ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΜΙΝΩΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ - ΕΚ.ΔΙ.ΤΟ · 2006. 4. 1. · Το...

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Μινωικός - Μυκηναϊκός Κόσmicroος

Ο ΜΙΝΩΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Η Κρήτη ένα νησί που εκτείνεται σε microήκος περίπου 260 χλmicro και microέγιστο πλάτος microόλις 60 χλmicro βρίσκεται σε προνοmicroιακή γεωγραφική θέση στον χώρο της Μεσογείου Η προ-νοmicroιακή αυτή θέση της Κρήτης στο νότιο άκρο του Αιγαίου ώθησε τους Μινωίτες όπως ονοmicroάστηκαν οι κάτοικοί της στην επικοινωνία microε πλήθος άλλων γειτονικών λαών και στη δηmicroιουργία εmicroπορικών και πολιτισmicroικών ανταλλακτικών σχέσεων Τελικά οι Μινω-ίτες εξελίχθηκαν σε ναυτικό λαό και εντάχθηκαν στους microεγάλους θαλασσοπόρους Το γεγονός όmicroως ότι ο νησιωτικός αυτός χώρος βρισκόταν διαρκώς υπό την επίδραση δυσmicroενών φυσικών φαινοmicroένων όπως σεισmicroοί ή ανύψωση της θαλάσσιας στάθmicroης ενέταξε τον χώρο τους στην κατηγορία των ευάλωτων περιοχών Σήmicroερα είmicroαστε σε θέση να γνωρίζουmicroε ότι πολλές παραθαλάσσιες περιοχές κυρίως της βόρειας και ανα-τολικής προϊστορικής Κρήτης βρίσκονται πλέον κάτω από την επιφάνεια της θάλασ-σας Αντίθετα στα δυτικά παρατηρείται ανύψωση της επιφάνειας του εδάφους που πιστεύεται ότι φθάνει τα 66 micro στην περιοχή της Φαλάσαρνας Στο εσωτερικό του νησιού οι αλλαγές αφορούν κυρίως στην αποψίλωση των εδαφών και κατά συνέπεια στη διάβρωση των βουνών Η microεγαλύτερη πεδιάδα είναι αυτή της Μεσαράς γύρω από την οποία υπήρχαν η Φαιστός η Αγία Τριάδα και η Γόρτυνα ενώ microικρότερες πεδιάδες βρίσκονται κοντά στα ανάκτορα της Κνωσού και των Μαλίων Το κλίmicroα κατά την άνθηση του microινωικού πολιτισmicroού ήταν αντίστοιχο microε το σηmicroερινό Τα σηmicroαντικά οικιστικά κέντρα του νησιού αποτελούσαν τα ανάκτορα στην Κνωσό στη Φαιστό στα Μάλια και στη Ζάκρο Τα ανάκτορα χτίστηκαν σε θέσεις τέτοιες που να επιτρέπουν τον έλεγχο πεδιάδων αλλά να έχουν και εύκολη πρόσβαση στη θάλασσα Ταυτόχρονα γύρω τους ή σε microικρή απόσταση χτίστηκαν και οι πρώτες πόλεις Η ζωή της πόλης επικεντρωνόταν στο ανάκτορο ενώ γύρω από αυτό υπήρχαν πολυτελείς κατοικίες στις οποίες ζούσαν οι άρχοντες Χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ στα ανάκτορα συγκεντρώνονταν η διοικητική εξουσία η λατρεία και οι αποθήκες του βασιλείου αυτά ήταν ατείχιστα γεγονός που microαρτυρεί έλλειψη κινδύνου από το εξωτερικό αλλά και σταθερές εσωτερικές σχέσεις Υπήρχαν επίσης επαύλεις στις Αρχάνες και στην Αγία Τριάδα αγροικίες και πολλές νέες παραθαλάσσιες εγκαταστάσεις στα Γουρνιά στο Παλαίκαστρο και στον Μόχλο πιθανώς λόγω της microεγάλης ανάπτυξης του εmicroπορίου Για την εσωτερική διάρθρωση της διοίκησης του νησιού οι πληροφορίες είναι ανεπαρ-κείς Πάντως αν και το γεωφυσικό περιβάλλον της Κρήτης καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη

123 47

5

8 10 69

Δορυφορική εικόνα της Κρή-της όπου φαίνονται οι γνωστές

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

την επικοινωνία microεταξύ των πόλεων από τις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β είναι εmicroφανές ότι ο βασιλιάς της Κνωσού ήταν η κυρίαρχη δύναmicroη του χώρου και το βασίλειό του το ισχυρότερο Πιθανώς microετά την κατάρρευση αυτής της πόλης περίπου το 1450 πΧ να διασπάστηκε το βασίλειο σε microικρότερες Η microινωική επίδραση στο εξωτερικό άρχισε να υποχωρεί ενώ στο ανάκτορο της Κνωσού ήταν πλέον έντονη η παρουσία Μυκηναίων Παρrsquo όλα αυτά η Κρήτη ακόmicroα και ως αποικία του microυκηναϊκού βασιλείου δεν έχασε την αίγλη της γιrsquo αυτό συmicromicroετείχε και στον Τρωικό πόλεmicroο Ο microινωικός κόσmicroος δεν ήταν περιορισmicroένος στα γεωγραφικά όρια της Κρήτης Οι Μινω-ίτες ταξίδευαν πολύ ακόmicroα και σε αποmicroακρυσmicroένες για την εποχή περιοχές όπου για τις ανάγκες εmicroπορικών ανταλλαγών ίδρυσαν όχι microόνο εmicroπορικούς σταθmicroούς αλλά και οικισmicroούς Σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση ο ίδιος ο βασιλιάς Μίνωας ίδρυσε αποικίες στην Κέα και στη Μεγαρίδα Μινωικές εγκαταστάσεις έχουν αναγνωριστεί σχε-δόν σε όλο τον χώρο του Αιγαίου στην Εύβοια στη Σκόπελο στη Χίο και στη Νάξο Η παρουσία των Μινωιτών είναι αισθητή και στο βόρειο Αιγαίο στη Θάσο και στη Σαmicroοθράκη όπου βρέθηκαν πινακίδες microε γραφή όmicroοια microε την αντίστοιχη των κρητικών ιερογλυφικών Στοιχεία microινωικού χαρακτήρα χωρίς ενδείξεις microόνιmicroης εγκατάστασης αναγνωρίζονται στη Φυλακωπή της Μήλου στην Αγία Ειρήνη της Κέας στο Ακρωτήρι της Θήρας στη θέση Τριάντα της Ρόδου ενώ στοιχεία που αφορούν τα ταφικά έθιmicroα έχουν αναγνωριστεί στην Κω και στην Κάρπαθο Σε ότι αφορά την ανατολική πλευρά του Αιγαίου και της Μεσογείου γενικότερα η παρουσία των Μινωιτών είναι εmicroφανής στη Μίλητο (πιστεύεται microάλιστα πως αυτή η πόλη ιδρύθηκε από τον Μίλητο ο οποίος ήταν Μινωίτης) στην Αίγυπτο στην Ιασό της Καρίας αλλά και στη Φοινίκη όπου στην Ουγκαρίτ υπήρχαν microινωικές αποικίες Μινωικής καταγωγής θεωρούνται και οι κάτοικοι της Λυκίας και της Καρίας Πολλά τοπωνύmicroια άλλωστε αυτών των περιοχών αλλά και γενικότερα της Μικράς Ασίας είναι συγγενικά microε αυτά της Κρήτης γεγονός που microαρτυ-ρεί τη στενή σχέση των δύο περιοχών Σχετικά microε τα τοπωνύmicroια αξίζει να σηmicroειωθεί η παρουσία ορισmicroένων στις πινακίδες που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές του νησιού τα οποία σχετίζονται microε την ηπειρωτική Ελλάδα πιθανώς ως αποτέλεσmicroα της εγκατά-στασης στο νησί Μυκηναίων από την Αττική και την ΠελοπόννησοΧαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η αποικιστική διάθεση διέπεται από ειρηνικό πνεύmicroα οφειλόmicroενο πιθανώς στον χαρακτήρα τόσο των Μινωιτών όσο και των βασι-

Η πεδιάδα της Μεσαράς είναι η microεγαλύτερη της Κρήτης και εκεί

λέων τους Η ειρηνική διάθεση των Μινωιτών αναγνωρίζεται επίσης και στην έλλειψη οχυρωmicroατικών ή γενικότερα προστατευτικών κατασκευών των ανακτόρων τους Το κύριο ενδιαφέρον τους δεν αφορούσε στην κατάκτηση νέων τόπων αλλά στη διάδοση των προϊόντων τους Οι Μινωίτες ήταν αυτοί που δίδαξαν στους υπόλοιπους κατοί-κους του Αιγαίου τη γνώση της καλλιέργειας του αmicroπελιού και της ελιάς Μάλιστα στις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β που βρέθηκαν στη Σαmicroοθράκη αναφέρεται πως οι Κρήτες microετέφεραν στους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου τη γνώση της καλλιέργειας των δύο αυτών ειδώνΣτο πνεύmicroα καλής γειτονίας και microέσα από το δίκτυο εmicroπορικών ανταλλαγών τους από την Αίγυπτο εισήγαγαν χρυσάφι ελεφαντόδοντο υφάσmicroατα και αρώmicroατα εξωτικά δηλαδή προϊόντα που δεν παρήγαγαν στον τόπο τους ενώ εξήγαγαν σε αυτήν τα προϊόντα της microεταλλοτεχνίας τους τα οποία ήταν ξακουστά για την ποιότητά τους Οι ανταλλαγές αυτές microας είναι γνωστές από τα κείmicroενα των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β Επιβεβαιώνονται όmicroως και από τα αρχαία αιγυπτιακά κείmicroενα Αν και στις δύο αυτές γραπτές πηγές φαίνεται πως οι ανταλλαγές που αναφέρονται αφορούν τους ηγεmicroόνες των δύο περιοχών το εmicroπόριο δεν διεξαγόταν αυστηρά microεταξύ των ηγετών Στους Μινωίτες είναι εmicroφανής η διάθεση επέκτασης έξω από τα γεωγραφικά όρια του νησιού τους χωρίς όmicroως αυτή η επέκταση να εmicroφανίζει τάσεις κατάκτησης ή επιβο-λής Φαίνεται πως το ανήσυχο και ελεύθερο πνεύmicroα τους δεν ήταν ικανό να περιορι-στεί και γιrsquo αυτό τον λόγο η θάλασσα αντί να αποτελέσει εmicroπόδιο στον δρόmicroο τους microετατράπηκε σε σύmicromicroαχό τους

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ζάκρου ένα από τα σηmicroαντι-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


TA ΜΙΝΩΪΚA ΑΝΑΚΤΟΡΑ

Οι αρχαιολογικές microαρτυρίες δείχνουν ότι τα πρώτα ανάκτορα στην Κρήτη ιδρύθη-καν στις αρχές της 2ης χιλιετίας πΧ Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι η ίδρυσή τους υπήρξε το αποτέλεσmicroα σταδιακής συσσώρευσης πλούτου και δύναmicroης στα χέρια συγκεκριmicroένων ατόmicroων ή ολιγοmicroελών οmicroάδων Οι ένοικοι των πρώτων ανακτό-ρων εξελίχθηκαν βαθmicroιαία σε διαχειριστές της αγροτικής οικονοmicroίας ευρύτατων περιοχών αν κρίνει κανείς από τις εκτεταmicroένες αποθήκες γεωργικών προϊόντων οι οποίες υπήρχαν σε αυτά τα οικοδοmicroήmicroατα Πώς όmicroως από τις microικρές αυτοσυ-ντηρούmicroενες τοπικές κοινότητες της 3ης χιλιετίας φτάσαmicroε στη δηmicroιουργία ενός σύνθετου συστήmicroατος διαχείρισης γύρω από γιγάντια κέντρα εξουσίας

Η οικονοmicroική ndashκαι κατά συνέπεια η ταξικήndash διάκριση κάποιων προσώπων δεν αποτελεί φαινόmicroενο που παρουσιάστηκε στην Κρήτη για πρώτη φορά τη 2η χιλιετία Οι εξαιρε-τικά πυκνές ανταλλαγές προϊόντων και ιδεών στο Αιγαίο ήδη από το βrsquo microισό της 3ης χιλιετίας έδωσαν τη δυνατότητα σε κάποιους να ξεχωρίσουν εαυτούς από το σύνολο ίσως σε microια προσπάθεια να ιδιοποιηθούν επιπλέον οφέλη στο πλαίσιο των τοπικών κοινοτήτων στις οποίες ανήκαν Αρχικά αυτοί ίσως ανέλαβαν κάποιες διαιτητικές λειτουργίες στο πλαίσιο τόσο ενδο-κοινοτικών όσο και διακοινοτικών επαφών που πιθανότατα δεν άργησαν να λάβουν διοικητικό χαρακτήρα

Η γένεση του ανακτορικού συστήmicroατοςΚάποιοι ερευνητές προσπάθησαν να αποδώσουν την αρχιτεκτονική ιδέα των microινωικών ανακτόρων σε microια τελευταία εξελικτική βαθmicroίδα οικοδοmicroικών microορφών που πρωτο-εmicroφανίστηκαν στην Προανακτορική περίοδο Ο Evans microε βάση κάποιες αρχιτεκτο-νικές παρατηρήσεις στο ανάκτορο της Κνωσού διατύπωσε τη θεωρία των νησίδων ανεξάρτητων δηλαδή οικοδοmicroηmicroάτων τα οποία χτισmicroένα γύρω από microία κοινή αυλή συνενώθηκαν αργότερα για να αποτελέσουν ένα συmicroπαγές και ενιαίο συγκρότηmicroα Στην κοινή ndashδηmicroόσιαndash χρήση κάποιων αίθριων χώρων-αυλών από πολλά γειτονικά microεταξύ τους οικήmicroατα στηρίζουν κάποιοι ερευνητές την άποψη ότι τα ανάκτορα αποτέλεσαν απλώς microια εξέλιξη της ντόπιας αρχιτεκτονικής που υπαγόρευσαν οι microεταβαλλόmicroενες

Άποψη από το εσωτερικό του ανακτόρου της Φαιστού

Ο Βρετανός αρχαιολόγος Arthur Evans που ερεύνησε

ΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ

σταδιακά οικονοmicroικές συνθήκες Πολύ πιο πιθανό είναι τα microινωικά ανάκτορα να αποτέλεσαν αδρές αποmicroιmicroήσεις ανά-λογων συγκροτηmicroάτων που οι Κρήτες είδαν στην Ανατολή Τα microεγάλα ανάκτορα της Συροπαλαιστίνης όπως το ανάκτορο του Mari στον Ευφράτη είναι πρωιmicroότερα των κρητικών και επιτελούσαν όπως φαίνεται λειτουργία ανάλογη microε αυτά Ανατολικής προέλευσης φαίνεται ότι είναι και η ιδέα της microνηmicroειώδους δοmicroής των microινωικών ανα-κτόρων microε τη χρήση ορθοστατών (microιας πρώτης σειράς ογκωδών ωραία επεξεργασmicroέ-νων κυβόλιθων στις προσόψεις) και επιmicroεληmicroένης λαξευτής τοιχοδοmicroίαςΤις πρώιmicroες επαφές microεταξύ των ενοίκων των πρώτων microινωικών ανακτόρων και εκείνων της Εγγύς Ανατολής επιβεβαιώνει η ανεύρεση στη Φαιστό οmicroάδας σφραγισmicroάτων πανο-microοιότυπων microε άλλα που βρέθηκαν στο Karahuyuk στη νότια Ανατολία Η υιοθέτηση περίπου την ίδια περίοδο ιδεών και τεχνικών που κατάγονταν από ανατολικές χώρες επιβεβαιώνεται από την ndashσχεδόν ταυτόχρονη microε την ίδρυση των ανακτόρωνndash εισα-γωγή στην Κρήτη του ταχύστροφου κεραmicroευτικού τροχού πιθανότατα από τις χώρες της Εγγύς Ανατολής όπου ήταν σε χρήση από την 3η χιλιετία

Η αρχιτεκτονική των ανακτόρωνΤα microινωικά συγκροτήmicroατα συνδέονταν άρρηκτα microε το φυσικό περιβάλλον προς το οποίο φαίνεται ότι δεν είχαν σαφή όρια Τους συmicroπαγείς τοίχους συχνά υποκαθιστούσαν τα πολύθυρα ένα σύστηmicroα από συνεχόmicroενες πόρτες που είχε στόχο ndashmicroε πολύστροφους διαδρόmicroους κλιmicroακοστάσια φωταγωγούς βεράντες και διαmicroερίσmicroατα σε διάφορα επί-πεδα και ορόφουςndash να δηmicroιουργήσει την αίσθηση της εναλλαγής και του απρόοπτου Το χρώmicroα διαχεόταν παντού τόσο στα στοιχεία των προσόψεων όσο και στο εσωτερικό των διαmicroερισmicroάτων όπου δάπεδα και τοίχοι είχαν ντυθεί microε πλάκες διαφόρων απο-χρώσεων σε συνδυασmicroό συχνά microε έναν πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσmicroο Τέλος οι εναλλαγές φωτός και σκιάς που οφείλονταν στην πολυδιάσπαση συmicroπαγών όγκων και επιφανειών αύξαναν τη γραφικότηταΣτο εσωτερικό των ανακτόρων παρατηρείται microια προσχεδιασmicroένη κατανοmicroή των βασι-κών λειτουργιών κατά οικοδοmicroικούς τοmicroείς Έτσι η περισσότερο ανεπτυγmicroένη δυτική πτέρυγα στέγαζε τα διαmicroερίσmicroατα του ιερού και τις κύριες αποθήκες αγροτικών προ-ϊόντων ενώ microεγάλες αίθουσες microε πολύθυρα ndashγια κάποιους διαmicroερίσmicroατα διαmicroονής

Κάτοψη του ανακτόρου της Κνωσού στην οποία διακρίνο-

Το κατrsquo επιλογήν κλείσιmicroο ή άνοιγmicroα των θυρών των πολυ-

για άλλους αίθουσες υποδοχής ή τελετουργιώνndash διευθετήθηκαν σε δύο περιπτώσεις σε microία αρκετά ανεπτυγmicroένη ανατολική πτέρυγα Εργαστηριακοί τοmicroείς ταυτίστηκαν ndashσε δύο επίσης περιπτώσειςndash σε microία πτέρυγα πιο περιορισmicroένη σε έκταση στα νότια Τέλος τελετουργικές ή επίσηmicroες αίθουσες καθώς και αίθουσες συmicroποσίων φαίνεται πως είχαν τοποθετηθεί τουλάχιστον σε τρία ανάκτορα στον όροφο της δυτικής και της βόρειας πτέρυγας αντίστοιχαΙδιαίτερης microνείας χρήζουν οι πρωτότυπες αρχιτεκτονικές ιδέες που εφαρmicroόστηκαν για πρώτη φορά στην εσωτερική διαρρύθmicroιση των microινωικών ανακτόρων Η σηmicroαντικότερη από αυτές είναι microία τυπική διαδοχή τριών χώρων ndashδύο αιθουσών που χωρίζονται από πολύθυρο και ενός φωταγωγού microε κολόνεςndash σε microια διάταξη που χαρακτηρίστηκε microινωικό microέγαρο Τυπικά στην ανακτορική αρχιτεκτονική είναι και κάποια τετραγωνικά υπόγεια δωmicroάτια που δηmicroιουργούνταν από το επίπεδο του ισογείου microε πλευρική σκάλα εφοδιασmicroένη microε χαmicroηλό παραπέτο Οι χώροι αυτοί χαρακτηρίστηκαν δεξαmicroενές καθαρmicroών αφού θεωρήθηκε ότι microέσα σε αυτούς πραγmicroατοποιούνταν συmicroβολικού χαρακτήρα καθαρmicroοί ηγεmicroόνων ή αρχιερέων Η microοναδική αυτή αρχιτεκτονική microορφή συχνά συνδυάζεται microε τα microινωικά microέγαρα γεγονός που ώθησε κάποιους να συνδέσουν τη χρήση τους microε έναν πραγmicroατικό καθαρmicroό των ενοίκων τους Μια τέτοια όmicroως κοσmicroική χρήση προϋπέθετε την ύπαρξη σε κάθε περίπτωση κάποιου φορητού λουτήρα αφού τα δωmicroάτια δεν διέθεταν microόνιmicroο σύστηmicroα αποχέτευσης των νερώνΈνα άλλος τύπος δωmicroατίου που συχνά συνδέεται microε την ανακτορική αρχιτεκτονική είναι αυτός της υπόστυλης κρύπτης Πρόκειται για θεmicroέλια δωmicroάτια εφοδιασmicroένα microε παχιά τετραγωνικά υποστηρίγmicroατα (πεσσούς) συνήθως σε αξονική διάταξη Με βάση ορισmicroένα ανασκαφικά ευρήmicroατα ndashπου περιλαmicroβάνουν προσφορές microπροστά στους πεσ-σούςndash έχει υποστηριχθεί ότι οι χώροι αυτοί ήταν τυπικοί των ανακτορικών ιερών microε τα τετραγωνικά υποστηρίγmicroατα να αντιπροσωπεύουν ανεικονικές microορφές λατρευτικών ειδώλωνΠιο χαρακτηριστική όmicroως για τα microινωικά ανάκτορα είναι η διευθέτηση των αίθριων χώρων τους Οι κεντρικές αυλές είχαν περίπου τις ίδιες διαστάσεις (microεταξύ 1000 και 1250 τmicro microε εξαίρεση της Ζάκρου που έφτανε microόλις τα 360 τmicro) και περίπου τον ίδιο προσανατολισmicroό microε τον microακρύ άξονά τους από Β προς Ν Η αυλή ndashείτε πλακο-

Η αξιοποίηση του φωτός απο-τελούσε στοιχείο της microινωικής

Αγωγός αποmicroάκρυνσης βρόχι-νων νερών στο ανάκτορο της

στρωmicroένη είτε φτιαγmicroένη από microείγmicroα στιβακτού πηλοχώmicroατος και ασβέστηndash αποτε-λούσε τον πνεύmicroονα της κυκλοφορίας στο εσωτερικό των ανακτορικών συγκροτηmicroά-των αφού όλες οι πτέρυγές τους ήταν προσιτές microέσω αυτής Παράλληλα φαίνεται πως χρησιmicroοποιήθηκε ως χώρος δηmicroόσιων θεαmicroάτων και τελετουργιών γεγονός που επιβεβαιώνεται από την παρουσία σε αυτήν ειδικών κατασκευών ή αντικειmicroένων όπως ένας βωmicroός microία σκάρα θυσιών και ένα σφαιρικό λίθινο αντικείmicroενο που ίσως αποτέ-λεσε επίσης το επίκεντρο λατρευτικών πράξεωνΣηmicroαντικότερη όmicroως για τις σχέσεις του ανακτόρου microε την πόλη φαίνεται ότι υπήρξε η δυτική αυλή Ο συνήθως ωραία πλακοστρωmicroένος αυτός χώρος φαίνεται ότι χρησι-microοποιήθηκε και ως τόπος συνάθροισης των κατοίκων για την παρακολούθηση ειδικών τελετουργιών εορταστικών εκδηλώσεων και θεαmicroάτων Ελαφρά υπερυψωmicroένοι διά-δροmicroοι από ορθογώνιες πλάκες οδηγούσαν κάποιους πιθανώς επίσηmicroους επισκέπτες ή τελετουργικές ποmicroπές από όλες τις κατευθύνσεις προς τις κύριες εισόδους των ανακτόρων Δύο ορθογώνιοι βωmicroοί που ήρθαν στο φως στην Κνωσό υποστηρίζουν την τέλεση τελετουργικών πράξεων microπροστά στις επιβλητικές δυτικές προσόψεις σε κοντινή απόσταση από τις επίσηmicroες εισόδους των οικοδοmicroηmicroάτων

Τα πρώτα ανάκτορα (1900-1700 πΧ)Με δεδοmicroένο ότι τα νέα microεγαλοπρεπή ανάκτορα χτίστηκαν πάνω στα ερείπια των παλαιών συχνά microάλιστα επαναχρησιmicroοποιώντας τοίχους ή και ολόκληρα τmicroήmicroατά τους η διερεύνηση των καταλοίπων των πρώτων ανακτορικών συγκροτηmicroάτων παρουσίασε δυσκολίες Την απόκτηση πληρέστερης εικόνας τους δυσχεραίνει επίσης η αποδεδειγ-microένη ύπαρξη microίας microεταβατικής οικοδοmicroικής φάσης microεταξύ παλαιών και νέων ανακτό-ρων κατά την οποία τmicroήmicroατα των πρώτων επαναχρησιmicroοποιήθηκαν συχνά microετασκευ-ασmicroένα για να καλύψουν προσωρινά τις ανάγκες των ενοίκων microέχρι την ολοκλήρωση των καινούργιων κτιρίων Εκτεταmicroένα πάντως κατάλοιπα των πρώτων ανακτόρων έχουν επισηmicroανθεί σε όλες τις θέσεις που φιλοξένησαν και τα νέα ενώ σύγχρονες εγκαταστάσεις τους microε διοικητικό (ίσως ανακτορικό) χαρακτήρα αναγνωρίστηκαν πρό-σφατα στον Πετρά Σητείας και στο Μοναστηράκι ΑmicroαρίουΤο πρώτο ανάκτορο της Κνωσού χτίστηκε σε έναν λόφο που είχε χρησιmicroοποιηθεί για κατοίκηση από τη Νεολιθική περίοδο Για την κατασκευή του χρειάστηκε να ισοπε-

Στα όρια των αίθριων χώρων των microινωικών ανακτόρων

δωθεί η κορυφή και να γίνουν κατακόρυφες τοmicroές ειδικά στην ανατολική πλαγιά του λόφου Τα τmicroήmicroατα που επέζησαν της καταστροφής δείχνουν ότι το πρώτο ανάκτορο είχε πολύ γερά θεmicroέλια microε microεγάλους ορθοστάτες στις προσόψεις πάνω σε στέρεες κρηπίδες και άφθονη ξυλοδοmicroή στο εσωτερικό των διαχωριστικών τοίχων προφανώς για αντισεισmicroική προστασία Ήδη από την εποχή αυτή απαντούν για πρώτη φορά πολλά από τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που συναντούmicroε στα νέα ανάκτορα όπως τα σύνθετα κλιmicroακοστάσια οι στοές microε κολόνες και πεσσούς οι φωταγωγοί και οι υπόστυλες κρύπτες Παραστατικές τοιχογραφίες από αυτό το οικοδόmicroηmicroα δεν έχουν σωθεί πολλοί από τους τοίχους του όmicroως σώζουν microονόχρωmicroα επιχρίσmicroατα ενώ σε microερικές περιπτώσεις διαπιστώθηκε η ύπαρξη απλών διακοσmicroητικών θεmicroάτων γεωmicroε-τρικού ή φυτικού χαρακτήραΈρευνες στη σωζόmicroενη έως σήmicroερα δυτική πρόσοψη απέδειξαν ότι η εντυπωσιακή αυτή δοmicroή υποκατέστησε άλλη που φαίνεται πως βρισκόταν λίγο δυτικότερα Η ανακάλυψη χτιστών θηκών σε microεγάλο βάθος κάτω από τα δάπεδα των νεοανακτο-ρικών αποθηκών της δυτικής πτέρυγας βεβαιώνει ότι οι κύριες αποθήκες του πρώ-του ανακτόρου βρίσκονταν στο ίδιο σηmicroείο και διέθεταν το ίδιο microε εκείνες σύστηmicroα αποθήκευσης προϊόντων σε υπόγειες κρύπτες Πιο πολλά όmicroως κατάλοιπα του πρώ-του ανακτόρου έχουν σωθεί στην ανατολική πτέρυγα Εκεί ανακαλύφθηκαν σε microεγάλο βάθος αποθήκες microε παρατοίχια θρανία και χώροι απόθεσης πλούσιας καmicroαραϊκής (πολύχρωmicroης) κεραmicroικής Δίπλα σε microια microικρή αυλή ανακαλύφθηκαν microεγάλες αποθήκες microε γιγάντια πιθάρια που έφεραν πολλές σειρές λαβών Το πρώτο ανάκτορο έκλεινε από τα ανατολικά microε ισχυρό περίβολο οι κρηπίδες του οποίου έκλιναν προς τα έξω εξαι-τίας του microεγάλου σεισmicroού που προκάλεσε και την καταστροφή του κτιρίουΚαι στη Φαιστό το πρώτο ανάκτορο οικοδοmicroήθηκε πάνω σε λόφο που είχε κατοικηθεί από τη Νεολιθική περίοδο Η κορυφή του ndashκαι στην περίπτωση αυτήndash ισοπεδώθηκε και στη δυτική αυλή διαρθρωmicroένη σε τρία επίπεδα Οι ανασκαφές έδειξαν ότι η πρό-σοψη του παλαιού ανακτόρου βρισκόταν αρκετά microέτρα δυτικότερα εκείνης του νέου και ότι το κατώτερο τmicroήmicroα της είχε διατηρηθεί σκεπασmicroένο από ένα σκληρό microείγmicroα ασβέστη και κοπανισmicroένων κεραmicroικών Το υλικό αυτό που σκέπασε και το αρχικό πλα-κόστρωτο της δυτικής αυλής είχε χυθεί πριν από την ανέγερση του νέου ανακτόρου για να δηmicroιουργηθεί τεχνητό άνδηρο για την οικοδόmicroησή του

Στην Παλαιοανακτορική περίοδο διαmicroορφώθηκε η microεγάλη πλακό-

Η δυτική αυλή του πρώτου ανακτόρου της Φαιστού διέθετε όπως και στην Κνωσό λίγο υπερυψωmicroένες διαβάσεις από microεγάλες ορθογώνιες πλάκες τοποθετηmicroένες σε απλή ή διπλή σειρά Μία από αυτές έφτανε microέχρι το βόρειο άκρο της αυλής όπου ndashmicroπροστά από ψηλό τοίχο που στήριζε το ανώτερο άνδηροndash είχαν χτιστεί microακριές βαθmicroίδες ίσως έδρανα ενός laquoθεατρικού χώρουraquo Όπως και στην Κνωσό στο κράσπεδο της αυλής του πρώτου ανακτόρου ανακαλύφθηκαν microεγάλα κυλινδρικά ορύγmicroατα επεν-δεδυmicroένα εσωτερικά microε πέτρεςΣτο βόρειο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας του παλαιού ανακτόρου ήρθε στο φως σειρά δωmicroατίων που φαίνεται ότι ανήκαν σε κάποιο ιερό Ήταν εφοδιασmicroένα microε θρανία και τράπεζες προσφορών και είχαν είσοδο από τη δυτική αυλή γεγονός που αποδεικνύει την τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών σε αυτήν Λίγο νοτιότερα αναγνωρίστηκε είσο-δος microε κιονωτό πρόπυλο η οποία διαmicroέσου ίσιου διαδρόmicroου οδηγούσε ανατολικά ίσως στην κεντρική αυλή του ανακτόρουΑκόmicroα καλύτερα διατηρήθηκε το τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας που βρίσκεται νότια της εισόδου Εξαιτίας της microεγάλης κλίσης του εδάφους το τmicroήmicroα αυτό είχε θεmicroελιωθεί σε πολύ χαmicroηλότερο επίπεδο microε αποτέλεσmicroα microετά την κατάχωσή του να διατηρηθεί σε ύψος περίπου 8 micro και τριών επάλληλων ορόφων Η πρόσοψη ήταν χτισmicroένη microε ωραία λαξευmicroένους ορθογώνιους δόmicroους πάνω σε microεγάλους ορθοστάτες Τα διαmicroερίσmicroατα του ισογείου περιλάmicroβαναν συστήmicroατα αποθηκών κάποια δωmicroάτια του ιερού εργα-στήρια και δωmicroάτια διαφόρων χρήσεων εφοδιασmicroένα microε θρανία και ερmicroάρια (ντουλά-πια) Η κινητή σκευή ήταν εντυπωσιακή κυρίως τα πήλινα αγγεία ndashδιακοσmicroηmicroένα σε έναν πλούσιο πολυχρωmicroικό ρυθmicroόndash τα οποία αντιπροσωπεύουν microία απίστευτη ποικιλία σχηmicroάτων και χρήσεων αποτελώντας ίσως το σηmicroαντικότερο κεραmicroικό σύνολο που έχει έρθει στο φως microέχρι σήmicroερα στην ΚρήτηΕρευνήθηκε επίσης microία σειρά παλαιοανακτορικών δωmicroατίων που φαίνεται ότι πλεύριζε την αρχική κεντρική αυλή Σε ένα από αυτά βρέθηκε microεγάλος αριθmicroός σφραγισmicroά-των microε ποικίλες παραστάσεις που ασφαλώς αποτελούσε τmicroήmicroα πλούσιου ανακτορικού αρχείου Δεν κατέστη όmicroως δυνατό να εντοπιστούν ίχνη της κεντρικής αυλής του οικοδοmicroήmicroατος ή διαmicroερισmicroάτων που θα microπορούσαν να έχουν χρησιmicroοποιηθεί για τη διαmicroονή των ενοίκων του Είναι πολύ πιθανό τέτοια δωmicroάτια να βρίσκονταν στην ίδια θέση microε τα αντίστοιχα του νέου ανακτόρου γεγονός που δείχνει ότι τα δύο κτίρια

Άποψη του αρχαιολογικού χώρου των Μαλίων το πρώτο

είχαν περίπου την ίδια δοmicroή εσωτερικής λειτουργίας Το παλαιό ανάκτορο της Φαιστού καταστράφηκε γύρω στο 1700 πΧ ίσως από κάποιο microεγάλο σεισmicroόΓια το πρώτο ανάκτορο των Μαλίων γνωρίζουmicroε πολύ λιγότερα πράγmicroατα Οι Γάλλοι ανασκαφείς πίστεψαν λανθασmicroένα ότι το ανάκτορο που έφεραν στο φως ήταν σε γενι-κές γραmicromicroές το αρχικό Η ανακάλυψη αρκετών επάλληλων δαπέδων που ανήκαν σε παλαιότερες αυλές κάτω από το επίπεδο της τελευταίας κεντρικής αυλής βεβαιώνει ότι το πρώτο ανάκτορο βρισκόταν σε χαmicroηλότερο επίπεδο και ότι τα λείψανά του ndashόπως στη Φαιστόndash είχαν καταχωθεί πριν από την κατασκευή του νέου Η γραmicromicroή της δυτικής πρόσοψης του πρώτου ανακτόρου διακρίνεται λίγο δυτικότερα της σωζόmicroενης πρόσοψης στο σηmicroείο όπου σταmicroατά το πλακόστρωτο της δυτικής αυλής Η τελευταία διατήρησε κατά την περίοδο των νέων ανακτόρων την αρχική παλαιοανακτορική πλα-κόστρωση microε τις συνήθεις υπερυψωmicroένες διαβάσεις Τmicroήmicroα του πρώτου ανακτόρου ήρθε στο φως στον βορειοδυτικό τοmicroέα όπου κατά τη Νεοανακτορική περίοδο δια-microορφώθηκαν ανακτορικοί κήποι Ανάmicroεσα στα πολυάριθmicroα διαmicroερίσmicroατα των οποίων η χρήση δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί υπήρχε microία στοά αποτελούmicroενη από δύο σκέλη που σχηmicroάτιζαν γωνίαΓια το πρώτο ανάκτορο της Ζάκρου διαθέτουmicroε ακόmicroα λιγότερα στοιχεία Δοκιmicroαστικές ανασκαφικές τοmicroές έφεραν στο φως δύο επάλληλες αυλές κάτω από το επίπεδο της κεντρικής αυλής του νέου ανακτόρου αλλά η σύνδεσή τους microε τmicroήmicroα κάποιου οικο-δοmicroήmicroατος που θα microπορούσε να ανήκει σε ένα παλαιό ανάκτορο δεν κατέστη microέχρι σήmicroερα δυνατή Ο ανασκαφέας πιστεύει ότι ένα microεγάλο συγκρότηmicroα microε ωραία πλακο-στρωmicroένα δωmicroάτια που ερευνήθηκε κάτω από τα κατεστραmicromicroένα δάπεδα της ανατο-λικής πτέρυγας του νέου ανακτόρου αποτελούσε τmicroήmicroα του προκατόχου του η σχέση όmicroως του συγκεκριmicroένου κτιρίου microε τις προαναφερθείσες αυλές παραmicroένει ασαφής

Κνωσός το νέο ανάκτορο (1650-1370 πΧ)Με βάση την κεραmicroική που βρέθηκε στα δάπεδα και στο γέmicroισmicroα των τmicroηmicroάτων των πρώτων ανακτόρων οι microελετητές κατέληξαν στο συmicroπέρασmicroα ότι οι καταστροφές τους συνέβησαν ταυτόχρονα και τις απέδωσαν σε φυσικά αίτια ίσως ισχυρούς σεισmicroούς Αmicroέσως microετά ξεκίνησε microία προσπάθεια ανοικοδόmicroησής τους στις ίδιες θέσεις αλλά σε αρκετά ψηλότερο επίπεδο Αν και υπάρχουν περιπτώσεις όπου τmicroήmicroατα ανακτόρων

Πήλινος καραmicroαiumlκός κρατήρας (1800 πΧ) microε πολύχρωmicroη δια-

Άποψη της laquoυπόστηλης κρύ-πτηςraquo ενός ιδιότυπου οικοδο-

εντάχθηκαν στα νέα ανάκτορα ωστόσο τα τελευταία χτίστηκαν σε ένα πνεύmicroα υπό τις οδηγίες έmicroπειρων αρχιτεκτόνων Οι θέσεις των κυριότερων αίθριων χώρων και διαmicroερισmicroάτων δεν άλλαξαν συχνά όmicroως τα δάπεδα ανυψώθηκαν ενώ παράλληλα προστέθηκαν κατασκευές που βασίστηκαν σε νέες αρχιτεκτονικές ιδέεςΣτην Κνωσό η πλακόστρωτη δυτική αυλή microε τις υπερυψωmicroένες διαβάσεις χρησιmicroοποι-ήθηκε περίπου όπως είχε κατασκευαστεί Γεmicroίστηκαν όmicroως microε χώmicroα και αχρηστεύτηκαν οι κουλούρες και χτίστηκαν κοντά στη δυτική πρόσοψη δύο ορθογώνιοι βωmicroοί Από τα συστήmicroατα προσβάσεων στη δυτική αυλή καταργήθηκε το νοτιοδυτικό microε τη microεγάλη οδογέφυρα και στο σηmicroείο που κατέληγε κατασκευάστηκε πολυτελές οίκηmicroα ίσως το ενδιαίτηmicroα κάποιου αξιωmicroατούχου microε ειδικά πιθανώς θρησκευτικά καθήκονταΗ δυτική επίσηmicroη πύλη του ανακτόρου της Κνωσού ndashαθέατη από microακριά αφού ήταν στραmicromicroένη προς τα βόρεια παράλληλα και σε επαφή microε τη δυτική πρόσοψηndash διέθετε πρόπυλο ανοικτό προς την αυλή microε κεντρική τεράστια κολόνα Στο βάθος του στεγα-σmicroένου προθαλάmicroου υπήρχε microεγάλη δίφυλλη πόρτα που έκλεινε την πρόσβαση προς το εσωτερικό του οικοδοmicroήmicroατος για την προπαρασκευή τελετουργιών που θα λάmicroβα-ναν χώρα στη δυτική αυλή microπροστά από το πρόπυλοΗ κύρια είσοδος οδηγούσε σε microακρύ πλατύ διάδροmicroο microε ωραία πλακόστρωση από γυψολιθικές και σχιστολιθικές πλάκες που σχηmicroάτιζε στο δάπεδο κεντρική διάβαση Οι τοίχοι του διακοσmicroήθηκαν microε microία τεράστια τοιχογραφία που απεικόνιζε περισσότερες από 150 ανδρικές και γυναικείες microορφές να κινούνται κρατώντας τελετουργικά αγγεία Ο διάδροmicroος στρεφόταν δύο φορές προς τα αριστερά για να καταλήξει από τα νότια στην κεντρική αυλή Το τελευταίο τmicroήmicroα του διακοσmicroήθηκε microε εντυπωσιακή ανάγλυφη τοιχογραφία η οποία ndashσύmicroφωνα microε την αποκατάσταση του Evansndash παρίστανε ωραίο νέο microε στέmicromicroα ίσως ηγεmicroόνα ή αρσενική θεότητα Σε microεγάλο άνοιγmicroα στο τmicroήmicroα του διαδρόmicroου που βρίσκεται σε επαφή microε τη νότια πρόσοψη είχαν τοποθετηθεί πάνω σε βάθρο γιγάντια πέτρινα κέρατα καθοσιώσεως σύmicroβολο της microινωικής θρησκείαςΑπό το νότιο σκέλος του εισαγωγικού διαδρόmicroου microπορούσε κανείς να στραφεί προς τα βόρεια για να προσεγγίσει τα λεγόmicroενα Προπύλαια Πρόκειται για microία microεγαλόπρεπη στεγασmicroένη είσοδο αποτελούmicroενη από δύο διαδοχικά υπόστυλα δωmicroάτια και πλατιά σκάλα microε πλευρικές κιονωτές στοές Μέσω της επιβλητικής αυτής κατασκευής γίνονταν προσιτές οι microεγάλες επίσηmicroες αίθουσες υποδοχής που βρίσκονταν στον όροφο

Υποθετική αποκατάσταση του νέου ανακτόρου της Κνωσού

Στο ισόγειο η δυτική microισή πλευρά της δυτικής πτέρυγας καταλαmicroβάνεται από το σύστηmicroα των κύριων ανακτορικών αποθηκών Πρόκειται για microία σειρά 21 microακρόστενων δωmicroατίων που ήταν προσιτά από τα ανατολικά διαmicroέσου ευρύχωρου διαδρόmicroου microε προσανατολισmicroό Β-Ν Κάθε αποθήκη ήταν εφοδιασmicroένη microε κεντρική σειρά από χτιστές υπόγειες θήκες (κασέλες) αρκετές από τις οποίες βρέθηκαν στεγανοποιηmicroένες microε φύλλα microολύβδου ή υδραυλικό κονίαmicroα Μέσα σε κάποιες από αυτές βρέθηκαν τα υπο-λείmicromicroατα αντικειmicroένων από πολύτιmicroες ύλες ενώ άλλες ίσως χρησιmicroοποιήθηκαν για την αποθήκευση λαδιού Μεγάλα πιθάρια ndashπου αρχικά φαίνεται ξεπερνούν τα τετρακόσια για το σύνολο των αποθηκώνndash ήταν τοποθετηmicroένα κατά microήκος των τοίχων τους Το τmicroήmicroα του ισογείου που εκτείνεται ανατολικά του διαδρόmicroου των αποθηκών και microέχρι την κεντρική αυλή καταλαmicroβάνεται από τα κύρια διαmicroερίσmicroατα του ιερού Περί-που στο microέσο της δυτικής πλευράς της κεντρικής αυλής είχε διαmicroορφωθεί στοά απο-τελούmicroενη από τρία τmicroήmicroατα από τα οποία τα δύο πλευρικά στηρίζονταν σε ζεύγος από κολόνες ενώ το κεντρικό σε microία Η αρχιτεκτονική αυτή κατασκευή θεωρήθηκε ότι αποτελούσε αυτοτελές κτίσmicroα το οποίο ονοmicroάστηκε τριmicroερές ιερό Η υποθετική αποκατάσταση της microορφής του όmicroως βασίστηκε κυρίως στη σύγκριση των λειψάνων του microε την απεικόνιση ενός τριmicroερούς κτίσmicroατος σε σύγχρονη microικρογραφική τοιχο-γραφία που βρέθηκε λίγο βορειότερα Από το νοτιότερο τmicroήmicroα της στοάς εισερχόταν κανείς ndashκατεβαίνοντας microερικά σκαλοπάτιαndash σε τετραγωνικό προθάλαmicroο και από εκεί σε δύο διαδοχικές υπόστυλες κρύπτες microε κεντρικούς πεσσούς Μπροστά σε αυτούς στα δάπεδα των δωmicroατίων υπήρχαν microικρές ορθογώνιες θήκες που ίσως χρησιmicroοποιήθηκαν για την τοποθέτηση προσφορών ή την τέλεση θυσιών Άλλη πόρτα στον προθάλαmicroο οδηγούσε στο δωmicroάτιο των αποθετών του ιερού Τα τελευταία ήταν δύο microεγάλες χτι-στές υπόγειες θήκες που σκεπάζονταν από τεράστιες τετραγωνικές πλάκες Από αυτές προέρχεται πλήθος αντικειmicroένων τελετουργικού χαρακτήρα από πολύτιmicroα ή σπάνια υλικά ανάmicroεσα στα οποία ξεχωρίζουν τρία ειδώλια από φαγεντιανή που παριστάνουν θεότητες που κρατούν φίδιαΤο βορειότερο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας καταλαmicroβάνεται από αυτοτελές σύνολο δωmicroατίων που είχε ανανεωθεί σηmicroαντικά κατά την τελευταία φάση του ανακτόρου Πρόκειται για το συγκρότηmicroα της Αίθουσας του Θρόνου τον κεντρικό πυρήνα του οποίου καταλαmicroβάνει η αξονική διάταξη δύο διαδοχικών δωmicroατίων προσιτών δια-

Ο έλεγχος των αποθηκών από το ιερατείο βεβαιώνεται από την

microέσου πολυθύρου από το βορειοδυτικό άκρο της κεντρικής αυλής Τα ανατολικότερο δωmicroάτιο microε πλακόστρωτο δάπεδο σε λίγο χαmicroηλότερο επίπεδο από εκείνο της αυλής χρησίmicroευε ως προθάλαmicroος του δεύτερου και ήταν εφοδιασmicroένο microε θρανία κατά microήκος του βόρειου και του νότιου τοίχου Στο κέντρο του τοποθετήθηκε microεγάλη λεκάνη από πορφυρίτη που βρέθηκε στον διάδροmicroο βόρεια του συγκροτήmicroατος Ανάmicroεσα στα θρανία του βόρειου τοίχου τοποθετήθηκε επίσης υποθετικά ξύλινος θρόνος σε θέση αντίστοιχη εκείνου που βρέθηκε στην παρακείmicroενη ndashκύριαndash αίθουσα Η βόρεια πύλη του ανακτόρου φαίνεται πως αποτελούσε την κύρια κοσmicroική του είσοδο Σε αυτή κατέληγε η κύρια οδική αρτηρία που ερχόταν από την πλευρά της θάλασ-σας και ασφαλώς στο σηmicroείο αυτό θα έφταναν τα προϊόντα που τροφοδοτούσαν τις ανακτορικές αποθήκες Μπροστά από την πύλη υπήρχε microεγάλη ορθογώνια υπόστυλη αίθουσα την οποία ο Evans ονόmicroασε τελωνείο πιστεύοντας ότι χρησιmicroοποιήθηκε για τον έλεγχο και την καταγραφή των εισερχόmicroενων προϊόντων Στα δυτικά της βόρειας πύλης υπάρχει ένα διαmicroέρισmicroα του τύπου του microινωικού microεγά-ρου το οποίο συνδέεται microε microία ακόmicroα καθαρτήρια δεξαmicroενή Έξω από τη βορειοδυ-τική γωνία του ανακτόρου εκεί όπου καταλήγει ένας ωραίος πλακοστρωmicroένος δρόmicroος είχε διαmicroορφωθεί υπαίθριος χώρος microε πλατιές βαθmicroίδες σε δύο πτέρυγες τον οποίο ο Evans χαρακτήρισε θεατρικό χώρο Στο σηmicroείο που συναντώνται κάθετα τα δύο βαθ-microιδωτά σκέλη είχε διαmicroορφωθεί είδος ψηλής εξέδρας ίσως ένα θεωρείο για τη θέαση των δρώmicroενων στον χώρο του θεάτρουΤα διαmicroερίσmicroατα της ανατολικής πτέρυγας είχαν διευθετηθεί σε διάφορα επίπεδα στα διαmicroορφωmicroένα τεχνητά άνδηρα της ανατολικής πλαγιάς Στο νοτιοανατολικό τmicroήmicroα της εντάχθηκαν microε βαθιά κατακόρυφη τοmicroή δύο πολύθυρα microέγαρα που συνδέονταν microεταξύ τους microε στενό διάδροmicroο Στο επίπεδο αυτό ndashδύο ορόφους χαmicroηλότερα από εκείνο της κεντρικής αυλήςndash κατέβαινε κανείς ακολουθώντας πλατιά σκάλα που στρε-φόταν γύρω από microεγάλο τετραγωνικό φωταγωγό Το microεγαλύτερο από τα δύο ισόγεια microέγαρα ndashπου περιλάmicroβανε τον τυπικό φωταγωγό microε κολόνες δύο συνεχόmicroενα πολύθυρα και εξωτερική κιονωτή στοά σε σχήmicroα Γndash θεωρή-θηκε από τον Evans ως το διαmicroέρισmicroα του βασιλιά Ο Βρετανός ανασκαφέας βεβαιώνει ότι κοντά στον βόρειο τοίχο microεταξύ του πολυθύρου και του φωταγωγού ανακάλυψε τα υπολείmicromicroατα του ξύλινου θρόνου του Μινωίτη ηγεmicroόνα Το δωmicroάτιο που ήταν

Το δωmicroάτιο του θρόνου του microινωικού ανακτόρου ήταν εφο-

πλακοστρωmicroένο microε ωραίες ορθογώνιες πλάκες κοσmicroούσε τοιχογραφικό διάζωmicroα microε συνδεόmicroενες σπείρες τοποθετηmicroένο περίπου στο ύψος των ανωφλιών των θυρώνΤο δεύτερο microέγαρο ndashπου αποδόθηκε στη βασίλισσαndash ήταν microικρότερο αλλά η αρχιτε-κτονική του microορφή και η διακόσmicroηση των τοίχων και της οροφής τους προφανώς του προσέδιδαν όψη πιο εκλεπτυσmicroένη Τη θέση των πολυθύρων εδώ σε δύο συνεχό-microενες πλευρές της κύριας αίθουσας έχουν πάρει παράθυρα microε πολλαπλά ανοίγmicroατα ενώ ένα ακόmicroα πλατύ παράθυρο ανοίγεται σε διαχωριστικό τοίχο microεταξύ του κυρίως δωmicroατίου και του λουτρού Το τελευταίο είναι του τύπου της καθαρτήριας δεξαmicroενής microε δάπεδο όmicroως στο επίπεδο του κυρίως microεγάρου Στον χώρο του λουτρού ο Evans τοποθέτησε πήλινο λουτήρα κοmicromicroάτια του οποίου βρήκε στην ίδια περιοχή Οι τοί-χοι ndashκαι ίσως η οροφή του microεγάρουndash είχαν διακοσmicroηθεί microε ωραίες τοιχογραφίες που απεικόνιζαν χορεύτριες και microία θαλάσσια σύνθεση microε δελφίνια Ένας σκοτεινός διά-δροmicroος οδηγούσε σε εσωτερικό δωmicroάτιο microε χαmicroηλό και πλατύ ορθογώνιο πεζούλι που χαρακτηρίστηκε τουαλέτα της βασίλισσας Το δωmicroάτιο φωτιζόταν από microικρή ορθογώνια αυλή microε επιmicroεληmicroένους τοίχους πάνω στους οποίους είχε χαραχτεί πολλές φορές ένα σύmicroβολο που microοιάζει microε ρόκα Ένας γειτονικός χώρος φαίνεται ότι χρησιmicroοποιήθηκε ως αποχωρητήριο αφού ήταν εφοδιασmicroένος microε κάθισmicroα δοχείο για το νερό και λοξή πλάκα τοποθετηmicroένη πάνω από αποχετευτικό αγωγόΣτο επίπεδο της κεντρική αυλής αmicroέσως βόρεια από το κλιmicroακοστάσιο που οδη-γούσε στα πολύθυρα microέγαρα φαίνεται ότι υπήρχε microεγάλη ορθογώνια ndashπιθανότατα υπόστυληndash αίθουσα την οποία ο Evans ονόmicroασε Μεγάλη Ανατολική Αίθουσα Η ίδια η αίθουσα δεν σώθηκε αλλά η microορφή της microπορεί υποθετικά να αποκατασταθεί από τη θέση των υποστηριγmicroάτων του δαπέδου της και τα κοmicromicroάτια ποικίλων τοιχογραφικών συνθέσεων που βρέθηκαν πεσmicroένα στα δωmicroάτια κάτω από αυτήν οι τοιχογραφικές αυτές συνθέσεις περιλάmicroβαναν διάφορα αθλήmicroατα και microία ανάγλυφη παράσταση microε γρύπες δεmicroένους από κεντρική κολόναΣε πολύ χαmicroηλότερο επίπεδο και λίγο ανατολικότερα υπήρχαν διάφορα εργαστήρια Σε ένα από αυτά ήρθαν στο φως microεγάλοι microισοπριονισmicroένοι microπλόκοι από σπαρτιατικό βασάλτη ενώ από τον επάνω όροφο του ίδιου συγκροτήmicroατος προέρχονται δύο microισο-τελειωmicroένοι λίθινοι πιθαmicroφορείς Τέλος σε microακρύ διάδροmicroο που βρίσκεται στο επί-πεδο του πρώτου ορόφου και αmicroέσως βόρεια της Μεγάλης Ανατολικής Αίθουσας ήρθαν

Η καλά ελεγχόmicroενη βόρεια επι-βλητική πύλη του ανακτόρου της

στο φως τα υπολείmicromicroατα microεγάλου ορθογώνιου πίνακα φτιαγmicroένου από πολύτιmicroες ύλες στον οποίο ο Evans αναγνώρισε το ταmicroπλό ενός βασιλικού παιχνιδιούΤο ανάκτορο της Κνωσού αν και φαίνεται πως υπέστη κάποια καταστροφή το 1450 επέζησε microέχρι τουλάχιστον το αrsquo τέταρτο του 14ου αιώνα πΧ Στην τελευταία φάση του αποδίδουν οι περισσότεροι ερευνητές κάποια ευρήmicroατα που προδίδουν στενές επαφές microε τον ελλαδικό χώρο Κατά την επικρατέστερη άποψη την τελευταία αυτή περίοδο βασίλευε στην Κνωσό microια microεικτή κρητοmicroυκηναϊκή δυναστεία που ίσως δηmicroι-ουργήθηκε microετά τη συγχώνευση της microινωικής Κρήτης microε ένα ισχυρότερο πλέον microυκη-ναϊκό κράτος Η Κνωσός καταστράφηκε οριστικά λίγο αργότερα πιθανώς microετά από κάποια νέα εχθρική επιδροmicroή ίσως και πάλι από τον microυκηναϊκό χώρο

Φαιστός Μάλια Ζάκρος και ΓαλατάςΓια να δοθεί microεγαλοπρέπεια στη δυτική πρόσοψη του ανακτόρου κατασκευάστηκε στο βορειότερο τmicroήmicroα της εντυπωσιακή βαθmicroιδωτή είσοδος πλάτους 135 micro που οδηγούσε σε επιβλητικό πρόπυλο Το τελευταίο έπαιζε τον ρόλο προθαλάmicroου microε ογκώδη ξύλινη κολόνα ελλειψοειδούς διατοmicroής Το διαmicroέρισmicroα πίσω από τον προθά-λαmicroο χωριζόταν στα δύο από διατοίχισmicroα microε πλατιά ανοίγmicroατα ανάmicroεσα σε πεσσούς Στο ανατολικό του άκρο υπήρχε στοά από τρεις κολόνες που έπαιρνε φως από microεγάλο ορθογώνιο φωταγωγό Μία πόρτα οδηγούσε από τον φωταγωγό σε microικρή σκάλα το νότιο τmicroήmicroα της οποίας κατέληγε στο χαmicroηλότερο επίπεδο της κεντρικής αυλής ενώ το βόρειο σε ευρύχωρη περίστυλη αυλή στη βόρεια πτέρυγαΗ κύρια είσοδος του ανακτόρου βρισκόταν σχεδόν στο microέσο της δυτικής του πρό-σοψης Οδηγούσε διαmicroέσου ευρύχωρου πλακόστρωτου διαδρόmicroου απευθείας στην κεντρική αυλή που ήταν επίσης πλακοστρωmicroένη microε ορθογώνιες πλάκες Σε microία πρώτη οικοδοmicroική φάση του κτιρίου η αυλή διέθετε και στις δύο microακρές πλευρές στοές που στηρίζονταν σε κολόνες και πεσσούς σε εναλλαγή Αργότερα η δυτική στοά καταργή-θηκε και η αυλή διευρύνθηκε προς τα δυτικά Στη βορειοδυτική γωνία υπήρχε χτιστό βάθρο που ίσως χρησίmicroευε ως ένα είδος βωmicroούΣτο microέσο της βόρειας πλευράς της κεντρικής αυλής υπήρχε πόρτα διακοσmicroηmicroένη στις δύο πλευρές της microε ηmicroικίονες και τοιχογραφηmicroένες κόγχες Αυτή οδηγούσε σε διά-δροmicroο που συνέδεε την κεντρική αυλή microε άλλη ορθογώνια αυλή εσωτερική Στις δύο

Τη δυτική πτέρυγα του ανακτό-ρου της Φαιστού καταλάmicroβα-

Το νέο ανάκτορο στη Φαιστό φαίνεται πως ολοκληρώθηκε

πλευρές του διαδρόmicroου υπήρχαν microικρά δωmicroάτια τα οποία πιθανώς να αποτελούσαν τα υπόγεια δύο microεγάλων ίσως τελετουργικών αιθουσών στο επίπεδο του ορόφου Τα πολύθυρα microέγαρα ndashδύο και στην περίπτωση της Φαιστούndash ήταν διευθετηmicroένα στο βορειότερο τmicroήmicroα της πτέρυγας και ήταν προσιτά διαmicroέσου στενής σκάλας που κατέ-βαινε από τη βόρεια περίστυλη αυλή Εσωτερικά κλιmicroακοστάσια εξασφάλιζαν τη σύν-δεσή τους microε τα πάνω πατώmicroατα Το microεγαλύτερο microέγαρο συνδεόταν microε διάδροmicroο microε καθαρτήρια δεξαmicroενή και microικρό στον οποίο αναγνωρίστηκε ένα αποχωρητήριοΗ βόρεια περίστυλη αυλή προσιτή από τη σκάλα που πλευρίζει ανατολικά τα προπύ-λαια οριζόταν στα βόρεια από microεγάλο πολύθυρο που ίσως έβλεπε σε εξωτερική στοά πάνω από το σηmicroείο που βρίσκεται η καθαρτήρια δεξαmicroενή Πρόκειται για microία από τις πιο microεγαλόπρεπες αίθουσες του ανακτόρου η οποία πιθανώς να χρησιmicroοποιήθηκε ως επίσηmicroη αίθουσα υποδοχήςΗ νότια πτέρυγα έχει σήmicroερα ολοκληρωτικά εξαφανιστεί αφού το νοτιοανατολικότερο τmicroήmicroα του αρχικού πλατώmicroατος έχει κατολισθήσει στην πλαγιά Από την ανατολική σώθηκε microόνο microικρό τmicroήmicroα στο βόρειο άκρο της που περιλαmicroβάνει ένα ακόmicroα σύστηmicroα πολύθυρων microεγάρων microε καθαρτήρια δεξαmicroενή και τmicroήmicroα microίας ακόmicroα περίστυλης αυλής Τέλος στα βορειοανατολικά σώθηκε τmicroήmicroα ενός εκτεταmicroένου αίθριου χώρου στο κέντρο του οποίου είχε ενταχθεί πεταλόσχηmicroος πιθανώς κεραmicroευτικός κλίβανος Το ανάκτορο της Φαιστού καταστράφηκε οριστικά το 1450 πΧ και δεν ξαναχτίστηκε έκτοτε Το νέο ανάκτορο των Μαλίων χτισmicroένο σε χαmicroηλό επίπεδο και σε microερική απόσταση από τη θάλασσα έχει περίπου το ίδιο microέγεθος microε εκείνο της Φαιστού (8000 τmicro) η αρχιτεκτονική του όmicroως παρουσιάζει microάλλον επαρχιακό χαρακτήρα Η πλακόστρωτη δυτική αυλή του αποτελεί κατάλοιπο της διαmicroόρφωσης του χώρου κατά την Παλαιο-ανακτορική περίοδο και ήταν εφοδιασmicroένη microε τις συνηθισmicroένες υπερυψωmicroένες δια-βάσεις Η κυριότερη από αυτές κατευθύνεται προς τον βορρά για να οδηγήσει microετά από στροφή προς ανατολικά στη βόρεια είσοδο του ανακτόρου Η επισηmicroότερη όmicroως πρόσβαση ήταν από τον νότο microέσω πλακοστρωmicroένου διαδρόmicroου που οδηγούσε απευ-θείας στην κεντρική αυλήΣτο βόρειο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου είχε ενταχθεί σηmicroαντικό συγκρότηmicroα δωmicroατίων και χώρων microε επίσηmicroη λειτουργία Ο κυριότερος από αυτούς

Η κεντρική αυλή στα Μάλια πλαισιώνεται στα βόρεια και

ήταν ένα είδος υπερυψωmicroένης εξέδρας προσιτής από την κεντρική αυλή microε τέσσερα σκαλοπάτια Στο δυτικό τmicroήmicroα της υπήρχε χαmicroηλό τετραγωνικό βάθρο που ίσως απο-τελούσε την κρηπίδα κάποιου θρόνου ή τη βάση microιας τράπεζας προσφορών Πίσω από αυτήν microία στενή σκάλα ανάmicroεσα σε κολόνες κατέβαζε σε κάποια δωmicroάτια που φαίνεται πως χρησιmicroοποιήθηκαν για τη φύλαξη τελετουργικών αντικειmicroένων Ανάmicroεσά τους ήταν και ένας σφυροπέλεκυς από πρασινωπό σχιστόλιθο σε microορφή πάνθηρα που ίσως αποτέλεσε τη λαβή σκήπτρουΝότια από το υπερυψωmicroένο δωmicroάτιο υπήρχε πλατιά σκάλα (35 micro) που χωριζόταν σε τρία εφαπτόmicroενα σκέλη πιθανότατα microε ξύλινες κουπαστές Λίγο νοτιότερα υπάρχει άλλο συγκρότηmicroα δωmicroατίων τον πυρήνα του οποίου αποτελεί microεγάλη υπόστυλη κρύ-πτη microε πλακόστρωτο δάπεδο και δύο ογκώδεις λίθινους πεσσούς microε εγχάρακτα σηmicroεία διπλών πελέκεων αστεριών και τρίαινας Το δυτικό microισό της δυτικής πτέρυγας καταλαmicroβάνεται ndashόπως στην Κνωσόndash από δύο οmicroάδες στενόmicroακρων αποθηκών microε είσοδο από microακρύ διάδροmicroο στα ανατολικά Είναι χαρακτηριστικό ότι οι διαχωριστικοί τοίχοι των αποθηκών διαmicroορφώνουν στο microέσο τους πεσσούς οι οποίοι ασφαλώς χρησιmicroοποιήθηκαν για την υποστήριξη αντίστοιχων κιόνων στον όροφο Οι τελευταίοι πρέπει microε τη σειρά τους να αποτελούσαν τα υποστη-ρίγmicroατα ευρύχωρων υπόστυλων αιθουσών ίσως τελετουργικού χαρακτήρα ανάλογες microε εκείνες στον όροφο της δυτικής πτέρυγας στην ΚνωσόΗ ανατολική πτέρυγα ήταν πολύ περιορισmicroένη σε έκταση Είχε σχεδιαστεί για να περι-λάβει ενδιαφέρον συγκρότηmicroα microακρόστενων αποθηκών microε πεζούλια κατά microήκος των τοίχων για την τοποθέτηση των σκευών αποθήκευσης και σύστηmicroα αγωγών για την περισυλλογή υγρού προϊόντος (πιθανώς λαδιού) σε ειδικά αγγεία βυθισmicroένα στο έδα-φος Τέλος οκτώ κυκλικοί υπέργειοι χώροι microε κεντρικό υποστήριγmicroα στο νοτιοδυτικό άκρο του ανακτόρου ερmicroηνεύτηκαν ως σιταποθήκες (σιλό)Η βόρεια πτέρυγα ndashεκτός από microία ευρύχωρη ορθογώνια αυλή και αρκετούς αποθη-κευτικούς και εργαστηριακούς χώρουςndash περιλάmicroβανε δύο ωραία κλιmicroακοστάσια ένα microεγάλο ορθογώνιο δωmicroάτιο microε έξι τετραγωνικά υποστηρίγmicroατα και έναν επίσης υπό-στυλο προθάλαmicroο στα δυτικά του τελευταίου Έχει υποστηριχθεί ότι στον όροφο υπήρχε στο σηmicroείο αυτό microία microεγάλη επίσηmicroη αίθουσα σε θέση δηλαδή αντίστοιχη εκείνων που υποτέθηκαν στα βόρεια της κεντρικής αυλής του ανακτόρου της Φαιστού

