ნათელა ვაჩნაძე გიორგი ჭეიშვილი ,

ქრისტიანობა და ენობრივი პოლიტიკა

ერის გაქრისტიანების პრობლემებს ისტორიკოსთა და ფილოლოგთა არაერთი თაობა შეხებია ინტერესი ამ თე. მისადმი არც დღეს განელებულა საკითხთა ის წრე რომე 1. , ლიც

მკვლევართა ყურადღების ცენტრშია მეტად მრავალ , ფეროვანია დიდი ინტერესით. სწავლობენ მაგალითად ენ, , ის როლს ევანგელიზაციის პროცესში და ცდილობენ ენის სა , -შუალებით გაიაზრონ გაქრისტიანების ხერხები და ჩას წვდნენ ამ ისტორიული მომენტის

შემომქმედთა მენ ტალობას.ენის მნიშვნელობაზე ქართველი ერის და ქართული სა ხელმწიფოსა და ეკლესიის

განვითარებაში მიუთითებენ ქართველი მეცნიერებიც გადაიდგა პირველი ნაბიჯები ენ 2. ისსაფუძველზე შუა საუკუნეების ქართველთა მსოფ ლმხედველობის შესასწავლად 3.

ქართველოლოგიურ მეცნიე რებებში დაგროვილი უმდიდრესი გამოცდილება და მასა ლა,მედიევისტიკაში შემუშავებული სხვადასხვა მეთოდები დიდ პერსპექტივებს შლის

უძველესი ქართული ბიბლიური და ჰაგიოგრაფიული ტექსტების ენის ანალიზის გზით ჩვენი შორეული წინაპრების სახელმწიფოებრივი და საეკლე სიო პოლიტიკის გასაგებად .

მაგრამ ეს მომავლის საქმეა რო , მელიც ერთი იდეით გამსჭვალულ მეცნიერთა თან ხმობრივდა დაუზარებელ შრომას მოითხოვს წინამდებარე წე . რილში შედარებით ისტორიული -

მეთოდის გამოყენებითა და რეტროსპექტული ანალიზის საშუალებით შევეცდებით პასუხი გავცეთ ზოგიერთ კითხვაზე რომელიც ერთი შე , , ხედვით ეჭვმიუტანლადაც კი შეიძლება,

ჩაითვალოს.ასე ხდებოდა ათასწლეულის მიწურულს ქართლად ფრიადი ქუეყანა აღირაცხების ... ` ,

რომელსაცა შინა ქართუ ლითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვა ყოველი აღეს რულების~4ასე განსაზღვრეს სს სახელმწიფო და სა IX-X . ეკლესიო იდეოლოგებმა ის ქვაკუთხედი ,

რომელსაც სა ქართველოს კულტურული და პოლიტიკური ერთიანობა უნდა დაფუძნებოდა .ენა შემკული და კურთხეული სახელითა უფლისა, ` თა ჰკრავდა ქვეყანას და აყალიბებდა~5,

ერს ამ უაღრესად დიდი მნიშვნელობის ისტორიულ პროცესში ენა იყო ის ძი. რითადიინსტრუმენტი რომლის სათავისოდ გამოყენებას ცდილობდნენ პატარა ერებიც და, ზესახელმწიფოებიც სა. ინტერესო დამთხვევაა იმ დროს როდესაც საქართველოს : ,

ეკლესიებში უფალს ბერძნულ ენაზე მხოლოდ წყალობას ღა შესთხოვდნენ ბერძნულმა 6, სახელმწიფომ და ეკლესიამ ოქროს ხანაში შეაღო კარი საუკუნის მეორე ნახევ ` ~ 7. IX რის

აღმოსავლეთ საქრისტიანოს აღიარებული ლიდერი სათვის კონსტანტინეპოლის პატრიარქის, ფოტიოსისათვის სა, ყოველთაო ჭეშმარიტებას წარმოადგენდა აზრი რომ ბერძნები ,

ღვთისგან რჩეული ერი იყო რადგან ქრისტია , ნობა გავრცელდა ბერძენთა ქვეყნიდან ბერძნული მწიგნობ რობით და ბერძნების საშუალებით მაგრამ ამ დოქტრინას ყველა 8.

როდი ეთანხმებოდა მაგალითად ქართველებს რომ . , , ლებსაც ქრისტიანობის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიი თა და ბერძნულ ეკლესიასთან თანასწორობით მოჰქონდათ

თავი უფრო იმისა სწამდათ რომ ებრაელთა დაწერილი იგი ე ი წმიდა წერილი ნ ვ გ9, , ` ( . . . ., .ჭ და მოციქულნიცა ყო.) ველნი ებრაელნი იყვნეს მათე რომელმან დაწერა სა ... , ხარება,ებრაელებრითა ენითა დაწერა იგი და პავლე ქა . დაგი ებრაელი იყო ებრაელთაგან ` ~10.

ქართული მართა, ლია არ ყოფილა მაცხოვრის მოწაფეთა ენა მაგრამ ეს სრულებითაც არ, , აკნინებდა მის მნიშვნელობას და არ ლა ხავდა ქართველთა ღირსებას რადგან დამარხულ , `

არს ენა ქართული დღედმდე მეორედ მოსლვისა მისისა სა წამებელად რათა ყოველსა, ენასა ღმერთმან ამხილოს ამ ით ენითა ასეთი იყო ბიზანტიური ოქროს ხანის თა ~11, ` ~ -

ნამედროვე ქართული საზოგადოების თვალსაზრისი მტკი , ცე და შეუვალი .ქართველებს სომხებს და მშობლიურ ენაზე წმიდა წერილის მქონე კიდევ სხვა ხალხებს,

გულისხმობდნენ საიმპერატორო კარის მეხოტბენი როდესაც მოციქულთა სწორ , ` ~იმპერატორს ხშირ ხშირად შეჰღაღადებდნენ ჰრო - : ` მთა სიხარულო და სიამაყევ დაე უცხო , , ენებზე მეტ ყველნი გააერთიანე სარწმუნოებაში ერთი ენით ბერძნული სა ~12. ხელმწიფოსა

და ეკლესიის უნივერსალიზმის იდეა საკ მაოდ მოქნილი იყო ის გულისხმობდა . იმპერატორისა და პატრიარქის უზენაესი ძალაუფლების ქვეშ გაერთიანებუ ლი

მრავალგვარი ელემენტის ერთობლიობას ეს მრა . ვალგვაროვნება ბიზანტიის `თანამეგობრობაში შემავალ ხალხთათვის მშობლიურ ენაზე წირვა ლოცვის შემოღებას არ~13 - გამორიცხავდა თუკი ამას იმპერიის ინტერესები მოი, თხოვდა სლავურ ქვეყნებში სლავური.

ღვთისმსახურების და წესება საამისოდ კარგი მაგალითია მთელს ამ ისტო . რიაშითვალნათლივ გამოიხატა გაქრისტიანების პრო ცესში ენის მნიშვნელობა როგორც

ეროვნული თვით მყოფადობის შენარჩუნებისა და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის გან -მტკიცებისათვის ასევე იმპერიული ამბიციების რეალი, ზაციისათვის მკითხველს.

შევახსენებთ სლავთა განმანათ ლებლების ამბებს რათა ჩვენი შემდგომი მსჯელობა და , არგუმენტაცია უფრო გასაგები გახდეს .

წელს ადგილობრივი მთავრის რასტისლავის მი863 , , წვევით ბიზანტიიდან მორავიაში სლავების მოსაქცევად ჩა ვიდნენ ძმები კონსტანტინე კირილე და მეთოდე მისიის ინ - . ტრიგაიმაში მდგომარეობდა რომ მორავია ეკლესიურად რო , მის პაპის დიოცეზში შედიოდა ხოლო , პოლიტიკურად ლუი ბავარიელს ექვემდებარებოდა ბიზანტიელი მისიონე . რები რასტისლავს

აღმოსავლეთ ფრანკებთან დასაპირის პირებლად ესაჭიროებოდა სლავურ ენაზე წირვა , -ლოცვის შემოღებით კი ის ცოტა ხნის წინ მიღწეული პოლიტიკური და კულტურული

ავტონომიის განმტკიცებას ფიქრობდა სლა . ვური ენის ბრწყინვალე ცოდნამ და მთავრების მხარდაჭერამ დიდად შეუწყო ხელი კირილესა და მეთო დეს წარმატებულ მოღვაწეობას

მორავიაში სულ მალე სლა. ` ვთა მოციქულებს კიდევ ერთი ძლიერი მფარველი გა ~ მოუჩნდაწმ პეტრეს საყდარი ტრილინგვისტური თე. . ორიის ყვე ლაზე თავგამოდებულ დამცველებს ,რომის პა პებს გა, ახსენდათ ის რაც საუკუნეთა წინ წმიდა წერი , ლით იყო გან საზღვრული:

უგალობდით უფალსა ყოველი თესლები და აქებდით მას ყოველი ერი ფსალმ�� �� ( ., 116. 1)და ყო� � ველმან ენამან აღუვაროს რამეთუ უფალი იესუ ქრისტ სადიდებლად ღმრთისა� , Ã

მამისა ფილიპ მო� � ( ., 2. 11); ციქულთა საქმენიც მოწმობდა რომ უფლის ეკლესია ყვე , ლაენაზე ქადაგებით იგებოდა ამიტომ ნათქვამი იყო პა . ` , პის წლის ბულაში არც 880 ,

რწმენასა და არც სწავ ლებაში არაფერია მიუღებელი იმაში რომ სლავურ ენაზე იგა , ლობონმესა იკითხონ წმიდა სახარება ან ღვთაებრივი საკითხავები ძველი და ახალი აღთქმის,

წიგნებიდან ან შეასრულონ სხვა რიტუალები რადგან მან რომელმან შექ ... . , მნა სამი მთავარი ენა ანუ ებრაული ბერძნული და ლა , , თინური შექმნა სხვა ენებიც თავის, ( )

სადიდებლად ლა~. თინური ენის აღმატებულობის ხაზგასმა ბულაში მხო ლოდრიტორიკული ხერხი არ ყოფილა გიბრძანებთ თქვე : ` , ნი ქვეყნის ყველა ეკლესიაში მეტი , კრძალვისთვის სა, ხარება იკითხებოდეს ლათინურადაც ხოლო შემდეგ ით , არგმნებოდესსლავურ ენაზე და ისე ეუწყებოდეს ლა თინური სიტყვის არმცოდნე კაცთ დასძენდა ~,

პაპი14.რომს უპრეცედენტო შანსი გამოუჩნდა ენობრივი კომ პრომისის გზით ძალაუფლება

განევრცო უზარმაზარ სლავურ სამყაროზე მაგრამ პაპზე უფრო კათოლიკე აღ . მოჩნდაფრანკი სამღვდელოება რომელიც მორავიაში გა , აფთრებით იცავდა გერმანელთა საეკლესიო

და პო ლიტიკურ ინტერესებს მათი გავლენით იოანე ის მემკვიდ . III- რეებმა აკრძალეს სლავურ ენაზე წირვა ლოცვა კირილესა და მეთოდეს მოწაფეები შეიპყრეს ზოგი - , ,

ქვეყნიდან გა აძევეს ზოგიც მონებად გაყიდეს თუმც სლავურ ენაზე ჟამის, , წირვა პაპის დიოცეზში ს ის მიწურულამდე ისმოდა XI - .

კირილესა და მეთოდეს ღვაწლმა ნოყიერი ნიადაგი ჰპოვა ბულგარეთშიც სადაც თავიდან , ბერძნული სამ ღვდელოება იყო გაბატონებული ბულგარეთის მთავარი ეჭვის თვა . ლით

უცქერდა ბერძენ მღვდლებსა და ბერ მონაზვნებს მათში ის ხედავდა ბიზანტიის - ; იმპერატორის აგენტებს რომ , ლებიც მის დამოუკიდებლობას ემუქრებოდნენ ამიტომ .

პირველი შესაძლებლობისთანავე მან ბერძნული ღვთის მსახურება სლავურით შეცვალა .სლავურის შემოღებამ დი დად შეუწყო ხელი ქვეყნის პოლიტიკურ კონსოლიდაციას და

ბულგარეთის ეკლესიის ავტორიტეტის ზრდას ეკლე , სიისა რომლის მეთაური ჯერ, არქიეპისკოპოსის ხოლო მოგვიანებით პატრიარქის რანგში აღზევდა ბიზანტია იძუ, . -ლებული შეიქნა შერიგებოდა ამ ცვლილებებს მაგრამ რო , გორც კი შესაფერისი დრო

დაუდგა ბულგარეთში პატრი, არქობაც გააუქმა და ბერძნული ღვთისმსახურებაც გა აბატონა.იმპერიის საზღვრებს შიგნით მცხოვრებ სლავთა გაქ რისტიანებისას ბიზანტიის

სახელმწიფო და საეკლესიო მეს ვეურები აღარ მიმართავდნენ დახვეწილ დიპლომატიურ

ხერხებს პელოპონესის რეკონკისტისას ბიზანტიელებმა სა. ბერძნეთში ჩამოსახლებული სლავები ბერძნულ ენაზე მო ნათლეს და ბერძნულ ეკლესიას დაუქვემდებარეს 15.

სლავთა გაქრისტიანების სხვადასხვა ეპიზოდში ერთ მანეთს გადაეჯაჭვა ტოლერანტიზმიც და იმპერიალიზმიც ერთ პატარა ქვეყანაში დიდ სახელმწიფოთა თანამ , შრომლობაც და

დაპირისპირებაც მცირე ერების სულისკვეთება მსოფლიოს კულტურულ ხალხთა შორის, ღირსეული ადგი ლის დასამკვიდრებლად და მათი ბობოლა მეზობლების ძალისხმევა

გლობალური ერთფეროვნების შესანარ ჩუნებლად ყველა ეს მისწრაფება. ,განხორციელებული თუ გა ნუხორციელებელი ერთი ძირითადი საკითხის ირგვლივ ტრი, -

ალებდა იყო თუ არა ეკლესიაში მშობლიურ ენაზე ღვთისმსახურების აღსრულება კანონიკური.

ქრისტეს შობიდან პირველი ათასწლეულის მიწუ რულს ენამ და სარწმუნოებამ პოლიტიკური ტექნოლოგიე ბის არსენალში ფრიად მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა მაგრამ .

როგორი იყო ენის როლი კონსტანტინე დიდისა და მისი მემკვიდრეების ხანაში ?ენიჭებოდა თუ არა ღვთის მსახურების ენას პოლიტიკური დატვირთვა და რა გავ ლენასახდენდა იმპერიათა სარწმუნოებრივი პოლიტიკა ქარ თლის ეკლესიისა და სახელმწიფოს

განვითარებაზე საუკუნეებში IV-V ? ქრისტეს შობიდან წმინდა ნინომდე ქართლის იბე . ( რიის სამეფოს გაქრისტიანება არ)

ყოფილა უეცარი აქტი ეს ისტორიული მოვლენა განპირობებული იყო მრავალ . საუკუნოვანიკავშირებით ბერძნულ რომაულ სამყაროსთან რომ - , ლის პერიფერიულ ნაწილსაც თავად წარმოადგენდა გეოგრაფიული მდებარეობის წყალობით ქართლი ძლი. ერად ითვისებდა

ირანიდან მომდინარე კულტურულ პოლი - ტიკურ ნაკადსაც მაგრამ როდესაც დღის , წესრიგში ამ ორ ურთიერთდაპირისპირებულ ცივილიზაციას შორის არჩევა ნის გაკეთების

აუცილებლობა დადგა მან ეს არჩევანი დასავლურ ბერძნულ რომაულ ფასეულობათა , , - , სასარგებლოდ გააკეთა 16.

