Η Διάλεκτος της Ματέρας

Το σχέδιο αυτό χρηματοδοτήθηκε με την υποστήριξη τηςΕυρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρούσα δημοσίευση δεσμεύειμόνο τον συντάκτη της και η Επιτροπή δεν ευθύνεται γιατυχόν χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν.Αριθμός σύμβασης: 2007-3634 / 001-001Αριθμός προγράμματος: 135459-LLP-1-2007-1-GR-KA2-KA2MP

Γνωρίζεις ήδη Ελληνικά Πρακτικά Ημερίδας 21/11/2009«USGA»Project number: 135459-LLP-1-2007-1-GR-KA2-KA2MPAgreement number: 2007-3634 / 001-0012Project acronym: USGAProject title: ΓΝΩΡΙΖΕΙΣ ΗΔΗ ΕΛΛΗΝΙΚΑProject number: 135459-LLP-1-2007-1-GR-KA2-KA2MPAgreement number: 2007-3634 / 001-001Sub-programme or KA: Key Activity 2: Languages Multilateral Projects

Ανακοινώση κατά την διάρκεια της Ημερίδας τουΠρογράμματος

1

Συνέδριο «Γνωρίζεις ήδη Ελληνικά» (You Know Greek Already) – 21 Νοεμβρίου 2009 – Σχολείο Νέων Ελληνικών «Μέγας Αλέξανδρος» Με την συνεργασία του Οργανισμού για την Διεθνοποίηση της Ελληνικής Γλώσσας (ΟΔΕΓ) Οδός Ρεθύμνου 2, 106 82 – Αθήναι Τηλ. - Fax: 0030 210 82.15.025

Οργάνωση: ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΚΟΛΛΕΓΙΟ - ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

«ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ»- Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Δια- Βίου Εκπαίδευσης (L.L.P. 135459-2007-GR-KA2-KA2MP)

Σωτήρης Μπεκάκος Πτυχιούχος Κλασσικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Λέτσε (Laurea in Lettere Classiche) Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Εξειδίκευσης στην Διδακτική των Αρχαίων Ελληνικών, των Λατινικών και των Ιταλικών στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση του Πανεπιστημίου Βασιλικάτα της Ποτέντσα - Iταλία (Abilitazione all’ Insegnamento Secondario – Titolo post – laurea SSIS Basilicata – Università degli Studi della Basilicata – Potenza – Ιtalia)Υποψήφιος Διδάκτορας στην Γλωσσολογία στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Τα τοπωνύμια Ματέρα – Λευκανία και Βασιλικάτα Η Διάλεκτος της Ματέρας (Βασιλικάτα - Λευκανία)

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Γεωγραφική Θέση

Η Ματέρα (στην ιταλική γλώσσα ΜΑΤΕRA – κάτοικοι 58.643) είναι μία πόλη της Νοτίου Ιταλίας, η οποία ανήκει γεωγραφικά και διοικητικά στην Περιφέρεια της Βασιλικάτων (πρωτεύουσα Ποτέντσα (Potenza), η αρχαία POTENTIΑ ROMANORUM των Λευκανών και των Ρωμαίων – 819 μέτρα υψόμετρο- κατ. 69.060). Η Περιφέρεια των Βασιλικάτων ( Regione Basilicata) βρίσκεται στην Νότιο Ιταλία, ανάμεσα στις περιφέρεια της Απουλίας, της Καμπανίας και της Καλαβρίας.Συνορεύει ανατολικά με την Απουλία, δυτικά με την Καμπανία (η οποία σημειωτέον σήμερα έχει στην περιφέρειά της εντάξει τα δύο τμήματα των Βασιλικάτων που λέγονται Cilento και Vallo Di Diano, τμήματα τα οποία διατηρούν από διαλεκτολογικής πλευράς πολλά κοινά στοιχεία με τις υπόλοιπες διαλέκτους της περιοχής της Βασιλικάτας και έχουν σαν κύριο χαρακτηριστικό τους την παρουσία πολλών αρχαιοελληνικών λέξεων και τοπωνυμίων). Στα νοτιοδυτικά συνορεύει με την περιοχή της Καλαβρίας. Το όριο που χωρίζει την Βασιλικάτα από την Καλαβρία ξεκινάει από την ελληνική πόλη Μαραθέα (σημερινή ΜΑRATEA) διασχίζει την οροσειρά του όρους Pollino (Απόλλωνος Όρος), περνάει δίπλα από τον ποταμό Sinni (ο ποταμός Σίρις των Ελλήνων) και από την αρχαία πόλη του Επειού1, την ελληνική πόλη Λαγαρία. Γνωρίζεις ήδη Ελληνικά Πρακτικά Ημερίδας 21/11/2009«USGA»

1 Ἐπειός: Γιός του Πανοπέα από την Φωκίδα. Συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο και νίκησε στο αγώνισμα της πυγμαχίας κατά τους επικήδειους αγώνες προς τιμήν του Πάτροκλου.

2

Project number: 135459-LLP-1-2007-1-GR-KA2-KA2MPAgreement number: 2007-3634 / 001-001

Το όριο από την Λαγαρία (σημερινή Valsinni) φθάνει στην περιοχή της αρχαίας αποικίας των Αχαιών, Σίρις (σημερινή Nova Siri) καταλήγοντας μέχρι την πόλη Ηράκλεια ή Πολυχώριον (σημερινή πόλη Policoro), η οποία είναι χτισμένη πλησίον της ακτής του Ιονίου Πελάγους. Αξίζει να τονίσουμε εδώ ότι το όριο της Περιφέρειας των Βασιλικάτων αποτελεί παράλληλα και ένα νοητό όριο (ισόγλωσσο), το οποίο χωρίζει τις διαλέκτους της Βορείου Καλαβρίας από τις διαλέκτους των περιοχών αυτών της Βασιλικάτας.Αυτές οι διάλεκτοι καλούνται στην επιστημονική ορολογία «Διάλεκτοι της Περιοχής Lausberg»και διατηρούν αναλλοίωτα πολλά αρχαιοελληνικά και λατινικά στοιχεία. Η πόλη της Ματέρας βρίσκεται στα άκρα της Περιφέρειας των Βασιλικάτων και πλησίον της πόλης του Τάραντα και του Μπάρι. Η γεωγραφική θέση της πόλης αυτής την καθιστά ένα είδος ενωτικού σημείου των διαλέκτων της Απουλίας, της περιοχής της Καμπανίας και της περιοχής της Καλαβρίας. Δηλαδή, η διάλεκτος της περιοχής της Ματέρας έχει σχεδόν τους ίδιους κανόνες φωνητικής με τις γειτονικές διαλέκτους της Απουλίας (Ποτέντζα, Μπάρι, Φότζια, Τάραντα, Βρινδησίου και Λέτσε) ενώ παρουσιάζει από πλευράς δομής πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τις διαλέκτους της Καμπανίας και της Καλαβρίας, κυρίως όσον αφορά την προφορά των τελικών φωνηέντων (schwa /σουά ə). Σχετικά με το λεξιλόγιο αυτό περιέχει πολλές αρχαιοελληνικές και μεσαιωνικές ελληνικές λέξεις καθώς και πολλές μεσαιωνικές λατινικές λέξεις. Όσον αφορά στο λεξιλόγιο, το λεξιλόγιο της διαλέκτου της Ματέρας παρουσιάζει πολλές συγγένειες με τα γειτονικά ιδιώματα της περιοχής του Μπάρι και με τα λατινογενή και ελληνικά ιδιώματα της περιοχής του Σαλέντο της Απουλίας (Λέτσε και Ότραντο).

