1

ΗΜΕΡΙΔΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

laquoΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΕΙΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΥΝraquo

20 Ιουνίου 2013 Λιβαδειά

Διοργάνωση Στρατής Μαϊστρέλλης

Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Ν Βοιωτίας

Λουκάς Παπαδημητρόπουλος

ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΔΟΚΙΜΗ

Η Ελένη του Ευριπίδη που παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια το 412 πΧ ένα

χρόνο δηλαδή μετά την καταστροφή που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη Σικελική

εκστρατεία είναι ένα έργο που κατατάσσεται συνήθως από τους φιλολόγους στα

επονομαζόμενα ρομαντικά μελοδράματα Δύο είναι τα χαρακτηριστικότερα

συστατικά στοιχεία αυτού του λογοτεχνικού είδους η αναγνώριση όπου δύο

πρόσωπα συνειδητοποιούν τον δεσμό που τους συνδέει είτε είναι συγγενικός ή σrsquo

αυτή την περίπτωση συζυγικός και η μηχανή κατά την οποία τα πρόσωπα αυτά

καταρτίζουν ένα σχέδιο διαφυγής από τον κίνδυνο που τους απειλεί Εκ πρώτης

όψεως το κυρίαρχο θεματικό μοτίβο στην Ελένη αποτελεί η αντίθεση ανάμεσα στη

φαινομενικότητα και την πραγματικότητα Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να

ανιχνεύσει μες από την όλη πλοκή του δράματος τη δομική του αρχή δηλαδή τη

laquoθέσηraquo εκείνη βάσει της οποίας οργανώνονται τα διάφορα γεγονότα του έργου ή αν

θέλετε το μήνυμα που εμμέσως προσπαθεί να μεταδώσει ο δραματουργός Κατrsquo

αυτόν τον τρόπο η ανάλυση των διαφόρων μερών του δράματος θα καταστεί

αποτελεσματικότερη εφόσον θα έχουμε διασαφηνίσει τη σχέση τους με το σύνολο

Ακόμα μες από την πραγμάτευση του θέματος που με απασχολεί θα φανεί ότι η

περίφημη αντινομία ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι συνιστά ένα μέρος μόνο του

προβληματισμού του Ευριπίδη και όχι τον τελικό σκοπό στον οποίο τείνει η όλη

συλλογιστική του

Το σημείο εκκίνησης της ανάλυσής μου θα αποτελέσει ένα ενδιαφέρον σχόλιο

του Κάστορα στην έξοδο του δράματος Ο θεοποιημένος πια αδελφός της Ελένης

ενημερώνει τον Θεοκλύμενο καθώς επίσης τους θεατές ότι αυτός και ο Πολυδεύκης

θα παρενέβαιναν νωρίτερα για να σώσουν την αδελφή τους αν δεν τους εμπόδιζαν το

πεπρωμένο και οι θεοί οι οποίοι αποφάσισαν να γίνουν έτσι τα γεγονότα που

παριστάνονται σrsquo αυτό το έργο (1658-61) Η πληροφορία αυτή συνεπάγεται

πιθανότατα ότι ο Μενέλαος και η Ελένη έπρεπε πρώτα να επιδείξουν τις κατάλληλες

αρετές που θα επέφεραν το επιθυμητό γιrsquo αυτούς αποτέλεσμα την οριστικοποίηση

της επανένωσής τους και την επιστροφή στην πατρίδα τους Οι αρετές αυτές είναι η

συζυγική πίστη που τους ωθεί να αψηφίσουν ακόμα και το ενδεχόμενο του θανάτου

η αποφασιστικότητα του Μενέλαου που απορρίπτει κατηγορηματικά την προοπτική

της επιστροφής του στην Σπάρτη χωρίς την αληθινή του σύζυγο που μόλις

ξαναβρήκε και η επινοητικότητα της Ελένης η οποία μηχανεύεται το σχέδιο

διαφυγής Άλλωστε σύμφωνα με την προφητεία που είχε δώσει ο Ερμής στην

πρωταγωνίστρια όταν την είχε μεταφέρει στην Αίγυπτο η διατήρηση της συζυγικής

της πίστης παρουσιάζεται ως μία απαραίτητη προϋπόθεση της επανόδου της στη

Σπάρτη (56-59) Αν δεχτούμε λοιπόν την άποψη ότι οι θεοί σκόπιμα θέτουν σε

2

δοκιμασία τον χαρακτήρα του ζευγαριού τότε μπορούμε να εξηγήσουμε και γιατί η

Ελένη χρειάστηκε να περιμένει άλλα επτά χρόνια μετά το τέλος του Τρωικού

πολέμου για να ξανασυναντήσει τον άντρα της και γιατί ο Μενέλαος περιπλανιέται το

ίδιο χρονικό διάστημα στο πέλαγος χωρίς οι θεοί εν τω μεταξύ να του επιτρέπουν να

φτάσει στην πατρίδα του έπρεπε να επέλθει το πλήρωμα του χρόνου και οι δύο

σύζυγοι να ξαναβρεθούν τότε μόνο όταν οι συνθήκες θα είχαν έτσι διαμορφωθεί ώστε

να χρειαστεί να δείξουν την αξία τους για να κερδίσουν οριστικά πια ο ένας τον

άλλον Έπρεπε πρώτα να πεθάνει ο Πρωτέας γεγονός που σηματοδοτεί την απαρχή

της προσπάθειας του γιού του Θεοκλύμενου να ιδιοποιηθεί την Ελένη κάτι που με τη

σειρά του συνιστά τον κίνδυνο που πρέπει να ξεπεραστεί για να επιτρέψουν και

μάλιστα να διευκολύνουν οι θεοί την επανένωση του πρωταγωνιστικού ζευγαριού

Η τελευταία παρατήρηση μας οδηγεί στο θέμα της διακριτικής θεϊκής

επέμβασης που λειτουργεί παραπληρωματικά με το επίπεδο της ανθρώπινης δράσης

Οι θεοί όντως διευκολύνουν την επανένωση του ζευγαριού Όχι μόνο ο Μενέλαος

ναυαγεί στο μέρος εκείνο που θα ξαναβρεί την αληθινή του σύζυγο αλλά και ndashσε μια

από τις πιο κρίσιμες στιγμές- οι θεοί εξαφανίζουν το είδωλο της Ελένης που είχε

κατασκευάσει η Ήρα Χωρίς την εξαφάνιση του ειδώλου η αναγνώριση των δύο

συζύγων θα παρέμενε μονόπλευρη καθώς ο Μενέλαος αρνείται πεισματικά να

αποδεχτεί την αλήθεια που ξαφνικά παρουσιάζεται μπροστά του με σάρκα και οστά

και προτιμά να μείνει πιστός στην laquoαλήθειαraquo των κόπων που είχε καταβάλει στην

Τροία για την ανάκτηση της γυναίκας του (593) ακόμα και αν η Ελένη τον

πληροφορεί ότι η γυναίκα που οι σύντροφοί του φυλάνε στη σπηλιά είναι ένα είδωλο

που έχει κατασκευάσει η Ήρα Άλλωστε ο σκοπός της προηγούμενης συνδιάλεξης

του Μενέλαου με τη γερόντισσα είναι μάλλον να δοθεί έμφαση στην επακόλουθη

επίμονη άρνηση του ήρωα να αποδεχτεί την αλήθεια αφού η γερόντισσα τον είχε

προηγουμένως ενημερώσει λεπτομερώς για την καταγωγή της γυναίκας που

φιλοξενείται στο παλάτι (470-76)

Αλλά η θεϊκή επέμβαση δεν περιορίζεται σrsquo αυτά τα δύο σημεία το ναυάγιο

του Μενέλαου στην Αίγυπτο και την εξαφάνιση του ειδώλου της Ελένης την

κατάλληλη στιγμή Μέρος του ευρύτερου θεϊκού σχεδίου θα πρέπει νομίζω να

θεωρηθεί και ο χρησμός που δόθηκε στον Τεύκρο από τον Απόλλωνα όταν ο γιός

του Τελαμώνα αναγκάστηκε από τον πατέρα του να εγκαταλείψει τη Σαλαμίνα και να

κατευθυνθεί στην Κύπρο προκειμένου να ιδρύσει εκεί μια αποικία με το ίδιο όνομα

(148-50) Και είναι αυτός ο χρησμός ουσιαστικά που οδηγεί τον Τεύκρο στην

Αίγυπτο για να ζητήσει πληροφορίες από τη Θεονόη Η άφιξη του Τεύκρου στην

Αίγυπτο και η συνδιάλεξή του με την Ελένη τη στιγμή που η τελευταία παραμένει

ικέτιδα στον τάφο του Πρωτέα προκειμένου να διαφυλάξει τη συζυγική της τιμή

ενάντια στην επιβουλή του Θεοκλύμενου είναι καθοριστικής σημασίας για την

αναγνώριση των δύο συζύγων Ο Τεύκρος μεταφέρει στην Ελένη την είδηση ότι

υπάρχει η φήμη στην Ελλάδα ότι ο Μενέλαος έχει πεθάνει (132) Η είδηση αυτή

προκαλεί απελπισία στην Ελένη που θεωρεί ότι οι ελπίδες της να επιστρέψει κάποτε

στην πατρίδα της και να αποκαταστήσει τη φήμη της έχουν πια διαψευσθεί Όταν

εκθέτει λεπτομερειακά την κατάστασή της στις αιχμάλωτες Ελληνίδες που

απαρτίζουν τον χορό καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν αξίζει πια να ζει καθώς

εκφράζει την απροθυμία της να αποδεχθεί ακόμα και τώρα τον γάμο με τον βάρβαρο

βασιλιά (293-97) Και είναι πιθανότατα αυτός ο φόβος για τη ζωή της τον οποίο

δημιουργεί η υπόνοιά της ότι θα αυτοκτονήσει που ωθεί τον χορό να της προτείνει να

συμβουλευθεί την Θεονόη (317-20) Η προφητεία της Θεονόης με τη σειρά της και

η διάψευση της είδησης ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός προετοιμάζουν ψυχολογικά την

Ελένη για την επακόλουθη αναγνώριση καθώς είναι αμφίβολο αν ndashσε διαφορετική

3

περίπτωση- θα ήταν σε θέση να αντιληφθεί ότι ο ρακένδυτος αυτός άντρας που

βρίσκεται αντιμέτωπός της είναι στην πραγματικότητα ο σύζυγος που περίμενε τόσο

καιρό Η αρχική της παρανόηση στη θέα του και η εντύπωσή της ότι πρόκειται για

έναν εγκάθετο του Θεοκλύμενου (541-54) μάλλον επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη

Η λειτουργία όμως της άφιξης του Τεύκρου στην Αίγυπτο δεν εξαντλείται στη

διευκόλυνση της αναγνώρισης μεταξύ των δύο συζύγων Θα μπορούσαμε πιστεύω

να ισχυριστούμε ότι είναι ακριβώς αυτό το περιστατικό της συνάντησης της

πρωταγωνίστριας με τον γιό του Τελαμώνα και της ψευδής είδησης που ο τελευταίος

της μεταφέρει σχετικά με τον υποτιθέμενο θάνατο του άντρα της που δίνει στην

Ελένη την ιδέα για το σχέδιο διαφυγής που επινοεί Με αυτό το σχέδιο ουσιαστικά

επαναλαμβάνει κάτι που είχε ακούσει στο πρόσφατο παρελθόν την είδηση ότι ο

Μενέλαος έχει πεθάνει την οποία πληροφορήθηκε από κάποιον συμπολεμιστή του

για να εξασφαλίσει το μέλλον της Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ελένη επιχειρεί να άρει

την αντινομία ανάμεσα στη φαινομενικότητα και την πραγματικότητα

αποκαθιστώντας τη ψευδή φήμη που έχει επικρατήσει γιrsquo αυτήν στην Ελλάδα με την

επάνοδό της στην πατρίδα της χρησιμοποιώντας αυτήν ακριβώς την αντινομία στην

απόπειρά της να εξαπατήσει τον Θεοκλύμενο Τόσο η Ελένη όσο και ο Θεοκλύμενος

μεταβαίνουν σταδιακά από την άγνοια στη γνώση από τη φαινομενικότητα στην

πραγματικότητα αλλά η πορεία τους όσον αφορά την ικανοποίηση των επιθυμιών

τους είναι αντίστροφη ενώ η Ελένη νομίζει αρχικά ότι ο γάμος της με τον Μενέλαο

έχει χαθεί και αργότερα τον ξανακερδίζει οριστικά ο Θεοκλύμενος πιστεύει ότι

κερδίζει επιτέλους τον γάμο του με την Ελένη και μετά τον χάνει τελειωτικά

Μέχρι αυτό το σημείο λοιπόν έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι

διακριτικές επεμβάσεις των θεών υποβοηθούν την αναγνώριση των δύο συζύγων

καθώς επίσης δίνουν στην Ελένη την ιδέα για τον τρόπο διαφυγής από την Αίγυπτο

Τη λύση άλλωστε στο τελευταίο πρόβλημα η Ελένη τη θεωρεί εύκολη (829) αυτό

που πιστεύει ότι είναι πιο σημαντικό είναι η εξασφάλιση της συνένοχης σιωπής της

Θεονόης Η Θεονόη ωστόσο αν δεχτούμε την αθέτηση των στίχων 892-93 που

προτείνει ο Hartung και που υιοθετεί ο Diggle στην πιο πρόσφατη στερεότυπη

έκδοση της Οξφόρδης έχει προαποφασίσει να προσφέρει τη βοήθειά της στο ζευγάρι

Ποιος είναι λοιπόν ο σκοπός της σκηνής στην οποία ο Μενέλαος και η Ελένη την

ικετεύουν να μη φανερώσει την παρουσία του πρώτου στον Θεοκλύμενο Θεωρώ πως

η πρωταρχική λειτουργία της παρουσίας της Θεονόης στη σκηνή είναι να

πληροφορήσει τους πρωταγωνιστές καθώς επίσης τους θεατές ότι το ζήτημα της

επιστροφής του Μενέλαου και της Ελένης στην Σπάρτη αποτελεί αντικείμενο

διαμάχης δύο διαφορετικών θεαινών της Ήρας και της Αφροδίτης (878-86) Η Ήρα

ευνοεί την επιστροφή του ζευγαριού στη Σπάρτη προκειμένου να μάθει η Ελλάδα ότι

το δώρο της Αφροδίτης δηλαδή ο γάμος της Ελένης με τον Πάρη ήταν ένα ψέμα

ενώ η Αφροδίτη επιθυμεί να παρεμποδίσει τον νόστο του για να μη φανεί ότι πήρε το

