کتابخانه های کهن جهان اسلام

خالصه

نخستين كتابخانه ها در جهان اسالم در مساجد پديد آمدند، زيرا مساجد گذشته از آنكه مكاني 

مقدس براي عبادت بودند، براي آموزش و ايجاد حلقه هاي درس و بحث نيز محل مناسبي تلقي

مي شدند؛ اين سنت از زمان پيامبر اسالم )ص( جاري بود. پس از آغاز جريان تأليف و تصنيف در

جهان اسالم، مؤلفان مسلمان آثار خود را براي استفاده عموم، وقف مساجد مي كردند. بدين

ترتيب در مساجد، گذشته از قرآن كه به وفور در دسترس همگان قرار داشت، كتاب هاي حديث،

تفسير، سيره، فقه، و كالم كه مورد استفاده طالب بود نيز نگهداري مي شد. برخي خلفاي

مسلمان خود دوستدار كتاب بودند، چنانكه خالد از فرزندان يزيد بن معاويه مردي كتاب دوست

بود و به گردآوري و مطالعه كتب شيمي )كيمياگري( دلباختگي داشت. او دستور داد تا كتاب هايي

در اين موضوع برايش ترجمه كردند. اين كتاب ها در محلي به نام "خزانه الكتاب" نگهداري مي شد

Vصيبعه، كتابي كه از "ماسر و احتماال تا اوايل قرن دوم موجود بوده است. طبق نوشته ابن ابي ا

ق.( استنساخ101-99جويه طبيب" در خزانه الكتاب موجود بوده به دستور عمر بن عبدالعزيز)

شد.

 

متن کامل مقاله

   -98ک1اما نخستين حركت جدي براي ايجاد كتابخانه در جهان اسالم را بايد به مأمون عباسي )

ق.( و به گفته اي مأمون در بغداد و193-170 را هارون الرشيد )بيت الحكمهق( نسبت داد. 218 به تقليد از جندي شاپور برپا ساخت. در اين مركز مهم فرهنگي كتاب هاي فلسفي و علمي

به عربي ترجمه مي شد. بيت الحكمه، كتابخانه اي وسيع و مهم نيز داشت كه كتاب هاي فراواني از زبان هاي سرياني، رومي، پهلوي، و هندي در آن يافت مي شد. رصدخانه هاي بغداد و دمشق نيز ظاهرآ به همين بيت الحكمه تعلق داشتند. در اين رصدخانه ها منجمان به تأليف زيج هاي جديد و تصحيح زيج هاي كهن مشغول بودند. در سده هاي دوم و سوم هجري قمري، در سرتاسر جهان

بيمارستان مجهز وجود داشت كه هر كدام در يكي از شهرهاي بزرگ قرار داشت و34اسالم برخي نيز مجهز به كتابخانه بودند. پس از مأمون و با شروع سخت گيري هاي متوكل، از رونق

بيت الحكمه و كتابخانه آن كاسته شد.سخت گيري ها چنان زياد شد كه به دستور حكومت، كتابفروشان بغداد از فروش كتب فلسفي منع شدند. اما كانون هاي علمي پرجنب وجوشي در

دربار پادشاهان و يا وزراي دانشمند ساماني، آل بويه، و ديگر امراي محلي وجود داشت كه هريك كتابخانه هاي بسيار باشكوه و گرانقدري داشتند كه اين كتابخانه ها را دانشمندان نامداري اداره مي كردند، چنانكه ابن سينا و ابن مسكويه از خازنان )كتابداران( كتابخانه سامانيان بودند. ابن

سينا درباره كتابخانه بي نظير نوح بن منصور ساماني مي نويسد:"روزي از او دستور خواستم كه به كتابخانه اش بروم و آنچه از كتاب هاي پزشكي هست بخواهم و مطالعه كنم، پس مرا دستوري داد و به سرايي وارد شدم كه خانه هايي بسيار داشت و در هر خانه اي صندوق هاي كتاب بود، كه

روي هم انباشته بودند، در يك خانه كتاب هاي عربي و شعر و ديگري نقد و بدين گونه در هر خانه اي كتاب هاي دانشي...".كتابخانه بسيار بزرگ و معتبر آل بويه )ديلميان(، به ويژه عضدالدوله