Στο νότιο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου των

Το βορειοδυτικό τmicroήmicroα του ανακτόρου των Μαλίων απο-

Η νότια πτέρυγα περιλάmicroβανε microικρά υπηρεσιακά δωmicroάτια και ndashδυτικά του διαδρόmicroου της νότιας εισόδουndash κάποιους microικρούς χώρους που χρησιmicroοποιήθηκαν ως αποθήκες διαφύλαξης σκευών ή εργαστήριαΗ κεντρική αυλή του ανακτόρου της Ζάκρου είναι αρκετά microικρότερη από τις αντίστοι-χες των άλλων ανακτόρων microη ξεπερνώντας σε εmicroβαδόν το ένα τέταρτο εκείνης της Κνωσού Ο προσανατολισmicroός της αποκλίνει ελαφρώς από τον άξονα Βορρά-Νότου προς τα βορειοανατολικά Όπως και στην Κνωσό πιο ανεπτυγmicroένες εδώ είναι η δυτική και η ανατολική πτέρυγα ενώ η βόρεια και η νότια φαίνεται να χρησιmicroοποιήθηκαν βοηθητικά Η διάρθρωση των διαmicroερισmicroάτων ακολουθεί επίσης χονδρικά εκείνη της Κνωσού για την στέγαση των ιερών και των αποθηκών χρησιmicroοποιήθηκε η δυτική πτέρυγα και ως τοmicroές διανοmicroής και κοινωνικής ζωής εκείνος ανατολικά της αυλήςΗ δυτική αυλή διαρθρώνεται σε διαδοχικά άνδηρα στο πλευρό microιας κλιmicroακωτής ανά-βασης που συνέδεε το ανάκτορο microε τmicroήmicroα του οικισmicroού βόρεια από αυτό Μια microικρό-τερη πλακόστρωτη αυλή υπάρχει βόρεια των ανδήρων Στα νότια και νοτιοανατολικά microακροί τοίχοι πιθανότατα έκλειναν ανακτορικούς κήπουςΗ κύρια πρόσβαση στο ανάκτορο γινόταν από βορειοανατολικά Σε αυτήν οδηγούσε ο κυριότερος δρόmicroος οικισmicroού που ονοmicroάστηκε για προφανείς λόγους Οδός Λιmicroένος Η πύλη ndashmicroε microεγάλη δίφυλλη πόρταndash άνοιγε σε στεγασmicroένη ράmicroπα που οδηγούσε microε τη σειρά της σε microία αρχικά πλακόστρωτη αυλή Κάτω από το κατεστραmicromicroένο πλακόστρωτο της αυλής έγινε δυνατή η ανίχνευση σύνθετου συστήmicroατος αποχέτευσης νερών microε σκεπαστούς αγωγούς Από τη βορειοανατολική αυλή γινόταν προσιτή microέσω στεγα-σmicroένου διαδρόmicroου η κεντρική αυλή αλλά και αυτοτελές συγκρότηmicroα microε προθάλαmicroο και δεξαmicroενή καθαρmicroών Η τελευταία είχε κοσmicroηθεί microε τοιχογραφίες που δυστυχώς βρέθηκαν σε κακή κατάσταση φαίνεται όmicroως πως παρουσίαζαν κέρατα καθοσιώσεως ανάmicroεσα στα οποία προβάλλονταν microικροί ξύλινοι κίονεςΜπροστά στην κύρια είσοδο της δυτικής πτέρυγας υπήρχε χαmicroηλή τετράπλευρη κατα-σκευή που ταυτίστηκε microε βωmicroό Ένας εισαγωγικός διάδροmicroος οδηγούσε σε τετραγωνικό προθάλαmicroο microε δάπεδο από χαλικάσβεστο (είδος microωσαϊκού) στο κέντρο του οποίου είχε ενταχθεί ορθογώνιο διάχωρο σαν χαλί αποτελούmicroενο από πήλινα πλακίδια Από τον προθάλαmicroο microπορούσε κανείς είτε να εισέλθει στον διάδροmicroο των αποθηκών είτε να στραφεί προς τα νότια προς τα διαmicroερίσmicroατα του κυρίως ιερού και τις αίθουσες

Σε αντίθεση microε εκείνα της Κνω-σού και της Φαιστού το ανά-

τελετουργιών και συmicroποσίωνΟι δύο microεγαλύτερες αποθήκες τοποθετηmicroένες αmicroέσως microέσα από τη δυτική πρόσοψη του ανακτόρου ήταν ηmicroιυπόγειες microε παράθυρα στον εξωτερικό τοίχο του Συνολικά 23 πιθάρια βρέθηκαν τοποθετηmicroένα περιmicroετρικά δίπλα στους τοίχους τους ενώ πάνω από 500 microικρότερα αγγεία πολλά από τα οποία είχαν πέσει από τον επάνω όροφο συmicroπλήρωναν το περιεχόmicroενό τους Δύο microικρότερες αποθήκες διαmicroορφώνονταν λίγο βορειότερα ενώ για την αποθήκευση πίθων και άλλων σκευών είχαν χρησιmicroοποιηθεί επίσης κόγχες διαmicroορφωmicroένες στην ανατολική πλευρά του εισαγωγικού διαδρόmicroου Πάντως οι αποθήκες της Ζάκρου είχαν πολύ microικρότερη χωρητικότητα από εκείνες των άλλων ανακτόρων γεγονός που υποδηλώνει ότι η οικονοmicroία της θέσης στηριζόταν κατά κύριο λόγο στη θάλασσαΤην τελευταία αυτή υπόθεση επιβεβαίωσαν τα ευρήmicroατα του ορθογώνιου δωmicroατίου νότια του τετραγωνικού προθαλάmicroου Εδώ ήρθαν στο φως πεσmicroένοι από τον επάνω όροφο τέσσερις ανεπεξέργαστοι χαυλιόδοντες ελεφάντων microαζί microε έξι χάλκινα τάλαντα (microονάδες χαλκού βάρους 29 κιλών) Τα υλικά αυτά χωρίς αmicroφιβολία είχαν microεταφερθεί στη Ζάκρο διά θαλάσσης από χώρες της ανατολικής Μεσογείου όπως η Κύπρος η Συροπαλαιστίνη ή η ΑίγυπτοςΤα δωmicroάτια στο νότιο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας ανήκαν στο κυρίως ιερό Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν ένα microικρό σκευοφυλάκιο πήλινων επιτραπέζιων αγγείων το αρχειοφυλά-κιο όπου ndashσε πλίνθινα ντουλάπιαndash βρέθηκαν πήλινες πινακίδες της Γραmicromicroικής Α microαζί microε κάποια σφραγίσmicroατα microία αποθήκη τελετουργικών σκευών και ένα microικρό ιερό microε δύο αντικριστά θρανία Το τελευταίο βρέθηκε άδειο στον διάδροmicroο όmicroως που οδηγούσε σε αυτό ήρθαν στο φως σπονδικά αγγεία και τράπεζες προσφορών από φαγεντιανή Δίπλα στο ιερό υπήρχε microία δεξαmicroενή καθαρmicroών microε σκάλα καθόδου που πλεύριζε χαmicroηλό παραπέτοΤα πολυτελέστερα δωmicroάτια της δυτικής πτέρυγας είναι εκείνα που βρίσκονται στο ανα-τολικότερο τmicroήmicroα της Πρόκειται για δύο microεγάλες αίθουσες microε διακοσmicroητικά θέmicroατα στο δάπεδο σχηmicroατισmicroένα από ερυθρό κονίαmicroα Η microεγαλύτερη αίθουσα στην οποία microπορούσε κανείς να εισέλθει απευθείας από την κεντρική αυλή ονοmicroάστηκε αίθουσα των τελετουργιών Στη βορειοδυτική γωνία της υπήρχε microεγάλος τετράγωνος φωταγω-γός τον οποίο όριζαν δύο τοίχοι και τέσσερις κολόνες Δύο δίδυmicroα πλατιά παράθυρα

Η κεντρική αυλή είχε χωmicroάτινο δάπεδο ενώ την ανατολική

έδιναν φως από τον φωταγωγό στα εσωτερικά δωmicroάτια που βρίσκονταν δυτικά Την οροφή της αίθουσας υποστήριζε microία ακόmicroα σειρά από κολόνες τοποθετηmicroένη κατά microήκος του microακρού άξονά της Δύο πολύθυρα τέλος αποmicroόνωναν στα νοτιοδυτικά τετραγωνικό χώρο microε ανάλογο διακοσmicroηmicroένο δάπεδοΈνα ακόmicroα πολύθυρο χώριζε την αίθουσα των τελετουργιών microε την αίθουσα στα νότια Η τελευταία ονοmicroάστηκε αίθουσα των συmicroποσίων λόγω της ανεύρεσης δύο συνόλων οmicroοειδών αγγείων τα οποία πιθανώς χρησιmicroοποιούνταν για τη microεταφορά και το σερβί-ρισmicroα του κρασιού Το δάπεδό της είχε ανάλογη κόσmicroηση microε εκείνο της αίθουσας των τελετουργιών ενώ τους τοίχους της κοσmicroούσε τοιχογραφικό διάζωmicroα τοποθετηmicroένο λίγο κάτω από την οροφή αποτελούmicroενο από σειρά ανάγλυφων σπειρώνΤο κυριότερο δωmicroάτιο της βόρειας πτέρυγας ήταν microία microεγάλη υπόστυλη αίθουσα την οποία ο ανασκαφέας χαρακτήρισε microαγειρείο Στην αναγνώριση του χώρου βοήθησε η ανεύρεση microεγάλων ποσοτήτων οστών ζώων και πουλιών όπως και χτιστών περιφραγ-microάτων που χρησίmicroευαν ως microαγειρικές εστίες Στα συνεχόmicroενα δωmicroάτια στα ανατολικά βρέθηκαν microαγειρικά σκεύη και άλλος βοηθητικός εξοπλισmicroός για την προπαρασκευή του φαγητού Η νότια πτέρυγα φαίνεται ότι στέγασε κάποια εργαστήρια αν κρίνει κανείς από την ανεύρεση microισοεπεξεργασmicroένων και ανεπεξέργαστων υλικών σε κάποιους από τους χώρους της Στο δάπεδο του κύριου δωmicroατίου της βρέθηκε microεγάλο κοmicromicroάτι microισοπρι-ονισmicroένου ωραίου φλεβωτού microαρmicroάρου Ο ανασκαφέας ταύτισε στον ίδιο τοmicroέα ndashmicroε βάση τα κινητά ευρήmicroαταndash δύο ακόmicroα εργαστήρια ένα για την κατασκευή microικροα-ντικειmicroένων από ορεία κρύσταλλο φαγεντιανή και ελεφαντόδοντο και ένα για την κατασκευή αρωmicroάτωνΕσωτερικά της στοάς που πλεύριζε την κεντρική αυλή από τα ανατολικά υπήρχαν δύο διαmicroερίσmicroατα της microορφής του microινωικού microεγάρου Το microεγαλύτερο διέθετε πολύθυρο microε πέντε πόρτες και microακρόστενο φωταγωγό microε κολόνες Στα ανατολικά αυτού υπήρχε microεγάλη τετραγωνική αίθουσα microε δάπεδο από χαλικάσβεστο στο κέντρο της οποίας είχε ενταχθεί κυκλική δεξαmicroενή microε λίθινη σκάλα και πλακόστρωτο πυθmicroένα Στην περιφέ-ρεια της δεξαmicroενής βρέθηκαν τα ίχνη πέντε βάσεων κιόνων που πιθανότατα στήριζαν κυκλικό φωταγωγό Από τα ανατολικά η αίθουσα ήταν προσιτή διαmicroέσου ορθογώνιου προπύλου χαρακτηριστικό που της προσέθετε επιπλέον microεγαλοπρέπεια Αν και δεν

Ένα χωριστό συγκρότηmicroα δωmicroατίων γινόταν προσιτό

υπήρχαν ευρήmicroατα αποδεικτικά της χρήσης της υποστηρίχθηκε πως η αίθουσα αυτή ταυτίζεται microε την Αίθουσα του Θρόνου του ανακτόρου της ΖάκρουΣτην ανατολική πτέρυγα τέλος ανήκουν και δύο ανεξάρτητες κατασκευές που έχουν σχέση microε την εκmicroετάλλευση του υπόγειου νερού Πρόκειται για microία ωραία χτιστή ορθογώνια κρήνη ndashπου ίσως χρησίmicroευε για το πότισmicroα των ανακτορικών κήπωνndash και ένα κυκλικό πηγάδι ενταγmicroένο σε τετραγωνικό κτίσmicroα προσιτό από τη νοτιοανατολική γωνία της κεντρικής αυλήςΗ αποκάλυψη ενός ακόmicroα ανακτόρου κοντά στο χωριό Γαλατάς υπήρξε πρόσφατη επι-τυχία της ανασκαφικής έρευνας Η ανασκαφή του δεν έχει ακόmicroα ολοκληρωθεί και η microελέτη των ευρηmicroάτων του βρίσκεται σε προκαταρκτικό στάδιο Από τις πρώτες όmicroως αναφορές του ανασκαφέα φαίνεται ότι το ανακτορικό αυτό συγκρότηmicroα ιδρύθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα πΧ ίσως microε κνωσιακή πρωτοβουλία Το ανάκτορο του Γαλατά ndashmicroεγαλύτερο από εκείνο της Ζάκρου και σχεδόν ίσο σε έκταση microε το ανάκτορο των Μαλίωνndash διαρθρώνεται και πάλι σε τέσσερις πτέρυγες γύρω από microία microεγάλη κεντρική αυλή Περισσότερο ανεπτυγmicroένες ήταν η ανατολική πτέρυγα ndashπου χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για την προετοιmicroασία και τέλεση συmicroποσίωνndash και η βόρεια microε εντυπωσιακή ωραία λαξευmicroένη πρόσοψη από microεγάλους ορθοστάτες η οποία ndashόπως στη Φαιστόndash στέγαζε επίσηmicroα διαmicroερίσmicroατα και ίσως διαmicroερίσmicroατα διαmicroονής Η δυτική πτέρυγα βρισκόταν σε λίγο ψηλότερο επίπεδο και γιrsquo αυτό βρέθηκε κατεστραmicromicroένη ενώ η νότια παρουσιάζεται microάλλον ατροφική Ο ανασκαφέας πιστεύει πως το κτίριο είχε εγκαταλειφθεί πριν από τη microεγάλη κατα-στροφή των άλλων ανακτορικών κέντρων γεγονός που ερmicroηνεύει την ολοκληρωτική απουσία πλούσιων κινητών ευρηmicroάτων Η ιδιαίτερα επιmicroεληmicroένη κατασκευή του σε συνδυασmicroό microε την παρουσία έστω και λίγων κοmicromicroατιών τοιχογραφιών υψηλής τέχνης microε φυτικά θέmicroατα βεβαιώνουν πως το ανάκτορο στην περίοδο της ακmicroής του δεν θα είχε να ζηλέψει σε τίποτα τα συγγενικά του οικοδοmicroήmicroατα

Μικρότερα συγκροτήmicroαταΕκτός από τα microεγάλα ανάκτορα όmicroως οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως αρκετά οικοδοmicroήmicroατα τα οποία είτε λόγω της θέσης τους και της αρχιτεκτονικής τους διαρ-ρύθmicroισης είτε λόγω του είδους και της ποιότητας των ευρηmicroάτων τους θα microπορούσαν

Στην επίχωση ενός πηγαδιού βρέθηκαν πήλινα κύπελλα microε

να χαρακτηριστούν κτίρια ανακτορικού χαρακτήρα ή microικρά ανακτορικά συγκροτήmicroατα Καmicroία όmicroως από τις παρακάτω περιπτώσεις δεν πληροί τις αρχιτεκτονικές προϋποθέ-σεις που θα απαιτούνταν για να χαρακτηριστούν ανάκτορα δηλαδή τη διάρθρωση του συγκροτήmicroατος σε τέσσερις πτέρυγες γύρω από microία ορθογώνια αυλή ικανής έκτασηςΈνα από αυτά ήρθε στο φως microόλις 230 micro βορειοδυτικά του ανακτόρου της Κνωσού και ονοmicroάστηκε από τον Evans Μικρό Ανάκτορο Πρόκειται για πολυτελές οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα συνολικού εmicroβαδού περίπου 800 τmicro microε ένα κύριο microέγαρο αποτελού-microενο από δύο συνεχόmicroενα διαmicroερίσmicroατα microε πολύθυρα microία πλευρική στοά ή βεράντα microε κολόνες microία ευρύχωρη περίστυλη αυλή τρεις υπόστυλες κρύπτες microία καθαρτήρια δεξαmicroενή και πλατιά σκάλα microε δύο πτέρυγες που οδηγούσε στον όροφο Το κατώ-τερο τmicroήmicroα των εξωτερικών τοίχων του ήταν χτισmicroένο microε ωραία λαξευτή τοιχοδοmicroία που στα δυτικά διατηρείται σήmicroερα σε ύψος οκτώ δόmicroων Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν πως το κτίριο είχε χρησιmicroοποιηθεί microάλλον ως θρησκευτικό κέντρο παρά για τη διαmicroονή κάποιου σηmicroαντικού προσώπουΙδιαίτερα σηmicroαντικό ndashτόσο από αρχιτεκτονική άποψη όσο και ως προς τα κινητά του ευρήmicroαταndash είναι ένα εκτεταmicroένο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα που ήρθε στο φως στις Αρχάνες Ηρακλείου Δυστυχώς το σύνολο του οικοδοmicroήmicroατος δεν είναι εύκολο να αποκαλυφθεί καθώς τmicroήmicroα του σύγχρονου οικισmicroού είναι χτισmicroένο πάνω στα αρχαία ερείπια Η ανασκαφή έχει microέχρι σήmicroερα αποκαλύψει δύο οικοδοmicroικές πτέρυγες σε δύο γωνιούmicroενες πλευρές microιας ευρύχωρης αυλής η οποία δεν αποκλείεται ndashόπως στα ανάκτοραndash να αποτελούσε τον πυρήνα του συγκροτήmicroατος Η καλύτερα διατηρη-microένη βόρεια πτέρυγα περιλάmicroβανε microία τυπική διάταξη microεγάρου ένα ορθογώνιο τελε-τουργικό δωmicroάτιο εσωτερική πλακόστρωτη αίθουσα microε microεγάλο φωταγωγό τον οποίο ορίζουν κολόνες ένα microεγάλο κλιmicroακοστάσιο και microία πολυτελή τετραγωνική αίθουσα microε παρατοίχια θρανία Στην αυλή υπήρχε microεγάλο ορθογώνιο περίφραγmicroα microέσα στο οποίο είχαν ενταχθεί χαmicroηλή εξέδρα και δίβαθmicroη ορθογώνια κατασκευή πιθανώς βωmicroός Τα πλούσια ευρήmicroατα του κτιρίου περιλαmicroβάνουν θαυmicroάσια διακοσmicroηmicroένα πήλινα αγγεία ωραία λίθινα αγγεία και σκεύη ndashανάmicroεσα στα οποία και δύο λύχνους microε ανάγλυφη κόσmicroησηndash τράπεζες προσφορών και κέρατα καθοσιώσεως από κονίαmicroα σφραγιδόλιθους και σφραγίσmicroατα και αντικείmicroενα από φαγεντιανή και ελεφαντόδοντο microε σπουδαιότερο ένα σύνολο από κοmicromicroάτια χρυσελεφάντινων ειδωλίων

Άποψη του ανακτορικού αρχαι-ολογικού χώρου της Κάτω

Ένα άλλο κτιριακό συγκρότηmicroα microε ιδιαίτερη σηmicroασία ήταν η Έπαυλη της Αγίας Τριάδας Στην πραγmicroατικότητα πρόκειται για microία εκτεταmicroένη εγκατάσταση microόλις 3 χλmicro από τη Φαιστό microε την οποία πρέπει να είχε στενή σχέση Το όλο συγκρότηmicroα ndashπου αποτε-λέστηκε από τη συνένωση δύο ή περισσότερων αρχικά ανεξάρτητων κτιρίωνndash δεν διέθετε κεντρική αυλή χαρακτηρίζεται όmicroως από αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τυπικά της ανακτορικής microόδας Ανάmicroεσα σε αυτά είναι η ευρεία χρήση γυψόλιθου για την κατασκευή δαπέδων και θρανίων και την επένδυση τοίχων και η παρουσία έξοχων τοιχογραφιών Στη νότια ακτή ndashσε microικρή απόσταση από τη Φαιστό και την Αγία Τριάδαndash βρίσκεται ο Κοmicromicroός θέση που φαίνεται ότι αποτέλεσε το επίνειο των δύο εγκαταστάσεων Εδώ ερευνήθηκε κατά τα τελευταία χρόνια ένας παράκτιος οικισmicroός microε εmicroπορική σηmicroασία αφού αρκετά από τα ευρήmicroατα microαρτυρούν επαφές microε την Κύπρο την περιοχή της Χαναάν τη συροπαλαιστινική περιοχή και την Αίγυπτο Το σηmicroαντικότερο οικοδόmicroηmicroα της εγκατάστασης (laquoκτίριο Ταraquo) microε εντυπωσιακή βόρεια πρόσοψη από ορθογώνιους λαξευτούς δόmicroους πωρόλιθου πάνω σε πελώριους ορθοστάτες διέθετε κεντρική αυλή πλαισιωmicroένη από δύο microακρές κιονοστοιχίες που όριζαν στοές Το κτίριο περιέπεσε σε microαρασmicroό κατά την τελευταία φάση της Νεοανακτορικής περιόδου ενώ κατά τον 14ο αιώνα πΧ χρησιmicroοποιήθηκε για την ένταξη microακρόστενων παράλληλων microεταξύ τους χώρων που σύmicroφωνα microε τους ανασκαφείς ήταν νεώριαΆλλα ανακτορικού χαρακτήρα οικοδοmicroήmicroατα είχαν χτιστεί στην κορυφή λόφων απο-τελώντας τον πυρήνα microικρών οικισmicroών Στα Γουρνιά στον κόλπο Μιραmicroπέλλου στο βόρειο άκρο του Ισθmicroού της Ιεράπετρας το ανακτορικό οικοδόmicroηmicroα φαίνεται πως ιδρύθηκε σχετικά όψιmicroα κατά τη Νεοανακτορική περίοδο πιθανότατα για να στεγάσει τις ανάγκες της διοίκησης κάποιου τοπάρχη Το ανακτορικό συγκρότηmicroα αποτελείται από ένα συmicroπαγές κτίριο microε ωραία δυτική πρόσοψη χτισmicroένη στα πρότυπα των αντί-στοιχων προσόψεων των microεγάλων ανακτόρων Η κύρια είσοδος είναι από δυτικά από microικρή πλακόστρωτη πλατεία που σχηmicroατίζεται από τη διεύρυνση ενός δρόmicroου του οικισmicroού Από το εσωτερικό του κτιρίου ndashπου βρέθηκε κατεστραmicromicroένοndash σώθηκαν δύο σειρές αποθηκών και τmicroήmicroα microικρού δωmicroατίου microε χαλικάσβεστο δάπεδο που ταυτί-στηκε microε λουτρό Αmicroέσως νότια του συγκροτήmicroατος υπήρχε microία microεγάλη ορθογώνια αυλή microε τις αναλογίες και τον προσανατολισmicroό των κεντρικών αυλών των ανακτό-

Τα ερείπια ανακτορικού οικοδο-microήmicroατος στα Γουρνιά Λασιθίου

ρων Στη βορειοδυτική γωνία της σχηmicroατιζόταν σειρές χαmicroηλών βαθmicroίδων σε γωνιακή διάταξη που θύmicroιζε τους laquoθεατρικούς χώρουςraquo της Κνωσού και της Φαιστού Δίπλα σχηmicroατιζόταν στοά microε κολόνες και ndashπίσω από αυτήνndash microικρό δωmicroάτιοΣτον Πετρά Σητείας πάνω σε χαmicroηλό λόφο κοντά στη βόρεια ακτή ήρθε πρόσφατα στο φως ένα σηmicroαντικό κτίριο το οποίο ασφαλώς αποτέλεσε την έδρα του τοπάρχη ενός ακόmicroα microινωικού οικισmicroού Το κεντρικό οικοδόmicroηmicroα microε δύο κύριες πτέρυγες που σχηmicroάτιζαν γωνία διέθετε microικρή ορθογώνια κεντρική αυλή προσιτή από τα νότια microε πλατιά βαθmicroιδωτή πρόσβαση εκτεταmicroένες αποθήκες αγροτικών προϊόντων και πολλά επιmicroέρους ανακτορικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά Το κτίριο φαίνεται πως υποκατέ-στησε άλλο παλαιοανακτορικό microε ανάλογη σηmicroασία αν κρίνει κανείς από την ανεύρεση σε αυτό αρχείου ιερογλυφικών που ανάγεται σε αυτήν την περίοδοΠαρόmicroοια λειτουργία είχαν και άλλα οικοδοmicroήmicroατα όπως αυτά στη θέση Μύρτος-Πύρ-γος και Κεφάλι Λαζανά Βιάννου Πρόκειται για κτίρια χτισmicroένα στις κορυφές λόφων microε χαρακτηριστικά κατασκευής δανεισmicroένα από την ανακτορική αρχιτεκτονική και κάποια ευρήmicroατα που συναγωνίζονται σε ποιότητα εκείνα των ανακτόρωνΤην εικόνα των αρχιτεκτονηmicroάτων που φαίνεται να σχετίζονται microε το ανακτορικό σύστηmicroα διοίκησης συmicroπληρώνουν κάποια κτίρια ειδικού προορισmicroού όπως ένα microεγάλο οικοδόmicroηmicroα στο Νίρου Χάνι στη βόρεια ακτή που πιθανώς χρησιmicroοποιή-θηκε ως κέντρο θρησκευτικής προπαγάνδας ή microία χαριτωmicroένη έπαυλη στη γειτονική Αmicroνισό που ίσως ήταν το ενδιαίτηmicroα κάποιου αξιωmicroατούχου επιφορτισmicroένου microε τον έλεγχο της παράκτιας ζώνης και των λιmicroανιών της Επίσης σηmicroαντικά κτίρια microε πιθανή λειτουργία τον έλεγχο αγροτικών περιοχών έχουν ερευνηθεί στο Βαθύπετρο Αρχανών στον Σκλαβόκαmicroπο στις υπώρειες του Ψηλορείτη στη Μητρόπολη Γόρτυνας και σε αρκετές θέσεις στην ανατολική Κρήτη όπως αυτές κοντά στα χωριά Ζου Αχλάδια Τουρτούλοι και Ζάκρος Τέλος πυκνοδοmicroηmicroένοι οικισmicroοί microε κτίρια επηρεασmicroένα από ανακτορικά πρότυπα έχουν ερευνηθεί γύρω από όλα τα microικρά και microεγάλα ανάκτορα αλλά και σε θέσεις στις οποίες δεν έχουν ακόmicroα βρεθεί ίχνη ανακτορικής διοίκησης όπως τα νησάκια της Ψείρας και του Μόχλου και το Παλαίκαστρο στην ακραία ανατολική Κρήτη Στο Παλαίκαστρο τα κτίρια είναι microεγάλα και πολυτελή και συχνά εφοδιασmicroένα microε σκευή που ξεπερνά σε πλούτο και ποιότητα εκείνη κάποιων ανακτορικών κέντρων Αν η microη

Πυθάρια στο ανάκτορο της Φαι-στού (φωτ Π Αϊβαλή)

ανεύρεση microέχρι σήmicroερα ανακτόρου ή άλλου κέντρου διαχείρισης της εξουσίας στη θέση δεν οφείλεται σε ατυχία της ανασκαφής έρευνας τότε έχουmicroε να κάνουmicroε microε microία microοναδική για τη microινωική Κρήτη περίπτωση αυτοδιαχείρισης microιας πόλης στο πλαίσιο κάποιας microορφής ισοπολιτείας

Οικονοmicroία και διοίκησηΤα ανασκαφικά ευρήmicroατα βεβαιώνουν ότι τα ανάκτορα αποτελούσαν τα κέντρα της πολιτικής και οικονοmicroικής ζωής στη microινωική Κρήτη τουλάχιστον κατά το microεγαλύ-τερο διάστηmicroα της 2ης χιλιετίας πΧ Η ανεύρεση στο εσωτερικό των οικοδοmicroηmicroάτων αρχείων γραmicromicroένων σε microικρές πήλινες πινακίδες ψηmicroένες στον ήλιο υπήρξε microόνο η απόδειξη αυτού του ισχυρισmicroού Η συγκέντρωση του πλεονάσmicroατος της αγροτικής παραγωγής ndashαλλά και των πολύτιmicroων πρώτων υλών για την κατασκευή των σηmicroαντι-κότερων έργων τέχνηςndash έδειχνε πέρα από κάθε αmicroφιβολία ότι υπήρχαν συγκεκρι-microένοι διαχειριστές του πρωτογενούς αυτού πλούτου Με δεδοmicroένη τη microορφολογική οmicroοιότητα των microινωικών συγκροτηmicroάτων microε τα παλάτια άλλων χωρών της ανατολικής Μεσογείου αλλά και τη στενή συγγένειά τους microε τα σχεδόν σύγχρονα microυκηναϊκά ανά-κτορα για τα οποία microε την ανάγνωση των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β γνωρίζουmicroε πως αποτελούσαν κατοικίες ανάκτων (βασιλέων) είναι λογικό να υποθέσουmicroε ότι τα κρητικά οικοδοmicroήmicroατα αποτελούσαν ενδιαιτήmicroατα Μινωιτών ηγεmicroόνων Εξάλλου η microεταγενέστερη ελληνική παράδοση διέσωσε τη microνήmicroη ενός microυθικού βασιλιά της Κρή-της του Μίνωα Ο Evans υποστήριξε ότι το όνοmicroα Μίνωας ndashακόmicroα και αν ένας τέτοιος βασιλιάς υπήρξε πραγmicroατικάndash χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως ως τίτλος όλων των ηγεmicroόνων της microινωικής Κνωσού Ο Μίνωας σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη διέmicroενε microέσα στο ανάκτορο microαζί microε τη βασίλισσα την υπόλοιπη βασιλική οικογένεια και microεγάλο αριθmicroό αξιωmicroατούχων τεχνιτών και αυλικών του Ο ίδιος εκτός από τη διοικητική και την οικονοmicroική είχε και την ανώτατη θρησκευτική εξουσία λειτουργώντας ως microεγάλος αρχιερέας της θεότητας Τα πολυτελή διαmicroερίσmicroατα της ανατολικής πτέρυγας του ανα-κτόρου της Κνωσού θεωρήθηκε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν για τη διαmicroονή του βασιλικού ζεύγους ενώ για τις διάφορες επίσηmicroες εmicroφανίσεις του ηγεmicroόνα θα υπήρχαν ειδικές αίθουσες microία από τις οποίες ίσως ήταν και η Αίθουσα του ΘρόνουΔεν ήταν λίγοι αυτοί που κατηγόρησαν τον Evans ότι ερmicroήνευε τα ανασκαφικά του

Χρυσό δαχτυλίδι που βρέθηκε στο Μόχλο και απεικονίζει

δεδοmicroένα έχοντας ως microοντέλο τα ανάκτορα στη βικτωριανή Αγγλία Η άποψή του ότι η Αίθουσα του Θρόνου χρησιmicroοποιήθηκε ως ένα είδος ιεροδικείου στο οποίο λειτουρ-γούσε ο ίδιος ο βασιλιάς ως αντιπρόσωπος της θεότητας αmicroφισβητήθηκε microε βάση κάποιες εικονογραφικές (κυρίως σφραγιστικές) παραστάσεις Προχωρώντας ακόmicroα περισσότερο κάποιοι υποστήριξαν ότι δεν υπήρχε και ηγεmicroόνας χρησιmicroοποιώντας ως επιχείρηmicroα τη microη σαφή απεικόνισή του σε θρόνο κατά τα πρότυπα των βασιλέων της Ανατολής Κάτι τέτοιο όmicroως δεν αποδεικνύει την ανυπαρξία ενός τέτοιου προσώπου αφού το ίδιο ακριβώς συmicroβαίνει και στον microυκηναϊκό χώρο όπου η παρουσία άνακτα και ανακτόρων βεβαιώνεται από τις αναφορές τους στις πινακίδες της Γραmicromicroικής ΒΔύο microεγαλοπρεπείς τάφοι στην περιοχή της Κνωσού που δεν έχουν παράλληλα ndashο λεγόmicroενος τάφος-ναός και ο λίγο υστερότερός του τάφος των ισοπάτωνndash αποτελούν αψευδείς microαρτυρίες για την ύπαρξη ηγεmicroόνων microε υπεραρmicroοδιότητες στην Κρήτη κατά την Νεοανακτορική περίοδο Την ταύτιση των πολυθύρων microεγάρων της ανατολικής πτέρυγας microε τα βασιλικά διαmicroερίσmicroατα υποστηρίζουν ο δυαδικός τους χαρακτήρας η στενή τους σύνδεση microε εσωτερικό διάδροmicroο και η ύπαρξη λουτήρα σε χώρο δίπλα στο δωmicroάτιο που αναγνωρίστηκε ως microέγαρο της βασίλισσας Τέλος ακόmicroα περισσότερο από τις microεταγενέστερες microυθολογικές αναφορές στον βασιλιά Μίνωα την οικογένεια και το περιβάλλον του θα έπρεπε να εκτιmicroηθεί το γεγονός ότι στα ανακτορικά αρχεία της 2ης χιλιετίας στη Συροπαλαιστίνη και στην Αίγυπτο οι ηγεmicroόνες των Κεφτί και των Αχιγιάβα (που ταυτίζονται κατά γενική οmicroολογία microε τους Κρήτες και τους Μυκηναίους) θεωρούνταν ισότιmicroοι των microεγάλων βασιλέων της ΑνατολήςΔεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισmicroένο ποια ακριβώς ήταν η microορφή της οικονοmicroίας και microε ποιους τρόπους αυτή ασκήθηκε Τα αρχεία της Γραmicromicroικής Α ndashη οποία δεν έχει microέχρι σήmicroερα αποκρυπτογραφηθείndash φαίνεται ότι περιλαmicroβάνουν καταγραφές σκευών και προϊόντων που microπαίνουν και βγαίνουν από τις ανακτορικές αποθήκες Αυτό αποτε-λεί microαρτυρία ενός ήδη ανεπτυγmicroένου γραφειοκρατικού συστήmicroατος για τον αυστηρό έλεγχο των συναλλαγών Στη Ζάκρο ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας της ανακτορικής οικονοmicroίας αποδεικνύεται από τη διαφύλαξη των πολύτιmicroων πρώτων υλών στο εσω-τερικό του ανακτόρου και τη λειτουργία εργαστηρίων για την παραγωγή αντικειmicroένων microεγάλης αξίας και υψηλής τέχνης σχεδόν αποκλειστικά εντός των οικοδοmicroικών ορίων του Αντίθετα η επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων για την παραγωγή βασικών

Ο χαλκός ως πρώτη ύλη ερχό-ταν στην Κρήτη από την Ανα-

ειδών διατροφής ndashόπως το λάδι το κρασί και τα διάφορα άλευραndash φαίνεται ότι είχε ανατεθεί σε κατοίκους της πόλης αφού σχεδόν καmicroία από τις απαιτούmicroενες εγκατα-στάσεις παραγωγής τους δεν έχει ταυτιστεί στο εσωτερικό των ανακτόρων Η τροφο-δότηση συνεπώς των ανακτορικών αποθηκών στην περίπτωση αυτή γινόταν από έξω ίσως microετά από παραχώρηση του σχετικού δικαιώmicroατος καλλιέργειας συγκεκριmicroένης έκτασης γης εκ microέρους του ανακτόρου σε ιδιώτες Η απουσία ανάλογων εγκαταστά-σεων παραγωγής αγροτικών προϊόντων από πολλά σπίτια των οικισmicroών ευνοεί την υπόθεση ύπαρξης ενός συστήmicroατος ανακατανοmicroής των αγαθών microε κέντρο διαχείρισης το ανάκτορο Αυτή η εικόνα της οικονοmicroίας ndashπου αφήνει ελάχιστα περιθώρια σε αυτό που θα ονοmicroάζουmicroε ελεύθερο εmicroπόριο microε δεδοmicroένη και την απουσία κάποιας σταθε-ρής συναλλαγmicroατικής αξίαςndash φαίνεται να ταιριάζει microε αυτήν που microαρτυρούν για τον microυκηναϊκό χώρο τα ανακτορικά αρχεία των πινακίδων της Γραmicromicroικής ΒΓια τη Μινωική περίοδο δεν microπορεί κανείς να microιλήσει για εξαγωγικό εmicroπόριο Σηmicroαντικά αντικείmicroενα και πολύτιmicroες πρώτες ύλες φαίνεται ότι ανταλλάσσονταν σε επίπεδο ηγε-microόνων ως δώρα ή χονδρικά εκτιmicroώmicroενες συναλλαγές Αυτό βεβαιώνεται από την κατα-γραφή τέτοιων πράξεων στην αλληλογραφία ηγεmicroόνων της Ανατολής Οι αξιολογήσεις όmicroως των ανταλλάξιmicroων ήταν υποκειmicroενικές Σε κάποιες microάλιστα περιπτώσεις ένας ηγεmicroόνας διαmicroαρτύρεται σε άλλον για την αποστολή εκ microέρους του τελευταίου αγαθών microικρότερης αξίας ή ποσότητας εκείνων που ο ίδιος έστειλε Δυνατότητα πραγmicroατο-ποίησης τέτοιων ndashστοιχειώδους εmicroπορικού χαρακτήραndash συναλλαγών φαίνεται ότι είχαν σχεδόν αποκλειστικά οι ηγεmicroόνες Με βάση τα microέχρι σήmicroερα αρχαιολογικά δεδοmicroένα δεν είναι ορατή microια τάξη Μινωιτών εmicroπόρων οι οποίοι θα διέθεταν τα προϊόντα τους σε κάποιες ελεύθερες αγορές (παζάρια)Παρά το γεγονός αυτό ήδη από την εποχή των πρώτων ανακτόρων οι Μινωίτες φαί-νεται ότι ίδρυσαν κάποιες εγκαταστάσεις στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας Στην Κάρπαθο στη Ρόδο στη Σάmicroο στην Κνίδο και στη Μίλητο βρέθηκε παλαιοανακτορική microινωική κεραmicroική ένα microεγάλο ποσοστό της οποίας είχε καθαρά οικιακό χαρακτήρα γεγονός που δείχνει ότι η παρουσία της στις θέσεις αυτές δεν microπορεί να σχετίζεται microε κάποια πράξη περιστασιακής συναλλαγής Αν όmicroως το εmicroπόριο την εποχή αυτή αποτελούσε κρατικό microονοπώλιο ποιος ήταν ο σκοπός των Μινωιτών αποίκων στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου

Το πιθανότερο είναι ότι ο αρχικός στόχος των πρώιmicroων αυτών εγκαταστάσεων ήταν η διευκόλυνση των ναυτιλλοmicroένων για την αναζήτηση και διαmicroετακόmicroιση στην Κρήτη ορισmicroένων πρώτων υλών για λογαριασmicroό των ανακτόρων Ως προς το είδος των πρώ-των υλών που οι Κρήτες αναζητούσαν στην Ανατολή οι επιστήmicroονες προτείνουν τα microέταλλα και πιο συγκεκριmicroένα τον χαλκό και τον κασσίτερο Για τον χαλκό microέχρι πρό-τινος πιστευόταν ότι οι Μινωίτες χρησιmicroοποιούσαν ως βασική πηγή τους την Κύπρο Τη χρήση και διακίνηση του κυπριακού χαλκού στην ανατολική Μεσόγειο επιβεβαιώνουν για την εποχή αυτή κείmicroενα από τα αρχεία του Mari ενώ για τις υστερότερες περιό-δους την καλύτερη απόδειξη αποτελούν τα ευρήmicroατα στα ναυάγια των Χελιδονιών και του Kas ή Ulu-Burun κοντά στις ακτές της Μικράς Ασίας Όmicroως αναλύσεις των ισοτό-πων του microολύβδου χάλκινων ταλάντων από την Αγία Τριάδα και την Τύλισο της Κρή-της έδειξαν ότι ο χαλκός ndashτουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτέςndash δεν ήταν κυπριακός Χωρίς προς το παρόν να microπορεί να αποδειχθεί οι επιστήmicroονες θεωρούν ως πιθανούς τόπους προέλευσης τmicroήmicroατος του microινωικού χαλκού το Ιράν το Αφγανιστάν ή τη νότια Ρωσία Σε αυτό το πλαίσιο το ανάκτορο στο Mari φαίνεται να αποκτά κάποια ιδιαίτερη σηmicroασία Σύmicroφωνα microε τα κείmicroενα που βρέθηκαν στο αρχείο του ορισmicroένα πολύτιmicroα αντικείmicroενα ndashιδιοκτησίες των βασιλέωνndash ήταν δώρα των Kaptaru που πιθανότατα ταυτίζονται microε τους ΚρήτεςΑκόmicroα πιο δύσκολο να ιχνηλατηθεί στα αρχαιολογικά δεδοmicroένα είναι ο τρόπος άσκη-σης πολιτικής εξουσίας από το κέντρο προς την περιφέρεια Κυρίως δεν έχει εξα-κριβωθεί ποια ήταν η πολιτική σχέση microεταξύ των διαφόρων ανακτορικών κέντρων Ο Evans πίστευε στον ηγετικό ρόλο της Κνωσού ειδικά για τη Νεοανακτορική περίοδο γεγονός που υποστηρίζουν ndashεκτός από τη microεταγενέστερη παράδοση που τη θέλει ως έδρα του βασιλιά Μίνωαndash τα πολυάριθmicroα ευρήmicroατα περιφερειακών θέσεων που αποτελούσαν εισαγωγές ή αποmicroιmicroήσεις κνωσιακών αντικειmicroένων Η απόδοση κάποιων πήλινων σφραγισmicroάτων που βρέθηκαν σε διάφορες αποmicroακρυσmicroένες microεταξύ τους θέσεις στα ίδια σφραγιστικά δαχτυλίδια επιβεβαίωσε την ύπαρξη ενός δικτύου αλλη-λογραφίας microε πιθανότερο επίκεντρο την Κνωσό Την υπεροχή της υποστηρίζουν επί-σης το microέγεθος και η microεγαλοπρέπεια του ίδιου του ανακτορικού συγκροτήmicroατος αλλά και η βεβαιωmicroένη σήmicroερα χρονολογική προτεραιότητά του γεγονός που υποβάλλει ακόmicroα και την πιθανότητα microιας microητρικής-ιδρυτικής σχέσης microεταξύ Κνωσού και δευ-

τερευόντων ανακτόρων Κάποιοι προχωρώντας ακόmicroα περισσότερο θεώρησαν την Κνωσό ένα κοσmicroολογικό-ιδεολογικό κέντρο του microινωικού πολιτισmicroού υπερτονίζοντας την επίδραση που ασκούσε στο σύνολο του microινωικού κόσmicroου διαmicroέσου του υψηλού πολιτισmicroικού της επιπέδουΑπό microερικούς microελετητές τα παραπάνω δεδοmicroένα microεταφράστηκαν ως microαρτυρίες για microια συγκεντρωτική διοικητική οργάνωση της Κρήτης στην οποία την πρωτοκαθεδρία είχε η Κνωσός Το προτεινόmicroενο από εκείνους διοικητικό σύστηmicroα microε επικεφαλής την Κνωσό και βασικές επιmicroέρους microονάδες άσκησης της εξουσίας τα άλλα ανάκτορα περιλάmicroβανε επίσης δευτερεύοντα κέντρα που θα δρούσαν ως εντεταλmicroένοι φορείς περιφερειακής πολιτικοοικονοmicroικής διαχείρισης Στην κατηγορία αυτών των κέντρων ndashπου ονοmicroάστηκαν microε τον δανεισmicroένο από τη ρωmicroαϊκή αρχαιότητα όρο βίλεςndash εντά-χθηκαν διάφορα οικοδοmicroήmicroατα microε τουλάχιστον φαινοmicroενική τοπογραφική αυτοτέλεια και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά παρmicroένα από την ανακτορική microόδαΌλες οι παραπάνω υποθέσεις δέχτηκαν έντονες επιθέσεις τα τελευταία χρόνια Αρχικά αmicroφισβητήθηκε ο ρόλος των βιλών κυρίως εξαιτίας τους γεγονότος ότι αποτελούν microία microάλλον ανοmicroοιογενή οmicroάδα microε microη προσδιορίσιmicroα microε αντικειmicroενικά κριτήρια χαρακτη-ριστικά Κάποιοι επιτέθηκαν microε κάπως πρόχειρα επιχειρήmicroατα και στον ισχυρισmicroό των ανασκαφέων για την τοπογραφική αυτοτέλεια των κτιρίων υποστηρίζοντας ότι κάποια από αυτά αποτελούσαν microονάδες κάποιων οικισmicroών Κάτι τέτοιο όmicroως δεν ισχύει ούτε και για την περίπτωση των κατά τεκmicroήριο απλούστερων βιλών της ανατολικής Κρήτης (Αχλάδια Ζου Πισκοκέφαλο Προφήτης Ηλίας Τουρτούλων) όπου τα επισηmicroανθέντα ερείπια άλλων ndashαπροσδιόριστων προς το παρόν κτισmicroάτωνndash βρίσκονται σε αποστάσεις που κυmicroαίνονται από 150 microέχρι 300 micro από αυτά Έτσι αν και ο ακριβής ρόλος που έπαιζαν τα διάφορα αυτά κτίρια στο πλαίσιο της microινωικής οικονοmicroίας προς το παρόν microας διαφεύγει κάποια έστω και έmicromicroεση εξάρτησή τους από τα microεγάλα κέντρα εξου-σίας δηλαδή τα ανάκτορα δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί

Θρησκεία και γραφέςΓνωρίζουmicroε ότι την εποχή αυτή σε κάποιες χώρες της ανατολικής Μεσογείου ανε-ξάρτητοι ναοί λειτουργούσαν ως κύριες microονάδες της οικονοmicroικής ζωής Στις πρώιmicroες σουmicroεριακές κοινωνίες κάθε ναός αποτελούσε τον πυρήνα microιας κοινότητας που περι-

Ο αποκαλούmicroενος laquoθρόνος του Μίνωαraquo (φωτ Π Αϊβαλή)

Κέρατα καθιέρωσης και τράπε-ζες προσφορών όπως βρέθη-

λάmicroβανε όχι microόνο ιερείς αλλά και στρατιώτες βοσκούς ψαράδες τεχνίτες εmicroπόρους και δούλους Με τη microεταφορά της οικονοmicroικής διαχείρισης στα χέρια πολιτικής εξου-σίας και τη δηmicroιουργία των ανακτόρων οι ναοί ndashαν και έχασαν microέρος της κοινωνικής επιρροής τουςndash συνέχισαν να λειτουργούν ως αυθυπόστατοι οργανισmicroοί και πυρήνες της θρησκευτικής ζωήςΣτη microινωική Κρήτη της Νεοανακτορικής περιόδου ως κέντρα του θρησκευτικού βίου λειτουργούσαν τα ίδια τα ανάκτορα Η σηmicroαντικότερη πτέρυγά τους ndashτόσο από άποψη αρχιτεκτονικής διευθέτησης όσο και ευρηmicroάτωνndash είναι η δυτική όπου στεγάστηκαν σε όλες τις περιπτώσεις τα διαmicroερίσmicroατα του ιερού Η στενή συνάφεια των κύριων ανακτορικών αποθηκών microε το ιερό βεβαιώνει το γεγονός ότι αυτοί που είχαν στα χέρια τους τη θρησκευτική εξουσία είχαν και τον έλεγχο της οικονοmicroίας Έτσι ο Evans υποστήριξε ότι αρχιερέας της θεότητας υπήρξε ο ίδιος ο βασιλιάς αντίληψη που βέβαια δεν είναι ξένη στο ευρύτερο πολιτισmicroικό περιβάλλον της εποχής Διαmicroέσου του δικαιώmicroατος να καθορίζει και να ασκεί τις κύριες θρησκευτικές δραστηριότητες της κοινότητας ο Μινωίτης ηγεmicroόνας είχε την άνεση να προπαγανδίζει υπέρ της θέσης του υποβάλλοντας τον εαυτό τους ως αντιπρόσωπο της θεότητας επί της γης αιτι-ολογώντας έτσι έmicromicroεσα και την πολιτική-οικονοmicroική εξουσία του Την ενσωmicroάτωση της θρησκευτικής εξουσίας στην πολιτική υποστηρίζει και η εσωτερική διακόσmicroηση των τοίχων των ανακτόρων microε τοιχογραφίες θρησκευτικού χαρακτήρα αλλά και η τοποθέτηση γιγάντιων θρησκευτικών συmicroβόλων όπως τα laquoκέρατα καθοσίωσηςraquo στις προσόψεις των ανακτορικών συγκροτηmicroάτωνΗ διαχείριση της θρησκευτικής ζωής δεν φαίνεται να ήταν από την αρχή στα χέρια του πολιτικού άρχοντα Κατά την τελευταία Προανακτορική περίοδο η λατρεία ήταν microάλ-λον αποκεντρωmicroένη και λαϊκή microε κύριους χώρους τέλεσής της την ύπαιθρο και συγκε-κριmicroένα κάποια ιερά στις κορυφές των βουνών (ιερά κορυφής) Τέτοια ιερά φαίνεται πως αντιστοιχούσαν σχεδόν σε κάθε microινωικό οικισmicroό γεγονός που δείχνει την τοπική εmicroβέλεια της θρησκευτικής διαχείρισης για την περίοδο αυτή Ήδη από την εποχή των πρώτων ανακτόρων όmicroως δηmicroιουργούνται κάποια διακοινοτικά (laquoπαγκρήτιαraquo) ιερά όπως αυτό της Σύmicroης Βιάννου ενώ παράλληλα εmicroφανίζονται αρχιτεκτονήmicroατα κοντά στα πολιτικά κέντρα microε θρησκευτικό προορισmicroό Κάποιοι ερευνητές microάλιστα απέ-δωσαν τη χρήση ολόκληρων συγκροτηmicroάτων οικιών σε κάποια θρησκευτική εξουσία

Θρησκευτικά θέmicroατα εικονίζο-νται και στα σφραγιστικά δακτυ-

που λειτουργούσε παράλληλα microε το κέντρο της πολιτικής διαχείρισης Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα ενός τέτοιου ανεξάρτητου θρησκευτικού κέντρου αυτή την εποχή αποτε-λεί πιθανώς η laquoσυνοικία Muraquo στα ΜάλιαΚατά την περίοδο των νέων ανακτόρων όλη η τελετουργική σκευή ndashmicroαζί microε τα είδωλα της θεότητας και τους χώρους τέλεσης των ιεροπραξιώνndash βρίσκεται microέσα στα ανα-κτορικά κέντρα Οι κεντρικές και δυτικές αυλές τους διευθετούνται έτσι ώστε να microπο-ρούν να δεχτούν διάφορες τελετουργίες τον χαρακτήρα και την έκταση των οποίων καθορίζουν οι υψηλοί ένοικοί τους Τελετουργίες που έχουν θέmicroα τους τον θάνατο και την αναζωογόνηση της βλάστησης τελούνταν σύmicroφωνα microε την εικονογραφία της επο-χής σε αίθριους χώρους microε σχετικά microικρή συmicromicroετοχή θεατών Μεγαλύτερες τελετές όmicroως όπως εκείνη του καθαγιασmicroού της αγροτικής παραγωγής φαίνεται ότι τελούνταν παρουσία του λαού της πόλης ίσως στη δυτική αυλή των ανακτόρων Την τέλεση θρησκευτικού χαρακτήρα τελετουργιών για λόγους προπαγάνδας της εξου-σίας επιβεβαιώνουν και τα κινητά ευρήmicroατα που αποκαλύφθηκαν κυρίως στις δυτικές αποθήκες των ανακτορικών συγκροτηmicroάτων Θρησκευτικά σύmicroβολα όπως ο διπλός τελετουργικός πέλεκυς χρησιmicroοποιούνται σχεδόν microονοπωλιακά από τους τοπικούς άρχοντες Θαυmicroαστής επεξεργασίας λίθινα αγγεία σε microερικές περιπτώσεις επιχρυσω-microένα φυλάσσονταν στα ανακτορικά θησαυροφυλάκια για να εmicroφανιστούν σε ειδικές περιπτώσεις προς εντυπωσιασmicroό του πλήθους Κάποια από αυτά microάλιστα έφεραν ανά-γλυφες σκηνές στις οποίες εικονίζονταν στιγmicroιότυπα από τις ίδιες τελετές που όπως φαίνεται διεξάγονταν πάντα microέσα σε ένα καθαρά ανακτορικό περιβάλλον Τη συmicromicroετοχή microεγάλου αριθmicroού προσώπων σε ανοικτά συmicroπόσια που προσέφερε το ανάκτορο microε την ευκαιρία εορτών επιβεβαιώνει η ανεύρεση στα ανακτορικά σκευ-οφυλάκια εκατοντάδων πανοmicroοιότυπων αγγείων πόσης τα οποία φέρουν πρόχειρη διακόσmicroηση microε το ίδιο κάθε φορά θέmicroα Τέτοια συmicroπόσια ασφαλώς δεν γίνονταν σε στεγασmicroένο χώρο και ως πιθανότερο τόπο διεξαγωγής τους microπορεί να θεωρηθεί η κεντρική αυλή του ανακτόρου Σε τελετουργίες αυτού του είδους είναι πιθανό να γίνονταν ndashεκτός από αναίmicroακτες προσφορέςndash και αιmicroατηρές θυσίες ζώων γεγονός που θα δικαιολογούσε την παρουσία του χτιστού ορθογώνιου βωmicroού ακριβώς microπροστά από την κύρια είσοδο της δυτικής πτέρυγας στην κεντρική αυλή του ανακτόρου της Ζάκρου

Μικρά ιερά microε παρατοίχια θρανία (πεζούλια) χαmicroένα

Ένα άλλος τοmicroέας που έχει άmicroεση σχέση microε την ανακτορική διοίκηση είναι εκείνος των γραφών Σε όλες τις προϊστορικές κοινωνίες η δηmicroιουργία των γραφών προέκυψε ως ανάγκη για την καταγραφή αγαθών που βρίσκονταν υπό αυστηρό διαχειριστικό έλεγχο Ήδη όmicroως λίγο πριν από την ίδρυσή τους (περίπου το 2000 πΧ) έκαναν την εmicroφάνισή τους πάνω σε σφραγίδες (δηλαδή σε αντικείmicroενα για την κατοχύρωση της ιδιοκτησίας) κάποιοι συνδυασmicroοί σηmicroείων που ασφαλώς αποτελούσαν ένα αρχέγονο είδος γραφής Τα σηmicroεία αυτά είναι ιδεογράmicromicroατα δηλαδή απλές απεικονίσεις εννοιών ή αντικειmicroένων που microπορούν microεν να αναγνωριστούν στερούνται όmicroως φωνητικής φθόγγων της αντίστοιχης λέξης Έτσι προέκυψε η συλλαβική γραφή στην οποία κάθε σηmicroείο δήλωνε microία συλλαβήΗ πρώτη microινωική γραφή ονοmicroάστηκε ιερογλυφική όρος που χρησιmicroοποιήθηκε και για την προϊστορική γραφή των Αιγυπτίων Συνολικά έχουν αναγνωριστεί στις microινωικές επιγραφές 135 ιερογλυφικά σηmicroεία Ως προς τη microορφή τους τα σηmicroεία προέρχο-νται από διάφορους χώρους άλλα έχουν ως πηγή έmicroπνευσής τους το ζωικό βασίλειο ndashαιλουροειδές περιστέρι κεφάλι λιονταριού βοδιού αιγάγρου κάndash ενώ άλλα απει-κονίζουν microέλη του ανθρώπινου σώmicroατος ndashmicroάτι χέρι πόδιndash ή και ολόσωmicroες ανθρώ-πινες microορφές Αρκετά σηmicroεία παριστάνουν σκεύη εργαλεία και άλλα αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής όπως το άροτρο και τη λύρα Απαντούν επίσης ο διπλός πέλεκυς το πλοίο ο θρόνος ή και σύmicroβολα όπως ο σταυρός και το βέλοςΠαράλληλα microε τα ιερογλυφικά ήδη από την Παλαιοανακτορική περίοδο χρησιmicroοποι-είται και ένα άλλο σύστηmicroα γραφής γνωστό ως Γραmicromicroική Α Η ονοmicroασία του οφείλεται στο γεγονός ότι τα σηmicroεία του αν και κατάγονται από τα αντίστοιχα ιερογλυφικά δεν αναγνωρίζονται πλέον ως παραστάσεις συγκεκριmicroένων microορφών αλλά microοιάζουν περισ-σότερο microε αφηρηmicroένους συνδυασmicroούς γραmicromicroών Το σύστηmicroα αυτό τελειοποιείται στα χρόνια των νέων ανακτόρων και χρησιmicroοποιείται κυρίως για την καταγραφή προϊόντων και άλλων αγαθών που αποτελούν αντικείmicroενα συναλλαγής στο πλαίσιο της ανακτορι-κής οικονοmicroίας Αρχεία πήλινων πινακίδων γραmicromicroένων στη Γραmicromicroική Α έχουν βρεθεί στην Αγία Τριάδα στην Κνωσό στη Φαιστό στα Μάλια στη Ζάκρο στην Τύλισο στο Παλαιόκαστρο και στον Πετρά Κατά τον 14ο ndashή στα τέλη του 15ου αιώνα πΧndash δηmicroιουργείται κατά πάσα πιθανότητα στην Κρήτη το γραmicromicroικό σύστηmicroα Β Τα σηmicroεία της νέας γραφής προέρχονται από τη

Το πιθανότατα λατρευτικό κεί-microενο ιερογλυφικής γραφής του

Τα σηmicroεία της microινωικής γρα-φής φτάνουν τα εβδοmicroήντα και

Γραmicromicroική Α η γλώσσα όmicroως που αντιπροσωπεύει φαίνεται ότι δεν ήταν η microινωική Η αποκρυπτογράφησή της αποτελεί έργο των Βρετανών Μ Ventris και J Chadwick και βασίστηκε στην πεποίθηση ότι η γλώσσα που υποκρύπτεται ήταν microία πρώιmicroη microορφή της ελληνικής Πραγmicroατικά microετά την υποθετική απόδοση φωνητικών αξιών σε συγκε-κριmicroένα σηmicroεία διαβάστηκαν επιγραφές το περιεχόmicroενο των οποίων αντιστοιχούσε microε απεικονίσεις του σε παρακείmicroενα ιδεογράmicromicroατα Παρά τις κάποιες αmicroφισβητήσεις ndashπου οφείλονται στο γεγονός ότι ο συλλαβικός χαρακτήρας της γραφής ελλείψει φωνηέντων επιτρέπει την ανάγνωση της ίδιας λέξης microε ποικίλους τρόπουςndash οι Ventris και Chadwick κατόρθωσαν να διαβάσουν ολόκληρα κείmicroενα της Γραmicromicroικής Β δίνοντας το έναυσmicroα για microία βαθιά και πολυσχιδή microελέτη των πρωιmicroότατων αυτών καταγραφών Πολυάριθmicroες πινακίδες γραmicromicroένες στο σύστηmicroα αυτό βρέθηκαν στην Πύλο αλλά και σε άλλα microυκηναϊκά κέντρα ndashΜυκήνες Θήβες Τίρυνθα Ελευσίνα Ορχοmicroενόςndash επι-βεβαιώνοντας το γεγονός ότι η γραφή αντιπροσωπεύει τη microυκηναϊκή γλώσσα Στην Κρήτη ndashεκτός από την Κνωσό που την εποχή αυτή φαίνεται ότι τελούσε υπό microυκηναϊκό έλεγχοndash πινακίδες της Γραmicromicroικής Β βρέθηκαν στα Χανιά ίσως έδρα κάποιου τοπικού Μυκηναίου άρχονταΟι πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου περιέχουν πληροφορίες και για την κοινωνική οργάνωση των microυκηναϊκών βασιλείων κάνοντας γνωστά ακόmicroα και ονόmicroατα αξιωmicroα-τούχων θεών και ανθρώπων Κατά συνέπεια θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η ανάγνωση της Γραmicromicroικής Β ουσιαστικά microετέφερε ένα microεγάλο τmicroήmicroα της προϊστορίας του Αιγαίου σε έναν καινούργιο τοmicroέα της ιστορίας που θα microπορούσε να ονοmicroαστεί πρωτοϊστορία

Το τέλος των microινωικών ανακτόρωνΟι ανασκαφές βεβαιώνουν την ύπαρξη ενός ενιαίου στρώmicroατος καταστροφής σε όλη την Κρήτη microε κεραmicroική που χαρακτηρίζει την περίοδο microεταξύ 1500 και 1450 πΧ Συγκριτικό υλικό από την Αίγυπτο βεβαιώνει ότι το τέλος τουλάχιστον της εν λόγω περιόδου θα πρέπει να τοποθετηθεί στον 15ο αιώνα πΧΓια τα αίτια των καταστροφών των microινωικών θέσεων έχουν διατυπωθεί πολλές από-ψεις Αρχικά υποστηρίχθηκε ότι η βασική αιτία ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που συνέβη περίπου την ίδια περίοδο Η ακριβέστερη όmicroως χρονολόγηση της

Το περιεχόmicroενο των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β είναι κατά

κεραmicroικής του Ακρωτηρίου της Θήρας τοποθετεί ndashmicroε τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroέναndash την έκρηξη του ηφαιστείου το λιγότερο δύο γενιές παλαιότερα από τη χρονική στιγmicroή των καταστροφών στην Κρήτη Μια απόπειρα να εξηγηθεί η χρονολογική αναντιστοιχία των δύο συmicroβάντων microε την παραδοχή δύο διαδοχικών ηφαιστειακών εκρήξεων δεν έχει σήmicroερα ndashελλείψει επαρκούς τεκmicroηρίωσηςndash πολλούς οπαδούςΣε διαφορετική κατεύθυνση κινούνται οι απόψεις microιας οmicroάδας microελετητών που βλέπουν στις καταστροφές των microινωικών θέσεων τα αποτέλεσmicroα πολεmicroικών συγκρούσεων Από αυτούς κάποιοι θεωρούν ως αίτιους των καταστροφών τους Μυκηναίους οι οποίοι microετά την κάλυψη της Κνωσού και την εγκαθίδρυση εκεί microιας κρητοmicroυκηναϊκής δυνα-στείας στράφηκαν εναντίον των άλλων microινωικών κέντρων για να επιβάλλουν την από-λυτη κυριαρχία τους στο νησί Άλλοι θεωρούν ως υπεύθυνη για την καταστροφή των περιφερειακών κέντρων την ακόmicroα microινωική Κνωσό που κινήθηκε προς αυτή την κατεύ-θυνση για να καταστείλει κάποια επανάσταση που εκδηλώθηκε microεταξύ των διαφόρων κέντρων microε αφορmicroή microια microεγάλη οικονοmicroικής φύσης κρίση που πιθανότατα ενέσκηψε στην Κρήτη ως αποτέλεσmicroα της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας στα τέλη της προ-ηγούmicroενης περιόδουΤο γεγονός ότι οι επιmicroέρους καταστροφές στην Κρήτη είναι microεταξύ τους σύγχρονες υποστηρίζει την άποψη πως οι τελευταίες σχετίζονται microε τη δράση φυσικών φαινο-microένων ίσως σεισmicroών Εξάλλου καmicroία ένδειξη πολεmicroικής προετοιmicroασίας δεν έχει προ-κύψει κατά τις ανασκαφές των διαφόρων θέσεων καθώς δεν έχει εντοπιστεί κανένα είδος οχυρώσεων ενώ πουθενά δεν προέκυψαν ενδείξεις για τη microαζική κατασκευή οπλισmicroού Τέλος η ριζική καταστροφή ανακτόρων και οικισmicroών δεν είναι εύκολο να ερmicroηνευθεί ως το αποτέλεσmicroα κάποιας κατάκτησης αφού στην περίπτωση αυτή το λογικότερο είναι οι θέσεις-κλειδιά να διατηρηθούν υπό την κυριαρχία των νικητών ή στη χειρότερη περίπτωση ndashαν κανείς χρησιmicroοποιήσει το παράδειγmicroα της καταστροφής της Τροίαςndash να λεηλατηθούν άγριαΑπό τη microεγάλη καταστροφή που ερήmicroωσε όλα σχεδόν τα microινωικά κέντρα εξουσίας φαίνεται ότι διέφυγε η Κνωσός Στην αmicroέσως επόmicroενη περίοδο ndashπερίπου από το 1450-1370 πΧndash το microεγαλύτερο microινωικό ανάκτορο φαίνεται ότι διοικείται από microία δυναστεία microε κρητοmicroυκηναϊκό χαρακτήρα Αυτό υποδηλώνει η εmicroφάνιση microυκηναϊκών προτιmicroήσεων σε διάφορους τοmicroείς της τέχνης microε παράλληλη αύξηση των εισαγωγών από την ηπειρω-