Γνωρίζεις ήδη Ελληνικά Πρακτικά Ημερίδας 21/11/2009«USGA»

Απέκτησε μεγάλη φήμη επειδή κατασκεύασε τον «δούριο ἵππο», με την βοήθεια του οποίου κυριεύθηκε η Τροία. Οι πρώτες πληροφορίες γύρω από τον Επειό περιέχονται στην Οδύσσεια του Ομήρου. Αυτές επαναλαμβάνονται και από άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, οι οποίοι τον παρουσιάζουν με διάφορες μορφές. Αναφέρεται και δράμα του Ευριπίδη που φέρει τον τίτλο «Ἐπειός», από το οποίο μόνο ο τίτλος διεσώθη. Κυρίως εμφανίζεται ο Επειός ως αρχιτέκτονας. Ακόμη, η μορφή του Επειού παρίσταται πάνω σε αγγεία ως ο δημιουργός του δούριου ίππου. Σημαντικοί δε καλλιτέχνες είχαν κατασκευάσει χάλκινο ομοίωμα του δούριου ίππου στην Ακρόπολη των Αθηνών και στην Ολυμπία, από την κοιλιά του οποίου έβγαιναν διάφοροι ήρωες. Επίσης, η μορφή του Επειού παρίστατο και σε πίνακα του Πολύγνωτου, στην Λέσχη των Κνιδίων που βρίσκεται στους Δελφούς. Σαν πιθανότερη ερμηνεία του έργου αυτού του Επειού θα λέγαμε ότι έμοιαζε με ξύλινο μηχάνημα, μεγάλο ως προς το μέγεθος, με την βοήθεια του οποίου διέρρηξε τα τείχη της Τροίας. Σχετικά με την τύχη του Επειού, οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν ότι μετά την άλωση της Τροίας, αφού περιπλανήθηκε για πολύ καιρό στην θάλασσα, έφτασε στην Νότιο Ιταλία, όπου ίδρυσε την πόλη Λαγαρία (Valsinni) κοντά στην πόλη των Θουρίων αλλά και το Μεταπόντιο και την πόλη Πίσα, η οποία μέχρι σήμερα διατηρεί το όνομα αυτό (Pisa).

3


Αυτή η επιρροή είναι εμφανής στο ιδίωμα της Ματέρας, διότι η πόλη αυτή ήταν τμήμα της περιοχής του Σαλέντου από τους αρχαίους χρόνους έως και το 1663, όταν οι Γάλλοι, οι οποίοι είχαν κυριεύσει την Νότιο Ιταλία, αποφάσισαν να ιδρύσουν μία νέα περιφέρεια, την Περιφέρεια των Βασιλικάτων, η οποία περιλάμβανε την πόλη της Ποτέντζα και την πόλη της Ματέρας, πόλη την οποία απέσπασαν από την περιοχή της Γής του Υδρούντα (TERRA D’ OTRANTO), δηλαδή από την επαρχία του Λέτσε, και την κατέστησαν διοικητικό και πολιτικό κέντρο της περιφέρειας των Βασιλικάτων. Από τότε η Ματέρα αποτελεί τμήμα αναπόσπαστο της Περιφέρειας των Βασιλικάτων και σήμερα είναι πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού και αξιόλογο πολιτιστικό και οικονομικό κέντρο. Η πόλη της Ματέρας είναι πλούσια σε αρχαιολογικά και προϊστορικά μνημεία, είναι μία πόλη χτισμένη μέσα στα βράχια. Γι’ αυτή την ιδιαιτερότητά της έχει χαρακτηριστεί παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας και από το 1993 τελεί υπό την προστασία της UNESCO και των Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε).

Εικόνα 1. Χάρτης με τα Βασιλικάτα


4


2. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟΥ “ΜΑΤΕΡΑ”

Σύμφωνα με τον φιλόλογο και ιστορικό της Ματέρας Giovanni Battista Festa2: «… Η Ματέρα απέχει 45 χλμ από το Ιόνιο Πέλαγος, 67 χλμ από το Αδριατικό Πέλαγος και βρίσκεται στο κέντρο ανάμεσα στα ίδια τα Βασιλικάτα, την Επαρχία του Μπάρι (Απουλία) και την Επαρχία της Γής του Υδρούντα (Σαλέντο - Απουλία).Σύμφωνα με μία λαϊκή παράδοση, η πόλη της Ματέρας – Methèra ιδρύθηκε από τις στάχτες της κατεστραμμένης πόλης του Μεταποντίου και από τις στάχτες της κατεστραμμένης Ηράκλειας. Αυτή ονομαζόταν αρχικά Methèra από τα αρχικά γράμματα των δύο αυτών πόλεων: META – PONTO – ΜΕΤΑ – ΠΟΝΤΙΟΝ και ERA – CLEA – ΗΡΑ – ΚΛΕΙΑ. Η ελληνική προέλευση της Ματέρας πιστοποιείται από το έμβλημα της δημοτικής αρχής της πόλης, το οποίο φέρει ένα βόδι που κρατά στο στόμα του μερικά στάχια.» O ποιητής από την Ματέρα Tommaso Stigliani3 (Ματέρα 1573 – Ρώμη 1651), ο οποίος ήταν φίλος του ναπολιτάνου ποιητή της περιόδου του Μπαρόκ Giambattista Marino, αναφέρει στο έργο του “Il Canzoniere”(1605) την Ματέρα ως πόλη ελληνική της Απουλίας, η οποία συνεχίζει την παράδοση της πόλεως του Μεταποντίου : “Simile sito ha ne la Puglia amena L’ antica Metaponto oggi Matera. Che par d’ accese faci ornata scena A chi dal monte su la mira e sera...”4

2 Δες Giovanni Battista Festa: “Il Dialetto di Matera”. Ανάτυπο του γερμανικού περιοδικού Zeitschrift für Romanische Philologie (σελίδες 130 - 280), τόμος 38, Niemeyer, Halle, “...E dal meridiano di Parigi è 40° e 41° di latitudine Nord, alla distanza di 45km dal Mare Jonio e di 67km dall’ Adriatico, nel centro tra la stessa Basilicata, Terra di Bari e Terra d’ Otranto. Sorta, secondo la tradizionale opinione, dalle ceneri di Metaponto ed Eraclea, ritraeva il suo originario nome di Methèra dalle lettere iniziali di quelle antiche città: la greca origine infatti viene attestata dallo stemma municipale, consistente in un bue con un manipolo di spighe in bocca.”Pietro Antonio Ridola: “Enciclopedia Popolare Illustrata”, Suppl. 1865 – 1867, Matera.Pietro Antonio Ridola: “Descrizione Storico – Statistica della Città di Matera”; scritta dall’ Avvocato Pietro Antonio Ridola, Napoli, senza nome, 1857 (Estratto dall’ Opera: “Il Regno delle Due Sicilie, descritto ed illustrato”, vol. VI, Fasc. 4, Napoli, Tipografia del Regno delle Due Sicilie, 1853. (Biblioteca Provinciale di Matera – Inventario 93493 – Collocazione: LUC. S. B. 00141).3 Scipione Calcagnini: “Delle rime del Signor Tommaso Stigliani, parte prima con breui dichiarationi in fronte a ciascun componimento, fatte dal signor Scipione Calcagnini. In Venetia: Presso Giovanni Battista Ciotti. Al Segno della Minerua, 1605 .”( Biblioteca Provinciale di Matera “Tommaso Stigliani” – Επαρχιακή Βιβλιοθήκη της Ματέρας “Tommaso Stigliani” / Κατάλογος – INVENTARIO 8594 – Βιβλιογραφικός Aριθμός LUC.O.C.0067).

4 “Μία τέτοια πολιτεία έχει η ξέγνοιαστη Απουλία Την πόλη του Μεταποντίου σήμερα Ματέρα Που μοιάζει σαν σκηνή θεάτρου, στολισμένη, φωτεινή Σαν την θωρεί κανείς απ’ το βουνό το βράδυ” (Μετάφραση απο το ιταλικό κείμενο: Σωτήρης Μπεκάκος )

5

Γνωρίζεις ήδη Ελληνικά Πρακτικά Ημερίδας 21/11/2009«USGA»Project number: 135459-LLP-1-2007-1-GR-KA2-KA2MPAgreement number: 2007-3634 / 001-001

Εικόνα 2. Η Ματέρα κατά τον Μεσαίωνα.

Υπάρχουν και άλλοι ιστορικοί και φιλόλογοι από την Νότιο Ιταλία, όπως ο λευκανός Giacomo Racioppi, ο οποίος υποστηρίζει λανθασμένα ότι η ετυμολογία του ονόματος Ματέρα προέρχεται από την ένωση των λέξεων “μάταιος όλος” (Vacuus Omnis), εξαιτίας του γεγονότος ότι οι κάτοικοι της Ματέρας διαβιούν σε κατοικίες, οι οποίες είναι σκαμμένες στο βράχο. Κατά την αρχαιότητα, ο ρωμαίος ιστορικός Πλίνιος επισκέφθηκε την Απουλία και την Λευκανία και μιλάει για την πόλη MATEOLA(σημερινή Mottola), πόλη η οποία απέχει από την πόλη ΓΕΝΟΥΣΙΑ (σημερινή Ginosa, πλησίον της πόλεως του Τάραντα) 19 1/5 χλμ, 43 1\5 χλμ από τον Κόλπο του Τάραντα, 13 χλμ από τον ποταμό Μπράντανο και την ταυτίζει με την σημερινή πόλη της Ματέρας. Υπάρχουν μερικοί φιλόλογοι και ιστορικοί, οι οποίοι κατά τον 19ο αιώνα προσπάθησαν να ετυμολογήσουν το τοπωνύμιο Ματέρα από το επίθετο μετέωρος – η - ον, χωρίς όμως να λάβουν υπ’ όψιν τους το γεγονός ότι το επίθετο αυτό δεν αναφέρεται σε οικισμούς που μεταφορικά “αιωρούνται” αλλά σε οικισμούς ή πολιτείες, οι οποίες χτίσθηκαν σε μέρη που παρουσιάζουν ορεινούς όγκους, γυμνούς ή καταπράσινους.


