое даўно, яшчэ за паншчынай. Гарэцкi. Але вось бяда — мае ён [Яська] зямлi дужавата: цэлую паўвалоку. Колькi падзялiлi, як паншчыну скасавалi, толькi i цяпер у iх ёсць. Калюга. Каты былi бедныя, казалi, што яшчэ за паншчынаю ў iхняга прадзеда, бо ленаваўся рабiць, пан адабраў палавiну надзелу. Адамчык.

ПАНЯВЕРКА, -i, ж. Неопределённое положение; потеря веры во что-либо. Вельмi можа 6ыць, што тут i пачыналася яго [Кастуся] шчасце: прынамсi, цяжкая паняверка не гняла яго душы i не сеяла ў ёй смутку. Чорны. Па сваёй натуры Тодар Пракопавiч Несцяровiч быў аптымiст, нiколi i нi пры якiх акалiчнасцях не ўпадаў у паняверку. Сачанка. І ўсё ўстаюць перад намi неадольныя пытаннi: чаму яны маглi i чаму апынулiся мы ў такой паняверцы? Клышка.

ПАПАВАЗIЦЬ, зак., разм. Возить долго, неоднократно; повозить много кого-либо, чего-либо. Цi мала папавазiлi з гарадскога рынку гною за гэтыя гады. Чорны. Двухжыльны ты, мабыць, быў у маладосцi, бо спiна шырокая, сапраўды падвойная... Папавазiў i на спiне i ў драбiнах... Кулакоўскi.

ПАПАЕЗДЗЩЬ, зак., разм. Ездить долго, неоднократно. Дарогу на Нясвiж Мiкола ведаў добра: за тры гады вучобы ў семiнарыi ён тут папахадзiў i папаездзiў. С.Александровiч. Акулiч нарадзiўся ў тэтай мясцовасцi, у свой час — са студэнцкiх гадоў — папаездзiў па гэтай дарозе на спадарожных, а таму дарога ўяўлялася яму лёгкаю i простаю. Жук.

ПАПАС*, -у, м. i ПАПАСКА, -i, ж. Остановка в дороге для отдыха и корма лошадей. Праз вёску са сваей дружынай баярын гэты ехаў раз i ля Натальчынай хацiны ён затрымаўся на папас. Купала. Кароткiя iх адпачынкi, нядоўгi ў паходах папас. Колас. І вось на першай папасцы, выпрасiўшы ў салдата колькi лiсткоў паперы з запiсной кнiжачкi i алавiчок, дробна i густа нешта ўсё [немец] пiсаў i пiсаў. Чорны. Яны [Глаша i Кацярына Iванаўна] звярнулi на папаску ў бок паселiшча, Лужанiн.

ПАПАСВАЦЦА*, незак. Пастись где-либо время от времени. На мусах заўсёды штосьцi шукаюць куры, павольна выдыбаюць, гергечучы, гусi, iншы раз нават свiннi папасваюцца. Навуменка. Метраў на дзвесце хвасты ў канюшыне аб’едзены: вiдаць не раз гэтьiя кароўкi тут папасвалiся, Лобан.

ПАПАСВАЦЬ*, незак., разм. Подкармливать лошадей в пути. Ён [Нявада] бачыў, як шафёры спынялi машыны i iшлi пад дрэва пiць i закусваць, фурманшчыкi папасвалi сенам i аўсом тут конi. Чорны. Я спыняўся i папасваў сваю Малiнку сакаўным дзяцельнiкам, галiнкаю збiваў аваднёў... Грахоўскi.

ПАПАСТРАЛЯЦЬ, зак., разм. Стрелять много, неоднократно; настрелять много кого-либо, чего-либо. Ось возьмем стрэльбы, пойдзем жыва ды хоць у смак папастраляем i ўсiх глушцоў паразганяем! Колас. Пазабiралi, папастралялi, як авечак якiх. Зарэцкi.

ПАПАХАДЗIЦЬ, зак., разм. Ходить длительное время. Хоць i папахадзiў Аляксей па паскоцiне, але ўсё ж знайшоў каня за кустамi шыпшыннiку. Грахоўскi. Колькi я папахадзiў раней гэтаю зялёнаю вулiцаю! Сiпакоў.

ПАПАШУКАЦЬ, зак., разм. Искать долго, неоднократно. Маўчыце! — гаварыў малы свайму таварыству. — Няхай [Бычыха] папашукае. Кулакоўскi. Ну i папашукалi мы поезд, — соп Юрчанка. Гурскi.

ПАПIХАЧ*, -а, м., разм. Человек, вызывающий к себе презрение, которым помыкают, командуют. ...Сяк-так назбiраем на годхлеба; а то прызаробiм часамi — так і жывецца. Не важна, бедна, затое незалежна; як i што захацеў — тое зрабiў. Не так — сваё дзела, асабiстае. А ў горадзе? — папiхачом быць. Гартны. Чаму чалавек асуджаны быць пешкай, папiхачом, паслугачом уладара зямнога цi нябеснага? Лужанiн. Хоць аканом i не пан, але звычайна ў такiх панскiх папiхачоў больш гонару, чым у самiх паноў. Чарнышэвiч.

ПАПЛАЎНIЧЫ, -ага, м. Полевой сторож. Ранейшы панскi паплаўнiчы, ён i цяпер наймаўся ўлетку вартаваць ад патравы Заброддзе i Бугайнiк. Крапiва. Летась лезнявiцкi паплаўнiчы, якога агулам наймала вёска пiльнаваць поле, абязвечыў верасаўскага пастушка: секануў цераз галаву бiзуном i выбiў вока. Адамчык. Цяпер мiнулася тая пара, калi ў калгасе трымалi паплаўнiчых. Жук.

ПАПОЎНIЦЫ, прысл., разм. Набивая полный рот (есть). Хлеб кусалi папоўнiцы i, моцна сёрбаючы, праганялi яго квасам. Крапiва. Смачна апёкшы рот i ўсё нутро пахучай, моцнай вадкасцю, Iван пачаў жаваць папоўнiцы. Брыль. Дзяўчынка схапiла хлеб i пачала есцi яго папоўнiцы. Якiмовiч.

ПАПРАДКI i ПОПРАДКI, -ак, адз. няма. Сбор женщин в чьей-либо хате, чтобы прясть кудель. Машэкi iмем сталi маткi пужаць, калышучы, дзяцей, а кумкi, збегшысь на папрадкi, аб iм шаптаць адна аднэй. Купала. Узяць тыя самыя попрадкi... Колькi працы пад гэтым iльном, часта галодныя — з адной чорствай скарынкай, а збяруцца ў места дзяўчаты i за гэтай няшчаснай зрэбнаю нiткаю — вясёлыя песнi. Мурашка. Помню даваенныя доўгiя асеннiя, зiмовыя вечары, тыя, у якiя да нас у хату iншы раз збiралiся,на попрадкi жанчыны. Сачанка.

ПАПРАСТАРНЕЦЬ, зак. Стать просторнее. Пакой раптам папрастарнеў. Лужанiн. 3 вагона павыходзiлi жанчыны з клункамi, i ў праходзе папрастарнела. Хомчанка. Дарога неўпрыкмет папрастарнела, пачала падымацца ўгору i хiлiцца... Ягоўдзiк.

ПАПУСЦІЦЦА, зак. Дать себя в обиду. Не будзе гнаць [ляснiчы] цябе за слова: няма прычын. А папусцiся, тады iдзi ды хоць тапiся. Колас. Але ж i папусцiцца, абмякнуць нельга, як i ў той час, калi ты трапляў у самыя што нi на ёсць цяжкiя варункi... Хадкевiч. Каб хоць сын быў, дык той бы не папусцiўся сам i яе [мацi] не даў бы ў крыўду, Сабаленка.

ПАПЯЛЕЦЬ*, незак. Приобретать пепельный цвет. Ужо i зоры ночы позняга лета папялець сталi. Чорны.

ПАРАДКАВАЦЬ*, незак. Приводить в порядок что-либо. Яны павячэралi i рыхтавалiся спаць: маладуха слала пасцелi, а старая парадкавала ў печы i ля печы. Гарэцкi. Пакуль зямля падсохла, ён [Антось] тупаў каля хаты, парадкаваў у хляве i гумне, а пасля браўся за плуг i сявеньку. С.Александровiч. Веранiка Васiльеўна... парадкавала, тасавала сшыткi, рыхтуючыся да новага, апошняга на сення ўрока. Рыбак.

ПАРАЗУМЕЦЦА, зак. Прийти к согласию, единодушному мнению. Я спадзяваўся, што з ім самiм мы хутчэй паразумеемся. Лобан. ...Гаспадар хацеў праводзiць госця, але той адмовiўся, сказаў пра гэта прабачлiва i цiха, i гаспадар зразумеў, што, можа, так i трэба, што пасядзелi i памаўчалi яны добра, а ў чым паразумелiся, здагадаецца кожны сам. Стральцоў. Канечне, рана-позна братам трэба дзялiцца, заводзiць сваю гаспадарку, але цi паразумеюцца, яны мiрна без яго? Далiдовiч.

ПАРАНІЦЦА, зак., разм. Сделать что-либо, прийти преждевременно. Асеннiя халады ў гэтым годзе паранiлiся. Лобан.

ПАРАХНЯ, -і, ж. Древесная труха. Пад вокнамi ад частых пацёкаў павыгнiвалi дзiркi, i з iх сыпалася на лавы парахня. Мурашка. ...Адскочыла [Хрысця] назад, прысела за тоўсты дуплаваты, што пах гнiлою парахнёю, камель старое зломленае некалi ветрамi вярбы. Адамчык.

ПАРУЖОВIЦЬ, зак. Сделать розовым. Хустка з’ехала на патылiцу, i сонца паспела ўзбiць i без таго пышныя густыя валасы, паружовiць лоб, щчокi, ад чаго яе [Анi] вузкi смуглявы твар памаладзеў i ажывiўся. Дуброўскi.

ПАРУКАЦЦА, зак., абл. Поздороваться за руку. Высокi i пляшывы, Сiдар ступiў на сцежку з альхоўнiку, парукаўся i сказаў: — А мы думалi, што па цябе давядзецца ехаць. Чыгрынаў. Ну што ж, паганец, — не хавай рукi, хадзi блiжэй, не бойся парукацца. Сiпакоў. Калi яны [дзядзькi] парукалiся, а потьт на нейкую хвiлiну зацiхлi, пачулi: воддаль шахкае-звiнiць пiла. Далiдовiч.

ПАРУХАВЕЦЬ, зак. Стать подвижнее, живее. Цяпер Саўка злез з печы, ажывiўся, парухавеў, — словам, другiм стаў чалавекам, i думак у яго поўная галава. Колас. Свацця зачырванелася, парухавела. Жук.

ПАСАД, -а, м. 1. Древний свадебный обряд. Не, мужыка граф не паклiча з дачкой графянкай на пасад. Машара. 2. Место в доме, куда по свадебному обряду сажали невесту. Раз бяседа вялiкая ў князя 6ыла: на пасад дачку княжну садзiлi... Купала.

ПАСАЖНЫ, -ая, -ае. Данный в приданое. Маці гаварыла гэта, ужо корпаючыся ў сваёй старой пасажнай скрынi. Брыль. Цi ў аднае дзяўчыны ў нашым краi мяне не счакаецца пасажная падушка, на якую схiлю з дарогi змораную галаву! Калюга. У дваццаць год Андрэй прывёз са Старыцы ў сваю хацiну маладую жонку — рабаватую, цiхую дзяўчыну — разам з ёмiстай пасажнай скрыняй, паўтарагадовым жарабём i каровай-ялаўкай. Хадкевiч.

ПАСКУПЕЦЬ, зак. Стать скупым или более скупым. Мiхал станоўка, ненарокам iшоў да мэты крок за крокам. Ён паскупеў i нават значна. Колас. ...Першыя два вяселлi цягнулiся амаль не па

тыдню, дык няўжо Кудрэвiч на апошняе паскупее. Ядвiгiн Ш. А для Гарасiма гэта было зусiм ненатуральна, бо пад старасць ён паскупеў. Чарнышэвiч.

ПАСПРОДВАЦЬ, зак., абл. Продать всё до последнего, продать многое. Плата i штраф былi такiя, uiто людзi паспродвалi, хто меў, жывёлу i адзежу, пазаставалiся голыя. Чорны. Я паспродваў усё, што меў, зняў з кнiжкi прызапашанае на чорны дзень, хiба ж мог прыйсцi яшчэ чарнейшы? Лужанiн.

ПАСТАРУНАК, -нка, м. Название полицейского участка на территории Западной Беларуси до 1939 года. Пшэбора — дзеяч з пастарунку, не просты дзеяч — хват i зух. Колас. Мiця збiраўся ў Дварчаны, старое, за вёрст пяць ад Верасава, мястэчка, дзе былi гмiна i пастарунак. Адамчык. Гады тры таму назад нас с сакратаром падпольнай камсамольскай ячэйкi Сцяпанам Раманавiчам выклiкалi ў пастарунак. Карпюк.

ПАСУШЭЦЬ, зак. Стать сухим или более сухим. Вочы пасушэлi, навучылiся глядзець строга. Скрыган.

ПАСЯЛКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Житель посёлка. Мiж вёскаю i пасёлкам Янкi Купалы — нi лесу, нi поля, а толькi Даколька i мост на ей; вяскоўцы i пасялкоўцы рабiлi цi папраўлялi гэты мост разам, i дружна, i зладжана. Янкоўскi.

ПАТЫКАЦЬ*, незак. Ткать по основе утком другого качества или цвета. Пралятай, чаўночак, пралятай, ўзорам бель ручнiкоў патыкай, як на поля зялёных краснох тчэ сам травень пахучай вясной. Генiюш.

ПАТЫРЧАКА, -i, ж. Какой-либо предмет, торчащий из земли. Чапляючыся за галлё i карчы, абдзiраючы рукi аб сухiя вострыя патырчакi, хлопцы нацянькi садзiлi ў Вайнiловiчаў двор. Мурашка. Аднак варта было ей [Ганьцы] збiць аб якую патырчаку да крывi на назе палец, цi парэзаць руку... як яна тут жа пачынала злавацца на гэтага матчынага бога. Васiлевiч. За нейкую патырчаку зачапiлася аборка... Наўроцкi.

ПАЎТРАЦЯ, лiч., нескл. Два с половиной. І бацька яго [Кубраковiча] знаўся з папамi ды дзякамi; быў п’янiца i пiў з iмi, пакуль 6ыло за што, а як звёўся з капытоў далоў, то пайшоў у званары за паўтраця рубля на месяц... Гарэцкi. Падыспад, у сядзенне ўкiнулi пшонкай пытляванай мукi паўтраця пуда. Калюга.

ПАХВАТНЫ, -ая, -бе; абл. Удобный в употреблении. — Нехта сядзiць на гары, — цвярдзiла i бегла спераду, а мужчыны ледзь паспявалi за ёю, адзiн з добрым. бiчом, другi з пахватною сякераю. Дамашэвiч. Толькi Марылька, якая ўвесь час працавала побач са Сцяпанаы Фамiчом, не ўцярпела, збегала ў домiк i, захапiўщы кароткi, пахватны кажушок, накiнула яго на плечы Пятру. Краўчанка.

ПАЧАТКОВЕЦ, -оўца, м. Тот, кто начинает заниматься какой-либо деятельностью. Гартаю наўдачу: Уладзiмiр Паўлаў, паэт выяўлены, добра прыкметны, i пачатковец, хай даруе Нiна Радзiвончык, можа яна друкуецца i не ўпершыню. Лужанiн. Мы пачаткоўцы, сціплыя курсанты, нам дрэвы з лесу не прашалясцяць — пасля якiх баёў «нас у сержанты, бы ў рыцары, нарэшце, пасвяцяць». Зарыцкi. З яе старонак гучыць — у яго жывой iнтанацыi — разважлiвы голас Iвана Мележа, якi ўмеў убачыць талент у самага нясмелага пачаткоўца... Палтаран.

ПАЧУВАЦЦА, незак., разм. Чувствовать себя. Лабановiч пачуваўся добра i вольна i ўвесь час вёў размову то з гаспадарамі, то з паненкамi. Колас. Сымон Ракуцька пачуваўся так, быццам зараз лясне над ім гром. Чорны. Чаму я пачуваўся шчаслiвым, забылася. Лужанiн. А ў дрывотні я пачуваўся, далiбог, лепей, чым прарок Іёна ў чэраве Левiяфана. Арлоў.

ПАЧУЖЭЦЬ, зак. Стать кому-либо чужим. Стары мiнчанiн, я паўтараю, не помсцiў брату i братавай, стаў вышэй пад уласнiцкай цемрай. Аднак i пачужэў iм да канца. Брыль. Ён [чалавек] глядзеў на ўсе гэта i думаў, што ўсё тут змянiлася i пачужэла. Адамчык. Затое свая радня аддалiлася, пачужэла. Асiпенка.

ПАЧЫСЦЕЦЬ, зак. Стать чище. Каб сэрцам пачысцеў, думкамi пасвятлеў... Як у Сiбiры папакутуе... Няхай жа з 6огам едзе. Гарэцкi. Хiба што ўдасца перарабляць арганiчныя адыходы на нафту, такiя праекты i распрацоўкi ёсць, можа тады пачысцее. Лужанiн. Калi рукi мае i ногi не так пачысцелi, як пачырванелi, зайшлiся ад сцюдзёнай вады, я пакiнуў драць іх i, ступаючы на пятах, вяряуўся ў хату. Далiдовiч.

ПЕЛЮСЦI, -яў, адз. няма, абл. Закраины у корыта для стирки. Усімi рукамi лье дзiця ваду на сябе, на пелюсцi начовак, на падлогу. Баранавых. Каля свiрна валялiся старыя начоўкi з гнiлымi абламанымi пелюсцямi. Каваленка.

ПЕРАБIРАНКА, -i, ж., разм. Постилка, выполненная в технике народного ткачества. Человек рассцiлаў у сенцах цi ў пунi перабiранку, садзiў свой украдзены «пасад», зачыняўся i пачынаў працу: грукне адзiн раз пранiкам, пачакае крыху, а потым зноў. Сiпакоў.

ПЕРАЛЕТАВАЦЬ, зак., разм. Пережить лето. Дзед Богуш, дык той аднойчы, пры мне, нават i павiтаўся ўголас: — Здаровы быў, божая птушка! Каб жа лета нам добра з табой пералетаваць! Брыль. Адзімаваў і пералетаваў... Не за гарой i лiстапад. Бачыла. Не буду расказваць, як мы перазiмавалi, як пералетавалi. Якiмовiч.

ПЕР’Е, пер’я, н., зб., разм. Зелёные листья лука или чеснока. ...Туды, у мястэчка, нарваўшы кошык салаты i нашчыпаўшы маладога пер’я цыбулi, хадзiла мая мацi... Адамчык. Кася, калi не забылiся, якраз у гародзе калупалася (цi гарбузы папраўляла, цi пер’е часнаковае звязвала, цi што ёй там трэба было)... Янкоўскi. Яе [бульбу] добра пасыпаць соллю i есцi сухама цi нашчыпаць звялага пер’я цыбулi i кусаць з ёю. Далiдовiч.

ПЕРСI*, -яў, адз. няма. Грудь лошади. Сцяпан аброццю прыцiснуў галаву каня да персяў, налёг локцем на хамут. Мележ. Беспярэстанку рэгчучы, шаленцам налiўшы вочы, яна [Ластаўка] кiдалася па стойле, разбiвала персi, ламала праслы i вырывалася да Бутона. Скрыган. Iлья ўжо ляпаў каня далонню па бугрыстай шыi, мацаў персi. Карамаpаў.