βραβείο της ομορφιάς με το μάταιο γάμο της Ελένης

Συνεπώς εκ πρώτης όψεως η Ήρα ταυτίζεται με την αποκάλυψη της

αλήθειας και η Αφροδίτη συσχετίζεται με την εξαπάτηση και το ψέμα Αυτός ο

συσχετισμός της Αφροδίτης ενθαρρύνεται και από την ίδια την Ελένη όταν στην

προσευχή της σrsquo αυτήν αναφέρει ότι η θεά του έρωτα αρέσκεται σε απάτες και

δολοπλόκες πράξεις (1102-4) Η απόδοση όμως αυτών των αξιών ή εννοιών στις δύο

αντιτιθέμενες θεότητες δεν είναι τόσο μονοσήμαντη αν λάβουμε υπόψιν μας και

κάποιες άλλες παραμέτρους που γίνονται φανερές από τη συνέχεια του λόγου της

Θεονόης (887-91) Η Ήρα επιδιώκει την αποκάλυψη της αλήθειας μέσω της

απόκρυψης της παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον διατηρήσει

στη ζωή ενώ η Αφροδίτη αποσκοπεί στην εξαπάτηση μέσω της αποκάλυψης της

4

παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον οδηγήσει στο θάνατο Στην

περίπτωση της Ήρας δηλαδή η αλήθεια θα επιτευχθεί μες απrsquo το ψέμα το είναι μες

απrsquo το φαίνεσθαι και στην περίπτωση της Αφροδίτης το ψέμα θα εδραιωθεί μες απrsquo

την αποκάλυψη της αλήθειας το φαίνεσθαι μες απrsquo το είναι Ήδη με τη σύγκρουση

των δύο θεοτήτων αρχίζει να υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο

αντιθετικό ζεύγος αλήθεια-ψέμα φαίνεσθαι-είναι

Από την άλλη πλευρά βασιζόμενοι στις διαφορετικές τους επιδιώξεις

μπορούμε να διακρίνουμε τις αντιτιθέμενες αξίες που αντιπροσωπεύουν η Ήρα και η

Αφροδίτη η Ήρα στην παρούσα τουλάχιστον περίπτωση πρεσβεύει τη ζωή και

ευνοεί τη συνοχή του οίκου μια και αν επικρατήσει η θέλησή της ο γάμος της

Ελένης με τον Μενέλαο θα εδραιωθεί σε αντίθεση με την Αφροδίτη που συνδέεται

με το θάνατο και επιφέρει τη διάλυση του οίκου την αποσύνθεσή του η Ήρα

αντιπροσωπεύει τη σωφροσύνη με την έννοια της συζυγικής πίστης και η Αφροδίτη

τον αποσταθεροποιητικό έρωτα κάτι που φυσικά συμπίπτει με την παραδοσιακή

μυθολογική σύλληψη των ιδιοτήτων των δύο θεαινών καθώς η Ήρα ανέκαθεν

θεωρούνταν προστάτισσα του γάμου κάτι που η δράση της Αφροδίτης συχνά

υπονόμευε

Όμως αυτή η αντίθεση μεταξύ των δύο θεαινών συνεπάγεται απαραίτητα ότι η

θεϊκή δράση τη σημασία της οποίας στη διαμόρφωση της πλοκής του έργου έχουμε

ήδη επισημάνει δεν είναι ενιαία Πώς συμβιβάζονται εν τέλει αυτές οι

αντικρουόμενες αξίες Ή μήπως η οριστικοποίηση της επανένωσης του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού σημαίνει κατrsquo ανάγκη ότι η θέληση της Ήρας με την

οποία συμπαρατάσσεται η Θεονόη επικρατεί ενώ οι επιθυμίες της Αφροδίτης

ματαιώνονται οριστικά Ενδεικτική απάντηση στο ερώτημά μας αποτελεί η

παρότρυνση της Θεονόης στην Ελένη να μην αγνοήσει στις προσευχές της την θεά

του έρωτα (1024-25) την οποία και η ηρωίδα ακολουθεί (1197-1106) Αυτό όμως

που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ότι η Ελένη κατορθώνει εν τέλει με έναν τρόπο

αξιοθαύμαστο να συναιρέσει τις αντιτιθέμενες αξίες και επιθυμίες που

αντιπροσωπεύουν οι δύο θεότητες Κι αυτό επιτυγχάνεται στο σχέδιο διαφυγής που

επινοεί στη μηχανή Με την είδηση που αναλαμβάνει ο ίδιος ο Μενέλαος

παριστάνοντας κάποιον από τους συντρόφους του να επιβεβαιώσει για τον εαυτό του

μπροστά στον Θεοκλύμενο ότι δηλαδή έχει πεθάνει οι αντιτιθέμενες απαιτήσεις της

Ήρας και της Αφροδίτης συμβιβάζονται ο σύζυγος της Ελένης laquoπεθαίνειraquo όπως

επιθυμεί η Αφροδίτη αλλά στην πραγματικότητα είναι ζωντανός όπως θέλει η Ήρα

η παρουσία του αποκρύπτεται όπως θέλει η Ήρα αλλά και κατά κάποιον τρόπο

αποκαλύπτεται όπως επιθυμεί η Αφροδίτη αφού ο ίδιος εμφανίζεται μπροστά στον

Θεοκλύμενο ο οίκος της Ελένης και του Μενέλαου φαίνεται να διαλύεται και ο

έρωτας του Θεοκλύμενου να ικανοποιείται κάτι που είναι σύμφωνο με τις απαιτήσεις

της Αφροδίτης ενώ στην πραγματικότητα τείνει προς τη συνοχή του αφού η Ελένη

στην ουσία διατηρεί τη σωφροσύνη της κάτι που είναι σύμφωνο με την επιθυμία της

Ήρας Η διατήρηση της σωφροσύνης της Ελένης φαίνεται και μέσα από τις πολλές

τραγικές ειρωνείες και τις αμφιλογίες που χρησιμοποιεί στην αντιπαράθεσή της με

τον Αιγύπτιο βασιλιά (1294-95 1407-9 1420 1426)

Το τέχνασμα της Ελένης λοιπόν συναιρεί τις αξίες που αντιπροσωπεύουν οι

δύο θεότητες και υποδεικνύει ότι κατανοεί τη διαλεκτική σχέση που υφίσταται

μεταξύ των αντιθέτων εννοιών του ψέματος και της αλήθειας του θανάτου και της

ζωής του έρωτα και της σωφροσύνης της διάλυσης του οίκου και της συνοχής της

Και νομίζω ότι αυτή η κατανόηση της Ελένης που εκφράζεται μες απrsquo το τέχνασμά

της και που οδηγεί εν τέλει στην πραγματοποίηση του στόχου της θα πρέπει να

συνδεθεί με την προφητεία του Κάστορα στην έξοδο ότι η θέληση του Δία προβλέπει

5

τη μεταθανάτια θεοποίησή της (1666-69) Και δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε το

γεγονός ότι σε αντίθεση με τον μεταγενέστερο Ορέστη στον οποίο η ηρωίδα

θεοποιείται μόνο και μόνο επειδή είναι κόρη του Δία (Ευρ Ορ 1635) σrsquo αυτό το

δράμα δεν υπάρχει καμία απολύτως ένδειξη στο κείμενο που να μας ενθαρρύνει να

αποδώσουμε αυτή την τιμή που θα απολαύσει η Ελένη στον ίδιο λόγο Εκτός από μία

αποζημίωση για τα βάσανα που τόσα χρόνια υπέφερε χωρίς η ίδια να το αξίζει η

προφητεία για τη θεοποίηση της Ελένης μπορεί να ιδωθεί επίσης ως μία ανταμοιβή

για την οξύνοιά της ως μία επιβράβευση για τη θαυμαστή επινοητικότητά της

Άλλωστε το έργο κλείνει με την παρατήρηση του Θεοκλύμενου ότι η Ελένη είναι

σωφρονέστατη (1683) ένας χαρακτηρισμός που μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στη

συζυγική της πίστη αλλά και στη φρόνησή της στη σύνεση Αυτή η διπλή έννοια

εμπερικλείεται στην αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη Μάλιστα έχω την εντύπωση

ότι είναι ακριβώς η συζυγική της πίστη ή αν θέλουμε να μιλήσουμε πιο γενικά η

επιθυμία της να αποκαταστήσει τη φήμη της για σωφροσύνην που ενεργοποιεί τη

φρόνηση και την επινοητικότητά της

Η Ελένη λοιπόν πραγματοποιεί τον στόχο της μες απrsquo τον τρόπο που

laquoερμηνεύειraquo το πρόσφατο παρελθόν της και πιο συγκεκριμένα τη συνάντησή της με

τον Τεύκρο Ο σκοπός της όμως δεν θα είχε επιτευχθεί χωρίς τον ιδιότυπο τρόπο που

και ο Μενέλαος laquoερμηνεύειraquo το δικό του παρελθόν Σrsquo αυτή την ερμηνεία ωστόσο

παρατηρούμε μια αντίφαση Ενώ αρχικά ο Μενέλαος όπως επισημάναμε

προηγουμένως αρνείται να αναγνωρίσει την Ελένη επειδή μένει προσκολλημένος

στο ηρωικό παρελθόν του στην Τροία και λογαριάζει περισσότερο τους κόπους που

κατέβαλε εκεί για την ανάκτηση της συζύγου του (593) αργότερα όταν η

αναγνώριση έχει πια συντελεστεί δεν συμφωνεί να την εγκαταλείψει και να φύγει για

να γλιτώσει τη ζωή του από την απειλή του Θεοκλύμενου για τον ίδιο ακριβώς λόγο

laquoκαι να σε εγκαταλείψωraquo ρωτάει την Ελένη laquoγια χάρη σου κυρίευσα την Τροίαraquo

(806 πβ 845-50) Μολονότι λοιπόν ο Μενέλαος συνειδητοποιεί στην αναγνώριση

ότι ο σκοπός για τον οποίο πολέμησε στην Τροία ήταν ουσιαστικά ένα ψέμα ωστόσο

αργότερα του είναι αδύνατο να παραιτηθεί από αυτό το ψέμα και χρησιμοποιεί αυτή

την εμμονή του στο παρελθόν ως μία κινητήριο δύναμη που θα τον οδηγήσει εν τέλει

στην εξασφάλιση του επιθυμητού μέλλοντος Συνεπώς η δήλωσή του laquoγια χάρη σου

κυρίευσα την Τροίαraquo θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να θεωρηθεί ως ένα

laquoαληθινόraquo ψέμα όπως επίσης θα μπορούσε να θεωρηθεί κατά τη γνώμη μου και η

μετέπειτα αγγελία της Ελένης στο Θεοκλύμενο ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός εφόσον

το Τρωικό του κλέος το οποίο καθόριζε εν πολλοίς την ίδια του την ταυτότητα (βλ

393-96 και 501-2) αποδείχτηκε ουσιαστικά μια θεϊκή εξαπάτηση σε ένα συμβολικό

επίπεδο ο Μενέλαος και η Τροία του το μεγαλύτερο καύχημά του έχουν όντως

laquoπεθάνειraquo Επομένως είναι μες απrsquo αυτά τα δύο laquoαληθινάraquo ψέματα τον λόγο για τον

οποίο αλώθηκε η Τροία και την είδηση για τον θάνατο του Μενέλαου που με τη

σειρά τους προκύπτουν από δύο ιδιότυπες laquoερμηνείεςraquo του παρελθόντος που

οδηγούμαστε στην έκβαση του έργου Και η έκβαση του έργου ο νόστος του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού συνεπάγεται ταυτόχρονα την αποκάλυψη της αλήθειας

μιας και όχι μόνο θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα η φήμη της Ελένης αλλά και οι

Έλληνες θα μάθουν τις πραγματικές αιτίες του Τρωικού πολέμου που η Ελένη

γνωρίζει και που εκθέτει στον πρόλογό της (38-41)

Αρχίζουμε ήδη να ανιχνεύουμε τη συλλογιστική πορεία του Ευριπίδη η οποία

βασίζεται στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες έννοιες Ακόμα και το

ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια Και το αντίστροφο όμως ισχύει αν λάβουμε

υπόψιν μας ότι χωρίς τη θεϊκή επέμβαση με την εξαφάνιση του ειδώλου η αποκάλυψη

της αλήθειας στον Μενέλαο από την Ελένη δεν θα επέφερε την επικράτησή της αλλά

6

θα οδηγούσε στην εδραίωση του ψέματος μιας και οι Έλληνες ποτέ δεν θα μάθαιναν

τους πραγματικούς λόγους του Τρωικού πολέμου γιατί η αληθινή Ελένη δεν θα

επέστρεφε στη Σπάρτη Το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα δηλαδή η εδραίωση του

ψέματος θα προέκυπτε και αν είχε αποκαλυφθεί στο Θεοκλύμενο η αλήθεια για την

άφιξη του Μενέλαου στην Αίγυπτο

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι η πορεία από το ψέμα στην αλήθεια και το

αντίστροφο εμπλέκει πάντα μια laquoερμηνείαraquo του παρελθόντος με την οποία επίσης

σχετίζεται η διαλεκτική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο

σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο Δύο παραδείγματα θα βοηθήσουν στη

διασαφήνιση αυτής της άποψης Αν εξετάσουμε το ενδεχόμενο να είχε φανερωθεί στο

Θεοκλύμενο η παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο τότε θα παρατηρούνταν μια

μετάβαση από την αλήθεια στο ψέμα στην απόκρυψη δηλαδή των αιτιών του

Τρωικού πολέμου αυτό θα εξαρτιόταν από τον τρόπο που ο Θεοκλύμενος θα

ερμήνευε το παρελθόν Αν κρίνουμε από τη σκηνή που ένας υπηρέτης του παλατιού

τον εμποδίζει να σκοτώσει την αδελφή του ως αντίποινα για την εξαπάτηση που είχε

υποστεί θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Αιγύπτιος βασιλιάς δεν θα

αποδεχόταν το γεγονός ότι ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της Ελένης και ότι