Το τέλος του microινωικού πολιτι-σmicroού απέχει χρονολογικά κατά

τική Ελλάδα αλλά και η παρουσία κάποιων νέων ταφικών εθίmicroων στην ευρύτερη περι-οχή της Κνωσού Εδώ προαπαντούν ndashσε συστάδες λαξευτοί στον βράχοndash θαλαmicroοειδείς υπόγειοι τάφοι microε εισαγωγικό διάδροmicroο (δρόmicroο) στους οποίους είχαν ταφεί πρόσωπα προερχόmicroενα από υψηλή τάξη συνοδευόmicroενα από έναν microεγάλο αριθmicroό όπλων Είναι λογικό κατά συνέπεια να θεωρηθεί ότι οι λεγόmicroενοι τάφοι των πολεmicroιστών ανήκαν σε οmicroάδες αξιωmicroατούχων που έλεγχαν ή στήριζαν τη διοίκηση του ανακτόρουΗ Κνωσός καταστράφηκε οριστικά κατά το αrsquo τέταρτο ndashή κατά άλλουςndash στα τέλη του 14ου αιώνα πΧ από πυρκαγιά Το γεγονός ότι στην Κρήτη στο εξής κυριαρχεί microία κεραmicroική που ακολουθεί τους τύπους και τη βασική εξέλιξη της αντίστοιχης microυκηναϊ-κής οδήγησε πολλούς στο να δεχτούν microία κατάληψή της από Μυκηναίους που συνο-δεύτηκε από τον βαθmicroιαίο εκmicroυκηναϊσmicroό του νησιού κατά τον 13ο αιώνα

Ένα άλλο κέντρο εξουσίας ίσως ανακτορικού χαρακτήρα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


H ΜΙΝΩΪΚH TEXNH

Το Σύmicroπαν του καλλιτέχνηΑν έπρεπε κάποιος να περιγράψει microε microία microονο φράση το γενικό πνεύmicroα microέσα στο οποίο κινήθηκε η τέχνη στην Κρήτη της 3ης και 2ης χιλιετίας πΧ αβίαστα θα την χαρακτήριζε τέχνη του χαριτωmicroένου Η microινωική τέχνη αντλεί τα κύρια θέmicroατά της από τη φύση προσπαθεί όmicroως να αποδώσει τον microυστικό παλmicroό της ζωής ερmicroηνεύοντας τα στοιχεία που προσλαmicroβάνει microε έναν εντελώς υποκειmicroενικό τρόπο γεmicroάτο τρυφερά αισθήmicroατα και δυναmicroική κίνηση Κύριο γνώρισmicroά της αποτελεί η χρήση του διακοσmicroη-τικού χαρακτήρα των φυσικών microορφών στην απόδοση microιας εσωτερικής αρmicroονίας που διέπει τη σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος Στην ίδια περίπου κατεύθυνση κινείται και η τάση των Μινωιτών για το microικρογρα-φικό και ποικίλο Οι καλλιτέχνες δεν έδειξαν ενδιαφέρον να επιβάλουν τα έργα τους ndashκαι όσα αυτά microετέφερανndash διαmicroέσου του microεγέθους τους ή της αυστηρής επανάληψης των microορφολογικών χαρακτηριστικών τους Στις περισσότερες περιπτώσεις αντίθετα microπορεί να παρατηρηθεί microια συρρίκνωση των βασικών στοιχείων ndashmicroορφών και αντικει-microένωνndash που φαίνεται να εξυπηρετεί την καλύτερη κατανόηση του όλου microέσα σε ένα Σύmicroπαν γήινων διαστάσεων στο οποίο κάθε δηmicroιούργηmicroα διατηρεί τη microοναδικότητά τουΤέλος ως προς τους τρόπους απόδοσης των διακοσmicroητικών στοιχείων θα microπορούσε κανείς να σταθεί σε δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Το πρώτο είναι η ενότητα σύmicro-φωνα microε την οποία οι διακοσmicroητικές επιφάνειες εκλαmicroβάνονται ως ενιαία πεδία καλ-λιτεχνικής έκφρασης όπου οι θεmicroατικές συνθέσεις απλώνονται ελεύθερα αγνοώντας οποιουσδήποτε νοητούς άξονες Το δεύτερο είναι η περιστροφή ή περιδίνηση των θεmicroάτων Οι Μινωίτες ndashπέρα από το ενδιαφέρον που τους προκαλούσε το αισθητικό αποτέλεσmicroα των στροβιλισmicroώνndash χρησιmicroοποίησαν τον συmicroβατικό αυτόν τρόπο πιθα-νότατα για να εκφράσουν την ιδέα microιας ασταmicroάτητης κίνησης που υποδηλώνει τη διαρκή microεταβολή των γήινων πραγmicroάτων Ο κόσmicroος γύρω τους δεν παραmicroένει στα-θερός microεταβάλλεται ndashκαι microάλιστα microεταβάλλεται κυκλικάndash χωρίς αρχή και τέλος σε microια περιστροφή που αποmicroακρύνει και επαναφέρει τα πράγmicroατα στο ίδιο σηmicroείο Δεν αποκλείεται η ιδέα αυτή να πήγασε από παρατηρήσεις για τη σταθερή επανάληψη τόσο κάποιων φυσικών φαινοmicroένων (ανατολή και δύση του ήλιου) όσο και καταστά-

Πήλινος οικίσκος microε ειδώλιο θεάς στο εσωτερικό βρέθηκε

Η ΜΙΝΩΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

σεων (εναλλαγή εποχών) Τα περίπου 1600 χρόνια ndashπου αποτελούν το συνολικό διάστηmicroα microέσα στο οποίο γεν-νήθηκε και εξελίχθηκε η microινωική τέχνηndash είναι microία χρονική περίοδος πολύ microεγάλη για να εξεταστεί ως αδιάσπαστη ενότητα Στο διάστηmicroα αυτό οι κοινωνικές οικονοmicroικές και πολιτικές microεταβολές στον χώρο της Κρήτης ήταν τεράστιες microε άmicroεσο αντίκτυπο στον τοmicroέα της τέχνης που είναι γνωστό ότι ndashσε microεγάλο βαθmicroό και σε κάθε εποχήndash καθορίζεται από τις επιλογές των ισχυρών τάξεων Γιrsquo αυτόν τον λόγο η παρακάτω συνοπτική παρουσίαση των διαφόρων τοmicroέων της τέχνης θα ακολουθήσει ένα αδρό χρονολογικό πλαίσιο του οποίου οι επιmicroέρους περίοδοι ορίζονται χονδρικά από την ίδρυση και καταστροφή των microινωικών ανακτόρων των κέντρων δηλαδή των πολιτικών εξελίξεων στην Κρήτη της εποχής του Χαλκού Η εξέταση αυτή δεν περιλαmicroβάνει σκόπιmicroα το κεφάλαιο που θα αντιστοιχούσε στη λεγόmicroενη Μετανακτορική περίοδο (1370-1100 πΧ) αφού αυτή την εποχή τα microινωικά στοιχεία αφοmicroοιώνονται σταδιακά σε microια τέχνη σχεδόν οmicroοιογενή για όλο το Αιγαίο γνωστή ndashλόγω της προέλευσής τηςndash και ως Μυκηναϊκή Κοινή

Πρώτοι οικισmicroοί στην ΚρήτηΤα αρχαιότερα ίχνη κατοίκησης στην Κρήτη εντοπίστηκαν στην Κνωσό στον λόφο που αργότερα έmicroελλε να φιλοξενήσει το microεγαλοπρεπέστερο microινωικό ανάκτορο Πρόκειται για microία ηmicroιmicroόνιmicroη εγκατάσταση της λεγόmicroενης Προκεραmicroικής ή Ακεραmicroικής Νεολιθικής περιόδου (microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) microε πρόχειρα κτίσmicroατα από φθαρτά υλικά και απλή λιθοτεχνία Η παρουσία πάντως εργαλείων από οψιανό της Μήλου δείχνει πως οι κάτοικοι του στοιχειώδους αυτού οικισmicroού δεν ήταν εντελώς αποκοmicromicroένοι από το ευρύτερο περιβάλλον τους Υπάρχουν ακόmicroα ενδείξεις που microαρτυρούν την καλλιέρ-γεια ορισmicroένων δηmicroητριακών ήδη από την εποχή αυτήΚατά τη λεγόmicroενη Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο (microέσα της 7ης ndash αrsquo τέταρτο της 6ης χιλιετίας πΧ) χρησιmicroοποιούνται για την οικοδόmicroηση των σπιτιών ψηmicroένες πλίνθοι ενώ microερικά από τα δηmicroιουργήmicroατα των κατοίκων φτάνουν σε σχετικά υψηλό επίπεδο τεχνικής γνώσης και αισθητικής Αυτή η παρατήρηση χρησιmicroοποιήθηκε ως επιχείρηmicroα για την άποψη ότι οι πρώιmicroοι αυτοί κάτοικοι της Κρήτης δεν ήταν ντόπιοι αλλά είχαν microεταναστεύσει από microια περιοχή microε ήδη ανεπτυγmicroένο πολιτισmicroό Τα πρώτα πήλινα

αγγεία πάντως είναι microάλλον πρωτόγονα Οι επιφάνειές τους σκοτεινόχρωmicroες τις περισσότερες φορές είναι στιλβωmicroένες (γυαλισmicroένες χάρη στην τριβή τους πριν από το ψήσιmicroο microε κάποιο microαλακό εργαλείο) Όταν υπάρχει διακόσmicroηση γίνεται microε άτε-χνες εγχαράξεις ή κουκίδες που σχηmicroατίζουν τρίγωνα ζιγκ-ζαγκ ή κοσmicroήmicroατα σαν σκάλεςΣηmicroαντικά βήmicroατα έκανε ο πολιτισmicroός στην Κρήτη κατά τη Μέση Νεολιθική περίοδο (περίπου 5800-4500 πΧ) Τώρα οι τοίχοι των σπιτιών χτίζονται πάνω σε πέτρινα θεmicroέλια ένα microέτρο που είχε στόχο την προστασία τους από την υγρασία Την περίοδο αυτή παράλληλα microε την εγχάρακτη διακόσmicroηση κυριαρχεί στη λεπτότεχνη κεραmicroική ένας διακοσmicroητικός ρυθmicroός microε κάθετες αυλακώσεις που σχηmicroατίζονταν microε επαναλη-πτικές κατακόρυφες κινήσεις του στιλβωτήρα (εργαλείου τριβής) πάνω στην επιφά-νεια του αγγείουΚατά την Ύστερη (ή Νεότερη) Νεολιθική εποχή (microέσα της 5ης ndash τέλη 4ης χιλιε-τίας πΧ) φαίνεται ότι ο πληθυσmicroός της Κρήτης αυξήθηκε σηmicroαντικά αφού οι εγκα-ταστάσεις πολλαπλασιάστηκαν Τα σπίτια τώρα είναι πιο καλοχτισmicroένα ενώ τοίχοι και δάπεδα συχνά επιχρίονται microε πηλό Πρόοδος παρατηρείται και στον τοmicroέα της κεραmicroικής microε τα σχήmicroατα των αγγείων να παρουσιάζουν microεγαλύτερη ποικιλία και να περιλαmicroβάνουν κάποιους τύπους κλειστούς (microε λαιmicroό) για πιο microακρόχρονη αποθή-κευση των ειδών διατροφής Εmicroφανίζεται επίσης microία νέα διακοσmicroητική τεχνική που συνίσταται στη δηmicroιουργία γραmicromicroικών κοσmicroηmicroάτων microε το εργαλείο τριβήςΟ τελευταίος αυτός τεχνοτροπικός ρυθmicroός απαντά κυρίως σε κάποια σύνολα που φαί-νεται να βρίσκονται στο microεταίχmicroιο microεταξύ της Νεότερης Νεολιθικής και της αρχής της εποχής του Χαλκού Η περίοδος που αντιπροσωπεύεται στα σύνολα αυτά χαρακτηρί-στηκε από τους ερευνητές microε διάφορες ονοmicroασίες όπως Υπονεολιθική Χαλκολιθική και Τελική Νεολιθική Τώρα microπορεί να παρατηρηθεί microια τάση για περισσότερο χρώmicroα και ποικιλία στον τρόπο επεξεργασίας της επιφάνειας του αγγείου Το σχηmicroατολόγιο περιλαmicroβάνει κυρίως ανοικτά σχήmicroατα όπως κύπελλα και γαβάθες microε κυρτό πάτο και κερατοειδείς λαβές αλλά και κάποια κλειστά όπως σφαιρικά κρεmicroαστά αγγεία microε λαιmicroό και ψηλό κυλινδρικό καπάκι Στην κεραmicroική των οmicroάδων της Τελικής Νεολιθικής εποχής έχουν παρατηρηθεί κάποιες οmicroοιότητες microε στοιχεία που απαντούν στις Κυκλάδες στη Μικρά Ασία και

Πήλινα γυναικεία ειδώλια σε χορευτική στάση από το Παλαι-

στην ανατολική Μεσόγειο Ωστόσο οι αναλογίες είναι πολύ γενικής φύσης και δεν θα microπορούσαν microόνες τους να υποστηρίξουν την υπόθεση microιας microαζικής εισβολής ενός νέου πληθυσmicroιακού στοιχείου στην Κρήτη Η άφιξη πάντως στο νησί microικρών οmicroάδων αποίκων δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί αν κρίνει κανείς από την απότοmicroη αύξηση του αριθmicroού των εγκαταστάσεων αλλά και από την αλλαγή των προτιmicroήσεων για τις νέες θέσεις ίδρυσής τουςΤις σηmicroαντικότερες microαρτυρίες για την αλλαγή που συντελέστηκε στο νησί στις αρχές της εποχής του Χαλκού (περίπου 3000 πΧ) προσφέρει η τέχνη της κεραmicroικής Από αυτήν την περίοδο και microετά παρατηρείται ραγδαία εξέλιξη των διακοσmicroητικών ρυθ-microών που πιθανώς στηρίχτηκε και στην αισθητή βελτίωση των τεχνικών κατασκευής των αγγείων Στα κεραmicroικά δηmicroιουργήmicroατα της νέας εποχής microπορεί κανείς να παρατη-ρήσει δύο καινούργιες τάσεις αυτή της προσπάθειας για microεγαλύτερη ποικιλία σχηmicroά-των ndashπολυmicroορφία που υποδηλώνει ότι επιδιώκεται η κάλυψη ειδικότερων αναγκώνndash και εκείνη του εξωραϊσmicroού των επιφανειών των αγγείων microε τη χρήση διακοσmicroητικών τεχνικών microερικές από τις οποίες εmicroφανίζονται για πρώτη φορά στην Κρήτη Αυτές οι νέες τάσεις προδίδουν την παρουσία εξειδικευmicroένων τεχνιτών που θα πρέπει να κατείχαν ξεχωριστή θέση στις κοινότητες στις οποίες ανήκανΗ παρουσία ειδικευmicroένων κεραmicroέων θα πρέπει να εξεταστεί microέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο Οι προανακτορικές κοινότητες εξακολουθούν να είναι αγροτικές αποτελώντας microικρούς οικισmicroούς από συστάδες πλινθόκτιστων σπιτιών Οι οmicroαδικές ταφές που συχνά φτάνουν σε αριθmicroό τα εκατοντάδες άτοmicroα υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιων δεσmicroών οικογενειακού ή φυλετικού χαρακτήρα Οι νεκροί συνοδεύ-ονται από όπλα εργαλεία αγγεία και άλλα αγαθά Το πιθανότερο είναι ότι αυτά τα κτερίσmicroατα (από το κτερίζω = στολίζω τον νεκρό) αποτελούσαν ατοmicroικές ιδιοκτη-σίες και κατά συνέπεια η διαφοροποίησή τους ίσως σχετίζεται microε κάποια απόπειρα ταξικής διάκρισης των νεκρών Με λίγα λόγια η ανάγκη βελτίωσης της ποιότητας των ιδιόκτητων αντικειmicroένων πιθανότατα προέκυψε από την επιζήτηση κοινωνικής διαφοροποίησης εκ microέρους των κατόχων τους Ανάλογη αλmicroατώδης εξέλιξη παρατη-ρείται και σε άλλες τέχνες όπως η χρυσοχοΐα η λιθοτεχνία και η σφραγιδογλυφία microε αποκορύφωmicroα την ώριmicroη φάση της Προανακτορικής περιόδου (2500-2200 πΧ) Τότε παρατηρείται microια γενική ευmicroάρεια στον αιγαιακό χώρο βασισmicroένη στις εmicroπορικού

Πήλινο προανακτορικό αmicroφικω-νικό αγγείο διακοσmicroηmicroένο στο

Πρόχους (κανάτα) microε σφαιρικό σώmicroα και microακριά προχόη δια-

χαρακτήρα συναλλαγές microεταξύ των διαφόρων λαών και την καλύτερη εκmicroετάλλευση των εγχώριων πόρωνΣτον τοmicroέα της κεραmicroικής εκτός από τους τύπους που φανερά συνεχίζουν τη νεολι-θική παράδοση microε βασικότερο χαρακτηριστικό τη χρήση της στίλβωσης εmicroφανίζο-νται για πρώτη φορά στην Κρήτη αγγεία microε γραπτή διακόσmicroηση από ορυκτά χρώmicroατα Κατά τα τέλη της 3ης χιλιετίας microάλιστα η διακόσmicroηση φαίνεται να microην εξαρτάται από την τυπολογία των σκευών τα διάφορα θέmicroατα συλλαmicroβάνονται ανεξάρτητα και σχεδιάζονται πάνω στα αγγεία ως αυθύπαρκτες δηmicroιουργίες Από τους ρυθmicroούς που συνεχίζουν τη νεολιθική παράδοση αξίζει να σταθούmicroε στον λεγόmicroενο ρυθmicroό Πύργου (από το σπήλαιο του Πύργου στη βόρεια κεντρική Κρήτη όπου βρέθηκαν τα πρώτα δείγmicroατά του) που χαρακτηρίζεται από το σκοτεινό χρώmicroα της επιφάνειας των αγγείων σε συνδυασmicroό microε γραmicromicroική διακόσmicroηση microε τον στιλβω-τήρα Τα θέmicroατα είναι γεωmicroετρικά ndash κάθετες οριζόντιες και διαγώνιες γραmicromicroές που συχνά σχηmicroατίζουν γωνίες microε εναλλασσόmicroενη φορά Έχει υποστηριχθεί ότι η γραmicro-microική στίλβωση στον ρυθmicroό Πύργου microιmicroείται τις ίνες του ξύλου αφού σύmicroφωνα microε microία άποψη ως πρότυπα χρησιmicroοποιήθηκαν πρωιmicroότερα σκεύη από το υλικό αυτόΣτις αρχές της Προανακτορικής περιόδου εισάγεται επίσης ένας καινοτόmicroος ρυθmicroός βασικό χαρακτηριστικό του οποίου είναι η διακόσmicroηση microε κόκκινο χρώmicroα πάνω σε υποκίτρινο βάθος Πρόκειται για τον ρυθmicroό του Αγίου Ονουφρίου (που πήρε την ονο-microασία του από microία ταφική θέση κοντά στη Φαιστό) Η διακόσmicroηση αποτελείται συνή-θως από οmicroάδες κάθετων ή διαγώνιων γραmicromicroών ενώ οριζόντιες ταινίες υπάρχουν microόνο σε κάποια τmicroήmicroατα του αγγείου Τα συνήθως σφαιρικά σχήmicroατα microεταmicroορφώνουν τις ευθείες γραmicromicroές σε microαλακές καmicroπύλες ενώ η συνολική εκτέλεση των σχεδίων χαρακτηρίζεται από λεπτότητα και καλλιτεχνική διάθεση Μία επόmicroενη εξελικτική βαθmicroίδα αντιπροσωπεύει ο ρυθmicroός Κουmicroάσας (από την Κου-microάσα της Μεσαράς θέση microε προανακτορικούς κυκλικούς τάφους) Η διακόσmicroηση γίνεται microε καστανόmicroαυρη βαφή ενώ εmicroφανίζονται ορισmicroένα πιο σύνθετα γεωmicroετρικά κοσmicroήmicroατα όπως η πυκνή δικτύωση οι συνδεόmicroενοι ρόmicroβοι και τα θέmicroατα που θυmicroί-ζουν σκακιέρα Ο πιο σηmicroαντικός όmicroως κεραmicroικός ρυθmicroός της Προανακτορικής περι-όδου υπήρξε αναmicroφίβολα ο ρυθmicroός Βασιλικής (από τη Βασιλική Ιεράπετρας όπου ανασκάφηκε ένας από τους λίγους γνωστούς οικισmicroούς της ώριmicroης Προανακτορικής

Αντιπροσωπευτικά δείγmicroατα του laquoρυθmicroού Βασιλικήςraquo

περιόδου) Χαρακτηρίζεται από ένα είδος κηλιδωτής διακόσmicroησης microε αποχρώσεις που κυmicroαίνονται από το microαύρο microέχρι το κόκκινο Η διακόσmicroηση αυτή προϋποθέτει microια ειδική ρύθmicroιση των συνθηκών για το ψήσιmicroο των αγγείων αφού σε αρκετά δείγmicroατα είναι φανερό ότι το αποτέλεσmicroα είχε προσχεδιαστεί Στα τέλη της 3ης χιλιετίας ανάγεται microία τεχνοτροπία που ονοmicroάστηκε λευκός ρυθmicroός Δείγmicroατά του εντοπίζονται κυρίως στην ανατολική Κρήτη και διακρίνονται για τα υπόλευκα έως υποκίτρινα (κρεmicro) σχέδιά τους ζωγραφισmicroένα microε πυκνή βαφή πάνω σε microαύρο ή καστανό βάθοςΕντυπωσιακή εξέλιξη κατά την Προανακτορική περίοδο παρουσιάζει η τέχνη της λιθοξοΐας Οι σειρές των πέτρινων αγγείων από το νεκροταφείο του Μόχλου είναι οι σηmicroαντικότερες στην ιστορία της επεξεργασίας της πέτρας στον αιγαιακό χώρο Η εισαγωγή κατά την περίοδο αυτή ανάλογων αιγυπτιακών αγγείων αλλά και η οmicroοι-ότητα στο σχηmicroατολόγιο των λίθινων των δύο περιοχών δεν αφήνουν αmicroφιβολίες σχετικά microε την πηγή έmicroπνευσης της microινωικής δηmicroιουργίας Οι Μινωίτες όmicroως χρησι-microοποίησαν πολύ περισσότερες ποικιλίες υλικών είτε ντόπιες είτε εισηγmicroένες από τα νησιά του Αιγαίου και την Πελοπόννησο Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν φλεβωτά (κηλιδωτά) microάρmicroαρα διαφόρων αποχρώσεων οφείτες χλωρίτες στεατίτες κροκαλοπαγείς λίθοι σχιστόλιθοι και διάφορα είδη αλάβαστρου Τα αντικείmicroενα ήταν ως επί το πλείστον microικρά ndashκύπελλα φλιτζάνια microικρές γαβάθες κυλινδρικές και κωνικές πυξίδες (κουτιά για κοσmicroήmicroατα ή καλλυντικά)ndash και είχαν αποκλειστικά ταφικό χαρακτήρα Τα σχήmicroατα των αγγείων χαρακτηρίζονται από κοmicroψότητα και εσωτερικό δυναmicroισmicroό Οι κηλίδες της πέτρας χρησιmicroοποιούνται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο microε την κατάλληλη προσαρmicroογή του πυρήνα του υλικού στο συγκεκριmicroένο σχήmicroα Στις περισσότερες περιπτώσεις οι φλεβώσεις ακολουθούν οριζόντιες διατάξεις δεν είναι σπάνιες όmicroως και οι συστρεφόmicroενες ή νεφελώδεις διαρθρώσεις Προς τα τέλη της Προανακτορικής περιόδου η ποιότητα της παραγωγής πέφτει αφού η ποικιλία των υλικών που χρησι-microοποιούνται είναι microικρότερη και οι τύποι των αγγείων σχεδόν επαναλαmicroβάνονταιΜία διαφορετική τάξη πέτρινων αγγείων αποτελούν εκείνα που κοσmicroούνται microε ανά-γλυφη και εγχάρακτη διακόσmicroηση Αυτή η διακοσmicroητική τεχνική έχει πολλά παράλ-ληλα στις Κυκλάδες από τις οποίες φαίνεται να κατάγεται Τα πιο αντιπροσωπευτικά σχήmicroατα είναι η πυξίδα και ο κέρνος (αγγείο ή σκεύος microε παραπάνω από microία κοιλότη-

τες) ενώ τα θέmicroατα περιλαmicroβάνουν διαγραmicromicroισmicroένα τρίγωνα και πλέγmicroατα σπειρών Τρεις πανοmicroοιότητες πυξίδες microε εγχάρακτη διακόσmicroηση ndashαπό τις οποίες microία βρέθηκε στη Ζάκρο microία στον Μόχλο και microία στην Κνωσόndash είχαν σκέπασmicroα microε λαβή η οποία είχε τη microορφή ξαπλωmicroένου σκύλου Η απόδοση του ζώου χαρακτηρίζεται από προχω-ρηmicroένη φυσιοκρατία γεγονός που αποδεικνύει ότι οι τεχνίτες της εποχής είχαν και τις τεχνικές γνώσεις και τις ικανότητες να αντιγράφουν microε πίστη τη φύσηΣτη λιθογλυπτική οι microορφές παραmicroένουν εντελώς σχηmicroατικές Οι τοπικοί τύποι πέτρι-νων ανθρωπόmicroορφων ειδωλίων συχνά δεν έχουν καν σχηmicroατισmicroένα άκρα ή λαιmicroό Σύmicroφωνα microε κάποιους ερευνητές οι τύποι αυτοί ακολουθούν ξένα πρότυπα είτε από τις Κυκλάδες είτε από την ΑίγυπτοΠεδίο για καλλιτεχνική έκφραση κατά την Προανακτορική περίοδο έδωσε και microία νέα τέχνη microε κοινωνικές-οικονοmicroικές διαστάσεις Η επινόηση ή εισαγωγή στην Κρήτη (από τη συροπαλαιστινιακή περιοχή ή την Αίγυπτο) της σφραγιδογλυφίας υποδηλώνει την ανάγκη για κατοχύρωση ιδιοκτησίας εκ microέρους ατόmicroων ή ολιγοmicroελών οmicroάδων Αρχικά οι σφραγίδες κατασκευάζονταν από microαλακά υλικά όπως ο στεατίτης ο οφεί-της το κόκαλο ή το ελεφαντόδοντο Ανάmicroεσα στα σχήmicroατά τους ξεχωρίζουν το κυλιν-δρικό το κωνικό το ψηλό microε κρίκο ανάρτησης και το πρίσmicroα Τα πρώτα σφραγιστικά θέmicroατα είναι γεωmicroετρικά ndashστην αρχή γραmicromicroικά και αργότερα καmicroπυλόγραmicromicroαndash ενώ προς το τέλος της περιόδου γίνονται πολυσύνθετα περιλαmicroβάνοντας πλέγmicroατα σπει-ρών στροβίλους και πλοχmicroούς Τώρα όmicroως εmicroφανίζονται παράλληλα και microορφές από το ζωικό βασίλειο ndashόπως λιοντάρια αιγοειδή σκορπιοί και αράχνεςndash και για πρώτη φορά η ανθρώπινη microορφή συνήθως σε σκηνές της καθηmicroερινής ζωής (όπως το κυνήγι το ψάρεmicroα ή η κατασκευή πήλινων αγγείων) Σε κάποιες τρίπλευρες σφραγί-δες τέλος εmicroφανίζονται τα πρώτα τελείως σχηmicroατικά αποδοσmicroένα ιδεογράmicromicroατα από τα οποία αργότερα θα προκύψει η ιερογλυφική γραmicromicroήΗ χρήση microαλακών υλικών ndashκαι ιδιαίτερα του ελεφαντόδοντουndash για την κατασκευή των σφραγίδων προσέφερε τη δυνατότητα πειραmicroατισmicroών για τη δηmicroιουργία ολόγλυφων microικρογραφικών microορφών Έτσι κάποιες σφραγίδες παίρνουν πλαστική microορφή κυρίως microεmicroονωmicroένων πουλιών ή ζώων αλλά και κάποιων απλών σκηνών Χαρακτηριστικό είναι ένα παράδειγmicroα όπου αποδόθηκε ο σπαραγmicroός ανθρώπου από λιοντάρι και ένα άλλο όπου η σφραγίδα πήρε τη microορφή περιστεριού που προστατεύει microε τα φτερά τα

Αγγείο microε microορφή προτοmicroής γυναίκας πολύ microακρύ λαιmicroό

microικρά του Άλλα παραδείγmicroατα από το Λασίθι παρουσιάζουν όρθιους ή καθιστούς πιθήκους microερικές φορές σε ακροβατικά νούmicroερα Η συνήθεια της πλαστικής microορ-φοποίησης της σφραγίδας φαίνεται να κατάγεται από την Αίγυπτο όπου ανάλογη διαmicroόρφωση παρουσιάζουν πιόνια παιχνιδιών Σηmicroαντικά υπήρξαν και τα έργα της εποχής σε χρυσό Από τις αρχές σχεδόν της Προ-ανακτορικής περιόδου εmicroφανίζονται οι γνωστές από τα υστερότερα microινωικά έργα τεχνικές της χρυσοχοΐας η κοπή και η σφυρηλάτηση ελασmicroάτων microε έκτυπη διακό-σmicroηση η χρυσοκολλητική η συρmicroατοτεχνική και η κοκκίδωση Το σηmicroαντικότερο σύνολο χρυσών αντικειmicroένων προέρχεται από το νεκροταφείο του Μόχλου και χρονο-λογείται στην Ώριmicroη Προανακτορική περίοδο (2500-2200 πΧ) Τα πιο χαρακτηριστικά είναι οι ταινίες κεφαλής ή διαδήmicroατα microερικά από τα οποία ίσως χρησιmicroοποιήθηκαν για την κάλυψη των microατιών του νεκρού αφού σε microία περίπτωση αποδόθηκαν microάτια Στα χρυσά κοσmicroήmicroατα συγκαταλέγονται καρφίτσες για τα microαλλιά σε κεφαλές microε microορφή λουλουδιών χάντρες διαφόρων ειδών περίαπτα (κρεmicroαστά κοσmicroήmicroατα) συχνά microε microορφή φύλλων εξαρτηmicroένων από λεπτές αλυσίδες ελάσmicroατα microε microορφή αστεριών ή δίσκων και βραχιόλια από φύλλα χρυσού

Τελευταία Προανακτορική περίοδος (2000-1900 πΧ)Η ίδρυση των πρώτων ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού τοποθετείται χρονο-λογικά περίπου στο 1900 πΧ Η τελευταία Προανακτορική περίοδος είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική αφού κατά τη διάρκειά της δηmicroιουργήθηκαν κατά πάσα πιθανότητα οι ανάγκες οι προϋποθέσεις και οι συνθήκες για την ίδρυση των ανακτόρωνΣτον τοmicroέα της κεραmicroικής η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από τη γένεση της πολυχρω-microίας στη διακόσmicroηση που αποτελεί το προοίmicroιο του καmicroαραϊκού ρυθmicroού Στην πραγ-microατικότητα η πολυχρωmicroία συνίσταται στην προσθήκη microόνο του κόκκινου χρώmicroατος που συνδυάζεται τώρα microε το λευκό πάνω σε microαύρο βάθος Τα διακοσmicroητικά θέmicroατα την εποχή αυτή παραmicroένουν κυρίως γεωmicroετρικά Η κεραmicroική είναι χειροποίητη (χωρίς τη χρήση ταχύστροφου τροχού) microάλλον χονδροειδής microε πιο χαρακτηριστικό σχήmicroα της ένα κύπελλο microε δισκοειδή βάση που microοιάζει microε αυγοθήκη Τέλος κάποια αντι-κείmicroενα που microοιάζουν microε κουδούνια (κωδωνόσχηmicroα) συνήθως φτιαγmicroένα από πηλό κατά την επικρατέστερη εκδοχή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις τελετουργικών microασκών ανά-

Τα ανδρικά ειδώλια του Πετσοφά αν και microικρά (10-17

λογου σχήmicroατοςΑναmicroφίβολα οι πιο ενδιαφέρουσες σειρές έργων της φάσης αυτής είναι εκείνες των συmicroπαγών ειδωλίων ανθρώπων και ζώων που βρίσκονται στα λεγόmicroενα ιερά κορυ-φής Τα τελευταία ήταν λαϊκά ιερά στις κορυφές των βουνών όπου συνέρεαν λάτρεις για να αφιερώσουν συmicroβολικά αντικείmicroενα στις microινωικές θεότητες ζητώντας τη βοή-θειά τους ή την προστασία τους Τα πιο γνωστά είναι εκείνα του Γιούκτα πάνω από τις σηmicroερινές Αρχάνες Ηρακλείου του Πετσοφά και του Τραόσταλου στην ανατολική Κρήτη και του Κόφινα στη νότια Κρήτη στα Αστερούσια ΌρηΤα ανθρώπινα ειδώλια από το ιερό του Πετσοφά αποτελούν την πληρέστερη σειρά Χωρίζονται σε δύο τύπους έναν ανδρικό και έναν γυναικείο ο καθένας από τους οποίους απαντά σε πολλές παραλλαγές Ο συνηθέστερος ανδρικός τύπος παρουσιάζει microία όρθια microορφή microε τα πόδια το ένα κοντά στο άλλο ελαφρά κυρτά και τα δύο χέρια στο στήθος microε σφιχτές τις παλάmicroες Οι κοmicromicroώσεις διακρίνονται για την ποικιλία τους πολλά ειδώλια διαθέτουν δύο ή τρία δισκάρια σαν κουλουράκια κατά microήκος του κεφαλιού από το microέτωπο microέχρι τον αυχένα ενώ σε microία περίπτωση αποδόθηκε microακριά κοτσίδα που έπεφτε προς την αριστερή πλευράΟι microορφές φορούν συχνά ψηλές microπότες που αποδίδονται microόνο microε χρώmicroα και το λεγόmicroενο περίζωmicroα το οποίο αποτελείται από τρία microέρη ένα τmicroήmicroα υφάσmicroατος που δένεται περίτεχνα για να καλύψει την ηβική περιοχή ένα κάλυmicromicroα ή κοντή φούστα πάνω από αυτό και microία ζώνη που δένεται πλάγια στον γοφό Αρκετά από τα ανδρικά ειδώλια φορούν στη microέση ένα microεγάλο εγχειρίδιο (κοντό ξίφος) microε microήλο και τριγωνική κόψη Σε λίγες περιπτώσεις τέλος επισηmicroάνθηκαν γραπτά ή ανάγλυφα κοσmicroήmicroατα βραχιόλια ή περιδέραιαΤα γυναικεία ειδώλια στηρίζονται πάνω σε microια κωδωνόσχηmicroη φούστα και έχουν τριγω-νικό κορmicroό που καλύπτεται από περικόρmicroιο (είδος γιλέκου) microε γιακά που αγκαλιάζει τους ώmicroους και σηκώνεται πίσω από το κεφάλι για να σχηmicroατίσει πλατύ κολάρο Τα χέρια φέρνονται προς τα εmicroπρός σε microια λατρευτική χειρονοmicroία microε microια ελαφριά κλίση λίγο πάνω από την οριζόντια Το πιο αξιοσηmicroείωτο χαρακτηριστικό τους είναι ένα ψηλό ελλειψοειδές καπέλο που στερεώνεται πίσω από το κεφάλι και απλώνεται σαν πέταλο πάνω από το microέτωπο Εκτός από τα ανθρωπόmicroορφα ειδώλια στα ιερά κορυφής βρίσκονται πολυπληθή ειδώ-

λια ζώων (ζώδια) διαφόρων microεγεθών και ειδών Παρότι συχνά ο προσδιορισmicroός του είδους δεν είναι εύκολος φαίνεται ότι τα περισσότερα από αυτά απέδιδαν ταύρους (συχνά διακρίνονται κέρατα) αιγοειδή ή οικοδίαιτα ζώα (όπως σκύλους που ήταν και φύλακες των κοπαδιών) Χαρακτηριστική είναι και η αφιέρωση οmicroοιωmicroάτων ανθρώ-πινων microελών που συχνά παρουσιάζονται πρησmicroένα (γεγονός που υποδηλώνει ότι η ανάθεσή τους στόχευε πιθανώς στην επίκληση θεϊκής βοήθειας για την ίασή τους) αλλά και αποmicroιmicroήσεων τελετουργικών αντικειmicroένων και προσφορών

Παλαιοανακτορική περίοδος (1990-1700 πΧ)Το κορυφαίο για την ιστορία του microινωικού πολιτισmicroού γεγονός της ίδρυσης των πρώ-των ανακτόρων ndashκαι η συνεπακόλουθη microεταβίβαση της διαχείρισης των οικονοmicroικών πόρων από τα χέρια των microικρών τοπικών κοινοτήτων σε εκείνα microιας κεντρικής εξου-σίαςndash συmicroπίπτει χρονικά microε την πρώτη χρήση του ταχύστροφου κεραmicroευτικού τροχού στην Κρήτη Από καθαρά τεχνική άποψη τα κεραmicroικά έργα έmicroπειρων τεχνιτών microπο-ρούσαν πλέον να αποκτήσουν απόλυτη συmicromicroετρία στην κατανοmicroή των όγκων τους και εξαιρετικά λεπτά τοιχώmicroαταΈτσι δεν είναι περίεργο που οι Μινωίτες κεραmicroείς της περιόδου που ακολούθησε τη γενικευmicroένη χρήση του πρωτοποριακού αυτού εργαλείου συναγωνίστηκαν microεταξύ τους για τα όσο το δυνατόν τελειότερα ndashαπό αισθητική και τεχνική άποψηndash δηmicroιουρ-γήmicroατα Αυτό οδήγησε στη ραγδαία εξέλιξη της κεραmicroικής τέχνης ιδιαίτερα στους χώρους όπου οι οικονοmicroικές και κοινωνικές συνθήκες το επέτρεπαν Και αυτοί δεν ήταν άλλοι από τα microινωικά ανάκτορα Εκεί οργανώθηκαν ειδικευmicroένα κεραmicroικά εργα-στήρια που είχαν την πολυτέλεια να ασχοληθούν αποκλειστικά microε την υψηλή ποι-ότητα της παραγωγής τους διαmicroέσου της οποίας οι παραγγελιοδότες υπενθύmicroιζαν στην κοινότητα την ταξική τους θέση Είναι φυσικό λοιπόν τα microεγάλα επιτεύγmicroατα της λεγόmicroενης καmicroαραϊκής κεραmicroικής να αφορούν κυρίως τα ανακτορικά κέντρα και microάλιστα τα δύο microεγαλύτερα εκείνα της Κνωσού και της ΦαιστούΩς προς τη διακόσmicroηση η πρώιmicroη πολυχρωmicroία της προηγούmicroενης περιόδου οδήγησε σταδιακά στη δηmicroιουργία του περίφηmicroου καmicroαραϊκού ρυθmicroού Αρχικά εισάγονται καmicroπυλόγραmicromicroα και φυτικά θέmicroατα όπως οι σπείρες οι έλικες και τα πέταλα ενώ αρχίζουν να εκτελούνται πειραmicroατισmicroοί microε το στοιχείο της περιστροφής Στην πρώιmicroη

Πιθαράκι από τη Φαιστό microε παράσταση ψαριού που πιάνε-

φάση του καmicroαραϊκού ρυθmicroού ndashπου πήρε την ονοmicroασία του από το σπήλαιο των Καmicroα-ρών στις υπώρειες του Ψηλορείτηndash πολλά από τα σχήmicroατα των αγγείων είχαν ως πηγή έmicroπνευσης τη microεταλλοτεχνία Ορισmicroένα δείγmicroατα έχουν τοιχώmicroατα τόσο λεπτά όσο το κέλυφος του αβγού Σε microερικές περιπτώσεις microάλιστα σχηmicroατίζουν γωνίες χαρα-κτηριστικό που αποτελεί κατασκευαστική λεπτοmicroέρεια των microεταλλικών προτύπων Ο δανεισmicroός στοιχείων από τον χώρο της microεταλλοτεχνίας επιβεβαιώνεται από την παρουσία στα πήλινα αποmicroιmicroήσεων καρφιών τα οποία στα πρωτότυπα χρησίmicroευαν προφανώς για την προσήλωση των διαφόρων τmicroηmicroάτων των αγγείωνΗ καmicroαραϊκή κεραmicroική φτάνει στο απόγειό της κατά την Ώριmicroη Παλαιοανακτορική περίοδο (1800-1700 πΧ) Τα σχήmicroατα των αγγείων διακρίνονται τώρα για την ποι-κιλία αλλά και την περίτεχνη κατασκευή τους Τα πιο αντιπροσωπευτικά είναι τα φλιτζάνια τα κυλινδρικά κύπελλα διάφοροι τύποι πρόχων οι φρουτιέρες οι λεκάνες οι αmicroφορείς τα microικρά πιθάρια και τα ρυτά ndash δηλαδή τελετουργικά αγγεία microε οπή εκροής για σπονδές Τα διακοσmicroητικά θέmicroατα δεν είναι πολλά απαντούν όmicroως σε έναν τεράστιο αριθmicroό παραλλαγών Σπείρες ρόδακες αστέρια στρόβιλοι κυmicroατιστές και τεθλασmicroένες γραmicromicroές χρησιmicroοποιούνται σε microια πλούσια ποικιλία συνδυασmicroών microε ιδιαίτερη έmicroφαση στον τρόπο προσαρmicroογής τους πάνω στο σώmicroα των αγγείων Υπάρχουν ακόmicroα λίγα εικονιστικά θέmicroατα φυτικά και ζωικά ndashτα τελευταία κυρίως από τον κόσmicroο της θάλασσαςndash που χρησιmicroοποιούνται όmicroως ως καθαρά διακοσmicroητικά στοιχεία υπακούοντας στους ίδιους συντακτικούς κανόνες microε εκείνα Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα αποτελεί ένα πιθαράκι από τη Φαιστό στο οποίο αποδόθηκε ψάρι να πιάνεται σε αγκίστρι σε microια σύνθεση που microοιάζει microε περιστρεφόmicroενη σπείραΟι λίγες ανθρώπινες microορφές που εικονίστηκαν στον laquoκαmicroαραϊκό ρυθmicroόraquo είναι πολύ σχηmicroατικές και φανερά χρησιmicroοποιήθηκαν ως απλά διακοσmicroητικά θέmicroατα Εξαίρεση αποτελούν οι απεικονίσεις ndashστο εσωτερικό δύο πιάτων από την Φαιστόndash γυναικείων microορφών που χορεύουν γύρω από λατρευτικό είδωλο Οι κινήσεις τους είναι τόσο εκφραστικές και δυναmicroικές που κάλλιστα θα microπορούσαν να χρησιmicroοποιηθούν ως πρό-τυπα για σύγχρονες καλλιτεχνικές δηmicroιουργίεςΣτον τοmicroέα των χρωmicroάτων δεν υπάρχει ανάλογη ποικιλία Αυτά είναι βασικά τρία το microαύρο ndashως φόντοndash το κόκκινο και το άσπρο Όmicroως το κόκκινο απαντά σε microια microεγάλη ποικιλία αποχρώσεων που κυmicroαίνονταν από το βιολετί και το πορφυρό microέχρι το πορ-

Ένα από τα χαρακτηριστικά του τρόπου απόδοσης των θεmicroάτων

τοκαλί δηmicroιουργώντας την εντύπωση microιας πλούσιας πολυχρωmicroίαςΗ σηmicroαντικότερη επιτυχία των κεραmicroέων του καmicroαραϊκού ρυθmicroού είναι η δηmicroιουργία microιας διακοσmicroητικής τέχνης υψηλής αισθητικής που βρήκε την τέλεια εφαρmicroογή της σε ένα τόσο δύσκολο microέσο έκφρασης όπως είναι η κυρτή επιφάνεια των αγγείων Δεν microπορεί να αρνηθεί κανείς ότι σε microερικές περιπτώσεις η διακοσmicroητική διάθεση κάποιων καλλιτεχνών τους οδήγησε στην υπερβολή Μερικά από τα microεγαλύτερα έργα θα microπορούσε microε βάση τις σύγχρονες αντιλήψεις περί αισθητικής να θεωρηθούν βαρυφορτωmicroένα σε διακοσmicroητικά στοιχεία όπως στην περίπτωση microιας φρουτιέρας από τη Φαιστό στης οποίας το πόδι προστέθηκαν microεγάλα τρισδιάστατα άνθη Όmicroως δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι γίνεται λόγος για microια εποχή που δεν είχαν ακόmicroα γεννηθεί οι αισθητικές αξίες της λιτής έκφρασης που κληροδότησε στη σηmicroερινή εποχή η κλασική ελληνική τέχνηΗ γνωστή από την Προανακτορική περίοδο τάση των κεραmicroέων να πειραmicroατίζονται στη δηmicroιουργία πλαστικών microορφών ακολουθεί τώρα δύο βασικές κατευθύνσεις είτε προσκολλώνται στο αγγείο microικρές τρισδιάστατες microορφές είτε ολόκληρο το σκεύος παίρνει τη microορφή microικρού γλυπτού Αντιπροσωπευτικό της πρώτης κατεύθυνσης είναι ένα σύνολο από το Παλαίκαστρο microικρών ανοικτών αγγείων που microοιάζουν microε πιάτα Σε microία περίπτωση στο εσωτερικό του σκεύους αποδόθηκε microε πλαστικό τρόπο microία ολόκληρη εικονιστική σύνθεση από περίπου 160 ζώα σε αγέλη έναν βοσκό και ένα τσοπανόσκυλο Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα της δεύτερης κατεύθυνσης αποτελεί ένας ταύρος από την Κουmicroάσα Το σκεύος αυτό ίσως σώζει την πρώτη παράσταση ταυροκα-θαψίων (του microινωικού αγωνίσmicroατος microε τους ταύρους) αφού από τα κέρατα του ζώου κρέmicroονται τρεις microικροσκοπικές ανθρώπινες microορφές Η όλη παράσταση διαθέτει έναν microάλλον γραφικό χαρακτήρα χάρη στις στάσεις που παίρνουν οι microικροσκοπικοί φοβι-σmicroένοι άνθρωποι καθώς προσκολλώνται πάνω στο ζώο για να σώσουν τη ζωή τουςΗ παραγωγή πήλινων ειδωλίων για τα ιερά κορυφής συνεχίζεται τα έργα όmicroως της Παλαιοανακτορικής περιόδου παρουσιάζουν microικρές διαφοροποιήσεις από εκείνα της προηγούmicroενης φάσης Χαρακτηριστικό γνώρισmicroα των παλαιοανακτορικών ειδωλίων φαίνεται ότι αποτελεί η χρήση χρωmicroάτων για τη στοιχειώδη υποδήλωση κάποιων λεπτοmicroερειών (κοσmicroήmicroατα) αλλά και χαρακτηριστικών προσώπουΜία ενδιαφέρουσα πηλοπλαστική σειρά που ανήκει στην ίδια περίοδο και προέρχεται

Παράλληλα microε τον καmicroαρα-ϊκό αναπτύσσονται και άλλοι

από την ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου της Κνωσού περιλαmicroβάνει οmicroοιώmicroατα κάποιων ιερών οικοδοmicroηmicroάτων και βωmicroών Στην εξωτερική επιφάνεια των microικρογρα-φιών έχει αποδοθεί συmicroβατικά ndashmicroε ζωγραφικό τρόποndash η τοιχοδοmicroία των προτύπων τους Κάθετες και οριζόντιες ζώνες microε δισκία υποτίθεται ότι αποδίδουν τις απολήξεις δοκαριών Τα παράθυρα των ιερών σε σειρές microοιάζουν περισσότερο microε κατακόρυφες σχισmicroές ενώ οι κατασκευές επιστέφονται σε microερικές περιπτώσεις από τα χαρακτηρι-στικά κέρατα καθοσιώσεως γνωστά σύmicroβολα της microινωικής θρησκείας Στο ίδιο σύνολο περιλαmicroβάνονται ένα είδος φορείου και κάποιες microικρογραφίες θαλάσσιων τριτώνωνΗ σειρά αυτή των οmicroοιωmicroάτων προδίδει την προσπάθεια παγίωσης microιας γλώσσας αλληλοσυνεννόησης διαmicroέσου της οποίας θα γινόταν δυνατή η microεταφορά ιδεών microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο Δηλωτικός αυτής της τάσης είναι ο αφαιρετικός τρόπος απόδοσης των επιmicroέρους εννοιών microε την περιληπτική-συνοπτική παρουσίαση των βασικών στοιχείων τους (απολήξεις δοκαριών για την υποδήλωση της στέγης microια σειρά από κολόνες για την αναγνώριση του οικοδοmicroήmicroατος ως ιερού το σύmicroβολο της θεότητας ως απόδειξη της παρουσίας της)Η επίδοση των καλλιτεχνών της Παλαιοανακτορικής περιόδου στον τοmicroέα της κερα-microικής και πηλοπλαστικής είχε ως αποτέλεσmicroα τη σχετική παραmicroέληση της λιθοξοΐας Τα πέτρινα αγγεία της εποχής δεν διακρίνονται πλέον για την ποικιλία των υλικών και των τύπων τους Τη βελτίωση όmicroως των τεχνικών λάξευσης επιβεβαιώνει η microεγάλη πρόοδος στον τοmicroέα της σφραγιδογλυφίας Τώρα προτιmicroώνται για την κατασκευή σφραγίδων σκληρότερα υλικά όπως η ορεία κρύσταλλος ο αmicroέθυστος ο πράσινος και κόκκινος ίασπης ο σάρδιος ο χαλκηδόνιος και ο αχάτης Η microόδα της δηmicroιουργίας ολόγλυφων microορφών εγκαταλείπεται γεγονός το οποίο ασφαλώς οφείλεται στη δυσκο-λία λάξευσης των νέων υλικών Οι επιφάνειες των σφραγίδων γίνονται κυρτές ίσως για να microπορούν να αποτυπώσουν σαφέστερα την παράσταση που έφεραν Τα θέmicroατα είναι είτε γεωmicroετρικά είτε παραστατικά Τα τελευταία ndashεκτός από microεmicroονωmicroένα ζώα αποδοσmicroένα microε αρκετά φυσιοκρατικό τρόπο (λέοντες αγρίmicroια πιθήκους και άλογα) έντοmicroα (σκορπιούς και αράχνες) ψάρια και πουλιάndash περιλαmicroβάνουν πλοία αλλά και ανθρώπινες microορφές Συχνά οι σφραγίδες ndashκαι ιδιαίτερα τα πρίσmicroαταndash φέρουν ιερο-γλυφικά σηmicroάδια Η ιδέα ίσως προήλθε από την Αίγυπτο όπου πολλοί από τους σκαραβαίους του Μέσου Βασιλείου εmicroφανίζουν ιερογλυφικές επιγραφές Άλλα θέmicroατα

Το σηmicroαντικό αυτό αντικείmicroενο θεωρήθηκε ότι αποδίδει συνο-

περιλαmicroβάνουν φανταστικά όντα (γρύπες δηλαδή φτερωτά όντα microε κεφάλι αετού σώmicroα λιονταριού και ουρά σε σχήmicroα φιδιού και σφίγγες ανάλογο ον microε κεφάλι γυναί-κας) ενώ εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι microία παράσταση σε αποτύπωmicroα σφραγίδας που εικονίζει έναν άνδρα και microία γυναίκα να κρατιούνται από το χέρι Σηmicroαντική πρόοδο κατά τα παλαιοανακτορικά χρόνια σηmicroείωσε και η κοσmicroηmicroατο-ποιία Τα περισσότερα κοσmicroήmicroατα προέρχονται από τα νεκροταφεία της Μεσαράς και χρονολογούνται σε microία microάλλον πρώιmicroη φάση της περιόδου Εδώ κυλινδρικές χρυσές χάντρες κοσmicroούνται microε λεπτές σπείρες φτιαγmicroένες microε την τεχνική της συρmicroατοτεχνι-κής Τα χρυσά αργυρά και χάλκινα σκουλαρίκια της περιόδου microοιάζουν microε απλούς ή οξυκόρυφους κρίκους ενώ η σφενδόνη στα δαχτυλίδια έχει κυκλικό σχήmicroα Σε βρα-χιόλια και περιδέραια χρησιmicroοποιούνται ndashσυχνά microαζί microε χρυσέςndash ψήφοι (χάντρες) από άλλα υλικά όπως η ορεία κρύσταλλος ο αmicroέθυστος και ο σάρδιοςΣυνηθισmicroένες κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο είναι και οι microεταλλικές περόνες Μία χρυσή microε ανθόσχηmicroη κεφαλή προέρχεται από το νεκροταφείο του Χρυσόλακκου στα Μάλια Από το ίδιο νεκροταφείο ndashπου πρέπει να χρησιmicroοποιήθηκε για τις ταφές των ηγεmicroόνων των πρώτων ανακτόρωνndash προέρχεται το πιο σηmicroαντικό ίσως κόσmicroηmicroα που βρέθηκε σε ανασκαφές στην Κρήτη Πρόκειται για ένα περίαπτο σε σχήmicroα δύο microελισσών σε εραλδική (συmicromicroετρική στις δύο πλευρές ενός κεντρικού αντικειmicroένου) διάταξη Ανάmicroεσά τους υπάρχει microικρός δίσκος διακοσmicroηmicroένος microε την τεχνική της κοκ-κίδωσης που ίσως υποδηλώνει την κηρήθρα Πάνω από το κεφάλι των δύο εντόmicroων υπάρχει είδος στέmicromicroατος σε σχήmicroα σφαιρικού κλουβιού microέσα στο οποίο κρέmicroεται χρυσό σφαιρίδιοΜερικά όπλα ασφαλώς τελετουργικού χαρακτήρα επίσης από τα Μάλια ίσως ανήκουν στο τέλος της περιόδου Πρόκειται για ένα χάλκινο εγχειρίδιο και ένα microακρύ επίσης χάλκινο ξίφος microε επιχρυσωmicroένες λαβές Από την ίδια θέση προέρχεται ένας λίθινος σφυροπέλεκυς ίσως σκήπτρο σε microορφή αιλουροειδούς λεοπάρδαλης ή αγριόγατας από καστανό σχιστόλιθοΝεοανακτορική περίοδος (1700-1450 πΧ)Γύρω στα 1700 πΧ σηmicroειώθηκαν σε όλη την Κρήτη σφοδρές πιθανότατα φυσι-κές καταστροφές που microετέτρεψαν σε ερείπια ανάκτορα και οικισmicroούς Ακολουθεί microία περίοδος ριζικής ανοικοδόmicroησης που θα ολοκληρωθεί microε τη δηmicroιουργία των νέων

laquoΤο κόσmicroηmicroα των microελισσώνraquo χαρακτηρίζεται από microια έντονα

Ο σφυροπέλεκυς των Μαλίων ο κορmicroός του ζώου έχει διακο-

ανακτόρων Το καινούργιο ανάκτορο στην Κνωσό πρέπει να πήρε την οριστική του microορφή γύρω στα 1600 ενώ εκείνα στη Φαιστό και στη Ζάκρο λίγο αργότερα γύρω στα 1520-1500 πΧ Αυτή η χρονολογική διαφορά υποστηρίζει την υπόθεση της επι-κυριαρχίας της Κνωσού στο νησί κατά τη Νεοανακτορική περίοδο ερmicroηνεύοντας τον κνωσιακό χαρακτήρα των πιο σπουδαίων έργων τέχνης στα κέντρα της περιφέρειαςΗ περίοδος ανάmicroεσα στην καταστροφή των πρώτων ανακτόρων και την ολοκλήρωση της ανοικοδόmicroησης της Κνωσού (1700-1600 πΧ) χαρακτηρίζεται από κάποια οπι-σθοδρόmicroηση στον τοmicroέα των τεχνών Όλη η ενεργητικότητα του πληθυσmicroού φαίνεται ότι είχε απορροφηθεί στην εξεύρεση και εκmicroετάλλευση των πόρων για την παλινόρ-θωση του ανακτορικού συστήmicroατος Τα ανακτορικά εργαστήρια ανάmicroεσά τους και εκείνα που δηmicroιούργησαν την καmicroαραϊκή κεραmicroική εκ των πραγmicroάτων υπολειτουρ-γούσαν Στα τελευταία του στάδια ο καmicroαραϊκός ρυθmicroός απλοποιείται τόσο ως προς τα θέmicroατα αυτά καθαυτά όσο και ως προς την απόδοσή τους Η διάρθρωσή τους γίνε-ται πλέον σε ζώνες ή σε αυστηρά microετοπικές διατάξεις ενώ τα χρώmicroατα περιορίζονται σε δύο Επιπλέον η ποιότητα της κατασκευής των αγγείων είναι σχετικά χαmicroηλή ο πηλός είναι πορώδης τα τοιχώmicroατα των αγγείων χονδρά ενώ το επίχρισmicroα περισσό-τερο καστανό παρά microαύρο απολεπίζεται εύκολαΗ παρακmicroή των καmicroαραϊκών αγγείων οδήγησε σιγά-σιγά στην επαναφορά της δια-κοσmicroητικής τεχνικής microε σκοτεινό χρώmicroα πάνω σε ανοικτό βάθος Η τεχνική αυτή εξελίσσεται εντυπωσιακά κατά την επόmicroενη φάση (1600-1500 πΧ) πιθανότατα microετά την ανασυγκρότηση των κνωσιακών κεραmicroικών εργαστηρίων Το θεmicroατολόγιο εmicroπλου-τίζεται τόσο microε γεωmicroετρικά θέmicroατα (όπως τα διάφορα είδη σπειρών τροχών και κύκλων) όσο και microε θέmicroατα εmicroπνευσmicroένα από τον φυτικό κόσmicroο Την περίοδο αυτή είναι φανερή η προσπάθεια των κεραmicroέων να προσαρmicroόσουν την κινητικότητα και τον τρόπο σύνταξης του αφηρηmicroένου καmicroαραϊκού ρυθmicroού σε microια φυσιοκρατία δανεισmicroένη από τη microεγάλη τέχνη της τοιχογραφίαςΤο σχηmicroατολόγιο των αγγείων είναι πλούσιο περιλαmicroβάνοντας πολλούς καινούργιους τύπους ειδικά στην κατηγορία των οικιακών και βιοτεχνικών σκευών Χύτρες δίσκοι θυmicroιατήρια κάδοι για το πάτηmicroα σταφυλιών λύχνοι αmicroφορείς και πίθοι διαφόρων τύπων συνυπάρχουν microε επιτραπέζια αγγεία όπως είναι τα κύπελλα σε microια ποικιλία παραλλαγών οι σκύφοι (microπολ) οι πρόχοι και οι φρουτιέρες Στις αρχές της Νεοανα-

κτορικής περιόδου τα σχήmicroατα χαρακτηρίζονται από microια αισθητική βαρύτητα σιγά-σιγά όmicroως οι περισσότεροι τύποι αποκτούν ύψος και γίνονται κοmicroψότεροιΣτα κεραmicroικά σύνολα της τελευταίας φάσης της Νεοανακτορικής περιόδου (1500-1450 πΧ) αντιπροσωπεύονται δύο τάσεις microία συντηρητική που ακολουθεί τις κατευθύνσεις της παλαιότερης παράδοσης και microία πρωτοποριακή που καθορίζεται από τις νέες επιλογές των ανακτορικών ndashκυρίως κνωσιακώνndash εργαστηρίων Από τους ζωγράφους που ακολουθούν την πρώτη άλλοι ζωγραφίζουν microε επιmicroέλεια και άλλοι microε βιασύνη ίσως σε microια υπεράνθρωπη προσπάθεια να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της microαζικής παραγωγής Στα διακοσmicroητικά θέmicroατα που χρησιmicroοποιούν περιλαmicroβάνο-νται οι ταινίες microε σχηmicroατοποιηmicroένα φύλλα και οι σπείρες όπως και άλλα παραδοσιακά microοτίβα που δύσκολα διακρίνονται από τα πρότυπά τους Κάποια από τα συmicroπληρωmicroα-τικά κοσmicroήmicroατα σχεδιάζονται ακόmicroα microε λευκό ή κόκκινο χρώmicroα ενώ η σύνταξη των θεmicroάτων γίνεται όπως στην προηγούmicroενη φάση σε ζώνεςΠολύ λιγότερα είναι τα έργα που αντιπροσωπεύουν τη δεύτερη φάση αυτή που αρκετά εύστοχα ονοmicroάστηκε ειδική ανακτορική παράδοση Οι επιφάνειες των αγγείων εδώ εκλαmicroβάνονται ως ένα αδιάσπαστο όλο και η διακόσmicroηση καλύπτει συνήθως ολόκληρο το σώmicroα τους Το σχηmicroατολόγιο διακρίνεται από εξαιρετική επινοητικότητα και τα περιγράmicromicroατα των αγγείων είναι σφιχτά και εκλεπτυσmicroένα Χαρακτηριστικά σχήmicroατα είναι το ψηλό ατρακτοειδές ρυτό ο σφαιρικός ψευδόστοmicroος αmicroφορέας (ένα κλειστό αγγείο για τη φύλαξη και τη microεταφορά υγρών) και η πρόχειλη (microε εξέχον πλατύ χείλος) πρόχουςΑνάλογα microε το θεmicroατολόγιο microπορεί κανείς να διακρίνει διάφορους επιmicroέρους δια-κοσmicroητικούς ρυθmicroούς Ο πιο εντυπωσιακός είναι ο λεγόmicroενος θαλάσσιος ρυθmicroός Τα θέmicroατα παρmicroένα από τον κόσmicroο του βυθού της θάλασσας ndashχταπόδια ναυτίλοι δελ-φίνια τρίτωνες κοχύλια αστερίες αχινοί φύκια και κοράλλιαndash στριφογυρίζουν ελεύ-θερα στο πεδίο Η θαυmicroαστή ισορροπία των συνθέσεων οφείλεται στη microελετηmicroένη χρήση καmicroπύλων γραmicromicroών για την απόδοση αντίρροπων διαγώνιων κινήσεων Χαρα-κτηριστικός εδώ είναι και ο λεγόmicroενος φόβος του κενού που αντιmicroετωπίζεται microε την πλήρωση κάθε ελεύθερου χώρου microε microικροσκοπικά θέmicroατα παρmicroένα από το ίδιο λεξι-λόγιο (αχινούς φύκια θαλάσσιες ανεmicroώνες κά) Η χρήση τέτοιων λεπτοmicroερειών σε συνδυασmicroό microε τις καmicroπύλες διακοσmicroητικές επιφάνειες των αγγείων δηmicroιουργούν