ПЕРЫЦЬ*, незак., абл. Колотить вальком бельё. Яна, свой скiнуўшы каптанiк, кашулю падкасаўшы i спаднiцу, ўзышла на кладку, ўзяўшы пранiк. 1 перыць стала мокра палаценца... Купала. Каб плыпь не падагнала да мастка, на якiм звычайна перылi бялiзну, мог развiтацца навек з роднай трэцяй групаю школы — паблiзу нiкога не было. Лужанiн. ...Верасаўскiя маладзiцы, адна перад адной з размаху 6iлi па вымачаным нанач у попеле i складзеным у гармонiк на заслонах палатне вагкiмi пранiкамi — перылi яго. Адамчык.

ПIСАРОЎНА, -ы, ж. Дочь писаря. Маці была ў мястэчку швачкаю, шыла сукенкi папоўнам i пiсароўнам, але зарабляла так мала, што часам сядзелi мы не еўшы. Гарэцкi.

ПIСАРЧУК*, -а, м., разм. Помощник писаря. Прыстаў яго адразу i прывiтаў з пачаткам. яго кар’еры: пакуль што, вядома, пiсарчук, але кожны спрытны чалавек павiнен выслужыцца. Чорны.

ПIСТАНОЎКА, -i, ж., разм. Пистонное ружьё. Як 6ы там нi было, але ў шапцы сапраўды можна было знайсцi i люльку, i лусту хлеба, i запасы шроту, i ўсякiя iншыя прыпасы для леснiковай пiстаноўкi. Лынькоў. Толькi трэба будзе перазарадзiць нашы дапатопныя пiстаноўкi... Танк. Антон стаяў i думаў, чым набiта яго пiстаноўка. Грамовiч.

ПЛЕЧАВЕНЬ, -еня, м., абл. Плечистый человек. Аднойчы яго [Цiмчука] заспеў за гэтым заняткам дырэктар тэхнiкума, лысы, каржакаваты плечавень. Левановiч.

ПЛУГАРЫЦЬ, незак., разм. Обрабатывать землю плугом. Згарэў даўно ля вогнiшча плашч, тады, калi Раман першы раз плугарыў ноччу. Пташнiкаў.

ПЛЫТНІЦТВА, -а, н. Лесосплавное дело. [Прахарэня] доўга служыў у купца Залмана па лясной часцi і плытнiцтву. Якiмовiч.

ПЛЮШАЎКА, -i, ж., разм. Жакет из плюша. Калi ж зачапiць адзежу Макарыхi, то перш за ўсё трэба ўспомнiць пра яе даўнюю i вельмi моцную плюшаўку. Кулакоўскi. Плюшаўка яе вiсела пад марляю на сцяне, над самым ложкам. Чыгрынаў. Быццам ямчэй уладкоўваў пакункi, Самусiк схiлiўся над авоськай i спадылба акiнуў постаць у чорнай плюшаўцы i блiскучых гумавых боцiках — чыя гэта старая? Калодзежны.

ПЛЯБАНIЯ*, -i, ж. Дом, в котором живёт ксёндз. Пасля на хлебе i вадзе ксёндз у плябанii сядзеў — пасцiў, як схiмнiк, бо сiнод такiх не любiць «ваявод». Бажко.

ПЛЯГА, -i, ж., абл. Стихийное бедствие. Калi ж ты, як нядбайны туляга, за чужыя хаваешся спiны, то няхай на цябе падзе пляга — пш не сын свае мацi-айчыны. Колас.

ПЛЯЦАК, -а, м., абл. Вещевой мешок. З вясёлым гоманам з лавак пачалi падымацца гарцэжы, хватаючы свае напакаваныя i туга перацягнутыя паскамi плецакi. Адамчык. Янка, запынiўшыся ў парозе, скiнуў з плечука пляцак i апусцiў яго на нябачную, але блiзкую знаёмую лаву. Далiдовiч.

ПОВЯЗЬ, -i, ж. Преемственная связь чего-либо. ...Ты абавязкова адчуеш сваю жывую повязь з тымi — даўно адшумеўшымi маладосцямi, вёснамi, зiмамi, радасцямі i бедамi, гадамі, стагоддзямi, пакаленнямi, пачуеш магутны поклiч крэўнасцi, роднасцi, лучнасцi... Блакiт. ...Блiскочуць патроны, завуць недажытыя гронкi гадоў... У доўг не магу жыць на звесненым свеце, i повязь суцэльную каб не парваць, — прашуся да вас, землякi i суседзi, пад аграмаднаю ношаю стаць. Панiзнiк.

ПОКУЦЬ, -i, ж. i ПОКУТ, -а, м. Место в углу под образами. На покуць, пад iконы, бацька i дзед кладуць патроху сена i каласавой саломы. Навуменка. І тады асцярожна заварушылася на сваёй лаве ля покуцi Бычыха. Кулакоўскi. Ганна сядзела на покуце ўсё з той жа нясмеласцю i асцярожлiвасцю, якiя не ападалi, не адступалiся. Мележ. Не спяшаючыся, дзед сеў за стол на покуце, паклаў рукi перад сабой на чьiсты абрус. Асiпенка.

ПОПЛАЎ, -лаву, м. Заливной луг. Я памятаю, што першая ад поплаву стаяла маленькая трохаконная хатка нашага вясковага каваля. Чорны. Узвышалiся плячыстыя стагi на паплавах. Броўка. Над поплавам мокрым пад вечар пыл стаяў да нябес. Караткевiч.

ПОРТ, -у, м. Льняная или хлопчатобумажная ткань. А спаткаем чалавека, порт рассцеле ён. Багдановiч.

ПОСНIЦА*, -ы, ж., разм. Постная еда. Язэп, праз цябе, Язэп. I ты ведаеш, чым гэта пахне. Адзiн бы я... нiколi ў свеце. Калi ж у хаце поснiца. I то, каб не ты, нiколi б я не зачапiў. Пташнiкаў. Добра яму, Марцiну, быць прынцыповым, калi ў брата кожную ранiцу ёсць блiны, а цяпер часта i скварку даюць. А ў iх, у Пiлiпчыкаў? Душацца поснiцай — ён гэта ведаў. Каваленка.

ПОСТАЦЬ, -i, ж. Полоса поля, занятая одной жнеёй или уборочной машиной. Мальвiна жала на гары, заняўшы постаць мiж жанок. Бялевiч. ...Выгляд зжатай постацi разам з радасцю за скончаную работу заўсёды, мне здаецца, пакiдае нейкi вярэдлiвы сум, якi цяжка бывае растлумачыць. Сiпакоў. «Xуткая» асцярожна паплыла па дарозе, пачалi раз’язджацца машыны, i камбайны заступiлi ў постаць. Жук.

ПОЎНЯ, -i, ж. Луна в фазе круглого диска. Над партызанскiмi лагерамi, дзе патухла зарыва, зноў зачырванелася неба, там узыходзiў месяц — сцёртая зверху поўня: паказалася з-за лесу, з-за вострых елак. Пташнiкаў. Уставала сонца. У бездань неба нырнула поўня. Кiрэенка. Ззяла поўня, з усiх бакоў абсыпаная яснымi зорамi, яшчэ адна поўня ззяла на вадзе пад тым, далёкiм берагам. Карамазаў.

ПОЧАПКА*, -i, ж. То, с помощью чего можно прицепить или привязать какой-либо предмет. Вiнтоўку жоўтаю раменнаю почапкай павесiў на тын ля кухнi. Быкаў. Весела боўтаюцца на почапках каромысла вёдры, i нiбыта вызвоньваюць нейкую песню, i самi ж пад яе скачуць. Дудараў. Зямля ўжо не хiсталася пад нагамi, пабялеў у вачах снег, i ён [Дзiмка] ступiў да санак, узяў у рукi почапку. М.Капыловiч.

ПОШУМ, -у, м., разм. Тихий шум. Зайграй жа пра новыя днi маладыя, пра наш адваёваны край, пра пошумы нiваў i былi лясныя зайграй жа, Данiла, зайграй! Пестрак. Не ўцiхайце ж, бярозы, щумiце, каб яшчэ доўга чулiі ў вашым пошуме людзi галасы ўсiх, каму жылося тут горка i беспатольна. Лужанiн. У святаянскую ноч сярод змрочнага пошуму лiстоты i еркатання ваўкалакаў хмары раптам чырванелi ад жару... Карпюк.

ПРАВАВАЦЦА, незак., разм. Доказывать кому-либо свои права, свою правоту. ...Але скажуць яны свайму чалавеку ветлае, лагоднае слова, дармо, што скарбовыя парабкi, а iхны пан з баркаўчанамi за сервiтут правуецца. Калюга. Век [мацi] нiкому не змоўчыць, усё правуецца з людзьмi, дзярэ гэтую зямлю ад самае вясны, матычыць поле, жыта тое сярпом пiлуе ад цямна да цямна. Жук.

ПРАДАЖНIК, -а, м. Человек, продавшийся за обещание, вознаграждение. Гэта быў стары, месцамi крануты iржой сямiзарадны наган, якiм мы ў сваёй вёсцы яшчэ да роспуску кампартыi i камсамола палохалi штрэйкбрэхераў ды розных iншых прадажнiкаў. Карпюк. А часам падае руку з усмешкаю сяброўскай мiсii прадажнiк той, што на вяку ў мяне не вымалiць амнiстыi. Пысiн. З легенды засталiся: Юда — здраднiк, прадажнiк; срэбранiкi — плата за здраду... Янкоўскi.

ПРАДВЕСНЕ, -я, н. Канун весны, предвесеннее время. Адно з вясной яснай Палессе ускрэсне, спаткае няшчасна вясну i прадвесне. Купала. На ўзгорку ля камення раслi палыны, на ўзлеску цвiлi верасы, на прадвеснi адгэтуль на ўзбалоцце сцякалi каламутныя ручаiны снегавой вады. Чорны. А сэрца? Сэрца хоча жыць як рунь, чакаючы прадвесня. Машара.

ПРАЖМО i ПРЫЖМО, -а, н., абл. Колоски ржи, запечённые на огне. Пахне пражмом, але іначай, як ад жменi каласоў, мацней, аж пяршыць у горле. Карамазаў. У руках у хлопчыка было самае непрыдуманае, самае сапраўднае, рэальнае — аж слiнкі пацяклi! — пражмо. Кiрэенка. Цi то ўспомнiлася яму, як некалi вадзiў коней на начлег, пёк бульбу i рабiў прыжмо, цi то дзяўчынка так уразiла — толькi Кандрат Сiдаравiч расчулiўся. Лупсякоў.

ПРАЗРЫСЦЕЦЬ, незак. Становиться прозрачным. Месяц неяк адразу ж змiзарнеў, зрабiўся бледны i кволы — яго амаль не вiдаць было ў небе, якое проста ўвачавiдкi празрысцела, шырэла, зелянела, а на ўсходзе ўжо дзе-нiдзе i ўсмiхалася... Сачанка. Смуга над полем празрысцела, танчэла, — зменлiвая i неазначальная для вока смуга. Стральцоў.

ПРАКIДАЦЦА, незак. Изредка встречаться, попадаться среди чего-либо. Адзiн схiл гары быў пакрыты жоўтым глыбокiм пяском, сям-там пракiдалiся чэзлыя кусцiкi ядлоўцу, купiнкi чабору i астраўкi белага баравога моху. Колас. Дзе-нiдзе ў хвойнiку пракiдалася бяроза, часамi траплялася асiна. Чорны, На ўскраiне горада, дзе раней рос бор i цяпер зрэдку пракiдаюцца выносiстыя сосны, узвышаюцца карпусы трактарнага завода... Гурскi.

ПРАСТАВАЦЬ, незак., разм. Идти напрямик, не сворачивая. Пагаманiўшы з голлем, дамоў прастуе дзед, мяркуючы павольна, што складна зроблен свет. Лужанiн. Тодаркаў бацька больш нiколi не хадзiў нацянькi. Бо, дзецi, яна так i выходзiць: хто прастуе, той часам дома не начуе. С.Александровiч. Наступны ўсплёск азарыў белую постаць, што ўваходзiла ў лес, i чорную вялiкую постаць жанчыны, якая праставала да млына... Караткевiч.

ПРАСТАРНЕЦЬ, незак. Становиться просторнее. Святлеў, прастарнеў намружысты, вузкi калiдор у суботу па апошняй лекцыi. Калюга. I прастарнеў Радзiмы шлях. Лужанiн. Здаецца, тады хата прастарнее i святлее. Тычына.

ПРАXАПІЦЦА, зак. Внезапно очнуться ото сна, пробудиться. Аднае ночы ўсе прахапiлiся са сну ад вялiкага крыку. Лынькоў. Ад дзiцячага крыку за сталом прахапiўся Сотнiкаў, чырвонымi са сну вачыма зiрнуў на хату, але, згледзеўшы побач таварыша, зноў лёг на траву. Быкаў. Прахопiцца на свiтаннi Зiнаiда Трафiмаўна, да акна хутчэй; у мокрыя шыбы пазiрае. Бялевiч.

ПРАЯВА*, -ы, ж. Необыкновенное проишествие. Гоман, вохi i здзiўленне непакояць больш сяло: — Ось праява! Ось здарзнне! — толькi й гутаркi было. Колас. Запомнiлася i яшчэ адна праява з Леўкам. Сабаленка. Нечаканая праява развесялiла iх абаiх. Наўроцкi.

ПРОБАШЧ, -а, м. Католический священник, возглавляющий приход. А пробашч у турботах не разагнуў спiны ў касцельным сутарэннi. Бажко. Ён [Тамаш Зарэмбоўскi] сябраваў з панам пробашчам, нават меў пры касцёле нейкi чын. Сабаленка.

ПРОСВА, -ы, ж., абл. Металлический болт для запирания ставен. ...Тут — замкнёны ўваход, аканiцы на просвах, за дрывамi прыхованы лаз у падвал... Лужанiн.

ПРОТАР, -а, м., абл. Иголка с поломанным ушком; обломок металлического стержня. Толькi выняў Сцяпан капшук, каб закурыць, пачаў прачышчаць цыбук прывязаным да капшука драцяным протарам, як спынiўся каля яго Баранок. Крапiва. На табе, качачка, хлебца кусочак, а ў асяродак — сталёвы кручочак. Xапай ротам, глытай протар. Вiтка.

ПРОЧКI, -чак, адз. няма. Уход из семьи в результате ссоры, размолвки. Ён [Пракоп] проста выказаў свой пратэст, абурэнне i крыўду ў форме гэтых старых традыцыйных прочак. Колас. Даўняя спрэчка памiж зацiкаўленымi асобамі вырашалася звычайна прочкамi. Сыходзiла жонка — быў вiнаваты муж, сыходзiў муж — лiчылася пераможанай жонка. Стральцоў. Не ад мужа, а найперш ад свёкравай знявагi яна [Зося] яшчэ пазалетась сыходзiла ў прочкi... Далiдовiч.

ПРОШЧА, -ы, ж. Место или предмет, обладающий, по представлению верующих, чудодейственной силой. Як у прошчу па лек, стане йсцi чалавек к мохам высланай крушнi камення, — ад звана чарапок, цэглы — муру кусок — будуць несцi падмогу ў цярпеннi. Купала. Па полi, як праведзена мяжа калгаснай i вясковай зямлi, iдзе з прошчамi натоўп сялян. Галавач. Ён [Iгнась] любiў марыць, але адчуваў, што мары не задавальняюць яго, Мо таму i пацягнула яго да прошчы. Чарнышэвiч.

ПРУГЛО, -а, н,, абл. Длинный шест у колодца. Недзе рыпнула калодзежнае пругло, па вулiцы з вёдрамi прайшла жанчына... Скрыган.

ПРЫБЛУДА*, -ы, ж., разм. Приблудное животное. Звер скупы i злосны — да логава другога не пусцiць i блiзка, на прыблуду кiдаецца з зубамi — крывi не мiнуць. Пташнiкаў. І на бяздомнiкаў-прыблуд [сабакi] гiрчаць з нянавiсцю былою, хоць у прыблуд вучыцца тут, як не расстацца з галавою. Грачанiкаў.

ПРЫБЯНТЭЖЫЦЦА, зак., разм. Немного смутиться, сконфузиться. Ён [Назарэўскi] змоўк i сам прыбянтэжыўся. Чорны.

ПРЫГАНЯТЫ, -ага, м. Приказчик, приставленный для надсмотра за работой крестьян. Помнiце, як упрагалi нас тройкамi, як бiзуном не адзiн быў забiты, як раз’язджалi калiсь прыганятыя... Танк.

Шмат чаго бачылi на сваiм вяку старыя бярззiны. Бачылi, як сцябаў селянiна бiзуном панскi прыганяты. Галавач. І зненавiдзелi яго паны, сабралi сваю сiлу, усiх цiвуноў ды прыганятых, ды падпанкаў лютых, падцiкавалi аднойчы асiлка... Кiрэенка.

ПРЫГОН*, -у, м. Крепостное право. Угары краталiся ад ветру старыя сосны, высокiя, аж у неба, што раслi на Яськавым балоце недзе яшчэ ад прыгону. Пташнiкаў. Было гэта яшчэ за паншчынай, год, можа, так за дзесяць да скасавання прыгону. Тычына.

ПРЫДОМАК, -мка, м. Приставка к фамилии. ...З пiрага i дваранства гэта пачалося. Кароль польскi — бац, прывiлей: даць Леановiчам прыдомак «пара», а як на iхняй мове гэта дрэнна гучыць, то перарабiць на «пора». Караткевiч.

ПРЫМАЦТВА, -а, н., разм. Жизнь в чужой семье на правах примака. Яна [Капiталiна], нiбы назнарок, шукала сустрэч з Лёшкам, балюча падколвала, саланавата жартавала з Лёшкавага прымацтва... Асiпенка. Яму б [Мiхалу] i ў галаву не прыйшло з тым Алесем, з яго прымацтвам да iхняй Гарпiнкi. Сабаленка.

ПРЫНАМСI, пабочн. По крайней мере. Да вечара дзень цягнуўся вельмi марудна, прынамсi яму так здавалася. Чорны. Хто ведае разгадку цi, прынамсi, здагадваецца пра яе?.. Зуёнак. [Радзюк] адчуваў сябе паўнапраўным пераемнiкам, прынамсi хацеў, каб усе гэта адчулi i зразумелi. Жук.

ПРЫСАК, -ску, м. Горячая зола. Восеньская радасць маленства — дым сцелецца над шэрым полем, а ў прыску, зразумела, пячэцца бульба. Брыль. Ухадзiўшыся, Вера лягла ў пасцель, узяла кнiжку, а Драгун усё хадзiў па пакоi, варушыў прысак у печы, каб хутчэй перагарэў i каб можна было зачынiць комін. Дамашэвiч. Пясок на пляжы быў як прысак, аж падэшвы ног пёк. Сабаленка.

ПРЫСВЯТАК, -тка, м., разм. 1. Канун праздника. Якраз прыпала так, што Кастрычнiцкае свята было ў нядзелю, а субота стала прысвяткам. Дубоўка. 2. Небольшой праздник. Кожны прысвятак цi свята людзей поўна наша хата. Крапiва. Проста не збыць было 6ез работы доўгiх пiлiпаўскiх вечароў у святы ды ў прысвяткi. Калюга.