εκείνη ανήκει δικαιωματικά σrsquo αυτόν (1634-36) Από τη στιγμή λοιπόν που υιοθετεί

αυτή την ερμηνεία η ερωτική του επιθυμία ικανοποιείται (ζωή) αλλά ταυτόχρονα

πλήττεται η καλή φήμη του σπιτιού του (θάνατος) Στην περίπτωση που η ερμηνεία

του παρελθόντος ήταν διαφορετική ndashlaquoόντως ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της

Ελένης και η τελευταία πρέπει να παραδοθεί σrsquo αυτόνraquo- τότε η σχέση ζωή θανάτου

θα ήταν αντίστροφη μιας και η ερωτική επιθυμία του Θεοκλύμενου θα παρέμενε

ανικανοποίητη (θάνατος) αλλά θα διατηρούνταν η καλή φήμη του οίκου του (ζωή)

Η επόμενη περίπτωση που θα εξετάσουμε αφορά την απόφαση του Μενέλαου να μην

εγκαταλείψει την Ελένη παρά την παρότρυνση της τελευταίας Εδώ παρατηρείται

μια αντίστροφη μετάβαση από το ψέμα στην αλήθεια Σrsquo αυτή τη μετάβαση

εμπλέκεται πάλι το θέμα της ερμηνείας του παρελθόντος αφού ο Μενέλαος πιστεύει

πως για χάρη της Ελένης κυρίευσε την Τροία Και σrsquo αυτή την περίπτωση ζωή και

θάνατος αντιτίθενται αφού το παρελθόν του Μενέλαου στην Τροία δικαιώνεται

(ζωή) με κόστος όμως τον ενδεχόμενο θάνατό του Σrsquo όλες τις περιπτώσεις νομίζω ότι

υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο του τύπου laquoκάτι

πρέπει να πεθάνει για να ζήσει κάτι άλλοraquo

Συγκεφαλαιώνοντας νομίζω ότι μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι η

δομική αρχή της Ελένης του Ευριπίδη η laquoθέσηraquo εκείνη που συνέχει όλα τα γεγονότα

που παρουσιάζονται στο υπό εξέταση δράμα είναι η ακόλουθη laquoΌπως η αλήθεια

μπορεί να οδηγήσει στο ψέμα έτσι και το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια

αυτό εξαρτάται από το πώς laquoερμηνεύειraquo κανείς το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψιν τη

διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο σε πραγματικό

όσο και σε συμβολικό επίπεδοraquo Και αυτή νομίζω ότι είναι η αλήθεια που αφήνεται

να υπονοηθεί μες από την αλληλεπίδραση του θεϊκού με το ανθρώπινο επίπεδο της

δράσης Κλείνω με τη σκέψη ότι αυτή η συλλογιστική του Ευριπίδη ίσως θα πρέπει

να ιδωθεί σε συνάρτηση με το ιστορικό εκείνο γεγονός που σημάδεψε την εποχή στην

οποία παραστάθηκε το έργο του την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελική

εκστρατεία Η ακριβής όμως σχέση του κειμένου με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα

αποτελεί αντικείμενο μιας διαφορετικής μελέτης την οποία θα σας ενθάρρυνα με όλη

μου την καρδιά να εκπονήσετε1

1 Η στιχαρίθμηση αναφέρεται στη στερεότυπη έκδοση του αρχαίου ελληνικού κειμένου (Diggle

Οξφόρδη 1994) και όχι στη νεοελληνική μετάφραση του Τάσου Ρούσσου από το σχολικό εγχειρίδιο

της Γrsquo Γυμνασίου

2

δοκιμασία τον χαρακτήρα του ζευγαριού τότε μπορούμε να εξηγήσουμε και γιατί η

Ελένη χρειάστηκε να περιμένει άλλα επτά χρόνια μετά το τέλος του Τρωικού

πολέμου για να ξανασυναντήσει τον άντρα της και γιατί ο Μενέλαος περιπλανιέται το

ίδιο χρονικό διάστημα στο πέλαγος χωρίς οι θεοί εν τω μεταξύ να του επιτρέπουν να

φτάσει στην πατρίδα του έπρεπε να επέλθει το πλήρωμα του χρόνου και οι δύο

σύζυγοι να ξαναβρεθούν τότε μόνο όταν οι συνθήκες θα είχαν έτσι διαμορφωθεί ώστε

να χρειαστεί να δείξουν την αξία τους για να κερδίσουν οριστικά πια ο ένας τον

άλλον Έπρεπε πρώτα να πεθάνει ο Πρωτέας γεγονός που σηματοδοτεί την απαρχή

της προσπάθειας του γιού του Θεοκλύμενου να ιδιοποιηθεί την Ελένη κάτι που με τη

σειρά του συνιστά τον κίνδυνο που πρέπει να ξεπεραστεί για να επιτρέψουν και

μάλιστα να διευκολύνουν οι θεοί την επανένωση του πρωταγωνιστικού ζευγαριού

Η τελευταία παρατήρηση μας οδηγεί στο θέμα της διακριτικής θεϊκής

επέμβασης που λειτουργεί παραπληρωματικά με το επίπεδο της ανθρώπινης δράσης

Οι θεοί όντως διευκολύνουν την επανένωση του ζευγαριού Όχι μόνο ο Μενέλαος

ναυαγεί στο μέρος εκείνο που θα ξαναβρεί την αληθινή του σύζυγο αλλά και ndashσε μια

από τις πιο κρίσιμες στιγμές- οι θεοί εξαφανίζουν το είδωλο της Ελένης που είχε

κατασκευάσει η Ήρα Χωρίς την εξαφάνιση του ειδώλου η αναγνώριση των δύο

συζύγων θα παρέμενε μονόπλευρη καθώς ο Μενέλαος αρνείται πεισματικά να

αποδεχτεί την αλήθεια που ξαφνικά παρουσιάζεται μπροστά του με σάρκα και οστά

και προτιμά να μείνει πιστός στην laquoαλήθειαraquo των κόπων που είχε καταβάλει στην

Τροία για την ανάκτηση της γυναίκας του (593) ακόμα και αν η Ελένη τον

πληροφορεί ότι η γυναίκα που οι σύντροφοί του φυλάνε στη σπηλιά είναι ένα είδωλο

που έχει κατασκευάσει η Ήρα Άλλωστε ο σκοπός της προηγούμενης συνδιάλεξης

του Μενέλαου με τη γερόντισσα είναι μάλλον να δοθεί έμφαση στην επακόλουθη

επίμονη άρνηση του ήρωα να αποδεχτεί την αλήθεια αφού η γερόντισσα τον είχε

προηγουμένως ενημερώσει λεπτομερώς για την καταγωγή της γυναίκας που

φιλοξενείται στο παλάτι (470-76)

Αλλά η θεϊκή επέμβαση δεν περιορίζεται σrsquo αυτά τα δύο σημεία το ναυάγιο

του Μενέλαου στην Αίγυπτο και την εξαφάνιση του ειδώλου της Ελένης την

κατάλληλη στιγμή Μέρος του ευρύτερου θεϊκού σχεδίου θα πρέπει νομίζω να

θεωρηθεί και ο χρησμός που δόθηκε στον Τεύκρο από τον Απόλλωνα όταν ο γιός

του Τελαμώνα αναγκάστηκε από τον πατέρα του να εγκαταλείψει τη Σαλαμίνα και να

κατευθυνθεί στην Κύπρο προκειμένου να ιδρύσει εκεί μια αποικία με το ίδιο όνομα

(148-50) Και είναι αυτός ο χρησμός ουσιαστικά που οδηγεί τον Τεύκρο στην

Αίγυπτο για να ζητήσει πληροφορίες από τη Θεονόη Η άφιξη του Τεύκρου στην

Αίγυπτο και η συνδιάλεξή του με την Ελένη τη στιγμή που η τελευταία παραμένει

ικέτιδα στον τάφο του Πρωτέα προκειμένου να διαφυλάξει τη συζυγική της τιμή

ενάντια στην επιβουλή του Θεοκλύμενου είναι καθοριστικής σημασίας για την

αναγνώριση των δύο συζύγων Ο Τεύκρος μεταφέρει στην Ελένη την είδηση ότι

υπάρχει η φήμη στην Ελλάδα ότι ο Μενέλαος έχει πεθάνει (132) Η είδηση αυτή

προκαλεί απελπισία στην Ελένη που θεωρεί ότι οι ελπίδες της να επιστρέψει κάποτε

στην πατρίδα της και να αποκαταστήσει τη φήμη της έχουν πια διαψευσθεί Όταν

εκθέτει λεπτομερειακά την κατάστασή της στις αιχμάλωτες Ελληνίδες που

απαρτίζουν τον χορό καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν αξίζει πια να ζει καθώς

εκφράζει την απροθυμία της να αποδεχθεί ακόμα και τώρα τον γάμο με τον βάρβαρο

βασιλιά (293-97) Και είναι πιθανότατα αυτός ο φόβος για τη ζωή της τον οποίο

δημιουργεί η υπόνοιά της ότι θα αυτοκτονήσει που ωθεί τον χορό να της προτείνει να

συμβουλευθεί την Θεονόη (317-20) Η προφητεία της Θεονόης με τη σειρά της και

η διάψευση της είδησης ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός προετοιμάζουν ψυχολογικά την

Ελένη για την επακόλουθη αναγνώριση καθώς είναι αμφίβολο αν ndashσε διαφορετική

3

περίπτωση- θα ήταν σε θέση να αντιληφθεί ότι ο ρακένδυτος αυτός άντρας που

βρίσκεται αντιμέτωπός της είναι στην πραγματικότητα ο σύζυγος που περίμενε τόσο

καιρό Η αρχική της παρανόηση στη θέα του και η εντύπωσή της ότι πρόκειται για

έναν εγκάθετο του Θεοκλύμενου (541-54) μάλλον επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη

Η λειτουργία όμως της άφιξης του Τεύκρου στην Αίγυπτο δεν εξαντλείται στη

διευκόλυνση της αναγνώρισης μεταξύ των δύο συζύγων Θα μπορούσαμε πιστεύω

να ισχυριστούμε ότι είναι ακριβώς αυτό το περιστατικό της συνάντησης της

πρωταγωνίστριας με τον γιό του Τελαμώνα και της ψευδής είδησης που ο τελευταίος

της μεταφέρει σχετικά με τον υποτιθέμενο θάνατο του άντρα της που δίνει στην

Ελένη την ιδέα για το σχέδιο διαφυγής που επινοεί Με αυτό το σχέδιο ουσιαστικά

επαναλαμβάνει κάτι που είχε ακούσει στο πρόσφατο παρελθόν την είδηση ότι ο

Μενέλαος έχει πεθάνει την οποία πληροφορήθηκε από κάποιον συμπολεμιστή του

για να εξασφαλίσει το μέλλον της Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ελένη επιχειρεί να άρει

την αντινομία ανάμεσα στη φαινομενικότητα και την πραγματικότητα

αποκαθιστώντας τη ψευδή φήμη που έχει επικρατήσει γιrsquo αυτήν στην Ελλάδα με την

επάνοδό της στην πατρίδα της χρησιμοποιώντας αυτήν ακριβώς την αντινομία στην

απόπειρά της να εξαπατήσει τον Θεοκλύμενο Τόσο η Ελένη όσο και ο Θεοκλύμενος

μεταβαίνουν σταδιακά από την άγνοια στη γνώση από τη φαινομενικότητα στην

πραγματικότητα αλλά η πορεία τους όσον αφορά την ικανοποίηση των επιθυμιών

τους είναι αντίστροφη ενώ η Ελένη νομίζει αρχικά ότι ο γάμος της με τον Μενέλαο

έχει χαθεί και αργότερα τον ξανακερδίζει οριστικά ο Θεοκλύμενος πιστεύει ότι

κερδίζει επιτέλους τον γάμο του με την Ελένη και μετά τον χάνει τελειωτικά

Μέχρι αυτό το σημείο λοιπόν έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι

διακριτικές επεμβάσεις των θεών υποβοηθούν την αναγνώριση των δύο συζύγων

καθώς επίσης δίνουν στην Ελένη την ιδέα για τον τρόπο διαφυγής από την Αίγυπτο

Τη λύση άλλωστε στο τελευταίο πρόβλημα η Ελένη τη θεωρεί εύκολη (829) αυτό

που πιστεύει ότι είναι πιο σημαντικό είναι η εξασφάλιση της συνένοχης σιωπής της

Θεονόης Η Θεονόη ωστόσο αν δεχτούμε την αθέτηση των στίχων 892-93 που

προτείνει ο Hartung και που υιοθετεί ο Diggle στην πιο πρόσφατη στερεότυπη

έκδοση της Οξφόρδης έχει προαποφασίσει να προσφέρει τη βοήθειά της στο ζευγάρι

Ποιος είναι λοιπόν ο σκοπός της σκηνής στην οποία ο Μενέλαος και η Ελένη την

ικετεύουν να μη φανερώσει την παρουσία του πρώτου στον Θεοκλύμενο Θεωρώ πως

η πρωταρχική λειτουργία της παρουσίας της Θεονόης στη σκηνή είναι να

πληροφορήσει τους πρωταγωνιστές καθώς επίσης τους θεατές ότι το ζήτημα της

επιστροφής του Μενέλαου και της Ελένης στην Σπάρτη αποτελεί αντικείμενο

διαμάχης δύο διαφορετικών θεαινών της Ήρας και της Αφροδίτης (878-86) Η Ήρα

ευνοεί την επιστροφή του ζευγαριού στη Σπάρτη προκειμένου να μάθει η Ελλάδα ότι

το δώρο της Αφροδίτης δηλαδή ο γάμος της Ελένης με τον Πάρη ήταν ένα ψέμα

ενώ η Αφροδίτη επιθυμεί να παρεμποδίσει τον νόστο του για να μη φανεί ότι πήρε το