την παραίσθηση της τρίτης διάστασης που microετατρέπει τα αγγεία σε γυάλες microέσα στις οποίες κινούνται microαγικά θα microπορούσε να πει κανείς θαλάσσιοι οργανισmicroοί Πιθανότατα στα ίδια ανακτορικά εργαστήρια κατασκευάζονταν και αγγεία microε φυτική διακόσmicroηση που διακρίνεται για την πρωτοτυπία και την υψηλή ποιότητα στην εκτέ-λεση των θεmicroάτων Μία χαρακτηριστική οmicroάδα αγγείων του λεγόmicroενου φυτικού ρυθ-microού παρουσιάζει λεπτά σχεδιασmicroένους κλάδους ελιάς Οι ζωγράφοι των συγκεκρι-microένων αγγείων συνήθιζαν να αφήνουν αρκετό ελεύθερο χώρο ανάmicroεσα στα βασικά θέmicroατα Αντίθετα σε κάποιες άλλες περιπτώσεις έχουν ιχνογραφηθεί καλαmicroοειδή φυτά σε microια διάταξη τόσο πυκνή που δεν αφήνει ελεύθερο ούτε εκατοστό του δια-θέσιmicroου χώρου Η εκτέλεση του σχεδίου στις περιπτώσεις αυτές είναι microοναδική microε αντίστροφες κινήσεις του χρωστήρα δηmicroιουργείται ένα πλέγmicroα φυτών που χαρακτη-ρίζεται από εναλλαγές σκοτεινού και ανοικτού χρώmicroατος Τα θέmicroατα διακρίνονται από εσωτερικό δυναmicroισmicroό που τους προσδίδει microια ανεπαίσθητη κίνηση δηmicroιουρ-γώντας στον θεατή την παραίσθηση ότι τα καλάmicroια θροΐζουν ελαφρά στο φύσηmicroα του ανέmicroου Άλλα θέmicroατα του ίδιου ρυθmicroού είναι τα κισσόφυλλα οι πάπυροι και οι φυλλοφόροι κλάδοιΜία άλλη κατηγορία διακοσmicroητικών θεmicroάτων συνθέτουν τον γεωmicroετρικό ή αφηρη-microένο ρυθmicroό Τα αγγεία που τον αντιπροσωπεύουν κοσmicroούνται συνήθως microε ζώνες από microεγάλες σπείρες ndashσχεδιασmicroένες microε ιδιαίτερη δύναmicroηndash κάτω από τις οποίες σχηmicroατί-ζονται διπλές τοξοστοιχίες Στο πλαίσιο της ειδικής ανακτορικής παράδοσης τέλος εντάσσεται και ο λεγόmicroενος εναλλασσόmicroενος ρυθmicroός Πρόκειται για microια αυστηρή δια-δοχή microεmicroονωmicroένων διακοσmicroητικών θεmicroάτων στο ελεύθερο βάθος του αγγείου Ανά-microεσα στα θέmicroατά του περιλαmicroβάνονται η θαλάσσια ανεmicroώνα η οκτώσχηmicroη ασπίδα ο διπλός πέλεκυς κάΣτον τοmicroέα της πηλοπλαστικής η εξέλιξη ακολουθεί πιο αργή πορεία Το πλάσιmicroο microικρών συmicroπαγών ειδώλων microπορεί να θεωρηθεί περισσότερο microια λαϊκή τέχνη στην οποία οι παραδοσιακές microορφές και τεχνικές παίζουν πρωτεύοντες ρόλους Στη microετα-βατική περίοδο από τα παλαιά στα νέα ανάκτορα χρονολογήθηκε ένα γενειοφόρο κεφάλι ειδωλίου από την Κνωσό και ένα άλλο επίσης ανδρικό microε εξαιρετικά φυσι-οκρατική απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου από τον Μόχλο Στην ίδια περίοδο ανάγεται και microία σειρά ειδωλίων και ζωδίων microε έξοχη πλαστική απόδοση

Ένα από τα σηmicroαντικότερα έργα του laquoθαλάσσιου ρυθmicroούraquo είναι

ιδιαίτερα των ανθρώπινων σωmicroάτων από το ιερό κορυφής του Κόφινα στη νότια ΚρήτηΠολύ ενδιαφέρουσα είναι και microία σειρά πήλινων οmicroοιωmicroάτων που προέρχονται από έναν κυκλικό τάφο στην ευρύτερη περιοχή της Φαιστού Ένα από αυτά εικονίζει κτίσmicroα microέσα στο οποίο λάτρεις κάνουν σπονδές ή αποθέτουν προσφορές πάνω σε βωmicroούς microπροστά σε τέσσερις καθισmicroένες microορφές (ίσως αποθεωmicroένους νεκρούς) Ένα δεύτερο παριστάνει γυναίκα που ζυmicroώνει γονατισmicroένη στο έδαφος ενώ ένα τρίτο αποδίδει άνδρες πιασmicroένους σε κυκλικό χορό microέσα σε περίφραγmicroα που microοιάζει microε αλώνι Σύmicroφωνα microε microια υπόθεση όλα τα οmicroοιώmicroατα συνδέονται microε ταφικές τελετουρ-γίες στοιχείο που ερmicroηνεύει και την ανεύρεσή τους σε τάφο Τα έργα δεν επιζητούν δάφνες καλλιτεχνικών δηmicroιουργιών αφού φαίνεται ότι χρησιmicroοποιήθηκαν απλώς ως υποκατάστατα κάποιων πράξεων που η διάρκειά τους παρατείνεται στο διηνεκές χάρη στην παρουσία τους Συmicroβολική είναι και η παράσταση που εικονίζει ένα άλλο ενδιαφέρον οmicroοίωmicroα από την Αγία Τριάδα Αποδίδεται microία γυναίκα καθισmicroένη σε κούνια δεmicroένη από δύο κάθετους στύλους Τη θρησκευτική σηmicroασία της παράστα-σης τονίζει εδώ η παρουσία δύο περιστεριών που κάθονται πάνω στις κορυφές των στύλων Τέλος σηmicroαντικό για τις πληροφορίες που microας δίνει για την οικιακή αρχι-τεκτονική της εποχής είναι ένα πήλινο οmicroοίωmicroα διώροφης οικίας που βρέθηκε στις ΑρχάνεςΣτην Ώριmicroη Νεοανακτορική περίοδο (1600-1500 πΧ) πιθανώς ανήκει microία πολύ ενδι-αφέρουσα σειρά συmicroπαγών αναθηmicroατικών ειδωλίων που προέρχεται από το Πισκοκέ-φαλο Σητείας Αποτελείται από τέσσερις κατηγορίες οmicroοιωmicroάτων Η πρώτη περιλαmicro-βάνει γυναικεία ειδώλια microε ψηλές περίτεχνες κοmicromicroώσεις δεmicroένες microε ταινίες περικόρ-microιο πλατιές φούστες microε δύο-τρεις πτυχώσεις στα πλάγια και διπλή ζώνη Σε microερικές περιπτώσεις υποδηλώνεται εγκυmicroοσύνη ενώ σχεδόν πάντα το ένα χέρι έρχεται στο στήθος και το άλλο microπροστά στην κοιλιά τους Η δεύτερη κατηγορία περιλαmicroβάνει ανδρικά ειδώλια microε ποικίλες κοmicromicroώσεις ή καπέλα από τα οποία άλλα πλαταίνουν προς τα πάνω και άλλα microοιάζουν microε στεφάνες Συνήθως τα χέρια των microορφών έρχο-νται προς το πρόσωπο ή το στήθος Η τρίτη κατηγορία περιλαmicroβάνει πολυάριθmicroα οmicroοιώmicroατα ενός εντόmicroου που οι ειδικοί κατατάσσουν στο είδος ρινόκερως ορύκτης Πρόκειται για σκαθάρι που ενδηmicroεί στην περιοχή ακόmicroα και σήmicroερα βλαβερό για τις

Πήλινο οmicroοίωmicroα οικίας που βρέθηκε σε ανασκαφή στις

καλλιέργειες γεγονός που καθιστά λογική την υπόθεση ότι η ανάθεση οmicroοιωmicroάτων του στο ιερό έγινε για αποτροπαϊκούς λόγους Στην τέταρτη κατηγορία τέλος περι-λαmicroβάνονται τουλάχιστον τέσσερα οmicroοιώmicroατα ιερών που θυmicroίζουν τα πρωιmicroότερα παραδείγmicroατα από την ΚνωσόΣηmicroαντική εξέλιξη κατά την περίοδο των νέων ανακτόρων σηmicroείωσε και η τέχνη της κατασκευής λίθινων αγγείων Τα περισσότερα από αυτά φαίνεται ότι φτιάχτηκαν για να χρησιmicroοποιηθούν σε θρησκευτικές τελετουργίες και αποτελούσαν παραγωγές ανακτορικών εργαστηρίων Μεγάλα σύνολα πέτρινων σκευών βρέθηκαν στα θησαυρο-φυλάκια των ανακτόρων της Κνωσού και της Ζάκρου Ειδικά το δεύτερο εντυπωσιάζει για την ποικιλία των τεχνουργηmicroένων microορφών αλλά και των υλικών κατασκευής τους Τα περισσότερα από τα αντικείmicroενα είναι σπονδικά ρυτά αλλά και άλλα ιδιότυπα τελετουργικά αγγεία microερικά από τα οποία ήταν γνωστά πριν από την ανακάλυψή τους microόνο από την απεικόνισή τους σε τοιχογραφίες σφραγίδες και σφραγιστικά δαχτυλί-δια Ανάmicroεσά τους διακρίνονται τέσσερα ψηλά ποτήρια από διάφορα εισηγmicroένα υλικά από τα οποία το πιο εντυπωσιακό από κηλιδωτό microάρmicroαρο είχε κυmicroατιστή επιφάνεια και πόδι διαmicroορφωmicroένο σε ψηλό φορητό βωmicroό Γνωστούς εικονογραφικούς τύπους αντιπροσωπεύουν επίσης ένα θαυmicroάσιο για την αξιοποίηση του υλικού του αγγείο microε ψηλές λαβές σε microορφή S από φλεβωτό microάρmicroαρο και microία κοmicroψή σπονδική πρόχους φτιαγmicroένη από αιγυπτιακό αλάβαστρο microε γαλάζιες κηλίδεςΜία εντελώς ιδιαίτερη κατηγορία νεοανακτορικών λίθινων αγγείων αποτελούν εκείνα που φέρουν ανάγλυφη διακόσmicroηση συνήθως στη microορφή αφηγηmicroατικής παράστασης Πάνω σε ατρακτοειδές ρυτό από χλωρίτη ndashκαι πάλι από τη Ζάκροndash αποδόθηκε σε χαmicroηλό ανάγλυφο παράσταση που κορυφώνεται σε περίτεχνο οικοδόmicroηmicroα microε τριmicroερή διάρθρωση Έχει υποστηριχτεί ότι εικονίζεται ένα ιερό κορυφής η ερmicroηνεία όmicroως αυτή παραmicroένει microάλλον υποθετικήΤρία εξίσου σηmicroαντικά ανάγλυφα αγγεία προέρχονται από την Αγία Τριάδα Το πρώτο ένα κύπελλο από microαύρο οφείτη έχει κεντρικό θέmicroα δύο αντιmicroέτωπες ανδρικές microορ-φές από τις οποίες η microία σε στάση προσοχής ντυmicroένη microόνο microε περίζωmicroα αλλά microε κοσmicroήmicroατα στον λαιmicroό και στα χέρια κρατά δόρυ ή σκήπτρο Μπροστά της η δεύτερη microορφή microε περικεφαλαία και ξίφος φαίνεται να σκύβει λίγο το κεφάλι της σε ένδειξη σεβασmicroού προς την πρώτη Ως προς την ερmicroηνεία της παράστασης οι microελετητές συmicro-

Τα πήλινα ειδώλια του Πισκοκέ-φαλου ndashκαι ειδικά τα γυναικείαndash

Τα ρυτά της Ζάκρον διακρίνο-νται για την ποικιλία τους το

φωνούν ότι πρόκειται για την αναφορά κάποιου αξιωmicroατούχου σε ηγεmicroόνα ή θεότητα που ενσαρκώνεται στη microορφή microε το δόρυΠιο γνωστό είναι το αγγείο των θεριστών ένα ρυτό από ανάλογο υλικό σε σχήmicroα αβγού στρουθοκαmicroήλου Εικονίζει ποmicroπή είκοσι έξι ανδρών microε επικεφαλής ιερέα microε microακριά microαλλιά και τελετουργικό ένδυmicroα Στο microέσο της υπάρχει οmicroάδα από τέσσερις τραγουδιστές ένας από τους οποίους κρατά σείστρο (κρουστό αιγυπτιακό όργανο) πιθανότατα για να δίνει τον ρυθmicroό κάποιου χορού Πολλές από τις microορφές κρατούν στους ώmicroους τους κοντάρια microε τρία δόντια που θυmicroίζουν τις τσουγκράνες για το λίχνισmicroα του σιταριού και έχουν δεmicroένους στη microέση τους microικρούς σάκους Σύmicroφωνα microε την επικρατέστερη ερmicroηνεία η παράσταση αποδίδει την εορταστική επιστροφή των ανδρών από τον θερισmicroό η οποία συνοδευόταν από κάποια ειδική τελετουργία Τέλος ένα κωνικό ρυτό από την ίδια θέση εικονίζει ndashσε τέσσερις οριζόντιες ζώνεςndash ανδρικά αγωνίσmicroατα ανάmicroεσα στα οποία η πυγmicroαχία η πάλη και τα ταυροκαθάψιαΜικρά κοmicromicroάτια από άλλα ανάγλυφα λίθινα αγγεία επιβεβαιώνουν τον τελετουργικό χαρακτήρα των παραστάσεων Σε δύο θραύσmicroατα ίσως του ίδιου αγγείου από την Κνωσό απεικονίζονται ανδρικές microορφές να προσκοmicroίζουν προσφορές σε ένα ή περισ-σότερα οικοδοmicroήmicroατα που ταυτίζονται microε ιερά Έχει υποστηριχτεί ότι όλα τα αγγεία της κατηγορίας αυτής κατασκευάστηκαν στην Κνωσό ενώ τα λίγα δείγmicroατα που βρέ-θηκαν στον ελλαδικό χώρο αποτελούσαν εισαγωγές από την ΚρήτηΣυγγενική κατηγορία είναι αυτή των λίθινων σκευών microε πλαστική διαmicroόρφωση Τα πιο σηmicroαντικά προέρχονται και πάλι από την Κνωσό και τη Ζάκρο ανάκτορα που όπως φαίνεται την εποχή αυτή διατηρούσαν στενές επαφές ίσως όχι microόνο σε επίπεδο οικονοmicroικών συναλλαγών Δύο σχεδόν όmicroοια microεταξύ τους ρυτά σε microορφή κεφαλής ταύρου προέρχονται από τις παραπάνω θέσεις Το κνωσιακό είναι από οφείτη και είχε microάτια από ορεία κρύσταλλο ndashβαmicromicroένη microε λευκό και κόκκινο χρώmicroαndash και κοκκινωπό ίασπη Τα κέρατα δεν σώθηκαν κατά πάσα πιθανότητα όmicroως ήταν από επιχρυσωmicroένο ξύλο Οι βόστρυχοι στο επάνω microέρος του κεφαλιού του ζώου αποδίδονται σε χαmicroηλό ανάγλυφο ενώ οι υπόλοιπες λεπτοmicroέρειες του προσώπου είναι εγχάρακτες Κατά τη Νεοανακτορική περίοδο δύο ακόmicroη τέχνες φτάνουν στο αποκορύφωmicroά τους η φαγεντιανουργία και η ελεφαντουργία Η φαγεντιανή είναι ένα τεχνητό υλικό από ψηmicroένους κόκκους χαλαζία που καλύπτονταν microε εφυάλωmicroα συγγενές microε το γυαλί

Το περίφηmicroο ανάγλυφο ρυτό της Ζάκρου

Συχνά χρωmicroατιζόταν πράσινη ή κυανή microε την προσθήκη ελάχιστου microείγmicroατος χαλκού Το microυστικό της κατασκευής της φαίνεται ότι το έφεραν οι Μινωίτες από την Αίγυπτο όπου ήταν γνωστή ήδη από την 3η χιλιετία πΧ Το Μωσαϊκό της πόλης ndashmicroία σύνθεση αποτελούmicroενη από ζωγραφισmicroένα και ανάγλυφα πλακίδια φαγεντιανής κυρίως στο σχήmicroα διώροφων ή τριώροφων σπιτιώνndash ανήκει σε microια πρώιmicroη φάση της Νεοανα-κτορικής περιόδου Μαζί βρέθηκαν ανάλογα πλακίδια που εικονίζουν τοξότες κρα-νοφόρους πολεmicroιστές και κολυmicroβητές γεγονός που στηρίζει την υπόθεση ότι η όλη σύνθεση είχε θέmicroα την πολιορκία microιας παραθαλάσσιας πόλης Κατά πάσα πιθανότητα τα πλακίδια είχαν χρησιmicroοποιηθεί για τη διακόσmicroηση ενός ξύλινου επίπλουΤα σηmicroαντικότερα microινωικά αντικείmicroενα από φαγεντιανή προέρχονται από τα θησαυρο-φυλάκια της Κνωσού Ανάmicroεσά τους και τρία γυναικεία ειδώλια που έmicroειναν γνωστά ως οι θεές των όφεων Το microεγαλύτερο (ύψος 342 εκ) φορά ψηλό ιερατικό καπέλο περιδέραιο πλούσια κεντηmicroένο περικόρmicroιο και φούστα microε διπλή ποδιά Τα microαλλιά της γυναίκας microπροστά είναι κοmicromicroένα σε αφέλειες ενώ τα υπόλοιπα πέφτουν ελεύθερα στην πλάτη και στους ώmicroους της Τα microάτια και τα φρύδια αποδίδονται microε microαύρο χρώmicroα και ελαφρύ ανάγλυφο ενώ τα στήθη αφήνονται γυmicroνά Γύρω από το σώmicroα της microορφής κουλουριάζονται ανάγλυφα φίδια το ένα από τα οποία τυλίγεται και στα προτεταmicroένα χέρια της ενώ δύο άλλα αλληλοπλέκονται γύρω από τους γοφούς της φτάνοντας microέχρι το κεφάλι Το δεύτερο ειδώλιο ndashλίγο microικρότερο από το πρώτο microε τα χέρια σε έκταση και ελαφρώς λυγισmicroένα προς τα πάνωndash κρατά δύο microικρότερα φίδια Τέλος το τρίτο διατηρήθηκε από τη microέση και κάτω φαίνεται όmicroως ότι ήταν ανάλογο των άλλωνΑπό τη Νεοανακτορική περίοδο και microετά το πολύτιmicroο ελεφαντόδοντο εισηγmicroένο από τη Συρία ή την Αίγυπτο χρησίmicroευε για την κατασκευή ενθεmicroάτων ξύλινων επίπλων και κιβωτίων πυξίδων κοσmicroηmicroάτων και ειδωλίων Συχνά χρησιmicroοποιήθηκε σε συν-δυασmicroό microε άλλα υλικά λίθους ndashόπως η ορεία κρύσταλλοςndash αλλά και microέταλλα όπως ο χαλκός και ο χρυσός Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τέτοιας τεχνικής είναι το περίφηmicroο ζατρίκιο της Κνωσού microία microεγάλη ορθογώνια σύνθεση που σύmicroφωνα microε τον Evans αποτελούσε τον πίνακα ενός επιτραπέζιου παιχνιδιού στρατηγικής microε ξύλινο υπόβα-θρο Τις πλευρές του πίνακα κοσmicroούσαν ελεφάντινα ανάγλυφα όπως microικροί ναυτίλοι που βρέθηκαν στην ίδια περιοχή

Η προτοmicroή ταύρου από τη Ζάκρο είναι από χλωρίτη και

Τα ελεφάντινα ειδώλια ndashεξαιτίας των περιορισmicroών στις διαστάσεις που επέβαλαν οι χαυλιόδοντες του ζώουndash κατασκευάζονταν συνήθως από διάφορα κοmicromicroάτια συν-δεδεmicroένα microεταξύ τους microε microικρούς γόmicroφους Υπολείmicromicroατα ενός σηmicroαντικού συνόλου ελεφάντινων πλαστικών έργων βρέθηκαν στην ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου της Κνωσού Τα περισσότερα κοmicromicroάτια ανήκαν σε ανδρικά ειδώλια που φαίνεται ότι απέ-διδαν ταυροκαθάπτες Πληρέστερα σώθηκε microία microορφή που πηδά από ψηλά microε κεφάλι γερmicroένο προς τα πίσω προτεταmicroένα χέρια και ελαφρώς λυγισmicroένα πόδια Η λάξευση του ειδώλου είναι εξαιρετική και ndashπαρά τη microεγάλη διάβρωση του υλικούndash διακρί-νονται ακόmicroα κάποιες ανατοmicroικές λεπτοmicroέρειες όπως οι φλέβες στις παλάmicroες της microορφής Το πρόσωπο είναι πολύ κατεστραmicromicroένο microπορεί όmicroως να πάρει κανείς microια ιδέα των χαρακτηριστικών του από ένα άλλο κεφάλι που βρέθηκε στο ίδιο σύνολο Χαρακτηριστικές εδώ είναι οι microικρές τρύπες στην κορυφή και στα πλάγια του κεφα-λιού στις οποίες πιθανότατα προσαρmicroόζονταν επίχρυσα χάλκινα σύρmicroατα που απέδι-δαν πλεξίδες microαλλιών Ψήγmicroατα χρυσού που βρέθηκαν κοντά ίσως ανήκουν σε κάποια ενδύmicroατα που φορούσαν οι ακροβάτεςΤο ελεφαντόδοντο χρησιmicroοποιήθηκε επίσης για την κατασκευή ενθεmicroάτων κοσmicroη-microάτων και πυξίδων Ένα ανάγλυφο ορθογώνιο πλακίδιο ίσως από τη διακόσmicroηση ξύλινης πυξίδας απεικονίζει εξωτικό πουλί ndashπιθανώς ερωδιόndash να προσγειώνεται σε βραχώδες τοπίο Από το θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου της Ζάκρου προέρχεται ένα θαυmicroάσιο ελεφάντινο κόσmicroηmicroα σε microορφή πεταλούδας Τέλος κατά τη Νεοανακτορική περίοδο πρέπει να κατασκευάστηκε microία κυλινδρική ελεφάντινη πυξίδα που βρέθηκε σε τάφο στον Κατσαmicroπά Ηρακλείου Εδώ αποδόθηκε σε έξεργο ανάγλυφο σκηνή κυνη-γιού ταύρου σε βραχώδες τοπίο microε φοίνικες Το θέmicroα θυmicroίζει το ένα από τα περίφηmicroα χρυσά κύπελλα του Βαφειού της Λακωνίας βεβαιώνοντας ότι τα τελευταία πρέπει να αποτελούν επίσης microινωικά έργαΤη microεγάλη ανάπτυξη της microεταλλοτεχνίας κατά τη Νεοανακτορική περίοδο microπορούmicroε να την υποθέσουmicroε ndashπερισσότερο από το να την πιστοποιήσουmicroεndash από τη microεγάλη ποικιλία και την υψηλή ποιότητα που παρουσιάζουν τα σχετικά λίγα microετάλλινα έργα που έχουν σωθεί Από τα χάλκινα σκεύη ndashκυρίως microαγειρικής και οικιακής χρήσηςndash αξι-οσηmicroείωτο είναι το σύνολο των γιγάντιων χάλκινων καζανιών από την Τύλισο που είχαν κατασκευαστεί από προσηλωmicroένα microεταξύ τους σφυρήλατα ελάσmicroατα Το σχη-

laquoΘεά των όφεωνraquo από την Κνωσό τα φίδια microαζί microε microία

microατολόγιο των χάλκινων σκευών περιλαmicroβάνει επίσης αmicroφορείς πρόχους υδρίες τριποδικές χύτρες λεκάνες κά Σηmicroαντικά σύνολα χάλκινων αντικειmicroένων αφιερώmicroατα σε θεότητες βρέθηκαν και σε ιερά σπήλαια Το πιο εντυπωσιακό προέρχεται από ένα microικρό σπήλαιο κοντά στο Αρκαλοχώρι όπου πλήθος όπλων σπαθιών εγχειριδίων και microαχαιριών βρέθηκαν microαζί microε αmicroέτρητους χάλκινους διπλούς πελέκεις microερικοί από τους οποίους έσωζαν γεωmicroετρική εγχάρακτη διακόσmicroηση ή και αναθηmicroατικές (αφιερωmicroατικές) επιγραφές Μεγαλύτεροι διπλοί πελέκεις που ασφαλώς χρησιmicroοποιήθηκαν ως εmicroβλήmicroατα ήρθαν στο φως στο microινωικό microέγαρο στο Νίρου Χάνι στη βόρεια ακτή Τέλος ένας ανάλογος microε διπλές κόψεις και θαυmicroάσια εγχάρακτη διακόσmicroηση κρινοειδών φυτών προέρχεται από το θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου της ΖάκρουΤα επιθετικά microινωικά όπλα από χαλκό περιλάmicroβαναν ndashεκτός από σπαθιά και εγχειρί-διαndash δόρατα ακόντια και βέλη Τα αmicroυντικά όπλα ασπίδες περικεφαλαίες και κνη-microίδες φαίνεται ότι ήταν κυρίως από δέρmicroα και δεν σώθηκαν Χάλκινη όmicroως περι-κεφαλαία microε παραγναθίδες και κοmicromicroάτια αλυσιδωτού θώρακα προέρχονται από έναν λίγο microεταγενέστερο τάφο στην περιοχή της Κνωσού Τέλος αρκετά κοmicromicroάτια από χαυλιόδοντες κάπρου έχουν βρεθεί σε διάφορα σύνολα επιβεβαιώνοντας τη χρήση περικεφαλαίας ενός τύπου που περιγράφεται από τον Όmicroηρο και εικονίζεται σε παρα-στάσεις του κρητοmicroυκηναϊκού εικονογραφικού κύκλουΜεγάλη ποικιλία παρουσίαζαν και τα χάλκινα εργαλεία ξυλουργικά λιθουργικά και γεωργικά τύπων εντελώς ανάλογων microε τους σηmicroερινούς Υπάρχουν microεταξύ άλλων αξίνες σφυριά βαριές αmicroώνια πελέκεις σmicroίλες δερmicroατοκόφτες οπείς και πριόνια Μερικά από τα τελευταία έφταναν τα 170 micro σε microήκος και είχαν δύο λαβές για να τα χειρίζονται δύο άτοmicroα Ορισmicroένα πολύ λεπτά εργαλεία πιθανότατα ανήκαν στον εξοπλισmicroό των σφραγιδογλύφων ή χρησιmicroοποιήθηκαν για τον καλλωπισmicroό Ανάmicroεσα σε αυτά τριχολαβίδες και σπάτουλες που βρίσκονται συχνά microαζί microε πυξίδες χτένια και καθρέφτεςΧαλκός χρησιmicroοποιήθηκε και για την κατασκευή ειδωλίων ανθρώπων και ζώων τα περισσότερα από τα οποία ήταν αφιερώmicroατα σε σπήλαια ιερά κορυφής και οικιακά ιερά Τα ειδώλια εικονίζουν συνήθως λατρευτές που αναγνωρίζονται από τις χειρο-νοmicroίες και την χαρακτηριστική ένταση του στήθους τους Πολύ περισσότερα είναι

Μινωικό ξίφος γνωστό και ως το laquoξίφος του ξιφακροβάτηraquo από

τα χάλκινα ζώδια τα περισσότερα όmicroως είναι τόσο σχηmicroατικά που πολλές φορές είναι δύσκολο να αναγνωριστούν τα πρότυπα των καλλιτεχνών Η σηmicroασία τους ήταν φανερά συmicroβολική αφού αφιερώνονταν στις θεότητες ως υποκατάστατα πραγmicroατικών ζώωνΤα χρυσά αντικείmicroενα που έφτασαν στα χέρια microας από την Κρήτη της Νεοανακτορικής περιόδου δεν είναι πολλά Όσα πάντως σώθηκαν microαρτυρούν τη microορφολογική ποικιλία και την υψηλή αισθητική τους Τα χρυσά κοσmicroήmicroατα αντιπροσωπεύουν όλα σχεδόν τα γνωστά στην αρχαιότητα είδη περιδέραια διαδήmicroατα εξαρτήmicroατα βραχιόλια δαχτυλίδια περισφύρια περόνες microαλλιών καρφίτσες κά Μερικά από τα περιδέραια είχαν χρυσούς ψήφους σε microορφή ζώων (λιονταριών ελαφιών ταύρων κλπ) που απο-δόθηκαν ολόσωmicroα ή microόνο κατά την προτοmicroή τους Μία κεφαλή ταύρου από τη Ζάκρο θαυmicroάσιας επεξεργασίας ασφαλώς αποτελούσε το κεντρικό εξάρτηmicroα περιδέραιου Ψήφοι από περιδέραια πρέπει να ήταν και λίγα microικροσκοπικά χρυσά αντικείmicroενα ndashένα λιονταράκι ένα ψαράκι και microια microικρή πάπιαndash που διέφυγαν τη σύληση στα θησαυρο-φυλάκια του ανακτόρου της Κνωσού Ένας σηmicroαντικός τοmicroέας της χρυσοχοϊκής τέχνης είναι και αυτός της κατασκευής χρυσών σφραγιστικών δαχτυλιδιών Οι σφενδόνες τους ndashτην εποχή αυτή συνήθως ελλειπτικέςndash έφεραν εικονογραφικά θέmicroατα microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο Πολλά από αυτά φαίνεται ότι είχαν αντιγραφεί από τοιχογραφίες ο ελάχιστος διαθέσιmicroος χώρος όmicroως καθιστούσε υποχρεωτική τη σύντmicroηση των πρωτότυπων σκηνών Εικονίζο-νται microεταξύ άλλων διάφορες τελετουργίες στις οποίες παίρνουν microέρος ανθρώπινες (κυρίως γυναικείες) microορφές και λαmicroβάνουν χώρα επιφάνειες (εmicroφανίσεις) θεοτήτων νεκρικοί θρήνοι τελετουργικά αγωνίσmicroατα (κυρίως ταυροκαθάψια) και πιθανώς microυθολογικές σκηνές Τις παραστάσεις πλαισίωναν διάφορα σύmicroβολα ενώ αρκετά πραγmicroατολογικά στοιχεία αποδόθηκαν συνοπτικάΠολλές από τις παραστάσεις των σφραγιστικών δαχτυλιδιών έχουν σωθεί διαmicroέσου των αποτυπωmicroάτων τους σε πηλό Μία τέτοια παράσταση σε σφράγισmicroα από την Κνωσό εικονίζει γυναικεία θεότητα πάνω σε βουνό ή βράχο να κρατά προτεταmicroένο σκήπτρο microπροστά από ανδρική microορφή που εκτελεί λατρευτική χειρονοmicroία Άλλες παραστάσεις περιλαmicroβάνουν microορφές σε άρmicroατα ιερά οικοδοmicroήmicroατα πολεmicroιστές που microάχονται microεταξύ τους κλπ Σχετικά πρόσφατο εύρηmicroα αποτελεί το λεγόmicroενο σφράγι-

Πολύ προχωρηmicroένης αισθητι-κής αντίληψης είναι τα σκου-

σmicroα του δεσπότη που ήρθε στο φως σε ανασκαφή στα Χανιά Εικονίζει microία πόλη πάνω από την οποία στέκεται αρσενική microορφή ndashηγεmicroόνας ή θεότηταndash microε σκήπτρο ή δόρυ Ιδιαίτερη οmicroάδα τέλος αποτελούν οι παραστάσεις microε ταυροκαθάψια που σώθηκαν σε σφραγίσmicroατα από τον Σκλαβόκαmicroπο την Αγία Τριάδα τη Ζάκρο τα Γουρνιά και την Κνωσό Η ακριβής επανάληψη των εικονογραφικών τύπων βεβαιώνει ότι microερικά από τα σφραγίσmicroατα που βρέθηκαν στις παραπάνω θέσεις έγιναν από τα ίδια σφραγιστικά δαχτυλίδια γεγονός που αποτελεί microαρτυρία ενός ανεπτυγmicroένου συστήmicroατος γραφει-οκρατίας microε επίκεντρο πιθανώς την ΚνωσόΣτον τοmicroέα της σφραγιδογλυφίας υπάγεται και ένας microεγάλος αριθmicroός έργων microικρο-γλυπτικής σε διάφορες ndashκοινές και ηmicroιπολύτιmicroεςndash πέτρες Εκτός από τα ήδη γνωστά υλικά τώρα χρησιmicroοποιούνται και κάποιοι εισηγmicroένοι λίθοι όπως ο κυανός (lapis lazuli) ο σπαρτιατικός βασάλτης ο αιmicroατίτης και ο οψιανός Στα σχήmicroατα περιλαmicro-βάνονται ο πεπιεσmicroένος κύλινδρος το φακοειδές το ελλειψοειδές το πεπειεσmicroένο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο και το αmicroυγδαλοειδές Το θεmicroατολόγιο περιλαmicroβάνει ζώα microόνα τους ή σε διάφορες συνθέσεις υδρόβια πουλιά καλαmicroιώνες και άλλα υδροχαρή φυτά ψάρια (κυρίως δελφίνια) σκηνές microε λεοντοκέφαλους δαίmicroονες κά Μία χωριστή κατηγορία αποτελούν οι λεγόmicroενες ταλισmicroανικές (microαγικές) σφραγίδες που πρέπει να χρησιmicroοποιήθηκαν περισσότερο ως φυλακτά αφού η λάξευση των παραστάσεών τους είναι βαθιά καθιστώντας αδύνατη την ευκρινή αποτύπωσή της σε microαλακά υλικά Για την τελευταία φάση της Νεοανακτορικής περιόδου (1500-1450 πΧ) οι περισ-σότερες πληροφορίες στον τοmicroέα της σφραγιδογλυφίας προέρχονται από κλειστά (αδιατάρακτα) σύνολα σφραγισmicroάτων που βρέθηκαν στα ερείπια των microεγάλων κατα-στροφών του 1450 Μία πολύ ενδιαφέρουσα οmicroάδα microεγάλων κυκλικών σφραγισmicroάτων από τη Ζάκρο παρουσιάζει ιδιότυπο θεmicroατολόγιο εικονίζονται κυρίως διάφορα microει-κτά όντα που προέρχονται από συνδυασmicroούς στοιχείων διαφόρων ζώων πουλιών ανθρώπων και αντικειmicroένων Παρά την οmicroοιογένεια του θεmicroατολογίου η εκτέλεση των λεπτοmicroερειών από σφραγίδα σε σφραγίδα παρουσιάζει διαφορές ως προς την ποιότητα έτσι ώστε να φαίνεται πιθανότερο ότι τα πρωτότυπα είχαν κατασκευαστεί από περισσότερους από έναν καλλιτέχνεςΧωρίς αmicroφιβολία η τέχνη που υπήρξε πρωτοπόρος στη δηmicroιουργική έκφραση των

Δαχτυλίδι από τον θολωτό τάφο Α των Αχαρνών

Φακοειδής σφραγίδα microε παρά-σταση ζώου οι σφραγιστικές

Μινωιτών καλλιτεχνών της περιόδου είναι εκείνη της τοιχογραφίας Ως προς την τεχνική οι πιο πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι οι microινωικές τοιχογραφίες ήταν εν microέρει νωπογραφίες (αγγλ frescoes) αφού τουλάχιστον οι λεπτοmicroέρειες έχουν γίνει σε στεγνό υπόβαθρο Τα βασικά χρώmicroατα που χρησιmicroοποιήθηκαν ήταν το κόκκινο το άσπρο το microαύρο και το κίτρινο ενώ σε σπανιότερες περιπτώσεις το πράσινο και το καστανό Η τοιχογραφία φαίνεται ότι στην Κρήτη υπήρξε κυρίως microια ανακτορική τέχνη Σχεδόν όλες οι παραστατικές εικονογραφήσεις τοίχων και δαπέδων microινωικών αρχιτεκτονη-microάτων χρονολογούνται από το 1600 πΧ και microετά ανήκουν δηλαδή στις δύο τελευ-ταίες φάσεις της Νεοανακτορικής περιόδου Κέντρο της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας υπήρξε και πάλι η Κνωσός από την οποία προέρχονται σε πολύ microεγάλο ποσοστό τα λίγα αποmicroεινάρια τοιχογραφιών που διασώθηκαν Ο A Evans και οι συνεργάτες του αποκατέστησαν ndashσυχνά microε υπερβολική τόλmicroηndash ολόκληρες συνθέσεις από microικρά microόνο αποσπάσmicroατα των ζωγραφικών έργων στην προσπάθειά τους να δώσουν microια ιδέα για τον πλούσιο σε χρώmicroατα και θέmicroατα διάκοσmicroο των microινωικών ανακτόρωνΗ πρωιmicroότερη ίσως τοιχογραφία της Κνωσού παρουσιάζει έναν πίθηκο να κόβει από microια λεκάνη λουλούδια κρόκου Το έργο χαρακτηρίζεται από την κάπως συmicroβατική απόδοση του βραχώδους τοπίου παράλληλα microε microια πολύ πιο φυσιοκρατική διάθεση στη σχεδίαση των κρόκων microε τους microακρούς στηmicroόνες τουςΈνα τοιχογραφικό σύνολο που χρονολογείται σε microία πιο προχωρηmicroένη περίοδο προ-έρχεται από τη λεγόmicroενη οικία των τοιχογραφιών στα δυτικά του ανακτόρου της Κνωσού Το κύριο θέmicroα περιλαmicroβάνει πουλιά και ζώα (κυρίως πιθήκους αλλά πιθανώς και αιγάγρους) ζωγραφισmicroένα microέσα σε τοπίο microε βράχια και πλούσια βλάστηση που διασχίζεται από ρυάκια ή ποτάmicroια Η ποικιλία στα είδη των φυτών αλλά και στην κίνηση ζώων και πουλιών εντυπωσιάζει Ανάλογο τοπίο εικονίζεται και σε microία τοιχο-γραφία της Αγίας Τριάδας εκεί όmicroως η σύνθεση περιλαmicroβάνει επίσης τουλάχιστον δύο γυναικείες microορφές microία όρθια microπροστά σε βωmicroό και microία γονατιστή που ίσως microαζεύει λουλούδια Το πιο microεγάλο κοmicromicroάτι που σώθηκε από αυτή την τοιχογραφική σύνθεση εικονίζει αγριόγατα να παραmicroονεύει microέσα στη βλάστηση ένα κόκκινο πουλί microε microακριά microαύρη ουράΣτην ίδια περίοδο (1600-1500 πΧ) χρονολογούνται και κάποιες τοιχογραφίες Μινω-

Η τοιχογραφία του laquoκροκοσυλ-λέκτηraquo η συmicroβολική συmicromicroετοχή

Τοιχογραφία από την Κνωσό που εικονίζει ένα γαλάζιο πουλί

ιτών καλλιτεχνών ή microιmicroητών τους που εργάστηκαν εκτός Κρήτης Από τη Φυλακωπή της Μήλου προέρχεται microία ζωφόρος που εικονίζει χελιδονόψαρα και έχει αποδοθεί σε Κρητικό ζωγράφο Πολύ πιο πλούσια όmicroως θεmicroατογραφία έχουν οι σύγχρονες τοιχογραφίες που βρέθηκαν στο γειτονικό Ακρωτήρι της Θήρας θέση microε αρκετά microινωικά χαρακτηριστικά Οι περισσότεροι επιστήmicroονες συmicroφωνούν ότι τα έργα αυτά αν και εmicroποτισmicroένα από το microινωικό πνεύmicroα και εmicroπνευσmicroένα από ένα οικείο στην Κρήτη θεmicroατολόγιο έχουν γίνει από ντόπιους καλλιτέχνες αφού η τεχνοτροπία τους παρουσιάζεται κάπως τραχύτερη και microε microια τάση προς το υπερβολικό Παρά τον επαρχιωτισmicroό τους πάντως οι θηραϊκές συνθέσεις δεν υστερούν σε ζωντάνια και εφευρετικότητα από αυτές της Κρήτης σε microερικές περιπτώσεις microάλιστα διαθέτουν microια γοητεία που δεν αποπνέουν τα πιθανά καλλιτεχνικά τους πρότυπαΓενικά οι τοιχογραφίες της Πρώιmicroης Νεοανακτορικής περιόδου διαπνέονται από microια ατmicroόσφαιρα ζωντανής κίνησης που απουσιάζει από τις πιο αυστηρές τοιχογραφίες των επόmicroενων φάσεων Την εποχή αυτή κυριαρχούν τα τοπία πλούσια σε ζώα και φυτά όλων των ειδών τόσο ώστε να microπορούν να χαρακτηριστούν εξωτικά ή και ονειρικά Όmicroως παρότι τα διάφορα είδη φυτών και ζώων έχουν αποδοθεί microε microεγάλη ζωντάνια τα επιmicroέρους χαρακτηριστικά τους δεν αντιστοιχούν πάντα microε ακρίβεια σε αυτά των προτύπων τους Έτσι για παράδειγmicroα δύσκολα αναγνωρίζει κανείς το είδος του κόκκινου πουλιού της τοιχογραφίας της Αγίας Τριάδας Κυριαρχεί microια ιmicroπρεσιονι-στικού χαρακτήρα συmicroβατικότητα στη χρήση χρωmicroάτων και θεmicroάτων που δεν στερεί όmicroως τις συνθέσεις από τη χάρη και την αληθοφάνειαΜία κατηγορία τοιχογραφιών που χρονολογείται στην επόmicroενη περίοδο (1500-1450 πΧ) αποτελούν εκείνες τις οποίες ο Evans χαρακτήρισε microικρογραφικές Πρόκειται για συνθέσεις που περιλαmicroβάνουν microικρογραφικές microορφές ανθρώπων ή ζώων είτε σε ολοκληρωmicroένες παραστάσεις σε microικρή κλίmicroακα είτε ως διακόσmicroηση ενδυmicroάτων microορ-φών που ανήκαν σε συνθέσεις φυσικού microεγέθους Μεγαλύτερο καλλιτεχνικό και πραγ-microατολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο microικρογραφικές σκηνές από την Κνωσό Η πρώτη εικονίζει ένα πλήθος ανθρώπων ανδρών και γυναικών ndashδηλωmicroένων microε πεδία κόκκινου και λευκού βάθους αντίστοιχαndash που βρίσκεται σε αναmicroονή για να παρακο-λουθήσει ένα θέαmicroα ή τελετουργία microπροστά σε τρίκλιτο οικοδόmicroηmicroα πιθανώς ιερό Ο τρόπος απόδοσης των microορφών είναι κάπως βραχυγραφικός Τα περιγράmicromicroατα των

Στην τελευταία φάση της Νεο-ανακτορικής περιόδου φαίνεται

κεφαλιών είναι σχεδιασmicroένα microε microελανό χρώmicroα ενώ ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες όπως τα microάτια και τα περιδέραια των ανδρών έχουν αποδοθεί microε λευκό σε καστανέρυθρο βάθος Πάρα τη δήλωση των λεπτοmicroερειών η εκτέλεση είναι κάπως αδρή και το όλο θέmicroα microάλλον στατικό και δεν αποπνέει τη ζωντάνια παλαιότερων παραστατικών τοιχογραφιώνΗ δεύτερη microικρογραφία προέρχεται από το ίδιο ανασκαφικό σύνολο και δεν αποκλεί-εται να αποτελεί τη νοηmicroατική συνέχεια της πρώτης Εικονίζει έναν ndashπιθανότατα τελετουργικόndash χορό γυναικών σε τοπίο microε ελιές Τα δύο έργα φαίνεται ότι κοσmicroούσαν τους τοίχους ενός microικρού δωmicroατίου στον επάνω όροφο του ανακτόρου στην περιοχή της βόρειας εισόδου τουΜία άλλη ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι ανάγλυφες τοιχογραφίες Οι Μινωίτες προσπάθησαν microε το ανάγλυφο να αποδώσουν τη διάσταση του βάθους αφού η microέθο-δος της ζωγραφικής σκίασης δεν τους ήταν οικεία Το ανάγλυφο περιορίζεται σε συγκεκριmicroένα στοιχεία ή microορφές και είτε είναι χαmicroηλό ndashδηλαδή εξέχει ελαφρά του επιπέδου βάθουςndash είτε είναι έξεργο ndash δηλαδή προβάλλει αισθητά από την επιφάνεια τοιχογράφησης Η microόδα των ανάγλυφων τοιχογραφιών επικρατεί στις πρώιmicroες φάσεις του νέου ανακτόρου (1650-1500 πΧ) αν και κάποιες από αυτές φαίνεται ότι διατη-ρήθηκαν στους τοίχους του για ένα σχετικά microεγάλο χρονικό διάστηmicroαΗ πιο πολυσυζητηmicroένη ανάγλυφη τοιχογραφία είναι αυτή που εικονίζει microία νεανική ανδρική microορφή η οποία είναι γνωστή ως ο Πρίγκιπας των Κρίνων Τα κοmicromicroάτια της βρέθηκαν κοντά στο τέλος του διαδρόmicroου που οδηγούσε από τα νότια στην κεντρική αυλή του ανακτόρου Ο Evans αποκατέστησε κάπως υποθετικά στην παράσταση έναν βασιλιά ή θεό να κινείται προς τα αριστερά microε τον κορmicroό αποδοσmicroένο κατrsquo ενώπιον και το ένα χέρι σφιγmicroένο σε γροθιά στο στήθοςΕκτός από τις παραστατικές ανάγλυφες τοιχογραφίες το ανάκτορο της Κνωσού κοσmicroούσαν ανάγλυφα επιχρίσmicroατα microε γεωmicroετρικά θέmicroατα που συχνά σχηmicroάτιζαν ζωφόρους στο επάνω microέρος των τοίχων ή και ολόκληρες επιφάνειες σαν χαλιά που κάλυπταν οροφέςΑπό τις λίγες ανάγλυφες τοιχογραφίες που σώθηκαν εκτός Κνωσού γνωστότερες είναι εκείνες που βρέθηκαν στην Ψείρα και περιλαmicroβάνουν microεγάλες καθισmicroένες γυναικείες microορφές ίσως θεότητες Η τεχνοτροπία είναι πολύ κοντά στο κνωσιακό πρότυπο τόσο

Κοmicromicroάτια ανάγλυφης τοιχογρα-φίας που πιθανότατα απεικό-

που οι επιστήmicroονες πιστεύουν ότι πρόκειται για έργα εργαστηρίου που έδρευε στην Κνωσό

Τελική Ανακτορική περίοδος (1450-1375 πΧ)Μετά από microία microεγάλη καταστροφή που ερήmicroωσε τα ανακτορικά κέντρα και τους οικι-σmicroούς γύρω στα 1450 πΧ η Κνωσός συνέχισε να υπάρχει περίπου για ογδόντα χρό-νια Κατά το διάστηmicroα αυτό η microινωική τέχνη microε επίκεντρο το κνωσιακό ανάκτορο εξακολουθεί να εξελίσσεται φαίνεται όmicroως να είναι εν microέρει επηρεασmicroένη από καλ-λιτεχνικές τάσεις που έλκουν την καταγωγή τους από την ηπειρωτική Ελλάδα και την Αίγυπτο Οι κυριότερες από αυτές εκφράζονται microε microια αγάπη προς το microνηmicroειώδες το microεγάλο το αυστηρό και τελετουργικό και κυρίως το συmicromicroετρικό Πιο καθαρά αυτές οι καλλιτεχνικές προτιmicroήσεις διακρίνονται στις τέχνες της κεραmicroικής και της τοιχογραφίαςΗ κεραmicroική παραγωγή της Κνωσού κατά την περίοδο αυτή είναι χαρακτηριστική Μεγάλα αγγεία πίθοι και πιθαmicroφορείς διακοσmicroούνται στον λεγόmicroενο ανακτορικό ρυθmicroό που αν και χρησιmicroοποιεί γνωστά θέmicroατα του παλαιότερου ρεπερτορίου τα διαρθρώνει microε έναν αυστηρά γεωmicroετρικό τρόπο Τα θέmicroατα ndashφυτικά θαλάσσια γεω-microετρικά αλλά και συmicroβολικάndash επαναλαmicroβάνονται στερεότυπα και τοποθετούνται σχε-δόν πάντα κάθετα σε ζώνες και κυρίως στο επάνω microισό του αγγείουΤην ίδια εποχή εισάγεται από τον microυκηναϊκό χώρο ένα σχήmicroα αγγείου που διακρίνεται για τη συmicromicroετρική διάρθρωσή του Πρόκειται για τη λεγόmicroενη εφυραϊκή κύλικα ένα αγγείο πόσης microε κοντό πόδι και δύο λαβές αντιδιαmicroετρικά τοποθετηmicroένες Τα διακο-σmicroητικά θέmicroατα προέρχονται από το θεmicroατολόγιο της ειδικής ανακτορικής παράδοσης αλλά τώρα τοποθετούνται microεmicroονωmicroένα στις δύο όψεις του αγγείου και αποδίδονται αρκετά πιο σχηmicroατικά Η διακόσmicroηση έχει χάσει τη ζωτικότητά της και προοδευτικά περιορίζεται σε microία ζώνη υποταγmicroένη σε οριζόντια και κατακόρυφα σχήmicroατα Από αυτόν τον τύπο θα προκύψει η microυκηναϊκή κύλικα microε το ψηλό πόδι ένα σχήmicroα που θα γίνει ιδιαίτερα δηmicroοφιλές στο Αιγαίο κατά τον 14ο και 13ο αιώνα πΧΈξω από την Κνωσό τοιχογραφίες που ανάγονται σε αυτή την περίοδο έχουν βρεθεί σε λίγες θέσεις (Χανιά Αγία Τριάδα) Οι κνωσιακές τοιχογραφίες όmicroως αυτής της περιόδου ελάχιστα διαφέρουν από τις προκατόχους τους ως προς την τεχνοτροπία

Η ανάγλυφη τοιχογραφία του laquoΠρίγκιπα των Κρίνωνraquo το πρό-

γεγονός που υποστηρίζει τη δηmicroιουργία τους από Μινωίτες ζωγράφους Εκείνο που αλλάζει είναι η σύνταξη των θεmicroάτων η οποία ακολουθεί microία περισσότερο αυστηρή παρατακτική διάρθρωση Οι ανθρώπινες microορφές συχνά σχηmicroατίζουν ποmicroπές που κατευθύνονται σε ένα σηmicroείο εκεί όπου συνήθως κάθεται ή περιmicroένει όρθια microια θεότητα ή ένας ηγεmicroόνας Χαρακτηριστικότερο δείγmicroα αυτής της γραφής είναι η παράσταση στην τοιχογραφία της ποmicroπής ένα τεράστιο ζωγραφικό έργο στον διά-δροmicroο που οδηγούσε από τη δυτική είσοδο του ανακτόρου στον χώρο των Μεγάλων Προπυλαίων της δυτικής πτέρυγας Η τοιχογραφία από την οποία σώθηκαν κυρίως τα πόδια ανδρών και γυναικών πρέπει να αριθmicroούσε εκατοντάδες microορφές Από τα καλύτερα διατηρηmicroένα κοmicromicroάτια είναι αυτό που εικονίζει άνδρα microε κωνικό ρυτό Η microορφή αυτή έχει πέσει από τη δυτική πλευρά του νότιου τοίχου των Προπυλαίων όπου η τοιχογραφία φαίνεται ότι διαρθρωνόταν σε δύο επάλληλες ζώνες κατά τα αιγυπτιακά πρότυπαΜία άλλη πολύ γνωστή κνωσιακή τοιχογραφία της ίδιας περιόδου είναι αυτή που ο Evans ονόmicroασε τοιχογραφία του δίφρου Φαίνεται ότι αποτελούσε microία ζωφόρο που κοσmicroούσε ένα δωmicroάτιο στον επάνω όροφο της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου Η παράσταση διευθετηmicroένη σε δύο ζώνες εικονίζει σε αντικριστά ζεύγη microικρές ανδρι-κές microορφές καθισmicroένες σε χαmicroηλά σκαmicroνιά ndashδίφρουςndash να πίνουν διαδοχικά από ένα κύπελλο Οι ανδρικές microορφές πιθανώς να σχετίζονται microε δύο microεγαλύτερες γυναικείες που φορούσαν πλούσια ενδύmicroατα και θεωρούνται θεές ή ιέρειεςΣε ένα κάπως διαφορετικό κλίmicroα ανήκει η τοιχογραφία της αίθουσας του θρόνου microε θέmicroα άπτερους γρύπες συmicromicroετρικά τοποθετηmicroένους στις δύο πλευρές ενός πραγmicroα-τικού θρόνου από γυψόλιθο Χαρακτηριστική είναι η προσπάθεια απόδοσης της τρίτης διάστασης στο κάτω microέρος του σώmicroατος και των ποδιών των microυθικών όντων microε τη σχεδίαση microικρών χιαστί γραmicromicroών Η όλη παράσταση επιβάλλεται microε την αυστηρά συmicro-microετρική της διάρθρωση επιχειρώντας να εξάρει τη σηmicroασία του ενταγmicroένου σε αυτήν λειτουργικού στοιχείου που είναι το κάθισmicroα της θεότητας ή του ηγεmicroόναΕκτός από τις τοιχογραφίες ζωγραφικές συνθέσεις σε κονίαmicroα απαντούν σε δάπεδα πολυτελών αιθουσών ή ιερών Σε ένα τέτοιο δάπεδο microάλλον ανήκε η γνωστή τοιχο-γραφία των δελφινιών στο Μέγαρο της Βασίλισσας του ανακτόρου της Κνωσού Άλλες διακοσmicroήσεις δαπέδων και ορόφων σε κονίαmicroα περιλαmicroβάνουν γεωmicroετρικά σχήmicroατα

Πιθάρι που χρονολογείται στη φάση που η Κνωσός δέχεται

σπείρες microαιάνδρους ή ορθογώνια που microιmicroούνται γυψολιθικές πλάκες

Αmicroφίδροmicroες επιδράσειςΗ παραπάνω σύντοmicroη επισκόπηση δεν θα microπορούσε να θεωρηθεί ολοκληρωmicroένη χωρίς microια ειδική αναφορά στις αmicroφίδροmicroες επιδράσεις microεταξύ της microινωικής τέχνης και εκείνων των άλλων σηmicroαντικών λαών της ανατολικής Μεσογείου κατά την εποχή του Χαλκού Έχουν ήδη γίνει κάποιες αναφορές στην πιθανή εισαγωγή τεχνικών και υλικών από την περιοχή της Αιγύπτου της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης στην Κρήτη κυρίως κατά την 3η χιλιετία και τους πρώτους αιώνες της 2ης χιλιετίας Ειδικά microε την Αίγυπτο οι επαφές εντείνονται από την περίοδο των πρώτων ανακτόρων και γίνονται αισθητές στον χώρο της microινωικής εικονογραφίας Δεν αποκλείεται microάλιστα αυτό το γεγονός να συνδέεται και microε microια microερική υιοθέτηση θρησκειολογικών και ιδεο-λογικών αντιλήψεων των Αιγυπτίων εκ microέρους των Μινωιτών (κάτι που γίνεται αρκετά σαφές αργότερα στις παραστάσεις της σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας)Από την άλλη microεριά η microινωική τέχνη microε τον εντελώς ιδιαίτερο χαρακτήρα της δεν θα microπορούσε να microην έχει επηρεάσει τον πολιτισmicroένο κόσmicroο της Ανατολής Οι ανα-σκαφές στις περιοχές της Μικράς Ασίας Συροπαλαιστίνης και Αιγύπτου φέρνουν στο φως όλο και περισσότερα στοιχεία γιrsquo αυτές τις επιδράσεις Τοιχογραφίες στο Mari και την Atchana της Συρίας που χρονολογούνται στον 18ο αιώνα ακολουθούν microινωική τεχνική και τεχνοτροπία Την ίδια εποχή στην Αίγυπτο εmicroφανίζεται η συνήθεια να κοσmicroούν τις οροφές των τάφων microε πλέγmicroατα γεωmicroετρικών θεmicroάτων που κατά microία άποψη microεταφέρθηκαν στη χώρα του Νείλου διαmicroέσου του εmicroπορίου microινωικών υφα-ντών Εντονότερες ακόmicroα είναι οι microινωικές επιδράσεις στην Αίγυπτο κατά την εποχή του Νέου Βασιλείου περίοδο στην οποία χρονολογούνται κυρίως αιγυπτιακές τοιχο-γραφίες που εικονίζουν κάποιους που ονοmicroάζονται Κεφτί να microεταφέρουν ως δώρα σε Αιγυπτίους αντικείmicroενα κρητικής έmicroπνευσης Τέλος τοιχογραφίες που αποτελούν πρόσφατα ευρήmicroατα στην Tell el Daba στο Δέλτα του Νείλου εικονίζουν ταυροκα-θάψια σε microια παράσταση που περιλαmicroβάνει επίσης γεωmicroετρικό θέmicroα που microοιάζει microε λαβύρινθο microαζί microε microία ζωφόρο microε ηmicroιρόδακες στοιχεία αναmicroφίβολα κρητικής καταγωγήςΣαν κατακλείδα θα microπορούσε να υποστηριχτεί ότι η microινωική τέχνη αν και δανείστηκε

Η laquoτοιχογραφία του δίφρουraquo Το πρόσωπο microίας από τις γυναι-

αρκετά στοιχεία από τέχνες πολιτισmicroών της ανατολικής Μεσογείου microε microεγαλύτερη παράδοση άσκησε ανάδροmicroες επιδράσεις προς αυτές επιβάλλοντας την παρουσία της χάρη στη ζωντάνια και στη γοητεία της Η επιρροή της όmicroως στο άmicroεσο περι-βάλλον της υπήρξε ακόmicroα ισχυρότερη στη διαχρονική της διάσταση αφού έmicroελλε να αποτελέσει τον κορmicroό της microνηmicroειώδους microυκηναϊκής τέχνης η οποία κυριάρχησε για δύο ακόmicroα αιώνες τον 14ο και τον 13ο αιώνα πΧ στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για το θέmicroα της είναι και η τοιχογρα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


Η ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ο ανώτατος άρχοντας στα microυκηναϊκά λεγόταν Fάναξ (wa-na-ka) απrsquo όπου το οmicroηρικό άναξ Με το επίθετο Fανάκτερος (wa-na-ka-te-ro) δηλώνεται αυτός που ανήκει στον Fάνακτα Στην Πύλο ένας κεραmicroεύς [ke-ra-me-u] laquoαγγειοπλάστηςraquo και ένας κιναφεύς (ka-na-pe-u) laquoλαναριστής ξάντης ερίουraquo φέρει αυτόν τον χαρακτηρισmicroό Ποιο ακριβώς επάγγελmicroα δηλώνει η λέξη e-te-do-mo που προσ-διορίζεται επίσης microε το επίθετο Fανάκτερος δεν microας είναι γνωστό Το επαγγελ-microατικό όνοmicroα φαίνεται να είναι σύνθετο microε αδιευκρίνηστο το α΄ συνθετικό e-te- και β΄ συνθετικό παράγωγό του ρ δέmicroω laquoκτίζωraquo πβ τοιχοδόmicroος (to-ko-do-mo) και οικοδόmicroος Το e-te-do-mo είχε εποmicroένως σχέση microε την οικοδοmicroική τέχνη Με το ίδιο επίθετο προσδιορίζεται και το ουσ τέmicroενος (te-me-no) laquoκοmicromicroάτι γης κτήmicroαraquo Η πινακίδα όπου απαντά η φράση Fανάκτερον τέmicroενος (wa-na-ka-te-ro te-me-no) laquoβασιλικό κτήmicroαraquo πβ το οmicroηρικό τέmicroενος βασιλήϊον παρουσι-άζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γνώση της microυκηναϊκής κοινωνικής δοmicroής Σε αυτό το κείmicroενο απαριθmicroούνται κάποια κτήmicroατα ορίζεται η έκταση του καθενός καθώς και σε ποιον ανήκει το καθένα

Αυτό που ανήκει στον Fανακτα είναι τριπλάσιο από το λαFαχέσιον τέmicroενος (ra-wa-ke-si-jo te-me-no) laquoτο κτήmicroα που ανήκει στον λαFαγέταν (ra-wa-ke-ta) laquoαρχηγό του στρατούraquo και ίσο microε τα κτήmicroατα των τριών microαζί τελεστών (te-re-ta-o τελεστάων) προφανώς υψηλόβαθmicroων αξιωmicroατούχων Έχουmicroε εποmicroένως σε αυτό το κείmicroενο την πυραmicroίδα της microυκηναϊκής ιεραρχίας τουλάχιστον στην Πύλο Fάναξ στην κορυφή αmicroέ-σως microετά ο λαFαγέτας (πβ λαγέτας στον Πίνδαρο) λέξη σύνθετη microε α΄ συνθετικό το λαFός laquoπολεmicroιστήςraquo και β΄ το αγέτας (=ηγέτης) παράγωγο του ρ αγέοmicroαι (= ηγούmicroαι) Τρίτοι λογικά στην ιεραρχία ήταν οι τελεσταί (te-re-ta) Η λέξη παράγεται από το ουσ τέλος αλλά αγνοούmicroε την ακριβή της σηmicroασία Ο αριθmicroός τους ήταν όmicroως σχετικά microεγάλος σε ένα διοικητικό διαmicroέρισmicroα της Πύλου υπήρχαν δεκατέσσερεις και στην τοποθεσία ΑπτάρFα της δυτικής Κρήτης σαράντα πέντε Βέβαιο πάντως είναι ότι κατεί-χαν microεγάλης έκτασης κλήρους Με τον τίτλο τελεστάς σχετίζεται το ρήmicroα τελείαmicroι (πβ οmicroηρικό τελεία) που δήλωνε το είδος των καθηκόντων του Χαρακτηριστική είναι

Ο αρχαιολογικός χώρος στα Άπτερα της δυτικής Κρήτης


η φράση τελεστάςhellip οφείλων τα τελελάεν ούτε τελειά (te-re-tahellipo-pe-ro-ge te-re-ja-e ou-ge-re-ja) laquoο τελεστήςhellip αν και όφειλε να τελεί όmicroως δεν τελείraquo που όmicroως δεν γνωρίζουmicroε τι σηmicroαίνει Και ο λαFαγέτας όπως ο Fάναξ έχει στην υπηρεσία του τεχνίτες διαφόρων επαγγελmicroάτων οι οποίοι προσδιορίζονται microε το επίπεδο λαFαγέσιος (ra-wa-ke-si-jo) laquoαυτός που ανήκει στον λαFαγέτανraquo Αξίζει τώρα να σηmicroειωθεί ότι ενώ το επίθετο λαFαγέσιος έχει σχηmicroατιστεί από το ουσ λαFαγέτας microε την κατάληξη ndashιος που σηmicroαίνει το ανήκειν το επίθετο Fανάκτερος έχει σχηmicroατιστεί από το ουσ Fάναξ και την κατάληξη ndashτερος η οποία στη microυκηναϊκή ελληνική δεν έχει συγκριτική σηmicroασία αλλά διαφοροποιητική Fανάκτερον είναι το τέmicroενος που ανήκει στον Fάνακτα κατrsquo αντίθεση προς τα άλλα τεmicroένη που ανήκουν σε οποιονδήποτε άλλο Από τη microυκηναϊκή φράση Fανάκτερον τέmicroενος microε παράλειψη του ουσιαστικού και ουσιαστικοποίηση του επιθέτου προέκυψε η λέξη ανάκτορον της κλασικής ελληνικής (ο τύπος ανάκτορον από το ανάκτερον microε αφοmicroοίωση φωνηεντική του ε-ο σε ο-ο)Σηmicroαντική θέση στη microυκηναϊκή ιεραρχία κατείχαν οι αξιωmicroατούχοι που δηλώνονται microε τη λέξη επέτας (e-qe-ta) παράγωγο του ρ έποmicroαι laquoακολουθώraquo Οι επέται laquoακόλου-θοιraquo είχαν δούλους Ένας από αυτούς ονόmicroατι Αmicroφιmicroήδης (a-pi-me-de) ήταν microεγάλος γαιοκτήmicroονας και πολλοί από τους επέτας που αναγράφονται στις στρατιωτικές οmicroάδες τις επιφορτισmicroένες microε τη φύλαξη των παράκτιων περιοχών πλάι στο κύριο προσωπικό τους όνοmicroα έφεραν και το όνοmicroα του πατέρα τους σηmicroείο αριστοκρατικής καταγωγής Οι επέται φορούσαν ιδιαίτερη ενδυmicroασία όπως συνάγεται από τις πινακίδες της Κνω-σού που καταγράφουν ενδύmicroατα Διέθεταν επίσης άρmicroατα οι τροχοί των οποίων είχαν ειδική κατασκευήΤα παραπάνω στοιχεία microαρτυρούν την υψηλή κοινωνική θέση των επετών ενώ η εmicroπλοκή τους microε άρmicroατα υποδηλώνει άσκηση στρατιωτικού αξιώmicroατος Κύρια αποστολή τους ήταν να βρίσκονται επικεφαλής microονάδων του πεζικού Πλάι στους ευγενείς που πλαισίωναν την ανακτορική διοίκηση υπήρχαν αυτοί που κατείχαν microεγάλες εκτάσεις γης Αυτοί απάρτιζαν microια ευρύτερη τάξη από την οποία προήλθαν οι περιφερειακοί διοικητές Το πυλιακό βασίλειο χωριζόταν σε δεκαέξι διοικητικά διαmicroερίσmicroατα το καθένα από τα οποία κυβερνούσε ένας αξιωmicroατούχος καλούmicroενος κορητήρ (ko-re-te) πβ κορέω laquoφροντίζωraquo και τα σύνθετα microε β΄ συνθετικό από το ρήmicroα αυτό σηκο-κόρος νεω-κόρος ναό-κόρος σιο-κόρος = θεοκόρος Ο κορητήρ διέθετε αναπληρωτή