ПРЫСКРЫНАК*, -нка, м. Ящик на боковой стенке сундука для хранения мелких вещей. Калi ён [Кастусь] адамкнуў куфар i паклаў у прыскрынак золата, быццам з душы яго спала што цяжкае. Чорны. Дабро з машыны згружалi ўсе гуртам, колькi было рук: хто клуначак хапаў, хто каструлю, хто прыскрынак з нажамi-вiдэльцамi, хто мяшок з атопкамi... Лобан. А ў малым прыскрынку, што збоку прыбiты, акрамя караляў, стужак аксамiтных, ёсць i жменька грошай, на долы, на труны, на шчырасць апошняй гасцiны хаўтурнай. Генiюш.

ПРЫСЦЕНАК, -нка, м. Боковая пристройка. У хаце нiкога не было, толькi чутна — у прысценку за дзвярмi матка ляпала ў качарэжнiку вiлкамi. Гарэцкi. Выгнутаю сцяною, якая выходзiла на вулiцу, яна [хата] вельмi ж ужо выпiралася ў агародчык — так i здавалася, што нехта моцны, упершыся рукамi ў прысценак мiж акон, пiхае яго з хаты. Сiпакоў.

ПРЫТОМНIЦЬ, незак. Приводить в чувство. ...Я памятаў i яшчэ памятаю — тады непасрэдна, а сёння з даўно па-бацькоўску сталай адлегласцi, — як я ляжаў на зямлі, як мяне прытомнiла наша суровая сухаватая мацi. Брыль.

ПРЫЧОЛАК, -лка, м., абл. Усечённый сверху скат четырёхскатной крыши. — То заходзьце онь у гэну хату з прычолкамi, — праз дым паказалi Зубрыцкаму асядласць 6аркаўскога багатыра. Калюга. Запечны абiбок — наш кот Цiмох — знайшоў ужо сухое месца на прычолку страхi i шчаслiва мурлыча пад промнямi ласкавага сонца. Брыль. Прыгарадная, невялiкая, з хораша памаляванымi частаколамi i прычолкамi, i аканiцамi вёска. Янкоўскi.

ПРЫЧЫНIЦЦА, зак. 1. Послужить причиной. Можна сказаць з упэўненасцю, што гэта ён [Вялiчка] першы прычынiўся да таго, што вобраз яе вырысоўваўся перад усiмi, як незвычайны. Чорны. 2. Оказаться причастным к чему-либо. Ён [Давыд] яшчэ перад вайной выпiсваў «Нашу нiву» i хоць не вершам, але крыху прычынiўся да краснага пiсьменства. Калюга. Разам з гэтым чалавекам прыйшла пагалоска, праўда цi чутка, нiбыта прычынiўся ён да паўстання матросаў недзе на Чорным моры. Лужанiн.

ПРЭНТ, -а, м. Металлический стержень. Нявада, якi стаяў, хапiў у сябе з-пад ног нейкi гнуты прэнт з раструшчанага грузавiка i з першага размаху апусцiў яго на галаву маладога чалавека... Чорны. Мiця сеў, аглядаючы невялiкi пакойчык з адным, забiтым жалезнымi прэнтамi акном, з вялiкiм, як шафа, сейфам у кутку, з точанаю драўлянаю вешалкаю... Адамчык. Андрэй Чмель плюшчыў вочы i пакручваў доўгiмi абцугамi тоўсты жалезны прэнт, што,быў ужо чырвоны ад агню. Савiцкi.

ПУЛЬXНЕЦЬ, незак. Становиться пухлым. У шырокай печы ля парога весела гарэлi дровы, клекаталi, з сіпеннем плюхаючы варам на вуголле, чыгуны i ўвачавiдкi пульхнеў на патэльнi жоўты, як паўдзеннае сонца, 6лiн. Xадкевiч. Падушка — блінец-блінцом, нават узбiвацца не хоча, бо няма ад чаго пульхнець: пер’я ў ёй адна жменя. Кулакоўскi.

ПУШЧАНСКІ, -ая, -ае. Имеющий отношение к пуще. А зараз ён [тэўтон] як чарвяк, на якога магутным капытом наступiў пушчанскi зубр. Дайнека. А ўначы да пушчанскiх бароў пастушок iх завёз на драбiнах. Арочка. Мясцiна ў той час была глухая, пушчанская, з топкiмi багнамi, дрыгвiстымi балотамi. Ягоўдзiк.

ПШАНIЧЫШЧА, -а, н. Поле, засеянное пшеницей или с которого убрали пшеницу. Андрэй хапiўся за галаву: — Бяжы на пшанiчышча, бяры аднаго каня, запрагай i ганi па доктара ў мястэчка. Чорны.

ПЫЛОК*, -лку, м. Лёгкая, негустая пыль. У куточках Алесевых вуснаў, з-за паднятага, прыцярушанага снежным пылком каўняра, здавалася, кожны момант гатова была зайграць усмешка. Мележ. І гэтага 6ыло даволi, каб пылок замiтусiўся ў самых блытаных кiрунках, каб зусiм непрадбачаныя ў iм з’явiлiся вiры. Калюга. ...Iржэ гудок, працуюць шасцяронкi, i ходзiць нюхаць ён [Жмiнда] мучны пылок, мучны пылок прыносiць ён да жонкi на ганарыстай барадзе. Русецкi.

ПЫНІЦЦА, незак., абл. Управляться по хозяйству. Жанчына стала пынiцца ў хаце i, каб не разбудзiць бацьку, рабiла ўсё цiха, асцярожна, хадзiла на кiпеньках. Кулакоўскi.

ПЫТАЛЬНIК, -а, м. Вопросительный знак. Потым здалося, што пад струнамi, у проразi, падобнай на граматычны пытальнiк, тырчыць нейкi белы ражок. Кулакоўскi. Чырвоным алоўкам падкрэслены некаторыя радкi i паасобныя словы, сям-там стаяць пытальнiкi i клiчнiкi. С.Александровiч. Яны [вершы] нават знешне стракацелi клiчнiкамi i пытальнiкамi, працяжнiкамi i шматкроп’ямi. Тычына.

ПЫЦЕЛЬ i ПЫТАЛЬ, -тля, м. 1. Вальцовая мельница. Выстарайся яму, Зэня, малатарню, сячкарню, вальцы пад пшанiчны пыталь, цэнтрыфугу... Чорны. Асыпаны на корх пылам ды кастрыцаю, стаяў мiж вялiзных драўляных кол яшчэ не бязгодны рухавiк; на сваiх месцах у чынным парадку тырчэлi пытлi, грамаздзiўся непарушны пастаў з двух камянёў. Гартны. 2. Пеклеванная мука. А дзе ж мне той пшаніцы на пыцель набрацца? Брыль. Туман, ацярушаны пытлем, цадзiў белаватую 6оязь. Пушча.

ПЭНДЗЛIК*,-а, м. Кисточка для рисования. Усе смяюцца, а пані Мар’я бярэ ў Даніка яго пэндзлiк, набiрае iм чырвонай фарбы i пачынае папраўляць яго няшчаснае яблыка. Брыль. Першы раз за ўсю гэту бясконцую размову вейкi ў яе [жанчыны] здрыганулiся, злiплiся ў мокрыя акварэльныя пэндзлiкi. Лужанiн. Вацура памятаў таго маленькага мужчыну, вастраносенькага, з кароценькiмi, як пэндзлiкi, вусiкамi, з рыжымi калючымi броўкамi, падобнымi на ячмянёвыя каласкi. Карамазаў.

ПЯРУН*, перуна, м. Удар грома. Мiльгнула маланка адблескам. далёкiм. Ударыў у елку гняўлiвы пярун. Купала. Я люблю часiну навальнiцы, калi б’е пярун па ўсiх ладах i злуюцца ў хмарах блiскавiцы, кроплi асыпаючы на дах. Панчанка. І лепш бы ўжо пярун хутчэй ударыў, цi ўсё iльдом. паскоўвала зiма. Бачыла.

ПЯРЭБIРАК, -рка, м., абл. Пласт сена, который можно поднять граблями, вилами. Ён [фурманшчык] абцёр яго [каня] саломай, накрыў халатам, знятым з сябе, добра даў яму сена: на хаду скубянуў пярэбiрак сена з чужых саней i падкiнуў свайму каню. Чорны. Вера хапае пярэбiрак на коўзкiя вiлы, а ён рассыпаецца i падае пад ногi. Грахоўскi. І бацька навучаў мяне тады, што не трэба спяшацца, трэба акуратненька браць граблямi сабе пад ногi той пярэбiрак, што падасць ён вiламi, i ўжо толькi тады хадзiць па iм, таптаць. Сачанка.

ПЯРЭЗIМАК, -мка, м., разм. Годовалое животное. Мне прыйшлося хата i адрына, а яму хлеў i ток. Ён узяў сабе адну карову i пярэзiмка. Баранавых. Xлопчык так задумаўся, што не заўважыў, як Красуля i цялушка-пярэзiмак убiлася ў шкоду. С.Александровiч. Чацвёрты [воўк] — пярэзiмак, —выкачаны ў гразь, у руды торф, ляжаў ля другой пярэчкі. Пташнiкаў.

ПЯРЭЛЕТАК, -тка, м. Полугодовалое домашнее животное. Цяпер: хлеў. У хляве — дзве каровы i пярэлетак. Баранавых.

ПЯТНАСТОЎКА, -i, ж., абл. Пятнадцатилетняя девочка. Сама сабе саромеецца прызнацца [Адарка]: абы згледзела Ваню ў канцы вулiцы, здаецца, i бегла 6 насустрач, нiбы пятнастоўка. Лужанiн. Дый шчасце не любiць, каб пра яго ведалi многiя, яно цнатлiвае, да палахлiвасцi, як дзяўчынка-пятнастоўка... Сачанка.

ПЯЧОНIК, -а, м., абл. Картофелина, запечённая на огне. Адбiўся хiба ад сваiх, заблудзiўся i згаладаўся так, што рад пячонiку?.. Сачанка. Смешныя ў яго выходзiлi пячонiкi: зверху вуголле, а ўсярэдзiне цвёрдыя як камень, — нi ўкусiць, нi ўгрызцi. Ракiтны. А праз якой паўгадзiны, мо нават менш, яны справiлiся цi, сказаць лепей, расправiлiся са сваiмi пячонiкамi i ажно пашкадавалi, што ўсе. Дамашэвiч.

ПЯЧУРА, -ы, ж., абл. Ниша сбоку шестка, куда загребают уголья, пепел. Салома па баках згарэла хутка; аставалася ляжаць толькi на карку ў парсюка чырвонай кучкай, як жар у пячуры ў печы... Пташнiкаў.

ПЯЧЫСТА, -а, н. Блюдо, приготовленное из больших кусков мяса, запечённого на огне. У першую нядзелю па вялiкаднi на полацкiм кiрмашы ўдава рыбака Агафiя, кiнуўшы на прылаўку рашоты з пячыстамi, як каршун наляцела на рослага сухарлявага чалавека з дарожнаю кайстраю на плячы. Арлоў.

Р

РАГАВЕНЬ, рагаўня, м. Табакерка, сделанная из рога. Дабыў з табакай рагавень i храпы напiхаў цяртухай, — 6о не ўжываў я цэлы дзень! Тарас на Парнасе.

РАГАЧ*, -а, м., уст. Деревянная соха. А ўжо ты, Марыля, за рагач бярыся, або ты, Агата. 6удзь у нас араты. Колас.

РАДНЯНЫ, -ая, -ае. Сделанный из рядна. У самым большым пакоi паслалi пахучага мурагу, далi пад вуха падушкi i радняныя коўдры. Лужанiн. Парваны радняны лахман прыкрые ссiнелыя целы. Пушча.

РАЗБАРАНIЦЬ, зак. Разнять дерущихся. Ледзь разбаранiў iх наш бацька, адцягнуў ад ягамосця дзядзьку, павеў назад на панскую ферму. Сачанка. З цяжкасцю ўдалося мужчынам разбаранiць iх, утаймаваць дзве нечалавечыя злосцi. Ермаловiч.

РАЗЛЯГАЦЦА*, незак. Наполняться громкими звуками. На вулiцы ж што робщца? Ад песень яна разлягаецца. Жартаў у меру i зверх яе. Калюга. Спалi [ваенныя] дзень да вечара, спалi ноч — храплi без аддухi, аж хлеў разлягаўся... Пташнiкаў. Не раз браты бралiся загрудкi, а iх жонкi — зачубкi, i хата аж разлягалася ад сваркi. Сабаленка.

РАЗНАСЦЕЖЫЦЬ зак., паэт. Открыть настежь. Волi дух узляцiць, чалавек непакорны разагне ланцугi, распрастаецца ён... парасхлiствае вокны, разнасцежыць дзверы i ўзарвецца паўстанне з муроў гарадскiх. Лужанiн.

РАЗЬБЯРЫЦЬ, незак., разм. Заниматься художественной резьбой, ваянием. Дзень добры!.. Выразаеце кiйкi ў вольны час? Разьбярыце? Куляшоў.

РАЛА*, -а, н. Толстый сук. Некаторыя хвоi аж на ралы пабiлiся, вяршалiна часта вiламi ўбок пайшла. Чорны. Дрэвы раслi на прыволлi: яны былi высокiя, тоўстыя ў абхваце, з разгалiстымі раламi. С.Александровiч. У ёй [бярозе], у дупле, нiжэй рала, жыла шпачыная сям’я. Жук.

РАМIЗНIК, -а, м. Извозчик наёмного экипажа. Ты прыедзеш у горад, дасi рамiзнiку адрас, i ён прывязе цябе на кватэру. Чорны. Мы прыехалi на рамiзнiку ў раён, вядомы як паселiшча мясцовых чыгуначнiкаў. Лужанiн. Афiцэры саскочылi з пралёткi, сунулi рамiзнiку грошы i, пазвоньваючы шпорамi, пайшлi... Гурскi.

РАСIЦЦА, незак. Становиться мокрым от росы. Сек [Лявон] спачатку ад краю, не лез далёка, не хацеў расiцца, але, калi ўсё ж вымачыўся, пашыўся глыбей. Калодзежны.

РАСIЦЬ, незак., разм. Мочить росой. Канец бядзе, нудзе i гору — не росяць вейкаў кроплi слёз. Бялевiч. Высокi густы бульбоўнiк блытаўся ў нагах, расiў адзенне. Сачанка.

РАСКРЫЖОЎВАЦЬ, незак. Разделывать ствол дерева на части в поперечном направлении. Малады хлопец з веснавым рабацiннем на твары раскрыжоўваў у гэты час тоўстую ялiну. Чарнышэвiч. Ён... авалодаў лучковай пiлою, спрытна валiў дрэвы з пня, раскрыжоўваў, калоў, словам, выкладаўся, не шкадуючы сiлы... Грахоўскi.

РАСПАЛАВIНІЦЬ, незак., разм. Разделить приблизительно на две равные части. Не хацела яшчэ раз Мацвеевай добрасцю пакарыстацца ды i Марыны такi ж пабойвалася. А той бы прывалок, распалавiнiў бы [соль] i прывалок. Лобан. ...Раман распалавiнiў вайсковую форму, у якой уцёк з дзеюяай армii, i замест гiмнасцёркi надзеў блiскучую сацiнавую кашулю... Чыгрынаў. Знешне такi здаровы i магутны, а ўсярэдзiне — чарвiвы. Мабыць, шапка чыстая — i я грыб распалавiнiў. Супрунчук.

РАСПАНЕЦЬ, зак., разм. Приобрести барские привычки, замашки. Бач ты iх, распанелi, журнал не запаўняюць, адзнакi не пастаўлены, усiм незадаволены ды яшчэ бэсцяць сумленных работнiкаў... Грахоўскi. Антон пагрозлiва ўстаў, i старая на ўсякi выпадак падалася 6лiжэй да дзвярэй, прымiрэнча загаварыла: — Вот ужэ распанеў, i слова яму не скажы! Жук. Бо, мае галубкi, раз чалавек трапiў у штаты, то навек i сам ад работы адбiўся, i жонка распанела. Дуброўскi.

РАССТАЙНЫ, -ая, -ае; паэт. Связанный с расставанием. Чаму ж на расстайных гасцiнцах, шляхах жураўлiных, даўно перацвiўшая снiцца калiна?.. Танк. Xай прычашчэннем да тайны стане нам глытка вады, каб пацалунак расстайны быў, як агонь, малады!.. Гiлевiч. О зямля мая. зорка расстайная, адлятаючы, забяры мяне, не пакiнь з той заклятаю тайнаю... Зуёнак.

РАТА, -ы, ж., разм. Одна из частей общей платы, долга. Узяў хату на выплату, штогод выплачваў наступную рату, i так выплата расцятулася на многа год. Чорны. ...Бо купля была зроблена ў растэрмiноўку i паспрабуй апазнiся з наступнай ратай. Лужанiн.

РАXАВАЦЦА*, незак., разм. Сводить счёты, вести взаимный учёт обид, претензий и под. Пасёрбаў ён [Пархiм] крыху локшыны ды пайuiоў на вёску, дзе ўжо збiраўся, рахаваўся баркаўчанскi маладзеж. Калюга.

РАЧКАВАЦЬ, незак., разм. Работать не разгибаясь, ползая на четвереньках. Праўду, аднак, кажучы, дык i нашто яна, тая патрэба прасцi ды ткаць цi, не разгінаючыся, рачкаваць у зямлi, калі зусім другое жыццё настала. Васiлевiч. Бацька даглядаў авечак, мацi разам з іншымі жанчынамі ад цямна да цямна рачкавала з капанiцай у гародзе... Сачанка. Неаднойчы [сын] слухаў яго [Жэню] i неаднойчы бачыў, як яна [Маня] рачкавала ў барознах бульбы, поўзала на каленцах па градах, полючы агуркi цi буракi... Гiль.

РУБЕЛЬ, рубля, м. Толстая жердь для прижимания сена или снопов на возу. Вазы як бачыш растуць. А некаторыя накладзены ўжо i прыцiскаюцца жоўтым сасновым рублём ды абводзяцца ўжышчамi. Мурашка. Спуджаны конь турзануў убок з дарогi, сцялежыўшы i перавярнуўшы туга сцiснуты рублём воз. Адамчык. Сена было мяккае, шаўкавiстае, настоенае на густым лугавым водары, але ўцiснута рублём i вяроўкамi гэтак, што i пальцаў нельга нават уторкнуць. Рыбак.

РУДАЎКА, -i, ж., разм. Болотная вода рыжего цвета. На балоце рудаўка 6агнiстая рассыпаецца ў плачу i квоху: — Гэй, брыдзiце ка мне, ветры мглiстыя, па сцяжынках пуховага моху. Бядуля. Ажно бяжыць Надзя з пустым вядром, з ног да галавы мокрая, у балотнай рудаўцы i чорнай жужаліне-тванi, на сябе не падобная. Гiль.

РУЖОВІЦЬ, незак. Окрашивать в розовый цвет. Агата глядзела, як Фэлька глядзеў Алiмпе ў вочы, як ружовiў хмель Алiмпiн твар. Чорны. Сонейка хмарку ружовіла, ветрык яе лёгкім адзеннем пагойдваў. Карпюк.

РУМ, -у, м., разм. Место на берегу реки, откуда сплавляют брёвна или где вяжут их в плоты. Як толькi на дварэ стала паказваць на вясну, некрашоўскiя плытагоны пачалi збiрацца на румы. Лобан. Xлопцы хадзiлi з дзядзькам Антосем на рум, дзе завiхалiся плытнiкi каля высокiх ярусаў 6ярвенняў. С.Александровiч. Некалi гэтым бальшаком, якi зваўся гразiвецкiм — вёў на Гразiвец, — з пушчы на рум, у Пагост, на машынах ды конях, болей на конях, вазiлi лес... Карамазаў.