βραβείο της ομορφιάς με το μάταιο γάμο της Ελένης

Συνεπώς εκ πρώτης όψεως η Ήρα ταυτίζεται με την αποκάλυψη της

αλήθειας και η Αφροδίτη συσχετίζεται με την εξαπάτηση και το ψέμα Αυτός ο

συσχετισμός της Αφροδίτης ενθαρρύνεται και από την ίδια την Ελένη όταν στην

προσευχή της σrsquo αυτήν αναφέρει ότι η θεά του έρωτα αρέσκεται σε απάτες και

δολοπλόκες πράξεις (1102-4) Η απόδοση όμως αυτών των αξιών ή εννοιών στις δύο

αντιτιθέμενες θεότητες δεν είναι τόσο μονοσήμαντη αν λάβουμε υπόψιν μας και

κάποιες άλλες παραμέτρους που γίνονται φανερές από τη συνέχεια του λόγου της

Θεονόης (887-91) Η Ήρα επιδιώκει την αποκάλυψη της αλήθειας μέσω της

απόκρυψης της παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον διατηρήσει

στη ζωή ενώ η Αφροδίτη αποσκοπεί στην εξαπάτηση μέσω της αποκάλυψης της

4

παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον οδηγήσει στο θάνατο Στην

περίπτωση της Ήρας δηλαδή η αλήθεια θα επιτευχθεί μες απrsquo το ψέμα το είναι μες

απrsquo το φαίνεσθαι και στην περίπτωση της Αφροδίτης το ψέμα θα εδραιωθεί μες απrsquo

την αποκάλυψη της αλήθειας το φαίνεσθαι μες απrsquo το είναι Ήδη με τη σύγκρουση

των δύο θεοτήτων αρχίζει να υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο

αντιθετικό ζεύγος αλήθεια-ψέμα φαίνεσθαι-είναι

Από την άλλη πλευρά βασιζόμενοι στις διαφορετικές τους επιδιώξεις

μπορούμε να διακρίνουμε τις αντιτιθέμενες αξίες που αντιπροσωπεύουν η Ήρα και η

Αφροδίτη η Ήρα στην παρούσα τουλάχιστον περίπτωση πρεσβεύει τη ζωή και

ευνοεί τη συνοχή του οίκου μια και αν επικρατήσει η θέλησή της ο γάμος της

Ελένης με τον Μενέλαο θα εδραιωθεί σε αντίθεση με την Αφροδίτη που συνδέεται

με το θάνατο και επιφέρει τη διάλυση του οίκου την αποσύνθεσή του η Ήρα

αντιπροσωπεύει τη σωφροσύνη με την έννοια της συζυγικής πίστης και η Αφροδίτη

τον αποσταθεροποιητικό έρωτα κάτι που φυσικά συμπίπτει με την παραδοσιακή

μυθολογική σύλληψη των ιδιοτήτων των δύο θεαινών καθώς η Ήρα ανέκαθεν

θεωρούνταν προστάτισσα του γάμου κάτι που η δράση της Αφροδίτης συχνά

υπονόμευε

Όμως αυτή η αντίθεση μεταξύ των δύο θεαινών συνεπάγεται απαραίτητα ότι η

θεϊκή δράση τη σημασία της οποίας στη διαμόρφωση της πλοκής του έργου έχουμε

ήδη επισημάνει δεν είναι ενιαία Πώς συμβιβάζονται εν τέλει αυτές οι

αντικρουόμενες αξίες Ή μήπως η οριστικοποίηση της επανένωσης του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού σημαίνει κατrsquo ανάγκη ότι η θέληση της Ήρας με την

οποία συμπαρατάσσεται η Θεονόη επικρατεί ενώ οι επιθυμίες της Αφροδίτης

ματαιώνονται οριστικά Ενδεικτική απάντηση στο ερώτημά μας αποτελεί η

παρότρυνση της Θεονόης στην Ελένη να μην αγνοήσει στις προσευχές της την θεά

του έρωτα (1024-25) την οποία και η ηρωίδα ακολουθεί (1197-1106) Αυτό όμως

που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ότι η Ελένη κατορθώνει εν τέλει με έναν τρόπο

αξιοθαύμαστο να συναιρέσει τις αντιτιθέμενες αξίες και επιθυμίες που

αντιπροσωπεύουν οι δύο θεότητες Κι αυτό επιτυγχάνεται στο σχέδιο διαφυγής που

επινοεί στη μηχανή Με την είδηση που αναλαμβάνει ο ίδιος ο Μενέλαος

παριστάνοντας κάποιον από τους συντρόφους του να επιβεβαιώσει για τον εαυτό του

μπροστά στον Θεοκλύμενο ότι δηλαδή έχει πεθάνει οι αντιτιθέμενες απαιτήσεις της

Ήρας και της Αφροδίτης συμβιβάζονται ο σύζυγος της Ελένης laquoπεθαίνειraquo όπως

επιθυμεί η Αφροδίτη αλλά στην πραγματικότητα είναι ζωντανός όπως θέλει η Ήρα

η παρουσία του αποκρύπτεται όπως θέλει η Ήρα αλλά και κατά κάποιον τρόπο

αποκαλύπτεται όπως επιθυμεί η Αφροδίτη αφού ο ίδιος εμφανίζεται μπροστά στον

Θεοκλύμενο ο οίκος της Ελένης και του Μενέλαου φαίνεται να διαλύεται και ο

έρωτας του Θεοκλύμενου να ικανοποιείται κάτι που είναι σύμφωνο με τις απαιτήσεις

της Αφροδίτης ενώ στην πραγματικότητα τείνει προς τη συνοχή του αφού η Ελένη

στην ουσία διατηρεί τη σωφροσύνη της κάτι που είναι σύμφωνο με την επιθυμία της

Ήρας Η διατήρηση της σωφροσύνης της Ελένης φαίνεται και μέσα από τις πολλές

τραγικές ειρωνείες και τις αμφιλογίες που χρησιμοποιεί στην αντιπαράθεσή της με

τον Αιγύπτιο βασιλιά (1294-95 1407-9 1420 1426)

Το τέχνασμα της Ελένης λοιπόν συναιρεί τις αξίες που αντιπροσωπεύουν οι

δύο θεότητες και υποδεικνύει ότι κατανοεί τη διαλεκτική σχέση που υφίσταται

μεταξύ των αντιθέτων εννοιών του ψέματος και της αλήθειας του θανάτου και της

ζωής του έρωτα και της σωφροσύνης της διάλυσης του οίκου και της συνοχής της

Και νομίζω ότι αυτή η κατανόηση της Ελένης που εκφράζεται μες απrsquo το τέχνασμά

της και που οδηγεί εν τέλει στην πραγματοποίηση του στόχου της θα πρέπει να

συνδεθεί με την προφητεία του Κάστορα στην έξοδο ότι η θέληση του Δία προβλέπει

5

τη μεταθανάτια θεοποίησή της (1666-69) Και δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε το

γεγονός ότι σε αντίθεση με τον μεταγενέστερο Ορέστη στον οποίο η ηρωίδα

θεοποιείται μόνο και μόνο επειδή είναι κόρη του Δία (Ευρ Ορ 1635) σrsquo αυτό το

δράμα δεν υπάρχει καμία απολύτως ένδειξη στο κείμενο που να μας ενθαρρύνει να

αποδώσουμε αυτή την τιμή που θα απολαύσει η Ελένη στον ίδιο λόγο Εκτός από μία

αποζημίωση για τα βάσανα που τόσα χρόνια υπέφερε χωρίς η ίδια να το αξίζει η

προφητεία για τη θεοποίηση της Ελένης μπορεί να ιδωθεί επίσης ως μία ανταμοιβή

για την οξύνοιά της ως μία επιβράβευση για τη θαυμαστή επινοητικότητά της

Άλλωστε το έργο κλείνει με την παρατήρηση του Θεοκλύμενου ότι η Ελένη είναι

σωφρονέστατη (1683) ένας χαρακτηρισμός που μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στη

συζυγική της πίστη αλλά και στη φρόνησή της στη σύνεση Αυτή η διπλή έννοια

εμπερικλείεται στην αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη Μάλιστα έχω την εντύπωση

ότι είναι ακριβώς η συζυγική της πίστη ή αν θέλουμε να μιλήσουμε πιο γενικά η

επιθυμία της να αποκαταστήσει τη φήμη της για σωφροσύνην που ενεργοποιεί τη

φρόνηση και την επινοητικότητά της

Η Ελένη λοιπόν πραγματοποιεί τον στόχο της μες απrsquo τον τρόπο που

laquoερμηνεύειraquo το πρόσφατο παρελθόν της και πιο συγκεκριμένα τη συνάντησή της με

τον Τεύκρο Ο σκοπός της όμως δεν θα είχε επιτευχθεί χωρίς τον ιδιότυπο τρόπο που

και ο Μενέλαος laquoερμηνεύειraquo το δικό του παρελθόν Σrsquo αυτή την ερμηνεία ωστόσο

παρατηρούμε μια αντίφαση Ενώ αρχικά ο Μενέλαος όπως επισημάναμε

προηγουμένως αρνείται να αναγνωρίσει την Ελένη επειδή μένει προσκολλημένος

στο ηρωικό παρελθόν του στην Τροία και λογαριάζει περισσότερο τους κόπους που

κατέβαλε εκεί για την ανάκτηση της συζύγου του (593) αργότερα όταν η

αναγνώριση έχει πια συντελεστεί δεν συμφωνεί να την εγκαταλείψει και να φύγει για

να γλιτώσει τη ζωή του από την απειλή του Θεοκλύμενου για τον ίδιο ακριβώς λόγο

laquoκαι να σε εγκαταλείψωraquo ρωτάει την Ελένη laquoγια χάρη σου κυρίευσα την Τροίαraquo

(806 πβ 845-50) Μολονότι λοιπόν ο Μενέλαος συνειδητοποιεί στην αναγνώριση

ότι ο σκοπός για τον οποίο πολέμησε στην Τροία ήταν ουσιαστικά ένα ψέμα ωστόσο

αργότερα του είναι αδύνατο να παραιτηθεί από αυτό το ψέμα και χρησιμοποιεί αυτή

την εμμονή του στο παρελθόν ως μία κινητήριο δύναμη που θα τον οδηγήσει εν τέλει

στην εξασφάλιση του επιθυμητού μέλλοντος Συνεπώς η δήλωσή του laquoγια χάρη σου

κυρίευσα την Τροίαraquo θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να θεωρηθεί ως ένα

laquoαληθινόraquo ψέμα όπως επίσης θα μπορούσε να θεωρηθεί κατά τη γνώμη μου και η

μετέπειτα αγγελία της Ελένης στο Θεοκλύμενο ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός εφόσον

το Τρωικό του κλέος το οποίο καθόριζε εν πολλοίς την ίδια του την ταυτότητα (βλ

393-96 και 501-2) αποδείχτηκε ουσιαστικά μια θεϊκή εξαπάτηση σε ένα συμβολικό

επίπεδο ο Μενέλαος και η Τροία του το μεγαλύτερο καύχημά του έχουν όντως

laquoπεθάνειraquo Επομένως είναι μες απrsquo αυτά τα δύο laquoαληθινάraquo ψέματα τον λόγο για τον

οποίο αλώθηκε η Τροία και την είδηση για τον θάνατο του Μενέλαου που με τη

σειρά τους προκύπτουν από δύο ιδιότυπες laquoερμηνείεςraquo του παρελθόντος που

οδηγούμαστε στην έκβαση του έργου Και η έκβαση του έργου ο νόστος του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού συνεπάγεται ταυτόχρονα την αποκάλυψη της αλήθειας

μιας και όχι μόνο θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα η φήμη της Ελένης αλλά και οι

Έλληνες θα μάθουν τις πραγματικές αιτίες του Τρωικού πολέμου που η Ελένη

γνωρίζει και που εκθέτει στον πρόλογό της (38-41)

Αρχίζουμε ήδη να ανιχνεύουμε τη συλλογιστική πορεία του Ευριπίδη η οποία

βασίζεται στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες έννοιες Ακόμα και το

ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια Και το αντίστροφο όμως ισχύει αν λάβουμε

υπόψιν μας ότι χωρίς τη θεϊκή επέμβαση με την εξαφάνιση του ειδώλου η αποκάλυψη

της αλήθειας στον Μενέλαο από την Ελένη δεν θα επέφερε την επικράτησή της αλλά

6

θα οδηγούσε στην εδραίωση του ψέματος μιας και οι Έλληνες ποτέ δεν θα μάθαιναν

τους πραγματικούς λόγους του Τρωικού πολέμου γιατί η αληθινή Ελένη δεν θα

επέστρεφε στη Σπάρτη Το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα δηλαδή η εδραίωση του

ψέματος θα προέκυπτε και αν είχε αποκαλυφθεί στο Θεοκλύμενο η αλήθεια για την

άφιξη του Μενέλαου στην Αίγυπτο

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι η πορεία από το ψέμα στην αλήθεια και το

αντίστροφο εμπλέκει πάντα μια laquoερμηνείαraquo του παρελθόντος με την οποία επίσης

σχετίζεται η διαλεκτική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο

σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο Δύο παραδείγματα θα βοηθήσουν στη

διασαφήνιση αυτής της άποψης Αν εξετάσουμε το ενδεχόμενο να είχε φανερωθεί στο

Θεοκλύμενο η παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο τότε θα παρατηρούνταν μια

μετάβαση από την αλήθεια στο ψέμα στην απόκρυψη δηλαδή των αιτιών του

Τρωικού πολέμου αυτό θα εξαρτιόταν από τον τρόπο που ο Θεοκλύμενος θα

ερμήνευε το παρελθόν Αν κρίνουμε από τη σκηνή που ένας υπηρέτης του παλατιού

τον εμποδίζει να σκοτώσει την αδελφή του ως αντίποινα για την εξαπάτηση που είχε

υποστεί θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Αιγύπτιος βασιλιάς δεν θα

αποδεχόταν το γεγονός ότι ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της Ελένης και ότι

εκείνη ανήκει δικαιωματικά σrsquo αυτόν (1634-36) Από τη στιγμή λοιπόν που υιοθετεί

αυτή την ερμηνεία η ερωτική του επιθυμία ικανοποιείται (ζωή) αλλά ταυτόχρονα

πλήττεται η καλή φήμη του σπιτιού του (θάνατος) Στην περίπτωση που η ερμηνεία

του παρελθόντος ήταν διαφορετική ndashlaquoόντως ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της

Ελένης και η τελευταία πρέπει να παραδοθεί σrsquo αυτόνraquo- τότε η σχέση ζωή θανάτου

θα ήταν αντίστροφη μιας και η ερωτική επιθυμία του Θεοκλύμενου θα παρέμενε

ανικανοποίητη (θάνατος) αλλά θα διατηρούνταν η καλή φήμη του οίκου του (ζωή)