ქრისტიანობა საქართველოში პირველივე საუკუნეები დან ვრცელდებოდა ქართული და . ბიზანტიური საეკლესიო და საისტორიო ტრადიცია საქართველოში ქრისტიანობის პირ ველმქადაგებლებად ანდრია პირველწოდებულსა და სვიმონ კანანელს თვლის მოციქულთა 17.

მოღვაწეობას ცენ, ტრალური ხელისუფლების წინააღმდეგობის მიუხედა ვად უკვალოდ არ18, ჩაუვლია ქართლის სამეფოს სხვა: დასხვა კუთხეში ქრისტიანული თემები აღმოცენდა .

არქეოლოგიურად დადასტურებულია რომ სს ქრისტიანობა გავრცელებული ყოფილა , II-III . როგორც დედაქალაქსა და ადმი ნისტრაციულ ცენტრებში მცხეთა ზღუდერი ურბნისი ( , , ,

ჟინვალი ასევე დაბებსა და სოფლებში ერწო არაგვის), ( , პირი მოდინახე ერთ ერთ, )19. -საქალაქო ცენტრში ნას , ტაკისში აღმოჩნდა უძველესი ეკლესია რომელიც ს ით თა, , III - -

რიღდება20. ქრისტიანობის პირველი მიმდევრები ქართული საის , ტორიო ტრადიციით ჰურიანი , `

ქართველნი ყო~ ფილან ან21. ტიკური ხანის ქართლის ქალაქებში ქრისტიან სირი ელებსაცშეხვდებოდით ქრისტიანნი ვფიქრობთ ქართველთა შორისაც იქნებოდნენ სოფლის22. , ,

ტიპის დასახლებებში აღ მოჩენილი ქრისტიანული სამარხები ალბათ უფრო ქარ , , თველებსეკუთვნოდა ვიდრე ვაჭრობისა და საქალაქო ცხოვ, რებისადმი მიდრეკილ ებრაელებსა თუ

სირიელებს23. პირველი მისიონერები სხვადასხვა პროფესიის ადა მიანები იყვნენ მათ შორის ვაჭრებიც , , 24.

ამ თვალ საზრისით საინტერესოა რომ სს არქეოლოგიური და ნუ , I-III ., მიზმატიკურიმასალის უტყუარი მოწმობით ქართლი ინ , ტენსიურადაა ჩართული საერთაშორისო

ვაჭრობაში რო გორც პართიასთან ისე რომის იმპერიის ცენტრალურ და აღ , მოსავლეთპროვინციებთან იტალიის ქალაქებთან სი , რიასთან ეგვიპტესთან ბერძნულ რომაული, 25. -

სამყაროს კვა ლი ძლიერად ჩანს სულიერ და მატერიალურ კულტუ რაშიც ამ26. საერთაშორისო ორომტრიალში მცირე აზი იდან და სირია პალესტინიდან ქართლში -

დაუბრკოლებლად აღწევდნენ ახალი სარწმუნოების მქადაგებლები რომ , ლებიც ღვთის სიტყვას ავრცელებდნენ არამეულ და ბერ ძნულ ენებზე .

პირველი მოციქულების ხანაში წმიდა წერილი სხვა დასხვა ხალხებში მშობლიურ ენაზე ვრცელდებოდა საქ ( მენი მაგრამ მას შემდეგ რაც რომში ქრისტიანობა სახელმწიფო, 2. 1-11). , რელიგიად გამოცხადდა და ეკლესია სა ხელმწიფოს შეერწყა იმპერიის ეკლესიაში ორი ენა ,

გაბატონდა დასავლეთით ლათინური ხოლო აღმოსავლეთით ბერ: , ძნული გამონაკლისს. წარმოადგენდა ეგვიპტისა და სი რია პალესტინის პროვინციები სადაც სამწერლობო ტრა- , -

დიციების წყალობით ქრისტიანობა კოპტურსა და არა მეულ ენებზე გავრცელდა 27.არამეულმა ნელ ნელა გაბა - ტონებული მდგომარეობა მოიპოვა როგორც იმპერიის აღ მო-

სავლეთ რეგიონებში ისე პართიის იმპერიასა და მის მემ , კვიდრე სასანურ ირანში 28.მართალია ბერძნული ეკ, ლესია არამეულსა და კოპტურ ტრადიციებს ანგარიშს უწ ევდა,

მაგრამ ქრისტიანობის მთავარ ცენტრებში ღვთის მსახურების ენად ბერძნულს ამკვიდრებდა ს ის მიწუ. IV - რულს იერუსალიმში წმინდა ადგილების მოსალოცად ჩა სულ

ეგერიას შემდეგი სურათი გადაეშალა აღდგომა დღეს იერუსალიმის ტაძარში შედიან : `მხოლოდ ნეო ფიტები და მორწმუნენი და კარი ირაზება ამ ადგილებში მო ... ... სახლეობის

ნაწილმა იცის ბერძნულიც და სირიულიც ნა , წილმა მხოლოდ ბერძნული ნაწილმა , მხოლოდ სირი ული ხოლო ეპისკოპოსი ქადადებს მარტო ბერძნულად და არა, სდროსსირიულად თუნდაც რომ იცოდეს ეს ენა ეპის, . კოპოსის გვერდით დგას მღვდელი ,

რომელიც ეპის კოპოსის წარმოთქმულს სირიულად თარგმნის რათა თარ , გმანებანიც და საკითხავებიც ყველამ გაიგოს ვინაიდან ეკლესიაში ნ ვ გ ჭ კანონების კითხვაც ბერ . ( . ., . .) -ძნულადაა სავალდებულო იქ ნ ვ გ ჭ ყოველთვის დგას პი , ( . ., . .) რი რომელიც სირიულად,

უთარგმნის ხალხს რათა ის მუდ , მივად იწვრთნებოდეს ხოლო რომ არ შეწუხდნენ აქ მყო . -ფი ლათინები რომლებმაც არც ბერძნული უწყიან და არც სირიული ამიტომ მათაც , ,

უთარგმნიან ძმები და დე ბი...~29.ბერძნული გაბატონებული იყო ანტიოქიასა და ალექ სანდრიაშიც.

რა ენაზე იქადაგა წმინდა ნინომ გაქრისტიანების დრო ? ისათვის ქართლის სამეფო ,ნიზიბინის ზავის ძალით რო , მის იმპერიის გავლენის სფეროში შედიოდა რა ად . გილი ეკავა

ქართლს რომის იმპერიის სარწმუნოებრივ პოლიტიკაში ან რამდენად ეწერებოდა ენობრივად ჭრელ საეკლესიო პანორამაში ?

ქართულ მედიევისტიკაში აზრთა სხვადასხვაობაა იმა სთან დაკავშირებით თუ რა ენაზე , წარიმართა საეკ ლესიო ცხოვრება ახლადმოქცეულ ქართლში ს ჯანაშია თვლიდა რომ . . , ქართლის სამეფოში ქრისტიანობა იმთა ვითვე გავრცელდა და დამკვიდრდა ქართულ ენაზე კ კეკე30. . ლიძის თვალსაზრისით კი ქართულად ღვთისმსახურების შეს , რულება

მხოლოდ საუკუნიდან იწყება ქართლის ეკ V 31. ლესიის გაეროვნულობაზე საუბრობენ ` ~ უცხოელი ქარ თველოლოგები რომლებიც ამ პროცესში ჰერაკლე კეი, სრისა და საიმპერიო `

ეკლესიის ენერგიულ მხარდაჭერას ანიჭებენ გადამწყვეტ მნიშვნელობას~ 32.ლიტურგია ეკლესიის საფუძველია მაგრამ ის წარ , მოუდგენელია მისიისა და

ევანგელიზაციის ქადაგებებისა და ნათლისღების გარეშე ამიტომ კანონზომიერია არა მხო, . -ლოდ კითხვა რა ენაზე აღავლენდნენ ლოცვას ქარ , თლის ეკლესია მონასტრებში - IV-V

საუკუნეებში არამედ იმ, ის გარკვევაც თუ რა ენაზე ქადაგებდა ქართველთა გან , -მანათლებელი წმინდა ნინო .

დასმულ კითხვაზე პირდაპირი პასუხი წყაროებში არ მოგვეპოვება მოქცევა ქართლისა ს . ` ~-ქრონიკაშიც და მეფეთა ცხოვრებაშიც ხაზგასმულია რომ ქართველთა განმანათლებელი ` ~ ,

იყო დედაკაცი უცხო უცხო ქვეყა ` ~, ` ნაში მოსული და უცხო ნათესავის ენის რესპ~ ` ~ ( .ქართულის არმცოდნე სამაგიეროდ იერუსალიმში ხოლო შემდეგ რომ) 33. , ში აღზრდილმა

ნინო კაპადოკიელმა მშვენივრად იცო და ბერძნული ებრაული სავარაუდოდ არამეულიც , ( , )და ლა თინური ასევე სომხურიც ყველა ამ ენის ცოდნას ის ქარ, , . თლში იყენებს :სამოციქულო მისიის აღსრულების ბრძა ნება სიზმარში მას ჰრომაელებრ ე ი ` ~, . .

ლათინურად გამოე, ცხადება ფარავნის ტბასთან დაბანაკებულ მწყემ34, სებს სომხურად გამოელაპარაკება ურბნისში ერთი თვე შეის35, ვენებს ბაგინსა ჰურიათასა ენისათ ს� ` Ã

ებრაულისა ხო~36, ლო უკვე მცხეთაში სეფექალს ბერძნული ენის საშუ ალებითგამოემცნაურება რა ენაზე ესაუბრებოდა წმ ნი37. . ნო მეფე დედოფალს ან რა ენაზე - მოძღვრავდა თავის პირ ველ მიმდევრებს სამეფო სამოთხის მცველებს ქარ , ` ~ , თულიწყაროებიდან არ ჩანს სამაგიეროდ ნათქვამია რომ წმ ნი . , . ნო ებრაულად ქადაგებდა

ურიათუბანში და ქრის ტიანობაზე მოაქცია აბიათარი მისი ქალიშვილი სიდონია და კი , დევექვსი ებრაელი ქალი პირველი სამი წელი წმ ნინო ამ მოწაფეებთან ერთად ქადაგებდა 38. .

და ამათ გარდა და ` იმოწაფა მრავალნი ~39.

საბერძნეთიდან ე ი აღმოსავლეთ რომის იმპე` ~, . . რიიდან იყვნენ მოსულნი ქართლის პირველი ეპისკოპოსი იოა ნე და სხვა სასულიერო პირნი მათი უმრავლესობა თუ ყვე 40. , ლა

არა არაქართველი იქნებოდა მაშ როგორ ვრცელ, . , დებოდა წმიდა წერილი ქართველებში ,რომლებიც მოსახ ლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას შეადგენდნენ შესაძ ? ლოა,

შუამავლებად თარჯიმნებად გამოდიოდნენ წმ ნი ( ) . ნოს პირველი მოწაფეები ებრაელთა წრიდან დიდ დახ; მარებას გაუწევდნენ მირიან მეფე და ნანა დედოფალი რომ , ლებიც

თავად უქადაგებდნენ მოსახლეობას სავარა 41, უდოდ ქართულად არაგვისა და ივრის, 42; ხეობათა გა საქრისტიანებლად მიმავალი წმინდა ნინო შემთხვევით არ აირ ჩევდა წობენსა

და ჟალეთს ადმინისტრაციულ და სა 43 კულტო ცენტრებს საიდანაც ქართლის ბარი თავის , ეკონომიურ კულტურულ და პოლიტიკურ გავლენას ავრ, ცელებდა მთაზე რადგან აქ 44, ,

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ ქარ , თული ქრისტიანული თემიც სახლობდა და მთიუ ლე-ბისთვის ქადაგება თ ნიერ ქართულისა ძნელი წარ� ` Ã ~ მოსადგენია და ბოლოს წმ ნინოს; , .

დახმარებას გაუწევდა მე ფის ერისთავი თუმცა ის ხალხთან მახვილის ენით საუ , ბარსამჯობინებდა45.

ამრიგად ჩვენ ვფიქრობთ რომ სახელმწიფო რელი, , გიად გამოცხადების შემდეგ ქრისტიანობამ ქართლში გავ რცელება ქართულ ენაზე დაიწყო ჩვენი მოსაზრების გან . სამ-

ტკიცებლად მოვიტანთ რამდენიმე პარალელს სხვა ერე ბის გაქრისტიანების ისტორიიდან . რომიც და კონსტანტინეპოლიც მიუხედავად იმისა რომ ეკლესიაში ლათინურისა და 46, , ბერძნულის დანერგვა გაბა - ტონებას ცდილობდნენ ქრისტიანობის გავრცე , ლებისას დიდ

ყურადღებას უთმობდნენ ადგილობრივ მოსახ , ლეობისთვის გასაგებ ენაზე ქადაგებას ეს . პრაქტიკა დიპ ლომატიური მოსაზრებებიდან გამომდინარეობდა ახ . ლადგაქრისტიანებული

რომი და შემდეგ ბიზანტიაც საგა, , რეო პოლიტიკაში სამ უმთავრეს მიზანს ისახავდა იმპე : -რიის უსაფ რთხოების უზრუნველყოფას იმპერიის საზ , ღვრებზე მე გობრული,

ნახევრადდამოკიდებული ქვეყნების შემოკრე ბას და ამ მოკავშირეობის განსამტკიცებლად ბარბაროსთა გაქრისტიანებას ბარბაროსთა ევანგელიზაციისთვის სა 47. ` ~ ჭირო იყო ახალი

სარწმუნოების ყველასათვის მისაწ ვდომ მარტივ ხალხურ ენაზე ქადაგება საეკლესიო ის, , . ` -ტორიებში მსგავსი პრაქტიკის არაერთ მაგალითს ვხვდე~ ბით ჰინდოთა განმანათლებელი: ` ~ ტვიროსელი ფრუმენ ტიოსი ეპისკოპოსად კურთხევამდე და ალექსანდრიიდან ინ, ` დოეთში~

სამისიონერო მიზნით გამგზავრებამდე მრავალი წლის განმავლობაში ცხოვრობდა , ინდოეთში და ეცნო` ~ ბოდა ჰინდოთა ენას და ჩვეულებებს შოცრ ისტ ცცლ ` ~ ( ., H . E ., I. 19);

წწ გოთური წარმოშობის კაპადოკიელმა ვულ341-370 . ფილამ გოთებს უქადაგა გოთურ ენაზე შოცრ ისტ ცცლ რომაელებთან დაზავებულმა სარკინოზების დედო ( ., H . E ., IV. 33); ფალ-მა მავიამ მოითხოვა რომ ეპისკოპოსად და მქადაგებ , ლად მასთან გაეგზავნათ ვინმე მოსე ,

ტომით სარკინოზი შოცრ ისტ ცცლ ( ., H . E ., IV. 36).ადგილობრივი მოსახლეობის ენის ცოდნას დიდ მნი შვნელობას ანიჭებდა პაპის კურიაც :

ბარბაროსულ გამ` , ძვინვარებულ და უნდო ანგლო საქსების მოსაქცევად მი ~ - მავალიმისიონერები ან თარჯიმნის დახმარებას მიმარ თავდნენ ან თავად სწავლობდნენ

გაუგებარ ენას და ად` ~ გილობრივ მეფე მთავართა დახმარებით მეფის მშობლიურ ენაზე - ` ~მოძღვრავდნენ და ნათლავდნენ ურჩ ჯიუტ და უხ ` , ეშ ანგლო საქსებს ედა~ - (B , I. 23, 25-26;

III. 5. 7).საინტერესოა ის გარემოებაც რომ საქრისტიანოს რო , გორც აღმოსავლეთ ისე დასავლეთ , ნაწილში იყვნენ გან მანათლებლები რომლებიც წმინდა ნინოს მსგავსად სა, , , მისიონეროქვეყანაში თავს უცხოდ და ტყვედ თვლი ` ~ ` ~ დნენ თუმცა კი მოქცეულმა ხალხმაც და,

მათმა შთა მომავლებმაც ეს წმინდანები სამუდამოდ დაუკავშირეს მშობ ლიურ ეკლესიასა და ერის ისტორიას .