6


Φυσικά, επάνω ή κοντά σε αυτούς τους ορεινούς όγκους οι ελληνικοί πληθυσμοί της προϊστορικής εποχής λάτρευαν την Μητέρα Γαία ή Γή και συνήθιζαν να χτίζουν τις λιτές κατοικίες τους με κομμάτια από βράχο, κομμάτια που γι’ αυτούς αντιπροσώπευαν ένα δώρο της Μητέρας Γής. Οι Μινωίτες Κρήτες και οι Έλληνες εν γένει συνήθιζαν να χτίζουν τα ιερά τους επάνω σε κορυφές βουνών ή λόφων, με σκοπό να αναδείξουν την λατρεία τους προς την Γή και τον Ουρανό. Στην Κρήτη, στην Λακωνία και στην Αργολίδα έχουν βρεθεί ιερά σε μορφή πυραμίδας επάνω σε κορυφές βουνών , κατασκευασμένα από τοπική πέτρα (όπως παραδείγματος χάριν η Πυραμίδα του Ταϋγέτου). Και στην παλιά πόλη της Ματέρας έχουν βρεθεί σε αρκετά σημεία των βράχων, οι οποίοι περιβάλλουν την πόλη, κατοικίες σκαμμένες στον βράχο κατά την προϊστορική εποχή, οι οποίες χρησιμοποιούντο εκείνη την εποχή σαν ναοί ενώ κατά την Μεσαιωνική Εποχή μετετραπήκαν σε χριστιανικές εκκλησίες από τους Έλληνες κατοίκους της Ματέρας. Επομένως, Ματέρα είναι η πόλη αφιερωμένη στην Μητέρα Γη (δωριστί Ματέρα). Ο φιλόλογος από την Ματέρα Giovanni Battista Festa δέχεται την παραπάνω ετυμολογία και προσθέτει:“…Όσον αφορά στην ετυμολογία του ονόματος Ματέρα εγώ δεν πρόκειται να σταματήσω βέβαια να μιλώ γι’ αυτό. Δεν είμαι σε θέση να δεχθώ την προέλευση από το λατινικό όνομα MATEOLA, το οποίο θα εξελισσόταν και θα είχε την ίδια μοίρα με το τοπωνύμιο Puteoli (σημ. Pozzuoli) καθώς και με άλλα παρόμοια τοπωνύμια”. Ο ίδιος απορρίπτει αυτή την ετυμολογία, διότι η πόλη της Ματέρας έχει ελληνικές ρίζες και δεν είναι πόλη, την οποία ίδρυσαν οι Ρωμαίοι.

7

Εικόνα 3. Η πόλη Ματέρα όπως είναι σήμερα

8


Η ετυμολογία του ονόματος είναι από το δωρικό όνομα ΜΑΤΕΡΑ5

ΜΑΤΕΡΑ (Δωρικός Τύπος) ΜΗΤΕΡΑ (Αττικός Τύπος / Ιωνική Διάλεκτος)

MATHERA - ΜΑΤΕOLA (Λατινικός Τύπος) METEΩΡΑ (Μεσαιωνικά Ελληνικά) Matörə (Διάλεκτος της Ματέρας)

Matera (Σύγχρονη Ιταλική Γλώσσα)

Η λέξη αυτή είναι σύνθετη και προέρχεται εκ του αιολικού και δωρικού τύπου μα + την κατάληξη – τήρ, η οποία δηλώνει στην ελληνική γλώσσα αυτόν/αυτήν/ αυτό που ενεργεί ή πράττει κάτι . Ο τύπος αυτός είναι υποκοριστικό του δωρικού τύπου μάτηρ – ματρός και προέρχεται από την τρόπο έκφρασης των νηπίων (όπως και ο τύπος πα (Συρακούσες) που είναι υποκοριστικό του ουσιαστικού πατήρ - πατρός στην δωρική διάλεκτο.

5 Με αυτή την ετυμολογική προέλευση συμφωνεί και ο ιστορικός απο την Ματέρα Giuseppe Gattini.Giuseppe Gattini: “Note storiche sulla città di Matera”, Napoli, Stabilimento Tipografico di A. Perrotti e C., 1882, VIII (Πρώτη Έκδοση). Σταματάκος Iωάννης.“Λεξικόν τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης”. Εκδόσεις Βιβλιοπρομηθευτική, Αθήναι 1976, λήμματα «μήτηρ» και «μα». Και στην Ελλάδα έχουμε τα εξής τοπωνύμια που παράγονται από τον δωρικό όρο «ματήρ»: “Μετέωρα”(Κεντρική Ελλάδα) και “Μάταλα” (Κρήτη) H προστάτιδα της πόλης της Ματέρας, η Παναγία η Μυρτιδιώτισσα ή Μαύρη Παναγία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα εκχριστιανισμού μιας αρχαίας ελληνικής θεότητας, της Μεγάλης Μητέρας ή της Στεoπύγου Ἀφροδίτης και συμβoλίζει την δύναμη της φύσης, τον έρωτα και την αναγέννησή. Οι παραπάνω ιδιότητες με τον εκχριστιανισμό της περιοχής αποδόθηκαν στην Μαύρη Παναγία, την οποία ονομάζουν οι κάτοικοι της πόλης στην τοπική διάλεκτο Maria Santissima della Bruna ή la Bruna Κατά την γιορτή της Μαύρης Παναγίας, οι κάτοικοι της Ματέρας συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία της πόλης, την Πλατεία Βιτόριο Βένετο και γύρω από την άμαξα, η οποία είναι κατασκευασμένη από χαρτί ζωγραφισμένο. Εκεί αφού τελειώσει ο ιερέας την λιτανεία, οι κάτοικοι ανεβαίνουν με φόρα στην άμαξα και στην συνέχεια ο καθένας αγωνίζεται να κόψει ένα κομμάτι της άμαξας, με σκοπό να το πάρει στο σπίτι του. Όποιος πάρει από ένα κομμάτι της άμαξας, θεωρείται ευλογημένος από την Παναγία και καλότυχος. Ο αγώνας για την απόκτηση ενός κομματιού της χάρτινης άμαξας, συμβολίζει την πάλη του Καλού με το Κακό, την δύναμη που έχει η Φύση να αναγεννάται και να δημιουργεί αλλά και την δύναμη του Έρωτα. Φυσικά, όλα αυτά τα αρχαιοελληνικά στοιχεία επιβιώνουν μέσα από την γιορτή προς τιμήν της Μαύρης Παναγίας και αποδεικνύουν την επιβίωση της ορφικής φιλοσοφίας μέσα από την χριστιανική αυτή γιορτή αλλά και τον αυτόχθονο χαρακτήρα του Ελληνισμού της Μεγάλης Ελλάδας.

9


Πολλές φορές ο τύπος μα αντικαθιστά τον τύπο μάτηρ (γαία) /μήτηρ (γαία) ή αλλιώς μα γα (= Μητέρα γη). Του τύπου τούτου παράγωγο είναι στην ιωνική και στην αττική διάλεκτο μαία (= μήτηρ, τροφός, μαία, μαμή. Ρίζα * ΜΑΤ- ). Το ουσιαστικό μάτηρ – ματρός (δωρική διάλεκτος) και μήτηρ – μητρός (ιωνική – αττική διάλεκτος), όταν αναφέρεται σε περιοχές ή χώρες τότε αποκτά μεταφορική σημασία και δηλώνει την “Μητέρα Γή ”.