ق.(، در توصيف كتابخانه380/391-336ديلمي شهرت و اعتبار تمام داشت. مقدسي ) عضدالدوله ديلمي مي نويسد: "در كتابخانه عضدالدوله از هر كتابي كه تا زمان او تأليف و تصنيف

شده، نسخه اي يافت مي شد و كتاب ها برحسب موضوع و نام كتاب و مؤلف طبقه بندي وق.( از وزراي معروف آل بويه، به علت عالقه385-326فهرست شده است". صاحب بن عباد )

بيش از حد به دانش و فرهنگ، كتابخانه اي گرد آورد كه زبانزد بسياري از دانشمندان زماندر ري مراجعه خويش بود. مقدسي براي تكميل يافته هاي خود بارها به كتابخانه صاحب

كرد.صاحب، كتاب هاي گوناگون مربوط به دانش ها و فنون گوناگون را در اختيار مشتاقان قرار مي داد و سرانجام وقف آنان مي كرد. بعدها همين كتابخانه پايه كتابخانه عمومي ري شد و

دارالكتب ري ناميده شد. اكثر كتابخانه هاي جهان اسالم در سده چهارم پايه گذاري شدند. اين كتابخانه ها فقط محدود به برخي شهرهاي عراق عجم و عرب نبود، بلكه در دوردست ترين

مناطق اسالمي كتابخانه هاي باشكوه برپا شد. در اين ميان كتابخانه هاي شام و فلسطين، شمال افريقا، اندلس، و غرناطه از شهرت و اعتبار خاصي برخوردار بودند. دارالحكمه يا دارالعلم مصر

هجري مي داند.395آوازه اي جهانگير داشت. المسجي، مورخ دوره فاطمي، تاريخ افتتاح آن را .  جلد كتاب مربوط به رشته فلسفه و علوم قديم وجود داشت18000 در اين كتابخانه تنها

،كتابخانه هاي عمومي و نيمه عمومي عربي در قرون وسطييوسف الع{ش در اثر ارزشمند خود از برخي كتابخانه هاي مدارس عالي و دانشگاهي قاهره به نام هاي الفاضليه، الصاحبيه، الكامليه، و

الصباحيه نيز ياد مي كند. فاطميان مصر نيز كتابخانه هاي در خور توجهي داشتند، بزرگ ترين آنها،ق.( بود كه بيش از ده ها هزار جلد كتاب خطي داشت.386-365متعلق به خليفه عزيز فاطمي )

جلد به فلسفه اختصاص داشت. در اين كتابخانه1800 جلد به رياضي و 6500از اين تعداد، وسايل گوناگون نجومي و نقشه كرات آسماني و يك نقشه بسيار بزرگ جهان نما كه روي پارچه

ق.( خليفه فاطمي در411-386ابريشمي كشيده شده بود، وجود داشت. همچنين حاكم بالله ) فVسطاط مصر، كتابخانه مخصوص و جديدي تأسيس و نام آن را "كاخ دانش" نهاد. ساختمان كتابخانه عبارت از فضاي بزرگ مسقفي بود كه اطراف آن طاقچه ها و قفسه بندي هايي بود و

كتاب ها در آن چيده مي شد. كتاب هاي آن متنوع و از هر باب و علمي بود و تصانيف مهم و مشهوري نيز در ميان آنها وجود داشت. چنانكه از صرف و نحو و لغت و حديث و تاريخ و علوم

غريبه و شيمي در آنجا يافت مي شد. وسعت كتابخانه مزبور چنان بوده كه در نتيجه دسته بندي و جدا ساختن كتاب هاي هر موضوع چندين كتابخانه مستقل پديد مي آمد. اين كتابخانه يا توسط

مستنصر، خليفه عباسي براي جيره تركان فروش رفت و يا به جهت خالي بودن خزانه، به عنوانق.، بيست و پنج بار{ شتر كتاب از461مواجب، به افراد لشكر و ديوان داده شده؛ چنانكه در

خزانه به منزل وزير ابوالفرج مغربي منتقل شد. در ساير نقاط جهان اسالم نيز وضع به همين-350گونه بود. به طور مثال كتاب هاي كتابخانه خليفه اموي اندلس، حكم بن عبدالرحمن )