Το περιτείχισmicroα του microυκηναϊκού ανακτόρου

Χρυσό microυκηναϊκό διάδηmicroα του 16ου αιώνα πΧ (Εθνικό Αρχαι-

ο οποίος ονοmicroαζόταν προκορητήρ Με βάση ένα κείmicroενο της Πύλου ο κορητήρ και ο προκορητήρ είχαν την ευθύνη να παραδώσουν στην κεντρική διοίκηση ποσότητα χαλ-κού ως έκτακτη εισφορά Τα ονόmicroατά τους συναντάmicroε και σε άλλη πινακίδα της Πύλου ατυχώς φθαρmicroένη η οποία καταγράφει συνεισφορές χρυσού Τίτλο δηλώνει και ο όρος microορόππας (mo-ro-pa) που απαντά σε πινακίδα της Πύλου microε κατεστραmicromicroένη την αρχή η οποία όmicroως καταγράφει πρόσωπα που ασκούσαν κάποιο επίσηmicroο λειτούργηmicroα Κατά λέξη σηmicroαίνει laquoκάτοχος microοίρας γηςraquo Ίσως ήταν υψηλού βαθmicroού διάκριση Πάντως ένας κορητήρ ονόmicroατι Κλύmicroενος (ku-ru-me-no) προσδιορίζεται και microε τη λέξη microορόππας και ένας υποδιοικητής ενός τmicroήmicroατος της ακτοφυλακής της Πύλου χαρακτηρίζεται microε την ίδια λέξηΣτις πινακίδες της Πύλου αναφέρεται ο δάmicroος (da-mo) = δήmicroος που δηλώνει το συλλο-γικό σώmicroα του λαού Από αυτή τη λέξη σχηmicroατίστηκε ο όρος δηmicroοκρατία που πέρασε και στις άλλες γλώσσες του κόσmicroου (democrasie democracy κλπ) Με τον ίδιο όρο όmicroως δηλωνόταν και το συλλογικό σώmicroα του λαού κάθε διοικητικού διαmicroερίσmicroατος Έτσι εξηγείται γιατί σε έναν κατάλογο που ορίζει πόσους χοίρους σιτευτούς θα εκθρέ-ψουν οι οπιδάmicroιοι (= οmicroηρικό επιδήmicroιοι) δηλαδή laquoαρmicroόδιοι κάθε δήmicroουraquo ως δάmicroοι κατονοmicroάζονται τα εννέα διοικητικά διαmicroερίσmicroατα της Δεύρο Αιγολαϊας (de-me-ro-a3 ndashko-ra-I-ja) laquoΔώθε Αιγολαϊαraquo laquoΕγγύτερης Επαρχίαςraquo της ΠύλουΑπό τον δήmicroο (pa-ro-da-mo παρά δάmicroω = αττ παρά του δήmicroου) παραχωρείται η κατοχή κοινοτικής γης Σε microια πινακίδα της Πύλου καταγράφεται η αmicroφισβήτηση που πρόβαλε ο δάmicroος για την κυριότητα ενός τεράστιου αγρού που διεκδικούσε εξ ονό-microατος κάποιας θεάς η ιέρεια ονόmicroατι Ερίθα (e-ri-ta) Η διένεξη ιερατείου ndash πολι-τείας στον ελληνικό χώρο γραπτώς ξεκίνησε από τα microυκηναϊκά χρόνια Αξίζει τώρα να σηmicroειωθεί ότι στην προκαταρκτική microορφή του εν λόγω κειmicroένου αντί για τη λέξη δάmicroος έχει γραφτεί η λέξη κτοινούχοι (ko-to-no-o-ko) πληθ του κτινούχος σύνθετο από το κτοίνα (ko-to-na) = κλήρος γης και το ρ έχω Αυτό σηmicroαίνει ότι οι κτοινούχοι οι κάτοχοι δηλαδή microεγάλων εκτάσεων γης ενός διαmicroερίσmicroατος microιλούσαν ως εκφραστές του δήmicroου Συνώνυmicroο του δάmicroος και του κτοινούχοι ίσως είναι και οι τελεσταί που είναι και αυτοί όπως είδαmicroε παραπάνω κάτοχοι microεγάλων κλήρων γης Με τον δάmicroο προφανώς σχετίζεται ο αξιωmicroατούχος δαmicroοκόρος (da-mo-ko-ro) Η λέξη είναι σύνθετη microε α΄ συνθετικό το δάmicroος Το β΄ παράγεται από την ίδια ρίζα microε το κορητήρ (βλ πιο

Πινακίδα από την Πύλο microε Γραmicromicroική Γραφή Βrsquo

πάνω) Η φράση πάντως microέσα στην οποία απαντά η λέξη δαmicroοκόρος είναι σαφέστατη ω Fίδε Φυγέβεις ότε Fάναξ θήκε ΑυγέFαν δαmicroοκόρον (o-wi-de-pu-ke-qi-ri) o-te-wa-n-ak-a te-ke-au-ke-wa da-mo-ko-ro) laquoτα εξής είδε ο Φύγεβεις όταν ο βασιλιάς τοπο-θέτησε τον Αυγεία δαmicroοκόροraquo Η φράση είναι η επικεφαλίδα microιας σειράς κειmicroένων στα οποία καταγράφονται ποικίλα οικιακά σκεύη και έπιπλα πολυτελούς κατασκευής Με βάση την ετυmicroολογία του ονόmicroατος που δεν είναι όmicroως πάντοτε ασφαλής οδηγός δαmicroοκόρος laquoαυτός που ασχολείται microε τον δάmicroονraquo ένα είδος δηmicroάρχουΣτα microυκηναϊκά βασίλεια εκτός από την άρχουσα τάξη υπήρχε βέβαια και το λαϊκό πλή-θος οι ειδήσεις όmicroως που αντλούmicroε γιrsquo αυτό από τις πινακίδες είναι ελάχιστες Η ανα-κτορική διοίκηση ενδιαφερόταν για τους ευγενείς για τους γαιοκτήmicroονες και για τους υφισταmicroένους και δούλους τους Ανάmicroεσα όmicroως σε αυτούς βρισκόταν ο microεγάλος όγκος του εργαζόmicroενου πληθυσmicroού Στα κείmicroενα καταγράφονται υποmicroισθωτές γης χαρακτη-ριζόmicroενοι ως δούλοι θεότητας (te-o-jo do-e-ro = θεοίο δόελος = θεού δούλος te-o-jo do-e-ra θεοίο δοέλα = θεού δούλη) Δεν είναι όmicroως ξεκάθαρο τι σήmicroαινε ο χαρακτηρισmicroός αυτός Κάποιοι από τους υποmicroισθωτές αλλά πολλοί λίγοι εργάζονταν ως βασιλικοί (wa-na-ka-te-to Fανάκτερα) τεχνίτεςΚαι σε πινακίδα της Πύλου καταγράφονται δώδεκα τοιχοδόmicroοι δηλαδή laquoτειχοποιοίraquo διανεmicroηmicroένοι σε τέσσερεις διαφορετικές περιοχές Μάλλον πρόκειται για τεχνίτες καθώς είναι ολιγάριθmicroοι Στις πινακίδες ονοmicroάζονται πλείστες επαγγελmicroατικές ειδι-κότητες που προϋποθέτουν εντυπωσιακό καταmicroερισmicroό εργασίας κατασκευάστριες κεφαλοδέσmicroων (a-pu-ko-wo-ko αmicroπυκFοργοί) ξάντριες (pe-ki-ti-ra2 πέκτριαι) γυναίκες που ασχολούνται microε τη ρόκα (a-ra-ka-te-jaαλακάτεια απο το αλακάτα = ηλακάτη laquoρόκαraquo) υφάντρες (I-te-ja ίστειαι από το ιστός = αργαλειός) νεράντρες λινών (ri-ne-ja γίνεται από το λίνον = laquoλινάριraquo) νεράντρες microαλλίνων (we-we-si-je-ja Fερ Fεσίειαι από το FέρFος= Είρος έριον laquoεριουργόςraquo) και πολλά άλλα που αδυ-νατούmicroε να κατανοήσουmicroε όπως te-pa-te-pe-ja λουτράρισσδες (re-wo-to-ro-ko-wo λεFοτροχόFος = οmicroηρικό λουτροχόοι) Ανάmicroεσα στους επαγγελmicroατίες microνηmicroονεύεται και ο κυανουργός (ku-wa-no-wo-ko κυανοFοργός) ο laquoτεχνίτης λαγουρίτη λίθουraquo γεγο-νός που microαρτυρεί ασυνήθιστο επίπεδο πολυτέλειας Ισως δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το επάγγελmicroα ασκούσαν microόνο στις Μυκήνες στο πολιτιστικό κέντρο του microυκηναϊκού κόσmicroου Οι microεγάλοι απόντες του καταλόγου των επαγγελmicroάτων είναι οι γεωργοί και οι

Ο θόλος του τάφου του Ατρέως στις Μυκήνες

γραφείς (εκτός αν οι τελευταίοι δηλώνονται microε το de-pte-ra-po-ro Διφτεραφόρος) Όπως ήταν φυσικό πολλά microυκηναϊκά ονόmicroατα επαγγελmicroάτων δεν επιβίωσαν στα κλα-σικά χρόνια Λησmicroονήθηκαν τα ονόmicroατά τους όταν πια τα επαγγέλmicroατα έπαψαν να ασκούνται Στη χαmicroηλότερη βαθmicroίδα της κοινωνικής κλίmicroακας βρίσκονταν οι δούλοι Από το σύνολο των δούλων που ανήκαν σε ιδιώτες οι πολυαριθmicroότεροι ανήκαν στους χαλκείς

ΔιατροφήΟι Μυκηναίοι οι δηmicroιουργοί ενός από τους πιο λαmicroπρούς πολιτισmicroούς της αρχαιότη-τας δεν γνωρίζουmicroε επακριβώς τι έπιναν και τι έτρωγαν Μπορούmicroε όmicroως βάσιmicroα να υποθέσουmicroε στηριζόmicroενοι κυρίως στα microυκηναϊκά κείmicroενα και κατά δεύτερο λόγο στα οmicroηρικά έπη τα οποία ως γνωστό είναι η ώριmicroη κατάληξη microιας microακραίωνης προφο-ρικής επικής παράδοσης που φθάνει έως τα microυκηναϊκά χρόνια και ακόmicroα παλαιότερα Βέβαια microιλώντας για αγροτικά προϊόντα στα microυκηναϊκά χρόνια δεν πρέπει να λησmicroο-νούmicroε ότι στα microυκηναϊκά κείmicroενα καταγράφονται microονάχα όσα παρουσίαζαν ειδικό ενδι-αφέρον από τη σκοπιά της ανακτορικής διοίκησης Δεν microνηmicroονεύεται το σύνολο των προϊόντων των οποίων έκαναν χρήση οι Μυκηναίοι για παράδειγmicroα τα ποικίλα λαχα-νικά και οι ποικίλοι καρποί οπωροφόρων δένδρων

Μυκηναϊκά ποτάΟι Μυκηναίοι έπιναν κρασί που το δήλωναν microε τη λ Fοίνος (wo-no) Οι Έλληνες των κλασικών χρόνων χρησιmicroοποιούσαν την ίδια λέξη microε το δίγαmicromicroα και χωρίς το δίγαmicromicroα Η αντίστοιχη λατινική λέξη είναι vinum απrsquo όπου η γερmicroανική wein και η αρχαία σλαβική vino Την αγάπη των αρχαίων Ελλήνων προς τον οίνο microαρτυρεί το πλήθος των ανθρω-πωνυmicroίων όπως Οινόφιλος Οινεύς Οίνων Οίνιχος Fοινίας κλπ Οι σηmicroερινοί Έλληνες για να δηλώσουν τον οίνο χρησιmicroοποιούν τη λ κρασί (κεράννυmicroι) από τη συνήθεια να αναmicroειγνύουν παλαιότερα τον οίνο microε νερό να microην πίνουν τον οίνο άκρατο (ltα-στερητικό + κεράννυmicroι) Το περίεργο είναι ότι ενώ οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν τον οίνο αναmicroεmicroειγmicroένο microε νερό τη λέξη κρασί που microαρτυρεί αυτή ακριβώς τη συνήθεια των αρχαίων τη χρησιmicroοποιούν οι νέοι Έλληνες οι οποίοι όmicroως πίνουν τον οίνο χωρίς να τον αναmicroειγνύουν microε νερό Είναι από τα γλωσσικά περίεργα της ελληνικής γλώσσας

Χάλκινα microυκηναϊκά δοχεία καθη-microερινής χρήσης του 15ου-14ου

Προφανώς το νεοελληνικό κρασί έχει τη ρίζα του στην αρχαιότηταΑξίζει πάντως να σηmicroειωθεί ότι σε κάποιες περιοχές που σήmicroερα δυστυχώς δεν είναι πια ελληνικές αλλά τουρκοκρατούmicroενες επιβιώνει η microυκηναϊκή λέξη προς δήλωση του κρασιού στην Κερασούντα στην Οινόη και στην Τραπεζούντα του Πόντου το κρασί ονοmicroαζόταν microέχρι το 1922 οινάριν οινάρι Όmicroοια ονοmicroάζεται και στη σηmicroερινή Κύπρο Το σηmicroερινό οινάριν προέρχεται από το αρχαίο οινάριον που είναι υποκοριστικό του οίνος ndash Fοίνος Σηmicroειώνω τέλος ότι οι λέξεις οίνος οινοπώλης οινοπωλείον οινο-ποιϊα κά απαντούν στην καθαρεύουσα ελληνικήΜετά την αναγκαία παρέκβαση επιστρέφουmicroε στον οίνο τον microυκηναϊκό Η λέξη Fοίνος απαντά σε microια πινακίδα της Πύλου Η πινακίδα καταγράφει διάφορες ποσότητες κρα-σιού που έχει διανεmicroηθεί συmicroπληρωmicroατικά (ΡΥ Vn 20 e-pi-da-to επιδέδαστοι = εποι-δέδασται του ρ επιδατέοmicroαι = διανέmicroω επιπλέον) σε εννέα γεωγραφικά διαmicroερίσmicroατα του πυλιακού βασιλείου Το κρασί αυτό προσδιορίζεται microε microια λέξη που δεν έχει έως σήmicroερα ερmicroηνευθεί ικανοποιητικά (pa-ra-we-wo) Θυmicroίζει πάντως τον περίφηmicroο πράmicroνειον οίνον που microνηmicroονεύει ο Όmicroηρος στην Ιλιάδα (Μ 639) και στην Οδύσσεια (κ 235) Αλλά και το οmicroηρικό πράmicroνειος δεν γνωρίζουmicroε τι σηmicroαίνει Ίσως και το microυκη-ναϊκό pa-ra-we-wo και το οmicroηρ Πράmicroνειος σχετίζονται microε το επίθετο ραυς πράος πβ πραύνωΜια δεύτερη ποικιλία κρασιού microαρτυρείται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Ο οίνος αυτός προσ-διορίζεται microε το επίθετο microελίτιος (me-ri-ti-jo) και προφανώς σηmicroαίνει το κρασί για την παρασκευή του οποίου έχει χρησιmicroοποιηθεί microέλι Τώρα ίσως κατανοούmicroε καλύτερα το οmicroηρικό επίθετο microελιηδής που προσδιορίζει microεταξύ άλλων τον οίνο και συνή-θως το microεταφράζουmicroε laquoγλυκός σαν microέλιraquo Το microυκηναϊκό microελίτιος οίνος υπαγορεύει να δεχθούmicroε ότι αρχικά το επίθετο microελιηδής εσήmicroανε laquoγλυκός εξαιτίας του microελιού που χρησιmicroοποιήθηκε για την παρασκευή τουraquoΣε microια πινακίδα της Κνωσού το κρασί που καταγράφεται χαρακτηρίζεται microε τη λ δλεύ-κος (ΚΝ Uc 160 de-re-u-ko δλεύκος) τον πρόγονο του κλασικού ελληνικού γλεύκος = microούστος γλυκό κρασί Ο microυκηναϊκός τύπος δλεύκος βεβαιώνει την ετυmicroολογική συγγένεια του επιθέτου γλυκύς (ltδλυκύς) microε το λατ dulcis που είχαν ήδη υποθέσει οι γλωσσολόγοι πριν από την αποκρυπτογράφηση της Γραmicromicroικής γραφής Β Τέλος microια σειρά παράγωγα και σύνθετα στα οποία ως βάση υπόκειται η λ οίνος microαρτυρούν την

Κύπελο από ορεία κρύσταλλο microε microορφή πάπιας που βρέθηκε στις

επίδραση που είχε το κρασί στη ζωή των Μυκηναίων Έτσι1) ΦιλοFοίνα (pi-ro-wo-na ΦιλοFοίνα) ονοmicroάζεται microια γυναίκα στις Μυκήνες προφα-νώς γιατί της άρεσε το κρασί2) FοινέFας ονοmicroάζεται ένας άντρας στην Πύλο (wo-ne-wa)3) Fοινόπορσος ονοmicroάζεται ένα βόδι στην Κνωσό (wo-no-qo-so) προφανώς από το χρώmicroα που είχε η πλάτη του [σύνθετο από το Fοινον (ltοίνος + όπωπα) laquoο έχων το χρώmicroα του οίνου ο κρασάτοςraquo πβ βόε οίνοπε στον Όmicroηρο + όρσος = το πίσω microέρος η πλάτη] 4) Fοινάδες διαβάζεται σε πινακίδα της Κνωσού (wo-na-si Fοινάσσι δοτ ndash τοπική πληθ laquoστους αmicroπελώνεςraquo) πβ οινάδες αmicroπελώδεις τόποι Ησύχιος5) FοινωFάτις παράγωγο του Fοινώα = αmicroπελώνας απαντά δύο φορές στην Πύλο Τη microία φορά στην ίδια πινακίδα διαβάζεται και η λέξη ΔιFόνυσος = Διόνυσος ο θεός του οίνου και του θεάτρου Η λέξη Διόνυσος διαβάζεται άλλη microία φορά σε πινακίδα της Πύλου ώστε δεν υπάρχει καmicroία αmicroφιβολία για τη λατρεία του θεού αυτού στην Πύλο γύρω στο 1200 πΧ Πιθανόν η λέξη Fοίνος υπόκειται ως βάση και σε άλλες microυκηναϊκές λέξεις των οποίων όmicroως η ανάγνωση και η ερmicroηνεία δεν microας είναι σαφείς Προσθέτω ακόmicroη ότι χρήση του οίνου έκαναν οι Μυκηναίοι και για άλλους σκοπούς Έτσι κρασί χρησιmicroοποιούσαν microαζί microε διάφορες αρωmicroατικές ουσίες για την παρασκευή αρωmicroατικής αλοιφής Κρασί επίσης microαζί microε άλλα αγροτικά προϊόντα προσέφεραν σε διάφορες θεότητες Αυτά λοιπόν για τον Fοινον των Μυκηναίων microε βάση τα κατάστιχα των ανακτόρων Τι άλλο έπιναν οι Μυκηναίοι δεν γνωρίζουmicroε Τα microυκηναϊκά κείmicroενα δεν microας διαφωτίζουν

Μυκηναϊκές τροφέςΟι Μυκηναίοι έτρωγαν πρωτίστως κρέας όπως microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε από το microέγα πλήθος των ζώων που καταγράφονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Στις πινακίδες της Κνωσού καταγράφονται συνολικά περίπου 100000 πρόβατα στις πινακίδες της Πύλου περίπου 11000 πρόβατα 2000 αίγες 500 χοίροι και 30 βόδια Ο αριθmicroός των βοδιών είναι εξαιρετικά microικρός Είναι βέβαιο ότι στην Πύλο εκτρεφόταν microέγας αριθmicroός βοδιών Με βάση τις πινακίδες της Πύλου Ma ετησίως παραδίδονταν στα ανάκτορα 234 δέρmicroατα βοδιών Η συνεισφορά αυτή υπαγορεύει να δεχθούmicroε την ύπαρξη πολύ

microεγαλύτερου αριθmicroού ζώων Τούτο συmicroφωνεί (α) microε τον microεγάλο αριθmicroό βουκόλων που microνηmicroονεύονται στις πυλιακές πινακίδες τουλάχιστον 310 και β) microε τα οmicroηρικά δεδοmicroένα Ο Αγαmicroέmicroνονας υπόσχεται στον Αχιλλέα microαζί microε microία κόρη του επτά παραθα-λάσσιες πόλεις που βρίσκονται κοντά στην Πύλο και στις οποίες άνδρες ναίουσι πολύρρηνες πολυβούται (Ι 154)Τα βόδια που καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού σχεδόν πάντα σε ζυγό αριθmicroό είναι πολύ λίγα Προφανώς τα χρησιmicroοποιούσαν για όργωmicroα Άλλωστε συχνά χαρακτηρίζονται microε τη λ Fεργάτας (we-ka-ta) = εργάτης microε microια λέξη που δεν επιβι-ώνει microόνο στην κλασσική Ελλάδα (πβ βους εργάτης στον Αρχίλοχο κα) αλλά και στη σηmicroερινή Μέχρι σήmicroερα στην ελληνική διάλεκτο της Κάτω Ιταλίας αργάτης λέγεται το εύρωστο και ικανό για όργωmicroα βόδιΠοια ήταν τα κατοικίδια ζώα των Μυκηναίων φανερώνουν και τα ονόmicroατα των βοσκών που για διαφόρους λόγους microνηmicroονεύονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Απαντούν οι επαγ-γελmicroατικοί όροια) ποιmicroήν (po-me κλπ) = βοσκός προβάτωνβ) αιγιπάστας (a3-ki-pa-ta) = αιγοβοσκόςγ) βουκόλος (qo-u-ko-ro βουκόλοι ονοmicro πληθ) = βοσκός βοδιών Αξίζει να σηmicroειω-θεί ότι η λέξη έχει επιβιώσει σε πλείστους τόπουςδ) συβώτας (su-qo-ta) = οmicroηρ Συβώτης laquoχοιροβοσκόςraquoΟι Μυκηναίοι εκτός από κρέας προβάτου αίγας χοίρου και βοδιού ασφαλώς εγεύοντο και κρέας από κυνήγι αφού στα microυκηναϊκά κείmicroενα microνηmicroονεύονται κυναγέται (ku-na-ke-ta-I κυναγέταις δοτ πληθ) = κυνηγοί Ασφαλώς εγεύοντο και κρέας ελάφου σε microια πινακίδα της Πύλου αναφέρεται ότι το laquoτάδε οφείλει στα ανάκτορα οκτώ περσινά δέρmicroατα ελαφιώνraquo (ΡΥ Ub 1316 pe-ru-si-nu-wa-e-ra-pi-ja περυσινFαί ελαφία = περυ-σιναί ελαφέαι) Ας σηmicroειωθεί οτι ελαφηβόλος ανήρ και κυνήγι ελάφου microνηmicroονεύονται στον Όmicroηρο (Σ 319 κ 158 κκ)Οι Μυκηναίοι εκτός από κρέας κατανάλωναν και άρτο όπως συmicroπεραίνουmicroε από το επαγ-γελmicroατικό όνοmicroα αρτοπόπος a-to-po-qo αρτοπόποι που σηmicroαίνει laquoαυτός που ψήνει το ψωmicroίraquo Από το αρτοπόπος προέκυψε microε ανοmicroοίωση ο τύπος αρτοκόπος που απαντά για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο Ο άρτος παρασκευαζόταν από το σιτάρι και το κριθάρι που microνηmicroονεύονται στα κείmicroενα και ασφαλώς ήταν η βάση της τροφής των Μυκηναίων

Πινακίδα της Γραmicromicroικής Γραφής Βrsquo

Το σιτάρι λέγεται σίτος (si-to) και το κριθάρι κριθά (ki-ri-ta κριθάν αιτ εν) Και οι δύο λέξεις απαντούν στον Όmicroηρο και επιβιώνουν microέχρι σήmicroερα microε τους τύπους σιτάρι υποκοριστικό του σίτος και κριθάρι υποκοριστικό του κριθή πβ ακόmicroη τα σύνθετα αραπο-σίτι τα ρό-σιτα (ltαιρό-σιτα) laquoσιτάρι microε πολλή νήραraquo (στη Ρόδο) η σιτο-σπορά (στην Πελοπόννησο) που διασώζεται ο αρχικός τύπος σίτος Το κριθή έχει επιβιώσει και microε τους τύπους κρίσα (στην απουλία της Κάτω Ιταλίας) ο κρίθος και ο άκριθας (στη Χίο) Κατευθείαν από το κριθή προέρχεται το ποντιακό κούρθινος (lt κρίθινος) και το κριθινό της Κάτω Ιταλίας Με τη microέτρηση και γενικά την τακτοποίηση (πχ κοσκίνισmicroα) του σιταριού ασχολούνταν οι Μυκηναίες όπως συνάγεται από το επαγγελmicroατικό όνοmicroα σιτοχόFος (si-to-ko-wo) = αυτή που βάζει το σιτάρι Για το β΄ συνθετικό πβ το οmicroηρ οινο-χόος και ακόmicroη την οmicroηρ φράση γρηύςhellip δε οι άλφιτα χευεν (β 380)Σε microια πινακίδα της Πύλου 53 γυναίκες χαρακτηρίζονται σιτοχόFοι Με το άλεσmicroα των δηmicroητριακών ασχολούνται επίσης γυναίκες και ονοmicroάζονται microελέτριαι (me-re-ti-ri-ja) = αυτές που γυρίζουν τον microύλο που αλέθουν Ο αντίστοιχος οmicroηρικός όρος είναι γυνή αλετρίς (υ 105 πβ και η 104) Το αλεσmicroένο σιτάρι και κριθάρι δηλώνεται microε τη λ Μέλευρον (me-re-u-ro) η οποία microε τον τύπου microάλευρον (ltmicroάλευρον+άλευρον) απαντά στην κλασική ελληνική Τη σηmicroασία του σίτου για τη ζωή των Μυκηναίων φανερώνει και η λατρεία ειδικής θεότητας που έφερε το όνοmicroα Σιτώ (si-to-po-ti-ni-ja Σιτώ Ποτνία δοτ εν)Παράλληλα microε τα δηmicroητριακά βασική τροφή για τους Μυκηναίους ήταν τα σύκα Στις γυναίκες δούλες της Πύλου χορηγούνταν ίσες ποσότητες σύκων και δηmicroητριακών Ειδικός υπάλληλος ήταν υπεύθυνος για τα σύκα όπως φανερώνει η λέξη Οπίσυκος (o-pi-su-ko) laquo ο επί των σύκωνraquo laquoο επόπτης των σύκωνraquo Η θέση του ηταν υψηλή στην κρατική ιεραρχία αφού το όνοmicroά του αναγράφεται δίπλα microε το όνοmicroα της ιέρειας ΚλαFιφόρου (ka-ra-wi-po-ro κλαFιφόρος) laquoΚλειδούχουraquo Ο microυκηναικός Οπίσυκος microας βοηθά ίσως να καταλάβουmicroε καλύτερα το πολυσυζητηmicroένο όνοmicroα συκοφάντηςΕκτός από σύκα οι Μυκηναίοι κατανάλωναν ελιές και φυσικά λάδι που ονοmicroάζεται έλαιFον (e-ra-wo) Ο καρπός του ελαιόδενδρου δηλώνεται microε τη λέξη ελαίFα (e-re-wa) όπως δηλαδή και το ελαιόδενδρο Η microυκηναϊκή λέξη microε τη διττή σηmicroασία επιβιώ-νει microέχρι σήmicroερα microε τον τύπο ελιά Λάδι αρωmicroατισmicroένο microε ποικίλες αρωmicroατικές ουσίες (πβ τους χαρακτηρισmicroούς ροδόεν [wo-do-we FoρδόFεν] σφακόFεν [pa-ko-we]) προ-

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος (15ος αιώνας πΧ) από microαύρο

σέφεραν οι Μυκηναίοι στους θεούς τους όπως επίσης οίνο και σύκα και κριθάρι και microέλι (me-ri) και τυρόν tu-ro2) Το microέλι και τον τυρόν είναι βέβαιο ότι τα γεύονταν και οι ίδιοι Γεύονταν ακόmicroη χουρmicroάδες (po-ni-ki-jo φοινίκιον) και φιστίκια (ki-ta-no κίρτανος = κρίτανος άλλο όνοmicroα του δένδρου τέρmicroινθοςτερέβινθος = σηmicroερινό τρε-microιθιά ανταmicroιθιά κλπ) που σε microεγάλες ποσότητες καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού Τέλος microε microια σειρά καρυκεύmicroατα οι Μυκηναίοι φρόντιζαν να νοστιmicroίζουν τα φαγητά τους Στις πινακίδες κυρίως των Μυκηνών αναγράφονται τα ακόλουθα microάραθο (ma-ra-tu-wo microάραθFον) σέλινο (se-ri-no) κύmicroινο (ku-mi-no) κάρδαmicroο (ka-da-mi-ja καρδαmicroία) σχοίνος (ko-no και οι δύο ποικιλίες όπως φανερώνει η φράση ko-no- a-po-te-ra σχοίνοι αmicroφότεροι) κόλιανδρο (ko-ri-ja-do-no κορίανδρον = κορίαντρο) σησάmicroι (sa-sa-ma σάσαmicroα) κνήκος (ka-na-no κνάκος) φλησκούνι (ka-ra-ko γλάχων = βλήχων) δυόσmicroος (mi-ta microίνθα) Οι σηmicroερινοί Έλληνες περίπου ύστερα από τρια-νταπέντε αιώνες εξακολουθούν να χρησιmicroοποιούν αυτές τις τροφές και αυτά τα ποτά Χάρη στη θαυmicroαστή συνέχεια της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού βίου από τα microυκηναϊκά χρόνια έως σήmicroερα οι σηmicroερινοί Έλληνες εξακολουθούν να λένε το κύmicroινον κύmicroινο το σέλινον σέλινο το microέλι microέλι κλπ

Γεωργικός βίος

Ονόmicroατα γαιώνΤα διάφορα είδη γαιών οι Μυκηναίοι δήλωναν ως εξής1 αγρός (a-ko-ro) laquoαγρός χωράφι γηraquo2 άρουρα (a-ro-u-ra) laquoσιτοφόρος αγρόςraquo3 τέmicroενος (te-me-no) laquoτεmicroάχιο γης που ανήκει στον βασιλιά ή σε άλλο αξιωmicroατούχο Το τέmicroενος για παράδειγmicroα χαρακτηρίζεται σε microια πινακίδα της Πύλου wa-na-ka-te-ro Fανάκτερον laquoβασιλικόςraquo και ra-wa-ke-si-jo λαFαγέσιον laquoπου ανήκει στον λαFαγέταν = στον αρχηγό του στρατούraquo Επίσης στον Όmicroηρο τέmicroενος είναι τmicroήmicroα γης που αποχωρί-ζεται από τη δηmicroόσια γη και δίδεται στο βασιλιά (πχ Ζ 194) ή αφιερώνεται σε θεό4 κτοίνα (ko-to-na) laquoτmicroήmicroα γηςraquo Η λέξη στην αλφαβητική ελληνική microαρτυρείται από τη Ρόδο microε βάση τη γλώσσα του Ησύχιου λεξικογράφου του 5ου αιmicroΧ κτύναι ή κτοίναι χωρήσεις προγονικών ιερών ή δήmicroος microεmicroερισmicroένος Από τη Ρόδο microαρτυ-

Σκεύη καθηmicroερινής χρήσης από τις Μυκήνες (Εθνικό Αρχαιολο-

ρούνται και οι όροι κτοινάτας και κτοινέτας παράγωγα του κτοίνα Στις πινακίδες α) κτοίναι διακρίνονται σε δύο είδη όπως συνάγεται microε βεβαιότητα από τις εκφράσεις α) ko-to-na ki-ti-me-na κτοίνα κτιmicroένα laquoιδιόκτητη γηraquo και β) ke-ke-me-na ko-to-na ki-ti-me-na κτοίνα laquoδηmicroόσια γηraquo Αξιοσηmicroείωτη είναι η σειρά των λέξεων το ki-ti-me-na κτιmicroένα πάντα ακολουθεί το ke-ke-me-na πάντα προηγείται Αι ke-ke-me-na κτοίναι ανήκουν στον δήmicroο (da-mo) ο οποίος τις εκχωρεί microε microίσθωση στους ιδιώτες Η φράση που χρησιmicroοποιείται δεκάδες φορές είναι laquoεκ microέρους του δήmicroουraquo laquoαπό τον δήmicroοraquo (pa-ro-da-mo παρό δάmicroω = παρά δήmicroω που σηmicroαίνει ότι και η φράση παρά δήmicroου της κλασικής ελληνικής) Σε αυτή τη χρήση ο δάmicroος σηmicroαίνει το συλλογικό σώmicroα των αντιπροσώπων ενός γεωγραφικού διαmicroερίσmicroατος Με την ευκαιρία ας σηmicroει-ωθεί ότι στις πινακίδες της Πύλου καταγράφονται οι γαίες και του δηmicroόσιου και του ιδιωτικού τοmicroέα Η Πύλος γύρω στο 1200 πΧ διέθετε κτηmicroατολόγιο5 κτίmicroενον (ki-ti-me-no e-kehellippe-pu2-te-me-no κτίmicroενον έχει πεφυτηmicroένον laquoιδιό-κτητο κτήmicroα έχει φυτεmicroένο microε δένδραraquo) Η λέξη είναι ουσιαστικοποιηmicroένη microετοχή microε παράλειψη του ουσιαστικού τέmicroενος πβ στον Όmicroηρο τη φρ ευκτιmicroένη αληώ (Φ 77 ω336) laquoοmicroορφοκαλλιεργηmicroένος κήποςraquo6 φυταλιά (pu-ta-ri-ja) laquoκήποςraquo laquoκήπος microε οπωροφόρα δένδραraquo Με την ίδια σηmicroα-σία ο όρος απαντά και στον Όmicroηρο microε τον ιωνικό τύπου φυταλιά (Ζ 195 Μ 314 Υ 185)7 Ka-ma laquoτmicroήmicroα γηςraquo Ο όρος δεν έχει επιβιώσει στην αλφαβητική ελληνική και αγνο-ούmicroε την ετυmicroολογία του (πβ Κάmicroνω) και την ακριβή του σηmicroασία Από το παράγωγο ka-ma-e-u καmicroατεύς συmicroπεραίνουmicroε ότι είναι ουδέτερο Πιθανόν σχετίζεται microε τη γλώσσα του Ησύχίου καmicroάν τον αγρόν Κρήτες8 Pu-te-ri-ja φυτήλίαν

Ιδιοκτήτες γαιώνΚτοινέτας (ko-to-ne-ta) laquoκάτοχος κτοίναςraquo Ο όρος στα ιστορικά χρόνια microαρτυρείται στη Ρόδο παράλληλα microε τον τύπο κτοινάτας Κτοινοόχος (ko-to-no-o-ko) laquoκάτοχος κτοίναςraquo Κτοινεύς (ko-to-ne-we κτοινήFες ονοmicro πληθ) laquoκάτοχος κτοίναςraquo Ότι η ακριβής σηmicroασία των όρων αυτών microας διαφεύγει είναι αυτονόητο Ka-ma-e-u καmicroαhεύς laquoο κάτοχος ενός Ka-ma laquoείδος γηςraquo Mo-ro-qa microορόπας (πβ microοίρα microόρος

Αmicroφοροειδής κρατήρας της Ύστερης Εποχής του Χαλκού

Πήλινο ειδώλιο άρmicroατος microε ανα-βάτη της Ύστερης Εποχής του

laquoτmicroήmicroαraquo + πάοmicroαι laquoκατέχωraquo) laquoιδιοκτήτης τεmicroαχίου γηςraquo o-na-te-re ονατήρες (πβ ονίναmicroαι ονάτωρ στον Πίνδαρο Το ονατήρ σηmicroαίνει αυτός που έχει o-na-to ονα-τόν laquoκλήρο υπό microίσθωσηraquo Από τον γυναικείο πληθυσmicroό κτήmicroατα κατέχουν γυναίκες microε ιερατικά αξιώmicroατα γεγονός που υποδηλώνει ότι microόνο στον θρησκευτικό χώρο οι γυναίκες είχαν κάποια θέση που τους εξασφάλιζε ανεξαρτησία Πάντως ένα από τα microεγαλύτερα κτήmicroατα της Πύλου κατέχει η ιέρεια Ερίθα Όmicroως η κυριότητα του κτήmicroα-τος αmicroφισβητείται Η αντιδικία ανάmicroεσα στην ιέρεια και στον δήmicroο έγκειται στο αν η διαφιλονικούmicroενη γη τελεί υπό microίσθωση ή έχει παραχωρηθεί microε προνοmicroιακή ατέλεια Οι σχετικοί όροι είναι o-na-to ονατόν στην πρώτη περίπτωση και e-to-ni-jo ετώνιον στη δεύτερη (πβ κυπριακό πανώνιον laquomicroε όλα του τα δικαιώmicroαταraquo) Πώς διευθετήθηκε η αντιδικία είναι άγνωστο Ο ανακτορικός υπάλληλος που ήταν εντεταλmicroένος για την καταγραφή αυτού του κτήmicroατος αρκέστηκε να εκθέσει απλώς το γεγονός

Ιδιοκτησιακό καθεστώςo-na-to ονατόν laquoγη υπό microίσθωσηraquoe-to-ni-jo ετώνιον laquoείδος κατοχής γης παραχώρηση γης microε προνοmicroιακή ατέλειαraquoda-mi-jo δάmicroιον laquoγη που ανήκει στον δήmicroοraquo

ΚαλλιεργητέςΟ όρος microε τον οποίο δηλωνόταν ο laquoγεωργόςraquo δεν microας παραδίδεται Στις πινακίδες απαντούν σχετικοί όροι όπως φυτήε ( pu-te) laquoφυτευτήςraquo πβ τις λέξεις pu-to φυτόν και pe-pu-te-me-no πεφυτηmicroένον laquoκαλλιεργηmicroένο microε δένδραraquo Ίσως εδώ υπάγονται και οι όροι ki-ti-ta κτίτας laquoκαλλιεργητήςraquo me-ta-ki-ti-ta πβ οmicroηρικό microετα-νάστης laquomicroέτοικοςraquo Το laquoκαλλιεργώraquo laquoεργάζοmicroαι τη γηraquo δηλώνεται microε το e Fόρζω που ετυmicroο-λογικά αντιστοιχεί στα οmicroηρικά έρδω και ρέζω laquoκάνωraquo Είναι χαρακτηριστική η ακό-λουθη φράση ka-pa-ti-ja ka-ra-wi-po-ro e-ke ke-ke-me-no o-pe-ro-sa du-wo-u-pi wo-ze-e o-u-wo-re Καρπαθία κλαFιφόρος έχει ke-ke-microένω (δυϊκός) οφέλλουσα δύουφι Foρζεhεν ου Fόρζει laquoΗ κλειδούχος (ενν ιέρεια) Καρπαθία κατέχει δύο τεmicroάχια γης αυτή είναι υποχρεωmicroένη και τα δύο να τα καλλιεργεί όmicroως δεν τα καλλιεργείraquoΛοιποί γεωργικοί όροιPe-ma σπέρmicroα laquoσπόροςraquo a-ma αmicroά laquoσυγκοmicroιδήraquo laquoθερισmicroόςraquo πβ αmicroάω laquoθερίζωraquo

ri-na-ko-ro λιναγόρος (από το ουσ λίνον + αγείρω) laquoο συλλογέας του λιναριούraquo πβ ri-ne-ja λίνεται laquoοι ασχολούmicroενες microε την κατεργασία του λιναριούraquo wi-ri-za Fρίζα = ρίζα du-ru-to-mo δρυτόmicroος laquoξυλουργόςraquo do-we-jo δόρFειος = δούρειος laquoξύλινοςraquo e-pi-pu2-ta επίφυτα laquoξύλα χρησιmicroοποιούmicroενα από τον κατασκευαστή αmicroαξιώνraquo πβ οmicroηρικό όρπηξ laquoβλαστόςraquo (Φ 38) ku-te-se-jo κυτέσειος laquoαπό κύτισοraquo ku-pa-ri-se-jo κυπαρίσσειος laquoαπό κυπαρίσσιraquo e-re-mo ερήmicroον (προσδιορίζει το ουσ τέmicroενος) laquoακαλλιέργητοςraquo ko-ro χώροςto-pa-po-ro τορπαφόρος (ltτάρπη laquoκοφίνιraquo + φέρω) πβ το οmicroηρικό χωρίο Σ 568 (οι νέοι και οι νέες) πλεκτοίς εν ταλάροισι φέρον microελιηδέα καρπόνa-ki-ti-to άκτιτος laquoακαλλιέργητοςraquoa-no-no άνονος πβ ονατόνa-ko-to- no άκτοινος laquoχωρίς κτοίνανraquoa-de-te-re ανδετέρες (ltανα-δέω) πβ οmicroηρικό αmicroαλλοδετήρες (Σ 553)

Μέτρηση γηςΣτα microυκηναϊκά κείmicroενα το microέγεθος κάθε γήινης έκτασης υπολογίζεται microε βάση την ποσότητα σπόρου που απαιτείται για να καλλιεργηθεί (to-so pe-ma τόσσον σπέρmicroα Ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα ΣΙΤΟΣ και ο αριθmicroός) Με τον ίδιο τρόπο δηλώνονται και οι εκτάσεις γης όπου καλλιεργούνται αmicroπέλια και συκιές Απαράλλακτα όmicroοια δηλώνεται η έκταση γης σε πολλούς τόπους στη σύγχρονη Ελλάδα Στη Νάξο για παράδειγmicroα θα ακούσει κανείς να microιλούν για laquoπέντε πινάκια αmicroπέλιraquo που σηmicroαίνει ότι το εν λόγω αmicroπέλι είναι τόσης έκτασης ώστε αν σπαρεί σιτάρι ή κριθάρι θα χρειαστούν πέντε πινάκια σπόρο

Είδη καλλιεργουmicroένων φυτών και δένδρων ndash Μελισσοκοmicroία

ΔηmicroητριακάΌπως είναι φυσικό την πρώτη θέση στις καλλιέργειες κατέχουν τα δηmicroητριακά Τερά-στιες ποσότητες καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού Για παράδειγmicroα στην περιοχή ΔάFος (da-wo) που ίσως ταυτίζεται microε την εύφορη πεδιάδα της Μεσαράς στη νότια Κρήτη η συγκοmicroιδή δηmicroητριακών ανέρχεται σε 10000 microονάδες δηλαδή περίπου σε 775 τόνους Η νεοελληνική συνήθεια να σπέρνουν σιτηρά κάτω από ελαι-ώνες φαίνεται ότι ήταν και microυκηναϊκή ελιές και σιτηρά καταγράφονται microαζί σε κάποιες πινακίδες

ΕλαιόδενδραΒασικό είδος καλλιέργειας στη microυκηναϊκή Ελλάδα ήταν εκτός από τα δηmicroητριακά η ελαιοκαλλιέργεια Το λάδι της ελιάς είχε πολλαπλή χρήση Χρησιmicroοποιείτο στη microαγει-ρική και ως φωτιστικό microέσο και ακόmicroα για την ατοmicroική περιποίηση καθώς τότε δεν υπήρχε σαπούνι Στις πινακίδες της Κνωσού αναφέρονται δύο είδη ελιάς το ιδεό-γραmicromicroα που παριστάνει ελιά συνοδεύεται από την ακροφωνική βραχυγραφία α και ti Οι συντοmicroογραφίες αντιπροσωπεύουν τις ελληνικές λέξεις ά(γριος) και τι(θασός) = ήmicroερος Η περιοχή της Κρήτης ΔάFος microε τη microεγάλη απόδοση σε σιτάρι παράγει επίσης 9000 λίτρα ελιέςΣυκιέςΔιαδεδοmicroένη microε βάση τις πινακίδες ήταν η καλλιέργεια της συκιάς και τα σύκα κατεί-χαν σπουδαία θέση στο microυκηναϊκό διαιτολόγιο Το ίδιο ίσχυε microέχρι πριν από τέσσερις πέντε δεκαετίες στη σύγχρονη Ελλάδα πχ στη Νάξο Σε microια πινακίδα της Κνωσού καταγράφονται 1700 συκιές και στην Πύλο ένας αξιωmicroατούχος έφερε τον τίτλο οπί-συκος (o-pi-su-ko) δηλαδή laquoεπόπτης των σύκωνraquo

ΑmicroπέλιαΠότε το αmicroπέλι άρχισε να καλλιεργείται στον χώρο του Αιγαίου είναι άγνωστο Προς δήλωσή του οι Μυκηναίοι χρησιmicroοποιούσαν τη λέξη νιεύς (we-j-ewe υιήFες ονοmicro πληθ) που microας διέσωσε αποκλειστικά ο λεξικογράφος του 5ου αι microΧ Ησύχιος laquoυιήν την άmicroπελονraquo Το υιής είναι ο αντίστοιχος αρκαδοκυπριακός τύπος του υιεύς

Θρησκευτική ποmicroπή τριών γυναικών σε παράσταση

Σε microια πινακίδα της Κνωσού καταγράφονται αmicroπέλια (we-j-we υιήFες) 420 ρίζες και 104 συκιές Σε microια πινακίδα της Πύλου φθαρmicroένη ατυχώς καταγράφονται 110 ρίζες αmicroπελιού και στη συνέχεια συκιές Η συνήθεια να καλλιεργούνται microαζί κλήmicroατα και συκιές είναι και νεοελληνική Χρησιmicroοποιείται επίσης προς δήλωση του αmicroπελώνα ο όρος Fοινάς (wo-na-si Fοινάσσι δοτική ndashτοπική πληθ) (πβ τα τοπωνύmicroια Οινόη και Οινούσσαι)

ΜελισσοκοmicroίαΗ microελισσοκοmicroία ήταν διαδεδοmicroένη στα microυκηναϊκά χρόνια Με ειδικό όρο δηλώνεται ο microελισσοκόmicroος microελιτεύς (me-ri-de-wo microελιτήFος γεν εν) παράγωγο από το microέλι (γεν microέλιτος) Αναmicroφίβολα πρόκειται για σηmicroαντικό αξιωmicroατούχο επιφορτισmicroένο microε το θέmicroα της παραγωγής microέλιτος Σηmicroαντικός είναι και ο τίτλος microελιδάmicroαρτες (me-ri-da-ma-te) Η λέξη είναι σύνθετη microε α΄ συνθετικό τη λ microέλι και β΄ τη λ δάmicroαρ γεν δάmicroαρτος (στον Όmicroηρο σηmicroαίνει laquoσύζυγοςraquo εδώ όmicroως ταιριάζει η σηmicroασία laquoεπικεφα-λήςraquo laquoεπόπτηςraquo) Στις πινακίδες το microέλος που καταγράφεται προορίζεται για προσφορά σε θεότητες πχ σε microια πινακίδα της Κνωσού από ένας αmicroφορέας microέλι προσφέρεται α) στον Ποσειδώνα (po-se-da-o-ne Ποσειδαώνει) β) στους Πάντας θεούς (pa-si-te-o-i Πάνσι θεοίhι = πάσι θεοίς) και γ) στη θέα του τοκετού Ελειθυια (e-re-u-ti-ja Ελευθία) προφανώς προς εξευmicroενισmicroόΘρησκευτικός βίοςΜυκηναϊκά κείmicroενα microε θεολογικό περιεχόmicroενο (ύmicroνοι αφιερωτικές επιγραφές αναγρα-φές αναγραφές σε αναθηmicroατικά σκεύη κλπ) δεν έχουν σωθεί Σε αυτά οι θεοί εmicroφα-νίζονται microόνο ως αποδέκτες προσφορών οι οποίες εκπορεύονται από την ανακτορική διοίκηση Το όνοmicroα των θεοτήτων στις οποίες γίνονται οι προσφορές κείται όπως είναι φυσικό σε δοτική πτώση Αυτονόητο είναι ότι η επισήmicroανση των microυκηναϊκών θεοτήτων στηρίζεται κατά κύριο λόγο στα αντίστοιχα ονόmicroατα θεοτήτων της κλα-σικής εποχής Με αναλογικές προεκτάσεις microπορούmicroε να αναγνωρίσουmicroε ως ονόmicroατα θεών και microερικά που δεν microαρτυρούνται στην αλφαβητική ελληνική Ξεκινώντας από το ολυmicroπιακό δωδεκάθεο της κλασικής εποχής στα microυκηναϊκά κείmicroενα microνηmicroονεύονται1) Ο Ζευς ο θεός των καιρικών συνθηκών και του αίθριου ουρανού που ως τοπωνύmicroιο

Αίγαγροι σε αντιθετική διάταξη εκατέρωθεν φυτικού κοσmicroή-

έχει επιβιώσει στη σύγχρονη ελληνική (πχ Ζας ltΔίας ονοmicroάζεται το ψηλότερο βουνό της Νάξου και των Κυκλάδων στην πλαγιά του οποίου πάνω σε βράχο είναι χαραγ-microένη η επιγραφή ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ = όρος διός Μηλωσίου δηλαδή laquoσύνορο του Δία του περιβεβληmicroένου microε δασύmicroαλλη προβιά για τη microαγική πρόκληση βροχήςraquo) Το όνοmicroά του απαντά σε δοτική microε τον τύπο di-me ΔιFε΄ι = ΔιFί = Διί laquoστον Δίαraquo)α) Στην περίφηmicroη πυλιακή πινακίδα Τη 316 στην οποία microε την ευκαιρία κάποιας ασυνήθιστης ιερής τελετής προσφέρονται στις θεότητες της Πύλου συνολικά δεκατρία χρυσά κύπελλα και δέκα ανθρώπινα όντα άντρες και γυναίκες προορισmicroένοι πιθανό-τατα να θυσιαστούν (do-ra-qe pe-re po-re-na qe a-ke δώρα τε φέρει ρο-τήνας τε άγει laquoνα φέρουν δώραraquo (που συνίστανται σε χρυσά κύπελλα δηλούmicroενα microε ιδεόγραmicromicroα) και να οδηγήσουν po-te-na (που συνίστανται σε άντρες και γυναίκες δηλούmicroενες microε ιδεόγραmicromicroα)Για τη σύναψη των ρηmicroάτων φέρει και άγει πβ το οmicroηρικό χωρίο 512-13 δωκε δrsquo άγειαν ετάροισιν υπερθύροισι γυναίκακαι τρίποδrsquo ωτώεντα φέρεινΣτον Δία προσφέρεται ένα χρυσό κύπελλο και ένας άντρας Μνηmicroονεύεται επίσης ο τόπος λατρείας του Δία το Δίfιον (di-wi-jo di-u-jo) και στην Πύλο και στην Κρήτη (Χανιά) Εκτός από τον Δία στις πινακίδες και της Πύλου και της Κνωσού microνηmicroονεύεται και η ΔίFια η οmicroόλογη του Δία γυναικεία microορφή ίσως θεά του ουρανού Και ακόmicroη ο γιος του Δία Δρίmicroιος (di-ri-mi-jo di-wo ι-ze-we Δριmicroίω ΔιFός ιήFει laquoστον γιο του Δία Δρίmicroιοraquo)2) Η Ηρα (e-ra Ηρα = στην Ήρα) στην ίδια πινακίδα Τη 316 και πλάι microε τον Δία σηmicroείον ότι οι δύο αυτές θεότητες ήδη στα microυκηναϊκά χρόνια είχαν αποτελέσει ζευ-γάριβ) Σε πινακίδες της Κνωσού στην οποία καταγράφεται λάδι που χορηγείται σε διάφορες θεότητες και microεταξύ άλλων στον Δικταίο Δία (di-ka-ta-jo di-we Δικταίω ΔιFεί = Διί3) Ο Ερmicroής (e-ma-a Ερmicroάhα = στον Ερmicroή) Αλλού ο Ερmicroής προσδιορίζεται microε το επί-θετο Αρείας (e-ma-a a-re-ja Ερmicroάhα Αρεία) που δεν ξέρουmicroε τη σηmicroασία του απαντά πάντως σε αρκαδική επιγραφή του 4ου αιώνα πΧ ως λατρευτική επίκληση του Δία και του Ενυάλιου και της Αθηνάς4) Ο Άρης (a-re Άρη laquoστον Άρηraquo)5) Ο Απόλλων ( a-pe-ro2 [-ne Απελλώνει = Απέλλωνι laquoστον Απόλλωναraquo)

Λεζάντα της Γραmicromicroικής Γρα-φής Βrsquo από τις Μυκήνες

Πινακίδα Γραmicromicroικής Βrsquo (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

6) Ο Ποσειδών (po-se-da-o-ne Ποσειδαώνει = οmicroηρικό Ποσειδάωνι laquoστον Ποσειδώναraquo Παράλληλα προς το όνοmicroα του θεού microνηmicroονεύεται και ο τόπος λατρείας του Ποσιδάιον (po-si-da-ι-jo) Εκτός από τον Ποσειδώνα αναφέρεται και η Ποσιδάεια (po-si-da-e-ja Ποσιδαεία δοτική) παράγωγο από τον Ποσειδάων αmicroάρτυρο από την κλασική εποχή προφανώς ήταν η οmicroόλογη του Ποσειδώνα γυναικεία microορφή Με βάση τις πυλιακές πινακίδες ο Ποσειδώνας ήταν ο σπουδαιότερος από όλους τους θεούς της Πύλου Είναι αποδέκτης τακτικών ετήσιων εισφορών σε σιτηρά Ο ίδιος είναι αποδέκτης προσφορών που περιλαmicroβάνουν βόδια πρόβατα γίδια χοίρους σιτάρι κρασί microέλι αρωmicroατισmicroένο λάδι microαλλί και ύφασmicroα Εξέχουσα θέση κατέχει και σε πινακίδες microε θέmicroα τη χορήγηση ποσοτήτων αρωmicroατικού λαδιού σε διάφορες θεότητες Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι και ο Όmicroηρος (γ 43 κεδ) στην Πύλο τοποθετεί microια microεγάλη γιορτή που τελείται προς τιmicroήν του Ποσειδώνα7) Ο Διόνυσος (di-wo-nu-so ΔιFονύσω) Το όνοmicroα microαρτυρείται και στην Πύλο και στα Χανιά της Κρήτης και περιέχει το πατρικό του (ΔιFό- το υπόλοιπο τmicroήmicroα του ονόmicroατος είναι αδιευκρίνηστο)8) Η Αθηνά (a-ta-na-po-ti-ni-ja Αθάνα Ποτνία πβ οmicroηρική έκφραση (Ζ305 πότνιrsquo Αθηναίη laquoΔέσποινα Αθηνάraquo)9) Η Άρτεmicroις (a-ti-mi-te Αρτιmicroίτει laquoστην Άρτεmicroηraquo Πβ και την έκφραση Αρτέmicroιδος δούλος (a-te-mi-to do-e-ro Αρτέmicroιδος δόελος)Άλλα ονόmicroατα θεοτήτων που microνηmicroονεύονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα microε αφορmicroή προ-σφορές σrsquo αυτά γνωστά από τα κλασικά χρόνια είναια) ο Ενυάλιος (e-nu-wa-ri-jo Ενυαλίω) συχνά microαρτυρούmicroενο στην ελληνική γραmicromicroατεία ως άλλο όνοmicroα του πολε-microικού θεού Άρη β) Ο ΠαιάFων (Pa-ja-wo-ne ΠαιαFώνει = οmicroηρικό Παιήωνι laquoστον Παιήωναraquo αργότερα Παιάνα)γ) Η Ερινύς (e-ri-nu-we Ερινύει laquoστην Ερινύαraquo)δ) Οι θεοί (te-o-i Θεοίhι = θεοίς laquoστους θεούςraquo)ε) Η Πότνια (po-ti-ni-ja) laquoΔέσποιναraquo laquoΚυρίαraquoΚατά κανόνα το Πότνια προτάσσεται ή επιτάσσεται microιας άλλης λέξης που κείται σε πτώση γενική πχ Λαβυρίνθοιο Ποτνία (da-pu2-ri-to-jo po-ti-ni-ja Δαβυρίνθοιο Ποτνία Για την εναλλαγή δλ πβ ΟδυσσεύςΟλυσεύς κλπ) laquoστην Πότνια του Λαβυ-ρίνθουraquo Σίτων Ποτνία (si-to po-ti-ni-ja) Άλλες φορές η Πότνια συνοδεύεται από επίθετα Ιππεία (i-qe-ja) που υποδηλώνει σχέση microε άλογα Ασία (a-swi-ja) laquoΑσιανήraquo

Θρησκευτική απεικόνιση σε λάρνακα (13ος αιώνας πΧ)

κλπ Ανάλογη είναι η χριστιανική συνήθεια να προσαγορεύεται η Παναγία microε διάφορα επίθετα και επωνυmicroίες που άλλοτε δηλώνουν τόπο πχ Παναγία Σπηλιώτισσα Αργο-κοιλιώτισσα (Νάξος) κλπ και άλλοτε ιδιότητα πχ Γοργοεπήκοος κλπ Από το όνοmicroα της Πότνιας παράγεται ένα επίθετο το ποτνιάFειος (po-ti-ni-ja-we-jo) microε το οποίο χα-ρακτηρίζονται κοπάδια προβάτων στην Κνωσό και χαλκείς στην Πύλο Τα πρόβατα ήταν αφιερωmicroένα στη θεά ως πηγή εσόδων για τα ιερά και για το λατρευτικό της προσωπικό Η συνήθεια είναι και νεοελληνική Η σχέση πάλι θεοτήτων microε εργαστήριο χαλκέων τεκmicroηριώνεται και αρχαιολογικά Ο αείmicroνηστος Μαρινάτος παρατήρησε ότι σπήλαιο στο Αρκαλοχώρι της Κρήτης (νότια της Κνωσού) χρησίmicroευσε ως χώρος λατρευτικός αλλά και ως εργαστήρι χαλκέων Και η εικονιζόmicroενη υπερmicroεγέθης γυναικεία microορφή σε αίθουσα κοντά σε microεταλλουργείο microέσα στην περίβολο της ακρόπολης των Μυκηνών είναι πολύ πιθανόν ότι παρίστανε Πότνιαστ) Η Ελεύια (e-re-u-ti-ja Ελευθία δοτ ενικού) θεά του τοκετού Η λέξη απαντά στον Όmicroηρο microε τον τύπο Ειλείθνια και σε σχέση microε την Αmicroνισό (τ 188 στήσε δrsquo εν Αmicroνισώ όθι τε σπέος Ειλειθύιης laquoάραξε στην Αmicroνισό όπου το σπήλαιο της Ειλείθυιαςraquo) όπως ακριβώς και σε πινακίδα της Κνωσού a-mi-ni-so e-re-u-ti-ja Αmicroνισώ Ελευθία laquoστην Αmicroνισό στην Ειλείθυιαraquoζ) Οι Αmicroφίπολοι (a-pi-qo-ro-i Αmicroφιπόλοιhι = Αmicroφιπόλοις laquoστις Αmicroφιπόλουςraquo Με τη λέξη δηλώνονται κάποιοι θεοί συνοδοί ή πιθανότερα ιέρειες θεράπαινες της θεάς Σrsquo αυτές χορηγείται ποσότητα αρωmicroατικού λαδιούη) Οι Άνεmicroοι (a-ne-mo-I-je-re-ja Ανέmicroων ιερεία laquoστην ιέρεια των Ανέmicroωνraquo) Αmicroάρ-τυρα στα ιστορικά χρόνια αλλά κατανοητά είναι τα ονόmicroατα α) Η Μητέρα των θεών (ma-te-re te-I-ja Ματρεί θεία = Μητρί θεία laquoστη θεϊκή Μητέρα) β) Ο Μεγάλος Ήρωας (ti-ri-se-ro-e Τρισηρώει laquoστον Τρισήρωαraquo Η λέξη είναι σύνθετη από το αριθmicroητικό επίρρηmicroα τρις (laquoτρεις φορέςraquo) και το ουσ ήρως που στην ελληνική των ιστορικών χρόνων χρησιmicroοποιείτο για ηmicroιθέους και για τοπικούς θεούς) γ) Ο Δεσπότης (do-po-ta Δοσπότα laquoστον Δεσπότηraquo) δ) Το ιερό του Δαιδάλου (da-da-re-jo-de Δαιδαλείον δε laquoγια το ΔαιδαλείοraquoΤρεις ονοmicroασίες εορτών microνηmicroονεύονται στις πινακίδες της Πύλου και microας είναι κατα-νοητές microολονότι οι λέξεις microε τις οποίες δηλώνονται δεν microαρτυρούνται στην αλφα-βητική ελληνική α) Η microία είναι τα Λεχεστρωτήρια (re-ke-to-ro-te-ri-jo Λεχεστρω-

Πήλινο φυσιοκρατικό ειδώλιο της πρώιmicroης microυκηναϊκής ειδω-

Θρησκευτική σκηνή microε γυναί-κες microπροστά σε οικοδόmicroηmicroα microε

τηρίοις δοτική laquoεορτή κατά την οποία γίνεται το στρώσιmicroο του κρεβατιούraquo (πβ την οmicroηρική έκφραση στορέσας λέχος εστόρευσαν λέχος) και το λατινικό όνοmicroα εορτής Pectisternium β) Η άλλη τα θρονοελητήρια (to-no-e-ke-te-ri-jo θεονοελητηρίοις = Θεόνοελητηρίοις laquoεορτή κατά την οποίαν έλκουσι (= απλώνουν) τον θρόνο (= πεποι-κιλmicroένο πέπλο) πβ την εορτή των Παναθηναίων) γ) Η τρίτη θεοφορία (te-o-po-ria) laquoεορτή κατά την οποία γίνεται λατρευτική πορείαraquoΆγνωστα ονόmicroατα θεοτήτων ή ιερών θεοτήτων microας είναι τα ακόλουθα1) qo-wi-ja ΒοFία laquoστην Βοείαraquo πβ το επίθετο της Ήρας βοώπις στον Όmicroηρο2) ko-ma-we-te-ja ΚοmicroαFεντεία Θηλυκό του κοmicroάFενς = κοmicroήεις δηλαδή microακρυmicroάλ-λης πβ την οmicroηρική έκφραση κάρη κοmicroόωντες3) qe-ra-si-ja Θηρασία Τειρασία4) Pa-de 5) ma-ri-ne-u Μαλλινεύς Μαρινεύς6) pe-re-jo = ιερό της θεάς pe-re-swa ΠρέσFα pe-re-ja ΠρεAgraveας πβ Περσεφόνη7) i-pe-me-de-ja-o ιερό της θεάς i-pe-me-de-ja Ιφεmicroέδεια πβ στον Όmicroηρο (λ 305) Ιφιmicroέδεια laquoαυτή που κυριαρχεί microε δύναmicroηraquo8) pi-pi-tu-na πβ ως προς την κατάληξη Δίκτυννα9) a-ju-ma-na-ke10) a-ro-do-ro-oΠοικίλες προσφορές γίνονται σε θεότητες Διακρίνονται δύο είδη 1) οι προσφορές που περιλαmicroβάνουν ένα microόνο είδος και αυτό είναι α) λάδι (κατά κανόνα αρωmicroατι-σmicroένο) β) microέλι γ) σιτάρι δ) microαλλί (λατρευτική χρήση του microαλλιού απαντά και στους κλασικούς χρόνους) ε) υφάσmicroατα από microαλλί στ) ενδυmicroασίες για τα ξύλινα αγάλmicroατα των θεών (ξόανα) και 2) οι προσφορές που περιλαmicroβάνουν ποικίλα είδη αγαθών όπως α) 1574 λίτρα κριθάρι 14frac12 λίτρα κύπαιρος 115 λίτρα αλεύρι 307 λίτρα ελιές 19 λίτρα microέλι 96 λίτρα σύκα 1 βόδι 26 κριοί 6 προβατίνες 2 τράγοι 2 αίγες 1 χοί-ρος σιτευτός 6 γουρουνόπουλα 585frac12 λίτρα κρασί και ακόmicroα άλλα τρία είδη που δεν microας είναι κατανοητά αυτές οι προσφορές γίνονται κατά τη laquomicroύηση του Fάνακτοςraquo Και β) βόδια πρόβατα αίγες χοίροι σιτάρι κρασί microέλι αρωmicroατισmicroένο λάδι microαλλί και ύφασmicroα Αποδέκτης εδώ είναι ο ΠοσειδώναςΣε πινακίδες των Θηβών λατρευτικές προσφορές γίνονται και σε διάφορα ζώα σε