Η επόμενη περίπτωση που θα εξετάσουμε αφορά την απόφαση του Μενέλαου να μην

εγκαταλείψει την Ελένη παρά την παρότρυνση της τελευταίας Εδώ παρατηρείται

μια αντίστροφη μετάβαση από το ψέμα στην αλήθεια Σrsquo αυτή τη μετάβαση

εμπλέκεται πάλι το θέμα της ερμηνείας του παρελθόντος αφού ο Μενέλαος πιστεύει

πως για χάρη της Ελένης κυρίευσε την Τροία Και σrsquo αυτή την περίπτωση ζωή και

θάνατος αντιτίθενται αφού το παρελθόν του Μενέλαου στην Τροία δικαιώνεται

(ζωή) με κόστος όμως τον ενδεχόμενο θάνατό του Σrsquo όλες τις περιπτώσεις νομίζω ότι

υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο του τύπου laquoκάτι

πρέπει να πεθάνει για να ζήσει κάτι άλλοraquo

Συγκεφαλαιώνοντας νομίζω ότι μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι η

δομική αρχή της Ελένης του Ευριπίδη η laquoθέσηraquo εκείνη που συνέχει όλα τα γεγονότα

που παρουσιάζονται στο υπό εξέταση δράμα είναι η ακόλουθη laquoΌπως η αλήθεια

μπορεί να οδηγήσει στο ψέμα έτσι και το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια

αυτό εξαρτάται από το πώς laquoερμηνεύειraquo κανείς το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψιν τη

διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο σε πραγματικό

όσο και σε συμβολικό επίπεδοraquo Και αυτή νομίζω ότι είναι η αλήθεια που αφήνεται

να υπονοηθεί μες από την αλληλεπίδραση του θεϊκού με το ανθρώπινο επίπεδο της

δράσης Κλείνω με τη σκέψη ότι αυτή η συλλογιστική του Ευριπίδη ίσως θα πρέπει

να ιδωθεί σε συνάρτηση με το ιστορικό εκείνο γεγονός που σημάδεψε την εποχή στην

οποία παραστάθηκε το έργο του την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελική

εκστρατεία Η ακριβής όμως σχέση του κειμένου με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα

αποτελεί αντικείμενο μιας διαφορετικής μελέτης την οποία θα σας ενθάρρυνα με όλη

μου την καρδιά να εκπονήσετε1

1 Η στιχαρίθμηση αναφέρεται στη στερεότυπη έκδοση του αρχαίου ελληνικού κειμένου (Diggle

Οξφόρδη 1994) και όχι στη νεοελληνική μετάφραση του Τάσου Ρούσσου από το σχολικό εγχειρίδιο

της Γrsquo Γυμνασίου

3

περίπτωση- θα ήταν σε θέση να αντιληφθεί ότι ο ρακένδυτος αυτός άντρας που

βρίσκεται αντιμέτωπός της είναι στην πραγματικότητα ο σύζυγος που περίμενε τόσο

καιρό Η αρχική της παρανόηση στη θέα του και η εντύπωσή της ότι πρόκειται για

έναν εγκάθετο του Θεοκλύμενου (541-54) μάλλον επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη

Η λειτουργία όμως της άφιξης του Τεύκρου στην Αίγυπτο δεν εξαντλείται στη

διευκόλυνση της αναγνώρισης μεταξύ των δύο συζύγων Θα μπορούσαμε πιστεύω

να ισχυριστούμε ότι είναι ακριβώς αυτό το περιστατικό της συνάντησης της

πρωταγωνίστριας με τον γιό του Τελαμώνα και της ψευδής είδησης που ο τελευταίος

της μεταφέρει σχετικά με τον υποτιθέμενο θάνατο του άντρα της που δίνει στην

Ελένη την ιδέα για το σχέδιο διαφυγής που επινοεί Με αυτό το σχέδιο ουσιαστικά

επαναλαμβάνει κάτι που είχε ακούσει στο πρόσφατο παρελθόν την είδηση ότι ο

Μενέλαος έχει πεθάνει την οποία πληροφορήθηκε από κάποιον συμπολεμιστή του

για να εξασφαλίσει το μέλλον της Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ελένη επιχειρεί να άρει

την αντινομία ανάμεσα στη φαινομενικότητα και την πραγματικότητα

αποκαθιστώντας τη ψευδή φήμη που έχει επικρατήσει γιrsquo αυτήν στην Ελλάδα με την

επάνοδό της στην πατρίδα της χρησιμοποιώντας αυτήν ακριβώς την αντινομία στην

απόπειρά της να εξαπατήσει τον Θεοκλύμενο Τόσο η Ελένη όσο και ο Θεοκλύμενος

μεταβαίνουν σταδιακά από την άγνοια στη γνώση από τη φαινομενικότητα στην

πραγματικότητα αλλά η πορεία τους όσον αφορά την ικανοποίηση των επιθυμιών

τους είναι αντίστροφη ενώ η Ελένη νομίζει αρχικά ότι ο γάμος της με τον Μενέλαο

έχει χαθεί και αργότερα τον ξανακερδίζει οριστικά ο Θεοκλύμενος πιστεύει ότι

κερδίζει επιτέλους τον γάμο του με την Ελένη και μετά τον χάνει τελειωτικά

Μέχρι αυτό το σημείο λοιπόν έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι

διακριτικές επεμβάσεις των θεών υποβοηθούν την αναγνώριση των δύο συζύγων

καθώς επίσης δίνουν στην Ελένη την ιδέα για τον τρόπο διαφυγής από την Αίγυπτο

Τη λύση άλλωστε στο τελευταίο πρόβλημα η Ελένη τη θεωρεί εύκολη (829) αυτό

που πιστεύει ότι είναι πιο σημαντικό είναι η εξασφάλιση της συνένοχης σιωπής της

Θεονόης Η Θεονόη ωστόσο αν δεχτούμε την αθέτηση των στίχων 892-93 που

προτείνει ο Hartung και που υιοθετεί ο Diggle στην πιο πρόσφατη στερεότυπη

έκδοση της Οξφόρδης έχει προαποφασίσει να προσφέρει τη βοήθειά της στο ζευγάρι

Ποιος είναι λοιπόν ο σκοπός της σκηνής στην οποία ο Μενέλαος και η Ελένη την

ικετεύουν να μη φανερώσει την παρουσία του πρώτου στον Θεοκλύμενο Θεωρώ πως

η πρωταρχική λειτουργία της παρουσίας της Θεονόης στη σκηνή είναι να

πληροφορήσει τους πρωταγωνιστές καθώς επίσης τους θεατές ότι το ζήτημα της

επιστροφής του Μενέλαου και της Ελένης στην Σπάρτη αποτελεί αντικείμενο

διαμάχης δύο διαφορετικών θεαινών της Ήρας και της Αφροδίτης (878-86) Η Ήρα

ευνοεί την επιστροφή του ζευγαριού στη Σπάρτη προκειμένου να μάθει η Ελλάδα ότι

το δώρο της Αφροδίτης δηλαδή ο γάμος της Ελένης με τον Πάρη ήταν ένα ψέμα

ενώ η Αφροδίτη επιθυμεί να παρεμποδίσει τον νόστο του για να μη φανεί ότι πήρε το

βραβείο της ομορφιάς με το μάταιο γάμο της Ελένης

Συνεπώς εκ πρώτης όψεως η Ήρα ταυτίζεται με την αποκάλυψη της

αλήθειας και η Αφροδίτη συσχετίζεται με την εξαπάτηση και το ψέμα Αυτός ο

συσχετισμός της Αφροδίτης ενθαρρύνεται και από την ίδια την Ελένη όταν στην

προσευχή της σrsquo αυτήν αναφέρει ότι η θεά του έρωτα αρέσκεται σε απάτες και

δολοπλόκες πράξεις (1102-4) Η απόδοση όμως αυτών των αξιών ή εννοιών στις δύο

αντιτιθέμενες θεότητες δεν είναι τόσο μονοσήμαντη αν λάβουμε υπόψιν μας και

κάποιες άλλες παραμέτρους που γίνονται φανερές από τη συνέχεια του λόγου της

Θεονόης (887-91) Η Ήρα επιδιώκει την αποκάλυψη της αλήθειας μέσω της

απόκρυψης της παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον διατηρήσει

στη ζωή ενώ η Αφροδίτη αποσκοπεί στην εξαπάτηση μέσω της αποκάλυψης της

4

παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον οδηγήσει στο θάνατο Στην

περίπτωση της Ήρας δηλαδή η αλήθεια θα επιτευχθεί μες απrsquo το ψέμα το είναι μες

απrsquo το φαίνεσθαι και στην περίπτωση της Αφροδίτης το ψέμα θα εδραιωθεί μες απrsquo

την αποκάλυψη της αλήθειας το φαίνεσθαι μες απrsquo το είναι Ήδη με τη σύγκρουση

των δύο θεοτήτων αρχίζει να υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο

αντιθετικό ζεύγος αλήθεια-ψέμα φαίνεσθαι-είναι

Από την άλλη πλευρά βασιζόμενοι στις διαφορετικές τους επιδιώξεις

μπορούμε να διακρίνουμε τις αντιτιθέμενες αξίες που αντιπροσωπεύουν η Ήρα και η

Αφροδίτη η Ήρα στην παρούσα τουλάχιστον περίπτωση πρεσβεύει τη ζωή και

ευνοεί τη συνοχή του οίκου μια και αν επικρατήσει η θέλησή της ο γάμος της

Ελένης με τον Μενέλαο θα εδραιωθεί σε αντίθεση με την Αφροδίτη που συνδέεται

με το θάνατο και επιφέρει τη διάλυση του οίκου την αποσύνθεσή του η Ήρα

αντιπροσωπεύει τη σωφροσύνη με την έννοια της συζυγικής πίστης και η Αφροδίτη

τον αποσταθεροποιητικό έρωτα κάτι που φυσικά συμπίπτει με την παραδοσιακή

μυθολογική σύλληψη των ιδιοτήτων των δύο θεαινών καθώς η Ήρα ανέκαθεν

θεωρούνταν προστάτισσα του γάμου κάτι που η δράση της Αφροδίτης συχνά

υπονόμευε

Όμως αυτή η αντίθεση μεταξύ των δύο θεαινών συνεπάγεται απαραίτητα ότι η

θεϊκή δράση τη σημασία της οποίας στη διαμόρφωση της πλοκής του έργου έχουμε

ήδη επισημάνει δεν είναι ενιαία Πώς συμβιβάζονται εν τέλει αυτές οι

αντικρουόμενες αξίες Ή μήπως η οριστικοποίηση της επανένωσης του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού σημαίνει κατrsquo ανάγκη ότι η θέληση της Ήρας με την

οποία συμπαρατάσσεται η Θεονόη επικρατεί ενώ οι επιθυμίες της Αφροδίτης

ματαιώνονται οριστικά Ενδεικτική απάντηση στο ερώτημά μας αποτελεί η

παρότρυνση της Θεονόης στην Ελένη να μην αγνοήσει στις προσευχές της την θεά

του έρωτα (1024-25) την οποία και η ηρωίδα ακολουθεί (1197-1106) Αυτό όμως

που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ότι η Ελένη κατορθώνει εν τέλει με έναν τρόπο

αξιοθαύμαστο να συναιρέσει τις αντιτιθέμενες αξίες και επιθυμίες που

αντιπροσωπεύουν οι δύο θεότητες Κι αυτό επιτυγχάνεται στο σχέδιο διαφυγής που

επινοεί στη μηχανή Με την είδηση που αναλαμβάνει ο ίδιος ο Μενέλαος

παριστάνοντας κάποιον από τους συντρόφους του να επιβεβαιώσει για τον εαυτό του

μπροστά στον Θεοκλύμενο ότι δηλαδή έχει πεθάνει οι αντιτιθέμενες απαιτήσεις της

Ήρας και της Αφροδίτης συμβιβάζονται ο σύζυγος της Ελένης laquoπεθαίνειraquo όπως

επιθυμεί η Αφροδίτη αλλά στην πραγματικότητα είναι ζωντανός όπως θέλει η Ήρα

η παρουσία του αποκρύπτεται όπως θέλει η Ήρα αλλά και κατά κάποιον τρόπο

αποκαλύπτεται όπως επιθυμεί η Αφροδίτη αφού ο ίδιος εμφανίζεται μπροστά στον

Θεοκλύμενο ο οίκος της Ελένης και του Μενέλαου φαίνεται να διαλύεται και ο

έρωτας του Θεοκλύμενου να ικανοποιείται κάτι που είναι σύμφωνο με τις απαιτήσεις

της Αφροδίτης ενώ στην πραγματικότητα τείνει προς τη συνοχή του αφού η Ελένη

στην ουσία διατηρεί τη σωφροσύνη της κάτι που είναι σύμφωνο με την επιθυμία της

Ήρας Η διατήρηση της σωφροσύνης της Ελένης φαίνεται και μέσα από τις πολλές

τραγικές ειρωνείες και τις αμφιλογίες που χρησιμοποιεί στην αντιπαράθεσή της με

τον Αιγύπτιο βασιλιά (1294-95 1407-9 1420 1426)

Το τέχνασμα της Ελένης λοιπόν συναιρεί τις αξίες που αντιπροσωπεύουν οι

δύο θεότητες και υποδεικνύει ότι κατανοεί τη διαλεκτική σχέση που υφίσταται

μεταξύ των αντιθέτων εννοιών του ψέματος και της αλήθειας του θανάτου και της

ζωής του έρωτα και της σωφροσύνης της διάλυσης του οίκου και της συνοχής της

Και νομίζω ότι αυτή η κατανόηση της Ελένης που εκφράζεται μες απrsquo το τέχνασμά

της και που οδηγεί εν τέλει στην πραγματοποίηση του στόχου της θα πρέπει να

συνδεθεί με την προφητεία του Κάστορα στην έξοδο ότι η θέληση του Δία προβλέπει

5

τη μεταθανάτια θεοποίησή της (1666-69) Και δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε το