10


Η Μητέρα Γή είναι η θεότητα αυτή που τρέφει τους ανθρώπους, τους δίνει τους καρπούς της και τους φιλοξενεί μέσα στις σπηλιές, οι οποίες αποτελούν τον τόπο κατοικίας τους και συνάμα τον τόπο όπου οι άνθρωποι εκφράζουν την λατρεία τους προς το πρόσωπό της και της ζητούν βοήθεια, όταν βρίσκονται σε μία δύσκολη κατάσταση ή όταν οι καιρικές συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές για την καλλιέργεια της γης.. Η Μητέρα Γή ή Ματέρα Γή είναι η θεότητα εκείνη, η οποία λατρευόταν σε υψώματα, σε βουνά, σε χαράδρες και μέσα σε σπήλαια. Ως κύριο όνομα κείται αντί των θεοτήτων Δημήτηρ (Δήμητρα), Κυβέλη και Ρέα Επομένως, το τοπωνύμιο “Ματέρα” συνδέεται άμεσα με την λατρεία της Θεάς Μητέρας Γής και με την λατρεία της Δήμητρας, θεότητας που λατρευόταν στην περιοχή της Ματέρας, συγκεκριμένα στην αρχαία πόλη του Μεταποντίου, όπου υπήρχε βωμός και ιερό αφιερωμένο σε αυτή την θεά. Άλλη μία πολύ σημαντική μαρτυρία της λατρείας της θεάς Δήμητρας αποτελεί ένα από τα νομίσματα της πόλης του Μεταποντίου, το οποίο αναπαριστά στην μία όψη ένα στάχυ (σύμβολο της πόλης του Μεταποντίου, της γονιμότητας και της θεάς Δήμητρας ) ενώ από την άλλη όψη αναπαριστά την μορφή της θεάς Αθηνάς, η οποία για τους Έλληνες Αχαιούς και για τους Λευκανούς αποτελούσε το σύμβολο της γονιμότητας και της Μητέρας Γής. Όλα οποία καταδεικνύουν ότι στο Μεταπόντιο ετελούντο μυστήρια προς τιμήν της Θεάς Μητέρας Γης, προς τιμήν του Έρωτος, προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης (σύμβολα της αναγέννησης και της γονιμότητας). Είναι φυσικό λοιπόν τα τοπωνύμια γύρω από την περιοχή του Μεταποντίου να αναφέρονται στην Μητέρα Γή και στις διάφορες μορφές με τις οποίες λατρευόταν από τους Έλληνες της Λευκανίας.

11


Οι γηγενείς πληθυσμοί της Μεγάλης Ελλάδας λάτρευαν την θεά Κότυς, η οποία είναι η προσωποποίηση της Μεγάλης Μητέρας Κυβέλης / Κυβάλη, η οποία γέννησε τον θεό Ἄττις, τον θεό της γονιμότητας και της αναγέννησης. Στις διαλέκτους της Νοτίου Ιταλίας επιβιώνει μέχρι σήμερα το όνομα του θεού Άττις, με σκοπό να δηλώσει «τον παππού» ή «τον πρώτο πρόγονο μίας οικογένειας». Πράγματι, στην σημερινή διάλεκτο της Ματέρας, της Φεραντίνας, της Μπερνάλντα, του Πιστίτσι (Πιστός Οίκος Μεταποντίου, δηλαδή το φρούριο του Μεταποντίου) και του Μεταποντίου αλλά και σε άλλες τοπικές διαλέκτους της Απουλίας και της Καλαβρίας, τα ονόματα «attan, tata, tatton, tatarann» δηλώνουν «τον παππού, τον πρώτο ιδρυτή μίας οικογένειας». Η λέξη αυτή, σύμφωνα με τον Ιταλό φιλέλληνα και φιλόλογο εκ Ματέρας, Ασκάνιου Πέρσιου (Ascanio Persio) προέρχεται από την αρχαία θεσσαλική διάλεκτο και δείχνει τον αυτόχθονο χαρακτήρα των Ελλήνων της Νοτίου Ιταλίας. Ο λατινικός τύπος MATEOLA είναι ένα υποκοριστικό στην λατινική γλώσσα και προέρχεται από τον δωρικό τύπο ΜΑΤΕΡΑ. Αυτό είναι πέρα για πέρα σίγουρο. Τα τελευταία χρόνια πολλοί μελετητές της μεσσαπικής διαλέκτου υποστηρίζουν ότι το τοπωνύμιο Ματέρα προέρχεται από την μεσσαπική διάλεκτο και το ετυμολογούν από την ρίζα *ΜΑΤΑ - . Από αυτή την ρίζα έχουμε το τοπωνύμιο του Σαλέντου: Matino, αλλά και άλλα όπως MATESE κ. α (πρβλ. MATINA CACUMINA, στίχος του ποιητή Οράτιου από την Βενόζα της Λευκανίας) καθώς και το όνομα της αρχαίας ιταλικής θεάς «Ματοῦτα»(λατινιστί: Matuta), η οποία αποτελούσε για τους Σαμνίτες και τους αρχαίους Λευκανούς την προσωποποίηση του πρωινού. Στην Ματέρα, ένα αγρόκτημα λέγεται στο τοπικό ιδίωμα “u matinäddə” και αναφέρεται προφανώς σε ένα ύψωμα, σε ένα βουνό (ρίζα ΜΑΤΑ*). Το τοπωνύμιο Ματέρα βρίσκεται για πρώτη φορά τον 11ο αιώνα μ. Χ σε διάφορα έγγραφα. Αναφέρεται ως ΜΑΤΕΡΑ. Κατά τον φιλόλογο Giovanni Battista Pellegrini6 και τον φιλόλογο Ciro Santoro το τοπωνύμιο αυτό προέρχεται από την λατινική γλώσσα και συγκεκριμένα από το λατινικό ουσιαστικό MATERIES και MATERIA (ξυλεία). Παράλληλα, ο ίδιος δεν δέχεται την ετυμολογία του όρου αυτού από το όνομα MATEΟLA και από το εθνικό όνομα MATEOLANI (δηλαδή ΜΑΤΕΟΛΑΝΟΙ, οι κάτοικοι της Ματέρας), το οποίο απαντάει μία φορά στο έργο του Πλίνιου7.

6 Giovanni Battista Pellegrini: “Toponomastica Italiana”, Milano, Hoepli, 1990, λήμμα: Matera.H συγκεκριμένη ετυμολογική προσέγγιση των φιλολόγων Giovanni Battista Pellegrini και Ciro Santoro είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα παρετυμολογίας. Είναι προφανές ότι οι δύο αυτοί αξιόλογοι συγγραφείς έλαβαν σαν αληθινή ετυμολογία τις λαϊκές διηγήσεις γύρω από την προέλευση του τοπωνυμίου ή ακόμη προσπάθησαν να ετυμολογήσουν, παρασυρμένοι από λάθος ενδείξεις και παρετυμολογίες, την λατινική προέλευση του ονόματος της Ματέρας.7 Plinius: “Naturalis Historia”, III, 105 – Rivista Storica Salentina, vol. V, 177.

12

Σύμφωνα με την ετυμολογία των φιλολόγων Ciro Santoro και G. Battisti (1959) το τοπωνύμιο προέρχεται από την ρίζα * mat – (ύψωμα)8.Γνωρίζεις ήδη Ελληνικά Πρακτικά Ημερίδας 21/11/2009«USGA»Project number: 135459-LLP-1-2007-1-GR-KA2-KA2MPAgreement number: 2007-3634 / 001-001

Η πόλη της Ματέρας ιδρύθηκε κατά την αρχαιότητα σαν οικισμός. Έγινε πόλη κατά τον 11ο αιώνα μ.Χ. Κατά την μεσαιωνική εποχή κατακτήθηκε από τους Λομβαρδούς και αποτέλεσε τμήμα του Δουκάτου του Μπενεβέντο. Κατόπιν, καταστράφηκε κατά την διάρκεια του πολέμου μεταξύ των Βυζαντινών και των Λομβαρδών και στην συνέχεια ανοικοδομήθηκε από τους Βυζαντινούς, οι οποίοι τον 11ο αι. μ. Χ την ανέδειξαν ως πόλη, ύστερα από την καταστροφή του Μεταποντίου από τους σεισμούς. Οι κατοικίες στην παλιά πόλη της Ματέρας έχουν χτιστεί αμφιθεατρικά επάνω σε ένα καρσικό – βραχώδες υψίπεδο, 500 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Η Ματέρα δεν ήταν ποτέ πόλη. Ήταν πάντοτε ένας μικρός βραχώδης οικισμός, ο οποίος κατοικείτο από τα προϊστορικά χρόνια. Κατά την αρχαϊκή εποχή, στο σημείο αυτό εγκαταστάθηκαν Οινωτροί, Μεσσάπιοι, Ιάπυγες και άλλοι ελληνικοί πληθυσμοί. Δεν αναφέρεται ως πόλη από κανέναν αρχαίο Έλληνα ή Ρωμαίο συγγραφέα.Είναι βέβαιο ότι η πόλη αυτή υπήρξε τμήμα της αχαϊκής πόλης του Μεταποντίου κατά την κλασσική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Κατά την καταστροφή του Μεταποντίου και της Ηράκλειας από έναν ισχυρό σεισμό, ο οποίος έγινε κατά την μεσαιωνική εποχή, ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού των δύο αυτών πόλεων βρήκε καταφύγιο στις βραχώδεις κατοικίες του οικισμού της Ματέρας. Μετά τον 9ο αιώνα μ. Χ, οι Λομβαρδοί κατέλαβαν για μικρό χρονικό διάστημα την περιοχή της Ματέρας και την ενέταξαν στο Δουκάτο του Μπενεβέντο. Αργότερα, οι βυζαντινοί κατέλαβαν την περιοχή της Ματέρας και οργάνωσαν τον οικισμό της Ματέρας σε πόλη, με βραχώδεις βυζαντινούς ναούς (όπως ο Άγιος Νικόλαος των Ελλήνων, η Αγία Βαρβάρα κ. α). Το 1203 η Ματέρα μαζί με την Αχεροντία (την σημερινή Acerenza, ελληνική πόλη των Βασιλικάτων, την οποία ίδρυσαν Έλληνες της Ηπείρου κατά τους αρχαϊκούς χρόνους) απέκτησαν τον τίτλο της Αρχιεπισκοπής από τον Πάπα Ιννοκέντιο τον Γ ‘. Το 1663 οι Γάλλοι του Ναπολέοντα απέσπασαν την Ματέρα από την Απουλία και το Σαλέντο και την ανέδειξαν σε πρωτεύουσα της Περιφέρειας της Βασιλικάτας. Από τότε αποτελεί τμήμα της Βασιλικάτας και σήμερα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της περιφέρειας. 9“Η διάλεκτος της Ματέρας περιέχει μία ποικιλία ελληνικών λέξεων, οι οποίες ανάγονται στην εποχή της ίδρυσης της πόλης από τους Έλληνες αλλά κι’ άλλες λέξεις, οι οποίες προέρχονται από τους μεταγενέστερους εισβολείς και κατακτητές”.