РУПЛIВЕЦ, -iўца, м., разм. Прилежный, рачительный, старательный человек. Прыцяжэння зямля маладая мая, ты — жаноцкай красы таямнiца, а я, твой руплiвец... гатовы табой захапляцца. Русецкi. Пачуў сваё сэрца там, дзе хадзiў, ствараў i аздабляў роднае жыццё, упрыгожваў родную зямлю руплiвец, што хораша, глыбока, назаўсёды пазнаў, хто ён, дзе ён жыве i з кiм ён, дзеля чаго жыве. Янкоўскi. Але пакуль вучоныя думаюць над новымi машынамi, якiм пад сiлу будуць i пацяжэлыя нашы ўраджаi, нядрэнна працуюць i яны, стомленыя полем руплiўцы. Сiпакоў.

РУXАВІЦЬ, незак. Заставлять двигаться, приводить в движение. Мiхасёнак не раз ехаў на такiм канi, якi iшоў з нiзка апушчанаю галавою i неахвотна пераходзiў на 6ягу; такога крыху ажыўляў i рухавiў бiзун, але не вельмi. Янкоўскi.

РУЧАЙКА, -i, ж. 1. Веретено с намотанными на него нитками. — Упiльнуеш iх, — прарыпацела старая, i верацяно загуло зусiм як у маладой — дапрала, вiдаць, ручайкi i запрала новае верацяно. Мурашка. Часам мужчыны памагалi Ганне змотваць ручайкi. С.Александровiч. Лiсавета, напраўшы дзве ручайкi, заўсёды спяшалася дамоў. Чарнышэвiч. 2. Абл. Пучок льна, конопли. За паклонамi б’юць цернiцы паклон, за ручайкаю ручайку грызуць лён, Крапiва.

РЫЗЬIКАНТ, -а, м. Дерзкий человек, готовый идти на риск. ...Варожыя кулi цiўкаюць, цокаюць па бярозавых камлях. — Пойдзем адгэтуль, — кажа. — Тут прастрэльваецца. Сам бачу, што

«прастрэльваецца»! Злосць мяне разбiрае: храбрасць сваю хоча паказаць, рызыкант! Бялевiч. Бываюць от жа такiя рызыканты — ты яму кол на галаве чашы, а ён адно выскаляецца. Вiтка. Бач ты яго, рызыканта! Перад машынай дарогу пераязджаць! Карпюк.

РЫШТОК, -тка, м. Водосточная канавка. Скрозь у полi снег пазганяла ў лагчыны i прыдарожныя рыштокi. Чорны. Каб размiнуцца з рамiзнiкам, трэба перачакаць у блiжэйшай браме, з-пад варот якой i зiмой i летам. плыве ў рышток нейкая атрутная гразь. Танк. Сягоння ў рыштках, каля крам пасцеле iм ночка пасцелi. Пушча.

РЭЗГIНЫ, -гiн, адз. няма. Приспособление в виде верёвочной сетки на деревянных дугах для переноски сена, соломы. Xлюпала пад нагамi, калi Марка iшоў у ток з рэзгiнамi каровам трушанкi ўзяць. Калюга. Ён [дзядзька Антось] iшоў з гумна i нёс рэзгiны трасянкi. С.Александровiч. Алесь зачынiў адрыну, ускiнуў на плечы рэзгiны з сенам i паволi пайшоў да конскага хлява. Чарнышэвiч.

РЭXВА, -ы, ж., а6л. Железный обруч, который нагоняют на бочку, деревянную колодку колеса, сваю и т.п. Усё стаяла на сваiм месцы, як i пакiнуў; толькі ззаду, пад комлем, хтось уткнуў новую скрынку з напiльнiкамi, малаткамi, разцамi, шаблонамi, рэхвамi i шрубамi. Гартны. Рыпелi гужы на аглоблях, як сухастоiна ў лесе, шоргала рэхва на задняй восi аб калодку, мякка ступаў конь, але Кароль не чуў... Адамчык.

С

САЕТА, -ы, ж. i САЕТ, -а, м. Тонкое высококачественное сукно. На вяселле-разгул наплыло, як на сход, госцi знатных зусюль, на паўсвету, гэткай гучнай бяседы не помнiў народ, гэткiх скарбаў, брыльянтаў, саетаў. Купала. Праз ноч адну на цэлы свет цудоўны шые ён [мароз] сает. Дубоўка.

САКУНЫ, -оў, спец. Белорусы, твёрдо произносящие звук [с] в частице -ся. Толькi я не з паўднёвай часткi, а з паўночнай, блiжэй да Гомеля. Сербаў — вучоны такi быў, вiдаць, чулi, ведаеце, — адносіў нас да сакуноў. Сачанка.

САЛАДЗЕЦЬ, незак. Становиться слаще. На яблынях жа налiваюцца цудадзейнымi сокамi, саладзеюць яблыкi... Сачанка.

САЛАНЕЦЬ, незак. Становиться солёным, более солёным. І зноў саланее на вуснах: — Адзiны з адзiньiх каханы! Аколава.

САЛЬНIК*, -а, м. Торговец салом. На самым праходзе мiж вазамi стаяў местачковы сальнiк Адольф Крывадубскi, з кублам на возе. Чорны. Кожны дзень я хадзiў дадому па харчы i назад iшоў, несучы вялiзны гладыш маслёнкi, якую мы бралi ў фруны, буханку хлеба i калi-нiкалi кавалак мяса, свiных костак, якiя даваў сальнiк Паўлюк у доўг на адпрацоўку. Xведаровiч. Сымон пачаў заганяць у кутузку былых гандляроў, калiшняга валаснога пiсара, сальнiка, некалькi «падкулачнiкаў», не пашкадаваў i роднага дзядзьку Васiля Сапегу. Грахоўскi.

САМОТНIЧАЦЬ, незак., разм. Находиться, проводить время в одиночестве. У задуме глядзiць Xомка на галузванне i дуронства малых, i, калi iх пачынаюць бiць за тое, што адураюць галаву, ён палахлiва прылiпае ў куточку i жаласна самотнічае ў iм. Гарэцкi.

САПСЕЦЬ*, зак., разм. Выжить из ума. І дзед махаў рукою: — зусім бацян сапсеў! А бусел думаў тое ж, але сказаць не ўмеў. Лужанiн.

САСМЯГНУЦЬ*, зак. Истомиться от жажды. Меншыя нашы — Грышка i Косцiк — зусім сасмяглi, аж румзалi ўжо. Сачанка. Сiнеча, спакой і пустэча пад зрубам. Сасмягла даўно жураўлiная дзюба. Самейша.

САXОР, сахара, м. Железные вилы, предназначенные для накидывания навоза. Не вiдно было яе [Еўдакii] i на агародзе, хоць ужо многiя гаспадынi тулiся ля плятнёў з рыдлёўкамi ды сахарамi. Кулакоўскi. А як выкуе тапор цi нарог альбо сахор — не нацешацца дзядзькi: вось каваль у нас якi! Якiмовiч. Яму памагала Еўка: начапiўшы на жалезны сахор заплеснелыя пласты, нясла далей ад дзвярэй... Адамчык.

САЦЬМЕЦЬ, зак. Догореть постепенно, без пламени, тлея. Агонь, забыты людзьмi, хутка апаў, сацьмеў. Мележ.

СВІНАВАТЫ, -ая, -ае,- разм. Проявляющий низкие (свинские) качества. Аканом запнуўся, падбiраючы слова. Усе ведалi яго як служаку грубага, свiнаватага. Якiмовiч.

СВЯЖАК, свежака, м., разм. Прохладный, свежий ветер. Цi пену з залiва здзiмае свяжак? Барадулiн. На вулiцы, на свежаку [Мiкалай] адчуў хутка, як змяняецца настрой. Тычына. Я нiколi не бачыў цябе — такую, зарумяненаю на свежаку ў кажушку вышываным з апушкаю... Арочка.

СЕЛЯДЗЁЎКА i СЕЛЯДЦОЎКА, -i, ж., разм. Сельдяная бочка. Там Ворка на рагу карчму трымае, а ў карчме людзей, як селядцоў у селядзёўцы, там сабе знойдзеш добрага чалавека, каб сваю бяду яму расказаць. Калюга. Згнецены вы тут, як селядцы ў цеснай селядцоўцы. Гарэцкi.

СЕНАВАННЕ, -я, н. Заготовка сена. ...Не закончана сенаванне, а ўжо асьтаецца жыта, не закончана жнiво, а ўжо, бачыш, падганяе бульба. Сiпакоў. Не толькi не хацеў, а i не мог я губляць набыткаў на пастухоўстве i на сенаваннi, на вучобе i на будоўлi — спрыту, лёгкасцi, рухавасцi. Янкоўскi. Тады яшчэ цiкавей iшло сенаванне. Ягоўдзiк.

СЕНАВАЦЬ, незак. Заготавливать сено. Дзень той выдаўся сухi i ветраны — ужо сенавалi. Адамчык. Тое балота — бралi на часць, сенавалi — рабiлi сена. Янкоўскi. — Дык не ведаеш, дзе Сiдарук? — На лузе, — падказаў Вяртун, якi ўсё заўсёды пра ўсiх ведаў. — Сянуе ўжа каторы дзень. Далiдовiч.

СЕРАДОЛЬШЫ i СЕЛЯДОРШЫ, -ая, -ае; абл. Средний по возрасту. На другi дзень трэба iсцi серадольшаму брату, Сержпутоўскi. Раскiдалiся Шэметы па свеце: Мацвей у Некрашах, у калгасе, Лукаш у Мiнску, у аспiрантуры, а гэты, серадольшы, тут раптам аказаўся, на Устронi. Лобан. Селядоршых пабралi раней, а старэйшага ўлетку. Брыль. У селядоршага, пастрыжанага ў рады хлопчыка пад чорнымі жучкамi вачэй дрыжалi нявыцертыя слёзы... Адамчык.

СЁЛЕТА, прысл. В этом году. Ты бачыш, колькi ў нас з табою сёлета работы? Скрыган. Я па ўсiх прыкметах бачу — будзе сёлета 6агаты ураджай. Панчанка. У канцы жнiва Мiхал сказаў жонцы: — Як ты думаеш, мацi, можа варта сёлета дажынкi справiць? С.Александровiч.

СКАВАРОДНIК, -а, м., абл. Плоский круглый хлеб, испечённый на сковороде. Неўзабаве яна [Гануся] спякла такiм парадкам тры скавароднiкi, пульхныя i тоўстыя. Чорны. Потым, праўда, калi пайшоў ён, Раман, працаваць у леспрамгас, муку пачалi даваць, то на стале час ад часу з’яўлялiся i аладкi, скавароднiкi. Сачанка. І сні’ць Раман, што ён у роднай хаце, што бесклапотны хлопчык ён яшчэ, прыбег з гуляння i глядзiць, як мацi к абеду скавароднiкi пячэ. Зарыцкi.

СКАВЫШ, -у, м., разм. Сквозной ветер с характерным звуком, напоминающим завывание. Нямiра адубеў, стоячы на скавышы, не бачачы людзей на пустой вулiцы. Чорны. А вось тыя Зэнкавы аднагодкi, на каторых у гэту пору лахманы матляў вецер у чыстым полі, каторыя стылi на скавышы, пасучы статак, — тыя ведалi гора. Калюга. Але нашых плеч не сагнулi нi замець, ні снег, нi скавыш, — гайдалiся рэчышчы вуліц, высокiя вежы Масквы. Глебка.

СКАЛКА, -i, ж. Капля жира на поверхности воды или жидкой еды. Не давялося яму, 6еднаму [Трахiму], i разу глытнуць. А такая была на погляд капуста смачная, харошая, з блiскучымi скалкалu. Калюга. Кастусёвы а6еды ўсiм прыйшлiся па густу: i крупнiк густы, скалкi плаваюць, i дабаўка ёсць. С.Александровiч. Абмакне [гаспадар] крышан хлеба ў крупнiк цi ў капусту са скалкамi, цi ў iншае што, аднясе пад самы парог, хлеба пакладзе коля чарапка... Янкоўскi.

СКАРАЧ, -а, м., абл. Полотенце с длинной бахромой. Следам за мужыком адчыняе дзверы i гаспадыня ў падранай шарачковай куртцы i падпяразаная скарачом з махрамi. Калюга. Ды аблавухiх панiчоў давай шалёстаць скарачом. Крапiва. Я з дзядзькам Рыгорам сядзелi пры iм [Ячэні] па чарзе, мачылi ў халоднай вадзе скарач i клалi яму на галаву, часта давалi пiць. Якiмовiч.

СКВАРЫЦЬ*, незак. Жарить на огне (сало, жир и под). І нос яго не ашукае, вядзе, як компас, у той двор, дзе гаспадыня запраўская пячэ блiны i скварыць здор. Колас. Я рад, што 6ыло мне суджана вырасцi у той жа хацiне, дзе ты ўладарыла, дзе спраўра так грэла, пякла i скварыла. Вярцiнскi.

СКIБА*, -ы, ж. Пласт вспаханной земли. Але ўсё ж, у часе жнiва зноў зярном я лягу ў нiву, каб расцi на гэтых скiбах каля бацькаўскай сялiбы. Танк. З iм [трактарам] стрэўся салдат у палях, i з радасцю сеў за руль, i паплылi за ім чорныя тлустыя скiбы. Кiрэенка. Ззаду за ім [трактарам] пераварочвалiся чорныя скiбы i, вiльготныя, блiшчалi на сонцы. Пташнiкаў.

СКЛАДАНЧЫК, -а, м., разм. Складной ножик. Сагнулася. Падняла адну дзярнiнку, капанула складанчыкап. Гарэцкi. Узяў кошык, акраец хлеба i жаўтлявы, мяккаваты шматок сала, вышчарблены братаў складанчык на шнурку i — пайшоў, трохi баючыся, каб не трапiць каму вельмi на вочы... Стральцоў. Паўлiк дастаў зроблены ў кузнi складанчык, спрытна выстругаў лаўцы. Левановiч.

СКРЫЛЯЦЬ, незак., разм. Нарезать ломтиками, снимать слоями. Ксеня, наравiста ададзьмуўшы губы, скрыляе скрэбеную бульбу ў гаршчок. Калюга. Яма ў яе [Кланi] пад нагамi шырэла: яна скрыляла ў яе ад берагоў чырвоную лiпкую глiну на ўвесь штых старой рыдлёўкi... Пташнiкаў.

СКУРАТ, -а, м., разм. Обрезок, кусок кожи. Чалавек... 6ыў у шарачковых нагавiцах, зрэбнай кашулi пад кароткай ватоўкай з афарбаванага ў руды колер палатна i ў падшытых скуратом лапцях. Чорны. Бацъка сядзеў каля стала. Меркаваў скурат да пераплеценага лапця. Баранавых. Чаму няма шчасця беднаму чалавеку? Ён круцiцца, як скурат на агнi, б’ецца, як рыба аб лёд, каб вылезцi з беднасцi, i нiяк не вылезе. Чарнышэвiч.

СЛIБIЗАВАЦЬ, незак., разм. Читать по слогам. У Кастуся «Родное слово»; ён слiбiзуе ўсё нанова, але склады штось не выходзяць i хлопца ў злосць адно прыводзяць. Колас. На словах з «Слоўнiка замежных слоў» ён [сакратар] трымаўся, слiбiзаваў па складах i наракаў на члена бюро... Калюга. Я сядзеў на печы i слухаў, як вучнi слiбiзуюць склады, чытаюць, вучаць таблiцу множання, i ўсё гэта ўголас. Чарнышэвiч.

СЛIВIНА, -ы, ж. Единичное дерево сливы. Васю ўдаецца аддзерцi ад камля слiвiны невялiкую пасачку светла-жоўтай смалы, i ён аддае яе 6рату. Навуменка. Усяго i засталося ад некалi дагледжанай i вясёлай сядзiбы — з пяток пакалечаных яблынь, падапрэлая ў камлi i ўсохлая ў галiнах слiвiна i зусiм здзiчэлая груша-рагач. Кухараў. Не прыхiнайся да плота, слiвiну зломiш. Дайнека.

СЛIЎНЯК, -у, м., зб. Заросли слив. Пад саменькiмi нашымi вокнамi добра кусцiўся малады слiўняк, а ўздоўж драцяной агарожы шчыльна стаяў, вызверыўшыся калючымi лапамi, агрэст. Лужанiн. А на завулiчных агародах, бо малiнаўцы жылi па адзiн бок вулiцы, уздоўж усiх платоў густа рос вiшняк i слiўняк. Чарнышэвiч.

СМАГНУЦЬ* i СМЯГНУЦЬ*, незак. Изнывать от жары, жажды. І смагла зямля, i тужэла яна, няўзятаю сiлай сваёю набрыньвала... Лужанiн. Дваццаць гарачых дзён мы смаглi ў паходзе ад спёкi. Xведаровiч. Хто сказаў — вада без паху? Хто сказаў — вада без смаку? Той, вiдаць, не смяг у спёку i ад смагi ў суш не млеў. Сiпакоў.

СМАЖЭНIКI, -аў, мн. няма., абл. Жареный картофель. Днём бабка пасадзiла iх (дзяцей) за стол i накармiла капустай i смажэнiкамі з маладой бульбы. Васiлевiч.

СМАЛЯК, -а, м. Смолистый кусок дерева. Там ён [Косцiк] выграб з пячуркi чырвоныя вугалi, угарнуў iх у закарэлую анучку, схапiў смалякi i 6яросту, щто ляжалi пад прыпечкам, i выбег з хаты. С.Александровiч. — Ну, то раздзявайся, сынок, — завiхаючыся каля прыпечка, на якiм палалi ўжо смалякi, сказала мацi. Васiлевiч. А Прахор ужо злазiў з печы, i за iм падалi смалякi, што сушылiся там. Дайнека.

СМЫК, -а, м. Деревянное приспособление для рыхления земли и заделывания в неё семян. Зямлю саха i смык мярэжыў, а што ты мела з свайго жнiва? Колас.

СНIЦЬ*, незак. Видеть сон, видеть во сне. Усе малыя спалi, толькi зрэдку з цiхiм мерным дыханнем злучалася глухое мармытанне: дзецi штосьцi снiлi. Мележ. Перад тым, як прачнуцца ад Бычышынага шоргання, Багдан снiў прыгожы, радасны сон. Кулакоўскi. Я ўспомнiў, як мацi, калi ёй снiлiся нябожчыкi, iшла ў царкву i ставiла па тым, каго сніла, памiнальную свечку. Карамазаў.

СОЛТЫС*, -а, м. Сельский староста в Западной Беларуси. Солтыс яшчэ з вечара заказаў, i Шурка ўжо запрагаў каля хлява, калi iх удвух зайшло ў расчыненыя вароты. Брыль. Солтыс загадаў усiм сабрацца да крукоўскага свiрна. Сабаленка. Марудзiць няма чаго, 6о, калi мы выходзiлi з нашай хаты, у вокнах солтыса яшчэ свяцiлася. Машара.

СПАЖЫВАЦЬ*, незак. Использовать как пищу. Выхваляецца [Васiль] дачай, якую мае пад Ленінградам, на Карэльскiм перашыйку, рыбай, якую ловiць у азёрах i рэках, а потым вялiць, сушыць, спажывае з пiвам. Навуменка. — Спажывайце на здароўе! — высыпаўшы ягады, пажадаў хлопчык i хутка знiк з вагона. Гурскi. Некаторых [курэй] парэзаў, а некаторых, мабыць, трымаў у катуху i спажываў паступова. Кулакоўскi.