მე ვარ პატრიკი უკანასკნელი ცოდვილი და უკ` ანასკნელი უბირი მაგრამ ირლანდიაში ... მე ვარ ეკლე სიის ეპისკოპოსი და ღვთის სიტყვის მქადაგებელი ვცხოვრობ აქ ... ,

ბარბაროსულ ტომებს შორის ვიქეც დევ , ნილად უცხო მიწაზე ღვთის სიყვარულის გამო ~ჩოროტ ასე იწ( ., I. 1)48 ყება პატრიკის წერილი ბრიტანელი კოროტიკუსისადმი .

ს ის დასაწყისში ირლანდიის მოსაქცევად რომმა არჩევანი ბრიტანელ პატრიკზე შეაჩერაV - .მღვდლად კურ თხევამდე პატრიკი რამდენიმე წელი ირლანდიაში იმ ყოფებოდა ტყვედ და ამიტომ მეტ ნაკლებად კარგად იცნობდა იქ - აურ ზნესაც და ენასაც ირლანდიაში ჩასულ 49.

პატრიკს ოთხი ეპისკოპოსი დახვდა ოთხივე ირლანდიელი იყო წმ დეკლანის ცხოვრება ; (` . ~,თ თავდაპირველად ეპისკო. 13)50. პოსებს დიდად არ ეჭაშნიკათ მოსული ბრიტი წმ დეკ (` . -

ლანის ცხოვრება თ სამაგიეროდ მას გულღიად შე ~, . 22); , ხვდა კეშელის წარმართი მეფე ,რომელსაც მოწინააღმდეგე კლანებიდან გამოსული ეპისკოპოსები უფრო აფ რთხობდნენ,

ვიდრე ბრიტანელი მისიონერი რომლის თანა , ტომელებისადმი ის მტრობასა და ზიზღს არ გრძნობდა წმ დეკ (` . ლანის ცხოვრება თ ~, . 16).

წმ პატრიკის ირლანდიის მთავარეპისკოპოსისა და მფა. , რველი წმინდანის მისიის , წარმატების ერთ ერთი სა - იდუმლოება იმაში მდგომარეობდა რომ ის შეეცადა ჩას , -წვდომოდა ირლანდიელთა სულიერ სამყაროს თავის აღ . ` სარებაში წმ პატრიკი~ .

მოგვითხრობს რომ ჯერ კიდევ ბრი, ტანეთში ყოფნისას ძილში გამოეცხადა კაცი მო `... , -სული ირლანდიიდან და ერქვა მას ვიქტორიციუსი უამ , . რავი წერილი მოჰქონდა და ერთი მე გადმომცა დავიწყე კით . ხვა და ვიხილე სიტყვები ირლანდიელთა ხმა ამ სიტ ` ~... ყვების

კითხვისას თითქოს კვლავ ჩამესმა ნაცნობ ად, , ამიანთა ხმები მე გავიხსენე ისინი . ,მცხოვრებნი ფოკ ლუტის ტყეში დასავლეთის ზღვის სანაპიროზე მზის დასა , , ვალში ისინი.

თითქოს ერთხმად მეძახდნენ წმინდაო ძმაო მოდი და კვლავ ჩვენთან იყავ , ~ (II. 23). მეხუთე საუკუნის საეკლესიო მოღვაწის ეს სიტყვები შემ დეგი დასკვნის საშუალებას იძლევა ღვთაებრივი გამო: ცხადება არა მხოლოდ პატრიკის ირლანდიაში სამო ციქულო

მისიით გამგზავრების აუცილებლობას ასაბუთებდა არა , მედ ევანგელიზაციის ირლანდიურ ენაზე წარმარ თვასაც კარნახობდა თავად წმ პატრიკი აცხადებს რომ ყო . . , ` ველ სიტყვას ,

რომელსაც ვწერ თუ წარმოვთქვამ უცხო ენა , ზე ვთარგმნი ჩონფესსიო აქ შეიძლება ~ ( , I. 9). იგულისხმებოდეს როგორც ბრიტანელისთვის უცხო ლათინური თუმ ( ცა ეს ნაკლებად სავარაუდოა რადგან პატრიკი რომაული ბრი, ტანეთიდან იყო ისე ბრიტისთვის უცხო ),

ირლანდიური კელტური რაც უფრო მოსალოდნელია// , .ქადაგებების დროს წმ პატრიკი ირლანდიელთა მენ . ტალობასაც ითვალისწინებდა :

მკვდრეთით აღვდგებით დიდი და ჭეშმარიტი მზის ბრწყინვალე სხივებში ჩონ` ...~ ( ფესსიო,ამ სიტყვებით ირლანდიელთა განმანათV. 59), ლებელი მაცხოვარს აიგივებდა დიდ და

ჭეშმარიტ მზესთან რომელიც ბევრად აღემატებოდა ჩვეულებრივ მზეს წარ , , მართიკელტების თაყვანისცემის ობიექტს რომ წარ მოადგენდა ითვლება რომ ბრიტანეთის. ,

კუნძულებზე პატრიკმა დაუდო დასაბამი საღვთო წერილის ქადაგებისას მზის კულტის გამოყენების ტრადიციას ჯვრისა და წრის რესპ მზის შეერთებით წარმართობაზე , ( . )

ქრისტიანობის გამარ ჯვების სიმბოლურ გამოხატვას 51.ტყვე და უცხო იყო ჩვენი მეზობელი ერის სომ` ~ ` ~ ხების განმანათლებელი გრიგოლ

პართელი ა აგათანგელოსის თანახმად გრიგოლი დაუღალავად მოღ ( $ 50)52. , ვაწეობდასომხების მოსაქცევად სამოცდახუთი დღის გან : მავლობაში გასაგები მარტივი ენით ,

მოუთხრობდა ჯერ კი დევ ტახის იერის მქონე თრდატს და მის ამალას სამ ყაროს გაჩენაზე და მოციქულებზე დაწვრილებით აცნობ , და და განუმარტავდა მათ სათნო საქმეებსა და

ღვთითშთაგონებულ სიტყვებს სულ მალე ამას მოჰ ($$ 722-723). ყვა სამლოცველოების აღმართვა რიფსიმესა და გაიანეს სა ხელზე და მეფე თრდატის სასწაულებრივი გან ($ 759) -კურნება თრდატთან ერთად განიკურნენ იქ შეკრებილნიც კეთროვანნი ($$ 764, 773-774). : ,ეშმაკეულნი დავრდომილნი თუ დასახიჩრებულნი სასწაულების წყალობით მას ყო, . ველი

კუთხიდან გამოუჩნდნენ მოწაფეები და არარატის ოლ ქი ევანგელ ის გავრცელების� ` Ã ~- ცენტრად იქცა ($ 776).

სომხეთის ევანგელიზაცია მრავალგვარი ფორმით მი მდინარეობდა ქადაგებით: ,სასწაულებით მათ შორის გან, , კურნებებით წმ გრიგოლს გვერდით ედგა მეფე ამა. . ლით-

ურთ თან დაჰყვებოდა სომხეთის ქალაქებში დაბებსა და სოფლებში და ხმამაღლა, , მოუთხრობდა მთელ ხალხს თა ვის უღმრთოებაზე თავსდატეხილ ღვთიურ რისხვაზე და ,

სასწაულებრივ განკურნებაზე .ქადაგებასთან ერთად იმუსრებოდა კერპები ინ , გრეოდა წარმართული ტაძრები აქ ,

დაგროვილი ოქრო ვერცხლი კი ღარიბ ღატაკებს ურიგდებოდა ტაძრების ადგილას ჯვა - - . რიაღიმართებოდა ჯვრებს ასევე აღმართავდნენ საგან. , , გებოდ შემოზღუდულ ადგილებში ან კიდევ გზების გასა ვალ შემოსასვლელებში ქუჩებზე მოედნებსა და გზასაყა- , , რებზე ($$ 777-

790).

მღვდელმთავრად კურთხევის შემდეგ გრიგოლმა კი დევ უფრო გაააქტიურა დაწყებული საქმე ნათლავდა სომ: ხეთის მოსახლეობას აგებდა ეკლესიებს აკურთხებდა მღვდლებ , , სა

და ეპისკოპოსებს აწესებდა სამონასტრო ცხო , ვრებას სომხეთის სხვადასხვა კუთხეში. დაასვენა სა ` ბერძნეთიდან ჩამოტანილი იოანე ნათლისმცემლისა და წმ ათანაგინესის~ .

ნაწილები მათი ხსენების დღე განაწესა ხოლო წმინდანთა ყველაზე დიდი დღესასწაული, , საგანგებოდ დაამთხვია წარმართ ღვთაებათა დღეობებს ნავა სარდის ანუ აგვისტოს თვეში, ,

($$ 809-859). ახლადდანერგილი სარწმუნოების განსამტკიცებლად გრიგოლ განმანათლებლისა და მეფის ,

ბრძანებით ყოველი კუთხიდან ჩამოიყვანეს ბავშვები და შეასწავლეს წმიდა წე, რილიბერძნულ და სირიულ ენებზე თავად გრი ($ 840). გოლმა ბიბლიური ტექსტების

ძნელადგასაგები ადგილების განსამარტავად დაიწყო ქადაგებების შედგენა რათა რო , , გორცაგათანგელოსი წერს დიდმნიშვნელოვანი სიტყვების მარტივ ენაზე ამეტყველებით ,

ქრისტიანული მოძღვრება მი საწვდომი და გასაგები გაეხადა გაუნათლებელი და ხორ ციელსაქმეებზე მოფიქრალი ადამიანებისთვის ($ 886).

მაშასადამე მარტივ გასაგებ ენაზე ქადაგება ევან, , გელიზაციის საფუძველია მაგრამ რა . ენაზე ქადაგებდა წმ გრი . გოლი ამ კითხვაზე პასუხს თავად აგათანგელოსი გვცემს იმ? : `დროს ნეტარი სანატრელი და ჭეშმარიტად მშვე , ნიერი გახდა ქვეყანა ჩვენი სომხეთისა .

მოსეს და პავ ... ლეს მსგავსად ის გრიგოლი მოვიდა მოაღწია გა ... ... [ ] , , მოცხადდა და მოიტანა ქრისტეს მოძღვრება სომხური სიტ [ ] ყვით სომხურ ენაზე, ~ ($ 854).საუკუნის ამაზე ადრინდელი მოწმობა ჩვენ არ მოგვეპოვება სომხურიV

საზოგადოებისათვის საკამათო არ იყო აზრი რომ გრიგოლ განმანათლებელმა იღვაწა , ჩვენი სომხეთის ქვეყნის განსადიდებლად სომხეთისა რომელიც სრულიად გარკვეული` ~ , ,

საზოგადოების სომხურ ენაზე მეტყველ თარგამოსიანთა ქვეყანას წარმოადგენდა .სწორედ ამიტომაც არ შევცდებით თუ ვიტყვით დღიდან გაქრისტიანებისა გრიგოლის , , , მიერ დაარსებული ეკლესია სომხეთის სომხურ ეკლესიად მიიჩნევა მიუხედავად იმისა // , ,

რომ თავად გრიგოლი იყო ძე პართისა სომხებისათვის უცხო და ტყვე რომ კაპადოკიაში , , იკურთხა პირველი მღვდელმთავარი და აქედანვე მოვიდნენ პირველი მღვდლე ბი რომ,

წირვა ლოცვა თითქმის ასი წლის განმავლობაში ბერძნულ და სირიულ ენებზე- მიმდინარეობდა.

ჩვენ საგანგებოდ შევჩერდით პარალელებზე რათა მკითხველისთვის დაგვენახვებინა რომ , , მშობლიურ ენაზე ქადაგებას მთელს საქრისტიანოში გადამწყვეტი მნიშ ვნელობა

ენიჭებოდა ამიტომ ვვარაუდობთ და მოვლენათა ლო. , გიკური ჯაჭვიც იმას გვკარნახობს ,რომ წმინდა ნი ნომ ქართლში ქართულად იქადაგა .

ქართლის ეკლესია ეკლესია ქართული ევანგელი . ზაციის ისტორია გვიჩვენებს რომ , ქადაგების ენა ყო ველთვის როდი გამოიყენებოდა ლიტურგიის ენად უფრო ხში ; რად,

რომის იმპერია საიდანაც ქრისტიანობა ვრცელ , დებოდა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში ,ტრილინგვისტური კონცეფციისა და იმპერიული ამბიციების შესაბამისად ღვთის , -

მსახურების ენად ერთ ერთ მსოფლიო ენას ამკვიდ - რებდა მაგრამ არსებობდა, გამონაკლისიც სირია პა - ლესტინა და ეგვიპტე სადაც მძლავრმა მწიგნობრულმა ტრა , -დიციებმა არ დაუშვა ბერძნულის ტოტალური გაბა ტონება იხ ზემოთ უფრო გვიან ( . ). ,

მეოთხე საუკუნეში ასეთსავე გამონაკლისს წარმოადგენდნენ გოთები გო , . თებისშემთხვევაში ზედმეტია საუბარი სამწერლობო ტრა დიციებზე მათთვის მშობლიურ ენაზე; ბიბლიის შექმნა წმინდა პოლიტიკურ მომენტთან იყო დაკავშირებული გოთ : თა ბელადები

ერთმანეთზე გამარჯვების მოპოვებას და ჰუნთაგან მომდინარე საფრთხის აცილებას რომაელთა საშუალებით ცდილობდნენ ხოლო რომაელები სულ იმის ცდაში იყვნენ რომ , ,

კარსმომდგარი გოთები როგორმე და ეშოშმინებინათ თანხვდენილი პოლიტიკური. ინტერესების განსამტკიცებლად მიზანშეწონილად ჩაითვალა მათი ქრის ტიანულ

სარწმუნოებაზე მოქცევა გოთთა ბელადებმა მხო . ლოდ ერთი პირობა წამოაყენეს ახალი სარწმუნოება მათ თვის მშობლიურ ენაზე უნდა ექადაგათ ორდ ოტჰ შოცრ (I ., G ., 131-133; .,ისტ ცცლ სოკრატეს მიხედვით ვულფილამ წმიდა წერილი გოთურ ენაზეH . E ., IV. 33). , `

თარგმნა და ბარ ბაროსები ღვთიური სიტყვის სასწავლებლად განაწყო ისტ ცცლ ~ (H . E ., IV.ვულფილა დიდი რუდუნებით თარგმნიდა ბიბლიას ის ითვალისწინებდა გოთთა ენის33). ;

სტრუქტურასაც და მენტალიტეტსაც მაგალითად მან სრულიად მი ; , ზანდასახულადგამოტოვა მეფეთა წიგნები რათა არ გაეღვივებინა თანამოძმეთა საბრძოლო ` ~,

სულისკვეთება ხო, ლო ბიბლიურ სიმბოლოთა გადმოსაცემად სიტყვები გოთე ბის ყოფითი ლექსიკიდან შეარჩია მოციქულთა ეპის : ` ტოლეებში დადასტურებული სარწა ჯავშანი~ ( ),