8 Ciro Santoro: “Riflessi Preistorici e Storici nella terminologia geomorfologica relativa alla civiltà rupestre mediterranea”, pag. 100 - 101; βρίσκεται στον τόμο: “Habitat, Strutture e Territorio: Atti del III Convegno Internazionale di studio sulla civiltà rupestre, Taranto – Grottaglie, 24 – 27 settembre 1975; a cura di Cosimo Damiano Fonseca, Congedo Editore, Galatina (Lecce), 1978 ”.9 Giovanni Battista Festa: “Il Dialetto di Matera”. Ανάτυπο του γερμανικού περιοδικού Zeitschrift für Romanische Philologie (Εισαγωγή), τόμος 38, Niemeyer, Halle, 1916.«Il dialetto offre un misto di voci desunte dal linguaggio dei Greci fondatori e successivi invasori.»

13


Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Ματέρας, η οποία είναι στο σύνορο μεταξύ της Απουλίας και της Βασιλικάτας, η διάλεκτος της πόλης αυτής παρουσιάζει διάφορες επιρροές, προερχόμενες από τα γειτονικά χωριά. Οι επιρροές αυτές καταλήγουν στην διάλεκτο της Ματέρας, όπου και αφομοιώνονται. Η διάλεκτος της Ματέρας είναι το αποτέλεσμα της ανάμειξης τριών διαλέκτων:1. Των νοτιοανατολικών διαλέκτων που ομιλούνται στα Βασιλικάτα2. Των διαλέκτων της περιοχής της Κεντρικής Απουλίας (Bari - Altamura)3. Των διαλέκτων της περιοχής του Σαλέντου, Lecce και Οτράντο. Στην ιταλική γλώσσα οι όροι αυτοί αποδίδονται ως εξής: Dialetti Lucani Sud – Orientali (il dialetto metapontino: διάλεκτος Μεταποντίου και Μπερνάλντα και της Επαρχίας της Ματέρας) – Dialetto Barese – Dialetto Salentino e Leccese /Dialetti di Terra d’ Otranto. Σύμφωνα με έναν σύγχρονο συγγραφέα της ιστορίας της πόλης της Ματέρας, τον Giovanni Ricciardi10, η πόλη έχει ρίζες, οι οποίες χάνονται στο μυστήριο και στον μύθο. Ο συγγραφέας του βιβλίου αυτού στο περιοδικό «Deja - vù» του Δήμου της Ματέρας αναφέρει τα εξής, σε σχέση με την προέλευση της πόλης της Ματέρας και των κατοίκων της: “...Οι ιστορικές και μυθολογικές πηγές είναι ποικίλες και αντιφατικές, ενώ πολλοί από τους επισκέπτες της, εξαιτίας των πολυάριθμων ευρημάτων της παλαιολιθικής εποχής, τα οποία φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο «Domenico Ridola» (Ματέρα), θεωρούν ότι κατοικείτο πάντοτε”.Φυσικά, ο άνωθεν αναφερόμενος συγγραφέας δεν αναφέρεται ούτε στην μακραίωνη ελληνική παρουσία αλλά ούτε και αναφέρει το γεγονός ότι εντός του Αρχαιολογικού Μουσείου «Domenico Ridola» υπάρχουν αρχαιολογικές μαρτυρίες (όπως αγγεία της μυκηναϊκής εποχής, της γεωμετρικής εποχής, της αρχαϊκής εποχής και της κλασσικής εποχής), οι οποίες αναδεικνύουν την μακραίωνη παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή αυτή.

10 Giovanni Ricciardi: “Matera: Percorsi Guidati”. Altrimedia Edizioni, Matera, 2006.Διμηνιαίο Περιοδικό του Δήμου της Ματέρας “Deja – vù Magazine”, Diego Santarsia Editore, Matera, Novembre – Dicembre 2007. (κeφάλαια: Sassi in Pillole e Storia di Matera).

14


3. Η Διάλεκτος της Ματέρας

Οι τονιζόμενες συλλαβές – è και – ò – οι οποίες βρίσκονται πριν από ένα τελικό φωνήεν – i – ή πριν από ένα τελικό – o – , προερχόμενο από ένα λατινικό – U, αντί να μετατραπούν σε διφθόγγους με κύριο χαρακτηριστικό τους την μεταφωνία, δηλαδή διφθόγγους – ie – ed – uo – αυτές τείνουν να μετατραπούν σε – ι . Παραδείγματος χάριν : vində - vento (άνεμος), bunə - buono (καλός - καλό) κατά το παράδειγμα των διαλέκτων της περιοχής του Μπάρι. Αυτό το φαινόμενο παρουσιάζει αλλαγές ανάλογα με το αν η άρθρωση των φωνηέντων είναι ανοιχτή ή κλειστή .Στην πόλη Φεραντίνα (Ferrandina ή Τρωϊλια των Ελλήνων – Επαρχία της Ματέρας) τα τονιζόμενα φωνήεντα – ò – προφέρονται με κλειστό τρόπο σε ανοιχτή συλλαβή. Παραδείγματος χάριν : tonə, ιταλικά: tono(τόνος), parolə, ιταλικά: parola (λέξη). Αλλά προφέρονται με ανοιχτό τρόπο, όταν βρίσκονται πριν από μία κλειστή συλλαβή. Παραδείγματος χάριν : mòltə, ιταλικά: molto (πολύ).

15


Εικόνα 4. H πόλη Φεραντίνα (Ferrandina).H Φεραντίνα διατηρεί μέχρι σήμερα στην διάλεκτό της πολλές ελληνικές λέξεις

4. Φωνολογικό Σύστημα της Διαλέκτου της Ματέρας

a ä ė ę ę ė i iė ó ò ü u Φωνολογικό Σύστημα της Διαλέκτου της Ματέρας

a – ė ę - - i - ó ò – u Φωνολογικό σύστημα της Ιταλικής Γλώσσας

16


5. ΛΕΥΚΑΝΙΑ – ΒΑΣΙΛΙΚΑΤΑ: ΔΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΔΕΙΚΝΥΟΥΝ ΤΗΝ ΜΑΚΡΑΙΩΝΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΝΟΤΙΟ ΙΤΑΛΙΑ

Σύμφωνα με μία προφορική παράδοση (την οποία αναφέρει και ο Giovanni Ricciardi στο προαναφερθέν περιοδικό), η πόλη της Ματέρας ιδρύθηκε πλησίον του αγροκτήματος Ciccolocane (Masseria Ciccolocane), το οποίο βρίσκεται δίπλα από τα υπολείμματα της Αππίας Οδού των Ρωμαίων και κατά μήκος του σημερινού εν χρήσει επαρχιακού δρόμου Matera – Altamura. Οι χωρικοί, λέγει η παράδοση αυτή, έδωσαν το όνομα αυτό στην πόλη κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, προς ανάμνηση ενός λίθου της ρωμαϊκής εποχής, ο οποίος έγραφε επάνω: “HIC EST LUCANIA”11.