γεγονός ότι σε αντίθεση με τον μεταγενέστερο Ορέστη στον οποίο η ηρωίδα

θεοποιείται μόνο και μόνο επειδή είναι κόρη του Δία (Ευρ Ορ 1635) σrsquo αυτό το

δράμα δεν υπάρχει καμία απολύτως ένδειξη στο κείμενο που να μας ενθαρρύνει να

αποδώσουμε αυτή την τιμή που θα απολαύσει η Ελένη στον ίδιο λόγο Εκτός από μία

αποζημίωση για τα βάσανα που τόσα χρόνια υπέφερε χωρίς η ίδια να το αξίζει η

προφητεία για τη θεοποίηση της Ελένης μπορεί να ιδωθεί επίσης ως μία ανταμοιβή

για την οξύνοιά της ως μία επιβράβευση για τη θαυμαστή επινοητικότητά της

Άλλωστε το έργο κλείνει με την παρατήρηση του Θεοκλύμενου ότι η Ελένη είναι

σωφρονέστατη (1683) ένας χαρακτηρισμός που μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στη

συζυγική της πίστη αλλά και στη φρόνησή της στη σύνεση Αυτή η διπλή έννοια

εμπερικλείεται στην αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη Μάλιστα έχω την εντύπωση

ότι είναι ακριβώς η συζυγική της πίστη ή αν θέλουμε να μιλήσουμε πιο γενικά η

επιθυμία της να αποκαταστήσει τη φήμη της για σωφροσύνην που ενεργοποιεί τη

φρόνηση και την επινοητικότητά της

Η Ελένη λοιπόν πραγματοποιεί τον στόχο της μες απrsquo τον τρόπο που

laquoερμηνεύειraquo το πρόσφατο παρελθόν της και πιο συγκεκριμένα τη συνάντησή της με

τον Τεύκρο Ο σκοπός της όμως δεν θα είχε επιτευχθεί χωρίς τον ιδιότυπο τρόπο που

και ο Μενέλαος laquoερμηνεύειraquo το δικό του παρελθόν Σrsquo αυτή την ερμηνεία ωστόσο

παρατηρούμε μια αντίφαση Ενώ αρχικά ο Μενέλαος όπως επισημάναμε

προηγουμένως αρνείται να αναγνωρίσει την Ελένη επειδή μένει προσκολλημένος

στο ηρωικό παρελθόν του στην Τροία και λογαριάζει περισσότερο τους κόπους που

κατέβαλε εκεί για την ανάκτηση της συζύγου του (593) αργότερα όταν η

αναγνώριση έχει πια συντελεστεί δεν συμφωνεί να την εγκαταλείψει και να φύγει για

να γλιτώσει τη ζωή του από την απειλή του Θεοκλύμενου για τον ίδιο ακριβώς λόγο

laquoκαι να σε εγκαταλείψωraquo ρωτάει την Ελένη laquoγια χάρη σου κυρίευσα την Τροίαraquo

(806 πβ 845-50) Μολονότι λοιπόν ο Μενέλαος συνειδητοποιεί στην αναγνώριση

ότι ο σκοπός για τον οποίο πολέμησε στην Τροία ήταν ουσιαστικά ένα ψέμα ωστόσο

αργότερα του είναι αδύνατο να παραιτηθεί από αυτό το ψέμα και χρησιμοποιεί αυτή

την εμμονή του στο παρελθόν ως μία κινητήριο δύναμη που θα τον οδηγήσει εν τέλει

στην εξασφάλιση του επιθυμητού μέλλοντος Συνεπώς η δήλωσή του laquoγια χάρη σου

κυρίευσα την Τροίαraquo θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να θεωρηθεί ως ένα

laquoαληθινόraquo ψέμα όπως επίσης θα μπορούσε να θεωρηθεί κατά τη γνώμη μου και η

μετέπειτα αγγελία της Ελένης στο Θεοκλύμενο ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός εφόσον

το Τρωικό του κλέος το οποίο καθόριζε εν πολλοίς την ίδια του την ταυτότητα (βλ

393-96 και 501-2) αποδείχτηκε ουσιαστικά μια θεϊκή εξαπάτηση σε ένα συμβολικό

επίπεδο ο Μενέλαος και η Τροία του το μεγαλύτερο καύχημά του έχουν όντως

laquoπεθάνειraquo Επομένως είναι μες απrsquo αυτά τα δύο laquoαληθινάraquo ψέματα τον λόγο για τον

οποίο αλώθηκε η Τροία και την είδηση για τον θάνατο του Μενέλαου που με τη

σειρά τους προκύπτουν από δύο ιδιότυπες laquoερμηνείεςraquo του παρελθόντος που

οδηγούμαστε στην έκβαση του έργου Και η έκβαση του έργου ο νόστος του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού συνεπάγεται ταυτόχρονα την αποκάλυψη της αλήθειας

μιας και όχι μόνο θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα η φήμη της Ελένης αλλά και οι

Έλληνες θα μάθουν τις πραγματικές αιτίες του Τρωικού πολέμου που η Ελένη

γνωρίζει και που εκθέτει στον πρόλογό της (38-41)

Αρχίζουμε ήδη να ανιχνεύουμε τη συλλογιστική πορεία του Ευριπίδη η οποία

βασίζεται στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες έννοιες Ακόμα και το

ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια Και το αντίστροφο όμως ισχύει αν λάβουμε

υπόψιν μας ότι χωρίς τη θεϊκή επέμβαση με την εξαφάνιση του ειδώλου η αποκάλυψη

της αλήθειας στον Μενέλαο από την Ελένη δεν θα επέφερε την επικράτησή της αλλά

6

θα οδηγούσε στην εδραίωση του ψέματος μιας και οι Έλληνες ποτέ δεν θα μάθαιναν

τους πραγματικούς λόγους του Τρωικού πολέμου γιατί η αληθινή Ελένη δεν θα

επέστρεφε στη Σπάρτη Το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα δηλαδή η εδραίωση του

ψέματος θα προέκυπτε και αν είχε αποκαλυφθεί στο Θεοκλύμενο η αλήθεια για την

άφιξη του Μενέλαου στην Αίγυπτο

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι η πορεία από το ψέμα στην αλήθεια και το

αντίστροφο εμπλέκει πάντα μια laquoερμηνείαraquo του παρελθόντος με την οποία επίσης

σχετίζεται η διαλεκτική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο

σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο Δύο παραδείγματα θα βοηθήσουν στη

διασαφήνιση αυτής της άποψης Αν εξετάσουμε το ενδεχόμενο να είχε φανερωθεί στο

Θεοκλύμενο η παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο τότε θα παρατηρούνταν μια

μετάβαση από την αλήθεια στο ψέμα στην απόκρυψη δηλαδή των αιτιών του

Τρωικού πολέμου αυτό θα εξαρτιόταν από τον τρόπο που ο Θεοκλύμενος θα

ερμήνευε το παρελθόν Αν κρίνουμε από τη σκηνή που ένας υπηρέτης του παλατιού

τον εμποδίζει να σκοτώσει την αδελφή του ως αντίποινα για την εξαπάτηση που είχε

υποστεί θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Αιγύπτιος βασιλιάς δεν θα

αποδεχόταν το γεγονός ότι ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της Ελένης και ότι

εκείνη ανήκει δικαιωματικά σrsquo αυτόν (1634-36) Από τη στιγμή λοιπόν που υιοθετεί

αυτή την ερμηνεία η ερωτική του επιθυμία ικανοποιείται (ζωή) αλλά ταυτόχρονα

πλήττεται η καλή φήμη του σπιτιού του (θάνατος) Στην περίπτωση που η ερμηνεία

του παρελθόντος ήταν διαφορετική ndashlaquoόντως ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της

Ελένης και η τελευταία πρέπει να παραδοθεί σrsquo αυτόνraquo- τότε η σχέση ζωή θανάτου

θα ήταν αντίστροφη μιας και η ερωτική επιθυμία του Θεοκλύμενου θα παρέμενε

ανικανοποίητη (θάνατος) αλλά θα διατηρούνταν η καλή φήμη του οίκου του (ζωή)

Η επόμενη περίπτωση που θα εξετάσουμε αφορά την απόφαση του Μενέλαου να μην

εγκαταλείψει την Ελένη παρά την παρότρυνση της τελευταίας Εδώ παρατηρείται

μια αντίστροφη μετάβαση από το ψέμα στην αλήθεια Σrsquo αυτή τη μετάβαση

εμπλέκεται πάλι το θέμα της ερμηνείας του παρελθόντος αφού ο Μενέλαος πιστεύει

πως για χάρη της Ελένης κυρίευσε την Τροία Και σrsquo αυτή την περίπτωση ζωή και

θάνατος αντιτίθενται αφού το παρελθόν του Μενέλαου στην Τροία δικαιώνεται

(ζωή) με κόστος όμως τον ενδεχόμενο θάνατό του Σrsquo όλες τις περιπτώσεις νομίζω ότι

υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο του τύπου laquoκάτι

πρέπει να πεθάνει για να ζήσει κάτι άλλοraquo

Συγκεφαλαιώνοντας νομίζω ότι μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι η

δομική αρχή της Ελένης του Ευριπίδη η laquoθέσηraquo εκείνη που συνέχει όλα τα γεγονότα

που παρουσιάζονται στο υπό εξέταση δράμα είναι η ακόλουθη laquoΌπως η αλήθεια

μπορεί να οδηγήσει στο ψέμα έτσι και το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια

αυτό εξαρτάται από το πώς laquoερμηνεύειraquo κανείς το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψιν τη

διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο σε πραγματικό

όσο και σε συμβολικό επίπεδοraquo Και αυτή νομίζω ότι είναι η αλήθεια που αφήνεται

να υπονοηθεί μες από την αλληλεπίδραση του θεϊκού με το ανθρώπινο επίπεδο της

δράσης Κλείνω με τη σκέψη ότι αυτή η συλλογιστική του Ευριπίδη ίσως θα πρέπει

να ιδωθεί σε συνάρτηση με το ιστορικό εκείνο γεγονός που σημάδεψε την εποχή στην

οποία παραστάθηκε το έργο του την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελική

εκστρατεία Η ακριβής όμως σχέση του κειμένου με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα

αποτελεί αντικείμενο μιας διαφορετικής μελέτης την οποία θα σας ενθάρρυνα με όλη

μου την καρδιά να εκπονήσετε1

1 Η στιχαρίθμηση αναφέρεται στη στερεότυπη έκδοση του αρχαίου ελληνικού κειμένου (Diggle

Οξφόρδη 1994) και όχι στη νεοελληνική μετάφραση του Τάσου Ρούσσου από το σχολικό εγχειρίδιο

της Γrsquo Γυμνασίου

4

παρουσίας του Μενέλαου στην Αίγυπτο κάτι που θα τον οδηγήσει στο θάνατο Στην

περίπτωση της Ήρας δηλαδή η αλήθεια θα επιτευχθεί μες απrsquo το ψέμα το είναι μες

απrsquo το φαίνεσθαι και στην περίπτωση της Αφροδίτης το ψέμα θα εδραιωθεί μες απrsquo

την αποκάλυψη της αλήθειας το φαίνεσθαι μες απrsquo το είναι Ήδη με τη σύγκρουση

των δύο θεοτήτων αρχίζει να υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο

αντιθετικό ζεύγος αλήθεια-ψέμα φαίνεσθαι-είναι

Από την άλλη πλευρά βασιζόμενοι στις διαφορετικές τους επιδιώξεις

μπορούμε να διακρίνουμε τις αντιτιθέμενες αξίες που αντιπροσωπεύουν η Ήρα και η

Αφροδίτη η Ήρα στην παρούσα τουλάχιστον περίπτωση πρεσβεύει τη ζωή και

ευνοεί τη συνοχή του οίκου μια και αν επικρατήσει η θέλησή της ο γάμος της

Ελένης με τον Μενέλαο θα εδραιωθεί σε αντίθεση με την Αφροδίτη που συνδέεται

με το θάνατο και επιφέρει τη διάλυση του οίκου την αποσύνθεσή του η Ήρα

αντιπροσωπεύει τη σωφροσύνη με την έννοια της συζυγικής πίστης και η Αφροδίτη

τον αποσταθεροποιητικό έρωτα κάτι που φυσικά συμπίπτει με την παραδοσιακή

μυθολογική σύλληψη των ιδιοτήτων των δύο θεαινών καθώς η Ήρα ανέκαθεν

θεωρούνταν προστάτισσα του γάμου κάτι που η δράση της Αφροδίτης συχνά

υπονόμευε

Όμως αυτή η αντίθεση μεταξύ των δύο θεαινών συνεπάγεται απαραίτητα ότι η

θεϊκή δράση τη σημασία της οποίας στη διαμόρφωση της πλοκής του έργου έχουμε

ήδη επισημάνει δεν είναι ενιαία Πώς συμβιβάζονται εν τέλει αυτές οι

αντικρουόμενες αξίες Ή μήπως η οριστικοποίηση της επανένωσης του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού σημαίνει κατrsquo ανάγκη ότι η θέληση της Ήρας με την

οποία συμπαρατάσσεται η Θεονόη επικρατεί ενώ οι επιθυμίες της Αφροδίτης

ματαιώνονται οριστικά Ενδεικτική απάντηση στο ερώτημά μας αποτελεί η

παρότρυνση της Θεονόης στην Ελένη να μην αγνοήσει στις προσευχές της την θεά

του έρωτα (1024-25) την οποία και η ηρωίδα ακολουθεί (1197-1106) Αυτό όμως

που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ότι η Ελένη κατορθώνει εν τέλει με έναν τρόπο

αξιοθαύμαστο να συναιρέσει τις αντιτιθέμενες αξίες και επιθυμίες που

αντιπροσωπεύουν οι δύο θεότητες Κι αυτό επιτυγχάνεται στο σχέδιο διαφυγής που

επινοεί στη μηχανή Με την είδηση που αναλαμβάνει ο ίδιος ο Μενέλαος

παριστάνοντας κάποιον από τους συντρόφους του να επιβεβαιώσει για τον εαυτό του

μπροστά στον Θεοκλύμενο ότι δηλαδή έχει πεθάνει οι αντιτιθέμενες απαιτήσεις της

Ήρας και της Αφροδίτης συμβιβάζονται ο σύζυγος της Ελένης laquoπεθαίνειraquo όπως