Χρυσό διάδηmicroα από τάφο των Μυκηνών

ηmicroιόνους (e-mi-jo-no-i hηmicroιόνοιhi = ηmicroιόνοις) σε ερπετά (e-pe-to-i hερπετοίhι = ερπετοίς) σε όρνιθες (o-ni-si όρνισσι) σε σκύλους (ku-si κυνσί = κυσί)Ίσως η σηmicroαντικότερη είδηση που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκά κείmicroενα για την ιστο-ρία της ελληνικής θρησκείας είναι ότι ο θεός Διόνυσος ο οποίος εθεωρείτο νέος και λαϊκός θεός microαρτυρείται microε βεβαιότητα περισσότερες από microία φορά στα microυκηναϊκά κείmicroενα της Πύλου και της Κρήτης (Χανιά) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η microνεία του θεού στην κρητική πινακίδα γιατί λατρευόταν microαζί microε τον Δία και microοιραζόταν microε αυτόν την ίδια ποσότητα microελιού Σύmicroφωνα microε την microυθολογική παράδοση ο Διόνυσος ήταν γιος του Δία και της Σέmicroελης Το α΄ συνθετικό του ονόmicroατος του θεού είναι ελληνικό (ΔιFό ndash γενική του Ζευς) ενώ το β΄ νύσος παραmicroένει αδιευκρίνηστο Είναι πιθανό πάντως σε αυτό να κρύβεται η έννοια laquoγιοςraquo

Πολεmicroικός βίος

Όπλα αmicroυντικάΤα αmicroυντικά όπλα που microνηmicroονεύονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα είναι1 Η περικεφαλαία (ko-ru κόρυς και ko-ru-to κόρυθος γενική) Το microυκηναϊκό κρά-νος είναι εφοδιασmicroένο microε προσθήmicroατα (o-pi-ko-ru-si-ja o-pa-wo-ta 4 απικορύσια οπάFορτα 4 Η λέξη είναι σύνθετη από την πρόθεση οπί = επί και το επίθετο κορύσιος lt κορύθιος παράγωγο του κόρυς και σηmicroαίνει πρόσθετο έλασmicroα πάνω στην περικε-φαλαία Ισοδύναmicroη είναι η έκφραση κόρυθος ο(πάFορτα) 4 (ko-ru-to O 4 Το Ο είναι ακροφωνική βραχυγραφία της λέξης o-pa-wo-ta οπάFορτα) που σηmicroαίνει laquoτέσσερα ελάσmicroατα της περικεφαλαίαςraquo) Το κράνος είναι εφοδιασmicroένο microε δύο παραγναθίδες ( pa-ra-wa-jo 2 παραFαίω 2 Το παραFαίω είναι δυϊκός και παράγεται από το ουσιαστικό παραύα πβ αιολικό παραύα laquoπαρειάraquo Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στον Όmicroηρο ο κόρυς χαρακτηρίζεται χαλκοπάρκος)2 Οι επωmicroίδες (e-po-mi-jo 2 επωmicroίω δυϊκός του επιθέτου επώmicroιος)3 Ο θώρακας Η λέξη απαντά σε ονοmicroαστική ενικού στην Τίρυνθα και συνοδεύεται από το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα (to-ra-ka θώραξ) Στην ονοmicroαστική πληθυντικού απαντά σε πινακίδα της Πύλου (to-ra-ke θώρακες) Ο θώρακας microε βάση τις πινακίδες της Πύλου είναι εφοδιασmicroένος microε πρόσθετα ελάσmicroατα microεγαλύτερα και microικρότερα των οποίων

Μυκηναϊκή επιτύmicroβια στήλη microε ζωγραφική παράσταση πολε-

ο αριθmicroός ποικίλλει είκοσι και δέκα είκοσι δύο και δώδεκα (ΘΩΡΑΚΑΣ 1 o-pa-wo-ta me-zo-a2 O 20 me-u-jo-a2 O10 ΘΩΡΑΚΑΣ 1 απάFορτα microέjohα o(πάFορτα) 20 microείFjohα ο(πάFορτα) 10) Στο ίδιο κείmicroενο καταγράφονται τα πρόσθετα ελάσmicroατα της περικεφα-λαίας και δύο παραγναθίδες Το οπάFορτα δεν microαρτυρείται στην αλφαβητική ελληνική microπορούmicroε όmicroως να προσεγγίσουmicroε τη σηmicroασία του microε βάση τα συmicroφραζόmicroενα και την ετυmicroολογία Είναι σύνθετο microε την πρόθεση οπί-επί και ρίζα το ρ αFείρω αFερτάω πβ αν-αρτώ και δηλώνει πρόσθετο έλασmicroα που τοποθετείται πάνω στους θώρακες ή στα κράνη Τέλος σε microια πινακίδα καταγράφονται πέντε ζεύγη θωράκων και χαρακτηρίζο-νται παλαιοί (pa-ra-jo) Προφανώς υπονοούνται τα δύο τmicroήmicroατα (πβ οmicroηρ γυαλα) του θώρακα που περιέβαλλαν το σώmicroα του πολεmicroιστή Εντύπωση προκαλεί η απουσία των ασπίδων από τα λογιστικά κατάστιχα των microυκηναϊκών ανακτόρων Άλλοι όροι όπως qo-ro2 δεν microας είναι σαφείς Ίσως είναι δυϊκός του ψέλιον και σήmicroαινε τα microεταλλικά καλύmicromicroατα που προστάτευαν τους βραχίονες Ίσως σχετίζεται microε τη λ γύαλον Τέλος σε microια πινακίδα της Κνωσού ο microνηmicroονευόmicroενος χιτώνας ίσως ήταν αmicroυντικό όπλο Στο κείmicroενο γίνεται λόγος για λίνον λεπτόν (ri-no re-po-to) προορισmicroένο για χιτώνα (ki-to) πιο πέρα υπάρχει η ένδειξη laquoένα κιλό χαλκόςraquo Στη συνέχεια της πινακίδας διαβά-ζεται η λ επιχιτώνια (e-pi-ki-to-ni-ja) και πάλι η ίδια ένδειξη Ίσως ο χιτώνας να ήταν λινός και να επενδυόταν microε τα χάλκινα οπάFορτα Η χάλκινη πανοπλία που βρέθηκε στα Δενδρά της Αργολίδας πριν από αρκετά χρόνια δεν microας βοηθά να κατανοήσουmicroε τι ήταν τα οπάFορτα Για τη σχέση λίνου χιτώνος και χαλκού εύγλωττα οmicroιλεί το οmicroηρικό επίθετο χαλκοχίτωνες που αποδίδεται στους Τρώες και στους Αχαιούς

Όπλα επιθετικά1 Αιχmicroή (= το microπροστινό χάλκινο τmicroήmicroα των δοράτων και των ακοντίων) Η σηmicroασία αυτή συνάγεται microε βεβαιότητα από την περίφηmicroη πινακίδα της Πύλου στην οποία απα-ντά Με βάση αυτή την πινακίδα που microάλλον υποδεικνύει πολεmicroική προπαρασκευή επιτάσσεται ο χαλκός της Πύλου για να κατασκευαστούν αιχmicroές για δόρατα και ακόντια (jo-do-so-si [οι τάδε αξιωmicroατούχοι] ka-ko na-wi-jo pa-ra-jo-I-qo e-ke-si-qe a3ndashka-sa-ma ως δώσονσι χαλκόν νάFιον παλταίοιhί τε έγχεσσί τε αικσmicroάνς (κατά τον εξής τρόπο οι αξιωmicroατούχοι θα δώσουν χαλκό των ναών () για να κατασκευαστούν αιχmicroές για ακόντια και δόρατα) Για τη χάλκινη αιχmicroή του δόρατος χαρακτηριστικό είναι το

Ξίφος microε χρυσή λαβή (16ος αιώνας πΧ) που βρέθηκε στις

ακόλουθο οmicroηρικό χωρίο (Ο Έκτορας στο χέρι του) έγχος εχrsquo ενδεκάπηχυ πάροιθε δε λάmicroπετο δουρός (αιχmicroή χαλκείη)2 Έγχος (= δόρυ) Μια πινακίδα της Κνωσού καταγράφει laquoδώδεκα δόρατα microε χάλκινη microύτηraquo (e-ke-aka-ka-re-a ΔΟΡΥ 12 έγχεhα χαλκάρεhα 12 Και οι δύο λέξεις απαντούν στον Όmicroηρο microε τον τύπο έγχος και χαλκήρης) πβ και τις φράσεις χαλκήρει δουρί και χαλκήρεσιν εγχείησιν Και στην περίφηmicroη πινακίδα της Πύλου όπου ο λόγος για επί-ταξη χαλκού η λ έγχος απαντά σε δοτική πληθυντικού (e-ke-si-qeέγχεσσί τε)3 Ξίφος (qi-si-pe-e ξίφεhε δυϊκός) Η λέξη διαβάζεται σε πυλιακή πινακίδα στην οποία καταγράφονται δύο διπλοί πελέκεις δηλούmicroενοι microε ιδεόγραmicromicroα4 Φάσγανον (= εγχειρίδιο) Η λέξη σε κνωσιακές πινακίδες (po-ka-na φάσγανα) συνο-δευόmicroενη microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Σε microια πινακίδα προφανώς συγκεντρωτική καταγράφονται πενήντα εγχειρίδια (to-sa pa-ka-na ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ 50 τόσα φάσγα-ναhellip50) Σε άλλες χαρακτηρίζονται ότι είναι laquoεφοδιασmicroένα microε λαβέςraquo (a-ra-ru-wo-a de-so-mo αραρFόhα δεσmicroοίς = αραρότα αρηρότα δεσmicroοίς) πβ το οmicroηρικό (0713) φάσγανα καλά microελάνδετα κωπήεντα laquomicroαχαίρια ωραία microαυροmicroάνικαraquo Σε άλλες ανα-φέρεται ότι οι λαβές είναι από κέρατο (ke-ra de-de-me-na κέρα δεδεmicroένα) ή από ελεφαντόδοτο (e-re-pa-te- de-de-me-na ελέφαντες δεδεmicroένα)5 Παλταίον (pa-ta-jo-i παλταίοιhι ndash δοτ πληθ) Η λέξη συνάπτεται microε τη δοτική έγχεσσί τε και παράγεται από το παλτόν Η ίδια λέξη σε ονοmicro πληθ απαντά και στην Κνωσό Διαβάζεται σε σφράγισmicroα που απεικονίζει microικρό αιχmicroηρό ραβδί Εποmicroένως παλταίον microάλλον σηmicroαίνει ελαφρό ακόντιο ή δόρυ εκσφενδονιζόmicroενο και όχι βέλος Το βέλος ήταν διαφορετικό όπως υποδηλώνει πινακίδα της Κνωσού που καταγράφει αυτό το όπλο δηλούmicroενο microε το ιδεόγραmicromicroά τουΕικών της πινακίδας από laquoΜυκ Κόσmicroοςraquo σ 3496 Πέλεκυς (wa-o Fάορ Η λέξη απαντά στην ίδια πινακίδα στην οποία καταγράφονται δύο ξίφη και δεν έχει επιβιώσει στην αλφαβητική ελληνική Το ότι εδήλωνε laquoπέλεκυςraquo συνάγεται microε βεβαιότητα από το ιδεόγραmicromicroα που τη συνοδεύει

ΆρmicroαΟ βαριά οπλισmicroένος Μυκηναίος πολεmicroιστής διέθετε άρmicroα προκειmicroένου να βρεθεί στο πεδίο της microάχης Το microυκηναϊκό άρmicroα ήταν δίτροχο και εσύρετο από δύο άλογα Είναι

Ορειχάλκινα όπλα ορισmicroένα microε χρυσές λαβές (16ος αιώνας

χαρακτηριστική η ονοmicroασία του στις πινακίδες της Κνωσού ιππία (i-qi-ja) laquoαλογά-microαξαraquo Το ιππία είναι θηλυκό του επιθέτου ίππιος (= αυτός που ανήκει στον ίππον) και αρχικά προσδιόριζε το ουσιαστικό Fοχα (wo-ka) που microαρτυρείται στην Πύλο Η λέξη Fοχά σηmicroαίνει laquoόχηmicroαraquo και παράγεται από το ρ Fέχω πβ λατ vehor (=οχούmicroαι) Από το ιππία Fοχά microε παράλειψη του ουσιαστικού το επίθετο ιππία ουσιαστικοποιήθηκε και εδήλωσε πια laquoαλογάmicroαξαraquo Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι το microυκηναϊκό ιππία επιβιώνει στο οmicroηρικό ιππιοχάρmicroης που δεν σηmicroαίνει βέβαια όπως συνήθως ερmicroηνεύεται ο πολεmicroιστής που χαίρει microε laquoτους ίππουςraquo αλλά microε τας ιππίας δηλ microε τις άmicroαξες ή ορθότερα laquoο από του άρmicroατος microαχόmicroενοςraquoΣε πολλές πινακίδες της Κνωσού καταγράφονται άρmicroατα περιγραφόmicroενα microε όλα τους τα εξαρτήmicroατα για παράδειγmicroα laquoΤρία άρmicroατα διακοσmicroηmicroένα microε ελεφαντόδοντο microε προσαρmicroοσmicroένους τους τροχούς εφοδιασmicroένα microε χαλινάρια microε παρωπίδες από ελε-φαντόδοντο microε o-pi-I-ja από κέρατο Κατασκευή του Κ 9raquo (I-qi-jaa-ja-me-na e-re-pa-te a-ra-ro-mo-te-me-na a-ra-ru-ja a-ni-ja-pi e-re-pa-te-jo o-po-qo ke-ra-ja-pi o-pi-I-ja-pi ko-ki-da o-pa ΑΡΜΑ 3 ιππίας αιαιmicroέναι ελεφάντει αραρmicroοτmicroέναι αραρυίαι ανίαφι ελεγαντείω οπώπω κεραίαφι ορίαφι Κ hοπά)Σε άλλες πινακίδες καταγράφονται άρmicroατα και σηmicroειώνονται τα εξαρτήmicroατα που λεί-πουν Η απουσία πχ των ηνίων δηλώνεται microε τη φράση laquoδεν έχουν προστεθεί τα χαλινάριαraquo (o-u-qe a-ni-ja po-si e-e-si ούτε ανίαι ποσί έενσι = ούτε ηνία προς εισί και microε παράλειψη του ρήmicroατος σε άλλη πινακίδα o-u-qe a-ni-ja po-si ούτε ανίαι πόσι) Ακόmicroη σε microια πινακίδα καταγράφονται πενήντα έξι άρmicroατα χωρίς τροχούς και χωρίς διακόσmicroηση (i-qi-ja a-na-mo-to a-na-to APMA 56 ιππίαι ανάρmicroοστοι άναιτοι ΑΡΜΑ 56 Το ανάρmicroοστοι και το άναιτοι είναι το ακριβώς αντίθετο του αραρmicroοτmicroέναι και του αιαιmicroέναι αντίστοιχα) Σε άλλη ογδόντα άρmicroατα χωρίς διακόσmicroηση και χωρίς τροχούς κατασκευής του Αλεξίτου (i-qi-ja a-na-ta a-na-mo-to a-re-ki-si-to-jo o-pa ΑΡΜΑ 80 ιππίαι άναιτοι ανάρmicroοστοι Αλεξίτοιο hορά ΑΡΜΑ 80)Σε άλλη καταγράφονται είκοσι επτά άρmicroατα χωρίς τροχούς που είναι όmicroως διακοσmicroη-microένα (i-qi-ja a-na-mo-to a-ja-me-na ΑΡΜΑ 27 ιππίαι ανάρmicroοστοι αιαιmicroέναι ΑΡΜΑ 27) Μια άmicroαξα χαρακτηρίζεται laquoδιαλυmicroένηraquo (me-ta-ke-ku-me-na microετακεοχυmicroένα = microετακεχυmicroένη) Τα καταγραφόmicroενα τώρα άρmicroατα ήταν βαmicromicroένα microερικές φορές microε κόκ-κινο χρώmicroα (po-ni-ki-ja φοινίκιαι mi-to-we-sa microιλτόFεσσαι) Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι

Οι δύο όψεις ορειχάλκινου ξίφους microε χρυσές ενθέσεις

στον Όmicroηρο και τα δύο αυτά χρώmicroατα αναφέρονται σε πλοία νέος φοινοκοπαρήους (λ 124= y 271) νήεςhellip microιλτοπάρκοι (Β 637ι 125)Μερικά τmicroήmicroατα του άρmicroατος ονοmicroάζονται microε λέξεις που δεν έχουν επιβιώσει στην αλφαβητική ελληνική Οι λέξεις αυτές ως όροι τεχνικοί και όταν διαβάζονται γίνο-νται δύσκολα κατανοητοί πχ o-pi-i-ja-pi i-qo-e-qe ιππόεψ aυ-rο αυλός pte-no πτέρνω (δυϊκός) pe-qa-to πεδβατόν = δάπεδο του άρmicroατος Γνωρίζουmicroε πάντως πώς λεγόταν ο ηνίοχος a-ni-o-ko ανίοχος = ηνίοχοςΟ συνολικός αριθmicroός των αρmicroάτων της Κνωσού ήταν περισσότερα από εξακόσια ndash εκπλήσσει δεδοmicroένης της γεωmicroορφολογίας της Κρήτης Είναι πιθανόν τα άρmicroατα αυτά κυρίως να ήταν χρήσιmicroα στην ανακριτική διοίκηση της Κνωσού για να ασκεί τον έλεγχό της σε ολόκληρη την Κρήτη κάτι βέβαια που προϋποθέτει την ύπαρξη ενός καλά οργανωmicroένου οδικού δικτύου Αποmicroένει η ανίχνευση των αmicroαξιτών δρόmicroων της microυκη-ναϊκής Κρήτης έργο δυσχερές λόγω της πλούσιας πολιτισmicroικής διαστρωmicroάτωσηςΗ έννοια τροχός δηλώνεται microε τη λέξη άρmicroο (a-mo) δυϊκός άρmicroοτε (a-mo-te) και πλη-θυντικός άρmicroοτα (a-mo-ta) και συνάπτεται ετυmicroολογικά microε το ρήmicroα αραρίσκω laquoπρο-σαρmicroόζωraquo Αρχικά εποmicroένως σήmicroαινε laquoτmicroήmicroα που συναρmicroόζεται (στον άξονα)raquo Ο αντίστοιχος τύπος στην αλφαβητική ελληνική είναι άρmicroα που σηmicroαίνει όmicroως άmicroαξα άρmicroα όχι τροχός άρmicroατος Η εξέλιξη εποmicroένως ηταν άρmicroο = 1) τροχός και 2) κατά το σχήmicroα συνεκδοχής (το microέρος αντί του όλου pars pro toto) άmicroαξα άρmicroα Η αρχική σηmicroασία διασώζεται σε κάποια οmicroηρικά χωρία πβ τη φράση καmicroπύλον άρmicroα Ο τύπος άρmicroο αντί άρmicroα είναι σύmicroφωνος microε τη φωνητική της microυκηναϊκής στην οποία το φωνη-εντικό υγρό εξελίσσεται σε ο και όχι σε α (ngtο) Σε αρκετές πινακίδες ο τροχός δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα κύκλος microε σταυρό στο εσωτερικό του πβ τη χρήση του όρου κύκλος στον Όmicroηρο για να δηλωθεί ο τροχόςΟι ειδήσεις που αντλούmicroε από τις πινακίδες (κυρίως τις πυλιακές) που καταγράφουν τροχούς είναι πολλές και ενδιαφέρουσες Οι τροχοί των microυκηναϊκών αρmicroάτων είναι από φτελιά (pre-re-wa πτελέFας γενική της ύλης) από ιτιά (e-ri-ka ελίκας γενική της ύλης) από κυπαρίσσι (ku-pa-ri-se-ja κυπαρίσσεια επίθετο ύλη) από ελεφαντόδοντο (e-re-pa-to ελέφαντος γενική της ύλης ελέφας = ελεφαντόδοντο) από χαλκό (ka-ki-jo χαλκίω δυϊκός του επιθέτου χάλκιος = χάλκεος laquoχάλκινοςraquo)Ο τρόπος κατασκευής τους ποικίλλει Τα άρmicroοτα (= τροχός) είναι οδοντωτά (o-da-

twe-ta οδάτFεντα laquoεφοδιασmicroένα microε δόντιαraquo) εφοδιασmicroένα microε στεφάνη (te-mi-dwe-ta τερmicroίδFεντα από το τέρmicroις laquoγύροςraquo) αργυρόδετα (a-ku-ro de-de-me-no αργύρω δεδεmicroένω δυικός) χαλκόδετα (ka-ko-de-ta χαλκόδετα πβ και την ισοδύναmicroη δια-τύπωση ka-ko de-de-me-no χαλκώ δεδεmicroένω δυϊκός Η πρώτη πινακίδα είναι της Κνωσού η δεύτερη της Πύλου) Δηλώνεται επίσης η ποιότητά τους ή η κατάσταση στην οποία βρίσκονταν την ώρα της καταγραφής τους Χαρακτηρίζονται ως καλύτερης ποιότητας (a-ro2-a άρροhα συγκριτικός του αγαθός laquoκαλόςraquo) ως άχρηστα (no-pe-re-a2 νωφελέhα = ανωφελή) ως καινούργια (ne-wa νέFα = νέα) ως παλαιά (pa-ra-ja) ως υπό κατασκευήν ή και επισκευήν (wo-zo-me-na Fορζόmicroενα microετοχή του Fόρζω = εργάζοmicroαι) Δηλώνεται επίσης το microέγεθός τους Σε microια πινακίδα της Πύλου έντεκα ζεύγη άρmicroοτα (= τροχοί) χαρακτηρίζονται laquoψηλάraquo (ta-na-wa ΤαναFά = ταναά) Ακόmicroα δηλώνεται η προέλευσή τους Τριάντα δύο ζεύγη σε δύο πινακίδες της Πύλου χαρακτη-ρίζονται Ζακύνθια (za-ku-si-ja Ζακύνσια) Δεν γνωρίζουmicroε όmicroως αν πρόκειται για το γνωστό νησί ή για τόπο της περιοχής της Πύλου που έφερε το ίδιο όνοmicroα Σε πινακίδα της Κνωσού ο τόπος προέλευσης ενός ζεύγους τροχών δηλώνεται microε την παράθεση του τοπωνυmicroίου στην αρχή Φαιστός (pa-i-to)Τα άρmicroοτα (= τροχοί) και στην Κνωσό και στην Πύλο υπολογίζονται πάντοτε κατά ζεύγη Στο τέλος κάθε πινακίδας που καταγράφει τροχούς εικονίζεται το ιδεόγραmicromicroα του τροχού ακολουθούmicroενο από την ακροφωνική βραχυγραφία ΖΕ = ζεύγος Όσες φορές ο αριθmicroός των καταγραφόmicroενων τροχών είναι microονός αναγράφεται η συmicroπλη-ρωmicroατική ένδειξη ΜΟ = microόνFον = microόνον (ενν άρmicroο) και ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα του τροχού και ο αριθmicroός πάντοτε 1 Πχ σε microια πινακίδα της Κνωσού που καταγράφο-νται επτά τροχοί από ιτιά οδοντωτοί (a-mo-ta e-ri-ka te-mi-dwe-ta άρmicroοτα ελίκας τερmicroίδFντα) ο αριθmicroός δηλώνεται ως εξής ΤΡΟΧΟΣ ΖΕ 3 ΜΟ ΤΡΟΧΟΣ 1 laquoτρία ζεύγη τροχοί ένας microόνος τροχόςraquo

Ποιmicroενικός βίοςΟι ειδήσεις που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκά κείmicroενα για τον ποιmicroενικό βίο είναι άφθο-νεςΑ Οι λέξεις που χρησιmicroοποιούνται προς δήλωση του επαγγέλmicroατος του βοσκού είναι οι ακόλουθες

Μινωική τοιχογραφία microε αναβά-τες άρmicroατος

1) Ποιmicroήν Πιθανόν ο όρος δεν σηmicroαίνει γενικά laquoβοσκόςraquo αλλά laquoβοσκός προβάτωνraquo αφού ειδικός όρος απαντά προς δήλωση του αιγοβοσκού σε πινακίδες της ίδιας σει-ράς Η λέξη microαρτυρείται σε ποικίλες πτώσεις στον ενικό και στον πληθυντικό po-me ποιmicroήν po-me-ne ποιmicroένες po-me-no ποιmicroένος po-me-ne ποιmicroένοι = αττ ποι-microένε Απαντά επίσης ως ανθρωπωνύmicroιο στην Κνωσό Η λέξη υπόκειται ως βάση και στα κύρια ονόmicroατα Ποιmicroάνωρ (po-ma-no-ri Ποιmicroάνορι δοτική πβ Ποίmicroανδρος στην ελληνική της πρώτης χιλιετηρίδας και την οmicroηρική έκφραση ποιmicroήν λαών) Ποιmicroνίων ή Ποίmicroνιος (po-mi-ni-jo) πβ Ποmicroνίων και Ποιmicroένιος στην κλασική εποχή Εδώ ανήκει και το po-ma-ko είτε Ποίmicroαγος πβ βοηγός ονηγός είτε Ποίmicroαρχος διαβαστεί (και οι δύο αναγνώσεις είναι δυνατές)2) Αιγιπάστας (a3-ki-pa-ta) laquoαιγοβοσκόςraquo3) Βουκόλος (qo-u-ko-ro) Η λέξη έχει επιβιώσει σε πλείστους τόπους4) Βουβότας (qo-u-qo-ta) laquoβοσκός βοδιώνraquoΑξίζει να σηmicroειωθεί ότι από τους δύο αυτούς όρους ο πιο παλιός είναι το βουκόλος5) Συβώτας (su-qo-ta) laquoχοιροβοσκόςraquo

Β Ονόmicroατα ζώων1) Τετράποδα (qe-to-ro-po-pi τετρόποπφι οργανική πληθ του τετράποδα = τετρά-ποδα) Ο όρος που microαρτυρείται και σε άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες δεν απαντά στον Όmicroηρο Για πρώτη φορά στην αλφαβητική ελληνική απαντά στον Ηρόδοτο Και όmicroως όπως microαρτυρούν τα microυκηναϊκά κείmicroενα ήταν εν χρήσει στην ελληνική γλώσσα πολλούς αιώνες παλαιότερα2) Ίππος (i-qo) Στο ίδιο κείmicroενο καταγράφονται επίσης όνοι (o-no) και πώλοι (po-ro) H λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα α) microε τα παράγωγα ιππεία (po-ti-ni-ja i-qe-ja Ποτνία Ιππεία laquoστη θεά των ίππωνraquo) και ιππία (i-qi-ja εννwoka ιππία ενν Fοχά = άmicroαξα που σύρεται από άλογα αλογάmicroαξα) και β) microε τα σύνθετα ιπποφορβός (ze-u-ke-u-si i-po-po-qo-i-qe ζευγεύσι ιπποφορβοίhιτε laquoστους ζευγείς και στους ιπποφορβούςraquo) και υππόεψ (do-we-jo i-qo-e-qe δορFείω ιπποέπει δοτική-οργανική laquomicroε ξύλινοhellipraquo) = όρος τεχνικός που χαρακτηρίζει τmicroήmicroα της άmicroαξας κατασκευασmicroένο από ξύλο αλλά δεν γνωρίζουmicroε τι σηmicroαίνει Είναι πάντως σύνθετο από το ουσ ίππος και το ρ έποmicroαι Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι δεν microαρτυρούνται στα microυκηναϊκά κείmicroενα ονόmicroατα

Τοιχογραφία από την Πύλο microε κρανοφόρους πολεmicroιστές επί

προσώπων microε α΄ ή β΄ συνθετικό τη λ ίππος κάτι πολύ συνηθισmicroένο στην κλασική εποχή ενώ microαρτυρούνται ανθρωπωνύmicroια παράγωγα της λ βους Σχετίζεται τούτο microε την αρχαιολογικά τεκmicroηριωmicroένη άποψη ότι για πρώτη φορά στα microέσα της 2ης χιλιετη-ρίδας πχ το άλογο έγινε οικείο στον χώρο του Αιγαίου Από πλευράς ονοmicroατολογίας θα ήταν ενδιαφέρουσα η συγκριτική εξέταση των microυκηναϊκών και των οmicroηρικών δεδο-microένων Αυτή ίσως οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συmicroπεράσmicroατα που θα αφορούν στην παλαιότητα του έπους και στη σχέση του microε την ιστορική πραγmicroατικότητα3) Οώmicroος (po-ro πώλος δίπλα στο i-qo ίπποι και στο o-no όνοι) πβ Οmicroήρ 1680-1 ίππουςhellip πολλήσι δε πώλοι υπήσαν Η λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα microε τα ανθρωπω-νύmicroια Πώλος (po-ro) και po-ri-ko είτε διαβαστεί Πώλιχος πβ Λεόντιχος είτε Πωλίσκος πβ Κυνίσκος Λεοντίσκος (και οι δύο αναγνώσεις είναι δυνατές microε βάση τους κανόνες της microυκηναϊκής ορθογραφίας)4) Όνος (o-no 3 όνοι 3 = τρία γαϊδούρια) Η λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα microε το τοπω-νύmicroιο Ονοκαραόρει (o-no-ka-ra-o-re τοπική) = laquoΌνου κεφαλήraquo πβ τα τοπωνύmicroια της κλασικής εποχής Όνου Γνάθος Όνου Ράχις Ώτα Όνου κλπ5) Βους (qo-o βως-βους) Η λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα Ι microε το παράγωγο ΒοFία (qo-wi-ja ΒοFία δοτική) και ΙΙ microε τα σύνθετα α) βουβότας (βλ πιο πάνω) β) βου-κόλος (βλ πιο πάνω) γ) ΒοFαξεύς (qo-wa-ke-se-u) σύνθετο από το βους+άγω δ) Στατιβοεύς (ta-ti-qo-we-u) πβ Στήσιππος ε) βούκρας (qo-u-ka-ra βούκρας ή βου-κάραltβους+κάρα laquoκεφαλήνraquo) επίθετο που προσδιορίζει ένα αγγείο και σηmicroαίνει laquomicroε κεφαλή βοδιούraquo Στις πινακίδες που καταγράφουν βόδια το ζώο δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ο τύπος βους απαντά σε πολλά νεοελληνικά ιδιώmicroατα 6) Πόρτις (a-di-ri-ja-te-qe po-ti-pi-qe ανδριάντες τε πόρτιφί τε laquomicroε απεικόνιση ανθρώπινης microορφής και δαmicroαλιώνraquo Διακοσmicroητικό στοιχείο θρόνου πολυτελούς κατα-σκευής) Σηmicroαίνει laquoδαmicroάλιraquo7) Αιξ = αίγα_ Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το επίθετο αίγαltαιγία laquoκατσικήσοςraquo και το αιγιπάστας (βλ πιο πάνω) Στις πινακίδες που καταγράφουν αίγες προς δήλωση του ζώου χρησιmicroοποιείται το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Η λέξη microε τον τύπο αίγα έχει επιβιώσει σε πλείστα νεοελληνικά ιδιώmicroατα8) ΌFις (= πρόβατο) Μαρτυρείται έmicromicroεσα microε το επίθετο οFικά και ίσως microε το o-wi-de-

Πτηνόσχηmicroες χάντρες από στε-ατίτη υαλόmicroαζα και φαγεντιανή

ta που είναι όmicroως αmicroφίβολης ανάγνωσης και ερmicroηνείας Στις πινακίδες που καταγρά-φουν πρόβατα το ζώο δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Ο συνολικός αριθmicroός που καταγράφεται στις πινακίδες της Πύλου είναι πάνω από 10000 Στις πινακίδες της Κνωσού ο αριθmicroός είναι δεκαπλάσιος9) Fαρήν (= αρνί) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το ανθρωπωνύmicroιο wa-ni-ko είτε διαβαστεί Fαρνίσκος είτε Fαρνίχος (και οι δύο αναγνώσεις είναι δυνατές microε βάση τους κανονες της microυκηναικής ορθογραφίας) Το Αρνίσκος microαρτυρείται στην αλφαβητική ελληνική Αλλά ότι και το Fάρνιχος θα microπορούσε να υπάρξει δείχνει πχ το Λεόντι-χος Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι το F στη λέξη αυτή έχει microέχρι σήmicroερα διατηρηθεί στους τσακωνικούς τύπους βάννε (= αρνί)lt Fάρνε βαννί(= αρνάκι)lt Fαρνί και βάννιχο(= αρνήσιος)lt Fάρνιχο10) Fρήν (= αρνή) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το παράγωγο Fρηνεία (we-re-ne-ja) laquoδέρmicroα αρνιούraquo και διασώζεται στον Όmicroηρο στα σύνθετα υπόρρηνος πολύρρηνος πολύρρην πολύρρηνες Είναι πιθανόν η Ρήνεια νησάκι κοντά στη Δήλονα προέρχεται από αυτή τη λέξη11) Fρόνεια (wo-ro-ne-ja) Το επίθετο προσδιορίζει την έννοια έρια και σηmicroαίνει laquoαυτά που προέρχονται από αρνιάraquo Το Fρόνειος ltFrόνειος παράγωγο του Fαρήν laquoαρνίraquo12) Κάρνος (= κριός) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το παράγωγο καρνεία (= δέρmicroα κριού)13) Συς (= χοίρος) Μαρτυρείται έmicromicroεσα microε το επαγγελmicroατικό όνοmicroα συβώτας (βλ πιο πάνω) Η έννοια laquoχοίροςraquo δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Στις πινακίδες της Πύλου καταγράφονται πάνω από πεντακόσιοι Αγέλες χοίρων καταγράφονται και στις πινακίδες της Κνωσού microε δήλωση κάθε φορά του τόπου όπου ενδιαιτώνται14) Σίhαλος (si-a2-ro σιhάλονς = σιάλους) Η λέξη σηmicroαίνει laquoχοίρος σιτευτόςraquo και microαρτυρείται στην επικεφαλίδα πινακίδας σύmicroφωνα microε την οποία οι κάτοικοι (o-pi-da-mi-jo οπιδάmicroιοι = επιδήmicroιοι) εννέα περιοχών της Πύλου υποχρεώνονται να εκθρέ-ψουν είκοσι πέντε σιάλους (si-a-ro σιάλονς αιτιατική) που πιθανόν να προορίζονταν για θυσία Η λέξη απαντά και microε την ακροφωνική βραχυγραφία SΙ (σίhαλος) που προσδιορίζει το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα15) Κάπρος Η λέξη microαρτυρείται microε την ακροφωνική βραχυγραφία Κα κά(προς) που προσδιορίζει το ιδεόγραmicromicroα του χοίρου Ένας κάπρος προσφέρεται θυσία στον Ποσει-

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος από αχάτη microε παράσταση θηλυ-

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος από αιmicroατίτη microε παράσταση λέοντος

δώνα microε βάση microια πινακίδα της Πύλου16) Κολοβρός (= χοίρος) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το ανθρωπωνύmicroιο Μόλοβρος (mo-ro-qo-ro) Για τη σηmicroασία του microολοβρός πβ την έκφραση microολοβρίτης συς στον ΙππωνακταΑς σηmicroειωθεί ακόmicroη ότι κοπάδια χοίρων microαζί microε πρόβατα αίγες και βόδια καταγρά-φονται σε πινακίδες της Κνωσού και δηλώνονται microε τα αντίστοιχα ιδεογράmicromicroατα πχ στην πινακίδα ΚΝ (ο 903 καταγράφονται κατά σειρά 60 κριοί 270 πρόβατα 49 τράγοι 130 αίγες 17 χοίροι 41 γουρούνες 2 ταύροι 4 αγελάδες Η περιοχή ονοmicroάζεται wa-to Σε άλλη πινακίδα καταγράφονται 117 κριοί 100 πρόβατα 54 τράγοι 151 αίγες 87 γουρούνες ταύροι hellip Η περιοχή ονοmicroάζεται Κυδωνία (ku-do-ni-ja) τα σηmicroερινά Χανιά Σε άλλη πινακίδα καταγράφονται 202 κριοί 750 πρόβατα 125 τράγοι 240 αίγες 21 χοίροι 60 γουρούνες 2 ταύροι 10 αγελάδες Η περιοχή ονοmicroάζεται Si-ra-ro Οι καταγραφές αυτές θυmicroίζουν το οmicroηρικό χωρίο 98 κεξΟυδέ ξυνεείκοσι φωτώνεστrsquo άφενος τοσσούτον εγώ δε κέ τοι καταλέξωδώδεκrsquo εν ηπείρω αγέλαι τόσα πώεα οιώντόσσα συών συβόσια τοσrsquo αιπόλια πλατέrsquo αιγώνβόσκουσι ξεινοί τε και αυτού βώτορες άνδρες(= ακόmicroα και είκοσι microαζί ανθρώπων δεν είναι τόσο microεγάλοι οι θησαυροί εγώ θα σου τα λογαριάσω microε τη σειρά Δώδεκα κοπάδια βόδια στη στεριά άλλα τόσα κοπάδια πρό-βατα άλλα τόσα γουρούνια κι άλλα τόσα κατσίκια που σκορπούν και τα βόσκουν ξένοι και δικοί microας τσοπάνηδες) (Μετάφρ Γ Ζευγώλη)17) Κυών Η λέξη microατυρείται έmicromicroεσα microε το κυναγέτας (ku-na-ke-ta-i κυναγέταιhi laquoστους κυνηγούςraquo)18) Έλαφος Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το παράγωγο ελαφία ελαφείαΜερικές από τις ειδήσεις που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκά κείmicroενα σε σχέση microε τα ζώα είναι οι ακόλουθες 1 Εκτρέφονται φυσικά για το κρέας τους αλλά και για το έριο και για τα δέρmicroατα των οποίων η χρήση ήταν πολλαπλή 2 χρησιmicroοποιούνται στις αγροτικές εργασίες 3 προσφέρεται θυσία στους θεούς πχ στον Ποσειδώνα ταύροι πρόβατα αίγες χοίροι microαζί microε κρασί microέλι (me-ri) αλοιφές (a-re-pa άλειφαρ) τυρί (tu-ro2 τυρρός = τυρός) αλεύρι (me-re-u-ro microέλευρον = άλευρον) έριο ενδύmicroατα

Πήλινο πτηνόmicroορφο microυκηναϊκό ρυτό

Χάλκινες περικνηmicroίδες από την Αχαΐα

δέρmicroατα (ko-wo κώFος = οmicroηρ κώας)Τέλος οι πινακίδες της Πύλου microας διέσωσαν το ρήmicroα που χρησιmicroοποιούσαν οι Μυκη-ναίοι επιτηρώντας τα αιγοπρόβατά τους Είναι το ρήmicroα όροmicroαι που απαντά στον microετο-χικό τύπο ορόmicroενος σε τρεις πινακίδες microε παρόmicroοια δοmicroή και περιεχόmicroενο Παραθέτω αυτήν που σώζεται πληρέστερα (ΡΥ Ae 134) ke-ro-wo po-me a-si-ja-ti-ja o-pi- ta-ra-ma-ta-o qe-to-ro-po-pi o-ro-me-no ΑΝΔΡΑΣ 1 ΧήροFος ποιmicroήν Ασιατία οπί θαλα-microάταο τετρόποπφι ορόmicroενος ΑΝΔΡΑΣ 1 laquoΟ ποιmicroήν ΧήροFος επιτηρεί τα ζώα του θαλα-microάτα στην περιοχή Ασιατίαraquo Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να σηmicroειωθεί ότι το σπάνιο αυτό ρήmicroα σε παρόmicroοια συmicroφραζόmicroενα απαντά και στο οmicroηρικό χωρίο 103-104 ενθάδε δrsquo αιπόλια πλατέ΄ αιγών ένδεκα πάνταεσχατιή βόσκοντrsquo επί δrsquo ανέρες εσθλοί όρονται(= Σε τούτη πάλι την άκρη βόσκουν ανάρια έντεκα κοπάδια κατσίκια και τα φυλάνε άντρες ικανοί) (Μετάφρ Γ Ζευγώλη)Η συγγένεια του microυκηναϊκού κειmicroένου microε το οmicroηρικό χωρίο είναι χαρακτηριστική και δεν περιορίζεται microονάχα στο περιεχόmicroενο αλλrsquo επεκτείνεται και στη θέση των λέξεων στο τέλος και των δύο κειmicroένων ο ρηmicroατικός τύπος ορόmicroενοςόρονται πβ και τη θέση του microυκηναϊκού οπί (= επί) και του οmicroηρικού επί Ότι η οmicroηρική έκφραση επί διrsquo ανέρες εσθλοί όρονται έχει microυκηναϊκή καταγωγή είναι σαφές Αξίζει τώρα να σηmicroειω-θεί ότι ένας microεγάλος οmicroηριστής ο Κ Meisrer θεωρούσε τον ρηmicroατικό τύπο όρονται ποιητικό κατασκεύασmicroα (poetisches Kunstprodukt) Δεν είναι η πρώτη φορά που τα λογιστικά κατάστιχα των microυκηναϊκών ανακτόρων διαλύουν φιλολογικές πλάνες

Εκτροφή βοδιών στην ΠύλοΕξαιρετικά microικρός είναι ο αριθmicroός βοδιών που καταγράφονται στις πινακίδες της Πύλου τριάντα σε οκτώ κείmicroενα Πιθανόν τα βόδια αυτά προορίζονταν για θυσία Με βάση πχ την πινακίδα ΡΥ Cn 22 πέντε στρατιωτικές οmicroάδες αποστέλλουν ένα βόδι η καθεmicroία στον ιερέα του Ποσειδώνα Για θυσία προορίζονταν πιθανόν και τρία βόδια που microαζί microε άλλα ζώα καταγράφονται στην ατυχώς αποσπασmicroατικά διατηρηmicroένη πινακίδα ΡΥ Cn 23 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι εδώ τα βόδια δηλώνονται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα που προσδιορίζεται microε την ακροφωνική βραχυγραφία SI σι(αλος) = παχύς Πρόκει-ται εποmicroένως για laquomicroόσχους σιτευτούςraquo Το γεγονός όmicroως ότι microέγας αριθmicroός βοδιών

Δείγmicroατα κεραmicroικής εικονιστικού ρυθmicroού όστρακα κρατήρα από

εκτρεφόταν στην Πύλο είναι βέβαιο microε βάση τις πινακίδες της Πύλου Μα ετησίως παραδίδονταν στην ανακτορική διοίκηση διακόσια τριάντα τέσσερα δέρmicroατα βοδιών Η συνεισφορά αυτή υπαγορεύει να δεχθούmicroε την ύπαρξη πολύ microεγαλύτερου αριθmicroού ζώων Τούτο συmicroφωνεί άλλωστε α) microε τον microεγάλο αριθmicroό βουκόλων που microνηmicroονεύονται στις πυλιακές πινακίδες τουλάχιστον 310 και β) microε τα οmicroηρικά δεδοmicroένα Ο Αγαmicroέmicroνο-νας υπόσχεται στον Αχιλλέα microαζί microε τη microια του κόρη επτά παραθαλάσσιες πόλεις που βρίσκονται κοντά στην Πύλο και στις οποίεςhellip Άνδρες ναίουσι πολύρρηνες πολυβούται (Ι 154)Για τη σηmicroασία τώρα των δερmicroάτων βοδιών στην οικονοmicroία της εποχής εκείνης διδα-σκαλικό είναι το ακόλουθο οmicroηρικό χωρίοΒόδια για όργωmicroα στην ΚνωσόΖεύγη αροτήρων βοών στην ΚνωσόΠερίπου δέκα πινακίδες της Κνωσού καταγράφουν βόδια που προφανώς χρησιmicroοποιού-νταν στο όργωmicroα Η δοmicroή του κάθε κειmicroένου είναι η ακόλουθη Προηγείται microε κεφαλαία γράmicromicroατα ένα ανθρωπωνύmicroιο που προφανώς είναι ο ιδιοκτήτης του ζεύγους των αρσε-νικών βοδιών τα οποία ονοmicroάζονται στη συνέχεια Τα ονόmicroατα των ζώων έχουν σχέση microε το χρώmicroα τους Ένα ονοmicroάζεται Αίλος (a3-wo-ro ΑίFολος) από το επίθετο αιόλος που σηmicroαίνει α) ευκίνητος β) αστραφτερός λαmicroπερόχρωmicroος ποικιλόχρωmicroος πβ τα σηmicroερινά ονόmicroατα βοδιών Λαmicroπίρης Λαmicroπροφόρα Λευκούρα Άλλο ονοmicroάζεται Κέλαι-νος ke-ra-no Κέλαινος) από το επίθετο κελαινός laquomicroαύροςraquo πβ το σηmicroερινό Μελάνα Ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα που σηmicroαίνει laquoαρσενικό βόδιraquo και η ακροφωνική βραχυγρα-φία ΖΕ = ζεύγος η οποία συνοδεύεται από τον αριθmicroό 1 Με το ΖΕ 1 νοούνται φυσικά τα δύο βόδια που χρησιmicroοποιούνται στο άροτρο Η λ ζεύγος microε αυτήν ακριβώς τη σηmicroασία απαντά στον Όmicroηρο στην περίφηmicroη περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα (Σ της Ιλιάδας στ 476 κεξ) πάνω στην οποία εικονίζεται ένας τεράστιος σιτοφόρος αγρός την ώρα που οργώνεται Σε αυτόν τον αγρόhellipπολλοί δrsquo αροτήρες εν αυτή (ενν τη αρούρη) ζώγεα δινεύοντες ελάστρεον ένθα και ένθα (Σ 542) Με αυτή τη σηmicroασία επιβιώνει και στα βυζαντινά χρόνια laquoτα δύο ζεύγη της Μονής και τας αγελαίας βους νέmicroεσθαι ακω-λύτωςraquo (έγγραφο του 1080) Στα νέα ελληνικά το ζεύγος έχει εξελιχθεί σε ζευγάρι Στη Ρόδο ζευγάριν = το ζεύγος βοδιών Και σε κρητικό έγγραφο του 1655 γίνεται λόγος για ένα ζευγάρι βούγια Και σε δωδεκανησιακά κάλαντα ο Άγιος Βασίλειος microε την ιδιότητα

Αmicroυγδαλόσχηmicroος σφραγιδόλι-θος από σάρδιο microε παράσταση

του ζευγολάτη έχει καλόν ζευγάριν Ο κάτοχος ζεύγους αροτήρων βοδιών στα Μυκηνα-ϊκά ονοmicroαζόταν ζευγεύς όπως συνάγεται από τη φράση ze-u-ke-u-si i-po-po-qo-i-qe ζευγεύσι ιπποφορβοίhi τε laquoστους ζευγείς και στους ιπποφορβούςraquo Συγγενές είναι το νεοελληνικό ζευγάς που απαντά στη Νάξο αλλά και αλλού και σηmicroαίνει γεωργός (αρχικά αυτόν που έχει ζευγάρι βοδιών για όργωmicroα) Ενίοτε αmicroέσως microετά τα δύο ονόmicroατα των βοδιών ακολουθούν οι ακροφωνικές βραχυγραφίες ne we που διαβάζονται και συmicroπλη-ρώνοντα νέFοι Fεργάταε = νέοι εργάται δηλαδή microικρής ηλικίας ταύροι κατάλληλοι για όργωmicroα Η συmicroπλήρωση του we fε ως Fεργάταε (ονοmicro δυϊκού) είναι ασφαλής αφού η λέξη απαντά πλήρης microε αυτόν τον τύπο σε άλλη πινακίδα της Κνωσού η οποία κατα-γράφει ένα ζευγάρι ταύρων microε το όνοmicroα του ιδιοκτήτη τουςΓια τον χαρακτηρισmicroό της έννοιας laquoβόδιraquo microε το όνοmicroα Fεργάτας πβ βους εργάτης στον Αρχίλοχο και στον Σοφοκλή και ακόmicroη τη φράση βόε εργάτα δύο σε αττική επι-γραφή του 414 πΧ Το σηmicroαντικό για την ελληνική γλωσσική συνέχεια είναι ότι microε την ίδια σηmicroασία η λέξη έχει επιβιώσει microέχρι σήmicroερα στην ελληνική της Κάτω Ιταλίας Εκεί αργάτη και αρgάτη (ο) χαρακτηρίζεται το εύρωστο και ικανό για βαρειές εργασίες βόδι πβ ακόmicroη τη βυζαντινή έκφραση βοών εργατικών και αγελαίων και το νεοελληνικό βόδια καmicroατερά = αροτριώντα Δεν περιττεύει να σηmicroειωθεί ότι και τα άλλα ονόmicroατα των αροτήρων βοών που καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού είναι ελληνικά α) Πόδαργος (a3-wo-ro-qe po-da-ko-qe ΑιFολός τε Πόδαργός τε = laquoΟ Λαmicroπερόχρω-microος και ο Λευκοπόδαροςraquo) Το Πόδαργος όπως και το Στόmicroαργος β΄συνθετικό έχει το επίθετο αργός = λευκός Ας σηmicroειωθεί ότι στον Όmicroηρο (Θ 185 Ψ 295) το όνοmicroα Πόδαργος φέρουν δύο άλογα β) Στόmicroαργος (a3-wo-ro-qe to-ma-ko-qe ΑίFολός τε Στόκαργός τε = laquoΟ Λαmicroπερόχρωmicroος και ο Λευκόστοmicroοςraquo) γ) Fοινόπορσος (wo-no-qo-so to-ma-ko-qe Fοινόπορσος Στόmicroαργός τε = laquoΟ ταύρος microε τα κοκκινωπά καπούλια και ο Λευκόστοmicroοςraquo Το Fοινόπορσος είναι σύνθετο microε α΄ συνθετικό το Fοίνοψ = κοκκι-νωπός που έχει το χρώmicroα του οίνου πβ την οmicroηρική έκφραση βόε οίνοπε (δυικός) όπου ο λόγος για ζεύγος αροτήρων βοών Για το β΄ συνθετικό πβ τα microελάmicroπυγος και φοινικόνωτος και ακόmicroη την έκφραση laquoτην αγελάδα την ασπρόργια = microε άσπρη ουράraquo σε ναξιακό έγγραφο του έτους 1697 δ) Ξούθος (hellip ko-so-u-to-qe hellipΞουθός τε) Το Ξούθος προέρχεται από το επίθετο ξουθός που δήλωνε κάποιο χρώmicroα Κατά τον λεξι-κογράφο Ησύχιο (5ος αι microΧ) ξουθά ου microόνον ξανθά αλλά και λευκά και πυρρά ε)

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος από όνυχα microε παράσταση λέο-

Fάρνων (hellip wa-no-qe hellip Fάρνων τε = laquoκαι ο Fάρνωνraquo πβ ανθρωπωνύmicroιο Fάρνων laquoΟ Ήmicroεροςraquo (σαν αρνί) στ) Αίσχρος (α3-zo-ro-qe Αίσχρος τε) Από το επίθετο αισχρός ζ) Αίας (a3-wa ΑίFανς) Βραχύτερος τύπος του ΑίFολος η) Στύmicroαργος (a3-qa tu-ma-ko ΑίFνας Στύmicroαργος) Το Στύmicroαργος προέρχεται από το Στόmicroαργος microε υ αντί ο κοντά στο έρρινο θ) Λόφαργος (pa-ko-qe Λόφαργός τε) Σύνθετο microε α΄ συνθετικό το ουσ λόφος = τράχηλος και β΄ το επίθετο αργός = λευκός) Εποmicroένως laquoΛευκοτράχηλοςraquoΤο γεγονός ότι βόδια φέρουν ελληνικά ονόmicroατα στην Κρήτη δείχνει ότι δεν έχουmicroε να κάνουmicroε όπως έχει υποστηριχθεί microε microια microικρή αριστοκρατία ελληνική που κυριαρχεί στη νήσο αλλά microε συmicroπαγή ελληνικό αγροτικό πληθυσmicroό Εκτός από τις πινακίδες που καθεmicroία καταγράφει ένα ζεύγος αροτήρων βοδιών microε τον ιδιοκτήτη τους έχουν σωθεί και άλλα κείmicroενα στα οποία καταγράφονται microεγαλύτερες οmicroάδες αρσενικών βοδιών πάντα σε ζυγό αριθmicroό Στην πινακίδα πχ ΚΝ Ce 59 καταγράφονται 6 6 10 6 6 50 Κάθε οmicroάδας προηγείται ένα όνοmicroα τόπου Ιδού ο τελευταίος στίχος του κειmicroένουtu-ri-sowe-ka-ta ΤΑΥΡΟΣ 6 ku-do-ni-jawe-ka-ta ΤΑΥΡΟΣ 50umlΤΥΛΙΣΟΣ Fεργάται ΤΑΥ-ΡΟΣ 6 ΚΥΔΩΝΙΑ Fεργάται ΤΑΥΡΟΣ 50laquoΣτην Τύλισο υπάρχουν 6 αροτήρες ταύροι Στην Κυδωνία 50raquo Σε άλλη πινακίδα της Κνωσού που ατυχώς έχει αποσπασmicroατικά σωθεί καταγράφονται είκοσι ζεύγη βοδιών και χαρακτηρίζονται we-ka-ta Fεργάται = αροτήρες

Προβατοτροφία στην ΚνωσόΠερίπου οκτακόσιες πινακίδες στην Κνωσό καταγράφουν πρόβατα Ο συνολικός αριθ-microός τους πλησιάζει τις εκατό χιλιάδες Η ανακτορική διοίκηση της Κνωσού έχει εγκα-τασπείρει σε ολόκληρη την Κρήτη εκατοντάδες αγέλες προβάτων Η οργάνωση και ο σχεδιασmicroός εντυπωσιάζουν Η δύναmicroη της κάθε αγέλης είναι ορισmicroένη (κατά κανόνα 100 ή πολλαπλάσιό του) και διατηρείται σταθερή χάρη στις microονάδες εκτροφής (ανα-παραγωγή) που έχει οργανώσει Για παράδειγmicroα microία από αυτές βρίσκεται κοντά στην Κνωσό στην Αmicroνισό Εκεί εκτρέφονται περίπου δώδεκα χιλιάδες κριοί και χαρακτηρί-ζονται νέοι (ne = ακροφωνική βραχυγραφία του επιθέτου νέFος = νέος)Μία φορά τον χρόνο την εποχή της άνοιξης η ανακτορική διοίκηση διενεργούσε γενική απογραφή των προβάτων της νήσου Ο σκοπός της απογραφής αυτής ήταν 1

η διαπίστωση της δύναmicroης των αγελών 2 η συmicroπλήρωση των αγελών από την ανα-κτορική διοίκηση στον προϋπολογισmicroένο στρογγυλό αριθmicroό (100 ή πολλαπλάσιό του) σε περίπτωση που αυτές είχαν υποστεί απώλειες κατά τη διάρκεια του χειmicroώνα 3 η ύπαρξη microιας βάσης για τον υπολογισmicroό της ποσότητας του ερίου που αναmicroενόταν από κάθε αγέληΤα καταγραφόmicroενα πρόβατα διακρίνονται εκτός από θηλυκά και αρσενικά σε παλαιά (pa ακροφωνική βραχυγραφία του παλαιός) νέα (ne ακροφωνική βραχυγραφία του νέFος) περυσινά (pe ακροφωνική βραχυγραφία του περισυνFός = περυσινός) και φετεινά (za ακροφωνική βραχυγραφία του σαFέτεια = αυτού του έτους πβ το άρνες εφέτειοι και αρνία σάτινα στην πτολεmicroαϊκή Αίγυπτο και το νεοελληνικό φετεινά αρνιά) και νεογέννητα (ki ακροφωνική βραχυγραφία του γιλλός = νεογέννητος) Τρεις ακόmicroη όροι χαρακτηρίζουν πρόβατα αλλά καθώς είναι αmicroάρτυροι στην αλφαβητική ελλη-νική δεν γνωρίζουmicroε τη σηmicroασία τους (ki-ri-jo-te κρίοντες laquomicroεγάλοιraquo ai-mi-re-we αιmicroιλήFες laquoζώα του στάβλουraquo e-ka-ra-e-we εγγραήFες laquoζώα για πάχυνσηraquo) Κάθε φορά σηmicroειώνεται ο τόπος όπου η αγέλη βόσκεται καθώς και ο υπεύθυνος βοσκός της παράδειγmicroα ο βοσκός Πώλος στη Φαιστό έχει 72 πρόβατα 20 κριούς και 8 παλαιούς κριούς

Προβατοτροφία στην ΠύλοΟ πλούτος των αγελών της Πύλου υπολείπεται κατά πολύ του κρητικού περίπου δέκα χιλιάδες πρόβατα Στην Πύλο το λινάρι βρίσκεται στην πρώτη γραmicromicroή της υφασmicroατοβι-οτεχνίας Πρέπει να παρατηρηθεί ότι το λινάρι ταιριάζει καλύτερα στη φύση της πυλι-ακής γης πλούσια σε νερό Ακόmicroα σήmicroερα η νοτιοδυτική Πελοπόννησος η περιοχή όπου κείτο το βασίλειο του Νέστορα παράγει τη microεγαλύτερη ποσότητα λιναριού στην Ελλάδα Το ίδιο προϊόν καλλιεργείτο στην ίδια περιοχή από τη microυκηναϊκή εποχή

Ζωικά προϊόνταΟι Μυκηναίοι microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι συχνά έτρωγαν κρέας η άρχουσα βέβαια τάξη Οι πολλοί το γεύονταν microόνο microε την ευκαιρία θυσίας αφού ανάmicroεσα στις λατρευ-τικές προσφορές συχνά αναφέρονται ζώα Το τυρί (tu-ro2 τυροί) microνηmicroονεύεται ως προσφορά σε θεότητες Εκτός από το κρέας και το τυρί τα κυριότερα ζωικά προϊόντα

Κύλικες και άλλα αγγεία από την αίθουσα 2 του ανακτόρου της

ήταν τα δέρmicroατα Ποικίλων δερmicroάτων microνεία γίνεται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Καταγρά-φονται 1) δέρmicroατα ελαφιών (e-ra-pi-ja ελάφια e-re-pe-ja ελάεφειαι) 2) δέρmicroατα βοδιών (wi-ri-no Feινός = ρινός) 3) δέρmicroατα προβάτων (ko-wo κώFος = οmicroηρ κώας laquoπροβιάraquo) αρνιών (we-re-ne-ja Fρηνεία παράγωγο του Fρήν laquoαρνίraquo πβ το οmicroηρ πολύρρηνες = αυτοί ποτ έχουν πολλά αρνιά) και κριών (ka-ne-ja κάρνειαι παράγωγο του κάρνος = κριός) Ανάmicroεσα στα είδη που καταβάλλουν ως φόρο στα ανάκτορα οι διάφορες περιοχές της Πύλου περιλαmicroβάνονται και δέρmicroατα βοδιών Με τη λ διφθέρα (di-pte-ra) δηλώνεται το κατεργασmicroένο δέρmicroα Η λέξη προσδιορίζεται microε το επίθετο ερυθρός (e-ru-ta-ra di-pte-ra ερυθραί διφθέραι) microε το επίθετο αίγειος (di-pte-ra a3-za διεφθέρα αίγα= αιγία laquoαπό αίγαraquo) Απαντά και ως α΄ συνθετικό στο δηλωτικό επαγγέλmicroατος ή αξιώmicroατος όνοmicroα di-pte-ra-po-ro διφθεραφόρος του οποίου όmicroως η σηmicroασία είναι αδιευκρίνηστη Τα δέρmicroατα έχουν ποικίλες χρήσεις Χρησιmicroεύουν 1) για ένδυση (α) we-e-wi-ja di-pte-ra FεhήFιας διφθέραι laquoκατεργασmicroένα δέρmicroατα που προ-ορίζονται για ενδύmicroατα β) we-e-wi-ja e-ra-pe-ja FεhηFία ελαφεία laquoένα δέρmicroα ελαφιού που προορίζεται για ένδυmicroαraquo γ) e-ra-pe-ja e-pi-u-ru-te-we 2 ελάφεια επιFρυτήFει 2 laquoδύο δέρmicroατα ελαφιών για την κατασκευή ενδύmicroατος του τύπου επιFρυτεύς 2) για υπόδηση (α)di-pte-ra a3-za pe-di-ro-i διφθέρα αίγα πεδίλοιhι 1 laquoένα δέρmicroα αίγας για να κατασκευαστούν πέδιλαraquo β) wi-ri-no pe-di-ro e-ma-ta 4 Fρινοί πεδίλων έρmicroατα 4 laquoτέσσερα δέρmicroατα βοδιών ως βάσεις πεδίλωνraquo γ) we-re-ne-ja ku[ ] pe-re 1 Fρηνεία σκύ[τεhι προ]φερής laquoένα δέρmicroα αρνιού κατάλληλο για την κατασκευή υποδηmicroάτωνraquo δ) ka-ne-ja wo-ro-ma-ta 4 κάρνειαι Fλώmicroατα 4 laquoτέσσερα δέρmicroατα κριού ως επιβλή-microατα σε ενδύmicroαταraquo Το Fλώmicroα στην ελληνική της πρώτης χιλετηρίδας απαντά microε τον τύπο λώmicroα και σηmicroαίνει laquoτο εις το κατώτερον του ιmicroατίου επίβληmicroαraquo ούγια Fρινός Fειλύmicroατα τρισί ζεύγεσσι 1 laquoένα δέρmicroα βοδιού ως καλύmicromicroατα για τρία ζευγάρια (ενν υποδηmicroά των)raquo3) για την κατασκευή παρωπίδων (wi-ri-ne-jo o-po-qo Fρίνειον όπω-πον laquoπαρωπίδα από δέρmicroα βοδιούraquo) και άλλων ειδών ιπποσκευής (πβ a-ni-ja ανίαι = ηνία) po-qe-wi-ja φορβειαί laquoκαπίστριαraquo o-pi-de-so-mo ka-tu-ro2 οπίδεσmicroοι κανθυ-λίων laquoδεσίmicroατα για τα κανθήλια Κάποιοι όροι δεν microας είναι σαφείς (to-pa ru-de-a2 Τόρπας λύδεhα πβ τάρπη laquomicroεγάλο πλεκτό κοφίνιraquo Ειδικό όνοmicroα έφερε ο ασχολούmicroε-νος microε την κατεργασία των Fρινών = ρινών laquoδερmicroάτων βοδιώνraquo Ονοmicroαζόταν Fρινεύς Με βάση microια πινακίδα της Κνωσού ποσότητα λαδιού χορηγείται σrsquo αυτόν (wi-ri-ne-we

Μυκηναϊκά ερείπια

FρινήFει (δοτ) laquoστον κατεργαζόmicroενο δέρmicroατα βοδιώνraquo Πιθανόν το λάδι που του χορηγείται να προορίζεται για επαγγελmicroατική χρήση Η περίφηmicroη οmicroηρική παροmicroοίωση έρχεται στο νουως δrsquo οτrsquo ανήρ ταύροιο βοός microεγάλοιο βοείηνλαοίσιν δώη τανύειν microεθύουσαν αλοιφήδεξάmicroενοι δrsquo άρα τοί γε διαστάντες τανύουσικυκλόσ΄ άφαρ δε τε ικmicroάς έβη δύνει δε τrsquo αλοιφήπολλών ελκόντων τάνυται δε τε πασα διαπρόως οι γrsquo ένθα και ένθα νέκυν ολίγη ενί χώρηείλκεον αmicroφότεροι (Ρ 389-395)

Η τεχνική που περιγράφει ο ποιητής σrsquo αυτήν την έξοχη παροmicroοίωση φαίνεται ότι ήταν και microυκηναϊκή στην πινακίδα της Πύλου που καταγράφει λογιών λογιών δέρmicroατα απαντά η φράση o-ka di-pte-ra ολκά διφθέρα δηλαδή laquoδιεφθέρα για κατεργασίαraquo Το ολκά = ολκή είναι παράγωγο του έλκω που απαντά στο παραπάνω οmicroηρικό χωρίο Στον παραδοσιακό ναξιακό βίο το ρήmicroα που χρησιmicroοποιούσαν κατά την κατεργασία των δερmicroάτων ήταν το σύρω ακριβώς συνώνυmicroο του έλκω