�م ملقب به المستنصر بالله44ق.(، به اندازه اي بود كه فهرست آنها به 366 مجلد مي رسيد. ح�ك به جمع آوري كتاب عالقه فراواني داشت. وي اندلس را به بازار بزرگ با رونقي تبديل كرد كه

علم و ادب از هر ناحيه اي به آن وارد مي شد. در قصر ح�كم چندين اتاق به استنساخ، تهذيب، و

صحافي كتاب اختصاص يافته بود. كتاب هايي كه در زمان او فراهم شد، در خاور و باختر بي نظير دبستان براي اطفال، فقرا، و مردم بي بضاعت تأسيس كرد كه به27بود. وي در قرطبه

ق.(، در ناحيه شرق قرطبه647-581دانش آموزان كتاب هم امانت مي داد. به گفته مراكشي ) يكصدوهفتاد زن به نوشتن قرآن به خط كوفي اشتغال داشتند. شوق جمع آوري كتاب ها، به عصر�م منحصر نبود، بلكه بسياري از بزرگان و دانشمندان آنجا نيز كتابخانه هايي براي خود تأسيس ح�ك

كرده و كتاب هاي نفيسي را گردآورده بودند. حتي برخي زنان درس خوانده براي خود كتابخانه هاي مستقلي داشتند. يكي از آنها عايشه بنت احمد بن قادم بود كه در علم و ادب و

شعر، از داناترين زنان عصر خود به شمار مي رفت و كتابخانه او از غني ترين كتابخانه هاي شخصي بود. گردآوري كتاب ها در اندلس به مسيحيان و يهوديان نيز سرايت كرده بود. يكي از

مشهورترين كتابخانه هاي شخصي اندلس كتابخانه يوسف بن اسماعيل بن نغزاله يهودي، وزير باديس، امير غرناطه بود.برخي پژوهشگران بر اين باورند كه پس از مرگ ح�كم، دانشگاه اين

شهر كه از مهم ترين مراكز علمي اسالمي در مغرب زمين به شمار مي آمد، دچار انحطاط شد. در زمان حكومت شانزده ساله ح�كم بر قرطبه، در اين مركز علمي رياضيات، نجوم، و طب

تدريس مي شد. در قرطبه و سيسيل نيز پس از ورود مسلمانان كتابخانه هاي مهم ايجاد شد. در باب كتابخانه عمومي برپا بود.رشد و توسعه كتابخانه ها70غرناطه، از شهرهاي ديگر اسپانيا، نيز

در شرق جهان اسالم، چون شبه قاره هند هم چشمگير بود. در دربار امراي مسلمان هند، كتابخانه هاي نفيسي وجود داشت كه مهم ترين آنها كتابخانه سلطنتي پادشاهان تيموري، گوركاني، و يا بابري هند بود كه به مدت بيش از سه قرن پابرجا بود. در اين كتابخانه ها فعاليت هايي از قبيل تذهيب، استنساخ، صحافي، و مرمت انجام مي شد. در اين دوران كتابخانه هاي هند به چند دسته تقسيم مي شدند: اول، كتابخانه هاي سلطنتي بودند كه ناموران و كتابشناسان متخصص، پيوسته

درصدد گردآوري آثار گرانبها براي آن بودند؛ دوم، كتابخانه هاي متعلق به مدارس و مراكز تعليم و تربيت بود؛ سوم، كتابخانه هاي مساجد، خانقاه ها، و تكايا بود؛ و چهارم كتابخانه هاي شاهزادگان، امرا و صدراعظم بود كه هر كدام از آنها مجموعه گرانبهايي را شامل مي شدند. اين كتابخانه ها

، ساالر جنگ، و كتابخانهآصفيهدر سراسر زمين پهناور هند پراكنده بودند؛ كتابخانه واليتي مدرس، نظام حيدرآباد، كتابخانه نواب رامپور، مهاراجه جيپور، و كتابخانه لكهنو از آن جمله اند.پس از استقالل پاكستان از هند، كتابخانه هاي بزرگ الهور، مركز ايالت پنجاب، از موقعيت و جايگاه