11 HIC EST LUCANIA = « Εδώ είναι η Λευκανία ». Η Λευκανία (σημερινή Lucania) είναι η χώρα του Έλληνα από την Κρήτη Λεύκου, γιου του χάλκινου γίγαντα Τάλως, ο οποίος φρουρούσε την Κρήτη και σκοτώθηκε από τους Αργοναύτες. Ο Λεύκος ύστερα από τον θάνατο του Τάλως, ανέτρεψε τον βασιλιά της Κνωσού Ιδομενέα και δολοφόνησε την κόρη του. Ο Ιδομενέας αναγκάστηκε να καταφύγει στην Απουλία, με σκοπό να γλυτώσει την ζωή του.Ο Ιδομενέας ίδρυσε την σημερινή πόλη Λέτσε (Lecce >CC >PJ – Lupia (Λατινική Γλώσσα)>Λουππίους (ελληνοσαλεντινή διάλεκτος)-ΛΟΥΠΙΑ – ΛΥΠΙΑ< Λυπαρή = Υγρή πόλη ) και την πόλη Ύρια (σημερινή Οria, πλησίον του Βρινδησίου / Μπρίντεζι). Ο Λεύκος, κατόπιν, αναγκάστηκε να ακολουθήσει τον Ιδομενέα στην Ιταλία, με σκοπό να τον σκοτώσει, διότι άφησε να χαθεί ο πατέρας του. Οι καταστροφές που ο Λεύκος προκάλεσε στην Κρήτη προκάλεσαν την γενική δυσαρέσκεια του λαού, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να εγκαταλείψει το νησί και να καταφύγει στην Ιταλία. Όταν έφτασε στην Ιταλία, εγκαταστάθηκε στην Νότιο Ιταλία και έδωσε το όνομά του στην περιοχή, η οποία ονομάζεται ΛΕΥΚΑΝΙΑ. Η λέξη λεύκιος εκτός, εκτός από “άσπρος” και “φωτεινός” σημαίνει στην προομηρική γλώσσα και «δασώδης». Στην Κρήτη έχουμε το τοπωνύμιο “Λάσιον” (Λασίθι) το οποίο προέρχεται ετυμολογικά από αυτό το επίθετο. Στην Πελοπόννησο έχουμε τον ποταμό, ο οποίος ονομάζεται Λ ο ύ σ ι ο ς καθώς και τα χωριά του Νομού Λακωνίας Λ ο ύ κ ο ς, Λόγγος και Λ ο γ γ α ν ί κ ο ς αλλά και το ουσιαστικό «ο λόγγος». Οι αρχαίοι Έλληνες το ρωμαϊκό όνομα LUCIUS το μεταφράζουν πάντοτε ως Λεύκιος (λευκός, φωτεινός). Επίσης, από την ελληνική λέξη «λευκός» προέρχεται και η λατινική λέξη «lux - ucis», που σημαίνει «φώς». Είναι γνωστό ότι οι κυριότεροι κάτοικοι της Νοτίου Ιταλίας, όπως οι Μεσσάπιοι και οι Ιάπυγες της Απουλίας, οι Λευκανοί της Λευκανίας ή Ιταλοί, οι Βρέτιοι, οι Χάονες, οι Οινωτροί, οι Πευκέτιοι ήταν Πελασγοί, οι οποίοι ήρθαν από την Ελλάδα πριν το 2000 π.Χ. Όταν τον 8ο αιώνα π. Χ θα ξαναγίνει δεύτερος ελληνικός αποικισμός της Νοτίου Ιταλίας, τότε οι Έλληνες (Αχαιοί, Κυμαίοι, Κορίνθιοι, Σπαρτιάτες και Αθηναίοι κ. α) θα συναντήσουν συγγενικά ως προς αυτούς φύλα σε πρωτόγονη κατάσταση, με τα οποία και θα συγκρουστούν. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα φύλα αυτά δεν ήταν ελληνικά, όπως πολλοί σύγχρονοι Ιταλοί αρχαιολόγοι υποστηρίζουν. Οι Ταραντίνοι αποκαλούσαν τους Μεσσαπίους βάρβαρους, ιδίως σε περίοδο τριβών και πολεμικών συγκρούσεων. Το γεγονός ότι αυτά τα φύλα είναι ελληνικά και όχι αλλοεθνή ως προς τους Έλληνες αποδεικνύεται και χάρις στον μύθο του μεταποντίνου Βοιωτού. Ο Βοιωτός, γενάρχης των Βοιωτών, γιος του Ποσειδώνα και της Άρνης, γεννήθηκε στο Μεταπόντιο, πλησίον της Ματέρας μαζί με τον αδερφό του Αίολο. Όταν ο Βοιωτός μεγάλωσε, έφυγε από το Μεταπόντιο και γύρισε στην Ελλάδα, όπου και εγκαταστάθηκε στην περιοχή που ονομάστηκε από τον ίδιο Βοιωτία. Ο Αίολος, αντίθετα, εγκαταστάθηκε μόνιμα στα νησιά του Αιόλου (Isole Eolie) στο Τυρρηνικό Πέλαγος, βόρεια της

17


Πράγματι, το σημερινό τοπωνύμιο «Ciccolocane», το οποίο προσδιορίζει ένα παλιό αγρόκτημα πλησίον της πόλεως της Ματέρας είναι παραφθορά της λατινικής φράσεως “HIC EST LUCANIA”.Αυτός ο λίθος σηματοδοτούσε τα όρια της Λευκανίας και το τέλος της περιοχής της Απουλίας ( λέγεται ότι ευρίσκετο πλησίον του σημερινού επαρχιακού δρόμου Matera – Gioia del Colle (Ba), κοντά στο Αγρόκτημα Viglione – Masseria Viglione).Ο Έλληνας γεωγράφος Σκύλαξ ὁ Καρυανδεῦς (5ο αιώνας π. Χ) στο έργο του "Περίπλους" χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο “Λευκανία”. Πρόκειται για ένα έργο επιστημονικού χαρακτήρα, στο οποίο ο Σκύλακας χρησιμοποιεί την ιωνική διάλεκτο με σκοπό να περιγράψει όλες τις περιοχές εκείνες που είχαν επισκεφθεί πριν από την εποχή του οι Έλληνες θαλασσοπόροι. Ο όρος Λευκανία θα παραμείνει σε χρήση μέχρι και το 1100 μ. Χ ενώ τον μεσαίωνα θα αντικατασταθεί από τον μεσαιωνικό ελληνικό όρο «τα Βασιλικάτα».

Κατά την εποχή της διακυβέρνησης του Μπενίτο Μουσσολίνι, η επιτροπή για την ιταλική γλώσσα που είχε ιδρύσει ο ίδιος, αντικατέστησε με δική του πρωτοβουλία το τοπωνύμιο «Βασιλικάτα» με το τοπωνύμιο «Λευκανία». Αλλά με την πτώση του φασισμού στην Ιταλία και με την ίδρυση της Ιταλικής Δημοκρατίας, το τοπωνύμιο «Λευκανία» αντικαταστάθηκε και πάλι με το τοπωνύμιο «Βασιλικάτα». Σύμφωνα με τον ιστορικό από τα Βασιλικάτα Giacomo Racioppi12, η περιοχή της Λευκανίας ονομάζεται για πρώτη φορά Βασιλικάτα σε ένα διάταγμα του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειου του Β’ του Βουλγαροκτόνου καθώς και σε ένα αυτοκρατορικό διάταγμα του Κατεπάνω τῆς Ἀπουλίας, Βασίλειου Βογιάτη. Από εκείνη την εποχή και μέχρι σήμερα η περιοχή ονομάζεται «Βασιλικάτα» αλλά ταυτόχρονα οι κάτοικοι χρησιμοποιούν και την αρχαιοελληνική ονομασία «Λευκανία» με το παράγωγο επίθετο (λευκανικός – ή – ό ) κυρίως στα ιδιώματα της περιοχής και στην επίσημη τοπωνυμική ορολογία της ιταλικής γλώσσας.Είναι φυσικά αξιοπερίεργο και συνάμα αντιεπιστημονικό το ότι ο συγγραφέας Giovanni Ricciardi δεν αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Ματέρας είναι ελληνικής καταγωγής και ότι εκείνη την εποχή οι χωρικοί μιλούσαν την ελληνική γλώσσα.

Σικελίας. 12Racioppi G.:“Origini storiche investigate nei nomi geografici della Basilicata”. Ανάτυπο του περιοδικού: “Archivio Storico per le Province Napoletane”, I (1876), pp.:435-95, (ediz. anast.) Bologna, Forni Editore, 1976.