СПАКАЙНЕЦЬ, незак. Становиться спокойнее. Але ўжо адышоўшыся крокаў трыста, малады чалавек пачаў спакайнець. Чорны. Але вось святло лiхтара выхоплiвала яе [сувязiстку] аднекуль зноў, i я спакайнеў. Пестрак. Толькi каля самага Балтыйскага мора [Заходняя Дзвiна] спакайнее, i берагi ў яе робяцца нiзкiя. В.Вольскi.

СПАЛАТНЕЦЬ, зак. Стать бледным, как полотно. Малады чалавек зiрнуў на яго, спалатнеў раптам, не ведаючы — загаварыць з iм цi не. Чорны. Скасавурыўшыся трохi ўбок,.. Люба зусiм скамянела i спалатнела. Гiгевiч. Вiславус спалатнеў, але не зварухнуўся, толькi цiха прамовiў... Арлоў.

СПАРАXНЕЦЬ*, зак. Превратиться в труху. То там нiякага леснiка няма, i дом спарахнеў дарэшты. Крапiва. Сцяна справа ад ганка асунулася, хоць даўно была ўзята ў лiсiцы, ганак

спарахнеў, i замест яго ляжала сукаватая калода. С.Александровiч. Млын ужо спарахнеў, нахiлiўся i мог хутка рухнуць. Рыбак.

СПАРНЕЦЬ, незак., разм. Становиться более спорым. А дождж спарнеў. Быкаў. СПАТОЛIЦЦА, незак. Утолить жажду. Той не мроiў ёй — да тлуму, i не прагнуў — да

трымцення, калi п’еш, i ўсё, здаецца, яе спатолiшся нiяк. Сiпакоў. СПАТОЛЬНЫ, -ая, -ае. Утоляющий жажду. Сыдзi ў мае глухiя лёхi, падай спатольнае вады.

Стральцоў. СПРУЖЫНОЎКА, -i, ж., разм. Пружинная борона. Адрубы па дзесяцiн 40—60, з паравым

млынам, малатарняю (яна давалася напракат), сеялкамi, касiлкамi i жняяркамi, дыскавымі баронамi i спружыноўкамi. Лужанiн.

СПРЫЧЫНІЦЦА, зак., разм. Послужить, стать причиной. Карызна, вядомая рэч, зусiм не ведаў таго, uiто гэтае «чыстае, бязвiннае дзiця» колькi дзён таму мела сур’ёзную гутарку з Марынай Паўлаўнай i што фактычна гэтая гутарка спрычынiлася канчатковай пастанове Марыны Паўлаўны пра свой адыход. Зарэцкi.

СПЯЛIЦЬ, незак. Доводить до спелости, зрелости. Работу кончыў серп у полi, i лета хiлiцца на спад, i плод у сонцавым падоле за агарожай спелiць сад. Колас. У сене — каб цёпла i цёмна — я памiдоры бацьку спялiў. Барадулiн. Пазаўчора прыбягае да мяне ранiчкаю Моця i як не плачыць: — Цiмоха, нехта ўсе мае памiдоры абабраў. Яны ж ужо чырванабокiя былi, я ж iх спялiла дачушцы маёй з зяцем. Сiпакоў.

СТАДОЛА, -ы, ж. 1. Сарай на заезжем дворе. На сярэдзiне дарогi памiж гэтым мястэчкам i Нясвiжам стаяла тады старая карчма, як i належыць ёй, з стадолай i прасторнай хатай на падлозе i з бакоўкамi. Чорны. Уваход у карчму i ўезд у стадолу былi проста з гасцiнца. Тычына. 2. Большой хлев. Потым у абсмаленай пажарам ксяндзовай стадоле з аполак ладзiлi сцэну i паўтаралi па памяцi тыя спектаклi, што бачылi ў Нардоме. Грахоўскi.

СТАЕННIК, -а, м. Лошадь, предназначенная только для выезда, а не для работы. І мой Гняды хвост угору задраў, нiбы стаеннiк якi! Чарнышэвiч. Не ўцярпеў панскi паляўнiчы i расказаў людзям, uiто князь толькi на стаеннiку гарцуе, а стралок з яго няўдалы. С.Александровiч. Стаеннiкi раздражнёна махалi хвасташ, адганяючы мух i сляпнёў, якiя наляцелi i сюды, у халаднаватую крыху канюшкю. Сiпакоў.

СТАЛЬМАШНЯ, -i, ж., разм. Мастерская колёсника. От ён [Змышлевiч] тады ў стальмашнi i налажыўся гэблiк у руках трымаць, з пiлкаю ды з долатам як абыходзiцца, сёе-тое ў паяздзе паправiць мог. Калюга. Я часта прыбягаў у стальмашню да бежанца, пазiраў на яго рукi... Бялевiч. Мы з ім [Лёвачкам] пасябравалi i ўвесь час праводэiлi то ў лесе, якi быў недалёка, яго ў садку, забаўлялiся пад паветкай, дзе была бацькава стальмашня. Кухараў.

СТАЛЬМАШЫЦЬ, незак., разм. Заниматься ремеслом колёсника. А калi нехта майстраваў штосьцi, стальмашыў, то яго сусед, падыходзячы, пытаўся: — На гары цi на вышках хавацьмеш? Янкоўскi.

СТАРАНА, -ы, ж., абл. Половина гумна от тока до стены. Прывёзшы дахаты шэсць кавалкаў дуба, Андрэй, да часу, паскiдаў iх на старану, дзе ляжалi яшчэ немалочанае жыта i салома. Колас. На другую восень пасля таго, як Сцяпура паклаў першы вянок свае хаты, у пунi ўжо ляжала цэлая старана ячменю i жыта з зямлi свае, а не заарандаванай. Чорны.

СТАРАНІЦЬ, незак., абл. Складывать снопы по обе стороны тока. Снапы Жыгар скiдаў прама на ток, а Мар’я старанiла. Жук.

СТАРОСТВА1, -а, н. 1. Имение, предоставленное в распоряжение феодала Великого княжества Литовского королём или князем. Адсюль набiраў сваё войска i Васiль Вашчыла, калi ўзбунтаваў Крычаўскае староства. Чыгрынаў. 2. Администрация воеводства в буржуазной Польше. Ваяводствы, староствы, павятовыя «камiсаржы», войты, пастарункi — ужо адны гэтыя голыя формулы змушалi падазрона наставiць вушы i станавiцца да ўсяго гэтага скептычна, варожа, безнадзейна. Колас. Мы павінны, калi чаго хочам, заявiць спакойна, праз гмiну, праз войта, праз староства... Тычына.

СТАРОСТВА2 i СТАРАСТОЎСТВА, -а, н. Должность и занятие старосты. Яна [Ганна] нiяк не магла пагадзiцца нават з думкай аб старостве. Лынькоў. Не раз у гэтым збожжы пагрэў быў рукi i Андрэя Каржакевiча бацька за шэсць гадоў свайго старастоўства. Крапiва.

СТАРЦАВАЦЬ, незак., разм. Просить подаяния, милостыню. А сёлета давядзецца з самай восенi старцаваць. А ў каго яго [хлеба] старцаваць? Xiба што ў багацейшых асталося леташняе. Сабаленка. Убачыўшы, што далей цярпець няма як, бацька ў горад падаўся — старцаваць у немцаў: можа хто дасць, што яму не трэба. Сачанка.

СТАЎБУНАВАТЫ, -ая, -ае; абл. Похожий на высокий конусообразный предмет с округлым верхом. Высахла чарнiла ў кантовай стаўбунаватай пляшцы — адна гушча 6ыла на дне. Баранавых. Ад стаўбунаватай, таксама выплеценай з ракiтнiку i пафарбованай у чырвоныя i зялёныя паскi круглай карзiны, дзе ляжалi колькi свежых сыроў ды ўкручаных у анучкi асялкоў масла, смачна пахла солкай, падсушанай паляндвiцай... Адамчык. Мiльгалi заiнелыя кусты, вывернутыя карчы здавалiся казачнымi белабародымi дзядамi ў стаўбунаватых шапках. Грахоўскi.

СТАЎПЕЦ, -пца, м. Колодка в граблях, на которую набиваются зубья. Пад плотам, ля карыта... ляжыць абкоранае грабiльна i некалькi неабструганых стаўпцоў — гэта дзед некалi збiраўся майстраваць на пакос граблi, дык так i не зрабiў iх, памёр... Сачанка. Ля сажалкi, абапёршыся на стаўпец грабель, як бы нечым устрывожаная, стаяла Зоня. Адамчык. Тата зрабiў мне, Грабiльначка, стаўпец i зубы шклом абгладзiў, пахарашыў. Янкоўскi.

СТРОМКI*, -ая, -ае. Ровный и высокий. З мроку вырысоўвалiся стромкiя камлi асiн, каржакаватыя дубы, шурпатыя крывыя 6ярозы. Колас ...І песнi звонкiя, i стромкiх сосен шаты, i беларуса дом — твой родны дом. Панчанка. Патрэбны сосны, роўныя i стромкiя — такiя, каб з кожнай выйшла па чатыры бервяны на лазню. Лупсякоў.

СТРЭЛКА, -i, ж., разм. Пастушья сумка. Неяк гэтым летам дзяўчынка Таня, мая суседка па дому, збiрала на лузе кветку за кветкай: рамонку, шчамялiцу, глухую крапiву, стрэлку, трыпутнік — ад кожнага вiду па сцяблiнцы. Гарбук.

СТУСАВАЦЬ, незак., разм. Складывать в стопку. Цэлае лета сядзеў над аповесцю ў Бабры, дзе пiянерскую работу пры школе вёў. Старонку да старонкі стусаваў. Калачынскi.

СТУСІНАВЫ, -ая, -ае. С гибким кнутовищем; специального изготовления (кнут). Шапку ён [Бушмар] няспрытна трымаў у руках, у руках трымаў i стусiнавую пугу, пакуль яму не параiлi хоць пугу гэтую куды-небудзь паставiць у кут. Чорны. 3 воза стырчма глядзела пуга з жоўтьм стусінавым пужальнам i чырвоным кутасiкам на сырамятным паску. Адамчык.

СТЫРНАВАЦЬ, незак. Управлять кормилом. Часу не марнуе ластаўка са стрыжам, i плывец стырнуе цераз вiр на стрыжань. Пушча. Скора ўсе яны ўжо ляжалi на сене, на дне чоўна, а Андрэй стырнаваў, седзячы на карме. Караткевiч.

СУКАЛА, -а, н. Приспособление для навивания пряжи на цевку. Пашапталiся i раздзялiлiся — каталiцкая палавіна завярнула да Алесi, праваслаўяая, цi, як яшчэ на яе казалi, кацапская, са сваiм красённым начыннем — вiтушкамi, сукаламі — у нейкай цiхай набожнасцi пайшла ў другi канец вёскi... Адамчык. Яна [Маня]... пачула, як мяккiм драўляным. постукам пастуквала сукала, на якiм Мiця сукаў цэўкi. Жук.

СУМЛЕННIК, -а, м., разм. Честный, совестливый человек. Яна [Антанiна] 6ыла дачка чалавека, якога на поўны сэнс слова можна было б назваць цiхманым сумленнiкам i працавiтым баязлiўцам. Чорны.

СУНIЧНIК, -у, м. Заросли земляничного ягодника. Успомнiць босага маленства днi, грыбныя пнi, малгннiк і сунiчнiк, i светляковыя агнi, i поўныя крынiцы. Вiтка. ...А мо, i мядзведзiха з дзецьмi таксама прыйдзе па сунiцы, як Тонечка з мамай, — дык чым жа сунiчнiк гасцей пачастуе, калi ўсе сунiцы з табой забяру я?!. Лойка. Сунiчнiкам акопы зараслi, i ягады чырвоныя паспелi. Грахоўскi.

СУРМА, -ы, ж. Старинный украинский народный музыкальный инструмент. Дзесьцi ў шале конi скачуць перад боем, i ў стэпе рыдаюць сурмы за сялом. Трус. Як 6ыццам i цяпер перад варожым дотам знаёмы лейтэнант з забiнтаванай галавой наперад клiча ў наступленне роту, iграючы на сурме баравой. Аўрамчык. Сурмы пад краем зайгралi гэтак трывожна аб волi. Няхай.

СУРМАЧ, -а, м. Играющий на сурме, подающий сигнал сурмою. Рад партызанскi край, паэце, прывецiць сурмача дасвецця. Барадулiн. Здаецца, чую, як пад вечар у рог турыны дзьме сурмач. Вольскi.

СУXМАРАК, -рка, м., абл. Белая бездождевая тучка. Страх як люблю я глядзець на неба... Асаблiва калi па ім праплываюць белаватыя, бездажджавыя хмаркi — iх у нас завуць сухмаркамi... Сачанка. Але сонца не хацела прарэзвацца скрозь сухмаркi, не хацела грэць. Мiсько. Але не заўсёды гуляе сонца па чыстым ясным небе — находзяць на яго сухмаркi i хмары. Ракiтны.

СУШЭЦЬ, незак. Становиться сухим или более сухим. Зямля сушэла, пакрывалася цвёрдаю скарьiнкаю. Колас. Уласна, на гарод мухалоўка прыляцела яшчэ толькi з надзеяй — адчула раптам, што выясняецца i сушэе, тады i заспяшалася сюды, каб лавiць пчол... Чыгрынаў. Зямля пад нагамi цвярдзела, паветра сушэла. Карамазаў.

СXЛУПІЦЦА, зак., абл. Сбиться, столпиться в одном месте. Нейк разам усе схлупiлiся i перашкаджалi адзiн аднаму. Чорны. Саламяныя накрыўкi старых хат, быццам баронячыся ад якой напасцi, схлупiлiся адна да адной i выдавалiся суцэльнай страхой. Сабаленка. На кацеры загаварылi часцей — як спрачалiся. Схлупiлiся разам, нешта рабiлi. Воранаў.

СЦЕНКА, -i, ж. Дорога между полями, широкая межа. Сёмка на вока адмяраў першыя гоны, якiя хапалi ад сценкi да невялiкага ўзгорку з тоўстым каменем пасярод палоскi. Гартны. ...Ён [Мiця] iшоў дадому снедаць, iшоў адзiн, босы па цёплай, утравелай i наезджанай сценцы сярод высокага жыта. Адамчык. ...Далей трэба было перасекчы яе [вулiцу] i выехаць на пагонку, што цягнулася ўздоўж Шлёмавай карчмы, а пасля павярнуць на iхнюю сценку. Далiдовiч.

СЦIЗОРЫК, -а, м. Складной карманный ножик. Потым выразаў я «Шамшавiлi» на кiйку сваiм вострым сцiзорыкам. Бядуля. Быў грэнадзёр таксама ўмелец хвацкi, сцiзорыкам мог лялькi майстраваць. Зарыцкi. Калi б за мяшком ляжала баба, то, правёўшы маленькiм сцiзорыкам, непрыкметна па шве, можна было б цягаць па сухарыку, пакуль даехалася б, але ж за мяшком хроп здаравенны, малады мужчына... Лобан.

СЦIРКА*, -i, ж. разм. Кусок ткани хозяйственного назначения (для вытирания стола и под.). Выткаўшы, бялiла, але так — на сцiркi... Купала.

СЦЭДКI, -аў, адз. няма. Остатки после сцеживания жидкости. Калi б чалавек прыдумаў i змайстраваў такую цадзiлку, такое сiта, якое збiрала б сцэдкi, то яны, гэтыя сцэдкi, замянiлi 6 хiмiкаты, якiя хоць i павышаюць ураджай бульбы, ячменю, пшанiцы, але тут жа падкарочваюць лiк i век пчолкам. Янкоўскi.

СЦЮДЗЁНКА, -i, ж., абл. Xолодная вода. Лаза распушьщца, лаза асмялее, глядзiш — па каленi ў сцюдзёнцы стаiць. Броўка. Сiл нестае, хоць стой, хоць ляж, — дай мне глыток тваёй сцюдзёнкi, Пяндж! Калачынскi. Мой дзед, нябожчык Данiла — хай яму пухам зямля, — бывала, папарыцца, абдасца сцюдзрнкай — i гатоў. Левановiч.

СЦЯЛЕЖВАЦЬ, незак. Вырывать передок из-под телеги. А бедныя конi высiльвалiся, ламалi дугi, сцялежвалi вазы. Лобан.

СЯБРЫНА, -ы, ж,, разм. Круг друзей; дружеское застолье. Вось дык дзiўная сябрына, што за дружны люд такi, тут магутныя мужчыны, i дзяды, i хлапчукi. Броўка. ...Быць там рашыла, дзе пароўну падзеляць шчасце, хлеб i соль, сябрынаю сустрэнуць поўнач i радасць шугануць пад столь. Калачынскi. Ты паслухай, ты паслухай, сябрына ўся мая, ты пацешся, беларуская зямля, падзiвiцеся, суседка i сусед, — пра Лявонiху спявае увесь свет.

СЯЙВО, -а, н., абл. То, что сыплется, сеется откуда-нибудь. ...Абвiслыя дагэтуль ланцугi нацягнулiся струною, i па iх, па бартавiнах i зубах каўша, пасыпалася густое пясчанае сяйво, чырвонае, з буйнымi камякамi i камянямi. Савiцкi.

СЯМЕЙНIК, -а, разм. Член семьи. І чаму Гакса забрахала i сцiхла. Няйначай свой сямейнiк iдзе, — цюкнула мне. С.Александровiч. Сярод асоб, якiя пасылалi хадзяку Падабеда Макара, сына Iванавага, былi перапiсаны ўсе сямейнiкi, у тым лiку i Захар... Карамазаў. Не цiкавiлi вершы i астатнiх нашых сямейнiкаў — старэйшага за нас з Юркам Пятра, меншых нашых — Грышу i Косцiка. Сачанка.

СЯНIНА, -ы, ж., разм. Травинка, отделённая от копны сена. Сонечнае цёплае плыве лета. Яна перавалiла ўжо на другую палавiну, аднак у хляве, у спецыяльна адведзеным, адгароджаным закуце няма нi сянiны. Навуменка. А Ранiк радасна рагатаў на ўсю паляну, трос сваiм рыжым, аж агнiстым, нiбы цесцевы вусы, чубам,.. струшваў з галавы сянiны. Сiпакоў. Паднёс [дзядзька] сянiны да акуляраў, пачаў сляпiцца, перабiраць iх пальцамi, браць у шырокiя i тоўстыя, як капыты, пазногцi. Капыловiч.

Т

ТАБАКА*, -i, ж. Нюхательный табак. Тут вагон табакi цёртай выпiсаў Гавака. Крапiва. Экзаменаваў маладжавы цыбаты поп. Ад яго моцна пахла табакай. Xведаровiч. А ў вузел трапiў панюх табакi... Сiпакоў.

ТАЛАКА*, -i, ж. Коллективная помощь, работа сообща. Трэба, казаў, талаку збiраць, талакою жыць — думаць... Карамазаў. Адсюль, вiдаць, i тая ўсхваляванасць, i ўрачыстасць, з якою людзi ладзiлi калёсы, зубiлi сярпы, збiралiся на далёкiя сенажацi цi сыходзiлiся на талаку. Сiпакоў.