επιθυμεί η Αφροδίτη αλλά στην πραγματικότητα είναι ζωντανός όπως θέλει η Ήρα

η παρουσία του αποκρύπτεται όπως θέλει η Ήρα αλλά και κατά κάποιον τρόπο

αποκαλύπτεται όπως επιθυμεί η Αφροδίτη αφού ο ίδιος εμφανίζεται μπροστά στον

Θεοκλύμενο ο οίκος της Ελένης και του Μενέλαου φαίνεται να διαλύεται και ο

έρωτας του Θεοκλύμενου να ικανοποιείται κάτι που είναι σύμφωνο με τις απαιτήσεις

της Αφροδίτης ενώ στην πραγματικότητα τείνει προς τη συνοχή του αφού η Ελένη

στην ουσία διατηρεί τη σωφροσύνη της κάτι που είναι σύμφωνο με την επιθυμία της

Ήρας Η διατήρηση της σωφροσύνης της Ελένης φαίνεται και μέσα από τις πολλές

τραγικές ειρωνείες και τις αμφιλογίες που χρησιμοποιεί στην αντιπαράθεσή της με

τον Αιγύπτιο βασιλιά (1294-95 1407-9 1420 1426)

Το τέχνασμα της Ελένης λοιπόν συναιρεί τις αξίες που αντιπροσωπεύουν οι

δύο θεότητες και υποδεικνύει ότι κατανοεί τη διαλεκτική σχέση που υφίσταται

μεταξύ των αντιθέτων εννοιών του ψέματος και της αλήθειας του θανάτου και της

ζωής του έρωτα και της σωφροσύνης της διάλυσης του οίκου και της συνοχής της

Και νομίζω ότι αυτή η κατανόηση της Ελένης που εκφράζεται μες απrsquo το τέχνασμά

της και που οδηγεί εν τέλει στην πραγματοποίηση του στόχου της θα πρέπει να

συνδεθεί με την προφητεία του Κάστορα στην έξοδο ότι η θέληση του Δία προβλέπει

5

τη μεταθανάτια θεοποίησή της (1666-69) Και δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε το

γεγονός ότι σε αντίθεση με τον μεταγενέστερο Ορέστη στον οποίο η ηρωίδα

θεοποιείται μόνο και μόνο επειδή είναι κόρη του Δία (Ευρ Ορ 1635) σrsquo αυτό το

δράμα δεν υπάρχει καμία απολύτως ένδειξη στο κείμενο που να μας ενθαρρύνει να

αποδώσουμε αυτή την τιμή που θα απολαύσει η Ελένη στον ίδιο λόγο Εκτός από μία

αποζημίωση για τα βάσανα που τόσα χρόνια υπέφερε χωρίς η ίδια να το αξίζει η

προφητεία για τη θεοποίηση της Ελένης μπορεί να ιδωθεί επίσης ως μία ανταμοιβή

για την οξύνοιά της ως μία επιβράβευση για τη θαυμαστή επινοητικότητά της

Άλλωστε το έργο κλείνει με την παρατήρηση του Θεοκλύμενου ότι η Ελένη είναι

σωφρονέστατη (1683) ένας χαρακτηρισμός που μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στη

συζυγική της πίστη αλλά και στη φρόνησή της στη σύνεση Αυτή η διπλή έννοια

εμπερικλείεται στην αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη Μάλιστα έχω την εντύπωση

ότι είναι ακριβώς η συζυγική της πίστη ή αν θέλουμε να μιλήσουμε πιο γενικά η

επιθυμία της να αποκαταστήσει τη φήμη της για σωφροσύνην που ενεργοποιεί τη

φρόνηση και την επινοητικότητά της

Η Ελένη λοιπόν πραγματοποιεί τον στόχο της μες απrsquo τον τρόπο που

laquoερμηνεύειraquo το πρόσφατο παρελθόν της και πιο συγκεκριμένα τη συνάντησή της με

τον Τεύκρο Ο σκοπός της όμως δεν θα είχε επιτευχθεί χωρίς τον ιδιότυπο τρόπο που

και ο Μενέλαος laquoερμηνεύειraquo το δικό του παρελθόν Σrsquo αυτή την ερμηνεία ωστόσο

παρατηρούμε μια αντίφαση Ενώ αρχικά ο Μενέλαος όπως επισημάναμε

προηγουμένως αρνείται να αναγνωρίσει την Ελένη επειδή μένει προσκολλημένος

στο ηρωικό παρελθόν του στην Τροία και λογαριάζει περισσότερο τους κόπους που

κατέβαλε εκεί για την ανάκτηση της συζύγου του (593) αργότερα όταν η

αναγνώριση έχει πια συντελεστεί δεν συμφωνεί να την εγκαταλείψει και να φύγει για

να γλιτώσει τη ζωή του από την απειλή του Θεοκλύμενου για τον ίδιο ακριβώς λόγο

laquoκαι να σε εγκαταλείψωraquo ρωτάει την Ελένη laquoγια χάρη σου κυρίευσα την Τροίαraquo

(806 πβ 845-50) Μολονότι λοιπόν ο Μενέλαος συνειδητοποιεί στην αναγνώριση

ότι ο σκοπός για τον οποίο πολέμησε στην Τροία ήταν ουσιαστικά ένα ψέμα ωστόσο

αργότερα του είναι αδύνατο να παραιτηθεί από αυτό το ψέμα και χρησιμοποιεί αυτή

την εμμονή του στο παρελθόν ως μία κινητήριο δύναμη που θα τον οδηγήσει εν τέλει

στην εξασφάλιση του επιθυμητού μέλλοντος Συνεπώς η δήλωσή του laquoγια χάρη σου

κυρίευσα την Τροίαraquo θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να θεωρηθεί ως ένα

laquoαληθινόraquo ψέμα όπως επίσης θα μπορούσε να θεωρηθεί κατά τη γνώμη μου και η

μετέπειτα αγγελία της Ελένης στο Θεοκλύμενο ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός εφόσον

το Τρωικό του κλέος το οποίο καθόριζε εν πολλοίς την ίδια του την ταυτότητα (βλ

393-96 και 501-2) αποδείχτηκε ουσιαστικά μια θεϊκή εξαπάτηση σε ένα συμβολικό

επίπεδο ο Μενέλαος και η Τροία του το μεγαλύτερο καύχημά του έχουν όντως

laquoπεθάνειraquo Επομένως είναι μες απrsquo αυτά τα δύο laquoαληθινάraquo ψέματα τον λόγο για τον

οποίο αλώθηκε η Τροία και την είδηση για τον θάνατο του Μενέλαου που με τη

σειρά τους προκύπτουν από δύο ιδιότυπες laquoερμηνείεςraquo του παρελθόντος που

οδηγούμαστε στην έκβαση του έργου Και η έκβαση του έργου ο νόστος του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού συνεπάγεται ταυτόχρονα την αποκάλυψη της αλήθειας

μιας και όχι μόνο θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα η φήμη της Ελένης αλλά και οι

Έλληνες θα μάθουν τις πραγματικές αιτίες του Τρωικού πολέμου που η Ελένη

γνωρίζει και που εκθέτει στον πρόλογό της (38-41)

Αρχίζουμε ήδη να ανιχνεύουμε τη συλλογιστική πορεία του Ευριπίδη η οποία

βασίζεται στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες έννοιες Ακόμα και το

ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια Και το αντίστροφο όμως ισχύει αν λάβουμε

υπόψιν μας ότι χωρίς τη θεϊκή επέμβαση με την εξαφάνιση του ειδώλου η αποκάλυψη

της αλήθειας στον Μενέλαο από την Ελένη δεν θα επέφερε την επικράτησή της αλλά

6

θα οδηγούσε στην εδραίωση του ψέματος μιας και οι Έλληνες ποτέ δεν θα μάθαιναν

τους πραγματικούς λόγους του Τρωικού πολέμου γιατί η αληθινή Ελένη δεν θα

επέστρεφε στη Σπάρτη Το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα δηλαδή η εδραίωση του

ψέματος θα προέκυπτε και αν είχε αποκαλυφθεί στο Θεοκλύμενο η αλήθεια για την

άφιξη του Μενέλαου στην Αίγυπτο

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι η πορεία από το ψέμα στην αλήθεια και το

αντίστροφο εμπλέκει πάντα μια laquoερμηνείαraquo του παρελθόντος με την οποία επίσης

σχετίζεται η διαλεκτική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο

σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο Δύο παραδείγματα θα βοηθήσουν στη

διασαφήνιση αυτής της άποψης Αν εξετάσουμε το ενδεχόμενο να είχε φανερωθεί στο

Θεοκλύμενο η παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο τότε θα παρατηρούνταν μια

μετάβαση από την αλήθεια στο ψέμα στην απόκρυψη δηλαδή των αιτιών του

Τρωικού πολέμου αυτό θα εξαρτιόταν από τον τρόπο που ο Θεοκλύμενος θα

ερμήνευε το παρελθόν Αν κρίνουμε από τη σκηνή που ένας υπηρέτης του παλατιού

τον εμποδίζει να σκοτώσει την αδελφή του ως αντίποινα για την εξαπάτηση που είχε

υποστεί θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Αιγύπτιος βασιλιάς δεν θα

αποδεχόταν το γεγονός ότι ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της Ελένης και ότι

εκείνη ανήκει δικαιωματικά σrsquo αυτόν (1634-36) Από τη στιγμή λοιπόν που υιοθετεί

αυτή την ερμηνεία η ερωτική του επιθυμία ικανοποιείται (ζωή) αλλά ταυτόχρονα

πλήττεται η καλή φήμη του σπιτιού του (θάνατος) Στην περίπτωση που η ερμηνεία

του παρελθόντος ήταν διαφορετική ndashlaquoόντως ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της

Ελένης και η τελευταία πρέπει να παραδοθεί σrsquo αυτόνraquo- τότε η σχέση ζωή θανάτου

θα ήταν αντίστροφη μιας και η ερωτική επιθυμία του Θεοκλύμενου θα παρέμενε

ανικανοποίητη (θάνατος) αλλά θα διατηρούνταν η καλή φήμη του οίκου του (ζωή)

Η επόμενη περίπτωση που θα εξετάσουμε αφορά την απόφαση του Μενέλαου να μην

εγκαταλείψει την Ελένη παρά την παρότρυνση της τελευταίας Εδώ παρατηρείται

μια αντίστροφη μετάβαση από το ψέμα στην αλήθεια Σrsquo αυτή τη μετάβαση

εμπλέκεται πάλι το θέμα της ερμηνείας του παρελθόντος αφού ο Μενέλαος πιστεύει

πως για χάρη της Ελένης κυρίευσε την Τροία Και σrsquo αυτή την περίπτωση ζωή και

θάνατος αντιτίθενται αφού το παρελθόν του Μενέλαου στην Τροία δικαιώνεται

(ζωή) με κόστος όμως τον ενδεχόμενο θάνατό του Σrsquo όλες τις περιπτώσεις νομίζω ότι

υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο του τύπου laquoκάτι

πρέπει να πεθάνει για να ζήσει κάτι άλλοraquo

Συγκεφαλαιώνοντας νομίζω ότι μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι η

δομική αρχή της Ελένης του Ευριπίδη η laquoθέσηraquo εκείνη που συνέχει όλα τα γεγονότα

που παρουσιάζονται στο υπό εξέταση δράμα είναι η ακόλουθη laquoΌπως η αλήθεια

μπορεί να οδηγήσει στο ψέμα έτσι και το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια

αυτό εξαρτάται από το πώς laquoερμηνεύειraquo κανείς το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψιν τη

διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο σε πραγματικό

όσο και σε συμβολικό επίπεδοraquo Και αυτή νομίζω ότι είναι η αλήθεια που αφήνεται

να υπονοηθεί μες από την αλληλεπίδραση του θεϊκού με το ανθρώπινο επίπεδο της

δράσης Κλείνω με τη σκέψη ότι αυτή η συλλογιστική του Ευριπίδη ίσως θα πρέπει

να ιδωθεί σε συνάρτηση με το ιστορικό εκείνο γεγονός που σημάδεψε την εποχή στην

οποία παραστάθηκε το έργο του την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελική

εκστρατεία Η ακριβής όμως σχέση του κειμένου με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα

αποτελεί αντικείμενο μιας διαφορετικής μελέτης την οποία θα σας ενθάρρυνα με όλη

μου την καρδιά να εκπονήσετε1

1 Η στιχαρίθμηση αναφέρεται στη στερεότυπη έκδοση του αρχαίου ελληνικού κειμένου (Diggle

Οξφόρδη 1994) και όχι στη νεοελληνική μετάφραση του Τάσου Ρούσσου από το σχολικό εγχειρίδιο

της Γrsquo Γυμνασίου

5

τη μεταθανάτια θεοποίησή της (1666-69) Και δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε το

γεγονός ότι σε αντίθεση με τον μεταγενέστερο Ορέστη στον οποίο η ηρωίδα

θεοποιείται μόνο και μόνο επειδή είναι κόρη του Δία (Ευρ Ορ 1635) σrsquo αυτό το

δράμα δεν υπάρχει καμία απολύτως ένδειξη στο κείμενο που να μας ενθαρρύνει να

αποδώσουμε αυτή την τιμή που θα απολαύσει η Ελένη στον ίδιο λόγο Εκτός από μία

αποζημίωση για τα βάσανα που τόσα χρόνια υπέφερε χωρίς η ίδια να το αξίζει η

προφητεία για τη θεοποίηση της Ελένης μπορεί να ιδωθεί επίσης ως μία ανταμοιβή

για την οξύνοιά της ως μία επιβράβευση για τη θαυμαστή επινοητικότητά της

Άλλωστε το έργο κλείνει με την παρατήρηση του Θεοκλύμενου ότι η Ελένη είναι

σωφρονέστατη (1683) ένας χαρακτηρισμός που μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στη

συζυγική της πίστη αλλά και στη φρόνησή της στη σύνεση Αυτή η διπλή έννοια

εμπερικλείεται στην αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη Μάλιστα έχω την εντύπωση

ότι είναι ακριβώς η συζυγική της πίστη ή αν θέλουμε να μιλήσουμε πιο γενικά η

επιθυμία της να αποκαταστήσει τη φήμη της για σωφροσύνην που ενεργοποιεί τη

φρόνηση και την επινοητικότητά της

Η Ελένη λοιπόν πραγματοποιεί τον στόχο της μες απrsquo τον τρόπο που

laquoερμηνεύειraquo το πρόσφατο παρελθόν της και πιο συγκεκριμένα τη συνάντησή της με