18


Άλλωστε το όνομα «Ματέρα», η ύπαρξη ελληνικών τοπωνυμίων γύρω από την πόλη, η χρήση ελληνικών βαπτιστικών ονομάτων (όπως Ευστάθιος, Ευάγγελος και Βελισάριος, προς τιμήν του στρατηγού Βελισάριου, ο οποίος τον 6ο αιώνα μ. Χ έσωσε την Ματέρα από τους Γότθους και προς τιμήν του από τότε έως τις μέρες μας, οι κάτοικοι της Ματέρας δίνουν στα παιδιά τους το όνομα αυτό) αλλά και η ύπαρξη επιθέτων ελληνικής προέλευσης ή ανθρωπωνυμίων του τύπου «Έλληνας – Γραικός - Greco – Grieco »καταδεικνύουν από μόνα τους το γεγονός ότι επρόκειτο περί ελληνικού ονόματος, μιας και ολόκληρη η περιοχή έχει ελληνικές ρίζες, οι οποίες έχουν μείνει αναλλοίωτες μέχρι και τις μέρες μας13.

13Ascanio Persio:”Discorso intorno alla conformità della lingua italiana con le più notabili antiche lingue e principalmente con la Greca. Al Segno della Minerva, Venezia, Stabilimento Tipografico di Giovanni Battista Ciotti, 1592 ” (Prima Edizione).Mario Padula, Camilla: “Ascanio Persio, il filosofo e il filologo"; pubblicazione a cura dell’Amministrazione Provinciale di Matera, Casa Editrice B.M.G, Matera, 1991. Σχετικά με την παρουσία και την μεγάλη διείσδυσή της ελληνικής γλώσσας στο λατινικό υπόστρωμα της Λευκανίας, ο Γερμανός φιλέλληνας διαλεκτολόγος και φιλόλογος Gerhard Rohlfs γράφει στην εισαγωγή του “Λεξικού των Επωνύμων της Λευκανίας”(“Dizionario dei Cognomi della Lucania”, Longo Editore, Ravenna, 1985, σελ. 25) τα παρακάτω:«Από την εποχή της Μεγάλης Ελλάδας, η Λευκανία (Βασιλικάτα) βρέθηκε εκτεθειμένη σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό στην διείσδυση του ελληνικού πολιτισμού.Αρκεί να σκεφθούμε ότι τα μεγάλα αστικά κέντρα της περιοχής, όπως η Σίρις, η Ηράκλεια, το Μεταπόντιο στην ακτή του Ιονίου, η Ποσειδωνία και η Ελέα στην ακτή του Τυρρηνικού Πελάγους, εκεί δηλαδή όπου αναπτύχθηκε ένας πλούσιος πολιτισμός, ο οποίος είχε ασκήσει πολύ μεγάλη επίδραση στους βαρβαρικούς πληθυσμούς, που έμεναν στο εσωτερικό της περιοχής. Δεν γνωρίζουμε σε ποιο σημείο αυτές οι επιδράσεις οδήγησαν σε μία διγλωσσία Λατινικού – Οσκικού και Ελληνικού τύπου, όμως είναι προφανές ότι στις διαλέκτους της Λευκανίας αντικατοπτρίζεται ένα λατινικό στοιχείο, όπου μέσα του μπορούμε να εντοπίσουμε μία αξιόλογη ποσότητα ελληνικών λέξεων, που προέρχονται από την εποχή του Ελληνισμού της Μεγάλης Ελλάδας... »

19


Σύμφωνα με τον Γερμανό διαλεκτολόγο Gerhard Rohlfs το όνομα «Βασιλικάτα» είναι ελληνικής προέλευσης και ανάγεται στην περίοδο της βυζαντινής κυριαρχίας στην Νότιο Ιταλία. «… Κατά την κατοχή της περιοχής από τους Νορμανδούς άρχισε μία νέα διαίρεση της περιοχής, η οποία οδήγησε στο να ενωθεί μόνον κατά την περίοδο της μοναρχίας του βασιλιά Ρογήρου του Β’(1139). Τότε λοιπόν η ονομασία «Βασιλικάτα» δόθηκε σαν τοπωνύμιο στις λεκάνες των πέντε ποταμών της Λευκανίας: Σίλαρις, Άκιρις, Σίρις, Βράδανος, Καζοείς. Για την ακρίβεια από την εποχή του βασιλιά Ρογήρου του Β’ η περιοχή της Λευκανίας αρχίζει να ονομάζεται ΒΑΣΙΛΙΚΑΤΑ, δηλαδή περιοχή, η οποία κατοικείται από έναν «Βασιλικό Άρχοντα», δηλαδή έναν διοικητικό υπάλληλο στην υπηρεσία του βασιλιά / αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Πρόκειται με βεβαιότητα για ένα τοπωνύμιο βυζαντινής προέλευσης, το οποίο υπήρχε και πριν την κατάκτηση της περιοχής από τους Νορμανδούς »14.Κατά τον καθηγητή Nicola De Blasi15: «…Ta Βασιλικάτα ονομάστηκαν έτσι χάρις στους βυζαντινούς…όμως κανείς από τους κατοίκους της περιοχής δεν χρησιμοποιεί τον όρο αυτό, με σκοπό να προσδιορίσει το σύνολο των διαλέκτων της περιοχής αυτής. Λένε λοιπόν «lucano» και όχι “basilicatese”, μιας και το επίθετο «lucano» εκφράζει την καταγωγή τους και συνάμα το γεγονός ότι προέρχονται από την Λευκανία…»

14 Rohlfs Gerhard: «Dizionario Storico dei Cognomi in Lucania», Longo Editore, Ravenna, 1985, Capitolo 1, Introduzione, "la Lucania".«Sotto i Normanni iniziò un nuovo frazionamento della regione ricomposta a unità, solo dopo la riorganizzazione della monarchia sotto re Ruggiero II(1139). Allora il nome Basilicata fu dato ai bacini dei cinque fiumi:Sele, Sinni, Bradano, Basento.E appunto dall’età di Ruggiero II che la regione lucana comincia a chiamarsi Basilicata, cioè regione governata da un basilikòs, cioè un funzionario del re, nome sicuramente di origine bizantina e anteriore alla dominazione normanna».Braccini M.,: “Frammenti dell’ Antico Lucano”; Περιοδικό “Studi di Filologia Italiana”, τ. 22, 1964, σελ.: 205 – 362.Fanciullo Fr.: “Tra greco e romanzo in Italia Meridionale”; Περιοδικό “L’ Italia Dialettale”, τ. 54, σελ.:15 – 56.

15 De Blasi Nicola: “La Basilicata”: είναι μέρος της σειράς: “L’ Italiano nelle Regioni: Tra identità e storia nazionale”, (voll. I – II ) a cura di Francesco Bruni, UTET, Torino, 1992 (σελ. 721 – 734 ).

20

Εικόνα 5. Το σύμβολο της πόλης της Ματέρας. Διακρίνεται με εμφανή τρόπο η ελληνική προέλευση της πόλης και η σχέση της με την πόλη του Μεταποντίου (το στάχυ ήταν το σύμβολο του Μεταποντίου και είναι ένα από τα σύμβολα της Ματέρας μαζί με την “Συνοικία των Βράχων” – “I Sassi di Matera”). Το βόδι είναι σύμβολο της γονιμότητας και ιστορικά συνδέεται με την Οινωτρία ή Ιταλία, την περιοχή όπου βρισκόταν η πόλη του Μεταποντίου, αποικία των Αχαιών (Ιταλία = Η χώρα των βοδιών / Ησύχιος).Στο κάτω μέρος ή λατινική επιγραφή δηλώνει: “Το κουρασμένο βόδι σταθερά πατάει το πόδι του”