ويژه اي در شبه قاره هند برخوردار بودند، اما اين استقالل سبب قطع ارتباط و همكاري ميان كتابخانه هاي اسالمي دو كشور شد كه زيان هاي فراواني به دنبال داشت.بسياري از مورخان قديم و جديد روند روبه رشد كتابخانه هاي اسالمي را در سده پنجم هجري با يورش تركان غVز، يا حمالت

دربارهمجمل التواريخ والقصص سلطان محمود غزنوي خاتمه يافته مي پندارند. چنانكه مؤلف حمله سلطان محمود به ري مي نويسد: "... و بسياري دارها بفرمود زدن و بزرگان ديلم را بر

درخت كشيدند و بهري را در پوست گاو دوخت و به غزنين فرستاد و مقدار پنجاه خروار كتاب و دفتر روافض و باطنيان و فالسفه از سراهاي ايشان بيرون آورد و در زير درخت هاي آويختگان

بفرمود، سوختن".برخي ديگر از مورخان، يورش مغوالن را مانع پيشرفت و گسترش كتابخانه ها مي دانند، اما بعدآ مغوالن، با تدبير{ وزراي دانشمند{ ايراني چون خواجه نصيرالدين طوسي، خواجه رشيدالدين فضل الله، و خواجه غياث الدين موفق شدند با ايجاد يك امپراتوري منسجم و نيرومند،

وحدت سياسي بي نظيري در سراسر قلمرو خود ساخته و عصر فرهنگي درخشاني ايجاد كنند.بع رشيدي و رصدخانه مراغه از مهم ترين مراكز دوره حاكميت مغوالن است. در كتابخانه ربع، ر�

جلد كتاب وجود داشت. در دوره60000 چنانكه خود خواجه رشيدالدين مي نويسد بالغ بر تيموريان ايران، عليرغم وجود جنگ ها و درگيري هاي گوناگون، كتابخانه ها شكوفا شدند. شاهان و

شاهزادگان تيموري، تنها حامي و پشتيبان هنر و هنرمندان نبودند، بلكه خود نيز غالبآ هنرمند وق( ــ كه در غرب به شاهزاده كتاب دوست مشهور838-802اديب و عالم بودند. بايسنقر ميرزا )

است ــ كتابخانه اي عظيم در محله باغ سفيد شهر هرات بنا نهاد كه به گفته دولتشاه سمرقندي "چهل كاتب خوشنويس در كتابخانه او به كتابت مشغول بودندي". در مجموع مي توان گفت كه در طول سده هاي گذشته، كتابخانه هاي مجدالدوله ديلمي در ري، ابن سو�ار در بصره، شاهرخ گوركاني و فرزندش و بايسنقرميرزا در هرات، پيرمحمد بن عمر شيخ بن تيموري گوركاني در

فارس، خليل السلطان در تاشكند، و شاه عباس و شاه سلطان حسين صفوي در اصفهان، از مهم ترين كتابخانه هاي سده هاي مياني جهان اسالم به شمار مي روند. اغلب دانشمندان، علما، و

اديباني كه از تمكن مالي برخوردار بودند براي استفاده خويش كتابخانه هايي داشتند؛ برخي از.آنان در دستگاه خلفا و امرا مقامي داشته اند

انواع.

. كتابخانه هاي سلطنتي، كه معموال1كتابخانه هاي جهان اسالم را مي توان به انواع زير تقسيم كرد: توسط خلفا، پادشاهان، و فرمانروايان دانش دوست ايجاد مي شد ، كه از جمله اين كتابخانه ها

مي توان به كتابخانه حكم در اندلس، كتابخانه فاطميان در مصر، كتابخانه نوح بن منصور در. كتابخانه هاي شخصي، كه متعلق2خراسان، و كتابخانه عضدالدوله ديلمي در شيراز اشاره كرد؛

به افراد عالم و دانشمند بود مانند كتابخانه فتح بن خاقان، ابوداود سجستاني، جاحظ، اسماعيل. كتابخانه هاي تخصصي، كه عمده ترين آنها كتابخانه ها،3بن اسحاق، ابن عميد، و صاحب بن عباد ؛

رصدخانه ها، و كتابخانه هاي بيمارستاني بود كه كتابخانه رصدخانه مراغه از مشهورترين آنهاست. گروهي از سفرنامه نويسان مسلمان مانند مقدسي، ياقوت حموي، و استخري از وجود