ТАЛЯЖОЎКА, -i, ж., разм. Дисковая борона. Ты мне свае таляжоўкi дасi, як снег сыдзе, удзiрванела ў мяне за гумном. З таляжоўкаю трзба будзе прайсцi разоў па два. Чорны. Да сонца Кучука паднялi: чаго там рассыпацца, давай адпраўляй, усё гатовае стаiць, трыццаць два «iнтэры», трыццаць два прычэпы з плугамi, з таляжоўкамi, з усiм патрэбным рыштункам. Лобан.

ТАНДЭТНЫ, -ая, -ае; разм. Низкого качества. На сцяне стрэльба, старасвецкi... гадзiннiк i некалькi тандэтных малюнкаў. Купала. Глядзiць Астап на гарадзьбу, галавою трасе: тандэтная работа, абы з рук збыць. Колас. ...Абазваўся ўвяселенькiм адказе ранейшы Вацiн паэтычны спадарожнiк голасам вялым, як тандэтная кiлбаса. Чорны. Такiм чынам мне часамi прыходзiлася натыкацца то на генеральскую вопратку падкладкаю наверх, то на тандэтную фарбу, якая трымаецца да першай непагоды. Крапiва.

ТАРАНОЎКА, -i, ж., абл. Большой тёплый платок. Люба адчынiла школьную шафу з кнiжкамi i ўзяла пажоўклы ад доўгага часу тоненькi сшытачак; ахiнулася тараноўкай... Мурашка. Прыкмячае Сцяпан: за плячом у сяброўкi нехта пальцамi смыча ражок тараноўкi. Лужанiн. Каля сцяны, недалёка ад дэвярэй, у чорнай шарсцяной тараноўцы сядзела Бараноўская Нiна — брыгадзiр суседняга калгаса. Васiлевiч.

ТАРКАВАЦЬ, незак. Тереть на тёрке. Чарга настаўнiкаў таксама — Астрог, Гарапнiк i Царква — у тры рукi душу красала, а 6ог, як бульбу, таркаваў. Лужанiн.

ТАРТАК, -а, м. Лесопильный завод. Далёка ў сiняватай смузе былi ўжо знаць белаватыя нiзкiя камянiцы, паднiмалася цёмна-чырвоная вежа касцёла, двума чорнымi слупамi на лiловым астылым небе чарнелi высокiя камiны тартака. Адамчык. Сонца ўзышло, калi мы былi ўжо за тартаком, пад самым раёнам. Пташнiкаў. Над тартаком, пад яго вялiзным бляшаным дахам, узнiмалася высозная, як не пад самае неба, дымагарная труба. Сабаленка.

ТКАЧОЎНА, -ы, ж. Дочь ткача. ...Мужавы сваякi, перад тым як яны запiсалiся ў царкве, дружна насядалi на Карла, спрабуючы адгаварыць, каб не браў у жонкi бедную, як казалi ў Цiмкавiчах, аж сiнюю ткачоўну, за якой не давалi нiякага пасагу... Тычына.

ТРАПКАЧ*, -а, м. Полотенце с бахромой. Сегенецкая сама ўзялася рыхтаваць вячэру, бразнула вобземлю чапялу, шмарганула з усяе сiлы трапкачом сабаку па спiне. Чорны. У мыцельнiку, пад чысценькiм, надвое зложаным трапкачом, ляжаў касцёр блiнцоў. Гартны. Не ўключаючы святла, Пракоп адчынiў акно, павыганяў трапкачом мух i, буркнуўшы на iх «чэрцi», пайшоў на чыстую палавiну. Ракiтны.

ТРУНАК, -нку, м., абл. Алкогольный напиток. І калi ўдаецца яму [ксяндзу Пацяйкоўскаму] якi-небудзь надзвычай трапны сказ, зварот, ён паўтарае яго ўголас, i тады адступае ад манаскага статута i выпiвае шкалiк французскага трунка. Колас. Вось прыносяць пачастункi — рознай ежы, розных трункаў. Бядуля. Сказана, каб не толькi самому гэтага трунку i ў зуб не браць, але яшчэ партыйнаму чалавеку высвятляць патрэбна такiх элементаў, што гоняць. Калюга.

ТРЫУМФАВАЦЬ*, незак., разм. Ликовать по поводу одержанной победы, радоваться своему успеху. ...Стары хiтрун трыумфаваў у душы — ён адным вокам ужо бачыў Гвардыянаву слабасць, якую ён хаваў дасюль з адменным спрытам. Зарэцкi. Пан Твардоўскi трыумфаваў. Лойка. Трыумфуе белы дзень над светам, завiтаўшы к ненцам на вiзiт, Калачынскi.

ТУЖЭЦЬ, незак. Становиться тугим. Разагрэтая за дзень вясновым сонцам зямля пачала тужэць. Крапiва. І смагла зямля, i тужэла яна, няўзятаю сiлай сваёю набрыньвала. Лужанiн. ...Тужэюць, аж рыпяць, ядраныя качаны капусты. Сачанка.

ТУК*, -у, м. Растопленный жир. Яны ламалi тоўстыя лусты яшчэ не вельмi чорствага хлеба, мачалi яго ў гарачы, духмяны тук i елi спакойна, на поўны рот. Брыль. Раней хлопцы, выганяючы свiней за чыгунку, праглi на ражончыках сала, i калi сала пачынала пырскаць тукам, клалi яго на акрайчык хлеба. Навуменка. Дзяўчына зноў уладкавалася на свой корчык, трымаючы над полымем ражно з салам, час ад часу кавалачкам хлеба лавiла кроплi туку, што густа падалi ў цяпельца. Дайнека.

ТЫДНЯВАЦЬ, незак. Заниматься чем-либо в течение недели. З самага ранку загадаў ён [Сабастыян] пастушку, якому была чарга цяпер тыдняваць у яго, падмесцi двор. Чорны.

ТЭЛЕФАНАВАЦЬ, незак. Звонить по телефону. Палiцыя пытала яе дакументы (тэлефанавала на фабрыку), калi яе муж быў зволънены з фабрыкi i дзе ён цяпер. Чорны. ...Калi хто-небудзь у гэтакi дзень тэлефанаваў, пытаўся доктара Валетава цi падымаўся на ягоны ганак, сямейнiкi адказвалi даўно завучаным: — У аб’ездзе. Карамазаў.

У

УГОДКI, -дак i -дкаў, адз. няма. Годовщина со дня смерти; мероприятия, связанные с этой датой. Пасля угодак — зноў музыка, iзноў у замку пышны баль. Дубоўка.

УДЗIРВАНЕЦЬ, зак. Покрыться дёрном, зарасти травой. Межы паспелi ўжо нават удзiрванець, паміж iмi, як раўчукi, ляжалi вузкiя, на тры крокi ўшыркі, палоскi. Чорны.

УЖЫВАНЫ, -ая, -ае. Бывший в употреблении. Каля яго [рукамыйнiка] вiсеў яшчэ чысты, але ўжываны ручнік. Машара.

УЗБОЛАТАК, -тка, м., абл. Край болота. Блiжэй да станцыi, на ўзболатку, стаяў зялёны, засаджаны дзiчкамі двор старога Язэпа, местачковага грамацея. Навуменка.

УЗМАКРЭЦЬ, зак., разм. Стать мокрым от пота. Ён [Баран] нават адчуў, як плечы ў яго раптам узмакрэлi ад поту, а ногi ў каленях задрыжалi. Дамашэвiч. — А малiнавага навару не пашкадуеш? — І дубовы ёсць. Ад дубовага, голубе, i мёртвы ўзмакрэе, — дзед паказаў кульбу i засмяяўся. Бажко.

УКАСIЦЬ*, зак. Смочь выкосить. Касiў касец з расой сiвец, удзень яго не ўкосiш. Бялевiч. УКЛЕНЧЫЦЬ, зак. Стать, опуститься на колени. Як горды Эльбрус не апусцiцца долу, нiколi не

ўкленчаць народы Каўказа. Броўка. Я ўкленчыў на рэдзенькай траве, прыгнуўся лобам да сырай зямлi, упёрся ў яе рукамi i, падбрыкнуўшы, кульнуўся. Брыль. Прыезджы з Мiканорам укленчылi каля воза, перакусiлi i зноў узялiся за косы, Мележ.

УЛЕЖАНЫ*, -ая, -ае. Ставший пригодным к употреблению в результате долгого лежания (о фруктах, овощах). Паласавацца б нам хоць раз удосталь улежанымi дзiчкамi... Брыль. Пахла гарэлым торфам, агуркамi i ўлежанымi яблыкамi. Пташнiкаў.

УМАlЦЬ, зак., абл. Украсить первой весенней зеленью. І хаты майскiм дзераўцом не ўмаiў селянiн, як прадзеды умайвалi, як вучыць абычай... Купала. І вясна [хоча] — плошчы ўмаiць у зелень каштанаў. Танк.

УМУРАВЕЦЬ, зак. Зарасти муравой. Лугi ўмуравелi нарэшце, i лiст заблiшчэўм на дрэве... Русецкi.

УПАЛЯВАЦЬ, зак. Добытъ во время охоты. Цяпер зайцы ў лясах гуляюць, iх упалюеш 6ез прынады, тым болей, што ганчак харошы, ёсць сэнс прайсцiся па парошы. Колас. У той дзень ён [Жарнасек] пайшоў на паляванне, не дзеля таго, каб што ўпаляваць, а больш каб пахадзiць па тайзе. Асiпенка. Зiмой дзiчка ўпалюе, б’е рыбу ў ледастаў. Лужанiн: Дамовілiся: стану жонкай таго, хто хутчэй упалюе аленя. Карпюк.

УРВIШЧА, -а, н. Крутой обрыв. Пасля лiстота пасыпалася з урвiшча на дно яра. Караткевiч. Усевалад, ашчаперыўшы голаў, сядзеў на краi берагавога ўрвiшча i моўчкi гайдаўся з боку ў бок. Арлоў.

УСЦЯЖ, прысл., абл. На всём пространстве, во всех направлениях. Гляньце толькi на гэны калiнавы куст — ён вяночкамі ўсцяж ператканы. Дубоўка. ...Блiшчэў i выгончык, раней стаптаны гусямi, авечкамi, свiннямi, а цяпер усцяж зарослы. Карамазаў.

УТРАВЕЦЬ i УТРАВЯНЕЦЬ, зак., разм. Зарасти травой. У Кавалеўшчыне утравеў курганок ад хаты, дзе жылi Грышчаняты. Барадулiн. Яшчэ і цяпер, хоць прайшло столькi год, высока накладзенае каменне, якое было пад ніжнiм вянцом, не паспела ўтравець. Сiпакоў. Зарасло, утравянела калiшняй трывогi дварышча. Лужанiн.

Ф ФАЛЬВАРКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Житель или владелец фольварка. Касцёл для фальваркоўца

аставаўся вызначэннем не веравызнання, а нацыянальнасцi... Чорны. Раней дык з вясны [Пётра] выпраўляўся ў заробкi, батрачыць на фальваркоўцаў, цяпер жа было невядома, якiя дзе 6удуць заробкi, ды i стаў не халасты — жанаты. Быкаў. ...Нейкi фальварковец, стоячы ў натоўпе такiх самых, як i ён, i чакоючы, калi закончыцца iмша ў касцёле, даводзiў гучна, што той, хто быў нiчым, той i будзе нiчым, бо з нiчога не атрымаецца нешта. Тычына.

ФАСОЛIНА, -ы, ж. Горошина фасоли. З лесу прывезлi самыя гонкiя хвоi, акарылi iх, стачылi ў замок, паскручвалi жалезнымi хамутамi, прыварылi расцяжкi, абедзьве мачты злучылi антэнаю, прымацаванаю беленькiмi, як фасолiны, iзалятарамi. Грахоўскi. Сярод манет быў ладны асколак, велiчынёй з добрую фасолiну, шурпаты, з вострымi рванымi краямi. Марцiновiч.

ФАТЭЛЬ, -я, м. Мягкое кресло. З абурэннеtл дзед гаварыў, як увосень 1917 года руйнавалi панскi маёнтак, як вакольныя сяляне разбiвалi шыбы ў вокнах, хто нагамi бразгаў па фартэп’яна, хто абрываў плюш з пакояў Кацярыны II... хто аблуплiваў скуру фатэляў, i як падпальвалi будынкi на дварэ. Бядуля. Рыгор сеў на падстаўленым таўстухаю паношаным, калiсьцi раскошным фатэлi... Гартны.

ФЛЯНЦАВАЦЦА, незак. Пускать брковые побеги. Толькi дрэннае яно [насенне] трапiла ў нашы людзi — не флянцуецца, новых атожылкаў ў зямлi не пушчае. Калюга.

ФУНДАВАЦЬ i ФУНДЗІЦЬ, незак., разм. Брать на себя расходы за угощение, развлечение. У Рыся заўседы былi папяросы i грошы, ён фундаваў i лiманад, i марожанае. Брыль. У гэтых словах для пана самае галоўнае: ужо не трэба будзе ласаваць каменданта анiсаўкай i наравiць маладой жонцы — купляць ёй дарагiя сукенкi, фундаваць вечарынкi... Бажко. — Ты праўду кажаш, Ваця. Даўно ты не фундзiў нам. — Я ўсё чакаў, пакуль ты мне адфундзiш назад. — Ну i скупы ж ты, Ваця. Чорны.

ФУНДУШ, -а, м. уст. Щедрое пожертвование на нужды церкви или костёла. Расце малы, растуць выдаткi: на кляштар фундуш, на ксяндзоў. Дубоўка.

ФУРАВАЦЬ, незак., разм. Перевозить на фуре. Мала што секвестратары фуравалi кожны дзень сялянскае дабро, дык яшчэ i палiцыянты, як тое груганнё, наляталi. Сабаленка.

ФЭСТ, -у, м. Церковный престолъный праздник; вообще праздник с ярмарками и игрищами. Але гэта талькi казалася так, каб неяк прабачыць вясковую былую беднасць, бо на справе не адным хлебам жылi i сяляне; любiлi яны i святы, фэсты, кiрмашы... Марцiновiч. Ён гэтае чортава зелле калі i ўжываў, дык хiба дзе на фэсце — адну-дзве чаркi — не 6олей. Сабаленка. Увесну, у дзень Ефрасiннi — заснавальнiцы манастыра, прылічанай да святых, наладжваўся квяцiсты i шумлiвы фэст, на якi прыязджаў народ з шырокага наваколля. Xадкевiч.

Х XАКАЦЬ, незак. Тяжело дышать раскрытым ртом (обычно задыхаясь). Секлі, выварочвалiся з-пад

удараў адзiн аднаго, з запалам хакалi пры кожным удары. Караткевiч. ...У пярэдыхах маленькіх чуваць, як цяжка хакаюць траiх. Сiпакоў.

XАЛАСЦЯКАВАЦЬ, незак., разм. Жить холостяком, не иметь жены. Яшчэ тады, калi халасцякавалi ў цёцi Кацi, заўважаў Сцяпан, што Надзя неяк умела пражыць на сваю, намнога меншую, чым яго, эарплату, часам ён нават пазычаў у яе якую дзесятку. Гіль. Не доўга я халасцякаваў пасля ад’езду з Янкавiн майго земляка, Сяргеева. Далiдовiч. Xаласцякаваў [Пятро Сухi] ледзь не да сарака. Парахневiч.

XАРТОЎНЯ, -i, ж. Помещение для борзых собак. Мякка, нячутна [хорт] падышоў да столу, задраў вострую морду, схапiў у шырачэнную зяпу зайцаву галаву i шмыгнуў з сваiм радым сябрам на двор у хартоўню. Гарэцкi.

XАЎКАЦЬ, незак., разм. Xватать воздух раскрытым ртом. ...Затое цяпер [яшчарка] стала падобна на жабу-рапуху: гэтак жа хаўкала ротам, трасучы адвiслым падбародкам, i бяздумна шалопiла вочы. Чыгрынаў. ...Скiдалi пасля з плеч кiцелi, каб падставiць пад вецер потнае цела, — хаўкалi ад гарачыні, як рыба на пяску. Пташнiкаў.

XАЎРУСНIЧАЦЬ i XАЎРУСАВАЦЬ, незак., разм. Водить компанию. Xiба для таго вучыўся год у гiмназii, каб хаўруснiчаць з гэтым мужыкаватым панам Цыбульскiм... Лынькоў. Стася адчула: тут, на мінскай. вулiцы, страх яе перад немцамi амаль знiк, але нянавiсць расла да iх, да немцаў, i да ўсiх тых, што хаўруснiчаюць з iмi. Шамякiн. Фiлiповiч зморшчыўся; кожны дурань адчуў бы, што Xамiчонак азвярэў, будзе рабаваць i страляць, што хаўрусаваць з ім — i не вялiкi гонар, i небяспечна... Далiдовiч.

XIБ, -а, м. 1. Передняя часть хребта животных. Кiяш выскалiў зубы; блiскучая гладкая шэрсць на хiбу пастала стырчмаком. Мурашка. 2. Щетина на хребте. Як дзiкi кабан, наставiўшы хiб, [месяц] хацеў рынуцца i распароць адвiслы жывот чарназорнаму небу... Баранавых. Кураглядаў пагладзiў

Дзiка па паднятым чорным хiбе — той супакоiўся i апусцiўся на падлогу. Далiдовiч. 3. Верхний край чего-либо на стыке, гребне и под. Сарваўшы кастрыцу з хiба, вецер адарваў паплецiну i раскрыў цэлы рад саломы. Пальчэўскi.

XЛЕВIШЧА, -а, н. Место, где стоял хлев. Праз свае соткi я давалокся да хлевiшча, на якiм чарнелi абсмаленыя сохi, што кожны раз, калi б я нi праходзiў міма, палохалi мяне сваім падабенствам на абгарэлыя, сашчэпленыя ў кулакi рукi... Сачанка.

XЛУД, -у, м. Мелкий хворост. І там, дзе гiбелi лаза да iмхi, дзе вокны бяздонныя ляжалi пад хлудам, дзе продкi вялi з лесуном перасуды, — iшлi з перамогаю нашы плугi. Броўка. Нават i на сухiм аеры ды хлудзе, нават i ў ботах, адзетаму ды пад плашчом — даволi-такi холадна. Брыль. На тых, хто шарахаўся зайцом у хлудзе, пазiралi з дакорам, бо вышэй над усiм ушацкiя людзi ставiлi сорам. Барадулiн.

XМАРЫЦЦА, незак. Затягиваться тучами, становиться пасмурным. Каб, сышоўшыся, ўсе кавалi, усе волаты узялiся 6 каваць раннi золак зямлi — дык не выкулi б гэткай зары, як над Нараччу, калi неба нiводнаю хмаркай не хмарыцца... Танк. Ноччу неба таксама не хмарыцца, толькi пацеркi-зоры дрыжаць, Машара. Толькi б неба не хмарылася. Воранаў.

XМАРЫЦЬ*, незак., безас. Затягивать тучами. Можа, што стаяла цудоўная ранiца: хмарыла, як на дождж, а дожджыку нi кропелькi, i не горача, лес абапал дарогi цягнуўся светлы, лiсцвяны перасыпаўся з хваёвым. Карамазаў. Учора хмарыла, дзьмула. А сёння сонечна, цiха. Воранаў.

XМУРНЕЦЬ*, незак. Становиться пасмурным, сумрачным. Часамi днём позняга лета пачынае хмурнець дзень, i гэта не збiраецца на дождж, а незаўважна падплылi павевы восенi. Чорны. Са смерцю паквiталiся мы смела i прыпынiлi вал пякельнага агню, каб над табою неба не хмурнела i гром вайны не рушыў цiшыню. Калачынскi.