ბრუნჯო აბ53 ( ჯარი სკილდუს ფარი ჰილმს მუზარადი მეკი მახვილი გო), ( ), ( ), ( ) თებისყოველდღიური ცხოვრების სფეროდან იყო ნასეს ხები ვულფილას მისია იმდენად54. წარმატებული ყოფილა რომ ახალ რელიგიას მიმდევრები გამოუჩნდნენ რომაელთა , მოწინააღმდეგე გოთებშიც შოცრ ისტ ცცლ ვეს ( ., H . E ., IV. 33); ტგოთებმა ქრისტიანობა

გაავრცელეს ოსტროგოთებსა და გეპ იდებში და თავის ენაზე მოსაუბრე ყველა ტომში ` ~ორდ ოტჰ გოთი მისიონერები ქადაგებდნენ ვანდალ(I ., G ., 132). ლებში ბურგუნდებში, ,

სვევებსა და ტიურინგებში მათი გა ; ვლენა იგრძნობოდა ბავარებში ანგლო საქსებსა და , - ფრანკებში სს მიჯნაზე თეოდორიხი თავის პო55. V-VI . ლიტიკურ ძალაუფლებას გოთური

ბიბლიის მორალურ ავ ტორიტეტზე აფუძნებდა მოგვიანებით გოთური ბიბლია 56. ლათინურმა შეცვალა ეს მაგალითი გოთთა ისტორიიდან საკმაოდ მრავლისმეტყველია . :

პოლიტიკური კონიუქტურის პირობებში ბიბლია შეიძლება ითარგმნოს ბარბაროს ხალ ` ~ ხთაენაზე და იმპერიის შიგნითაც გამოიყენებოდეს მაგრამ იგივე პოლიტიკური ინტერესები ; საერო და საეკ ლესიო ხელისუფალთ კარნახობს უცხო ენაზე შექმნილი წმიდა წერილი ,

კანონიკური ბერძნულ რომაული ბიბლიით შეცვალონ, - .გოთების მაგალითზე გასაკვირიცაა რომ მრავალ , საუკუნოვანი სახელმწიფოებრივი და

კულტურული ტრადიციე ბის მქონე სომხეთში მშობლიურ ენაზე ბიბლია გაქ რის-ტიანებიდან თითქმის ასი წლის შემდეგ ითარგმნა ამ შემ . თხვევაშიც კარგად ჩანს როგორც რომის ბიზანტიის იმ// პერიის პერიფერიებზე ევანგელიზაციის პროცესის მრა ვალფეროვნება

და თავისებურებანი ასევე დიდ სახელ , მწიფოთა რელიგიურ პოლიტიკური ინტერესები - შედარებით მცი რე ერების გაქრისტიანებისას .

გრიგოლ პართელმა როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ სომხურად იქადაგა მაგრამ სომხური , , , დამწერლობის არა რსებობის პირობებში წირვა ლოცვის ენად ბერძნული და სირიული - განაწესა მაგრამ მახლობელ აღმოსავლეთში შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო.

დაპირისპირება ქრის ტიანულ რომსა და მაზდეანურ სპარსეთს შორის ბერძნული ნელ -ნელა იდევნებოდა სომხეთის ეკლესია მო - ნასტრებიდან კავკასიასა და მესოპოტამიაში.

გაბატონების მოსურნე სასანიდების სანუკვარ ოცნებას ამ ქვეყნებში ცეცხლთაყვანისმცემლობის გავრცელება წარმოადგენდა მიზ ; ნის მიღწევამდე კი

სპარსელებმა ფრიად ვერაგულ ენობრივ პოლიტიკას მიმართეს სომხები ბიზანტიელთაგან : რომ ჩამოეცილებინათ გადაწყდა სომხეთის ეკლესიებში ბერძნული ღვთისმსახურება , , მთლიანად ამოეძირკვათ თავ . დაპირველად სანამ სომხეთში მტკიცედ მოიკიდებდნენ,

ფეხს სპარსელები ამ ამოცანის გადაწყვეტას ანდობდნენ გამაზდეანებულ სომეხ, ნახარარებს რომლებიც ანად, გურებდნენ ბერძნულ ბიბლიას მოვსეს ხორენაცი ( , III. 36)57,

ხოლო სომხეთის ორად გაყოფის შემდეგ შაჰის ბრძანებით აღმოსავლეთ სომხეთში აიკრძალა ბერძნულ ენაზე ღვთის მსახურება სპარსთა წილ სომხეთში სპარსელი მოხელე. ` [ ] -ები არავის რთავდნენ ბერძნული მწიგნობრობის შეთვისე ბის ნებას მხოლოდ ასურულის ,

შესწავლა შეიძლებოდა მოვსეს ხორენაცი[ ]~ ( , III. 54)58.შუალედში კი სომხეთის ეკლესიაში ბერძნულ რო - მაულ ტრადიციებზე განხორციელებული

ტოტალური შე ტევის ერთ ერთი მონაწილე სომხეთის მეფე პაპიც ყო - ფილა ფავსტოს. ბუზანდის ცნობით პაპმა ვერაგულად მო , აკვლევინა ნერსე კათოლიკოსი და მის ნაცვლად

მღვდელმთავრობა უბოძა იუსიკს ამ საზარელმა და (V. 24, 29)59. ნაშაულმა ბიზანტიაც შეაძრწუნა რადგან ნერსე პრო, რომაულად განწყობილი გრიგოლ განმანათლებლის სახლის

წარმომადგენელი იყო ხოლო იუსიკი ეკუთვნოდა ალბია , ნთა სირიულ სახლს რომელიც , სპარსელთა კეთილ განწყობით სარგებლობდა კიდევ მეტი ახალი პატრიარქის 60.

ხელდასხმა სომხეთის ეკლესიის მეთაურის კაპადოკიის კესარიის არქიეპისკოპოსის , დაუკითხავად განხორციელდა ფავსტოს ბუზანდი სამეცნიერო ლიტერატურაში ( , V. 29)61. აღნიშნულია რომ იუსიკის ხელდასხმით იწყება სომხური ეკლესიის ნაციონალიზაცია, 62.

თუ იმასაც გავითვალის წინებთ რომ ეროვნული ანბანის შექმნის პირველი ცდაც სირიული, ტრადიციების მატარებელ მღვდელმთავრებს ეკ უთვნოდა მაშინ შეიძლება63,

წარმოვიდგინოთ ის ამბი ციებიც რომლებიც პაპს ამოძრავებდა ბიზანტიისგან საე, კლესიოდამოუკიდებლობის მოპოვება და სომხური წირ ვა ლოცვის შემოღება მის ზურგს უკან- . ,

როგორც სჩანს სპარსეთის შაჰი იდგა რომელიც ენერგიულად ცდი , , ლობდა არშაკუნიანთა გადაბირებას მმ არც საფიქრებელია რომ სწორედ ამ ავ ( ., M ., XXVI. 12. 10-14; XXX. 1. 4)64. , ან-ტიურას შეეწირა პაპის სიცოცხლეც პაპმა ვერც სომ 65. ხური მღველმსახურება დაამკვიდრა სომხეთის დამ ოუკიდებელ ეკლესიაში რადგან სომხურმა სალიტერატურო ენამ ვერ იგუა ,

სირიულზე დამყარებული ანბანი და ის სწრა ფად მიეცა დავიწყებას სამაგიეროდ 66. ,მნიშვნელოვნად შე ირყა ბერძნული ლიტურგია და პაპის დაღუპვიდან ათ წე ლიწადში

სომხეთის ეკლესია მონასტრებში საყოველ - თაოდ გა ბატონდა სირიული ლაზარ ფარპეცი ( , I.ანუ ქრის10), ტიანობის ის ენა რომელიც სპარსეთის იმპერიაში იყო გავ , რცელებული.

უცხო ენის გაბატონებამ დიდად დააბრკოლა სომხე თის ევანგელიზაციის ანუ როგორც , სპეციალურ ლიტერა ტურაში ამბობენ სუბსტანციური მოქცევის პროცესი მო , . სახლეობის

დიდ ნაწილს არ ესმოდა სიტყვა ღვთისა გა , ურბოდა ეკლესიას სხვადასხვა სექტას , ეძალებოდა ან სუ, ლაც მამაპაპეული კერპების თაყვანისცემას ამჯობინებდა ლაზარ (

ფარპეცი კორიუნი სომხური საზოგადოების ეს განწყობა ძალზედ, I. 10-11; , 6, 10, 13, 14). მძაფრად აქვს გად მოცემული ფავსტოს ბუზანდს მართალია დიდი ხანია რაც : ` , ,

ქრისტიანობა მიიღეს მაგრამ როგორც ჩვეულებრივი ადამიანური რელიგია როგორც , , ადამიანური ცთომილება მიიღეს ძალდატანებით ღვთიური მადლის გარეშე მიიღეს , , .

გაუთვითცნობიერებლად არა იმედითა და რწმენით მხო, ... ლოდ მცირედთ ვინც ასე თუ , ისე გაცნობილი იყო ბერ ძნულ და სირიულ მწიგნობრობას ნაწილობრივ ესმოდათ ეს ,

სარწმუნოება წერა კითხვის უცოდინარნი კი ნახა( ). - ... რარნი თუ შინაკანნი სიტყვასა და ... ნახევარ სიტყვასაც ვერ იგებდნენ და მოსმენილიდან მისხალსაც ვერ იმახ სოვრებდნენ,

რადგან მათი ფიქრები ფუჭი და უსარგებლო იყო გონებრივი უმწიფრობისა და ... ბარბაროსული უმეც რების გამო დროს ფლანგავდნენ საძრახის ხელოვნებებზე ძველ ,

წარმართულ წეს ჩვეულებებზე უყვარდათ თავისი მი - . თიური სიმღერები თავისი , თქმულებები მათზე იზ, რდებოდნენ მათი სწამდათ და მათით სულდგმულობდნენ, ~ (III.

13). სომხების ზედაპირულად გაქრისტიანებამ სომეხ მოღ ვაწეებს მისცა ბიძგი შეექმნათ , სომხური ანბანი მშობ . ლიურ ენაზე ღვთისმსახურების შექმნის აუცილებ ლობა გა მომ-

დინარეობდა სპარსულ სირიულ კულტურულ რელიგი - - ურ ტრადიციებთან დაპირისპირებიდანაც რაც საფრთხეს უქნიდა სომეხთა ეთნო კულტურულ67, -

თვითმყოფადობას ეს სულისკვეთება კარგად გამოხატა ლაზარ ფარპეციმ ბე. : რად შემდგარ მესროპ მაშტოცს ამბობს ისტორიკოსი მშვე , , ნივრად ესმოდა რომ დედაენისა და არა , `... უცხო ენის გა მოყენებით შესაძლებელი იქნებოდა ყველა ეკლესიაში კაცთა და ქალთა

სულების მოგება მას შემდეგ კი რაც მესროპმა მშობლიური ანბანი გამოიგონა ~ (I. 10); , ,ყველას სურ` და სომხურის შესწავლა და ისევე უხაროდა სატან ჯველი ასურულისგან

განთავისუფლება როგორც წყვდი, ადიდან ნათელში გამოსვლა ასევე მოუთმენლად ~ (I. 10); ელოდნენ საერონიცა და სამღვდელონიც სომხური ბიბ ლიის გამოჩენას და კათოლიკოსს საჰაკს შესთხოვდნენ ეტვირთა ბიბლიის თარგმნა მშობლიურ ენაზე რათა უსარ , , ` გებლო

ნასესხები ენიდან ე ი სირიულიდან ნ ვ გ ჭ გადასულიყვნენ სწორ სულიერად ( . . . ., . .) , ზეამაღლებულ სამართლიანობამდე ე ი სომხურზე ნ ვ გ ჭ რაც ეკლესიის სამკაული ( . . . ., . .),

გახდებოდა~ (I. 11).აღმოსავლეთ სომხეთში სომხური ანბანის შექმნა და სომხური ღვთისმსახურების

შემოღება იმთავითვე შეფასდა როგორც უდიდესი მოვლენა რომელიც თავისი მნიშ , ვნე-ლობით აღემატებოდა ისტორიის თითქმის ყველა წინა ფურ ცელს ეს იყო უდიდესი.

ღვაწლი ქვეყნის წინაშე ღვთი : სგან ბოძებული ანბანით სომხურ ენაზე მოსესა და პავლეს ამეტყველებით დასრულდა სომხეთის ევანგელი ზაციის ერთი მნიშვნელოვანი ეტაპი

ლაზარ ფარპეცი კორიუნი( , I. 10; , 11). სომხური ბიბლიის შექმნის ისტორია საინტერესოა იმ ითაც რომ გაირკვეს ბიზანტიის,

დამოკიდებულება მის საზ ღვრებზე მიმდინარე რელიგიური პროცესებისადმი კო . რიუნისთხრობის საერთო ტონალობა ქმნის შთაბეჭ დილებას რომ იმ, პერიის უმაღლესი საეკლესიო

და საერო ხე ლისუფალნი თით ქოს ლოიალურად უნდა შეხვედროდნენ პერსარმენიაში

სომხურ ენაზე წირვა ლოცვის შემოღების ფაქტს უფრო მე - ; ტიც სამოსატის ეპისკოპოსს, ,რომელიც ბერ ძნული ეკლე სიის წარმომადგენელი იყო და იქაურ ბერ ძენ კალიგრაფს წვლი -ლიც კი მიუძღოდათ სომხურ გრა ფიკულ სიმბოლოთა სა ბოლოო შეთხზვაში კორიუნი თ ( , .

ბიზან8)68. ტიელებისათვის სომხების ეს ნაბიჯი დიდ პოლი ტიკასთან ას ოცირდებოდა და სპარსელთა მარცხად გა ნიხილებოდა სო. მხური წაყ რო იმასაც ამტკიცებს რომ იმპერა , ტორიდა პატრიარქი დიდ ი პატივით მოეპყრნენ კონსტან ტინეპოლში ჩასულ მეს როპ მაშტოცს და ნება დართეს დასავ , ლეთ სომ ხეთში სომეხ ყრმათათვის სომხური ანბანი და სომ ხუ-

რად აჟღერებული წმიდა წერილი შეესწავლა კორიუნი თ ( , . 16). იგივე ამბების გადმოცემისას მოვსეს ხორენაცი ფრი ად საყურადღებო დეტალებს ამატებს :

ანბანის გამოგო ნებისთანავე მესროპ მაშტოცს სომხური მწიგნობრობისა და ბიბ ლიისდასავლეთ სომხეთში გავრცელების სურვილი გას ჩენია მაგრამ წადილი ვერ აისრულა, ,

რადგან ეს კუთ ` [ ხეები ხელდასმის გამო დაზარალდნენ კესარიის ტახ] , ტსდაექვემდებარნენ იქ იყენებდნენ ბერძნულ და არა ასურულ მწიგნობრობას. ~ (III. 54).

მაშასადამე მემატიანე მესროპის წარუმატებლობის მიზეზს იმაში ხედავს რომ და, , სავლეთისომხეთი ეკლესიურად კონსტანტინეპოლს ექ ვემდებარებოდა და ამდენად სომეხ ,

სასულიერო მოღ ვაწეებს იქ ხელი არ მიუწვდებოდათ წირვა ლოცვაც იქ ბერ ; - ძნულად ე ი, . .კანონიკურად სრულდებოდა და ამიტომ არც ახ ალ ენაზე ჟამისწირვის შემოღების საფუძველი არ სებობდა დაახლოებით ათი წლის შემდეგ მდგომარეობა სომ. ხების

სასარგებლოდ შეიცვალა ს ის იანი წლე : V - 20- ბის დასაწყისში კათოლიკოსი საჰაკი გაეცალა პერსარმენიაში გამეფებულ ქაოსს და თავი ბიზანტიას შეაფარა მაგ , რამ ის შესაფერისი `

პატივით არ მიიღეს და ~ (III. 57). სავლეთ სომხეთიდან სომეხთა კათოლიკოსმა მესროპ მაშ -ტოცისა და ვარდან მამიკონიანის ხელით წერილები გა უგზავნა კეისარს და პატრიარქს .