. كتابخانه هاي عمومي كه معموال با خريد مستقيم كتاب يا4كتابخانه هاي بيمارستاني خبر داده اند. با هديه و وقف برپا مي شدند. كتابخانه هاي شيراز، قرطبه، و قاهره از مهم ترين كتابخانه هاي اين

گروه به حساب مي آمدند. و . كتابخانه هاي مدارس، كه نمونه هاي آن را بايد در مدارس نظاميه دوره سلجوقي جست وجو5

كرد. ايجاد اين مدارس مديون تدبير و اقتدار خواجه نظام الملك طوسي وزير آلب ارسالن و ملك

شاه سلجوقي بود. وي در شهرهاي نيشابور، هرات، اصفهان، ري، مرو، بلخ، و بغداد، و جز آن

اقدام به ايجاد مدارس بزرگي به نام نظاميه كرد. منابع كتابخانه اي اين مدارس بيشتر شامل فقه،

تفسير، حديث، و اندكي فلسفه بود.

                   www.portal.nlai.irمنبع   سعيد مليح

مآخد:

. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات وآندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپاآيتي، محمدابراهيم. ( 1  

1 دوره يازدهم، فصلنامه كتاب.اميرخاني، غالمرضا. "تأليف و تدوين كتاب در كتابخانه هاي دوره تيموري". ( 2؛ 1366چاپ،

2س.اول، پيام كتابخانه. انصاري، محمدابراهيم. "گزارشي از نظام كتابخانه هاي عمومي كشور". ( 3 ؛102-96(: 1379)بهار

-110(: 1381)پاييز 3 دوره سيزدهم، فصلنامه كتاب.بابازاده، شهال. "كتابخانه صاحب بن عباد".( 4 ؛10-7(: 1370)تابستان

خورشيد، انيس. "پاكستان،(6 ؛1368. مشهد: آستان قدس رضوي، ايران و جهان اسالمحائري، عبدالهادي. ( 5؛ 115

رادفر،( 7؛ 549-547، ص 1. ج. دائره المعارف كتابداري واطالع رسانيكتابخانه هاي". ترجمه علي مزيناني.

رجبي،( 8؛ 114-97(: 1381، دفتر سي وهشتم )كتابداريابوالقاسم. "كتابخانه مركزي دانشگاه عثمانيه در حيدرآباد هند".

تاريخ ايران بعدزرين كوب، عبدالحسين. ( 9؛ 1381. تهران: دفتر پژوهش هاي فرهنگي، كتابخانه در ايرانمحمدحسن. ما چگونه ما شديم؟ ريشه يابي عللزيباكالم، صادق.( 10؛ 1363 . تهران: اميركبير،از اسالم

نقش كتابخانه هاي مساجد درسباعي، محمدمكي. ( 11؛ 1373. تهران: روزنه، عقب ماندگي در ايران . ترجمه علي شكويي. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي، سازمان مدارك فرهنگي انقالبفرهنگ و تمدن اسالمي

كتابخانه هاي عمومي و نيمه عمومي عربي در قرون وسطيعش، يوسف. ( 12؛ 1372اسالمي، ؛1372 . ترجمه اسدالله علوي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش هاي اسالمي،)بين النهرين، سوريه و مصر(

(14 ؛1366 . ترجمه عبدالمحمد آيتي. تهران: كيهان،تاريخ دولت اسالمي در اندلسعنان، محمد عبدالله. ( 13 مجموعه مقاالت كنگره بين المللي كتاب و كتابخانه درفرخ زاد، محمد. "بنياد كتابخانه ها در جهان اسالم". در

تاريخفرشاد، مهدي.( 15؛ 518-504، ص 1379. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش هاي اسالمي، تمدن اسالمي-2176، ص 2]. ج مصاحب[ دايره المعارف فارسي"كتابخانه". ( 16؛ 1365 . تهران: اميركبير،علم در ايران

].مجموعه مقاالت[ كتاب و كتابخانه در اسالم"كتابخانه هاي اسالمي". در كاظم مدير شانه چي. ( 17؛ 2177

تاريخ و فلسفهموكهرجي، اجيت كومار. ( 18؛ 83-63، ص 1374مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش هاي اسالمي،    .1368. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوي، معاونت فرهنگي، كتابداري