XМЫЛIЦЦА*, незак. Косить глаза, прижимать уши (о лошади). Апрача таго, [конь] з’ядаў увесь Ванеў цукар i за тое, вiдаць, быў гатовы падзялiцца з чалавекам сваею пайкаю аўса, бо торбы з рук не рваў i не хмылiўся, калi даводзiлася здымаць яе недаедзенаю. Лужанiн. Дэраш — так звалi мы яго — даволi-такi сцёр зубы, часта наравiўся, хмылiўся не толькi на чужых, а i на мяне самога. Якiмовiч. Праходзiш памiж вазоў, то сцеражыся: не кожны конь, але адзiн з трох-чатырох страшыць — утульвае вушы, хмылiцца. Янкоўскi.

I. XРАПА*, -ы, ж. Морда крупных животных. Мядзведзь смокча лапу ў бярлозе санлiва, лось высунуў храпу — шукае спажывы. Купала. Праляталi ўспененыя храпы, грывы ў калючках дзядоўнiку, здзiчэлыя вялiкiя вочы. Грахоўскi. Можа конь стамiўся, можа ён, як кожная сапраўды разумная iстота, разумеў, што нельга чапаць слабое дзiцяня, але ён адвёў храпу i гучна пырхнуў. Караткевiч.

II. XРАПА, -ы, ж., разм. Затвердевшая комками земля. Бугай ледзь управiўся адскочыць, як яна [паплецiна] ляснула ў вулiчную храпу. Мележ. Падтрэсаюць колы на крыху падмерзшай храпе. Лужанiн.

XРОМКА, -i, ж., разм. Xроматическая гармонь. [Дзядзька Саўка] iшоў, не шкадуючы сваёй старэнькай, з працёртьшi мяхамi, заклееньшi ў многiх месцах на згiбах квяцiстымi латкаш, хромкi, якую ён прывёз з вайны, iшоў i, аж заломваючы мяхi, iграў хуткую польку. Сiпакоў.

XРУШЧ*, -а, м. Майский жук. І сесці й пiцъ красу зямлiцы, якой ты гонар, моц i шчыт, красу вунь той, сваёй званiцы, дзе ў бронзу гучна б’юць хрушчы. Караткевiч. У тую пару, калi на маладзенькай лiстоце бярозак i дубкоў з’яўляецца мноства хрушчоў, язь выходзiць на паляванне з самага сiняга золаку. Кiрэенка. У светлым, сiняватым небе кружылi ластаўкi, зычна гулi на маладой бярозцы хрушчы, ля моста яшчэ раз-пораз закiдвалi вуды заядлыя рыбакi. Левановiч.

Ц ЦАГЕЛЬНЯ, -i, ж. 1. Кирпичный завод. У лозе каля павецяў цагельнi палегла пятнаццаць

гулякаў, а дзесяцёх захапiлi жыўцом. Брыль. Балота пачыналася адразу за гарадком, за цагельняй, гарэла не першы год. Карамазаў. 2. Карьер, где добывают глину на кирпич. Цераз грэблю паўз чорную цагельню цяглiся ўжо ў мокрай цемры. Мележ. Тамака ў нас цагельня была — здаўна глiну бралi... Ягоўдзiк.

ЦАБЭРАК, -рка, м., разм. Небольшой ушат. ...Крыжы з дзяжой каля паркана на час кароткi прыхiлiлiсь; збаны, гаршкi мiж iх тулiлiсь i тры цабэркi там стаялi... Колас. На Завальнай сустрэў

цэлы абоз фурманак з бочкамi, цабэркамi, масла6ойкамi, вядзёркамi. Танк. Згробшы зверху скружыны, сыпалi чысты авёс у шаснастку — неглы6окi, на два пуды, цабэрак з доўгаю ручкаю — мералi, колькi ўсяго намалочана. Адамчык.

ЦАЛОК, -лка, м., разм. Человек, метко бьющий в цель. Ён з любiмай рагаткi шчоўкнуў толькi разок, i, як кажуць, нiгадкi — выдатны цалок! Вiтка. Сяды-тады 6iлi толькi самыя лепшыя цалкi — «варашылаўскiя стралкi» — каб 6ез промаху. Мiсько.

ЦАПIЛЬНА, -а, н. Рукоятка цепа. Цапiльны ж ужо, мусiць, за цэлыя гады добра абгладзiлiся аб малацьбiтовы рукi. Чорны. Але ўмеюць i лашчыць агрубелыя гэтыя рукi, выслiжаныя аб цапiльны, аб касiльны ды тапарышчы, што ў iх, як у тое люстэрка, можна ўсiм глядзецца! Сiпакоў.

ЦАПСТРЫКI, -аў, адз. няма., абл. Мелкие предметы домашней утвари. Але найгоршае тут лiха — збiрай зноў цапстрыкi, трасiся па каранях з дабром, з сям’ёю у самую бездараж вясною. Колас.

ЦВIНТАР, -а, м. 1. Огороженное место около церкви, церковный двор. Да Антося даходзiлi вясёлыя галасы дзяцей, якiя гулялi на цвiнтары, бегаючы вакол царквы з агеньчыкамi. Гартны. Увесь цвiнтар застанаўляўся фурманкамi, на свята ўвабраныя людзi вёрст за дваццаць ехалi на фэст. Мурашка. 2. Церковное кладбище. На цвiнтары былi пахаваны знакамiтыя духоўныя асобы, тут расло многа язмiну, бэзу. Скрыган. Але на цвінтары, пад гэтай лiпай, спiць вечным сном Заброцкi. Зуёнак.

ЦЕНЯВАЦЬ, незак., абл. Сокращая путь, идти напрямик. Цянююць вулiцай дзяўчаты, шчабечуць весела, смяюцца, i хлопцы дзесь перагукнуцца. Колас.

ЦЁМНАЧЫ, прысл, разм. Тёмной порой. Задрамаў пасля банак i прачнуўся ўжо цёмначы. Брыль. — Добры вечар, — прыветна сказаў ён. — Адкуль жа гэта цёмначы? Кулакоўскi. Змiцер цёмначы iшоў на службу i прыходзiў з яе, калi было ўжо цёмна. Сабаленка.

ЦЁРЛА, -а, н. Глиняная посуда, в которой трут мак, мнут картофель и др. На голым. незасланым стале ляжалi кускi хлеба, а пасярэдзiне стала бурае, старое глiнянае цёрла з мёдам. Колас. [Юстына] абчышчала яе [цыбулю] ад чырвоных лушпаў, а потым адразала яе доўгiя хвосцiкi i кiдала па адной у цёрла з вадою. Баранавых. Перад iм [ганчаром] на вытаптаным брудным снезе стаялi жоўтыя гаршкi, мiскi, цёрлы, доўгiм радком, як грыбы 6ез шапак, паднiмалiся гладышы i збаночкi. Адамчык.

ЦIШЭЦЬ, незак. Становиться тихим, спокойным. Упоцемку людзi храпелi i сонна кашлялi, дзецi часта капрысiлi i хныкалi, часам усё цiшэла i зусiм сцiхала. Гарэцкi. ...Прыкладна каля паўдня ад бухты дзьмуў чьiсты свежы вецер з паўднёвага захаду, пад вечар на пекаторы час цiшэла, а яшчэ пазней паветра пачынала рух у адваротным кiрунку. Лужанiн. Тры гады [Анкуда] быццам мяняўся i не змянiўся, цiшэў i не пацiшэў. Карамазаў.

ЦУКРОЎНЯ, -i, ж. Предприятие по производству сахара. Алесь лазiў па сходах, мастках i кацельных памяшканнях цукроўнi. Караткевiч.

ЦУРУБАЛКА, -i. ж. 1. Обломок стебля, ветки, прута и под. [Прадушына нары] старанна замаскiравана аголенымi лаэовымi цурубалкамi, галiнкамi. Масарэнка. Укруга дома — газоны, клум6ы, якiя зараз былi пустыя, толькi хiба дзе-нiдзе тырчэлi бадылiны ад мальваў, цурубалкi ад астраў, наводкаў, марозу. I.Капыловiч. 2. Продолговатая деревянная палочка вместо пуговицы. Так, кажух быў наш, майго бацькi... Нават цурубалкi на iм былi яшчэ тыя, што я павыразаў з сухой грабовай палкi... Сачанка.

ЦЫБ’Е, -я, мн. няма., зб., абл. Голые стебли. Счарнела канаплянае i сланечнiкавае цыб’е, заiнелi палыны i 6ур’яны, вецер хвастаў твары пылам i шорсткiм пяском. Грахоўскi. Паўзверх лёду вытыркалася вярхоўе розных балотных дудак, зараслi трыснягу, чароту з чорнымi катамi на выпетраным цыб’i, грыўкi рудой асакi. Навуменка.

ЦЫБЫ, -аў, адз. ЦЫБА, -ы, ж., разм. Длинные ноги. ...Зайцы папстрыквалi цыбамi, калi 6ралiся з княжага поля ўдоднi да дзённай сваёй дрымоты, уночы ваўкi стрыглi зверху вачыма лог. Чорны.

ЦЫГАНАВАТЫ, -ая, -ае. Похожий на цыгана. Але i пасля яе слоў чорны, цыганаваты твар Недасекi застаўся ранейшы — недаступны i строгi. Быкаў. Загарэўся 6ор з-за цыганаватага шустрака-адорвы жончынага брата Яшкi. Калодзежны. Мiнулi колькi хат-блiзнят, каля высокага калодзежнага жураўля, што скокнуў з вулiцы ў чыйсці гародчык, убачылi невялiчкага, з дробным цыганаватым тварыкам дзядка. Ягоўдзiк.

ЦЫМУС*, -у, м., разм. Самое важное, самое существенное, суть чего-либо. Наўкол паперы той гара, i, пэўна, цымусу ў ёй многа: уважлiва ў яе баран глядзеў, задраўuiы ўгору рогi. Дубоўка. Важна тут сама карцiна, у ёй увесь цымус. Каваль.

ЦЫНКА, -i, ж., разм. Цинковая коробка для патронов. Мы, хлапчукі, радавалiся такiм знаходкам, хавалi вiнтоўкi i карабiны пад стагi на пругменках, а патроны ўзрывалi цэлынi цынкамi, наклаўшы агню ў глiнiшчах, дзе былi глыбокiя ямы i рос беразак. Лужанiн.

ЦЫРКНУЦЬ*, зак. Плюнуть сквозь зубы. Xлопчык цыркнуў слiнаю на тратуар. Адамчык. Мой працiўнiк зноў наблiзiўся ўпрытык i, карыстаючыся няўвагай суседзяў, бо ў зале надта крычалi, подла цыркнуў мне слiнай у вочы. Карпюк.

ЦЫРКУЛЯРКА, -i, ж. Пилорама с дисковой пилой. ...Недзе там, з-за дрэў правага берага, нiбы падыгрываючы марш, задорна дудзiць рухавiк i звiнiць цыркулярка. Брыль. Iх цяжкi дым вецер слаў па зямлi, гнаў праз сады, агароды на тартакi, дзе чуваць 6ыў несцiханы звон цыркулярак, гул i грукат грузавiкоў. Танк. І пад навесам з-за свiрноў для справаў гаспадарскiх то заглушалася, то зноў звiнела цыркулярка. Бачыла.

ЦЫТВАР, -у, м. Семя цитварной полыни. Я слухаю, чмыхаю носам i дом успамiнаю, маму... Нават уяўляю, што гэта яна хлеб пячэ... I от скора ўшчыпне крыху цеста, закатае ў яго цытвару, прымусiць пракаўтнуць... Мiсько.

ЦЭЛЯ, -i, ж. Тюремная камера. Заблудзiўся сiнi вецер мiж нiвамi, ткаў узорамi сiнiя думы, прабягаў каласiстымi грывамi, прабягаў мiж калоссямi шумам, — шумам тым, што у цэлi за кратамi не даваў днём i ноччу спакою... Танк. Праз шчылiнку-акно ў цэлю прарэзаўся промень сонца, асвятлiў лапiнку на сцяне. Сачанка. А сёння так i сталася: яго [Кастуся] прывялi ў турму, незнаёмы дзяжурны адамкнуў дзверы другой цэлi, i яго штурхнулi за парог. Дамашэвiч.

ЦЯГАВIТЫ, -ая, -ае. Способный на тяжёлую работу, выносливый в труде. Параходзiк, як паслухмяны цягавiты конiк, мерна тупацеў i тупацеў мiж мяляўнiчымi рачнымi берагамi. Кiрэенка. Пятро страшэнна руплiвы i цягавiты: з ранiцы да вечара, цёпкаючы па гразi разлезлымi лапцямi, возiць на поле гной, арэ, сее, скародзiць поле. Навуменка. А калi падумаеш нават пра недалёкую гiсторыю Старыцы — дзiву даешся: да чаго жывучы, вынослiвы i цягавiты наш народ!.. Xадкевiч.

ЦЯЛЕЖ, целяжа м., абл. Короткое и толстое бревно из комля. Косцiк iзноў падперазаўся пiлой, узяў на плечы пярэсты бярозавы цялеж, i яны пайшлi па снезе ў той бок, дзе была вёска. Брыль. Цыскало — высокi, плячысты, бы дуб-волат, а сынок яго меншы — нiзенькi, тоўсценькi, як цялеж, не ў бацькаву радню ўдаўся — у матчыну. Капыловiч.

ЦЯПЕЛЬЦА, -а, н., абл. Небольшой костёр. Гэта ж не восень, калi рукi самi просяцца ў цяпельца, а вачам так хораша глядзець на яго зыркiя водсветы. Сiпакоў. А цяпельца лёгкае, нiбы i гатаваць на iм не трэба, нiбы i святла яго не трэба. Янкоўскi. Васiль насек паваленага абгарэлага частаколу (калi кратаў i сек, дык з большаю моцаю пахла гарэлым), расклаў паблiзу калёс цяпельца. Далiдовiч.

Ч ЧАСТАКОЛIНА, -ы, ж. Одна жердь в частоколе. На частаколiнах сох, вымыты таксама

мацераю, а цяпер нiкому не патрэбны шары злiнялы фартух. Адамчык. Падняўшы пад плотам выламаную частаколiну, дзед забыў на нераспутаную кабылу i, не зважаючы на дажджавыя патокi, кiнуўся на дапамогу ўнуку. Васiлевiч. Я хапаўся за частаколiны, каб устаць, падскочыў бацька i, трымаючы за сярэдзiну, давёў да ганка. Грахоўскi.

ЧАСЦЕЦЬ, незак. Становиться более частым. Тым часам стралянiна з кожнай хвiлiнай часцела. Чыгрынаў. Стралямiна часцее, а... [Алеся] 6яжыць i 6яжыць, проста на тыя стрэлы, нiбы заварожаная ад куль сваёй вялiкай надзеяй... Палтаран.

ЧАУПЦI*, незак., зневаж. Говорить ерунду, нести чушь. ...Зямлi можна прыкупiць, побач пусташ кавалкамi прадаецца. Не трэба толькi зважаць, што людзi чаўпуць. Ядвiгiн Ш. — Чаўпеш ты, Ганька, чорт мо што, — агрызнулася Салвэсiха. Рыбак.

ЧАЧОТКА, -i, ж. Карельская берёза, древесина такой берёзы. Стары, шморгнуўшы рукою па мокрых губах, дастаў з кiшэнi жоўтую, вытачаную з бярозавае чачоткi табакерку. Адамчык. Гэтым днём выбiралiся лепшыя дровы: на сугрэў — беразняк з камляватай чачоткi, а для духу — iшло абярэмца кляновых... Зуёнак.

ЧУБIЦЬ, незак., разм. Трепать за чуб, хохолок. — Акуратна жывуць, — падумаў Прахор i адразу ўбачыў, як каля плота здаравенны чорны певень чубiць цурыцу. Дайнека.

ЧУЖЭЦЬ, незак. Становиться чужим. Нага цяжэла i чужэла,, i, як дрыгва, дрыжэла цела. Камейша. Чаму з гадамі людзi чужэюць i староняцца адзiн аднаго? Адамчык.

ЧУК, -а, м., абл. Кожаный лапоть. З адной кiшэнi доўгага сiвага халата тырчэла турэцкая булка, як раменны мужыцкi чук. Колас.

ЧУЦЦА*, незак. Чувствовать себя. Падумала [Сцепанiда], uiто чулiся яны [вартавыя] упэўнена, нiбы гаспадары. Быкаў. Xацеў нат выключыць тэлефон, каб не адказваць на дакучнае: — Як чуешся? Танк. Тут i людзi вальней чуюцца, i кожны неяк цiкавей, на свой лад, гаворыць. Семашкевiч.

ЧУЧКА, -i, ж., абл. Косточка согнутого пальца. — Го, мой браток! — i дзед Куцейка пастукаў чучкаю, аб бронь... Колас.

ЧЫГУНКА*, -i, ж. Железная дорога. Дзе вечная пустка была, там горад паўстаў i расце, а стужкай чыгунка лягла, дзе ўчора стаяў лес яшчэ. Купала. Нехта высокi памаленьку iшоў палатном чыгункi: з рэйкi на рэйку перабягала жоўтае скупаватае святло лiхтара. Адамчык. Злева ржышча цягнецца аж да самай чыгункi, справа лужок, за ім рэчка, зарослая кустамi. С.Александровiч. ЧЫРВАНIЦЬ* i ЧЫРВОНIЦЬ*. незак. Окрашивать в красное, придавать красный цвет. Велiкаваты, амаль бязбровы твар яе [мацi] няроўна, хiстка чырвонiла полымя. Мележ. ...Двухногiя з хваткай сабачай у бязвiннай крывi чырванiлi сцяг... Зуёнак. У акно другой хаты вiдно, як зырка палiцца ў печы — полымя яркiм дрыготкiм святлом чырванiць супрацьлеглую сцяну. Сiпакоў.

ЧЫСЦЕЦЬ, незак. Становиться чище. За крокам крок, за метрам метр, за гектарам гектар — чысцее поле тарфянiшч, у сонцы ўжо абшар, Купала. ...І быў нейкi жаль да сябе, i знайшлася нейкая радасць, дабрата да ўсяго, што нi ёсць на зямлi, бо чалавек мо дабрэе i чысцее душой перад смерцю... Адамчык.

ЧЫТАНКА, -i, ж., уст. Книга для упражнения в чтении, для приобретения навыков чтения. Настаўнiца бярэ беларускую чытанку «Родны край» i кажа, як заўсёды, па-польску... Брыль. Нездарма першая друкаваная кнiга ў яго [Коласа] была не паэтычная, не празаiчная, а «Другое чытанне для дзяцей беларусаў», чытанка, для якой адмыслова складаў вершаваныя радкi i празаiчныя замалёўкi. Лужанiн. У пяць гадоў мне даступнымi сталi «Добрые семена», «Мuр в рассказах для детей», а пазней «Роднае слова», «Наша крынiца» — паперачытваў усе чытанкi з другога па чацвёрты клас. Юрэвiч.

Ш ШАБАСАВАЦЬ, незак., разм. Праздновать шабаш. У суботу Меер шабасуе, i Мiхалка без яго, як

без рукi. Бядуля. ШАБЕТА, -ы, ж., абл. Сумка, которую носят на поясе. Ключнiк, падклаўшы пад галаву раменную

паляўнiчую шабету, злёгку пахрапвае. Навуменка. ШАЛI, -яў, адз. няма. Чашечные весы. Жыццё Аўгiнi было роўнымi шалямi, якiя заўсёды стаялi

на адным месцы i не зыбалiся ў бакi. Бядуля. Прыпяцкiя берагi на шалi пясочныя паклалi хвалi апошняе веры. Барадулiн. Ужо зусiм на сконе быў жнiвень, бо тыя колькi дзён, якiя заставалiся ў ягоным. календары, цi маглi дадаць яшчэ што важкае на нябачныя шалi... Чыгрынаў.