Κυνηγετικός βίοςΣτα microυκηναϊκά ο κυνηγός δηλώνεται microε τον όρο κυναγέτας που microε τον ιωνικό τύπο κυνηγέτης απαντά επίσης στον Όmicroηρο (ι 120) Παράγωγο του κυνηγέτης είναι το νεοελληνικό κυνηγετικός Ανάmicroεσα στα θηράmicroατα των microυκηναϊκών microε βάση τα κεί-microενα ήταν και τα ελάφια χρήσιmicroα τόσο για το κρέας όσο και για το δέρmicroα τους Σε microια πινακίδα της Πύλου καταγράφονται οκτώ δέρmicroατα ελαφιών που ο Λάmicroαος (ra-ma-o) όφειλε από την προηγούmicroενη χρονιά στα ανάκτορα Η έννοια δέρmicroα ελαφιού δηλώνεται στο κείmicroενο microε τη λ e-ra-pi-ja ελαφία Σε άλλη πινακίδα που καταγρά-φει δέρmicroατα το όνοmicroα απαντά δύο φορές microε τον τύπο e-ra-pe-ja ελαφεία Έχουmicroε να κάνουmicroε microε το ουσιαστικοποιηmicroένο θηλυκό του επιθέτου ύλης ελάφειος Από το ελαφεία ενν διφθέρα σχηmicroατίστηκε το ελαφεία Οι τύποι ελαφία και ελαφεία είναι παράλληλοι σχηmicroατισmicroοί που προέρχονται από τα επίθετα ελάφιοςελάφειος Στην ελληνική των ιστορικών χρόνων προς δήλωση του δέρmicroατος της ελάφου χρησιmicroοποι-

Χρυσό περίτmicroητο έλασmicroα (16ος αιώνας πΧ) microε ελάφια

είται το ελαφή (ltελαφέα) Οκτώ δέρmicroατα ελαφιών καταγράφονται και σε άλλη πυλιακή πινακίδα Τα δέρmicroατα αυτά κάποιος ονόmicroατι ΙFάχας (i-wa-ka) οφείλει στα ανάκτορα από την περασmicroένη χρονιάΜνεία δερmicroάτων ελαφιών γίνεται και σε άλλη πυλιακή πινακίδα στην οποία καταγρά-φονται δέρmicroατα διαφόρων ειδών Ανάmicroεσα στα άλλα στο κείmicroενο αυτό καταγράφονται α) δύο δέρmicroατα ελαφιών για την κατασκευή ενδύmicroατος που ονοmicroάζεται επιFρυτεύς (e-ra-pe-ja e-pi-u-ru-te-we E 2 ελάφειαι επιFρυτήFει Ε2) και β) ένα δέρmicroα ελαφιού που προορίζεται για ένδυmicroα (we-e-wi-ja e-ra-pe-ja E 1 FεhηFία ελαφεία E 1 Το we-e-wi-ja προφανώς είναι παράγωγο του we-e-u Fεhεύς από το ρ Fέσνυmicroι = έννυmicroι laquoντύνωraquo) Για τη χρήση του δέρmicroατος ελαφιού ως ενδύmicroατος πβ το οmicroηρικό χωρίο v 436 αmicroφί δε microιν microέγα δέρmicroα ταχείης εσσrsquo ελάφοιο Το όνοmicroα του ζώου microαρτυρείται στη microυκηνα-ϊκή ελληνική στο τοπωνύmicroιο e-ra-po ri-me-ne Ελάφων Λιmicroένει laquoστον Λιmicroένα των Ελα-φιώνraquo πβ το τοπωνύmicroιο Ελάφω λίmicroνα = λίmicroνη της Ελάφου σε αρχαία κρητική επιγραφή και τα σηmicroερινά ναξιακά Τrsquo Αλαφιού τω Λαγγάδι και Αλαφό(γ)ουρνα Ας σηmicroειωθεί ότι ελάφια καταγράφονται σε τρεις πυλιακές πινακίδες που όmicroως έχουν αποσπασmicroατικά διασωθεί Η δοmicroή τους είναι η ακόλουθη προηγείται όνοmicroα τόπου και ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα του ελαφιού (microια ωραιοτάτη ελαφοκαλή) και ένας αριθmicroός που κυmicroαίνεται από 1 έως 3 Το σύνολο των ελαφιών που είχαν καταγραφεί ήταν τουλάχιστο είκοσι τρία Προφανώς προέρχονταν από κυνήγι Το ότι το κυνήγι ελάφου στα microυκηναϊκά χρόνια ήταν συνηθισmicroένο microαρτυρούν οι παραστάσεις πβ και το ελαφηβόλος ανήρ = κυνηγός στον Όmicroηρο (Σ 319) Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι ορισmicroένες περι-οχές της Πύλου ήταν υποχρεωmicroένες να παραδίδουν αριθmicroό ελαφιών (κυρίως για τη χρησιmicroοποίηση των δερmicroάτων) στα ανάκτορα Στο κυνηγετικό ναυτικό βίο ανήκει το επαγγελmicroατικό δεικτοFοργός (de-ku-tu-wo-ko) = κατασκευαστής δικτύων που απαντά σε πυλιακή πινακίδα

Ναυτικός βίοςΟι ειδήσεις που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκή κείmicroενα για τον ναυτικό βίο είναι έmicromicroε-σες Ι Προς δήλωση του πλοίου οι Μυκηναίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο ναυς Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα 1) microε το επαγγελmicroατικό όνοmicroα ναυδόmicroος (na-u-do-mo) πβ ναυ-πηγός και οικο-δόmicroος laquoκατασκευαστής πλοίουraquo microε τα ανθρωπωνύmicroια α) ΝαυσικλέFης

(na-u-si-ke-re-we) = Ναυσικλής β) ΩκύναFος (o-ku-na-wo) γ) ΟρτίναFος (o-ti-na-wo) πβ Ορτίλοχος-Ορσίλοχος δ) ΕύναFος (e-u-na-wo) = οmicroηρικό Εύνηος ΙΙ Προς δήλωση των κωπηλατών χρησιmicroοποιείτο ο όρος ερέτας (e-re-ta)= οmicroηρικό ερέτης παράγωγο του ρ έρω (= κωπηλατώ) Το ρήmicroα απαντά στη φράση laquoπέντε άνδρες που οφείλουν να κωπηλατούνraquo (o-pe-ro-te e-re-e ΑΝΡΑΣ 5 οφήλοντες ερέhεν ΑΝΔΡΑΣ 5 = οφείλοντες ερέσσειν) αλλά και αλλού Από το ερέτας σχηmicroατίστηκε στη συνέχεια νέο ρήmicroα το ερέσσω (ltερέτjωltερέτας) ΙΙΙ Προς δήλωση του laquoπλέωraquo χρησιmicroοποιούσαν οι Μυκη-ναίοι τον τύπο πλέFω που microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το ανθρωπωνύmicroιο ΕύπλοFος (e-u-po-ro-wo) = Εύπλους Η ευπλοίη που ζητά ο Αχιλλέας από τον εννοσίγαιον Ποσει-δώνα έρχεται στο νου ει δε κεν ευπλοίην δώη κλυτός εννοσίγαιοςηmicroατί κε τριτάτω Φθίην ερίβωλον ικοίmicroην (1362-3)IV Προς δήλωση του microήνα του κατάλληλου για την έναρξη των ανοιξιάτικων ταξιδιών οι Πύλιοι χρησιmicroοποιούσαν ειδικό όνοmicroα παράγωγο του πλέFω (=πλέω) το ΠλόFιστος (po-ro-wi-to) Είναι πολύ πιθανόν ένα τέτοιον microήνα η Πύλος να καταστράφηκε

Βιοτεχνία

Εριουργία στην Κνωσό- Παράδοση ερίου στην ανακτορική διοίκηση της ΚνωσούΟ κύριος σκοπός της εκτροφής περίπου εκατό χιλιάδων προβάτων (κατά κανόνα κριών ευνουχισmicroένων) στην Κνωσό ήταν η εριοπαραγωγή η οποία υπολογίζεται ότι ξεπερ-νούσε κατά πολύ τα πενήντα χιλιάδες κιλά τον χρόνο Οι πινακίδες που καταγράφουν έριο έχουν την ακόλουθη δοmicroή microνηmicroονεύεται ο υπεύθυνος βοσκός ο τόπος που βόσκει ο αριθmicroός των ζώων και η ποσότητα του ερίου που οφείλει να παραδώσει στην ανακτορική διοίκηση Η microονάδα ερίου έχει υπολογιστεί ότι αντιστοιχεί σε τρία κιλά (ίσως πρέπει να υποθέσουmicroε microε βάση τον νεοελληνικό παραδοσιακό ποιmicroενικό βίο ότι οι Μυκηναίοι microετρούσαν το έριο σε ποκάρια = τα microαλλιά των προβάτων τυλιγmicroένα σε σφαιρικό σχήmicroα Το βάρος του ποκαριού από τόπο σε τόπο ποικίλλει κυmicroαινόmicroενο περίπου από ένα έως τρία κιλά) Με βάση τη microελέτη πολλών κειmicroένων όmicroοιας δοmicroής η σχέση ανάmicroεσα στον αριθmicroό των προβάτων και στην ποσότητα του ερίου είναι στα-

Φακόσχηmicroος χρυσόδετος σφρα-γιδόλιθος από σάρδιο microε την

θερή τέσσερα πρόβατα αντιστοιχούσαν σε microία microονάδα ερίου ή τρία κιλά Η ποσότητα ερίου που ο κάθε βοσκός οφείλει να παραδόσει στην ανακτορική διοίκηση υπολογίζεται πάντοτε microε βάση τον αριθmicroό των προβάτων που έχει χρεωθεί Κάθε φορά σηmicroειώνεται το έριο που έχει παραδοθεί και το έριο που οφείλεται Για παράδειγmicroα ο Έρυθρος βοσκός εκατό κριών είχε παραδώσει στα ανάκτορα δεκαεννιά microονάδες ερίου δηλαδή πενήντα επτά κιλά (19 microονάχες x 3 κιλά = 57 κιλά) και όφειλε έξι microονάδες δηλαδή δεκαοκτώ κιλά (6 microονάδες x 3 κιλά = 18 κιλά) Αυτό σηmicroαίνει ότι στα 100 πρόβατα αντι-στοιχούν 25 microονάδες δηλαδή 75 κιλά ερίου Σηmicroειώνεται ακόmicroα ότι τα καταγραφόmicroενα έρια microπορεί να είναι φετεινής ή περσινής κουράς (ne-wa po-ka νέFα ποκά laquoέρια που προέρχονται από τη φετεινή κουρά των προβάτωνraquo σε αντιδιαστολή προς το pe-ru-si-nwa po-ka περυσινFά ποκά =περυσινή κουρά) Με την κατεργασία του ερίου ασχολείται ειδικευmicroένο προσωπικό όπως δείχνουν τα παρακάτω επαγγελmicroατικά ονόmicroατα1) αλακάτειαι (a-ra-ka-te-ja) laquoγυναίκες που τυλίγουν το microαλλί στη ρόκαraquo Ο όρος microαρ-τυρείται και στην Πύλο και παράγεται από το αλακάτα = οmicroηρ ηλακάτη Παροιmicroιώδεις είναι οι οmicroηρικοί στίχοιαλλrsquo εις οίκον ιούσα τα σrsquo αυτής έργα κόmicroιζειστόν τrsquo ηλακάτην τεhellipπου αντιστοιχούν στο νεοελληνικό laquoάντε κάmicroε κυρά microου τη ρόκα σουraquo2) ασκήτριαι (a-ke-ti-ri-ja) laquoδιακοσmicroήτριεςraquo Ο όρος microαρτυρείται και στην Πύλο και στις Μυκήνες και παράγεται από το ρήmicroα ασκώ που απαντά στον Όmicroηρο (Ξ 178 κε) σε συmicroφραζόmicroενα σχετικά microε την υφαντική τέχνηαmicroφί δrsquo αρrsquo αmicroβρόσιον εανόν έσαθ ον οι Αθήνηέξυσrsquo ασκήσασα τίθει δrsquo ενί δαίδαλα πολλά3) πέκτριαι (pe-ki-ti-ri-ja) laquoοι γυναίκες που ξαίνουν τα έριαraquo Ο όρος microαρτυρείται και στην Πύλο και παράγεται από το ρήmicroα πέκω laquoξαίνωraquo4) ne-we-wi-ja laquoγυναίκες που ασχολούνται microε το γνέσιmicroοraquo πβ το οmicroηρικό γυνή χερ-νήτις (Μ 433)5) we-we-si-je-ja FερFεσίειαι laquoγυναίκες που ασχολούνται microε την κατεργασία του ερίουraquo Ο όρος είναι δηλωτικός γυναικείου επαγγέλmicroατος και απαντά στην ΠύλοΣχέση microε την κατεργασία του ερίου έχουν ακόmicroη οι όροι1) ταλασία (ta-ra-si-ja) = ποσότητα ερίου που διανέmicroεται για κατεργασία και 2) τουχά

(to-u-ka) = φκειάσιmicroο επιδιόρθωση Ο όρος παράγεται από το ρήmicroα τεύχω = κατα-σκευάζω πβ σπουδή σπεύδω κλπ Στην Αιτωλία η κατεργασία των microαλλιών δηλώνεται microε τον όρο laquoφκειάσιmicroοraquo (Λουκόπουλος 4) Ίσως κάτι ανάλογο σηmicroαίνει ο microυκηναϊκός όρος to-u-ka τουχάΤέλος microε ειδικό επίθετο χαρακτηρίζονται τα ενδύmicroατα που είναι κατασκευασmicroένα από έριο Ονοmicroάζονται FερFέhεhα (we-we-e-a) Αυτού ακριβώς του τύπου κανονική εξέλιξη είναι το ερεά της αττικής διαλέκτου Το microυκηναϊκό επίθετο προϋποθέτει το ουσιαστικό FέρFος Από αυτό προέκυψε το οmicroηρικό είρος = έριο Το ουσιαστικό FέρFος έmicromicroεσα microόνο microαρτυρείται στη microυκηναϊκή ελληνική Η έννοια βέβαια απαντά συχνότατα στα microυκηναϊκά κείmicroενα προς δήλωσή της όmicroως χρησιmicroοποιείται ιδεόγραmicromicroα

Εριουργία στις ΜυκήνεςΈριο καταγράφουν ακόmicroη αρκετές πινακίδες που βρέθηκαν στις Μυκήνες από τον Wace το 1952 Με βάση τις πινακίδες αυτές έριο χορηγείται από την ανακτορική διοίκηση 1) στον γναφέα Δίδυmicroο (di-du-mo ka-na-pe-we Διδύmicroω κναφήFει = κναφεί laquoστον γναφέα) 2) σε κάποιον πλεκέα (pe-re-ke-we πλεκήFει = πλεκεί laquoσrsquo αυτόν που πλέκειraquo) 3) σε διακοσmicroήτριες (a-ke-ti-ri-ja ασκητρίαις) 4) στην Αmicroφιδώρα (a-pi-do-ra Αmicroφιδώρα) 5) στον Οφελάνορα (o-pe-ra-no-re Οφελανόρει) 6) στον Κ(κ)εραmicroέα (ke-ra-me-wi Κ(κ)εραmicroήFι = Κ(κ)εραmicroεί) 7) στον Χ(χ)αλκέα (ka-ke-wi X(κ)αλκήFι = Χ(χ)αλκεί) 8) στην Αντιγένεια (a-ti-ke-ne-ja Αντιγενεία) 9) στον Ζακύνσιο (za-ku-si-jo Ζακυνσίω) σε microια πινακίδα το καταγραφόmicroενο έριο χαρακτηρίζεται κλωστόν (ko-ro-to) Τέλος ενδιαφέρουσες ειδήσεις αντλούmicroε από microια πινακίδα (De 111) που ατυχώς έχει διασωθεί αποσπασmicroατικά Σε αυτήν καταγράφονται microεγάλες ποσότητες ερίου πάνω από (100 + 200=) 300 microονάδες (= 900 κιλά) Προφανώς πρόκειται για κείmicroενο συγκεφαλαιωτικό Καταγράφονται σε αυτό έρια που χαρακτηρίζονται α) περυ-σινά (pe-ru-si-nwa περυσινFά) β) νέα (ne-wa νέFα) γ) από πρόβατα (o-n-ka οFικάlt όFις = πρόβατο) δ) αρνήσια (wo-ro-ne-ja Fρόνεια παράγωγο του Fαρήν = αρνί) και microια παρατήρηση microε βάση τον νεοελληνικό βίο για τη λ Fρόνεια = έρια των αρνιών Η διάκριση των ερίων σε έρεα προβάτων και έρια αρνιών που συmicroπτωmicroατικά δεν microαρτυρείται στην αρχαία ελληνική απαντά σήmicroερα στον τόπο microας Στην Κάρπαθο πχ laquomicroάκρες ή τσουλλάτα λέγουν τα microακρά microαλλιά των προβάτων και αρνά ή αρνές τα

Κεφαλή ταύρου από ζωγραφι-σmicroένο γυψοmicroάρmicroαρο (1500

κοντά microαλλιά των αρνιών και όχι των microεγάλων προβάτων Τα παίρνουν από τα αρνιά εξ ου και το όνοmicroαraquo (Μιχαηλίδης ndash Νουάρος 260-261) Επίσης στη Ρόδο αρνιές λέγονται τα microαλλιά των αρνιών και προβειά τα microαλλιά που βγάζουν από κάθε πρόβατο Και στην Αιτωλία αρνουπόκια λέγονται τα microαλλιά των αρνιών (Λουκόπουλλος 3)

Εριουργία στη ΘήβαΈριο καταγράφεται επίσης σε πινακίδες που βρέθηκαν το 1970 στη Θήβα Οι ποσότητες είναι σχετικά microικρές (η microεγαλύτερη είναι δέκα microονάδες = τριάντα κιλά) και διανέmicroονται α) σε άτοmicroα που έχουν επαγγελmicroατική σχέση microε το έριο πχ σε γυναίκα που κάνει ρόκα (a-ra-ka-te-ja αλακατεία laquoστην αλακάτειαraquo) β) σε πρόσωπα που έχουν σχέση microε τη λατρεία πχ σε ιέρεια (a-pi-qo-ro αmicroφιπόλω laquoστην αmicroφίπολοraquo) γ) σε θεότη-τες πχ στην Ήρα (e-ra Ήρα) και στον Ερmicroή (e-ma-a2 Ερmicroάhα Συχνά δηλώνεται ο τόπος προορισmicroού του ερίου πχ Για την Αmicroάρυνθο (a-ma-ru-to-de Αmicroαρυνθόνδε) για την Αιγιαλία (a3-ki-a2-ri-ja-de Αιγιhαλίανδε) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χορήγηση ποσότητας ερίου στο ιερό της Πότνιας για τη διακοσmicroήτρια (po-ti-ni-ja wo-ko-de a-ke-ti-ra2 Ποτνίας Fοικόνδε ασκητρία) ο οίκος της Πότνιας ήταν και εργαστήρι ερίου Είναι πολύ πιθανόν η Πότνια αυτή να ταυτίζεται microε τη θεά Αθηνών (πβ στον Όmicroηρο Ζ 305 Πότνιrsquo Αθηναίη) η οποία microε βάση τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο διδάσκει στις γυναίκες την υφαντική έργα κλυτά εργάζεσθαι (Οmicroηρος υ 72)έργα διδασκήσαι (νlδιασκήσαι) πολυδαίδαλον ιστόν υφαίνειν (Ησίοδος Έργα 63-64) Η ίδια θεά εξυσrsquo ασκήσασα τον αmicroβρόσιον εανόν της Ήρας (Όmicroηρος Ξ 178-9) και ακόmicroη ποιήσατο και κάmicroε χερσίν και τον δικό της ποικίλον πέπλον (Ε 735 = Θ 386)

Πήλινο ειδώλιο κουροτρόφου από το microυκηναϊκό νεκροταφείο

Χρυσή χάντρα σχήmicroατος κεφα-λής κρανοφόρου άνδρα από το

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το γεωγραφικό πλαίσιο του microυκηναϊκού κόσmicroου δεν είναι δυνατό να αναγνωρι-στεί microέσα από άmicroεσες πηγές δηλαδή από χάρτες πιθανώς γιατί δεν σχεδιάστη-καν από τους ανθρώπους εκείνη την εποχή ή δεν διασώθηκαν έως τις ηmicroέρες microας Εποmicroένως microόνο από έmicromicroεσες πηγές όπως τα γραπτά κείmicroενα δηλαδή τα οmicroηρικά έπη και οι πινακίδες της Γραmicromicroικής γραφής Β και τα αρχαιολογικά ευρή-microατα όσα ευρήmicroατα δηλαδή έχουν έρθει στο φως από τις αρχαιολογικές ανα-σκαφές microπορεί κανείς σήmicroερα να αναπαραστήσει την εξάπλωση του microυκηναϊκού κόσmicroου

Από τις γραπτές microαρτυρίες το πρώτο κείmicroενο αφορά ασφαλώς στην Ιλιάδα Εκεί υπάρ-χει ένας αναλυτικός κατάλογος στον οποίο απαριθmicroούνται οι πόλεις των Αχαιών που έλαβαν microέρος στον Τρωικό πόλεmicroο Σε αυτόν βέβαια τον κατάλογο αναφέρονται microόνο οι πόλεις συγκεκριmicroένων γενών που συmicromicroετείχαν ενώ πολλοί ερευνητές του Οmicroήρου θεωρούν πιθανότερο ο συγγραφέας των επών να περιέγραφε τη γεωγραφία της επο-χής του και όχι αυτή του πολέmicroου Ανατρέχοντας στις προ-οmicroηρικές γραφές φτάνει κανείς στις πινακίδες που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών ερευνών των microυκηναϊκών ανακτόρων Είναι γεγονός ότι στις πινακίδες δεν αναγνωρίζονται χάρτες Φαίνεται επίσης πως οι γραφείς τους δεν θέλησαν να δώσουν λεπτοmicroέρειες σχετικά microε τις πόλεις στις οποίες αναφέρονται Η γνώση εποmicroένως και σε αυτή την περίπτωση είναι έmicromicroεση microέσω των τοπωνυmicroίων τα οποία άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα microπορούν να συσχετιστούν microε γνωστές πόλεις της κλασικής αρχαιότητας Και σε αυτή την περίπτωση τα προβλήmicroατα της έρευνας είναι πολλά οφείλονται δε κυρίως στη microεταβολή των ονοmicroάτων microε το πέρασmicroα του χρόνου Πρόβληmicroα επίσης δηmicroιουργεί το γεγονός ότι πολλές φορές το ίδιο τοπωνύmicroιο εmicroφανίζεται σε περισσότερες από microία περιοχές microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργείται σύγχυση στην αναγνώρισή του Ορισmicroένα τοπωνύmicroια microάλιστα εmicroφανίζονται σε πολύ αποmicroακρυσmicroένες περιοχές από αυτές που θα περίmicroενε κανείς πιθανώς λόγω microετακινήσεων πληθυσmicroώνΑπό την ανάγνωση των πινακίδων σχηmicroατίζεται microια πρώτη άποψη για τα σύνορα του microυκηναϊκού κόσmicroου Το κέντρο του είναι η Πελοπόννησος microε πιο γνωστές περιοχές τις Μυκήνες την Πύλο και την Τίρυνθα Προς βορρά microυκηναϊκά κέντρα υπάρχουν στη

123

4

7

58

6

Δορυφορική εικόνα της νοτι-οανατολικής Μεσογείου όπου


Βοιωτία όπως η Γλα η Θήβα και ο Ορχοmicroενός ενώ ακόmicroα βορειότερα η Ιωλκός Η Μακεδονία δεν έχει ακόmicroα αποκαλύψει θέσεις ανακτόρων όπως αυτές είναι γνωστές από τη νότια Ελλάδα αν και έχουν βρεθεί και εκεί στοιχεία του microυκηναϊκού πολιτι-σmicroού Είναι πολύ πιθανό οι Μυκηναίοι να ίδρυσαν εmicroπορικούς σταθmicroούς στις ακτές της βόρειας Ελλάδας τις οποίες δεν γνωρίζουmicroε ακόmicroα Επαφές και εmicroπορικές συναλλαγές είχαν και microε πιο microακρινές περιοχές όπως η Βρετανία η Βαλτική και τα Καρπάθια από όπου προmicroηθεύονταν χάντρες από ήλεκτρο και χρυσό Είναι όmicroως σίγουρο ότι οι Μυκη-ναίοι προτίmicroησαν να επεκταθούν προς τον νότο Την πρώτη κατάκτησή τους αποτέλεσε η Κρήτη η οποία εξαιτίας της microινωικής θαλασσοκρατίας των πολιτισmicroικών επιρροών της και του ανεπτυγmicroένου εmicroπορίου της θα ήταν δελεαστικός στόχος για έναν λαό microε επεκτατικές βλέψεις όπως οι Αχαιοί Οι Μυκηναίοι ίδρυσαν αποικίες και εmicroπορικούς σταθmicroούς σε όλο το Αιγαίο αλλά και στην ανατολική Μεσόγειο Χαρακτηριστική ιδιότητά τους η οποία παρέmicroεινε ενεργή στους Έλληνες και κατά τη διάρκεια των κλασικών χρόνων αποτέλεσε η προτίmicroηση ίδρυσης αποικιών στα παράλια και όχι στο εσωτερικό στην ενδοχώρα Έτσι microυκηναϊκές αποικίες βρέθηκαν στη Ρόδο και στη Μίλητο όπου οι Μυκηναίοι διαδέχθηκαν τους προκατόχους τους Μινωίτες στην Κω στην Αλικαρνασσό στην Κιλικία στις Κλαζοmicroε-νές ενώ επαφές είχαν και microε την Τροία Ακόmicroα πιο νότια δηmicroιούργησαν αποικία στην Έγκωmicroη της Κύπρου και στην Ουγκαρίτ της Συρίας Αλλά και προς τα δυτικά επαφές είχαν microε την Ιταλία τη Σικελία και τη Σαρδηνία Ο microόνος χώρος από τον οποίο έmicroειναν σε απόσταση ήταν ο νότος της Κρήτης Η Αίγυπτος παρέmicroεινε σχεδόν απροσπέλαστη γιrsquo αυτούς καθώς ελάχιστες microαρτυρίες υπάρχουν έως σήmicroερα για την ύπαρξη εmicroπορι-κών ανταλλαγών microεταξύ των δύο πληθυσmicroών Αν προσπαθήσουmicroε να αναγνωρίσουmicroε το εσωτερικό του microυκηναϊκού κόσmicroου θα δούmicroε ότι και πάλι οι πληροφορίες των πινακίδων της Γραmicromicroικής γραφής Β είναι αποσπασmicroατι-κές Επειδή οι περισσότερες πινακίδες προέρχονται από την ανασκαφή του ανακτόρου της Πύλου η πλειοψηφία των γνώσεών microας αφορά σε αυτό το σηmicroαντικό microυκηναϊκό κέντρο Από τις πινακίδες γνωρίζουmicroε λεπτοmicroέρειες για τη διοικητική διαίρεση της Πύλου το βασίλειο αποτελούνταν από δύο επαρχίες την Εγγύτερη στα δυτικά και την Απώτερη στα ανατολικά Τα βόρεια σύνορα της πρώτης αποτελούσε ο ποταmicroός της Νέδας ενώ στα νοτιοδυτικά παράλια του Μεσσηνιακού κόλπου ορίζονταν τα νότια

ΕΓΓΥΤΕΡΗ

ΕΠΑΡΧΙΑ

ΑΠΩΤΕΡΗ

ΕΠΑΡΧΙΑ

ΠίσσαΜέταπα

Πέθνος

Σφαγιάνες

ΧάραδροςΡίον

Λουσός

Ti-mi-to-a-ko

A-ke-re-wa

Η διοικητική διαίρεση του βασι-λείου της Πύλου όπου διακρί-

σύνορά της Η ευρύχωρη κοιλάδα της Μεσσηνίας αποτελούσε την Απώτερη επαρχία Η Μεσσηνία ήταν χωρισmicroένη σε 7 διοικητικές περιφέρειες οι οποίες βρίσκονταν υπό την ηγεmicroονία του άρχοντα της Πύλου Για τα υπόλοιπα microυκηναϊκά κέντρα δεν υπάρχουν αντίστοιχες πληροφορίες Εκείνο όmicroως που εύκολα καταλαβαίνει κανείς από την επιλογή της γεωγραφικής θέσης στην οποία χτίστηκαν τα ανάκτορα είναι ότι οι Μυκηναίοι ενδιαφέρονταν για τον εύκολο έλεγχο της περιοχής τους Γιrsquo αυτό τον λόγο κατασκεύαζαν πάντα τα ανάκτορά τους σε θέσεις στρατηγικής σηmicroασίας από όπου microπορούσαν να ελέγχουν οπτικά την περιοχή της κυριαρχίας τους Στο ανάκτορο της Πύλου για παράδειγmicroα που χτίστηκε στον Εγκλιανό ο άρχοντάς του είχε τον απόλυτο έλεγχο καθώς η θέα κάλυπτε όλο το εύρος της περιοχής του βασιλείου του Το ίδιο ισχύει για το ανάκτορο των Μυκηνών της Τίρυνθας και των Αθηνών Είναι γνωστό από τις πινακίδες ότι κάθε ανάκτορο αποτελούσε ένα ανεξάρτητο διοικη-τικά βασίλειο Στα ανάκτορα ζούσαν οι βασιλείς και όσοι ασκούσαν διοικητική εξουσία ενώ οι κάτοικοι ζούσαν σε συνοικισmicroούς και αγροτικές εγκαταστάσεις έξω από τα τείχη Δεν είναι όmicroως γνωστό αν τα γεωγραφικά όρια του βασιλείου ήταν αυτά που καθόριζαν και την επιβολή της πολιτικής εξουσίας Τα ανάκτορα των Μυκηναίων ήταν οχυρωmicroένα (Τίρυνθα Μυκήνες Γλα) εκτός από αυτό της Πύλου Το στοιχείο αυτό αποτελεί ίσως την πιο έντονη αντίθεση microεταξύ του microυκηναϊκού και του microινωικού κόσmicroου όπου τα αντίστοιχα ανάκτορα ήταν στην ουσία απροστάτευτα

Επειδή οι microυκηναίοι δεν ήταν απρόσωποι φρόντισαν να αφή-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ

Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισmicroα του microυκηναϊκού πολιτισmicroού (1550-1100 πΧ) του λαmicroπρότερου ελληνικού πολιτισmicroού που αναπτύχθηκε κατά την προϊστο-ρική εποχή αποτελούν οι microυκηναϊκές ακροπόλεις έδρα των αξιωmicroατούχων και βέβαια των Μυκηναίων ανάκτων των laquoδιογενών βασιλήωνraquo σύmicroφωνα microε τον Όmicroηρο Οι ακροπόλεις χτισmicroένες σε λόφους και οχυρωmicroένες microε κυκλώπεια τείχη το ανακτορικό συγκρότηmicroα τα ιερά τα βιοτεχνικά εργαστήρια οι αποθήκες αποτελούσαν το κέντρο της διοίκησης της επικράτειας microε αυστηρά οργανωmicroένο συγκεντρωτικό σύστηmicroα Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι οι περισσότερες και σηmicroαντι-κότερες από αυτές τις ακροπόλεις βρίσκονται στην Αργολίδα το σηmicroαντικότερο κέντρο του microυκηναϊκού πολιτισmicroού γύρω από το αργολικό πεδίο όπου κατοικού-σαν τα ηρωικά γένη των Αχαιών

Μεταξύ των ακροπόλεων σηmicroαντικότερη είναι αυτή των Μυκηνών πρωτεύουσας του microυκηναϊκού κόσmicroου που έδωσε το όνοmicroά της στον λαmicroπρό microυκηναϊκό πολιτισmicroό Ακο-λουθούν οι ακροπόλεις της Τίρυνθας και της Μιδέας καθώς και η σχεδόν άγνωστη ακρόπολη της Λάρισας του Άργους Ακροπόλεις υπήρχαν φυσικά και σε άλλες περιοχές του microυκηναϊκού κόσmicroου στις έδρες των Μυκηναίων ανάκτων όπως η microυκηναϊκή ακρόπολη των Αθηνών χτισmicroένη στη θέση της σηmicroερινής Ακρόπολης microε τον Παρθενώνα και τα υπόλοιπα λαmicroπρά κλασικά κτίρια της αθηναϊκής δηmicroοκρατίας του 5ου αιώνα πΧ στη Θήβα στην Εύτρηση αλλά και στον Γλα στην Κωπαΐδα όπου βρίσκεται χτισmicroένη η microεγαλύτερη σε έκταση ακρό-πολη η οποία υπαγόταν στο microυκηναϊκό ανακτορικό κέντρο του Ορχοmicroενού Το ανάκτορο ως οικονοmicroικό και διοικητικό κέντρο κατάγεται από τη microινωική Κρήτη αλλά και από την Ανατολή προσαρmicroοσmicroένο στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο Οι κυκλώ-πειες οχυρώσεις έλκουν σαφώς την καταγωγή τους από τη Μικρά Ασία από το ισχυρό κράτος-αυτοκρατορία των Χετταίων σύmicroφωνα άλλωστε και microε τη microυθολογική παρά-δοση

Η ακρόπολη των ΜυκηνώνΣτη βόρεια απόληξη του αργολικού πεδίου laquoέν microυχῶ Ἄργεος ἱπποβότοιοraquo στην ανα- Οι τρεις φάσεις οχύρωσης της

microυκηναϊκής ακρόπολης

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ

τολική πλευρά της στενής κοιλάδας που συνδέει την εύλοφη Αργολίδα microε την Κοριν-θία microέσω Τρητού σε πλεονεκτική θέση βρίσκεται χτισmicroένη πάνω σε τριγωνικό χαmicroηλό λόφο ύψους 45-50 micro και σε υψόmicroετρο 280 micro από τη θάλασσα η laquoεὐρυάγυια και πολύχρυση Μυκήνηraquo η καλοχτισmicroένη πόλη το laquoἐϋκτίmicroενον πτολίεθρονraquo του Οmicroήρου (Β 569) η έδρα των Ατρειδών και του αρχηγού της τρωικής εκστρατείας του Αγαmicroέ-microνονα Ο χαmicroηλός και κατάλληλος για κατοίκηση αυτός λόφος ορίζεται από τη βόρεια βαθιά ρεmicroατιά της Κοκορέτσας που τον ξεχωρίζει από τον ψηλό λόφο του Προφήτη Ηλία στα βόρεια ύψους 805 micro ενώ το βαθύ και απότοmicroο φαράγγι του Χάβου στα νότια αποmicroο-νώνει την ακρόπολη από τον απρόσιτο λόφο της Σάρας ύψους 660 micro Οι δύο αυτοί λόφοι κατοπτεύουν την ευρύτερη περιοχή Στην ψηλότερη κορυφή του Προφήτη Ηλία υπήρχε microυκηναϊκό φυλάκιο Στον Αγαmicroέmicroνονα του Αισχύλου ο φρουρός ξαγρυπνούσε πάνω στις στέγες των Ατρειδών για να δει microέσα στη νύχτα το πολυπό-θητο microήνυmicroα της φλόγας της λάmicroψης της φωτιάς να φθάσει από την Τροία microέσω της Ίδης της Λήmicroνου του Άθωνος του Κιθαιρώνα και του Αραχναίου στις Μυκήνες ότι οι Αχαιοί πάτησαν την Τροία και ότι ο Αγαmicroέmicroνονας επέστρεψε στις ΜυκήνεςΗ κύρια πρόσβαση στην ακρόπολη των Μυκηνών λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης γίνεται από τη δυτική πλευρά καθώς ανηφορίζει ο επισκέπτης από την αργολική πεδι-άδα προς τη γνωστή Πύλη των ΛεόντωνΟ λόφος είχε ήδη κατοικηθεί στην Ύστερη Νεολιθική εποχή και στην Πρώιmicroη εποχή του Χαλκού (Πρωτοελλαδική εποχή 2800-1900 πΧ) Το 2000 πΧ microε την εγκατάσταση των ελληνικών φύλων κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού (Μεσοελλαδική εποχή 2000-1600 πΧ) ο οικισmicroός microεγάλωσε θεαmicroατικά παρά το ότι λόγω της microεταγενέστερης κατοίκησης στον χώρο δεν έχουν διατηρηθεί οικοδοmicroήmicroατα της εποχής αυτής Αυτό προκύπτει από το σηmicroαντικό microεσοελλαδικό νεκροταφείο στα δυτικά της ακρόπολης microε τους δύο ταφικούς κύκλους-περιβόλους Α και Β και από τους πλούσια κτερισmicroένους κάθετους λακκοειδείς τάφους (Shaft Graves) Ο λόφος ήταν έδρα πλούσιων και ισχυρών ηγεmicroόνων Η θεαmicroατική αυτή ανάπτυξη της περιοχής οφείλεται στη γεωγραφική και στρατηγική της θέση καθώς έλεγχε καθορι-στικά τις επικοινωνίες και τους χερσαίους δρόmicroους microεταξύ Αργολίδας και Κορινθίας και τη Στερεά Ελλάδα καθώς και τα microεγάλα λιmicroάνια της Ναυπλίας και της Κορίνθου και τις

Η Πύλη των Λεόντων κύρια είσοδος της ακρόπολης των

θαλάσσιες επικοινωνίες στην ανατολική Μεσόγειο στο Αιγαίο και στην Κρήτη microέσω των οποίων ήρθε σε επικοινωνία microε τον πολιτισmicroό άλλων λαών Η κατακόρυφη θεαmicroατική οικονοmicroική ανάπτυξη που παρατηρείται αυτή την εποχή και που οφείλεται στους παραπάνω λόγους έχει οδηγήσει τους ερευνητές στο συmicroπέρασmicroα ότι πιθανώς να υπήρχε στην κορυφή του λόφου ανάκτορο της Ύστερης Μεσοελλαδικής εποχής το οποίο όmicroως δεν διατηρήθηκε λόγω της ολοκληρωτικής ανοικοδόmicroησης της κορυφής κατά τη Μυκηναϊκή εποχή και την κατασκευή του microεγάλου ανακτορικού microυκηναϊκού συγκροτήmicroατος Περίπου το 1350 πΧ (ΥΕ ΙΙΙΑ) οικοδοmicroήθηκε ο πρώτος οχυρωmicroατικός περίβολος στην κορυφή του λόφου Εκατό χρόνια αργότερα όταν η ακmicroή των Μυκηνών συνεχιζόταν κατασκευάστηκε περίπου το 1250 πΧ η δεύτερη φάση του microυκηναϊκού-κυκλώπειου τείχους ο microεγάλος οχυρωmicroατικός περίβολος microε τις δύο microνηmicroειακές πύλες την Πύλη των Λεόντων και τη βόρεια πύλη Η επέκταση της οχύρωσης περιέλαβε εντός του τεί-χους τον γνωστό κυκλικό ταφικό περίβολο Α τον οποίο ανέσκαψε ο Ερρίκος Σλίmicroαν Στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ κατασκευάστηκε νέα επέκταση στα ΒΑ της ακρόπολης που εξασφάλιζε στην ακρόπολη νερό microε υπόγεια κρήνη Την εποχή αυτή το ανακτορικό συγκρότηmicroα επεκτάθηκε χτίστηκαν σπίτια-βιοτεχνικά εργαστήρια εκτός της ακρόπο-λης και κατασκευάστηκε ένα πυκνό οδικό δίκτυο microε microνηmicroειακές microυκηναϊκές γέφυρες που συνέδεε την ηπειρωτική χώρα microε τα λιmicroάνια Οι εmicroπορικές συναλλαγές αυξήθηκαν κατακόρυφα και οι Μυκήνες έγιναν το microεγαλύτερο διοικητικό και οικονοmicroικό κέντρο Μετά τα microέσα του 13ου αιώνα η ακρόπολη δονήθηκε από ισχυρό σεισmicroό από τον οποίο ανέκαmicroψε σύντοmicroα Στα τέλη του 13ου αιώνα γύρω στο 1200 πΧ πραγmicroατο-ποιήθηκαν microεγάλης έκτασης αναταραχές στην ανατολική Μεσόγειο microε αποτέλεσmicroα το εmicroπόριο να σηmicroειώσει απότοmicroη κάmicroψη και παρακmicroή Την εποχή αυτή (1200-1190 πΧ) τοποθετείται ο Τρωικός πόλεmicroος Το ανάκτορο καταστράφηκε από πυρκαγιά καθώς και άλλα κτίρια εντός της ακρόπολης όπως το Θρησκευτικό Κέντρο Το τέλος της Μυκηνα-ϊκής εποχής τοποθετείται στα 1100 πΧ Η κατοίκηση συνεχίστηκε κατά τη Γεωmicroετρική εποχή (9ος-7ος αιώνας πΧ) Στην κορυφή του λόφου όπου βρισκόταν το ανάκτορο κατασκευάστηκε microεγάλος αρχαϊκός ναός της Ήρας ή της Αθηνάς από τον οποίο έχουν σωθεί λίγα χαρακτηριστικά δείγ-microατα αρχαϊκής πλαστικής στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο καθώς και νέος ναός της

Ο Ερρίκος Σλήmicroαν ανασκαφέας των βασιλικών τάφων των

Ελληνιστικής εποχής Στους Περσικούς πολέmicroους πολέmicroησαν και οι Μυκηναίοι Το 468 πΧ οι Αργείοι microετά από πολιορκία κατέλαβαν και κατέστρεψαν τις Μυκήνες Στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ κατά την Ελληνιστική εποχή οι Μυκήνες ήταν microία ακmicroάζουσα ελληνιστική κώmicroη microε ναό και θέατρο στον χώρο του θολωτού τάφου της Κλυταιmicroνήστρας Η κώmicroη αυτή κατά τη Ρωmicroαϊκή εποχή ήταν έρηmicroη σύmicroφωνα microε τον γεωγράφο Στράβωνα και τον περιηγητή Παυσανία που την επισκέφτηκε τον 2ο αιώνα microΧ Η πρώτη γνωστή αναφορά για την Πύλη των Λεόντων microετά τον Παυσανία γίνεται από τον περιηγητή DesMonceaux το 1669 Είναι αξιοσηmicroείωτη η αναφορά του microηχανικού F Vandeyk του Βενετού αρχιστράτηγου Φ Μοροζίνι το 1700 ότι το ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων δεν ήταν ορατό προφανώς από τη βλάστηση και το καθάρισε Ο M Fourmont επισκέφτηκε τις Μυκήνες το 1729 και στη συνέχεια ακολούθησαν ο Leake το 1805 ο Dodwell το 1817 και ο Curtius το 1838

Μυθολογική παράδοσηΣύmicroφωνα microε την παράδοση τις Μυκήνες ίδρυσε ο Περσέας γιος του Δία και της Δανάης κόρης του βασιλιά του Άργους Ακρίσιου Ο Περσέας δεν ήθελε να γίνει βασι-λιάς στο Άργος γιατί κατά τη διάρκεια αθλητικών αγώνων που έγιναν στη Λάρισα όταν έριξε τον δίσκο σκότωσε χωρίς τη θέλησή του σύmicroφωνα όmicroως microε προϋπάρχοντα χρη-σmicroό τον παππού του Ακρίσιο Συmicroφώνησε λοιπόν microε τον Μεγαπένθη γιο του Προίτου να ανταλλάξουν τα βασίλειά τους Ο Μεγαπένθης πήρε το Άργος και ο Περσέας την Τίρυνθα Στη συνέχεια ο Περσέας έγινε laquoτῶν Μυκηνῶν οἰκιστήςraquo Η κατασκευή των τειχών microε πολύ microεγάλες πέτρες έγινε microε τη βοήθεια των microυθικών Κυκλώπων οι οποίοι είχαν ήδη χτίσει τα τείχη της Τίρυνθας και γιrsquo αυτό άλλωστε τα τείχη ονοmicroάστηκαν κυκλώπεια Ο Παυσανίας αναφέρει ότι οι Μυκήνες πήραν την ονοmicroασία τους από τη θέση όπου έπεσε ο microύκης η ηmicroισφαιρική απόληξη της λαβής του ξίφους του Περσέα γεγονός το οποίο ο Περσέας θεώρησε καλό οιωνό για να χτίσει εκεί την πόλη Άλλη παράδοση αναφέρει ότι ο Περσέας διψούσε και έκοψε έναν microύκητα-microανιτάρι από τη γη Από τη θέση αυτή ανάβλυσε νερό και ξεδίψασε ευχαριστήθηκε και έτσι ονόmicroασε την περιοχή Μυκήνες Ωστόσο η λέξη αναφέρεται και σε ενικό αριθmicroό ως Μυκήνη κόρη του Ινά-

Η βορειοδυτική γωνία του κυκλώπειου τείχους της ακρόπο-

Ο Ηρακλής microάχεται microε τον microυθικό γίγαντα Γηρυόνη για να

χου από την οποία κατά microία άλλη άποψη πήραν την ονοmicroασία τους οι Μυκήνες Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το όνοmicroα Μυκήνη-αι προέρχεται από τους microύκητες ndashτα microανιτάριαndash που φύτρωναν στην περιοχή στις πηγές της γνωστής Περσείας κρήνης ndashαπό το όνοmicroα του οικιστήndash που βγάζει νερό ακόmicroα και σήmicroερα ανατολικά της ακρό-πολης από όπου υδρεύονταν οι Μυκήνες Ο τύπος του ονόmicroατος στον πληθυντικό αριθmicroό Μυκῆναι προφανώς οφείλεται στους διαφορετικούς οικισmicroούς που υπήρχαν στην περιοχή Ο οικισmicroός στην περιοχή της ακρόπολης ονοmicroαζόταν Άνω Μυκήνη ενώ ο οικισmicroός που βρισκόταν χαmicroηλότερα Κάτω Μυκήνη Οι απόγονοι του Περσέα βασί-λευσαν για τρεις γενιές και σύmicroφωνα microε την παράδοση ήταν κατά σειρά ο Ηλεκτρύων ο Σθένελος και ο τελευταίος βασιλιάς απόγονος του Περσέα ο Ευρυσθέας γνωστός από τους δώδεκα άθλους που επέβαλε στον Ηρακλή που φανερώνουν την επέκταση της εξουσίας της επικράτειας των Μυκηνών στην Πελοπόννησο Ο Ευρυσθέας σκοτώθηκε σύmicroφωνα microε την παράδοση στην Αττική κατά τη διάρκεια εκστρατείας πολεmicroώντας εναντίον των Ηρακλειδών και των Αθηναίων Στη συνέχεια την εξουσία ανέλαβαν οι απόγονοι του Πέλοπα Βασιλιάς έγινε ο Ατρέας από το συγγενικό γένος των Πελοπιδών και στη συνέχεια ο αδελφός του Θυέστης Οι έριδες ανάmicroεσα στον Ατρέα και στον Θυέστη και οι ερωτικές αντιζηλίες κατέληξαν στο βδελυρό Θυέστειο δείπνο και στην κατάρα του Θυέστη κατά του Ατρέα και των απογόνων του Τον Θυέστη διαδέχτηκε σύmicroφωνα microε το καθιερωmicroένο laquoἔθοςraquo ο γιος του Ατρέα Αγαmicroέmicroνονας Οι Μυκήνες εξου-σίαζαν την Αργολίδα την Κορινθία και πολλά νησιά Συmicromicroετείχαν στην εκστρατεία της Τροίας microε 100 πλοία ενώ δάνεισαν 60 επιπλέον πλοία στους Αρκάδες Στην Αυλίδα όπου είχε συγκεντρωθεί ο στόλος ο αρχηγός των Ελλήνων Αγαmicroέmicroνονας θυσίασε την κόρη του Ιφιγένεια για να εξευmicroενιστεί η Άρτεmicroη και να ξεκινήσει η εκστρα-τεία Ο microεγάλος αυτός αριθmicroός των πλοίων φανερώνει το microέγεθος των πολεmicroικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων του Μυκηναίου άνακτα Αλλά ο Αγαmicroέmicroνονας έφερε το βάρος της κατάρας του Θυέστη Η δεκάχρονη πολιορκία της Τροίας ήταν καταστροφική για τους Αχαιούς microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργηθούν και ανταρσίες στο εσωτερικό Ο Αγαmicroέmicroνονας όταν επέστρεψε στις Μυκήνες δολοφονήθηκε από τη γυναίκα του Κλυται-microνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο Στη συνέχεια ο γιος του Ορέστης σκότωσε τους δολοφόνους του πατέρα του Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι 80 χρόνια microετά την πτώση της Τροίας οι Μυκηναίοι καταστράφηκαν από τους Δωριείς Σύmicroφωνα microε τις γενεαλο-

Ο Ορέστης σκοτώνει την Κλυ-ταιmicroνήστρα σε γλυπτό του 2ου

γίες των αρχαίων συγγραφέων ο ιδρυτής των Μυκηνών Περσέας βασίλευσε περίπου στο 1400-1300 πΧ ο Ατρέας γύρω στο 1250 πΧ και ο Αγαmicroέmicroνονας περίπου στο 1228-1184 πΧ Η δυναστεία των Ατρειδών τελείωσε το 1120 πΧ όταν οι Δωριείς κατέλαβαν τις Μυκήνες Το τέλος της Μυκηναϊκής και ηρωικής εποχής σύmicroφωνα microε την παράδοση τοποθετεί-ται στα 1100 πΧ Στη συνέχεια αρχίζει να διαmicroορφώνεται η νέα ιστορική εποχή

Ιστορία των ανασκαφών Ο χώρος των Μυκηνών microε τις microεγαλιθικές κατασκευές τα κυκλώπεια τείχη και τη microονα-δική microνηmicroειακή Πύλη των Λεόντων ήταν ορατός από την αρχαιότητα microέχρι σήmicroερα Οι περιηγητές microετά τον Παυσανία κατά την Τουρκοκρατία από τον 17ο αιώνα και microετά ανακάλυψαν και πάλι τις Μυκήνες και άρχισαν και εκεί οι διαρπαγές των microνηmicroείων από συλλέκτες microεσάζοντες και προmicroηθευτές O λόρδος Sligo ο λόρδος Elgin microε τους πράκτορες Phil Hunt και G Lusieri ο Βελής Πασάς του Ναυπλίου αλλά και ο Βλασσόπουλος από το Άργος ήταν οι σηmicroαντικότεροι άρπαγες και συλητές αρχαιοτήτων από τα microνηmicroεία των Μυκηνών ndash κυρίως τεmicroάχια ανάγλυφων και κιόνων από τους τάφους του Ατρέα και της Κλυταιmicroνήστρας Ακόmicroα και το ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων ήθελαν να απαγάγουν αλλά για τη microαταίωση της βέβηλης αυτής αρπαγής και ιεροσυλίας είχαν προνοήσει οι ίδιοι οι Μυκηναίοι microε το ασήκωτο βάρος της microεγαλιθικής κατασκευής του αναγλύφου Μετά την απελευθέρωση της χώρας οι Μυκήνες τέθηκαν υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εται-ρείας Το 1841 ο εκπρόσωπος της εταιρείας Κυριάκος Πιττάκης έκανε τον πρώτο ανα-σκαφικό καθαρισmicroό της Πύλης των Λεόντων Αλλά τη δόξα των πολύχρυσων Μυκηνών στους νεότερους χρόνους η τύχη την επεφύλαξε στον Γερmicroανό ονειροπόλο ανασκαφέα της Τροίας και των Μυκηνών H Schliemann ο οποίος απέδειξε ότι το ποιητικό όνειρο των οmicroηρικών επών ήταν πραγmicroατικότητα και microε τη σκαπάνη του τάραξε τον αιώνιο ύπνο των Μυκηναίων ανάκτων και βασιλέων και τους επανέφερε στο φως του ήλιου και της ιστορίας Το 1874 αφού διενήργησε αρχικά σε διάφορες θέσεις της ακρόπολης 34 ανασκαφικές τάφρους επανήλθε το καλοκαίρι του 1876 και microε βάση τον Παυσανία ανέσκαψε το πρώτο βασιλικό νεκροταφείο εσωτερικά της Πύλης των Λεόντων και των κυκλώπειων τειχών τον γνωστό ταφικό κύκλο Α Σε 15 εβδοmicroάδες ανέσκαψε πέντε

Η περίφηmicroη χρυσή laquoπροσωπίδα του Αγαmicroέmicroνοναraquo που ανα-

microεγάλους κάθετους λακκοειδείς τάφους microε πλούσια κτερίσmicroατα και αmicroύθητους θησαυ-ρούς όπως η γνωστή χρυσή προσωπίδα την οποία απέδωσε laquoχωρίς αmicroφιβολίαraquo στον microεγάλο Μυκηναίο άνακτα τον Αγαmicroέmicroνονα τον οποίο εξυmicroνεί ο Όmicroηρος στην Ιλιάδα Το αν τελικά η προσωπίδα δεν ήταν του Αγαmicroέmicroνονα αλλά ανήκε σε πολύ παλαιότερη εποχή έχει microικρή σηmicroασία microπροστά στο αναπάντεχο microέγεθος της ανακάλυψης του microυκηναϊκού πολιτισmicroού που ήταν ελληνικός και προεκτεινόταν για χίλια χρόνια microέσα στον τότε σκοτεινό χώρο της προϊστορίας όπως αποδείχθηκε περίτρανα microε την απο-κρυπτογράφηση και ανάγνωση των πινακίδων της Γραmicromicroικής γραφής Β το 1952 από τον Άγγλο αρχιτέκτονα M Ventris πάνω στις οποίες είναι γραmicromicroένη η αρχαιότερη microορφή της ελληνικής γλώσσας Τον επόmicroενο χρόνο ο συνεργάτης του H Schliemann επιστη-microονικός εκπρόσωπος και απόστολος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Π Σταmicroατάκης ανέ-σκαψε τον έκτο τελευταίο τάφο του ταφικού κύκλου Α ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιστηmicroονική τεκmicroηρίωση του αmicroύθητου θησαυρού των Μυκηνών Μετά τη συνταρακτική αυτή ανακάλυψη ο H Schliemann στράφηκε σε άλλο εξίσου σηmicroαντικό παρθένο χώρο την ακρόπολη της Τίρυνθας όπου microαζί microε τον κορυφαίο συνεργάτη του αρχιτέκτονα W Dorpfeld ανακάλυψε το microυκηναϊκό ανάκτορο της Τίρυνθας Αλλά ο κύριος και συστηmicroατικός ερευνητής των Μυκηνών ήταν ο κορυφαίος Έλλη-νας καθηγητής της προϊστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Χρήστος Τσούντας ο οποίος εργάστηκε για 18 έτη (1884-1902) στις Μυκήνες συστηmicroατικά microε επιmicroονή και microεθοδικότητα Ανέσκαψε το microυκηναϊκό ανάκτορο στην κορυφή του λόφου οικίες εντός της ακρόπολης την υπόγεια δεξαmicroενή και πολλούς θολωτούς και θαλαmicroοειδείς τάφους και δηmicroοσίευσε το πρωτοποριακό θεmicroελιώδες έργο του στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα ndash Μυκήναι και Μυκηναϊκός Πολιτισmicroός (Αθήνα 1893) Tsountas C-Manatt JL The Mycenaean Age (Λονδίνο 1897) Στη συνέχεια έγιναν στις Μυκήνες microικρές έρευνες από τους Δ Ευαγγελίδη (1909) G Rodenwaldt (1911) και Α Κεραmicroόπουλλο (1917) Κατά την περίοδο 1919-1923 το 1939 καθώς και το διάστηmicroα 1950-1957 συνεχίστη-καν οι συστηmicroατικές έρευνες από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Alan J Wace στη σιταποθήκη στη νότια οικία στην οικία των κιόνων στην Περσεία κρήνη στο microυκηναϊκό νεκροταφείο καθώς και από τους συνεργάτες του Ε French και W Taylour στην οικία του λαδεmicroπόρου και στο Θρησκευτικό Κέντρο έως

Ο αρχαιολόγος αρχιτέκτονας και ακαδηmicroαϊκός Αναστάσιος

το 1969 Παράλληλα από το 1950 ξανάρχισαν οι αρχαιολογικές έρευνες από την Αρχαιολογική Εταιρεία και από την Υπηρεσία Αναστήλωσης της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων υπό τις οδηγίες του ακαδηmicroαϊκού Αναστ Ορλάνδου και του Ευστ Στίκα Αναστηλώθηκε ο θολωτός τάφος της Κλυταιmicroνήστρας (1951-52) Το 1952 ανακαλύφθηκε κοντά σε αυτόν ο ταφικός κύκλος Β που ανασκάφηκε έως το 1955 από τον Ι Παπαδηmicroητρίου και τον καθηγητή και ακαδηmicroαϊκό ΓΕ Μυλωνά microε τη συmicromicroετοχή του Δ Θεοχάρη Συνεχίστηκε επίσης η αναστήλωση των κυκλώπειων τειχών Ο έφορος αρχαιοτήτων Ν Βερδελής ανέσκαψε εξωτερικά της ακρόπολης τη δυτική οικία Από το 1958 και microετά οι microακρο-χρόνιες έρευνες συνεχίστηκαν από τον Γ Μυλωνά στα κυκλώπεια τείχη στο ανάκτορο στο Θρησκευτικό Κέντρο και σε όλη την έκταση των κτιρίων της ακρόπολης microε πλήθος συνεργατών ενώ το 1988 τον διαδέχτηκε ο καθηγητής Σ Ιακωβίδης ο οποίος συνεχί-ζει microέχρι σήmicroερα το έργο εντός και εκτός της ακρόπολης Σε αυτά τα χρόνια ερευνή-θηκαν συστηmicroατικά η microεγάλη αναβάθρα η βόρεια άνοδος στο ανάκτορο η ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου η οικία Μ στη βόρεια πλευρά η βορειοανατολική επέκταση της ακρόπολης η Ποmicroπική Οδός και τmicroήmicroατα του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκη-νών η νοτιοδυτική συνοικία το βορειοδυτικό συγκρότηmicroα των σπιτιών Εξωτερικά της ακρόπολης ερευνήθηκαν οι microυκηναϊκές οικίες στον λόφο της Παναγίτσας microία οικία στη θέση Πλάκες και η δυτική οικία του λαδεmicroπόρου το ιερό του Ενυαλίου Άρη θεού του πολέmicroου στο Ασπρόχωmicroα Τα τελευταία χρόνια συνεχίζεται η ανασκαφή στην οικία Πέτσα Παράλληλα microεγάλο αριθmicroός σωστικών ανασκαφών κυρίως σε microυκηναϊκούς τάφους έχει διενεργηθεί από τη Δ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η ακρόπολη των ΜυκηνώνΗ κύρια είσοδος βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία του κυκλώπειου τείχους Η ακρό-πολη καταλαmicroβάνει έκταση 30 στρεmicromicroάτων και περιβάλλεται από τη microεγαλιθική κατα-σκευή του κυκλώπειου τείχους microήκους 900 micro που ακολουθεί το έντονο περίγραmicromicroα-φρύδι του βράχου Τα τείχη έχουν πλάτος 5-7 micro και σωζόmicroενο ύψος 825 micro Το αρχικό ύψος του τείχους δεν σώζεται ωστόσο υπολογίζεται ότι έφθανε περίπου τα 12 micro Τα πανύψηλα αυτά τείχη απηχούν οι ποιητικοί στίχοι 1087-1088 της τραγωδίας Εκάβη του Ευριπίδη laquoλάινα (λίθινα) κυκλώπεια ουράνιαraquo Τα τείχη είναι κατασκευασmicroένα

Πανοραmicroική άποψη της ακρόπο-λης των Μυκηνών στην κορυφή

microε microεγάλους ακατέργαστους ογκόλιθους στις δύο εξωτερικές πλευρές τους και στα ενδιάmicroεσα microε microικρές πέτρες Το εσωτερικό τmicroήmicroα του τείχους ndashγέmicroισmicroαndash αποτελείται από microικρότερου microεγέθους πέτρες και χώmicroα Η microεγαλιθική ισχυρή αυτή κατασκευή των τειχών αποδόθηκε στους microυθικούς Κύκλωπες οι οποίοι σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση ήρθαν από τη Λυκία Ο πιθανότερος τρόπος κατασκευής των τειχών έγινε microε τη δηmicroιουργία επικλινών επιπέδων (ράmicroπες) από χώmicroατα microέσω των οποίων microεταφέρο-νταν οι ογκόλιθοι Στη συνέχεια τα χωmicroάτινα επικλινή επίπεδα αποmicroακρύνονταν Στην οχύρωση των Μυκηνών έχουν διαπιστωθεί τρεις οικοδοmicroικές φάσεις Η πρώτη οικοδοmicroική φάση τοποθετείται στα microέσα του 14ου αιώνα πΧ (1350 πΧ) Κατασκευ-άστηκε στο ψηλότερο τmicroήmicroα του λόφου και έχει στενό επίmicroηκες σχήmicroα Η κύρια πύλη τους τείχους βρισκόταν λίγο βορειότερα της Πύλης των Λεόντων ενώ στην ανατολική απόληξη υπήρχε microία microικρότερη πύλη Από την αρχική αυτή φάση του τείχους διατη-ρείται σήmicroερα όλη η βόρεια πλευρά της οχύρωσης Η πρώτη αυτή οχύρωση αποδίδεται στον microυθικό οικιστή της Ακρόπολης Περσέα Η δεύτερη οικοδοmicroική φάση τοποθετεί-ται περίπου 100 χρόνια αργότερα στα microέσα του 13ου αιώνα Την εποχή αυτή πραγmicroα-τοποιήθηκε microεγάλη επέκταση της ακρόπολης προς τα νότια και τη δυτική πλευρά και η έκτασή της σχεδόν διπλασιάστηκε Την εποχή αυτή κατασκευάστηκε το σωζόmicroενο ανάκτορο περικλείστηκε εντός του περιβόλου ο ταφικός κύκλος Α που ανέσκαψε ο H Schliemann και κατασκευάστηκε η microνηmicroειακή Πύλη των Λεόντων καθώς και η βόρεια microικρότερη πύλη Η νότια πλευρά του παλαιότερου τείχους κατεδαφίστηκε και οι λίθοι χρησιmicroοποιήθηκαν προφανώς στην κατασκευή της νότιας και δυτικής επέκτασης του τείχους Η νέα microεγαλιθική αυτή επέκταση αποδίδεται στον Ατρέα Κατά τη δεύτερη οικοδοmicroική φάση η βορειοδυτική πλευρά του τείχους η Πύλη των Λεόντων και ο αmicroέσως νότιος ορθογώνιος πύργος κατασκευάστηκαν από microεγάλους κροκαλοπαγείς αmicroυγδαλίτες λίθους (breccia) από τα λατοmicroεία της περιοχής που έχουν υποστεί επε-ξεργασία microόνο microε σφυρί και microερικές φορές microε πριόνι και έχουν χτιστεί σε ανισόπαχες σειρές κατά το ψευδοϊσόδοmicroο σύστηmicroα Η κατασκευή αυτή αποτελεί microόνο την εξωτε-ρική όψη-επένδυση του τείχους ενώ το εσωτερικό κύριο τείχος έχει κατασκευαστεί microε το κυκλώπειο σύστηmicroα Στο microυκηναϊκό τείχος κυρίως στον νότιο πύργο της Πύλης των Λεόντων το νοτιοδυτικό τmicroήmicroα και τον microεγάλο πύργο ύψους 12 micro στη νότια πλευρά έχουν γίνει επισκευές κατά το πολυγωνικό σύστηmicroα στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ

Το τείχος χτισmicroένο σύmicroφωνα microε το ψευδοϊσόδοmicroο σύστηmicroα

όταν οι Μυκήνες ήταν microία σηmicroαντική κώmicroη του Άργους Τα τmicroήmicroατα αυτά του τείχους κατεδάφισαν οι Αργείοι το 468 πΧ όταν κατέλαβαν microετά από microακρόχρονη πολιορκία τις Μυκήνες Στα τέλη του 13ου αιώνα γύρω στο 1200 πΧ η ακρόπολη επεκτάθηκε στο βορειοα-νατολικό στενότερο τmicroήmicroα της όπου κατασκευάστηκε η υπόγεια κρήνη για τον ασφαλή εφοδιασmicroό της microε νερό και δύο πυλίδες η βόρεια σύριγγα και η νότια πύλη εφόδου (Sally Port)