ეპისტოლეებში კარგად ჩანს საჰაკის განაწყენების მიზეზი და უფროს უმცრო - სობაზედამყარებული იმდროინდელი საერთაშორისო ურთი ერთობათა ნორმები და უფლებრივი

დამოკიდებულება იმ. პერატორ თეოდოსისადმი გაგზავნილ წერილში საჰაკი წერ და:თვითმპყრობელო თავი შევაფარე თქვენს საბ` , ... რძანებელს მაგრამ აქაურ ხელისუფალთა. ბრძანებით ჩემს სამწყსოში არ შემიწყნარეს მათ იმდენად ვეჯავრებით ჩვენ რომ უარი, . ,

თქვეს იმ ანბანის შეწყნარებაზეც რო , მელიც თქვენს უკეთილშობილებასთან გამოგზავნილმა კაც მა მოიტანა ნუ ჩამოგვართმევთ უფლებამოსილებას ჩვენს სამწყსოში ... ,ბრძანეთ რომ შეგვიწყნარონ ჩვენც და ჩვენი მოძღვრებაც პატრიარქ ატიკოსს კი, ~ (III. 57).

სომეხთა კა თოლიკოსი კეისართან შუამდგომლობას სთხოვდა . ირკვევა რომ საჰაკს განაწყენების ორი ძირითადი მი, ზეზი ჰქონია ბიზანტიის სომხეთში :

სომეხთა კათო ლიკოსის იურისდიქციის შეწყვეტა და იმპერიის ამ ნაწილში სომ ხურიმოსახლეობის სომხური მწიგნობრობით დამოძ ღვრის შეუძლებლობა მინიშნება ბიზანტიელ .

მოხელეთა არმენოფობიაზე გადაჭარბებულია რადგან კეისრის ნება სურვილის გარეშე , - გარედან მოსულ პირს არავინ მის ცემდა საეკლესიო ინოვაციების უცხო ენაზე ღვთის -

მსახურების აღსრულების შემოტანის უფლებას დამახასიათე . ბელია რომ ორივე, პრობლემის მოგვარებას საჰაკი სთხოვს არა კონსტანტინეპოლის პატრიარქს არამედ იმპე , -

რატორს ადრესატი სავსებით სწორადაა შერჩეული რად. , გან ბიზანტიური სახელმწიფოებრივი ტრადიციით იმპე , რიის მოსაქცევად ღმერთმა აირჩია მოციქულთა `

სწორი კეი სარი და არა პატრიარქი ან სხვა საეკლესიო მოღვაწე~ 69.საპასუხო წერილებში იმპერატორიცა და პატრიარქიც საჰაკს დიდად საყვედურობდნენ ,რომ სომხური ანბანი შე იქმნა არა ბერძენთა არამედ ასურთა ქვეყანაში აქ ` ~, ` ~ (III. 57).

გამოსჭვივის არა მხოლოდ რომაულ ბიზანტიური ელიტის ტრადიციული დაპირისპირება - სირიულთან არამედ იმის შიშიც ხომ არ ერია აქ სპარსელთა ხელი ეჭვს ისიც70, , .

გააძლიერებდა რომ ასოთა მოხაზულობა არა, ნაირ კავშირს არ ამჟღავნებდა ბერძნულ ანბანთან მეს71. როპ მაშტოცმა ჩანს შეძლო დაერწმუნებინა თეოდოსიცა და ატიკოსიც , ,

იმაში რომ ანბანი სომხებს ზეგარდმო მად, ` ლით ჰქონდათ მინიჭებული მისი~ . დიპლომატიური მისია კონსტანტინეპოლში წარმატებით დაგვირგვინდა საჰაკს იგი : ვე

პატივი მიანიჭეს რაც კესარიის არქიეპისკოპოსს და , , სავლეთ სომხეთში ბორბორიტონთა მწვალებლობის ამოძირკვა უბრძანეს და თანაც ადგილობრივი მოსახ ლეობის სომხურ

ენაზე დამოძღვრის უფლება მისცეს მესროპმა დაუღალავად და (III. 57, 58, 60).

დაუბრკოლებლად იშ რომა და დასავლეთი სომხეთიც განანათლა აღმოსავ ` ლეთისმსგავსად~ (III. 58).

ბიზანტიის კეთილგანწყობას მესროპის მისიისადმი პოლიტიკური სარჩულიც ჰქონდა იმ . დროს როცა სომეხ, თა კათოლიკოსმა თავი ბიზანტიას შეაფარა თეოდოსი სპარსეთთან , II

საომრად ემზადებოდა პირველად რომი ბი . // ზანტია სპარსეთის ურთიერთობათა ისტორიაში- ომი ქრის ტიანთა დაცვის ლოზუნგით წარიმართა 72.

ქრისტიანთა მფარველ კეისარს ცხადია ქრისტიან სომეხთა მხარდაჭერაც დასჭირდებოდა , , 73და ამიტომ ის ერ თმორწმუნეთა გულის მოგებასაც ეცდებოდა მაგრამ ომ . ის

დამთავრებისთანავე დამოკიდებულება იმპერიის საზ ღვრებს შიგნით მესროპის მოღვაწეობისადმი შეიცვალა პრაგმა . ტულმა ბიზანტიელებმა წმინდა მესროპის მორალურ

ავტორიტეტზე მაღლა საკუთარი საეკლესიო და სახელ მწიფოებრივი ინტერესები დააყენეს და იმპერიის ამ ნაწილში არც მშობ ლიურ ენაზე ბიბლიის თარგმნა და არც სომ ხური ღვთი -სმსახურების გავრცელება დაუშვეს დასავ ; ლეთი სომ ხეთი მთლიანად ბერძნულ ეკლესიას

დაუქვემდებარეს74.რა ვითარება იყო საქართველოში ქართული წყაროე ? ბის მიხედვით ქართლის სამეფოში ,

ახალი სარწმუნოება სპარსეთზე გამარჯვებული კონსტანტინე დიდის სახელთან ასოცირდებოდა ამიტომ გასაკვირიც არაა თუ ქრისტია. , ნული ღვთისმსახურების ენად მოციქულთა სწორი კონ` ~ სტანტინესა და მისი მხედრობის ენა ანუ ბერძნული დამ , -კვიდრდა ბერძნული მწიგნობრობა საკმაოდ ფართოდ გა. მოიყენებოდა აღმოსავლეთ

საქართველოში ჯერ კიდევ წინაქრისტიანულ ხანაში ბერძნული იყო რომის იმპე 75. რიისადა იბერიის სამეფოს ურთიერთობის ოფიციალური ენა ბერძნული დამწერლობის ;

გამოჩენას ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში ხელს უწყობდა ბერძნული კულტურის დიდი პო -პულარობაც იხ ზემოთ ბერძნული მწიგნობრობის ფარ ( . ); თოდ გავრცელებისათვის

არანაკლები მნიშვნელობა ჰქონ და იბერიელი მხედრობის სამოკავშირეო სამხედრო სამ სა-ხურს რომის არმიაში მოგვიანებით იბერიელი ვაჭარ ხე 76. - ლოსნების პროფესიული

საქმიანობა მსოფლიოს დედაქა ლაქში კონსტანტინეპოლში ასევე ხელს შეუწყობდა ბერ 77, , -ძნული ენის გავრცელებას ქართლის მოსახლეობის სხვა დასხვა ფენაში .

ბერძნული ენა გავრცელებული იყო როგორც ცენ ტრში ისე პერიფერიებში ის იყო პირველი, . ქრისტიანული მოსახლეობის ერთ ერთი ენაც ამ თვალსაზრისით საინ - . ტერესოა ჟინვალის

არქეოლოგიური ექსპედიციის მიერ მოპო ვებული რკინის ბეჭედი სარდიონის გემით ,რომელზეც გა მოსახულია მწყემსი და კრავი ბერძნული წარწერით ბა , ` კური კრავი ბწკ, ~ ( ,

დიდია ცდუნება რომ ბეჭდის იკონოგრაფიაში ქრისტიანული მოტივი# 253). , ამოვიკითხოთ და ბაკური ერთ ერთ პირველ ბერძნულენოვან ქრისტიანად ვცნოთ თვითონ - .

ნივთი და შესაბამისად წარწერაც საკ , მაოდ ადრინდელია ის ან სს ით I II-III -თარიღდება კი78. დევ უფრო საინტერესო ის გარემოებაა რომ ჟინვალის მი , დამოებში II-III

სს ში დაკრძალვის ქრისტიანული წესი გვაქვს დადასტურებული იხ ზემოთ ამიტომ- ( . ). ბაკური ქრის ტიანიც რომ არ იყოს იმის თქმა მაინც შეგვიძლია რომ სადაც ქრისტიანული , , თემია იქ ბერძნული ენაცაა გავ, რცელებული თუმცა ჩვენ შორს ვართ იმ აზრისგან რომ. ,

საქართველოს ერთი თემის რაიონის მაგალითი მთელს აღმოსავლეთ საქართველოზე // გავავრცელოთ.

ქრისტიანული შინაარსის მქონე უადრესი ბერძნული წარწერა წილკნიდანაა და ის III-IVსს ით თარიღდება ბწკ.- ( , # 254)79.

ქართლის სამეფოს ქრისტიანულ მოსახლეობაში ბერ ძნული მწიგნობრობა კიდევ უფრო ფართოდ ვრცელდება სს ში აღნიშნული ხანითაა დათარიღებული ძველი IV-V - .

დედაქალაქის მცხეთის სხვადასხვა უბანზე სამთავროს სამაროვანი ანტიოქიის ეკლესია, , ( , ,მოგვთა უბანი აღმო ) ჩენილი სხვადასხვა სოციალური ფენის კუთვნილ ნივთებზე

შესრულებული საკმაოდ მრავალფეროვანი შინაარსის ბერ ძნული წარწერები ბწკ ( , ## 201,202, 236, 257, 258, 265).

აღმოსავლეთ საქართველოს ბერძნული წარწერები იმ ის მოწმობაა რომ ქრისტიანობის , სახელმწიფო რე ლიგიად გამოცხადებამდე და შემდეგაც დიდი ხნით ქრისტიანთა

სამწერლობო ენას ბერძნულიც წარმოადგენდა ბერძნული ენა უეჭველია ლიტურგიულ . , , პრაქტიკაშიც გამოიყენებოდა ამის მატერიალური დადასტურებაა მცხეთაში ნაპოვნი ევ . ქა-

რისტული დანიშნულების ჭურჭელი რომელზეც ბერძნუ , ლი წარწერაა ამოტვიფრული 80.კიდევ უფრო მეტყველი მოწმობაა წილკნის აკლდამის სს ის ბერძნული ეპი IV-V - ტაფია,

რომელიც ამ მხარეში მოღვაწე ბერ მონაზვნებს ეკუ - თვნის ბწკ ( , # 188).სს ქართლის ეკლესიაში ბერძნული არ ყოფიIV-V . ლა ღვთისმსახურების ერთადერთი ენა .

ჩვენ უკვე დავი ნახეთ რომ ქართლის პირველი ნეოფიტები ებრაელთა წრი, დან იყვნენ .უძველესი იერუსალიმური ლიტურგიული პრა, ქტიკა როგორც ვარაუდობენ ქართლის, ,

ეკლესიაში იერუ სალიმიდან მოსულმა პირველმა ეპისკოპოსებმა მღვდლებ , მა და დიაკვნებმა შემოიტანეს ამ თვალსაზრისით ინტე 81. რესმოკლებული არ უნდა იყოს ნინოს `

ცხოვრებაში და~ დასტურებული ე წ სინტაქსური სირიიზმები რაც მკვლე . . , ვართაფიქრებინებს რომ თავდაპირველად საუკუნეში ამ ძეგლის გარკვეული მონაკვეთები, , IV ,

არამეულ დიალექტზე ჩაიწერა თუკი ქართველთა განმანათლებლის ცხოვ 82. ` რება~არამეულ ენაზე არსებობდა და ცხადია ის საკით , , ხავსაც წარმოადგენდა მაშინ შეგვიძლია , ვივარაუდოთ რომ არამეული გარკვეულ დროს და გარკვეულ წრეებში საეკლესიო ენას, წარმოადგენდა ქართლის ეკლესიაში არამეულის დამკვიდრებისათვის იმ გარემოებასაც. უნდა შეეწყო ხელი რომ ის ქართლის სამეფოს სახელმწიფო და სალიტერატურო ენა ,

იყო არამეულზე მლოცველი მრევ83. ლი ძირითადად ქრისტიანი ებრაელებითა და სირიე, , -ლებით იქნებოდა წარმოდგენილი რამდენ ხანს გაგრძელ . დებოდა არამეულის საეკლესიო

პრაქტიკაში გამოყენება ძნე , ლი სათქმელია შესაძლოა ევსტათი მცხეთელის თანამედ ; , როვეასურელები ამ ტრადიციის უკანასკნელი წარმო` ~ მადგენლები ყოფილიყვნენ იხ ქვემოთ ( . ,

შენ. 110). მღვდელმსახურების მესამე ყველაზე გავრცელებული ენა იყო ქართული რომლის , ,

წერილობითი ფიქსაცია ქრის ტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების დროი სათვისჯერ კიდევ არ იყო დასრულებული ქრისტიანობის ადრეულ ეტაპზე ქართველთა იბერთა . ( )

მშობლიურ ენა`... ზე ქადაგება და რელიგიური ტექსტების ძველი და გან ( საკუთრებითახალი აღთქმის წაკითხვა ხდებოდა მათი უშუ ) ალოდ ზეპირად გადმოღება თარგმანების -

საშუალებით~84.უკვე წინაქრისტიანულ ხანაში განსაკუთრებით კი სს ში ქართული ენა , I-III - , ,

ტერიტორიასთან და რელიგია სთან ერთად მნიშვნელოვან როლს თამაშობს იბერთა პო , ლი-ტიკური და ეთნო კულტურული ერთობის ჩამო - ყალიბებაში იბერიაში რომ იბერიული85. სახელმწიფოებრიობისა და კულტურის ენა იყო ამას რომაელი ავტორებიც მოწ , მობენ86.

მართალია დღემდე ანტიკური ხანით დათა, რიღებული ქართული ტექსტები არ მოგვეპოვება მაგრამ ზოგადი მო, საზრებების საფუძველზე წინაქრისტიანული ხანის ქარ -

თლის სამეფოში ქართული წერილობითი და ზეპირი ლი ტერატურული ტრადიციების არსებობა ფრიად სარ წმუნოა87.

საუკუნეში წარმართული მწიგნობრობა ქართუIV ` ლი ქრისტიანული ასომთავრულით~ იცვლება მდიდარმა ლი88. ტერატურულმა ტრადიციებმა ქართული ენის ეთნო კულ , - -

ტურულმა და პოლიტიკურმა მნიშვნელობამ და რაც მთა , ვარია მისმა ფილოსოფიურობამ, ,უნარმა გადმოეცა შო, ` რეული იუდეის და მის მკვიდრთა ბუნებრივ გეოგ - რაფიული,

მსოფლმხედველობრივი სარწმუნოებრივი სამარ, , თლებრივი და სხვა სპეციფიკური ყოფის ამსახველი რთუ ლი ტექსტობრივი პასაჟები ხელი შეუწყო წმიდა წე ~89 რილის ქართულ

ენაზე გადმოთარგმნას და ქართლის ეკლე სიებში წირვა ლოცვის ქართულ ენაზე - აღსრულებას.