ШАЛЯ, -i, ж. Чашка весов. З плячэй у мяне, здалося, куль скiнуўся — шаля майго боку стала перацягваць. Калачынскi.

ШАПКАВАЦЬ*, незак., разм. 1. Заискивающе кланяться, унизительно выпрашивать. — У мяне, каб не схлусiць вам, санi вельмi нялюдскiя, а шапкаваць перад людзьмi, каб пазычыць сягды-тагды, дык... Чорны. Гаворка iшла i пра тое, каб неяк перабрацца на роднае аселiшча ў Цімкавiчы, агораць свой кут, сабраць грошы на каня i карову, i пра тое, каб прыдбаць нейкi спосаб жыцця i не абiваць чужыя парогi, не шапкаваць перад кожным, не кланяцца чорту лысаму. Тычына. 2. Снимать шапку перед кем-либо. ...Як паедзем на кiрмаш, дык усё мястэчка залюбуецца, гледзячы на нас. Нашы вясковыя хамулы толькi шапкаваць будуць перад намi. Крапiва.

ШАРАК*, -а, м., разм. Верхняя одежда [кафтан] из сукна серого цвета. Стаяў, стаю за новы лад, за гэта апранулi мяне ў астрожнiцкi шарак... Бялевiч. Пятрок шацёр свой пакiдае i крочыць сумны да барка. I тут з жальбою разглядае байцоў у зрэбных шараках. Кiрэенка.

ШАРВАРКА, -i, ж., уст Трудовая повинность по ремонту и строительству дорог, мостов и др. Двойчы я сустракаўся з натурай Вяршынiна. Падлеткам, на шарварцы, калi я не вельмi так, як трэба было цi як хацелася пану драгомiстшу, адгладжваў рыдлёўкай адхон глыбокай дарогi. Брыль. Потым ён [сусед] расказваў пра заручыны ў Пiлькаўшчыне, у Слабадзе, пра суды, штрафы i што, чуваць, з восенi зноў павялiчаць гмiнны падатак i шарваркi. Танк. А на самай вясне, калi выходзiць у поле яшчэ было ранавата, сельсавецкi дэпутат хадзiў па падвоканню i, як калiсь на шарварку, загадваў калгаснiкам, каб iшлi абкопваць дарогу. Сабаленка.

ШАРШАТКА, -i, ж. Толстая и длинная игла. Чытаць не магла ўжо без акуляраў, не то каб уцягнуць у вушка iголкi нiтку: i ў машыне, старым, даваенным яшчэ ручным «Зiнгеры», i нават у шаршатку, калi трэба 6ыло залатаць мех. Пташнiкаў.

ШАРЫ, -ая, -ае; абл. Серый с коричневым оттенком. Верасаўскi гарох збытку не меў — шары чарвiвы бурчак цяпер мала хто купляў. Адамчык. І правае, уцалелае вока гэтак бачыла — проблiскамi: то цемра, то шарае, дрыготкае святло. Мiсько.

ШАТКАВАНКА, -i, ж., разм. Шинкованная капуста. На стале стаяў чыгун бульбы, мiса шаткаванкi, ляжаў селядзец. С.Александровiч. Нясе старая iм гуркi, гладышык шаткаванкi. Бялевiч. Разжылiся мы на 6уль6у i 6уракi, укiслую шаткаванку, на гладышку малака, часам перападала i ладная скварка. Грахоўскi.

ШАТЫ*, -аў, адз. няма. Дорогая пышная одежда. Шаты паўсюды нядзельныя, ў песнях вялiкдзень чувацi, згiнула доля бясцэльная, сонца пад хатай i ў хаце. Купала. Як да шлюбу выпраўлялi, залатыя ўздзелi шаты. З дыяментаў даў каралi бацька, засмучоны стратай. Дубоўка. Пратканыя золатам шаты сплываюць раскошна па тонкiх, стрункiх палачанках, красою багатых. Генiюш.

ШАЎЛЮЖКА, -i, ж., разм. Старая, слабосильная, изработавшаяся лошадь. Дрогкія, убогiя калёсiкi, калматая, слабасiльная шаўлюжка i пануры, бедны вiлянчук-фурманшчык не весялiлi вока. Гарэцкi. І зноў змораная, але бязмеры старанная шаўлюжка клыпала памаленьку, адгадваючы загубленую ў цемры i снегавой замецi дарогу. Зарэцкi. І цяпер яшчэ, калi прахвацiшся сярод ночы, пачынае здавацца: трухаюць калгасныя шаўлюжкi па ўчарнельш зiмнiку... Лужанiн.

ШВАЙКА, -i. ж. Плоское шило, предназначенное для закалывания свиней. Але ўжо сёння, топчучы i падбiваючы чорнымi валёнкамi пухкi, што яшчэ не злёгся, сiняваты снег, праз чужыя пляцы Алеся бегла да бацькi пазычаць швайку. Адамчык. У прасоленай торбачцы ляжалi доўгая швайка, калодачка з цвiчком высмыкваць шчацiну i вострыя нажы. Грахоўскi. Яўген аддаў вострую, з блiскучым джалам швайку Ахцiньку, а сам зайшоў у катушок i стараўся выпхнуць з яго парсюка. Варановiч.

ШКУМАТАЦЬ, незак. Рвать или стремиться разорвать на клочки. Парфiру ён з плячэй здымае ды на анучы шкуматае... Броўка. Парасяты вiшчалi, валтузiлiся, шкуматалi мяшок, i бабка нiяк не магла ўскiнуць яго на прыступкi. Кудравец. ...Яна [саломiнка] трымцела, грала, смуткавала i гарэзiла разам з ветрам; вецер шкуматаў яе, але ўсё адно любiў, i яна любiла яго, i баялася, i не баялася ягонай моцы. Стральцоў.

ШЛЯXЦЮК, -а, м., зневаж. Молодой шляхтич. Але сяды-тады хацелася яшчэ паглядзець, як весяліцца моладзь, а калi што — то i стукнуць па карку якому-небудзь шляхцюку цi панскаму падбрэхiчу. Дамашэвiч. Ён [Iван] так трэснуў шляхцюка па галаве, што той расцягнуўся на зямлi i заверашчаў, як недарэзанае парася. Машара. І вось цяпер, калі яна забаўляе паноў у гасцiнай, я адчуваю: панi нацкуе гэтых небяспечных шляхцюкоў супраць Рыгора... Бажко.

ШМАЛЕЦ, -льцу, м. Гусиный жир, сало. Жанчыны прынеслi вялiзны салдацкi кацёл, якi знайшлi ў нямецкім бункеры, круп i мукі, нават некалькi лыжак шмальцу, зварылi зацiрку, Асiпенка. Iншы раз Ганс Кегель прыносiў з дому нам, сынам «рускага Iвана», тонка парэзаныя i памазаныя шмальцам лустачкi хлеба. Сачанка. — Там былi чатырьi мышкi, што дурэлi на траве... — і у кожнай — луста хлеба, што ад шмальцу аж блішчыць? — Так... Сiпакоў.

ШМАНАЦЬ, незак., з адмоўем не, разм. Не обращать внимания. І хоць мароз крапiць пякучы, да ног даходзiць скрозь анучы i снегам вочы зашывае, — мужык жыве i не шманае. Колас. Палiцэйскiя бяруць наперавагу вiнтоўкi... Але на iх нiхто не шманае... Гартны. Вераб’i толькi ды галкi, гэтыя спрадвечныя жыхары беларускага горада, не шманаюць, як быццам iх не тычьщца агульнае жыццё — сваiм птушыным шумам i.голасам праганяюць трохi цiшыню. Мурашка.

ШМАРАВАЦЬ*, незак., разм. Натирать мазью. Нарэшце ўжо так у яго i пайшло: калi садзiцца шмараваць нагу, дык кладзе каля сябе закуску. Чорны.

ШМАТАВАЦЬ, незак., разм. Рвать или стремиться порвать на кусочки. У наступны момант абодва качалiся па пожнi, па свежай раллi, крывянiлi адзiн аднаму твары, шматавалi сарочкі. Мележ. ... Толькi б стаялi вакол голыя цёмныя лясы, толькi б у свiсце ветру чуўся водгук той навальнiцы, якая uiматавала чорныя вольхi над паромам. Караткевiч.

ШНУР*, -а, м. Узкая полоска земли. Цэлымi днямi гаворыць i гаворыць — і толькi аб Такароўшчыне: аб тым, як жыў раней у сваёй хаце, як яго бацька гаспадарку там ладзiў, якiя ў яго былi шнуры, якая жывёлiна, якi сад i г.д. Бядуля. А ўсё ж нават птушкам. без 6олю не кінуць чубатых пасёлкаў, шнуроў, азяродаў, лясоў маёй роднай краiны. Танк. Шнур 6ыў, праўду кажучы, анi 6ольшы, анi выгад нейшы, анi зямліца на iм не лепшая, — можа нават горшая, бо пры канцы шнура была страшэнная гара, дзе апроч грэчкi ды ярыцы нічога не радзiла... Ядвiгiн Ш.

ШПАГАЦІНА, -ы, ж. Кусок шпагата. Вацура ўжо зашморгваў торбу шпагацiнай. Карамазаў. ШПIК, -у, м. Костный мозг. Затым пасербаў [Францiшак] трошкi астылай, але пахкай i

смачпай капусты, што пакiнулi яму з полудня, няспешна i акуратна абрэзаў сцiзорыкам мяса на костцы, выбiў з яе, як тут казалi, шпiк. Далiдовiч.

ШТАНДАРЫ, -аў, адз. ШТАНДАР, -а, м., разм. Вкопанные в землю колоды, на которые кладут нижние брёвна сруба. Знайшоў пад падвалiнай каля штандара вельмi ўтульнае месца. І лёг на спiну. Сачанка. Дрэва — дуб — для штандараў бацька нагледзеў загадзя, нават згаварыўся з леснiком, i яны неўзабаве пачалi пiлаваць яго без асаблiвай перасцярогi. Чыгрынаў.

ШТУКАВАЦЦА*, незак., разм. Выделывать, демонстрировать разные забавные выходки, фокусы, приёмы. ...[Сымонка] штукаваўся ў мастацтве такога роду: кракаў, як варона, кукаваў зязюляй, спяваў жаўранкам i залiваўся салаўём на розныя лады. Бядуля. Нехта трубiў, штукаваўся з берасцянкай. Пташнiкаў.

ШУГАЛЕЯ, -i, ж. Большая лодка, выдолбленная из цельного куска дерева. ...Расказвала казку пра шаха Алi, што быццам бы ён ды з-за мора, з-за гораў, прыгнаў шугалеi ў Палескае мора. Лойка. У чоўнах, вiцiнах i шугалеях, да апошняй душагубкi, папрасякалi,днiшчы. Караткевiч.

ШУФЛЯВАЦЬ, незак. Сгребать, ссыпать, пересыпать что-либо совковой лопатой. Кожны дзень, iдучы на работу, яны не ведалi, што прыйдзецца сёння рабiць: па апiлкi паедуць, дошкi 6удуць згружаць з платформаў, вазiць тачкамi ў падвалы шкляны друз, uiуфляваць вугаль у ваганеткi. Брыль. Вазi толькi збожжа на гумны, шуфлюй для бялейшага хлеба. Дубоўка. Iх было двое рослых, трэцi — нiзенькі, у даўгадзюбай кепцы — шуфляваў, сыпаў блiжай да праходу раструшчаную соль. Адамчык.

ШЧАДРАВАЦЬ, незак. Праздновать канун Нового года. Зiмой каляднай смелы быў мароз, цыгане шчадравалi, варажылi. Аколава.

ШЧАДРОЎКА, -i, ж., разм, Песня, которую по традиции поют праздничным предновогодним вечером. — Сам каваль i прозвiшча — Кавалёў, — растлумачыла Саша Лялькевiчу, якi моўчкi ляжаў на ложку i прыслухоўваўся да шчадровак за акном. Шамякiн.

ШЧАДРЭЦ, шчадраца, м., уст. Канун Нового года. Яшчэ з ранку на шчадраца — у дзень перад Новым годам — уся сям’я пачьтала займацца куццёю. Якiмовiч.

ШЧУПАЧЫШЧА, -а, м., разм. Огромная щука. ...Схапiў жыўца шчупак i свiшча, дастаў — ў два локцi шчупачышча! Колас.

ШЧЫРЭЦЬ*, незак. Становиться более искренним, проявлять свою искренность. З усiмi шчырэў i палонны немец, густа мох накладаў i часта хакаў. Барадулiн. Хто гадаваўся ў цiшы дрэў, той ашчаджае i ўспамiны аб тым, як любасцю шчырэў да кожнай зёлкi i нацiны. Стральцоў. Шчырэла гамонка. Ярiшчыц.

ШЫБА, -ы, ж. Стекло, вставленное в оконную раму. Зазвінелi шыбы — i у разбiтыя вокны паляцелi гранаты. Бялевiч. Ад зарыва ўсё вiдней i вiдней, чырванню адлiваюць у вокнах шыбы. Грахоўскi. Вось Мiкiта звярнуў направа, адчынiў брамку i нясмела пастукаў у шыбу. Скрыпка.

ШЫБАВАЦЬ, незак., разм. Быстро, стремительно идти. Мiхал злез з воза, кiнуў вокам, у двор шыбуе мерным крокам. Колас. Коля, якi цяпер, маючы надзею, што гэта яго 6ацька таемна з’явiўся i жыве ў крайняй ад лесу старой трохаконнай хаце, шыбаваў сюды, азiраючыся i дробна перабiраючы нагамi. Чорны. ... У тым баку я нiкога не 6ачу, акрамя палiтрука, якi шыбуе полем, высока ўэмахваiочы кульбакаю. Карамазаў.

ШЫДЭЛАК, -лка, м., разм. Крючок для вязания. Калi восенню пачьтала цямнець, напалiўшы добра торфам печы, мы адразу — за шыдэлкi i пяльцы ды сядалi вакол лямпы, бы начныя матылькi. Карпюк.

ШЫПШЫННIК, -у, м. Заросли шиповника. Краса тайгi — шыпшыннiк дзiкi — пялёсткамi ўсцiлае шлях. Звонак. То цяпла не ставала, то чыстай вады, i з гадамi рабiўся шыпшыннiк калючы. Грахоўскi. І на шыпшыннiку (не, гэта не здалося) жывая сочыцца i чырванее кроў. Шушкевiч.

ШЫРЭЦЬ, незак. Становиться более широким, казаться широким. ...Горы патроху адступалi ад яе [ракi], i яна ўсё шырэла ў нiзкiх глiнiстых берагах. Мележ. На прадмесцi, дзе дамы малеюць, а шырэюць градкi перад iмi, некалi жыла мая надзея, з косамi тугiмi, iльнянымi. Танк. ...Далей, памiж пусткаю i калгасным полем, быў глыбокi роў, якi губляўся ў густым палыне i шырэў паступова, пакул дасягаў лесу... Чыгрынаў.

ШЫЦЦА*, незак., разм. Лезть в тесное, узкое, труднопроходимое место. Бiлi яшчэ залпам, страчылi па гэтай i па другой 6удзе, з якiх таксама выскоквалi, выгiналiся з нечалавечым крэканнем, бы хто бiў шворанам па спіне, шыліся ў кусты шэра-зялёныя фiгуры... Мiсько. Вадзiм усцешыўся i тым, як разбягалася, вызваляючы дарогу, шылася да саменькiх платоў галапузая малеча... Рыбак. Я касiльнам выкiдаў iх [жабянят], аброшаных, з атавы на пракос, а яны, як на лiха, зноў паспешлiва шылiся ў някошанае. Сiпакоў.

Я ЯГАМОСЦЬ, -i, ж., уст. 1. Форма вежливого обращения к кому-либо. І спытаўся пан замковы:

— Гэта ён музыка й ёсць? — Ён, ён самы, ягамосць. Колас. Ты гонiш некага за дзверы, а робiш выгляд, ягамосць, што выгнаны павiнен верыць, нiбы ён твой найлепшы госць. Бачыла. 2. Разм. Незнакомый человек. Не завуць Сцяпана ў госцi, яго тыя ягамосцi, што ў яго пiлi ды елi, цэлу ноч часом сядзелi. Крапiва. Ледзь разбаранiў iх наш бацька, адцягнуў ад ягамосця дзядзьку, павёў назад на панскую ферму. Сачанка.

ЯДКI, -ая, -бе; абл. Охотнр съедаемый. Як верашчака ў дно спадала, то мацi есцi пакiдала ды йшла ў камору па другое, яшчэ больш смачнае, ядкое... Колас. Атава там ужо адрастаць пачала, а трава ядкая, спажыўная. Колас.

ЯНДОЎКА, -i, ж., зневаж. Большой нос. — Табе ж цяжка рукi завярнуць, каб табе нечага гэту яндоўку тваю на патылiцу завярнула. Крапiва.

ЯРЧЭЦЬ, незак. Становиться более ярким; становиться более выразительным, ощутимым. Яно [зарыва] то патухала, то пачынала ярчэць, набiраючыся трапяткой, залацiстай чырванi. Лынькоў. Ярчэюць iх [камандзiраў] справы, i, як магутны акiян, шумiць пад краем гоман славы пра беларускiх партызан. Глебка. Ён [Юльчын твар] таксама то ружавеў, ярчэў, то шэрх, цьмеючы. Карамазаў.

ЯРЫЦА, -ы, ж. Яровая рожь. Нехта сеяў ярьщу. Адамчык. Вiдаць пад ярыцаю клiн, зарэчны луг i цёмнае прылессе. Астапенка.

ЯСКРАВЕЦЬ, незак. Становиться ярче, яснее, выразительнее. І яшчэ больш яскравеюць фарбы, празрыстая ружовасць насычаецца новаю сiлай, пыхае новым агнём — i ўжо гарыць, паланее гордая пераможная чырвань. Зарэцкi.

ЯТКА, -i, ж., уст. Мясная лавка. З Баркоў прыляцелi сюды груганы. Па ўзлессi, як тыя сабакi ля ятак, — Мiкола глядзiць, — патрулююць яны. Зарыцкi.

ЯXКАЦЬ, незак. Лаять во время погони за зверем (о собаке). Адзiн [сабака] клаўся ў канцы палосы ад саду, а другi забягаў з процiлеглага боку i яхкаў, падскокваючы ў баразне, пакуль не выпуджваў зайца проста на свайго напарніка. Лужанiн. Там недзе яхкаў сабака. Адамчык. Сабака, якi адразу ж прапаў у лесе, коратка, як ад удару, вiскануў зусiм побач — цi не з-пад самага носу гра6януў снег шырокiмi «лапцямi» заяц, ужо даўно насцярожаны? — i пайшоў горача i часта яхкаць... Жук.

ЯЧНIШЧА, -а, н. 1. Поле, с которого убрали ячмень. Бывала, вяжуць у снапы, на жменькi жаты ячмень цi авёс, а потым Савэрын загадае ўзяць кашэлiкi ды перайсцi ячнiшча, аўсянiшча — каласы пазбiраць. Калюга. 2. Ячменная солома. ...Лускае, як у печы ў агнi, iржышча, укошанае на ячнiшча, прывезенае ў хлеў i ўскiнутае на сцiрту ад двара. Пташнiкаў.

http://www.sirogap.livejournal.com http://pirahou.at.tut.by