τον Τεύκρο Ο σκοπός της όμως δεν θα είχε επιτευχθεί χωρίς τον ιδιότυπο τρόπο που

και ο Μενέλαος laquoερμηνεύειraquo το δικό του παρελθόν Σrsquo αυτή την ερμηνεία ωστόσο

παρατηρούμε μια αντίφαση Ενώ αρχικά ο Μενέλαος όπως επισημάναμε

προηγουμένως αρνείται να αναγνωρίσει την Ελένη επειδή μένει προσκολλημένος

στο ηρωικό παρελθόν του στην Τροία και λογαριάζει περισσότερο τους κόπους που

κατέβαλε εκεί για την ανάκτηση της συζύγου του (593) αργότερα όταν η

αναγνώριση έχει πια συντελεστεί δεν συμφωνεί να την εγκαταλείψει και να φύγει για

να γλιτώσει τη ζωή του από την απειλή του Θεοκλύμενου για τον ίδιο ακριβώς λόγο

laquoκαι να σε εγκαταλείψωraquo ρωτάει την Ελένη laquoγια χάρη σου κυρίευσα την Τροίαraquo

(806 πβ 845-50) Μολονότι λοιπόν ο Μενέλαος συνειδητοποιεί στην αναγνώριση

ότι ο σκοπός για τον οποίο πολέμησε στην Τροία ήταν ουσιαστικά ένα ψέμα ωστόσο

αργότερα του είναι αδύνατο να παραιτηθεί από αυτό το ψέμα και χρησιμοποιεί αυτή

την εμμονή του στο παρελθόν ως μία κινητήριο δύναμη που θα τον οδηγήσει εν τέλει

στην εξασφάλιση του επιθυμητού μέλλοντος Συνεπώς η δήλωσή του laquoγια χάρη σου

κυρίευσα την Τροίαraquo θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να θεωρηθεί ως ένα

laquoαληθινόraquo ψέμα όπως επίσης θα μπορούσε να θεωρηθεί κατά τη γνώμη μου και η

μετέπειτα αγγελία της Ελένης στο Θεοκλύμενο ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός εφόσον

το Τρωικό του κλέος το οποίο καθόριζε εν πολλοίς την ίδια του την ταυτότητα (βλ

393-96 και 501-2) αποδείχτηκε ουσιαστικά μια θεϊκή εξαπάτηση σε ένα συμβολικό

επίπεδο ο Μενέλαος και η Τροία του το μεγαλύτερο καύχημά του έχουν όντως

laquoπεθάνειraquo Επομένως είναι μες απrsquo αυτά τα δύο laquoαληθινάraquo ψέματα τον λόγο για τον

οποίο αλώθηκε η Τροία και την είδηση για τον θάνατο του Μενέλαου που με τη

σειρά τους προκύπτουν από δύο ιδιότυπες laquoερμηνείεςraquo του παρελθόντος που

οδηγούμαστε στην έκβαση του έργου Και η έκβαση του έργου ο νόστος του

πρωταγωνιστικού ζευγαριού συνεπάγεται ταυτόχρονα την αποκάλυψη της αλήθειας

μιας και όχι μόνο θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα η φήμη της Ελένης αλλά και οι

Έλληνες θα μάθουν τις πραγματικές αιτίες του Τρωικού πολέμου που η Ελένη

γνωρίζει και που εκθέτει στον πρόλογό της (38-41)

Αρχίζουμε ήδη να ανιχνεύουμε τη συλλογιστική πορεία του Ευριπίδη η οποία

βασίζεται στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες έννοιες Ακόμα και το

ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια Και το αντίστροφο όμως ισχύει αν λάβουμε

υπόψιν μας ότι χωρίς τη θεϊκή επέμβαση με την εξαφάνιση του ειδώλου η αποκάλυψη

της αλήθειας στον Μενέλαο από την Ελένη δεν θα επέφερε την επικράτησή της αλλά

6

θα οδηγούσε στην εδραίωση του ψέματος μιας και οι Έλληνες ποτέ δεν θα μάθαιναν

τους πραγματικούς λόγους του Τρωικού πολέμου γιατί η αληθινή Ελένη δεν θα

επέστρεφε στη Σπάρτη Το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα δηλαδή η εδραίωση του

ψέματος θα προέκυπτε και αν είχε αποκαλυφθεί στο Θεοκλύμενο η αλήθεια για την

άφιξη του Μενέλαου στην Αίγυπτο

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι η πορεία από το ψέμα στην αλήθεια και το

αντίστροφο εμπλέκει πάντα μια laquoερμηνείαraquo του παρελθόντος με την οποία επίσης

σχετίζεται η διαλεκτική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο

σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο Δύο παραδείγματα θα βοηθήσουν στη

διασαφήνιση αυτής της άποψης Αν εξετάσουμε το ενδεχόμενο να είχε φανερωθεί στο

Θεοκλύμενο η παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο τότε θα παρατηρούνταν μια

μετάβαση από την αλήθεια στο ψέμα στην απόκρυψη δηλαδή των αιτιών του

Τρωικού πολέμου αυτό θα εξαρτιόταν από τον τρόπο που ο Θεοκλύμενος θα

ερμήνευε το παρελθόν Αν κρίνουμε από τη σκηνή που ένας υπηρέτης του παλατιού

τον εμποδίζει να σκοτώσει την αδελφή του ως αντίποινα για την εξαπάτηση που είχε

υποστεί θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Αιγύπτιος βασιλιάς δεν θα

αποδεχόταν το γεγονός ότι ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της Ελένης και ότι

εκείνη ανήκει δικαιωματικά σrsquo αυτόν (1634-36) Από τη στιγμή λοιπόν που υιοθετεί

αυτή την ερμηνεία η ερωτική του επιθυμία ικανοποιείται (ζωή) αλλά ταυτόχρονα

πλήττεται η καλή φήμη του σπιτιού του (θάνατος) Στην περίπτωση που η ερμηνεία

του παρελθόντος ήταν διαφορετική ndashlaquoόντως ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της

Ελένης και η τελευταία πρέπει να παραδοθεί σrsquo αυτόνraquo- τότε η σχέση ζωή θανάτου

θα ήταν αντίστροφη μιας και η ερωτική επιθυμία του Θεοκλύμενου θα παρέμενε

ανικανοποίητη (θάνατος) αλλά θα διατηρούνταν η καλή φήμη του οίκου του (ζωή)

Η επόμενη περίπτωση που θα εξετάσουμε αφορά την απόφαση του Μενέλαου να μην

εγκαταλείψει την Ελένη παρά την παρότρυνση της τελευταίας Εδώ παρατηρείται

μια αντίστροφη μετάβαση από το ψέμα στην αλήθεια Σrsquo αυτή τη μετάβαση

εμπλέκεται πάλι το θέμα της ερμηνείας του παρελθόντος αφού ο Μενέλαος πιστεύει

πως για χάρη της Ελένης κυρίευσε την Τροία Και σrsquo αυτή την περίπτωση ζωή και

θάνατος αντιτίθενται αφού το παρελθόν του Μενέλαου στην Τροία δικαιώνεται

(ζωή) με κόστος όμως τον ενδεχόμενο θάνατό του Σrsquo όλες τις περιπτώσεις νομίζω ότι

υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο του τύπου laquoκάτι

πρέπει να πεθάνει για να ζήσει κάτι άλλοraquo

Συγκεφαλαιώνοντας νομίζω ότι μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι η

δομική αρχή της Ελένης του Ευριπίδη η laquoθέσηraquo εκείνη που συνέχει όλα τα γεγονότα

που παρουσιάζονται στο υπό εξέταση δράμα είναι η ακόλουθη laquoΌπως η αλήθεια

μπορεί να οδηγήσει στο ψέμα έτσι και το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια

αυτό εξαρτάται από το πώς laquoερμηνεύειraquo κανείς το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψιν τη

διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο σε πραγματικό

όσο και σε συμβολικό επίπεδοraquo Και αυτή νομίζω ότι είναι η αλήθεια που αφήνεται

να υπονοηθεί μες από την αλληλεπίδραση του θεϊκού με το ανθρώπινο επίπεδο της

δράσης Κλείνω με τη σκέψη ότι αυτή η συλλογιστική του Ευριπίδη ίσως θα πρέπει

να ιδωθεί σε συνάρτηση με το ιστορικό εκείνο γεγονός που σημάδεψε την εποχή στην

οποία παραστάθηκε το έργο του την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελική

εκστρατεία Η ακριβής όμως σχέση του κειμένου με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα

αποτελεί αντικείμενο μιας διαφορετικής μελέτης την οποία θα σας ενθάρρυνα με όλη

μου την καρδιά να εκπονήσετε1

1 Η στιχαρίθμηση αναφέρεται στη στερεότυπη έκδοση του αρχαίου ελληνικού κειμένου (Diggle

Οξφόρδη 1994) και όχι στη νεοελληνική μετάφραση του Τάσου Ρούσσου από το σχολικό εγχειρίδιο

της Γrsquo Γυμνασίου

6

θα οδηγούσε στην εδραίωση του ψέματος μιας και οι Έλληνες ποτέ δεν θα μάθαιναν

τους πραγματικούς λόγους του Τρωικού πολέμου γιατί η αληθινή Ελένη δεν θα

επέστρεφε στη Σπάρτη Το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα δηλαδή η εδραίωση του

ψέματος θα προέκυπτε και αν είχε αποκαλυφθεί στο Θεοκλύμενο η αλήθεια για την

άφιξη του Μενέλαου στην Αίγυπτο

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι η πορεία από το ψέμα στην αλήθεια και το

αντίστροφο εμπλέκει πάντα μια laquoερμηνείαraquo του παρελθόντος με την οποία επίσης

σχετίζεται η διαλεκτική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο

σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο Δύο παραδείγματα θα βοηθήσουν στη

διασαφήνιση αυτής της άποψης Αν εξετάσουμε το ενδεχόμενο να είχε φανερωθεί στο

Θεοκλύμενο η παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο τότε θα παρατηρούνταν μια

μετάβαση από την αλήθεια στο ψέμα στην απόκρυψη δηλαδή των αιτιών του

Τρωικού πολέμου αυτό θα εξαρτιόταν από τον τρόπο που ο Θεοκλύμενος θα

ερμήνευε το παρελθόν Αν κρίνουμε από τη σκηνή που ένας υπηρέτης του παλατιού

τον εμποδίζει να σκοτώσει την αδελφή του ως αντίποινα για την εξαπάτηση που είχε

υποστεί θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Αιγύπτιος βασιλιάς δεν θα

αποδεχόταν το γεγονός ότι ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της Ελένης και ότι

εκείνη ανήκει δικαιωματικά σrsquo αυτόν (1634-36) Από τη στιγμή λοιπόν που υιοθετεί

αυτή την ερμηνεία η ερωτική του επιθυμία ικανοποιείται (ζωή) αλλά ταυτόχρονα

πλήττεται η καλή φήμη του σπιτιού του (θάνατος) Στην περίπτωση που η ερμηνεία

του παρελθόντος ήταν διαφορετική ndashlaquoόντως ο Μενέλαος είναι ο νόμιμος σύζυγος της

Ελένης και η τελευταία πρέπει να παραδοθεί σrsquo αυτόνraquo- τότε η σχέση ζωή θανάτου

θα ήταν αντίστροφη μιας και η ερωτική επιθυμία του Θεοκλύμενου θα παρέμενε

ανικανοποίητη (θάνατος) αλλά θα διατηρούνταν η καλή φήμη του οίκου του (ζωή)

Η επόμενη περίπτωση που θα εξετάσουμε αφορά την απόφαση του Μενέλαου να μην

εγκαταλείψει την Ελένη παρά την παρότρυνση της τελευταίας Εδώ παρατηρείται

μια αντίστροφη μετάβαση από το ψέμα στην αλήθεια Σrsquo αυτή τη μετάβαση

εμπλέκεται πάλι το θέμα της ερμηνείας του παρελθόντος αφού ο Μενέλαος πιστεύει

πως για χάρη της Ελένης κυρίευσε την Τροία Και σrsquo αυτή την περίπτωση ζωή και

θάνατος αντιτίθενται αφού το παρελθόν του Μενέλαου στην Τροία δικαιώνεται

(ζωή) με κόστος όμως τον ενδεχόμενο θάνατό του Σrsquo όλες τις περιπτώσεις νομίζω ότι

υφίσταται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο του τύπου laquoκάτι

πρέπει να πεθάνει για να ζήσει κάτι άλλοraquo

Συγκεφαλαιώνοντας νομίζω ότι μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι η

δομική αρχή της Ελένης του Ευριπίδη η laquoθέσηraquo εκείνη που συνέχει όλα τα γεγονότα

που παρουσιάζονται στο υπό εξέταση δράμα είναι η ακόλουθη laquoΌπως η αλήθεια

μπορεί να οδηγήσει στο ψέμα έτσι και το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια

αυτό εξαρτάται από το πώς laquoερμηνεύειraquo κανείς το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψιν τη

διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο τόσο σε πραγματικό

όσο και σε συμβολικό επίπεδοraquo Και αυτή νομίζω ότι είναι η αλήθεια που αφήνεται

να υπονοηθεί μες από την αλληλεπίδραση του θεϊκού με το ανθρώπινο επίπεδο της

δράσης Κλείνω με τη σκέψη ότι αυτή η συλλογιστική του Ευριπίδη ίσως θα πρέπει

να ιδωθεί σε συνάρτηση με το ιστορικό εκείνο γεγονός που σημάδεψε την εποχή στην

οποία παραστάθηκε το έργο του την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελική

εκστρατεία Η ακριβής όμως σχέση του κειμένου με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα

αποτελεί αντικείμενο μιας διαφορετικής μελέτης την οποία θα σας ενθάρρυνα με όλη

μου την καρδιά να εκπονήσετε1

1 Η στιχαρίθμηση αναφέρεται στη στερεότυπη έκδοση του αρχαίου ελληνικού κειμένου (Diggle

Οξφόρδη 1994) και όχι στη νεοελληνική μετάφραση του Τάσου Ρούσσου από το σχολικό εγχειρίδιο

της Γrsquo Γυμνασίου