უძველესი ბიბლიური ტექსტების შესწავლა დღეს უკ ვე ეჭვს არ ტოვებს რომ ს ში , V - ,შესაძლოა მის პირველ ნა, ხევარშიც ქართლში არსებობდა განვითარებული საღ, ვთის-

მეტყველო პრაქტიკა ქართულ ენაზე ამასვე უნდა მოწ 90. მობდეს საუკუნის V ეპიგრაფიკული ძეგლები აღმოსავ ლეთ საქართველოს ადმინისტრაციული ცენტრებიდან 91,

რომელთა შორის უადრესია ურბნისის სიონის ს ის ნახევრის წარწერა V - I 92. ქართლის ეკლესიაში ქართული ღვთისმსახურება ნელ ნელა მკვიდრდება ამ - .

პროცესისათვის ხელი უნდა შე ეწყო მეოთხე საუკუნის უკანასკნელ მესამედში განვითა რე-ბულ პოლიტიკურ მოვლენებს სახელდობრ რომისა და სპარსეთის ბრძოლებს კავკასიის , ,

დასაუფლებლად იანი წლების ბოლოს შაბურ მ ქართლში ილაშქრა და სა. 60- II- მეფოტახტზე თავისი კრეატურა დასვა მმ არც მაგრამ ორიოდე წელიწადში ( . M ., XXVII. 12. 4),

ქართლის სამეფოს ერთ ნაწილში რომაელებმა სავრომაკი გაამეფეს მმ არც ( . M ., XXVII. 12. 16).სპარსეთის მბრძანებელი უკიდურესად შეურაცხყოფილი იყო რომ მისი თანხმობის , `

გარეშე და მის უცოდინრად გადაწყდა იბერიის სამეფოს გაყოფა ამი . ტომ თითქოს დაკეტა მეგობრობის კარი და შეუდგა მეზო ბელი ტომებით დახმარების ძიებას და თავისი ჯარის მომზადებას რათა დაემხო ყველაფერი რაც კი თა, ... , ვისთვის გაირიგეს რომაელებმა მმ ~ ( .

არც შაM ., XXVII. 12. 18). ბურ მხოლოდ სამხედრო და დიპლომატიური დემარ II შებით არ ეცდებოდა მიზნის მიღწევას მმ არც შესაძლოა სწორედ ამ დროს ( . M ., XXX. 2. 1-8); ,

სპარსეთის შაჰის კარზე დაიბადა აზრი ქართლის ეკლესიიდან ბერძნული წირვა ლოცვის -გამოდევნის შესახებ ამ პოლიტიკის წყა 93. ლობით სასანიდები მოწინააღმდეგის

დამცირებასა და ქარ თველების რომაელთაგან ჩამოცილებას იმედოვნებდნენ .ამ იდეას სპარსელები კიდევ უფრო ინტენსიურად განავითარებდნენ წლიდან მას 387 , შემდეგ რაც კავკასიის მნიშვნელოვან ნაწილზე რომმა სპარსეთის უფლებები ცნო ამ, 94. ზავის ერთ ერთი შედეგი ის იყო რომ სპარ - , სელებმა სომხეთში ბერძნულ ენაზე წირვა -ლოცვა აკრძალეს და ტოტალურად გააბატონეს სირიული ლიტურგიული პრაქ ტიკა იხ ( .

ზემოთ იგივე შედეგს სასანიდებმა ქარ). თლში ჩანს ვერ მიაღწიეს ეს იმით უნდა აიხსნას, , . ,რომ სპარსელთა ბატონობა ქართლში ნაკლებად მძიმე იყო ვი , დრე სომხეთში ქართლის ;

სამეფოს გეოპოლიტიკური მდე ბარეობის წყალობით მისი მეფის მეგობრობას დიდად აფა -სებდა შაჰიც და კეისარიც რომის პოლიტიკური გავლე ;95 ნაც და კულტურული

ტრადიციებიც სპარსეთის ქართლში ისევ ძლიერად იგრძნობოდა დამახასიათებელია რომ 96. , ქართლის სამეფოს ყველაზე პროსპარსულად განწყობილ ნაწილშიც ქვემო ქართლის ,

საპიტიახშოში პრესტიჟის და ჩანს საერთაშორისო ურთიერთობის ენად სპარსელები, , , სათ-ვის საძულველი ბერძნული რჩებოდა ისიც გასათ 97. ვალისწინებელია რომ სასანიდებმა,

ქართლში უფრო ადრე მოიკიდეს ფეხი ვიდრე სომხეთში და იმ დროს როდესაც ქართლის , , ეკლესიიდან ბერძნული ენის გამოდევნა განი ზრახეს ცეცხლთაყვანისმცემლებმა და,

იუდეველებმა ველუ რი სისასტიკით იწყეს ანგარიშსწორება ბერძენთა კეისრის მოკავშირეობაში ეჭვმიტანილ სირიელ და სპარს ქრის ტიანებზე ასე რომ იან წლებში98. , 70-

შაჰისთვის ერთნაირად მი უღებელი იყო ქრისტიანული ბერძნულიც და ქრისტი ანულისირიულიც.

მართალია ს ის ბოლოს სასანიდებს არ შეეძლოთ ქართლის სამეფოზე სრული, IV - პოლიტიკური კონტროლის დამყარება და მის საეკლესიო საქმეებში განუკითხავი ჩა რევა,

მაგრამ იმის ძალა კი შესწევდათ რომ თავისი ვა , სალი აეძულათ სახელმწიფო , კანცელარიასა და ეკლესიაში შეეზღუდა ბერძნული ენის გამოყენება იბერები ამგვარ .

ბრძანებას ალბათ მაინცდამაინც დიდ წინააღმდეგობას არ გაუწევდნენ რადგან, , , ბერძნულის პოზიციების შესუს ტება ქართული ენის გაძლიერებას მოასწავებდა აქვე ხაზი .

გვინდა გავუსვათ იმ გარემოებას რომ წმიდა წერილის თარ , გმნა ქართულ ენაზე ქართული საზოგადოების ევო ლუციის შედეგი იყო რომი სპარსეთის დაპირისპირება მხოლოდ ; -

ხელშემწყობი ფაქტორის როლს თამაშობდა 99.საუკუნეთა მიჯნაზე წმიდა წერილი რომ უკვე ნათარგმნი იყო ქართულ ენაზეIV-V 100,

ამას არაპირდაპირ პეტ ` რე იბერის ცხოვრებაც ადასტურებს აქ ნათქვამია რომ წლის ~ . , 12 იბერიელი უფლისწული პეტრე მურვანოსი მშობ - ლებმა მძევლად გაგზავნეს

კონსტანტინეპოლში იმპერი101. ის დედაქალაქში მან შეისწავლა ენა ბერძული და სწავ ` -ლა ხოლო რაჟამს წარვედით იერუსალ მდ ისწავა მუნ ენა და სწავლა�~102, ` Ã ...

ასურებრივი პირველდაწყებითი განათლება პეტრემ სამშობლოში მიიღო მისი მამა~103. . -პაპანი ღრმადმორწმუნე ქრისტიანენი იყვნენ და უფლისწულიც ქრის ტიანული წესების

სრული დაცვით აღზარდეს სამი წლის ასაკში პეტრე მისცეს სამწ ი გნობრედ და დაის . ` [ ] , -წავლა მან ყოველივე სწავლა და გულის მის ყოფით აღმოი� Ã - კითხავნ წმიდათა

წერილთა ვინაიდან ბავშვობაში პეტ...~104. რემ არც ბერძნული იცოდა და არც სირიული ,ამიტომ ენა რომლითაც ის წმიდა წერილს შეისწავლიდა იქ , , ნებოდა მხოლოდ ქართული .

საყურადღებოა რომ პეტრე იბერი ქართლის სამეფოს იმ ნაწილიდან იყო რომელიც, , ბიზანტიას ექვემდება რებოდა ან მის ძლიერ პოლიტიკურ გავლენას განიცდიდა ეს, 105.

გარემოება იმითაა ნიშანდობლივი რომ გარკვეულად განმარტავს ბიზანტიის , დამოკიდებულებას ქართულ ენაზე წმი და წერილისა და ჟამისწირვის შემოღებაზე არც .

კეისრის კარზე და არც ბერძნულ საპატრიარქოებში ამას მაინ ცდამაინც დიდი პროტესტი არ უნდა მოჰყოლოდა რად , გან ლიტურგიის მშობლიურ ენაზე შესრულება მათ თვის უცხო

არ იყო სულ ახალი მომხდარი იყო გოთური ბიბლიის შექმნაც იხ ზემოთ და . ( . ) კონსტანტინეპოლის პატ რიარქი იოანე ოქროპირი ამაყად აცხადებდა რომ იმ , პერიის

დედაქალაქში წირვა ლოცვა გოთურ ენაზეც ის - მოდა და რომ სხვა ხალხებსაც ჰქონდათ უფლება მშობ, ლიურ ენაზე აღევლინათ უფლის დიდება ისიც მნიშ 106. ვნელოვანი

გარემოება იყო რომ ქართლის ეკლესია სომ , , ხეთის ეკლესიისგან განსხვავებით იმ ეტაპზე , ბერძნული ეკ ლესიისგან გამოყოფას არ აპირებდა ეკლესიის ტოლერან . ტობა სახელმწიფოს

ტოლერანტობიდან გამომდინარეობდა სახელმწიფოებრივი ინტერესები რომის . იმპერატორებს უკ არნახებდა რომ უმჯობესი იქნებოდა ქართლში მშობ, ლიურ ენაზე

ღვთისმსახურების შემოღების კანონიკურობის აღიარება და ამით მისი მეფის კეთილგანწყობის შენარ ჩუნება ეს კი რომს ნამდვილად უღირს ბიზანტიელებს კარგად ( !).

აქვთ შეგნებული რომ პოლიტიკური და სარწმუ , ნოებრივი მეტოქის მაზდეანური , სპასეთის ბატონობის პი, რობებში მშობლიურ ენაზე წირვა ლოცვა კიდევ უფრო გა - -

ამყარებდა ქრისტიანობას ქართლში ხოლო ჭეშმარიტი ქრისტიანი თუნდაც ირანის ვასალი , , ,უპირველეს ყოვლისა იმპერიის ერთგული მოკავშირე იქნებოდა , .

სამეცნიერო ლიტერატურაში ხშირად მიუთითებენ იმ გარემოებაზე რომ საქრისტიანოს , დასავლეთ ნაწილში უმ თავრესი აქცენტი ენობრივ ერთიანობაზე კეთდებოდა ,ლიტურგიული პრაქტიკა კი შეიძლებოდა განსხვავებულიც ყოფილიყო ამის .

საწინააღმდეგოდ საქრისტიანოს აღმოსავ ლეთ ნაწილში ლიტურგიულ ერთიანობაზე ზრუნავდნენ ხო, ლო საღვთისმეტყველო ენათა მრავალფეროვნებას ფრი ად

შემწყნარებლურად უყურებდნენ ასეთი პოლიტიკის შედეგი იყო რომ განსხვავებით 107. , , დასავლური ქრისტია ნობისგან აღმოსავლურმა ქრისტიანობამ ხელი შეუწყო ერ, ოვნულ

ენაზე მწიგნობრობისა და მწერლობის განვითა რებას ჩვენ რა თქმა უნდა ვიზიარებთ108. , , ამ დებულებას მაგრამ გვსურს ზოგი რამ დავაზუსტოთ კონსტანტინეპო , , : ლის

შემწყნარებლობა და რომის შეუწყნარებლობა საკ მაოდ პირობითია ეს დიდადაა . დამოკიდებული იმაზე თუ სად მიმდინარეობს ევანგელიზაცია იმპერიის საზღვრებს , , შიგნით თუ მის გარეთ იმპერიის შიგნით იმპერატორიცა და ეკლესიაც ერთნაირად .

დაუნდობელია განსხვავებული ენებისა და კულტურებისადმი იმპერიის მრავალეროვანი` ~ ; მოსახლეობის გაქრისტიანება და შემდგომი საეკლესიო ცხოვ რება ან ბერძნულ ან

ლათინურ ენაზე მიმდინარეობს მხოლოდ ძველისძველი ცივილიზაციის მქონე ერებს კოპ . ( -ტები სირიელები ძალუძთ წინ აღუდგნენ ამგვარ ერთ, ) , ფეროვნებას და ნიკეის კრებამდე

დიდი ხნით ადრე საკუ თარი მრავალსაუკუნოვანი ლიტერატურული ტრადიციები მშობლიურ ენაზე ნათარგმნი ძველი და ახალი აღთქმის წიგ ნებით დააგვირგვინონ .

ბიბლიის კოპტურ და სირიულ ენებზე არსებობას ბერძნული ეკლესია იწყნარებს იმ დენად,რამდენადაც ძალა არ შესწევს შეეწინააღმდეგოს ადგილობრივ კულტურულ ტრადიციებს , ,

თუმცა ყოველ ღონეს ხმარობს რომ იქ ბერძნული გააბატონოს იმპერია სახელმწიფო , . აპარატიცა და ეკლესიაც იმის ცდაში _ ცაა რომ მსგავსი პრეცედენტი სხვა ხალხებში არ,

გავრცელდეს ადრებიზანტიური ხანისათვის ეთნიკურად ჭრელ მრავალენოვან ბიზანტიაში. , ,რომლის ოცდაათ მილიონიანი მოსახლეობიდან ბერძნული ენის მატარებელნი მესამედსაც კი არ შეადგენდნენ სხვადასხვა დანიშნულე , ბისა თუ ხასიათის წარწერები სრულდებოდა

მხოლოდდამხოლოდ ბერძნულ ენაზე რომელიც ექსკლუზიურად გა , მოიყენებოდასახელმწიფო კანცელარიასა და ეკლესი აში109.

განსხვავებული ვითარებაა იმპერიის საზღვრებს გა რეთ აქ გაცილებით უფრო მოქნილად. მოქმედებს რომიც და კონსტანტინეპოლიც სამწყსოს საზღვრების გასა . ფართოვებლად და

ახალი მოკავშირეების მოსაზიდად საქრის , ტიანოს ორივე ნაწილში სამისიონერო საქმიანობა და ევანგელიზაცია ადგილობრივ ეროვნულ ენებზე მიმდინა , რეობს მისიონერ. -

განმანათლებელთა მოღვაწეობა უფრო ხშირად ლათინური ან ბერძნული ეკლესიის , , შექმნით გვირ გვინდება მაგრამ ეკლესიაში უცხო ენის ბატონობის პირობებშიც ერს. ,რომელსაც მძლავრი შემოქმედებითი მუხ ტი აქვს მწიგნობრობის მშობლიურ ენაზე ,

განვითარების უნარი შესწევს დასავლეთ საქრისტიანოში ინგლისი იმის თვალსაჩინო . მაგალითია რომ ლათინური ეკლესია შეიძლება პოლიტიკურად დაქუცმაცებული ერის, , ,

ერთიანობის სიმბოლოდ იქცეს ედა მის წიაღში შეიქმნას უნი (B , IV. 2), კალურიადგილობრივი საგალობლები წმიდა წერი 110, ლით გამდიდრდეს ხალხური

ზეპირსიტყვიერება და ყველასთვის გასაგებ მშობლიურ ენაზე განვითარდეს111 ` ~ მრავალფეროვანი იურიდიული ისტორიული ფილოსო , , ფიური თეოლოგიური,

მწერლობა ანგლო საქსების წარ112. - მატებას ისიც უწყობდა ხელს რომ გეოგრაფიულად , მათი ქვეყანა დაცილებული იყო რომს .