21


Bibliografia

Lausberg H. : “ Die Mundarten Südlukaniens ”, Halle (Saale), Buchdruckerei Des Waisenhauses G. M. B. H., 1939.Bigalke Rainer: “Il Ferrandinese nell’ ambito dei dialetti lucani”. Ανάτυπο εκ του περιοδικού «Bollettino della Biblioteca Provinciale di Matera – Rivista di cultura lucana». Pubblicazione della Biblioteca Provinciale di Matera, Matera, 1995, σελ.: 133 – 144 .Ridola Domenico: “Le grandi trincee preistoriche di Matera”, Tipografia Degli Olmi di Carlo Tessitori, Scanzano Jonico (Matera), 1926.Braccini M.,: “Frammenti dell’ Antico Lucano”. Περιοδικό: “Studi di Filologia Italiana”, volume 22, 1964, σελ.: 205 – 362.Russo Pietro:“Dizionario fonetico-morfologico del vernacolo bernaldese", Casa Editrice BMG, Matera, 2002.Fanciullo Fr.: “Tra greco e romanzo in Italia Meridionale”. Περιοδικό: “L’ Italia Dialettale”, τόμος 54, σελ.: 15 – 56.Antonio D' Ercole: “Voci dei Sassi”, Centrostampa, Matera, 2002.Rainer Bigalke: “Dizionario Dialettale della Basilicata”. Έκδοση Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης, Heidelberg, Carl Winte, 1980.Rohlfs Gerhard: “Lexicon Graecanicum Italiae Inferioris. Etymologisches Wörterbuch der Unteritalienischen Gräzität”.Erweirte und völig neubearbeitete Auflage.Mit drei übersichtskarten.Max Niemeyer Verlag,Tübingen,1964.Rohlfs Gerhard “Dizionario dei Cognomi in Lucania”. Longo Editore, Ravenna, 1985, pag.25Gattini G.: “Note storiche sulla città di Matera”, Napoli, 1882. Ανατύπωση Casa Editrice BMG, Matera, 1970,Rohlfs Gerhard: “Vocabolario dei Dialetti Salentini, Terra d’Otranto”.Τόμοι I-II-III,Congedo Editore,Galatina (Le), 1976.Maria Greco “Toponomastica lucana nei documenti medievali”. Ανάτυπο εκ του « Atti e Memorie del VII Congresso Internazionale di Scienze Onomastiche », vol.II, Toponomastica, Firenze, 1963, pag. 99.Racioppi G.:“Origini storiche investigate nei nomi geografici della Basilicata”. Ανάτυπο εκ του περιοδικού: “Archivio Storico per le Province Napoletane”, I (1876), pp.:435-95, (ediz. anast.) Bologna, Forni Editore, 1976.De Blasi Nicola: “L’ Italiano in Basilicata – Una Storia della Lingua dal Medioevo a oggi”. Casa Editrice “Il Salice”, Potenza, 1994.Lüdtke Helmut: “Lucania”. Consiglio Nazionale delle Ricerche – Centro di Studio per la Dialettologia Italiana, Pacini Editore, Pisa, 1967 (Σειρά “Profilo dei Dialetti Italiani” - μετάφραση στην ιταλική γλώσσα από τον Manlio Cortelazzo). Tortorelli Emanuele: “Sulla grafia del dialetto materano”. Ανάτυπο εκ του περιοδικού: “Lingua e Storia in Puglia”, A11, 1981.Racioppi G.: “Storia della denominazione di Basilicata”, Roma, Tipografia Barbera, 1874.Racioppi G.: “Paralipomeni della Storia della denominazione della Basilicata” per Homunculus. Prefazione del prof. Giovanni Caserta, Seconda Edizione, Editrice Archivia, Rotondella (MT), 2005 (σελ.125) – Antica Biblioteca di Puglia e Basilicata.Racioppi G.: “Origini di Potenza”. Άρθρο του περιοδικού “Il Lucano”, Potenza, 1907, σελ. 11 – 12.Racioppi G.: “Storia dei Popoli della Lucania e della Basilicata”, Casa Editrice BMG, Matera, 1993.Holtus G. – Metzeltin M. – Schmitt M.: “Lexikon der Romanistischen Linguistik”, Tübingen, Niemeyer, 1988, σελ. 935 (ISBN: 3484502509).Borraro P.: “Studi Lucani e Meridionali”. Congedo Editore, Galatina (Le), 1978.AA.VV: “Studi linguistici alpini in onore di Giovanni Battista Pellegrini”, Fondazione Giovanni Angelmi, Firenze, 2001. Pubblicazione dell’ Istituto di Studi per l’ Alto Adige.

22


Colotti Maria Teresa: “Regionalismi Lucani”. Είναι μέρος του έργου: AA.VV: “Studi linguistici in onore di Giovanni Battista Pellegrini”, Pacini Editore, Pisa, voll. I – II, 1983 (σελ. 57 – 86 ).Varvaro A.: “Sulla nozione di area isolata: il caso della Lucania”; είναι μέρος του βιβλίου: “La parola nel tempo: Lingua, Società e Storia”. Il Mulino, Bologna, 1984 (σελ.: 127 – 144 ).Perrone Capuano Compagna: “Testi lucani del Quattro e Cinquecento”. Testi, vol. I, Liguori Editore, Napoli, 1983.Perrone Capuano Campagna: “L’ Area Linguistica della Lucania dal Medioevo al Rinascimento”; είναι μέρος του λεξικού των Holtus G. – Metzeltin M. – Schmitt M.: “Lexikon der Romanistischen Linguistik”, Tübingen, Niemeyer, 1988.

Perrone Capuano Campagna: “Capitoli per la storia linguistica dell’ Italia Meridionale e della Sicilia. Vol. II. Annotazioni Volgari di Sant’ Elia di Carbone (Pz) – secoli XV – XVI ”. Είναι μέρος του περιοδικού: “Medioevo Romanzo”, vol. 8, σελ. 91 – 132. Giordano E. A – Tortorelli – Colotti M.T: “Dai Sassi alla Città: Il Dialetto nei nuovi rioni materani”. Ανάτυπο εκ του τόμου: “Atti del Convegno di Dialettologia Urbana,Università degli Studi di Lecce, Lecce 1 – 4 Ottobre 1986; a cura del Consiglio Nazionale delle Ricerche – Carta dei Dialetti Italiani”.Giordano E.A: “Appunti delle lezioni di Dialettologia e di Toponomastica Italiana, Scuola di Specializzazione all’ Insegnamento Secondario – Università degli Studi della Basilicata, Anno Accademico 2007 – 2008 ”.Trinchera Francesco “Syllabus Graecarum Membranarum”, prefazione di Andrè Guillou, Arnaldo Forni Editore, Bologna, 1976.Ανατύπωση εκ της Πρώτης Έκδοσης που έγινε στην Νάπολη το 1865.Alessio Giovanni “Gli imprestiti del latino nei relitti bizantini dell’Italia Meridionale”(ανάτυπο εκ του τόμου : “Atti del Congresso Internazionale degli Studi Bizantini”, Roma, 20-26 settembre 1936). Alessio Giovanni: “Grecità e romanità nell’Italia Meridionale”. Είναι μέρος του Β’ τόμου του έργου “Italia Linguistica, Nuova e Antica”, a cura di Ciro Santoro e Vittore Pisani, Congedo Editore,Galatina (Le), 1978.Bekakos Sotirios - Lazzari Gianluigi: “Da Castro (Le) a Ferrandina (Mt): un caso greco dell’acqua”. Ανάτυπο εκ του τόμου: “Atti del III Convegno Internazionale dell’Università degli Studi di Lecce sul Carsismo nell’area Mediterranea”, Castro Marina (Lecce), 16-17-18 settembre 2005.Colella Giovanni : “Toponomastica Pugliese dalle origini alla fine del Medio evo ”, Vecchi & C. Editori, Trani (Ba), 1941- XIX. Lacava Michele: “Topografia e Storia di Metaponto”, Napoli presso la Tipografia del Cav. Antonio Morano, Libraio-Editore Tipografo, 1891. Ανατύπωση από τον Εκδοτικό Οίκο BMG srl. Editrice, Matera, 1981.Lausberg H. : “ Die Mundarten Südlukaniens ”, Halle (Saale), Buchdruckerei Des Waisenhauses G. M. B. H., 1939.Lenormant Francois: “A travers l’Apulie et la Lucanie”, A. Lévy, Libraire - Editeur, Paris, 1883, (Tome Premier). Forti G.: “Saggio di Provincialismi della Basilicata”, Tipografia Eredi Botta, Roma, 1889.Contini G.: “Manoscritti Meridionali della “Commedia” . Είναι μέρος του τόμου: AA.VV: “Dante e l’ Italia Meridionale; Atti del Congresso Nazionale di Studi Danteschi ” – Caserta – Benevento – Cassino – Salerno – Napoli : 10 – 16 Ottobre 1965. Firenze, Olschi Editore, 1966 (σελ. 337 – 341 ).Μπεκάκος Σωτήριος: “METABO – METAΠΟ – ΜΕΤΑΠΟΝΤΙΟΝ: Un testimone vivo della presenza dell’ Ellenismo in Basilicata – Ένας ζωντανός μάρτυρας της παρουσίας του Ελληνισμού στην Βασιλικάτα” – χειρόγραφο – Biblioteca Provinciale di Matera, Matera, 2007.

23

Η Διάλεκτος της Ματέρας

Documents

Transcript of Η Διάλεκτος της Ματέρας