საზღვრებზე შექმნილი განსაკუთრებული პოლიტიკუ რი ვითარებისა და იმპერიის უსაფრთხოების ინტერესები დან გამომდინარე კეისარი და პატრიარქი ნეოფიტ ერს წმიდა ,

წერილის მშობლიურ ენაზე თარგმნის და წირვა ლოცვის მშობლიურ ენაზე წარმართვის - ნებასაც აძლევენ მაგრამ ეს წყალობა შეიძლება წყალობად დარჩეს თუ ერს მისი . ,

შემდგომი განვითარებისათვის საჭირო კულტურული და შემოქმედებითი პოტენციალი არ გააჩნია საქრისტია. ნოს აღმოსავლეთ ნაწილში გოთები და კავკასიის ჰუნე ბი იმის113

სამწუხარო მაგალითია რომ შეიძლება საკუთარ ენაზე გქონდეს წმიდა წერილი მაგრამ , , ლიტერატურული ტრადიციებისა და გარეგანი სტიმულის არარსებობის პი რობებში ვერ

დააფუძნო მშობლიური ეკლესია . იმპერიათა ჭიდილმა ფრიად კეთილმყოფელი გავლენა მოახდინა კავკასიის ხალხებზე ,კერძოდ იბერებსა და სომ, ხებზე რომლებსაც მთელი სულიერი და ინტელექ, ტუალური

ძალები უნდა მოეკრიბათ თვითმყოფადობის შესა ნარჩუნებლად საუკუნეებში. IV-V ქართლში ქრისტიანული სარწმუნოების საფუძველზე იქმნება ახალი ქართული კულ ტურა

და მწიგნობრობა ვითარდება სამოქალაქო ურ ; თიერთობათა ენა ჩნდება არქიტექტურის ; სრულიად ახალი სახეობა ქრისტიანული ხუროთმოძღვრება რომლის ენა უაღრესად ,

ხალხურია ეროვნული, . პარალელურად ფართოვდება ქართლის სამეფოს საზ ღვრები რასაც თან სდევს ქართლის,

ეკლესიის საზ ღვრების გაფართოვება ქართლის მეფის და მთავარეპისკო . პოსის შემდეგ კი, კათოლიკოსის იურისდიქცია თან, დათანობით ვრცელდება გოგარენეზე ჰერეთზე ეგრისის , ,

მნიშვნელოვან ნაწილზე დაბრუნებულსა თუ ახლადშემოერ . თებულ ტერიტორიებზე ვრცელდება ქართული ადმინის ტრაცია და ქართული ქრისტიანობა ქართული

სალიტერატურო საღვთისმეტყველო და საკანცელარიო ენით ეს არაა მარტივი ან, . ერთჯერადი პროცესი ქართლის საერო და სასულიერო ხელისუფალთ მიზნის მისაღწევად . ზოგჯერ დაპირისპირება ზოგჯერ რთული მეგობრული ალიანსების ხლართვა სჭირდებათ , სომხეთთან ალბანეთთან ლაზიკა, , სთან უფრო მეტად კი სპარსეთთან და რომთან ბიზან, // -

ტიასთან გარკვეულ დრომდე ქართლის ეკლესია თავის წიაღში ებრაულ სირიულ. -, -,სომხურ და ბერძნულენოვანი მრევ- ლის თემების არსებობასაც ეგუება მაგრამ მაინც// 114,

ცდილობს მათ გაქართველებას განსაკუთრებით საზღვრის ` ~, პირა მხარეებში და სასტიკად , ეწინააღმდეგება თავის საქ მეებში გარედან ჩარევას კირიონ კათოლიკოსის ზეობა და .

ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობები ის ეტაპია როდესაც ქარ , თლის ეკლესიაში ქართულ ენაზე წირვა ლოცვის შეს- რულებამ საყოველთაო და შეუქცევადი ხასიათი მიიღო 115.

საუკუნეებში ქართლში ქრისტიანული სარIV-V წმუნოება საკუთარი ეროვნული ენითა და ეროვნული დამ წერლობით ქართველთა ეროვნული ერთიანობის შეგნების მძლავრო ფაქტორი გახდა ქართულ ქრისტიანობას არ ჰქონია მხოლოდ ვიწროეროვნული 116.

მნიშვნელობა ქართული ბიბლიის შექმნით ქართველებმა საპატიო ადგილი დაიმ: კვიდრესსაქრისტიანოში იმ ერთა შორის რომლებიც მშობ , ` ლიურ ენაზე აღავლენდნენ უფლის

დიდებას~117.

დამოწმებული ლიტერატურა

1.am sakiTxs ramdenime moxseneba mieZRvna bizantinistTa XXI msoflio kongreseze, ix.Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, v. II, pp. 32-35, v. III, pp. 59-65, London,2006.

2. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, VIII, Tb., 1990.

3. Н. Вачнадзе, Язык – ключ к пониманию средневековoй картины мира // Byzantino-Slavica, LVI (1995),c. 507-510.

4.giorgi merCule, SromaÁ da moRuawebaÁ grigolisi arqimandritisaÁ xancTisa daSatberdisa aRmaSenebelisaÁ // Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,I, dasabeWdad moamzades il. abulaZem, n. aTaneliSvilma, n. goguaZem, l. qajaiam, c.qurcikiZem, c. Wankievma da c. jRamaiam, il. abulaZis xelmZRvanelobiTa daredaqciiT, Tb., 1963, gv. 290.

5.iovane-zosime, qebaÁ da didebaÁ qarTulisa enisaÁ // i. imnaiSvili, qarTuli enisistoriuli qrestomaTia, t. I, naw. I, Tb., 1982, gv. 255.

6. `... xolo kÂrieleÁsoni berZulad iTqumis, romel ars qarTulad: `ufalo, wyalobayav~, gina Tu `ufalo, Segviwyalen~ (giorgi merCule, SromaÁ da moRuawebaÁ..., gv.290).

7.samecniero literaturaSi 843-1025 ww. bizantiis `oqros xanadaa~ monaTluli (ix. G.Ostrogorsky, History of the Byzantine State, Basil Blackwell, Oxford, 1989, pp. 210-315).

8. Фотий, О гробе Господа нашего Иисуса Христа и другие малые творения // ПравославныйПалестинский Cборник. Т. 31. СПб. 1892, c. 232-235.

9.iovane sabanis Ze, wamebaÁ wmidisa da netarisa mowamisa qristÀsisa haboÁsi // ZveliqarTuli agiografiuli..., I, gv. 50, 55; iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, II,Tb., 1983, gv. 91; misive, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, Tb., 1977, gv. 76-85.

10. klarjuli mravalTavi, teqsti gamosacemad moamzada da gamokvleva daurTo T.mgalobliSvilma, Tb., 1991, gv. 241.

11. iovane-zosime, qebaÁ da didebaÁ..., gv. 255. qarTul-bizantiur kulturul-ideurdapirispirebaTa Sesaxeb ix. k. kekeliZe, etiudebi Zveli qarTuli literaturisistoriidan, IV, Tb., 1957, gv. 110-158.

12. J. Shepard, Spreading the World: Byzantine Missions // The Oxford History of Byzantium, ed. by C.Mango, Oxford University Press, Oxford, 2002, p. 230.

13. es termini samecniero mimoqcevaSi Semoitana dimitri obolenskim.14. Сказания о начале славянской письменности. СПб. Алетейя. 2000.15. moraviisa da bulgareTis gaqristianebis istoria gadmocemuli gvaqvs Semdegiliteraturis mixedviT: Принятие христианства народами Центральной и Юго-Восточной Европыи крещение Руси, под ред. Г. Г. Литаврина, М., 1988; D. Obolensky, Byzantium and the Slavs, SVS Press,Crestwood, New York, 1994; G. Ostrogorsky, dasax. naSr., J. Shepard, dasax. naSr., C. Mango,Byzantium: The Empire of New Rome, Charles Scribner's Sons, New York, 1980; V. Vavřinek, The use ofvernacular languages: Byzantine missions amongst the Slavs // Proceedings of the 21st InternationalCongress... , v. II, pp. 34-35.

16. Zveli qarTuli civilizaciisa da misi kontaqtebis Sesaxeb Zvel saberZneTTan,romTan, iranTan ix. Г. А. Меликишвили, К истории древней Грузии, Тб., 1959; o.lorTqifaniZe,qarTuli civilizaciis saTaveebTan, Tb., 2002.

17. ix. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, Tb., 1979, gv. 216-220; k. kekeliZe,etiudebi..., IV, gv. 252-260; s. yauxCiSvili, georgika, bizantieli mwerlebis cnobebisaqarTvelos Sesaxeb, VII, Tb., 1967, gv. 113-117 (qvemoT: georgika).

18. leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, `qarTlis cxovreba~, I, teqstidadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955, gv.42.

19. ix. klarjuli mravalTavi, gv. 170.

20. ix. А. Бохочадзе, Результаты работ археологической экспедиций на новостройках двуречья Ксани иАрагви // Археологические исследования на новостройках Грузинской ССР, Тб., 1976.

21. moqcevaÁ qarTlisaÁ, // Zveli qarTuli agiografiuli..., I, gv. 128-130; leontimroveli, gv. 99-100.

22. iberiis qalaqebSi siriuli Temebis arsebobis Sesaxeb ix. Г. А. Меликишвили, Кистории..., gv. 400-401; siriuli mosaxleobis nawili rom qristiani iyo, amasgvavaraudebinebs sirielTa farTomaStabiani sakolonizacio da samisioneromoRvaweoba rogorc maxlobel da Soreul aRmosavleTSi, aseve kavkasiaSi (ix. Н. В.Пигулевская, Культура сирийцев в Средние века, М., 1979, сс. 20-25). ufro gviandeli xanisTvispirdapiri miTiTeba evstaTi mcxeTelis `martÂlobaSi~ mogvepoveba (ix. ZveliqarTuli agiografiuli..., I, gv. 35).

23. Tumca es imas rodi niSnavs, rom qarTvelebi ar cxovrobdnen saqalaqocentrebSi; piriqiT, antikuri qalaqebi, rogorc es specialur literaturaSia mi-TiTebuli (d. xaxutaiSvili, o. lorTqifaniZe), pirwmindad iberTa Semoqmedebaa.

24. `moqcevaÁ qarTlisaÁ~-s qronikaSi Semonaxulia cnoba qarTlis samefosaRmosavleT periferiebze `hrom~ da `berZen~ vaWar-misionerTa moRvaweobis Sesaxeb(gv. 99); amave praqtikas adasturebs sokrates `saeklesio istoria~, sadac naTqvamia,rom `Sida indoeTSi~ Casul vaWrebs Soris iyvnen qristianebic, romlebic amSoreul qveyanaSi aRmarTavdnen salocavebs, asrulebdnen saeklesio rituals daadgilobriv mosaxleobasac izidavdnen (I, 19). ix. Сократ Схоластик, Церковная История, М.,1996.

25. o. lorTqifaniZe, dasax. naSr., gv. 277-280.26. iqve, gv. 280-282.27. The Cambridge Ancient History, v. XIII, ed. by A. Cameron and P. Garnsey, Cambridge University Press,

pp. 708-713, 720-721 (qvemoT: CAH).28. CAH, XIII, p. 708; Н. В. Пигулевская, dasax. naSr., gv. 107-109.29. Паломничество по Святым местам конца IV века // Православный Палестинский Cборник. Т. VII,вып. 2, СПб. 1889, с. 171-172.

30. s. janaSia, Sromebi, I, Tb., 1946, gv. 244.31. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, Tb., 1980, gv. 573.32. S. Rapp, The Making of an Autocephalous `National~ Church: the Church in Kartli Becomes the

Kartvelian Church, 4th-7th Centuries // XXe Congrès International Des Études Byzantines, II, Paris, 2001, pp.107-108.

33. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 116; leonti mroveli, gv. 86.34. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 116; leonti mroveli, gv. 86.35. leonti mroveli, gv. 85.36. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 117; leonti mroveli, gv. 88.37. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 122; leonti mroveli, gv. 93.38. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 103-104, 131; leonti mroveli, gv. 95-96.39. leonti mroveli, gv. 102-103.40. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 85, 86, 137, 144, 153; leonti mroveli, gv. 115-117; georgika, I,Tb., 1961, gv. 193-194, 206-207, 213, 234, 240-241.

41. amas gadmogvcemen gelasi kesarieli, rufinusi, sokrate sqolastikosi, ermiasozomene. kulturuli da sociologiuri TvalsazrisiT sainteresoa, rom mefemamakacebs uqadagebda, xolo dedofali – qalebs, ix. georgika, I, gv. 190-191, 204-205,232, 239. mefe `Tavisi tomis mociquli gaxda~ _ ambobs rufinusi.

42. sefeqalis SroSanas magaliTi cxadyofs, rom umaRlesi aristokratiis yvelawarmomadgenelma rodi icoda berZnuli (aseve arameuli). Cvens mier moxmobiliaraerTi paraleli imis saucxoo dadasturebaa, rom politikuri liderebimosaxleobas mSobliur enaze uqadagebdnen.

43. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 88, 89; leonti mroveli, gv. 125-126.

44. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, I, Tb.,1977, gv. 181-183.

45. moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 89; leonti mroveli, gv. 125.46. konstantinepoli naxmaria aRmosavluri sapatriarqoebis sinonimad.47. D. Obolensky, dasax. naSr., gv. 1-74.48. The Confession of Saint Patrick, ed. by John Skinner, New York, 1998. 49. mniSvnelovani avtobiografiuli xasiaTis nawarmoebia patrikis `aRsareba~(Confessio), romlis avTenturobaSi dRes mecnierTa umravlesobas eWvi ar epareba.

Life of St. Declan of Ardmore, Translated from the Irish, with Introduction by Rev. P. Power, M.R.I.A, London,1914.

50. am tradiciidan iRebs saTaves cnobili kelturi jvris formac.

51. Агатангелос, История Армении, перевод с древнеармянского, вступительная статья и комментарииК. С. Тер-Давтян и С. С. Аревшатяна, Ер., 2004.

52. xom ar aris warmomdgari am sityvidan eTnonimi `branjni~, romelic qarTulwyaroebSi goTebis aRsaniSnavad gamoiyeneboda? Tu asea, maSin es kidev erTi sabuTiiqneboda imisa, rom `ninos cxovrebis~ garkveuli monakveTebi ukve IV saukunidanarsebobda.

53. Ф. Кардини, Истоки средневекового рыцарства, М., 1987, с. 177-184.54. iqve, gv. 185.55. iqve.

56. movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuridan Targmna, Sesavali da SeniSvnebi daurTo al. ab-dalaZem, Tb., 1984.

57. cnoba, cota ar iyos, gazviadebulia, radgan berZnuli ixmareboda samefo kancelariis enad (lazar farpeci, I,10), aseve masze iRebdnen ganaTlebas somexi bavSvebi (lazar farpeci, I, 10; koriuni, 3). ix. The History ofLazar Parpeci, ed. by R. Thomson, Atlanta, 1991 da Корюн, Житие Маштоца, пер. Ш. В. Смбатяна и К.А.Мелик-Огаджаняна, М., 1962.

58. История Армении Фавстоса Бузанда‚ перевод с древнеармянского‚ и коментарий М. Я.Геворгяна‚ под ред. С. Т. Еремяна‚ вступительная статья Л. С. Хачикяна‚ Ер.‚ 1953.

59. somxur eklesiaSi elinur-romauli da siriuli tradiciebis dapirispirebisSesaxeb ix. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, Ереван, 1971, с. 345-353.

60. ix. agreTve Адонц, dasax. naSr., gv. 362.61. iqve, gv. 361.62. iqve, gv. 351, Sen. 1.63. ix. georgika, I.64. amiane marceline arafers ambobs imaze, Tu riT ganarisxa somxeTis mefem Tavisiyofili mfarvelebi (ix. Amm., Marc., XXX. 1. 1-22). somxuri wyaroebis (favstosbuzandi, movses xorenaci) cnoba, TiTqos papi keisars teritoriul pretenziebsuyenebda da masTan saomradac emzadeboda, nakleb sarwmunoa, radgan somxeTSiromaeli legionerebi idgnen da viTarebasac isini akontrolebdnen.

65. Адонц, dasax. naSr., gv. 351, Sen. 1. am nawilSi Cveni msjeloba, ZiriTadad, n.adoncis naSroms eyrdnoba. sakiTxi Semdgom Seswavlas moiTxovs uaxlesi armeno-logiuri literaturis gaTvaliswinebiT.

66. dapirispireba sirielebTan, lazar farpecis mixedviT, yvela sferoSiaTvalSisacemi: sarwmunoebaSi (sirielebs upyriaT bilwi rjuli – I. 15-16); politi-kaSi (somxebis samxedro-politikur warumateblobebSi sirielTa xeli urevia – II.41); kulturasa da mecnierebaSi (sirielebis sityvebi fuWia; isini ar Takilobenmatianeebis gayalbebas – Sesavali. 3; III. 65); yvela ubedurebis wyarod sirielebsTvlian da sixaruliT itaceben sirielTa damamcirebel moarul gamoTqmebsac:sparseTis imperiis yvela ers Soris yvelaze gamousadegarni sirielebi arian (III.63); sirielebTan Sedarebam ki somexTa guliswyroma da, SesaZloa, ajanyebac kigamoiwvios (III. 75).

67. Sdr. T. gamyreliZe, weris anbanuri sistema da Zveli qarTuli damwerloba, Tb.,1989, gv. 111.

68. J. Shepard, dasax., naSr., gv. 230.69. antioqiaSi moRvawe libaniosisaTvis siriuli mdabiurTa enaa, xolo ioaneoqropiri mas barbarosul enad moixseniebs. ix. CAH, XIII, p. 714.

70. es, albaT, imiTac iyo gamowveuli, rom sparselebisaTvis ar miecaT safuZveli,somxebi `elinofilobaSi~ daedanaSaulebinaT da xeli SeeSalaT axalimwignobrobis damkvidrebisaTvis (Sdr. T. gamyreliZe, dasax., naSr., gv. 111).

71. CAH, XIII, gv. 443.72. amaze isic mianiSnebs, rom omis dawyebisas bizantielebi sparseTSi somxeTisgavliT SeiWrnen (Socr., Hist. Eccl., VII. 18). cnobilia, agreTve, rom Teodosi iberTamxardaWeris mopovebasac cdilobda (ix. `petre iberis cxovreba~ – georgika, II, Tb.,1965, gv. 256). igive politika somxebis mimarTacaa mosalodneli.

73. Sdr. F. Trombley, Christianising the barbarians in the Late Roman and proto-Byzantine periods //Proceedings of the 21st International Congress... , v. II, p. 33.

74. ix. T. yauxCiSvili, saqarTvelos berZnuli warwerebis korpusi, Tb., 2004 (qvemoT:bwk).

75. amazaspe iberielis epitafia – ix T. yauxCiSvili, dasax. naSr., gv. 12; Themis., OratioXVI, XVIII – georgika, I, gv. 49-50; Not., Dign., Or. XXXI – georgika, I, gv. 171-172.

76. iber xelosnebs ixseniebs Teodorite kvirel, ix. georgika, I, gv. 225-226.77. T. yauxCiSvili, dasax. naSr., gv. 264.

78. warwera da oqros gulsakidi, romelzec isaa Sesrulebuli, Zalzed sainteresoaanTropologiuri da kulturologiuri TvalsazrisiT. gulsakidze gamoxatuli iyoariadnas biusti da CaWrili iyo berZnuli warwera. Semdeg es warwera gadauSliaTda mis magivrad mouTavsebiaT axali warwera. misi nawili qristianuli Sinaarsisiyo, nawili ki _ magiuri daniSnulebis. wilknis warwera saSualebas gvaZlevs,Tvali gavadevnoT iberebis saazrovno sistemas: rogor xdeboda Zveli RmerTebiskvdoma da maTi avgarozebad qceva; rogor uaryofdnen neofitebi warmarTulteqstebs da amavdroulad rogor rCebodnen magiis tyveobaSi da sxv.

79. T. yauxCiSvili, dasax. naSr., gv. 39.80. qarTuli eklesiis ierusalimuri warmoSobis Sesaxeb ix. k. kekeliZe, etiudebi...,IV, gv. 358-363; es sakiTxi dawvrilebiT gamokvleuli aqvs T. mgalobliSvils, ix.klarjuli mravalTavi, gv. 130-202.

81. ix. klarjuli mravalTavi, gv. 171-172.82. g. wereTeli, armazis bilingva, Tb., 1941; T. gamyreliZe, dasax. naSr., gv. 198.83. T. gamyreliZe, dasax. naSr., gv. 20184. g. WeiSvili, `iberi~ terminis mniSvneloba berZnul-romaul wyaroebSi // analebi,1, 1999, gv. 15-17.

85. iqve, gv. 16; Sdr. D. Braund, Georgia in Antiquity, Oxford, 1994, p. 216.86. T. gamyreliZe, dasax. naSr., gv. 198-200.87. iqve, gv. 196.88. qarTuli leqcionaris parizuli xelnaweri (Zveli da axali aRTqmissakiTxavebi), t. I, naw. I, teqsti gamosacemad moamzades k. daneliam, st. Cxenkelma dab. SaviSvilma. gamokvleva da leqsikoni daurTo korneli daneliam, Tb., 1987, gv. 471.

89. ix. klarjuli mravalTavi, gv. 155-157; Л. Хевсуриани, Богослужение ГПЦ // ПравославнаяЭнциклопедия, т. XIII, М., 2006, с. 234-235.

90. lapidaruli warwerebi, I, aRmosavleT da samxreT saqarTvelo (V-X ss.), Seadginada gamosca n. SoSiaSvilma, Tb., 1980, gv. 62-75.

91. iqve, gv. 27.92. xom ar iyo es ukve aprobirebuli xerxi albaneTSi, romelic imTaviTvesasanidebs miudga? sinas mTaze aRmoCenili albanuri leqcionaris IV-V saukuneTa

mijniT daTariReba (ix. Z. Aleksidze, Preliminary account on the identification and deciphering of theCaucasian Albanian text discovered on the Mount Sinai // History of the Caucasus, # 1, August, 2001, p. 38),TiTqos, amgvar mosazrebas uWers mxars.

93. d. musxeliSvilis azriT, 387 w. zaviT qarTlis samefoc or nawilad gaiyo, ix. d.musxeliSvili, saqarTvelo IV-VIII saukuneebSi, Tb., 2003, gv. 69.

94. `petre iberis cxovreba~, georgika, II, gv. 248, 250-251, 256.95. damaxasiaTebelia, rom IV s-is miwuruls sparseTis wil qarTlis samefo taxtzeromis samxedro da samoqalaqo asparezze gamobrZmedili ufliswulebi adian(farsmani, bakuri). mefe bakurisaTvis ix. d. musxeliSvili, dasax. naSr., gv. 72-85.

96. mxedvelobaSi gvaqvs gema arSuSa pitiaxSis warweriT. ix. T. yauxCiSvili, dasax.naSr., gv. 13; d. musxeliSvili, dasax. naSr., gv. 87-88.

97. Н. В. Пигулевская, dasax. naSr., gv. 186-196.98. Sdr. V. Vavřinek, dasax. naSr., gv. 34.99. aseTsave STabeWdilebas stovebs mesropis moRvaweobis xasiaTi qarTlSi.somxuri wyaroebis (koriuni, T. 15, 18; xorenaci, III. 54, 60), erTi SexedviT, araoraz-rovani cnobebis miuxedavad, saqme ufro rTuladaa. Tu gavixsenebT, rogorzrunavda maStoci persarmeniis sazRvrebs gareT mcxovrebi somxebis mSobliurieniT damoZRvraze, maSin SeiZleba vifiqroT, rom qarTlSic da albaneTSic misimisiis umTavres mizans adgilobriv somxur TemebSi somxuri mwignobrobisgavrceleba warmoadgenda (g. meliqiSvili, Ziebani saqarTvelos, kavkasiisa da axloaRmosavleTis Zveli istoriis dargSi, Tb., 1999, gv. 354-355; d. musxeliSvili,dasax. naSr., gv. 78-79). magram aq erTi niuansia: Tu dasavleTi somxeTi TeoriuladsomexTa kaTolikosis samwysos warmoadgenda, qvemo qarTlis somxuri mrevlimcxeTis saydars eqvemdebareboda da iq maStocis saqmianoba kidev ufro SezRuduliiqneboda, vidre bizantiaSi – qarTvelebi (iberebi) qristianul Zmobas ki didadafasebdnen, magram sazRvrebis ganmtkicebas da sasazRvro teritoriebze Tavisipolitikuri da saeklesio uflebebis dakanonebas `berZnebze~ naklebad rodicdilobdnen (sainteresoa, rom qvemo qarTlis somxuri mosaxleobisaTvisRvTismsaxurebis somxur enaze dawesebas tradicia – epistoleTa wigni, uxtanesi –miawers adgilobriv dedofals, wm. SuSaniks da ara garedan mosul pirs, mesropmaStocs). garda amisa, somexi moRvaweni amtkicebdnen da qarTlis saeklesiomeTaurebic ar uaryofdnen, rom mesrop maStocma mTeli qarTli damoZRvra (episto-leTa wigni, somxuri teqsti qarTuli TargmaniT, gamokvleviT da komentarebiTgamosca z. aleqsiZem, Tb., 1968, gv. 038, 93) – amgvari misia ki friad aqtualuri iyoqristianobis SigniT mimdinare dapirispirebebisa da sparsTa batonobis pirobebSi.unda vifiqroT, rom mesrop maStocis moRvaweoba somxeTis mezobel qveynebSi,albaneTsa da qarTlSi, adgilobrivi enebis saSualebiT warimarTeboda: man xom yve-laze ukeT uwyoda mSobliur enaze qadagebis mniSvneloba da aucilebloba. misiamgvari moqmedeba mTlianad Tanxvdeboda somxuri eklesiis kanons – `mraval enazeaRevlinos qristes dideba~ (favstos buzandi, III. 5). qarTlis saero da sasulieropirebis daxmarebiT mesropis samisionero saqmianoba, SeiZleba, SemdegimimarTulebiT warmarTuliyo: qarTuli enis arcodnis (koriuni, xorenaci) gamo issomxuri (?) aso-niSnebiT Cawerda qarTul teqstebs da ise uqadagebda qarTvelebs.SegviZlia paralelebi movitanoT slavebis gaqristianebis istoriidan, romlisretrospeqtuli analizi, rogorc erTxel ukve davinaxeT, araerT kiTxvas scemspasuxs: dasavleT slavebSi moRvawe misionerebi adgilobriv dialeqtebzeTargmnidnen bibliur teqstebs, Cawerdnen laTinuri asoebiT (miaqcieT yuradReba!)da ise uqadagebdnen samwysos. slavuris codna TiTqmis savaldebulo iyomisionerisaTvis. saqmeSi arc Tu iSviaTad adgilobrivi mTavrebic ereodnen, isinieklesiebSi Tavad ukiTxavdnen qveSevrdomT bibliur teqstebs, uaRresadgamartivebuls da TiTqmis yofiT donemde dasuls (aqve gavixsenoT, rom goTuribibliis enac uaRresad xalxuria), ix. Принятие христианства..., gv. 195-196, 200-201.

100. cxorebaÁ da moqalaqeobaÁ wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa petre qarTvelisaÁ// Zveli qarTuli agiografiuli..., II, Tb., 1967, gv. 218.

101. iqve, gv. 224.102. iqve.103. iqve., gv. 217.104. Tvalsazrisebi ormefobis Sesaxeb ganxilulia d. musxeliSvilis dasaxelebulnaSromSi.

105. D. Obolensky, dasax. naSr., gv. 247.106. J. Meyendorff, The Byzantine Legacy in the Orthodox Church, SVS Press, Crestwood, New York, 2001,

p. 127.107. T. gamyreliZe, dasax. naSr., gv. 197.108. Cyril Mango, dasax. naSr., gv. 23.109. e. w. kenturi sagaloblebi TandaTanobiT mTels britaneTSi gavrcelda dairlandiuri sagaloblebi gandevna (Beda, II. 20, IV. 2).

110. bedas `saeklesio istoriis~ erT-erTi kolorituli personaJi, Zma kedmoni, wmidawerilidan mosmenil ambebs mSobliur enaze leqsavda da `sasiamovno dagulSiCamwvdomi hangebiT~ galobda (Beda, IV. 24/22).

Cvenamde moaRwia bedas werilma arqiepiskopos egbertisadmi, romelSiceklesiaSi orenovnebis mniSvnelobaa dasabuTebuli: `TiToeulma Senma qveSevrdommasafuZvlianad Seiswavlos kaTolikuri sarwmunoeba ise, rogorc gadmocemuliasarwmunoebis simbolosa da uflis locvaSi, maTi wakiTxva saxarebaSi SeiZleba.vinc gamudmebiT kiTxulobda da laTinurs daeufla, ueWvelia, am nawerebsac dai-swavlida; ubirebma, romlebmac mxolod mSobliuri ena ician, es teqstebiSeiswavlon mSobliur enaze da xSir-xSirad igalobon isini. amis gakeTeba marTebTara mxolod maT, vinc jer kidev eriskacTa cxovrebis wesiT cxovrobs, aramed immRvdlebs da berebs, romlebic ukve gaiwafnen laTinurSi. amis wyalobiTmorwmuneTa mTeli krebuli iswavlis sarwmunoebiT aRvsebas..... am mizniT me araerTxel miTargmnia sarwmunoebis simbolo da RvTis locva anglebis enazegaunaTlebeli mRvdlebisaTvis~. cnobilia, rom gardacvalebis win bedam xelimohkida ioanes saxarebis gadmoTargmnas.

111. amaTgan uadresia eTelbertis kanonebi anglebis enaze (Beda, II. 5). 880 w. alfreddidis brZanebiT inglisur enaze iTargmna `mTeli erisTvis yvelaze saWiro~wignebi; maT Soris biblia ar Sedis.

112. kavkasiis hunebis gaqristianebis Sesaxeb ix. Н. В. Пигулевская, Сирийский источник VIв. о народах Кавказа // ВДИ, 1, 1939.

113. epitoleTa wignidan cnobilia, rom qvemo qarTlis somxuri mosaxleobisaTviswirva-locva maT mSobliur enaze sruldeboda; isic faqtia, rom es somxuri Temebiara dvinis, aramed mcxeTis samwysos ekuTvnodnen. qarTlis mTavarepiskoposs//kaTo-likoss emorCilebodnen, rogorc Cans, mcxeTis qristiani sirielebic (`martvilobaÁda moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ~, gv. 45). Tu am magaliTebs ganvazo-gadebT, miviRebT, rom cal-calke eTnikur jgufebs (qristianebs) hqondaT Tavisieklesia (samlocvelo), romelic qarTlis eklesiis nawils Seadgenda, anu amSemTxvevaSi eparqiis sazRvrebi yalibdeboda ara enobrivi//eTnikuri, aramed terito-riuli niSniT.

114. enis rolis Sesaxeb qarTvelTa erovnuli individualobis ganmtkicebaSi ix. n.berZeniSvili, dasax. naSr.; eTnikuri da saeklesio geografiis Sesaxeb ix. d.musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis..., I, gv. 222-229.

115. T. gamyreliZe, dasax. naSr., gv. 206.116. am frazas davesesxeT kiriles `cxovrebidan~ (ix. D. Obolensky, dasax. naSr., gv. 215).