Η Πύλη των ΛεόντωνΗ είσοδος στην ακρόπολη γίνεται από τη δυτική πλευρά από τη microοναδική microνηmicroειακή microεγαλιθική κατασκευή της Πύλης των Λεόντων που διατηρείται αιώνια στη θέση της και ήταν ορατή από τότε που κατασκευάστηκε Ο ανηφορικός δρόmicroος καταλήγει microπρο-στά από την πύλη σε στενή αυλή microήκους 15 micro και πλάτους 723 micro όπου περικλείεται από τα απότοmicroα βραχώδη πρανή και τα ψηλά τείχη του βορειοδυτικού τείχους την πύλη και τον νότιο microεγαλιθικό πύργο σωζόmicroενου ύψους 920 micro Η πύλη είναι θαυmicroαστό microεγαλιθικό microνηmicroείο και έχει κατασκευαστεί από τέσσερις κρο-καλοπαγείς ορθογώνιου σχήmicroατος microεγαλιθικούς microονόλιθους Το κατώφλι microήκους 465 micro πλάτους 231 micro και πάχους 088 micro φέρει στην άνω επιφάνεια τρεις αβαθείς αυλακώσεις οι οποίες δεν δηmicroιουργήθηκαν από τη διέλευση των αρmicroάτων όπως είχε αρχικά υποτεθεί αλλά κατασκευάστηκαν στην Ελληνιστική εποχή (3ος αιώνα πΧ) για την παροχέτευση των νερών της βροχής Οι δύο κάθετες παραστάδες εκατέρωθεν είναι microονόλιθοι ύψους 310 micro πλάτους 174 micro και πάχους 054-060 micro και στήριζαν το microονολιθικό υπέρθυρο microήκους 450 micro πλάτους 198 micro και microέγιστου πάχους 080 micro ενώ το βάρος του υπολογίζεται σε 18 τόνους Η είσοδος έχει ύψος 310 micro πλάτος στο κατώφλι 295 αλλά στενεύει ελαφρώς και στο ανώτερο τmicroήmicroα έχει πλάτος 287 micro Η πύλη έκλεινε microε δίφυλλη θύρα και προ-φανώς ήταν διακοσmicroηmicroένη microε χάλκινα ελάσmicroατα Στα αντίστοιχα άκρα του κατωφλίου και του ανωφλίου υπήρχαν οι αντίστοιχες κοιλότητες microέσα στις οποίες περιστρεφό-ταν τα αντίστοιχα κάθετα δοκάρια των ξύλινων θυρόφυλλων Περίπου στο microέσο των παραστάδων υπάρχουν κοιλότητες όπου έmicroπαινε η οριζόντια microπάρα και ασφάλιζε από την εσωτερική πλευρά όταν έκλεινε η πύλη Πάνω από το ανώφλι (υπέρθυρο) για

Οι Λέοντες της Πύλης των Μυκηνών πατούν εκατέρωθεν

να ελαφρώσει από το υπερβολικό βάρος της ανωδοmicroής υπάρχει το χαρακτηριστικό microυκηναϊκό κουφιστικό τρίγωνο που δηmicroιουργείται microε τον εκφορικό τρόπο κατασκευής των λίθων της ανωδοmicroής ώστε το βάρος των ανωτέρω λίθων να microεταβιβάζεται στις παραστάδες Πάνω από το ανώφλι έχει τοποθετηθεί microεγαλιθική τριγωνική ανάγλυφη πλάκα από ασβεστόλιθο-τιτανόλιθο ύψους 330 micro microέγιστου πλάτους στη βάση 390 micro ανώτερο πλάτος απόληξης 110 micro και πάχος 060-070 micro Η βάση του αναγλύφου είναι ελα-φρώς καmicroπυλωτή ώστε το microεγάλο βάρος του να microεταβιβάζεται στις παραστάδες Το microοναδικό microεγαλιθικό ανάγλυφο απεικονίζει δύο όρθια λιοντάρια σε συmicromicroετρική αντι-θετική εραλδική διάταξη από τα οποία άλλωστε πήρε την ονοmicroασία της η πύλη Στο κεντρικό κατώτερο τmicroήmicroα του αναγλύφου εικονίζονται δύο χαρακτηριστικοί αmicroφίκοιλοι microινωικοί-microυκηναϊκοί βωmicroοί Πάνω από τους βωmicroούς σε άβακα (ορθογώνια πλίνθο) στηρίζεται κίονας microινωικού τύπου microε microικρή διάmicroετρο στη βάση και microεγαλύτερη στην ανώτερη απόληξη κάτω από το διαmicroορφωmicroένο κιονόκρανο microε εχίνο και άβακα που βαστάζει ανάγλυφο τmicroήmicroα ξύλινης ανωδοmicroής κτιρίου 4 στρογγυλούς δίσκους απολή-ξεις οριζόντιων δοκαριών και άβακα στο ανώτερο τmicroήmicroα Τα λιοντάρια εκατέρωθεν σε συmicromicroετρική διάταξη πατούν microε τα πίσω πόδια τους στο έδαφος έχουν ανασηκωmicroένο το microπροστινό τmicroήmicroα του σώmicroατος κατά τοmicroή και microε τα όρθια microπροστινά πόδια πατούν εκατέρωθεν σε άβακα-πλίνθο πάνω από τους αmicroφίκοιλους microυκηναϊκούς βωmicroούς Τα κεφάλια των λιονταριών ήταν στραmicromicroένα κατενώπιον αλλά δεν έχουν σωθεί Αποσπά-στηκαν βίαια στα microεταγενέστερα χρόνια microε αποτέλεσmicroα να καταστραφούν τmicroήmicroατα του αναγλύφου Από τις τεχνικές λεπτοmicroέρειες (κυλινδρικές εντορmicroίες) γίνεται φανερό ότι δεν έχουν κατασκευαστεί από χαλκό αλλά από άλλη microαλακότερη πέτρα από τον ασβεστόλιθο Έχει εκφραστεί η άποψη ότι πιθανώς να ήταν από στεατίτη αλλά και ο πωρόλιθος δεν microπορεί να αποκλειστεί Το ανώτερο τmicroήmicroα του κουφιστικού τριγώνου αλλά και του αναγλύφου και του τείχους δεν σώθηκαν Η αρmicroονική αδρή microεγαλιθική σύνθεση και οι επιmicroέρους λεπτοmicroέρειες της κατασκευής δίνουν στο ανάγλυφο microεγαλο-πρέπεια και αφήνουν έκθαmicroβο τον επισκέπτη Το ανάγλυφο παραmicroένει στη θέση αυτή περίπου 3240 χρόνια και τα λιοντάρια δεί-χνουν ακοίmicroητοι φρουροί της δόξας του Ατρέα στην εποχή του οποίου microάλλον κατα-σκευάστηκε και του microεγαλείου των microυθικών Μυκηναίων ανάκτων της πρωτεύουσας

Τρισδιάστατη αναπαράσταση του λόφου και της Ακρόπολης

του microυκηναϊκού κόσmicroου Η εκφρασθείσα άποψη ότι τα εικονιζόmicroενα ζώα είναι γρύπες δεν ευσταθεί άλλωστε οι λιονταρίσιες ουρές των ζώων και η απουσία φτερών δεν αφήνουν καmicroία αmicroφιβολία Ο Παυσανίας (2165) κατά την περιήγησή του στις Μυκήνες στα microέσα του 2ου αιώνα microΧ αναφέρει ρητά laquoΛείπεται δέ ὅmicroως ἔτι καἰ ἄλλα τοῦ περιβόλου καί ἡ πύλη λέοντες δέ ἐφεστήκασι αὐτῆςraquo Το microνηmicroειακό microεγαλιθικό ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων σε άριστο συνδυασmicroό microε την αρχιτεκτονική διαmicroόρφωση της πύλης αποτελεί το αρχαιότερο ανάγλυφο του ευρωπαϊκού χώρου Για την ερmicroηνεία της παράστασης του microοναδικού αναγλύφου της Πύλης των Λεό-ντων έχουν εκφραστεί διάφορες απόψεις Ο Χ Τσούντας ερmicroήνευσε την παράσταση ως καθαρά διακοσmicroητική Ο Sir Arthur Evans και ο AJB Wace υποστήριξαν τη συmicro-βολική σηmicroασία του κίονα και αναγνώρισαν την ανεικονική παράσταση της microεγάλης microυκηναϊκής θεάς της φύσης Ο πατριάρχης της microυκηναϊκής θρησκείας Martin Nilsson υποστήριξε ότι εικονίζεται το ιερό της θεότητας που φυλάσσουν οι δύο λέοντες Φυσικά έχουν εκφραστεί και πολλές άλλες απόψεις Ο ερευνητής των Μυκηνών ΓΕ Μυλωνάς εξέφρασε την άποψη ότι ο κίονας συmicroβολίζει το ανάκτορο των Μυκηνών την οικία της βασιλικής οικογένειας των Μυκηνών και τη βασιλική δυναστεία την οποία φυλάττουν οι λέοντες τα σύmicroβολα των Μυκηνών Οι βωmicroοί κατά την άποψη του Μυλωνά συmicroβολίζουν το δικαίωmicroα που έδωσαν οι θεοί στους άρχοντες να κυβερνούν και στο ανάγλυφο κατά την άποψη αυτή έχουmicroε το βασιλικό θυρεό των Μυκηνών Το λιοντάρι ήταν το έmicroβληmicroα των Μυκηνών Σε όλα τα παραπάνω microε βάση την microέχρι τώρα σε βάθος έρευνα της microυκηναϊκής θρησκείας επισηmicroαίνουmicroε τα ακόλουθα Οι αmicroφίκοιλοι βωmicroοί πάνω στους οποίους πατούν οι λέοντες και ο microινωικός κίονας στο microέσο έχουν καθαρά θρησκευτική και λατρευτική σηmicroασία και σχετίζονται άmicroεσα microε τη λατρεία της microεγάλης microυκηναϊκής θεάς της φύσης Πρόκειται δηλαδή για ιερό σύmicroβολο και αυτό δεν αmicroφισβητείται από κανέναν ερευνητή που ασχολείται microε τη microυκηναϊκή θρησκεία Μυκηναϊκές θρησκευτικές παραστάσεις σε σφραγίδες ή τοιχογραφίες στο κάτω microέρος των οποίων εικονίζονται αmicroφίκοιλοι βωmicroοί έχουν καθαρά θρησκευτικό-λατρευτικό χαρακτήρα Ενδεικτικά αναφέρουmicroε τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας microε τη λατρευτική παράσταση προσφορών στη microεγάλη θεά της φύσης πίσω από

την οποία εικονίζεται γρύπας Η εξέδρα της παράστασης υποβαστάζεται από αmicroφίκοι-κους βωmicroούς Η παράσταση του αναγλύφου της Πύλης των Λεόντων microε τα χαρακτηρι-στικά σύmicroβολα τους βωmicroούς τον κίονα και τα δύο λιοντάρια που αποτελούν microαζί microε τους γρύπες τις σφίγγες και τους λεοντοδαίmicroονες τα ιερά ζώα της microεγάλης θεάς της φύσης δεν αφήνουν περιθώρια αmicroφιβολιών ότι πρόκειται για microια καθαρά θρησκευτική ανεικονική παράσταση των συmicroβόλων της θεότητας και του ιερού της Το ανάγλυφο λοιπόν είχε καθαρά θρησκευτικό νόηmicroα για τους Μυκηναίους και υποδη-λώνει για λόγους θρησκευτικής και πολιτικής προπαγάνδας ότι η ακρόπολη των Μυκη-νών είναι θεοφύλακτη και προστατεύεται από τη microεγάλη microυκηναϊκή γυναικεία θεότητα Οι απόψεις περί θυρεού του Μυκηναίου άνακτα καθώς και το ότι το λιοντάρι ήταν το έmicroβληmicroα των Μυκηνών είναι αναχρονισmicroοί και όπως εύστοχα έχει επισηmicroάνει ο M Nilsson είναι microεθοδολογικό λάθος να χρησιmicroοποιούmicroε microεταγενέστερα παράλληλα ως στοιχεία της Μυκηναϊκής εποχής Εσωτερικά της Πύλης των Λεόντων υπάρχει τετράγωνη αυλή διαστάσεων 4 x 4 micro η οποία στη Μυκηναϊκή εποχή ήταν στεγασmicroένη πάνω στη στέγη της κινούταν η φρουρά της πύλης Στην αριστερή πλευρά της αυλής εσωτερικά του βόρειου τοίχου υπάρχει microικρός ανοικτός θάλαmicroος διαστάσεων 130 x 1 x 150 micro Ο χώρος αυτός θεωρείται microάλλον λατρευτικός κάποιας προ πυλαίας θεότητας παρά χώρος όπου έmicroεναν οι σκύλοι-φύλακες της πύλης Εσωτερικά νότια της πύλης υπήρχε κλιmicroακοστάσιο ανόδου της φρουράς στο τείχος Νοτιότερα του κλιmicroακοστασίου υπήρχε ένα microεγάλο κτίριο χτισmicroένο σε άmicroεση επαφή microε το τείχος γνωστό ως σιταποθήκη διότι στα υπόγειά του βρέθηκαν πιθάρια microε απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών Πρόκειται για microεγάλο δηmicroόσιο διώροφο κτίριο το οποίο προοριζόταν για τη φρουρά της πύλης και των τειχών Ήταν σε χρήση έως το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής και καταστράφηκε από πυρκαγιά Στο κτίριο αυτό βρέθηκαν από τον ανασκαφέα AJB Wace χαρακτηριστικά αγγεία της Ύστερης Μυκηναϊκής εποχής η διακόσmicroηση των οποίων έmicroεινε γνωστή microε την ονοmicroασία ρυθmicroός της σιταποθήκης (Granary Style) Ταφικός κύκλος ΑΝότια της σιταποθήκης βρίσκεται ο περίφηmicroος ταφικός κύκλος Α τον οποίο ανέσκαψε ο H Schliemann το 1876 Έχει κυκλικό σχήmicroα microε διάmicroετρο 2750 micro που περικλείε-ται από περίβολο από ψαmicromicroίτη λίθο σε σχήmicroα Π microέσου πλάτους 135 micro και ύψους

Ταφικός κύκλος Α laquoσιταπο-θήκηraquo microεγάλη αναβάθρα οικία

092-152 micro microε είσοδο από τη βόρεια πλευρά που διαmicroορφώθηκε στα microεταγενέστερα χρόνια γύρω στο 1250 πΧ όταν η δυτική επέκταση του τείχους συmicroπεριέλαβε τον ταφικό κύκλο Α και τmicroήmicroα του microεσοελλαδικού νεκροταφείου microε αποτέλεσmicroα λόγω της νέας διαmicroόρφωσης να ανέβει η στάθmicroη και να κατασκευαστεί microεγάλος αναληmicromicroατικός κυκλικός τοίχος Εσωτερικά του ταφικού κύκλου βρέθηκαν έξι microεγάλοι κάθετοι λακκο-ειδείς βασιλικοί τάφοι Πέντε από αυτούς ανέσκαψε ο H Schliemann και τον έκτο ο Π Σταmicroατάκης Οι microεγάλοι τετράπλευροι τάφοι έχουν ποικίλες διαστάσεις από 305 x 355 micro microέχρι 655-410 micro και ύψος 075-150 micro Ήταν καλυmicromicroένοι microε ξύλινα οριζόντια δοκάρια που στήριζαν τις καλυπτήριες πλάκες Οι τάφοι καλύπτονταν microε χώmicroα το οποίο στο ανώτερο τmicroήmicroα σχηmicroάτιζε τύmicroβο Πάνω στον τύmicroβο και στους τάφους στήνονταν λίθινες ανάγλυφες στήλες microε παραστάσεις κυνηγιού και αρmicroατοδροmicroιών ή ήταν ακόσmicroη-τες Συνολικά στους τάφους βρέθηκαν 19 σκελετοί (8 άνδρες 9 γυναίκες 2 παιδιά) Οι τάφοι ήταν κτερισmicroένοι microε πλήθος χρυσών ασηmicroένιων χάλκινων και ελεφαντοστέινων κτερισmicroάτων χρυσές προσωπίδες όπλα και ξίφη Το βάρος των χρυσών αντικειmicroένων υπολογίζεται σε 14 κιλά Τα microοναδικά αυτά ευρήmicroατα εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολο-γικό Μουσείο Αθηνών Οι τάφοι του ταφικού κύκλου Α χρονολογούνται στο 1600-1500 πΧ

Κάτω ακρόπολη ndash Θρησκευτικό ΚέντροΝότια του ταφικού κύκλου Α και του τείχους ο H Schliemann ανέσκαψε την οικία του κρατήρα των πολεmicroιστών η οποία οφείλει την ονοmicroασία της στην ανεύρεση σε αυτήν microεγάλου υστεροmicroυκηναϊκού κρατήρα microε σκηνή αποχαιρετισmicroού πολεmicroιστών Ανατο-λικά σε ψηλότερο επίπεδο βρέθηκε η microεγαρόσχηmicroη οικία της αναβάθρας η δυτική οικία η microεγάλη νότια οικία ή κτίριο Wace που αρχικά ονοmicroάστηκε από τους Άγγλους ανασκαφείς Citadel House Η οικία είναι διαmicroορφωmicroένη σε τρία διαφορετικά επίπεδα και διατηρεί ακόmicroα την πλίνθινη ανωδοmicroή της Πρόκειται για πολύ σηmicroαντικά κτίρια της ακρόπολης σε διαφορετικά επίπεδα όπου πιθανώς να διέmicroεναν αξιωmicroατούχοι στρατιωτικοί διοικητές καθώς και τα πρόσωπα της θρησκευτικής ιεραρχίας Στα ΝΑ της οικίας Wace microεταξύ της Ποmicroπικής Οδού που κατεβαίνει από το ανάκτορο και του τείχους αποκαλύφθηκε ένα συγκρότηmicroα κτιρίων το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών microε τα ιερά Το ορθογώνιο κτίριο του ναού αποτελείται από δύο χώρους ο

Ερείπια κτισmicroάτων εκτός της Ακρόπολης των Μυκηνών

πρώτος (δυτικός) ορθογώνιος χώρος διαστάσεων 450 x 645 micro έχει θεmicroέλια τετρά-γωνου βωmicroού τράπεζα θυσιών και πεταλόσχηmicroο βωmicroό Σε συνέχεια ανατολικότερα υπάρχει τετράγωνο δωmicroάτιο άδυτο στο οποίο βρέθηκε από τον Χ Τσούντα πλακίδιο (πλίνθος) ζωγραφισmicroένο microε παλλάδιο αmicroφίκοιλο βωmicroό και δύο εκατέρωθεν γυναικείες λατρευτικές microορφές τοιχογραφία microε παράσταση θεότητας microε γρύπα καθώς και η γνω-στή κεφαλή Σφίγγας η οποία πιθανώς αποτελεί κεφαλή της microυκηναϊκής γυναικείας θεό-τητας της φύσης Το κτίριο χρονολογείται στο 1250 πΧ Σε δεύτερη υστερότερη φάση ιδρύθηκε υπαίθριος βωmicroός Δυτικά του ναού αποκαλύφθηκε ιερό κτίριο το ιερό των ειδώλων microε τράπεζα προσφορών και χτιστά έδρανα θέσεις microεγάλων ειδώλων κατά τις τελετουργίες Στο υπερυψωmicroένο τmicroήmicroα του ιερού δωmicroατίου αποκαλύφθηκαν πολλά microεγάλα πήλινα δύσmicroορφα ανθρωπόmicroορφα ειδώλια microε κυλινδρικό σώmicroα καθώς και κου-λουριασmicroένα φίδια Προφανώς πρόκειται για λατρεία χθόνιων αποτρόπαιων δαιmicroονικών microορφών Σε χαmicroηλότερο επίπεδο δυτικότερα σε άmicroεση σχέση microε το τείχος βρέθηκε άλλο κτίριο ιερός χώρος το κτίριο των τοιχογραφιών microε χτιστά έδρανα τράπεζα προ-σφορών βωmicroό και microε microία microοναδική τοιχογραφία microε τρεις γυναικείες ιέρειες-θεότητες σε σκηνή τελετουργίας Τα ιερά αυτά χτίστηκαν τον 13ο αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) γύρω στο 1200 και καταστράφηκαν από πυρκαγιά Νότια του Θρησκευτικού Κέντρου σε συνέ-χεια βρέθηκε microεγάλη microυκηναϊκή οικία τmicroήmicroα της οποίας έχει σχήmicroα microεγάρου η οικία Τσούντα η οικία του αρχιερέα microε σηmicroαντικές τοιχογραφίες που φέρουν παραστάσεις οκτώσχηmicroων ασπίδων καθώς και την τοιχογραφία της Μυκηναίας προφανώς γυναικείας θεότητας Το ιερό καταστράφηκε περίπου το 1200 πΧ αλλά επισκευάστηκε και ήταν σε χρήση microέχρι το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής Στο Θρησκευτικό Κέντρο κατέληγε η Ποmicroπική Οδός η οποία ξεκινούσε από το ανάκτορο στην κορυφή του λόφου Το τmicroήmicroα της Ποmicroπικής Οδού κατά microήκος της βόρειας πλευράς του Θρησκευτικού Κέντρου αρχικά ήταν στεγασmicroένο Το ανάκτορο Η ανάβαση προς το ανάκτορο αρχίζει σε microικρή απόσταση ανατολικότερα από την Πύλη των Λεόντων microε κατεύθυνση Α-Δ microε τη microεγάλη αναβάθρα microία έντονα επικλινή πλακόστρωτη κατασκευή microήκους 24 micro και πλάτους 410-575 micro η οποία στην τελική της microορφή έχει διαmicroορφωθεί στο τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα πΧ microε την κατα-σκευή στη νότια πλευρά ισχυρού αναληmicromicroατικού τοίχου Η πρόσβαση στην αναβάθρα

Το microυκηναικό ανάκτορο ήταν χτισmicroένο στην κορυφή της

γίνεται microε σύγχρονη στενή πέτρινη σκάλα για τη διευκόλυνση των επισκεπτών Από τη νότια πλευρά της αναβάθρας ο επισκέπτης έχει microια πλήρη εποπτική εικόνα του ταφικού κύκλου Α της νότιας και δυτικής πλαγιάς της ακρόπολης που αναφέραmicroε παραπάνω των κυκλώπειων τειχών αλλά και του ευρύτερου εξωτερικού χώρου καθώς και της αργολικής πεδιάδας Ανατολικότερα και κατά microήκος της δυτικής πλευράς υπάρχει microία microικρότερη και χαmicroη-λότερη microικρή αναβάθρα microήκους 15 micro και πλάτους 3 micro χτισmicroένη και αυτή microε το κυκλώπειο σύστηmicroα Στη συνέχεια η οδός ανέβαινε προς την κορυφή ελισσόmicroενη στη δυτική πλευρά του λόφου Από τη βόρεια πύλη του τείχους ξεκινούσε επίσης δεύτε-ρος δρόmicroος κατά microήκος του τείχους και ανέβαινε προς το ανάκτορο Οι δύο δρόmicroοι ενώνονταν και στη συνέχεια υπήρχε πέτρινη κλίmicroακα ανόδου προς το ανάκτορο η οποία διατηρήθηκε πολύ αποσπασmicroατικά Και η άνοδος προς το ανάκτορο στο ανώ-τερο τmicroήmicroα γινόταν microε την κατασκευή αναληmicromicroάτων Τα κτίρια του συγκροτήmicroατος του ανακτόρου στην κορυφή του λόφου της ακρόπολης λόγω της ανισόπεδης φυσικής δια-microόρφωσης είναι κατασκευασmicroένα σε διαφορετικά επίπεδα ενώ microεγάλα τmicroήmicroατα έχουν θεmicroελιωθεί πάνω σε microεγάλα τεχνητά άνδηρα (ταράτσες) microε την κατασκευή microικρών και microεγάλων αναληmicromicroατικών τοίχων στη βόρεια δυτική και νότια πλευρά για την επέκταση του οικοδοmicroήσιmicroου χώρου Στη βορειοδυτική πλευρά το ανακτόρου καθώς ο δρόmicroος πλησιάζει στο βόρειο άνδηρο βρέθηκαν δύο microικρά ορθογώνια δωmicroάτια-φυλάκια του ανακτόρου και στη συνέχεια microικρή πλακόστρωτη αυλή Στο νότιο τmicroήmicroα της αυλής υπάρχει τετράγωνο πρόπυλο microε εγκάρσιο τοίχο και πόρτα στο microέσο microε έναν κίονα εκατέρωθεν Εσωτερικά του προπύλου υπάρχει επιmicroήκης ορθογώνιος χώρος 15 x 3 micro ο οποίος microε κλίmicroακα οδηγούσε στα ψηλότερα διαmicroερίσmicroατα βόρεια του ανακτόρου Στον ψηλότερο χώρο του λόφου από τα σωζόmicroενα ελάχιστα τmicroήmicroατα τοίχων ο Μυλωνάς αναγνώρισε τη θέση παλαιότερου ανακτόρου microε κατεύθυνση Β-Ν της Μεσοελλαδικής-Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής (ΜΕ-ΥΕ Ι) καθώς και άλλα υπολείmicromicroατα κτιρίων Τα microυκηναϊκά κτίρια στον χώρο αυτόν έχουν καταστραφεί κυρίως από την κατασκευή στα ιστορικά χρόνια του αρχαϊκού και ελληνιστικού microεγάλου ναού της Ήρας ή της Αθηνάς Μεταξύ της θέσης του παλαιότερου και του νεότερου microυκηναϊκού ανακτόρου παρεmicro-βάλλεται επιmicroήκης ορθογώνιος χώρος microε προσανατολισmicroό Α-Δ ο οποίος έχει ερmicroη-

Άποψη αναληmicromicroατικού τοίχου στην κορυφή της microυκηναϊκής

νευτεί ως εξώστηςΜεταξύ του εξώστη και του ανακτόρου από τα δυτικά υπάρχει ο πυλώνας και επιmicroήκης διάδροmicroος Α-Δ που οδηγούσε στα ανώτερα διαmicroερίσmicroατα του ανακτόρου Το κυρίως ανάκτορο microε προσανατολισmicroό Α-Δ αποτελείται στα δυτικά από microεγάλη κεντρική ορθο-γώνια αυλή διαστάσεων 15 x 12 micro που επικοινωνεί microε τον βορειοδυτικό πυλώνα Στην ανατολική πλευρά βρίσκεται το microέγαρο το κυρίως κτίριο του ανακτόρου και στα νότια της αυλής το microεγάλο microεταγενέστερο κλιmicroακοστάσιο Δυτικά της αυλής βρίσκε-ται ορθογώνιο δωmicroάτιο 550 x 620 micro το οποίο ο Μυλωνάς αναγνώρισε ως ξενώνα επίσηmicroων προσκεκληmicroένων του άνακτα Το microεγαλοπρεπές κτίριο του microεγάρου σώθηκε περίπου κατά το ήmicroισυ γιατί το νοτιοανατολικό τmicroήmicroα του κατέρρευσε λόγω των έντο-νων απότοmicroων πρανών του φυσικού βράχου microε αποτέλεσmicroα να καταρρεύσει και microεγάλο τmicroήmicroα του νοτιοανατολικού τείχους της ακρόπολης Στο δυτικό τmicroήmicroα του microεγάρου βρίσκεται η αίθουσα βάθους 385 micro που έφερε δύο κίονες microεταξύ παραστάδων Οι τοίχοι ήταν επιχρισmicroένοι microε κονίαmicroα και στο κάτω microέρος έφεραν διακοσmicroητική ζώνη microε αντωπούς ηmicroιρόδακες Το δάπεδο ήταν στρωmicroένο microε πλάκες γυψόλιθου κάτω από τις οποίες βρέθηκαν τοιχογραφίες παλαιότερης φάσης του ανακτόρου το οποίο δεν διασώθηκε Στη βόρεια πλευρά της αίθουσας υπήρχε θύρα που οδηγούσε στον θάλαmicroο των παραπετασmicroάτων Μετά την αίθουσα υπήρχε ο δεύτερος χώρος του microεγάρου ο πρόδοmicroος διαστάσεων 1150 x 430 micro Το δάπεδο από ασβεστοκονίαmicroα ήταν διακοσmicroηmicroένο κατά τετράγωνα microε πολύχρωmicroη γραmicromicroική διακόσmicroηση Στη συνέχεια υπήρχε το κύριο τmicroήmicroα του microεγά-ρου ο δόmicroος Το άνοιγmicroα microεταξύ του προδόmicroου και του δόmicroου ήταν ανοιχτό και δεν έκλεινε microε θύρα Ο χώρος αυτός ήταν η επίσηmicroη αίθουσα του ανακτόρου Σώθηκε αποσπασmicroατικά και έχει αναστηλωθεί Έχει διαστάσεις 1290 x 1150 micro και περιmicroε-τρικά φέρει πλάκες γυψόλιθου πλάτους 115 micro Το κεντρικό τmicroήmicroα έφερε επίχρισmicroα microε ζωγραφιστή διακόσmicroηση κατά τετράγωνα Στο microέσο υπάρχει microία microεγάλη κεντρική εστία υπερυψωmicroένη διαmicroέτρου 370 micro microε βαθmicroιδωτό δακτύλιο από πωρόλιθο microε απανωτά έγχρωmicroα λεπτά κονιάmicroατα Στη νότια πλευρά που δεν σώθηκε βρισκόταν προφανώς ο θρόνος του άνακτα Στον χώρο αυτόν βρισκόταν το κέντρο της εξουσίας όπου ο άνακτας (ο wana-κα των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β) δεχόταν επίσηmicroους και αξιω-microατούχους όπως microε microοναδικό τρόπο περιγράφει ο Όmicroηρος το παλάτι του Αλκίνοου

Άποψη της αργολικής πεδιάδας από την ακρόπολη (φωτ Π

το οποίο αντίκρισε ο Οδυσσέας (Οδύσσεια η 82-102) Η εστία περιστοιχιζόταν από τέσσερις κίονες όπως και στα άλλα microυκηναϊκά ανάκτορα Έχουν σωθεί οι βάσεις των κιόνων Στην οροφή υπήρχε άνοιγmicroα για τον καπνό και από εκεί έmicroπαινε και το φως της ηmicroέρας Η τυχόν ύπαρξη παραθύρου δεν έχει εξακριβωθεί Η στέγη ήταν επίπεδη Από τους κατεστραmicromicroένους από την πυρκαγιά τοίχους προέρχονται αποσπασmicroατικές τοιχο-γραφίες που εικονίζουν πολυώροφο οικοδόmicroηmicroα σκηνή microάχης που την παρακολου-θούν και γυναίκες και παράσταση πολεmicroιστών ίππων κλπ Το ανάκτορο χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΒ1 εποχή Έχει καταστραφεί δύο φορές από πυρκαγιά και δίνει την εικόνα ενός αρmicroονικού και microεγαλοπρεπούς ανακτόρου το οποίο δεν είναι microινωικής καταγωγής αλλά δηmicroιούργηmicroα του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου των Αχαιών Ελλήνων Στα ανατολικά του ανακτόρου στην ανατολική πλαγιά του λόφου σε χαmicroηλότερο επί-πεδο υπάρχει microεγάλο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα που αποτελεί εξάρτηmicroα του ανακτόρου Στον χώρο αυτόν βρίσκονται δύο παράλληλα microεγάλα κτίρια microε κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ Το δυτικό διώροφο διαστάσεων 27 x 28 micro ονοmicroάστηκε εργαστήριο των καλλιτεχνών από τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα και αποτελείται από κεντρική αυλή δύο διαδρόmicroους και διπλή σειρά δωmicroατίων ήταν η ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου Αmicroέσως ανατολικά βρίσκεται ένα σπάνιο διώροφο κτίριο διαστάσεων 2050 x 27 micro η οικία των κιόνων όπως ονοmicroάστηκε από τον AJB Wace ο οποίος το ερεύνησε microετά τον Χ Τσούντα Κατασκευάστηκε πάνω σε τεχνητό άνδηρο (ταράτσα) Το χαρακτηριστικό αυτό κτίριο στην κεντρική αυλή είχε τρεις σειρές κιόνων (στοές) στις τρεις πλευρές και microικρό microέγαρο στην ανατολική πλευρά Το κτίριο χτίστηκε στο βrsquo microισό του 13ου αιώνα πΧ Στο microεγαλοπρεπές αυτό κτίριο εύλογα υποστηρίχτηκε από τον Μυλωνά που το ερεύνησε για τρίτη φορά ότι κατοικούσε microέλος της βασιλικής οικογένειας Βορειοανατολικά του κτιρίου υπάρχουν δύο άλλα ισχυρά διώροφα κτίρια Γ και Δ τα οποία ήταν πιθανώς αποθήκες του ανακτόρου

Βορειοανατολική επέκταση της ακρόποληςΌπως ήδη αναφέρθηκε η βορειοανατολική επέκταση της ακρόπολης microε τείχος πάχους 550-725 micro έγινε στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ για να εξασφαλιστεί η απαραίτητη ύδρευση στην ακρόπολη Στον χώρο αυτόν αποκαλύφθηκαν δύο κτίρια Α και Β πιθα-νώς αποθήκες της Ύστερης Μυκηναϊκής Εποχής προσκτισmicroένα στο τείχος καθώς και

microεγάλη κυκλική δεξαmicroενή της Ελληνιστικής εποχής Στα βόρεια και νότια του τείχους έχουν κατασκευαστεί δύο σύριγγες άφρακτοι δίοδοι η ανωδοmicroή των οποίων είναι κατασκευασmicroένη microε τον χαρακτηριστικό εκφορικό τρόπο Η νότια πυλίδα βλέπει προς τη χαράδρα του Χάβου και έχει θεωρηθεί πυλίδα αιφνιδιαστικής εφόδου της φρουράς ενώ η βόρεια σύριγγα κατασκευάστηκε πιθανώς για τη φύλαξη και την υπεράσπιση του υπόγειου αγωγού της υπόγειας κρήνης που τροφοδοτούσε την ακρόπολη microε νερό

Υπόγεια κρήνη Για την εξασφάλιση της ύδρευσης της ακρόπολης στη βορειοανατολική επέκταση κατα-σκευάστηκε microια υπόγεια κρήνη microε υπόγεια βαθmicroιδωτή δίοδο microε εκφορική καmicroάρα πλά-τους 140-160 micro που αρχίζει από την εσωτερική πλευρά του τείχους και εκτείνεται υπογείως εξωτερικά της Ακρόπολης ακολουθώντας τεθλασmicroένη πορεία σε βάθος 18 micro Η απόληξη της υπόγειας διόδου καταλήγει σε τετράπλευρο πηγάδι διαστάσεων 160 x 170 micro και βάθους 350 micro Στο επάνω microέρος του πηγαδιού κατέληγε υπόγειος αγωγός που γέmicroιζε το φρέαρ αλλά και τmicroήmicroα της διόδου microε νερό από την Περσεία πηγή η οποία βρίσκεται ανατολικότερα της ακρόπολης και χρησιmicroοποιείται ακόmicroα και σήmicroερα

Βόρειες αποθήκεςΑκολουθώντας δυτική πορεία εσωτερικά του βορειοανατολικού τείχους microετά το κτί-ριο Δ σε δρόmicroο κατασκευασmicroένο microε ψηλό αναληmicromicroατικό τοίχο στο ύψος της βόρειας πύλης του τείχους συναντάmicroε τις βόρειες αποθήκες όπου είχαν αποθηκευτεί σε πιθά-ρια δηmicroητριακά κατά το βrsquo microισό του 12ου αιώνα Στον χώρο αυτόν βρέθηκε επίσης πινακίδα της Γραmicromicroικής Β

Βόρεια πύλη ndash Βορειοδυτική ακρόποληΗ βόρεια πύλη σύγχρονη και πολύ microικρότερη από την κύρια Πύλη των Λεόντων κατασκευάστηκε από τέσσερις microονολιθικούς κροκαλοπαγείς αmicroυγδαλίτες λίθους Έχει πλάτος 140 micro ύψος 230 micro και έκλεινε όπως η κύρια πύλη microε ξύλινη δίφυλλη πόρτα και microοχλό (microπάρα) εσωτερικά Πάνω από την πύλη δεν σχηmicroατιζόταν κουφιστικό τρί-γωνο αλλά έχει τοποθετηθεί microεγάλος ορθογώνιος λίθος το βάρος του οποίου όmicroως microεταβιβάζεται στις παραστάδες Μπροστά από την πύλη σχηmicroατίζεται στενός διάδρο-

Η υπόγεια δεξαmicroενή στο βορειο-ανατολική επέκταση της ακρόπο-

microος microήκους 7 micro και εσωτερικά αυλή διαστάσεων 4 x 4 micro Στη νοτιοανατολική γωνία υπάρχει επίσης microικρός θάλαmicroος πρόκειται πιθανώς για ιερό παρά για φυλάκιο Ακολουθώντας δυτική πορεία φθάνουmicroε στα ΒΔ της ακρόπολης όπου υπάρχει ένα πολυσύνθετο κτίριο Μ σε στενή επαφή microε το τείχος το οποίο ήταν διώροφο Μεγάλα τmicroήmicroατα του κτιρίου είχαν χρησιmicroοποιηθεί ως αποθήκες ενώ στη βόρεια πλευρά υπάρχουν τρεις αποθήκες που κατασκευάστηκαν microεταγενέστερα microέσα στο τείχος Το κτίριο είχε χρησιmicroοποιηθεί πιθανότατα από κάποιον αξιωmicroατούχο υπεύθυνο για την υπεράσπιση της ακρόπολης και ήταν σε χρήση τα τέλη του 12ου αιώνα πΧ Στο βορει-οδυτικό υπερυψωmicroένο τmicroήmicroα της ακρόπολης πάνω από τη βόρεια πλευρά της Πύλης των Λεόντων υπήρχε microεγάλο τετράπλευρο κτίριο του 12ου αιώνα πΧ το οποίο microάλ-λον χρησίmicroευε για να στεγάσει τη φρουρά της ακρόπολης

Μνηmicroεία έξω από την ακρόποληΕντός της Ακρόπολης διέmicroενε ο άνακτας οι αξιωmicroατούχοι και το ιερατείο η φρουρά και το απαραίτητο προσωπικό Οι Μυκηναίοι κατοικούσαν στην ευρύτερη περιοχή κατά οmicroάδες κατά κώmicroες που επικοινωνούσαν microε ένα πυκνό και καλά οργανωmicroένο οδικό δίκτυο Ένας microεγάλος αριθmicroός σηmicroαντικών microνηmicroείων βρίσκεται στα δυτικά της ακρόπο-λης ο ταφικός κύκλος Β κυρίως θολωτοί αλλά και θαλαmicroωτοί τάφοι microοναδικά microνηmicroεία αρχιτεκτονικής βιοτεχνικά κτίρια και microυκηναϊκά σπίτια Από τα microυκηναϊκά σπίτια έχει ερευνηθεί ένα microικρό τmicroήmicroα στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης στην περιοχή του θολωτού τάφου των Λεόντων και στον χώρο του νέου microουσείου των Μυκηνών στην απέναντι θέση Πλάκες και στον λόφο της Παναγίτσας ενώ τώρα ερευνάται συγκρότηmicroα κατοικιών που ήταν αρχικά γνωστό ως οικία Πέτσα Στα δυτικά της Ακρόπολης και της Πύλης των Λεόντων εκτεινόταν το microεγάλο microεσοελλαδικό νεκροταφείο εντός του οποίου βρισκόταν ο ταφικός κύκλος Α αλλά και ο ταφικός κύκλος Β δυτικότερα στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου καθώς και οι θολωτοί τάφοι της Κλυταιmicroνήστρας και του Αιγίσθου Μετά την έξοδο από την Πύλη των Λεόντων υπάρχει ένα επίmicroηκες πώρινο οικοδόmicroηmicroα της Ελληνιστικής εποχής την Περσεία κρήνη την οποία αναφέρει ο Παυσανίας και στην οποία έφτανε το νερό από την πηγή της Περσείας ανατολικά της ακρόπολης Στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου ΒΔ από τον θολωτό τάφο της Κλυ-ταιmicroνήστρας βρίσκεται ο ταφικός κύκλος Β που ανασκάφηκε το διάστηmicroα 1952-1955

Ο φόνος του Αγαmicroέmicroνονα από την Κλυταιmicroνήστρα και τον Αίγι-

από τον Ι Παπαδηmicroητρίου και τον ΓΕ Μυλωνά και είναι περίπου σύγχρονος microε τον ταφικό κύκλο Α που ανακάλυψε ο Η Schliemann Σώζεται microικρό τmicroήmicroα του περιβόλου και η διάmicroετρος υπολογίζεται στα 28 micro Αποκαλύφθηκαν 24 τάφοι από τους οποίους οι 14 είναι βασιλικοί κάθετοι λακκοειδείς και πλούσια κτερισmicroένοι Οι υπόλοιποι είναι microικροί λαξευτοί στον microαλακό φυσικό βράχο Ο microεγαλύτερος τάφος έχει διαστάσεις 380 x 280 x 350 micro Οι κάθετοι λακκοειδείς τάφοι ήταν πλούσια κτερισmicroένοι Εδώ βρέθηκε συληmicroένος και ο microοναδικός χτιστός τάφος Ρ microε οξυκόρυφη απόληξη Ο ταφικός κύκλος Β χρονολογείται στα τέλη του 17ου αιώνα πΧ έως το αrsquo microισό του 16ου αιώνα πΧ Ορισmicroένοι τάφοι είναι σύγχρονοι ενώ άλλοι αρχαιότεροι από αυτούς του ταφικού κύκλου Α Οι δύο ταφικοί κύκλοι φανερώνουν την ύπαρξη δύο βασιλικών γενών στις Μυκήνες όπως υποστήριξε ο Σ Μαρινάτος και ανήκαν σε ένα ευρύτερο νεκροταφείο της Μεσοελλαδικής εποχής το οποίο εκτείνεται δυτικά αλλά και εντός των τειχών της ακρόπολης

Μυκηναϊκοί τάφοιΚατά τη Μυκηναϊκή εποχή διαmicroορφώθηκαν δύο κύριες κατηγορίες τάφων α) οι θαλα-microωτοί ή θαλαmicroοειδείς οικογενειακοί τάφοι για τους πολίτες Μυκηναίους και β) οι θολωτοί για τους άνακτες και τους αξιωmicroατούχους Οι θαλαmicroωτοί είναι σκαmicromicroένοι microέσα στον φυσικό microαλακό φυσικό βράχο microε δρόmicroο είσοδο και θάλαmicroο Οι θολωτοί είναι και αυτοί υπόγειοι αλλά microνηmicroειακοί microε δρόmicroο είσοδο και κυκλικό θάλαmicroο microεγά-λου microεγέθους χτισmicroένοι microε πέτρες και στεγασmicroένοι microε θόλο κατασκευασmicroένη microε τον εκφορικό τρόπο Στις Μυκήνες έχει αποκαλυφθεί microεγάλος αριθmicroός θαλαmicroωτών τάφων που βρίσκονται κατά συστάδες στην ευρύτερη περιοχή καθώς και εννέα θολωτοί τάφοι Ο AJB Wace κατέταξε τους θολωτούς τάφους σε τρεις οmicroάδες σύmicroφωνα microε την χρονολογική εξέ-λιξή τους από το 1550 έως το 1200 πΧ

Θολωτός τάφος του ΑιγίσθουΣε microικρή απόσταση δυτικά του τείχους στη νότια πλαγιά υπάρχει ο θολωτός τάφος του Αιγίσθου που ανήκει στην πρώτη κατηγορία των θολωτών τάφων σύmicroφωνα microε την κατάταξη του AJB Wace και χρονολογείται στο 1500 πΧ Η θόλος δεν σώζεται Ο

Ο δρόmicroος προς το θολωτό τάφο της Κλυταιmicroνήστρας

τάφος είναι χτισmicroένος microε microικρές πέτρες Συντηρήθηκε πρόσφατα και κατά τις εργασίες διαπιστώθηκε ότι φέρει κουφιστικό τρίγωνο

Θολωτός τάφος της ΚλυταιmicroνήστραςΔυτικά του θολωτού τάφου του Αιγίσθου και ΝΑ του ταφικού κύκλου Β βρίσκεται ο δεύτερος microετά τον θησαυρό του Ατρέα microνηmicroειακός θολωτός τάφος που είναι γνωστός ως τάφος της Κλυταιmicroνήστρας Ο τάφος ανακαλύφθηκε στο διάστηmicroα 1809-1812 και συλήθηκε από τον Βελή Πασά του Ναυπλίου microε αποτέλεσmicroα να καταστραφεί το ανώ-τερο τmicroήmicroα της θόλου Ο δρόmicroος έχει microήκος 37 micro πλάτος 6 micro και είναι χτισmicroένος microε κροκαλοπαγείς λιθοπλίνθους κατά το ισόδοmicroο σύστηmicroα Ο θάλαmicroος έχει διάmicroετρο 1350 micro και ύψος 13 micro Δεξιά και αριστερά της εισόδου διατηρούνται οι βάσεις των ηmicroικιόνων microε 13 ραβδώσεις οι οποίοι συλήθηκαν Το κουφιστικό τρίγωνο έφερε δια-κόσmicroηση που δεν σώζεται Ο τάφος χτίστηκε περίπου το 1220 πΧ Η θόλος αναστη-λώθηκε το 1950-52 από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι πάνω στον δρόmicroο και στη θόλο του τάφου της Κλυταιmicroήστρας κατασκευάστηκε αρχαίο θέατρο της Ελληνιστικής εποχής της αργειακής τότε ανθούσας κώmicroης των Μυκηνών Από το θέατρο σώζονται εκατέρωθεν του δρόmicroου του τάφου τα πώρινα έδρανα της πρώτης σειράς της προεδρίας Αποτελεί αποθέωση του τραγικού λόγω του ότι τα δραmicroατικά έργα των αρχαίων Ελλή-νων τραγικών για τους Ατρείδες παίζονταν στον ίδιο χώρο των τραγικών συmicroβάντων στις Μυκήνες πάνω στον τάφο της Κλυταιmicroήστρας

Βιοτεχνικό εργαστήριοΝοτιοδυτικά του τάφου της Κλυταιmicroνήστρας και του ταφικού κύκλου Β αποκαλύφθηκε στη δεκαετία του 1950 συγκρότηmicroα τεσσάρων βιοτεχνικών κτιρίων που χρονολογού-νται στον 12ο αιώνα πΧ και έλαβαν τις ακόλουθες συmicroβατικές ονοmicroασίες microε βάση τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα που βρέθηκαν σε αυτά Οικία του λαδεmicroπόρου όπου γινόταν επεξεργασία λαδιού για την κατασκευή αρωmicroάτων οικία των σφιγγών και οικία των ασπίδων εργαστήριο επεξεργασίας ελεφαντοστέινων καλλιτεχνηmicroάτων τέλος η δυτική οικία που οφείλει την ονοmicroασία της στη θέση της σε σχέση microε τα προηγούmicroενα κτίρια Στον χώρο αυτόν βρέθηκαν επίσης και πήλινες πινακίδες Γραmicromicroικής Β Το συγκρότηmicroα

Κάτοψη και τοmicroή θαλαmicroοειδούς τάφου

Κάτοψη του συγκροτήmicroατος της laquoΟικίας του λαδεmicroπόρουraquo 1-2

καταστράφηκε από πυρκαγιά στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ

Οικίες στον λόφο της ΠαναγίτσαςΣτον λόφο της Παναγίτσας ερευνήθηκε συγκρότηmicroα τριών microυκηναϊκών οικιών Στην οικία Ι που καταστράφηκε το 1230-1220 πΧ από σεισmicroό βρέθηκε στην πόρτα κατα-πλακωmicroένος γυναικείος σκελετός

Βόρεια πλευρά της ακρόποληςΣτην περιοχή αυτή έχουν αποκαλυφθεί η οικία του οινεmicroπόρου το συγκρότηmicroα της Οικίας Πέτσα το εργαστήριο η οικία του τάφου των τριπόδων στον χώρο του νέου microουσείου και η Οικία στη θέση Πλάκες

Ο θησαυρός του ΑτρέαΝοτιότερα από τις οικίες και στην ανατολική πλαγιά του λόφου της Παναγίτσας βρί-σκεται ο microεγαλύτερος θολωτός microυκηναϊκός τάφος των Μυκηνών ο οποίος από τη microνεία του Παυσανία έχει λάβει την ονοmicroασία θησαυρός του Ατρέα Χτίστηκε περίπου το διάστηmicroα 1250-1240 πΧ Έχει microήκος δρόmicroου 36 micro και πλάτος 6 micro Η πρόσοψη του τάφου έχει ύψος 1050 micro και η είσοδος έχει ύψος 540 micro και πλάτος 270-245 micro Δεξιά και αριστερά της εισόδου υπήρχαν ηmicroικίονες από πρασινωπό λίθο microε περίτε-χνη ανάγλυφη διακόσmicroηση τmicroήmicroατα των οποίων σώζονται στα microουσεία της Αθήνας του Λονδίνου και του Βερολίνου Το κουφιστικό τρίγωνο καλυπτόταν microε microαρmicroάρινες πλάκες ερυθρού λίθου διακοσmicroηmicroένες microε οριζόντιες ταινίες που έφεραν σπειροειδή κοσmicroήmicroατα Το microεγάλων διαστάσεων ανώφλι (9 x 5 x 120 micro) έχει βάρος 120 τόνων Ο κυκλικός κωνικός θάλαmicroος έχει διάmicroετρο 1460 micro και ύψος 1350 micro Στη βόρεια πλευρά του τάφου υπάρχει θύρα microε παραστάδες και κουφιστικό τρίγωνο που οδηγεί σε πλευρικό δωmicroάτιο Ο πλευρικός θάλαmicroος έφερε διακοσmicroηmicroένες πλάκες γυψόλιθου Ο τάφος ήταν συληmicroένος Οι υπόλοιποι θολωτοί τάφοι στα δυτικά της ακρόπολης είναι οι εξής ο τάφος των Λεόντων ΒΔ της οmicroώνυmicroης πύλης ο τάφος του Επάνω Φούρνου του Κάτω Φούρνου της Παναγίτσας ο κυκλώπειος τάφος και ο τάφος του Ορέστη ή των Δαιmicroόνων ο οποίος σώζεται σε καλή κατάσταση

Η είσοδος του θησαυρού του Ατρέα από την εσωτερική

Ιερό ΕνυαλίουΒόρεια των Μυκηνών στη θέση Ασπρόχωmicroα έχει βρεθεί το ιερό του θεού του πολέ-microου Ενυαλίου Στον χώρο αυτόν microεταξύ άλλων βρέθηκε ενεπίγραφο τmicroήmicroα χάλκινης ασπίδας λάφυρο-ανάθηmicroα των Αργείων στο ιερό από τον Πύρρο βασιλιά της Ηπείρου που σκοτώθηκε στο Άργος το 272 πΧ

Οδικό δίκτυοΤο microοναδικό για την εποχή οδικό δίκτυο κατασκευάστηκε τον 13ο αιώνα πΧ περίοδο ακmicroής του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Το microέσο πλάτος της οδού είναι 350 micro Σε επικλινές έδαφος κατασκευάζονταν αναλήmicromicroατα οχετοί απορροής των νερών καθώς και οι microονα-δικές microυκηναϊκές γέφυρες Ενδεικτικά αναφέρουmicroε την καλύτερα διατηρηmicroένη microυκηνα-ϊκή γέφυρα στην Καζάρmicroα δίπλα στον δηmicroόσιο δρόmicroο microεταξύ Ναυπλίου και Επιδαύ-ρου Στην περιοχή αυτή σώζονται δύο ακόmicroα γέφυρες Το οδικό δίκτυο επέτρεπε την ταχεία microετακίνηση microε τα ιππήλατα άρmicroατα οι ροδιές των οποίων έχουν αποτυπωθεί στο βραχώδες υπέδαφος εξαιτίας της πολύχρονης χρήσης Ανατολικά του σηmicroερινού οικισmicroού των Μυκηνών στον χείmicroαρρο Χάβο σώζεται ένα microεγάλο τmicroήmicroα microυκηναϊκής γέφυρας Στη θέση αυτή βρέθηκε το Αγαmicroεmicroνόνειο ηρωική λατρεία του Αγαmicroέmicroνονα κατά τους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Το οδικό δίκτυο χρησιmicroοποιήθηκε έκτοτε σε όλες τις microεταγενέστερες εποχές Οι Μυκήνες έδωσαν το όνοmicroά τους στον σηmicroαντικότερο προϊστορικό ελληνικό πολιτι-σmicroό Ήταν η έδρα του πρώτου Μυκηναίου άρχοντα στη microεγάλη επικράτεια των Ελλή-νων Αχαιών της Αχιγιάβα (Ahhiyawa) όπως αναφέρεται στα χεττιτικά αρχεία Το αρχείο των Μυκηνών δυστυχώς έχει χαθεί αλλά έχουν βρεθεί σηmicroαντικές πινακίδες της Γραmicromicroικής Β εντός και εκτός της ακρόπολης καθώς και σφραγίσmicroατα στα βιοτε-χνικά εργαστήρια στις αποθήκες αλλά και στο Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών Οι microυκηναϊκοί microύθοι των ηρωικών γενών ο Τρωικός πόλεmicroος του οποίου ήταν αρχηγός ο laquoἄναξ ἀνδρῶνraquo ο Αγαmicroέmicroνονας και τα δεινά του πολέmicroου που ακολούθησαν έφθει-ραν τα ηρωικά γένη και έδωσαν τέλος στη Μυκηναϊκή εποχή Στη συνέχεια ο Όmicroηρος τον 8ο αιώνα πΧ στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια microε την ποιητική του microούσα διατή-ρησε ολοζώντανα στους αιώνες τα ηρωικά κατορθώmicroατα των Αχαιών τα έκανε laquoκτήmicroα

Ο θησαυρός του Ατρέα ο microεγα-λύτερος θολωτός τάφος (φωτ

ες αείraquo της ανθρωπότητας και γονιmicroοποίησε τη φαντασία και την ποιητική γραφίδα των microεγάλων τραγικών και microεταγενέστερων ποιητών Μετά την κατάρρευση του microυκηναϊκού κόσmicroου στα ιστορικά χρόνια το Άργος επικρά-τησε των Μυκηνών οι οποίες συρρικνώθηκαν Οι Μυκηναίοι και οι Τιρύνθιοι σε αντί-θεση microε τους Αργείους συmicromicroετείχαν ενεργά στους Περσικούς πολέmicroους Στη συνέχεια οι Μυκήνες καταστράφηκαν microετά από πολιορκία από τους Αργείους το 468 πΧ και τmicroήmicroα των τειχών κατεδαφίστηκε Στα ελληνιστικά χρόνια όmicroως ανέκαmicroψαν το τείχος ξαναχτίστηκε και έγιναν microία ανθούσα κώmicroη του Άργους microε θέατρο στον χώρο του τάφου της Κλυταιmicroνήστρας όπου παρέmicroεινε ζωντανός ο τραγικός λόγος Στα ρωmicroαϊκά χρόνια ο Παυσανίας βρήκε έρηmicroες τις Μυκήνες microε ζωντανό όmicroως το ένδοξο παρελθόν και τους ηρωικούς microύθους στους κατοίκους της περιοχής και microε την αιώνια πύλη στη θέση της και τα λιοντάρια του λίθινου αναγλύφου ακοίmicroητους φρουρούς του microύθου και του θρύλου των Ατρειδών Έκτοτε επικράτησε σιωπή microέχρι να ανακαλυφθούν ξανά σε microεταγενέστερες εποχές από τους περιηγητές Και σήmicroερα ο microύθος των Μυκηνών είναι ζωντανός πάνω από τα ερείπια στον λαϊκό microύθο και στη φαντασία που ποτέ δεν έλειψε από τον λαό microας Οι κάτοικοι της Αργολίδας αναζητούν ακόmicroα microε αγωνία τη χρυσή άmicroαξα του Αγαmicroέmicroνονα που σύmicroφωνα microε την παράδοση είναι θαmicromicroένη κάπου άγνωστο σε ποιο ακριβώς τmicroήmicroα του microυκηναϊκού δρόmicroου microε τις πολυθρύλητες microνηmicroειακές γέφυ-ρες που σώζονται σήmicroερα microαζί microε τα microυθικά κυκλώπεια τείχη Οι σηmicroερινοί κάτοικοι των Μυκηνών καθώς αντικρίζουν το απαράmicroιλλο κάλλος του αργολικού πεδίου απrsquo όπου ξεπήδησαν τα πρώτα ηρωικά γένη αναγνωρίζουν δυτικότερα από το Άργος σε έναν microεγάλο πέτρινο microακρόστενο λόφο τον Αγαmicroέmicroνονα ξαπλωmicroένο σε ύπτια θέση να κοιmicroάται τον αιώνιο ύπνο του microύθου και του θρύλου Σε αυτό όmicroως έχει συmicroβάλλει καταλυτικά και η φύση microε την ανθρωπόmicroορφη όψη του λόφουΑλλά ο επισκέπτης και προσκυνητής που έχει βιώσει τον microύθο και την ιστορία των Μυκηνών αν θέλει να δει τους ηρωικούς microύθους να ξαναζωντανεύουν microπροστά του δεν έχει παρά να αντικρίσει τον καθαγιασmicroένο αυτόν χώρο του microύθου και του θρύλου microε πανσέληνο όταν το ολόγιοmicroο ασηmicroένιο φεγγάρι στέκεται ακίνητο ανάmicroεσα στις δύο ουράνιες βουνοκορφές του Προφήτη Ηλία και της Σάρας πάνω από τις Μυκήνες Τότε ο χώρος καταλύεται και ο microαγεmicroένος κόσmicroος της φύσης ζωντανεύει όπως τον περιγράφει ο Γ Σεφέρης στον ποιητικό του λόγο microε τίτλο Μυκήνες laquoείδα microέσα στη νύχτα

Αεροφωτογραφία της ακρόπο-λης των Μυκηνών

Τη microυτερή κορυφή του βουνούΕίδα τον κάmicroπο πέρα πληmicromicroυρισmicroένοΕίδα γυρίζοντας το κεφάλιΤις microαύρες πέτρες συσπειρωmicroένεςΚαι τη ζωή microου τεντωmicroένη σα χορδήΑρχή και τέλοςΗ τελευταία στιγmicroή Στα χέρια microουΒουλιάζει όποιος σηκώνει τις microεγάλες πέτρεςraquo

Οι θησαυροί των πολύχρυσων Μυκηνών είναι εκτεθειmicroένοι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας Από το 2003 στις Μυκήνες λειτουργεί το νέο microουσείο microε πολύ σηmicroαντικά ευρήmicroατα των ανασκαφών οι οποίες συνεχίζονται στην περιοχή microέχρι σήmicroερα

Μυκηναϊκή ακρόπολη ΤίρυνθαςlaquoὩδέ ποτrsquo ἐν ΤίρυνθιraquoΗ microυκηναϊκή ακρόπολη της Τίρυνθας η αρχαιότερη από όλες τις microυκηναϊκές ακρο-πόλεις είναι χτισmicroένη πάνω σε χαmicroηλό επιmicroήκη βραχώδη λόφο microήκους περίπου 280 micro και κυmicroαινόmicroενου πλάτους 45-100 micro σε microικρή απόσταση από τη θάλασσα 4 χλmicro βόρεια από το Ναύπλιο 8 χλmicro ανατολικά από το Άργος και 20 χλmicro ΝΑ από τις Μυκήνες Ο microικρός και χαmicroηλός ασβεστολιθικός βράχος ξεφυτρώνει microέσα από την επίπεδη προ-σχωσιγενή πεδιάδα της Αργολίδας Έχει microέγιστο υψόmicroετρο 26 micro από τη θάλασσα και 18 micro από τη γύρω πεδιάδα και αποτελείται από δύο εξάρmicroατα το νότιο και ψηλότερο και το βόρειο χαmicroηλότερο microε αποτέλεσmicroα ο λόφος λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης να αποτελείται από δύο διαφορετικά επίπεδα Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι οι άλλες τρεις microυκηναϊκές ακροπόλεις της Αργολίδας Μυκήνες Μιδέα και Λάρισα του Άργους είναι χτισmicroένες σε λόφους ύψους 270-280 micro ενώ η Τίρυνθα σε πολύ χαmicroηλό λόφο σε πεδινό έδαφος συνολικής έκτασης 20 στρεmicromicroάτωνΣύmicroφωνα microε τον microυκηναϊκό τρόπο αντίληψης και κατασκευής των ακροπόλεων θα

Αεροφωτογραφία της ακρόπο-λης της Τίρυνθας

ανέmicroενε κανείς η ακρόπολη της Τίρυνθας να είχε χτιστεί στον ψηλό ανατολικότερο λόφο του Προφήτη Ηλία Νέας Τίρυνθας αλλά προφανώς η έντονα κωνική και απότοmicroη διαmicroόρφωση του λόφου ήταν ακατάλληλη για ένα τέτοιο εγχείρηmicroα Γιrsquo αυτό προφανώς επιλέχθηκε εξ ανάγκης ο χαmicroηλός λόφος ο περιβάλλων χώρος του οποίου ήταν εκτε-θειmicroένος στις συνεχείς πληmicromicroύρες και στις προσχώσεις ενός microεγάλου χειmicroάρρου που κατέβαινε από την ανατολική ηmicroιορεινή περιοχή της Αργολίδας και περνούσε νότια της ακρόπολης δηmicroιουργώντας σοβαρά προβλήmicroατα και φυσικές καταστροφές Για τη ριζική αντιmicroετώπιση του χρόνιου αυτού προβλήmicroατος σε απόσταση περίπου 4 χλmicro ανατολικά της ακρόπολης κατασκευάστηκε στην κοίτη του ποταmicroού κατά το β΄ microισό του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) ένα microεγάλο microυκηναϊκό φράγmicroα και έγινε εκτροπή της κοίτης νοτιότερα Η πρώτη κατοίκηση του χώρου διαπιστώθηκε από τη Νεολιθική εποχή (7000-4000 πΧ) αλλά η πρώτη κύρια οικιστική κατοίκηση και οργάνωση έγινε κατά την Πρώιmicroη εποχή του Χαλκού (Πρωτοελλαδική περίοδος) στην 3η χιλιετία πΧ (2800-2000 πΧ) όταν η ακρόπολη κατοικείτο οπότε ανοικοδοmicroήθηκαν σπίτια σε όλη την έκταση στην άνω microέση και κάτω ακρόπολη Στην άνω ακρόπολη στον χώρο του microετέπειτα microυκηναϊ-κού ανακτόρου κατά τη δεύτερη φάση της Πρωτοελλαδικής εποχής (ΠΕ ΙΙ 2600-2200 πΧ) κατασκευάστηκε ένα microεγάλο πρωτοφανές κυκλικό κτίριο εξωτερικής διαmicroέτρου 24 micro και εσωτερικής 18 micro Το κτίριο ήταν πλίνθινο χτισmicroένο σε πέτρινη θεmicroελίωση microε ακτινωτές αντηρίδες στο ψηλότερο σηmicroείο του λόφου και το πιθανότερο σχετιζόταν microε τη διοικητική οργάνωση του χώρου Η κατοίκηση συνεχίστηκε κατά τη Μεσοελ-λαδική εποχή (ΜΕ 2000-1600 πΧ) Στην ακρόπολη και κυρίως στο ανώτερο τmicroήmicroα της στην άνω και microέση ακρόπολη κατασκευάστηκαν αναληmicromicroατικοί τοίχοι για την ανοικοδόmicroηση και κατοίκηση του χώρου Αλλά η κύρια και microνηmicroειακή διαmicroόρφωση της ακρόπολης της Τίρυνθας συντελέστηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή στην οποία θα αναφερθούmicroε στη συνέχεια

Μυθολογική παράδοσηΣύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση ιδρυτής της Τίρυνθας αναφέρεται ο βασιλιάς της Προίτος γιος του βασιλιά του Άργους Άβαντα και αδελφός του Ακρισίου Τα δύο αδέλφια Προίτος και Ακρίσιος διαφώνησαν για τη βασιλική εξουσία και περιουσία γιrsquo

Η ακρόπολη της Τίρυνθας κατrsquo αποτύπωση του Wilhelm

αυτό ο Προίτος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Άργος και να πάει στον βασιλιά της Λυκίας Ιοβάτη και να παντρευτεί την κόρη του Σθενόβοια Στη συνέχεια microε τη βοήθεια του πεθερού του επέστρεψε στην Αργολίδα όπου κατέλαβε και οχύρωσε την Τίρυνθα microε τα ισχυρά κυκλώπεια τείχη Τα τείχη της Τίρυνθας σύmicroφωνα microε την παράδοση τα έχτισαν οι Κύκλωπεςndash microυθικά πρόσωπα microε υπεράνθρωπες δυνάmicroεις τους οποίους έφερε microαζί του ο Προίτοςndash και από αυτούς ονοmicroάστηκαν κυκλώπεια Με τον βασιλιά της Τίρυν-θας Προίτο ως γνωστόν συνδέεται και ο microύθος microε τις κόρες του Προιτίδες Λυσίππη Ιφινόη και Ιφιάνασσα οι οποίες καταλήφθηκαν από microανία και microετά από πολλές περι-πλανήσεις θεραπεύτηκαν microε τη βοήθεια του microάντη Μελάmicroποδα Με την Τίρυνθα και τον Προίτο σχετίζεται επίσης ο microύθος microε τον Kορίνθιο ήρωα Βελλερεφόντη ο οποίος όταν επισκέφθηκε την Τίρυνθα επειδή δεν ενέδωσε στις ερωτικές προτάσεις της γυναίκας του Προίτου Σθενόβοιας αυτή τον συκοφάντησε στον άντρα της Ο τελευταίος για να τον τιmicroωρήσει τον έστειλε microε κλειστή σφραγισmicroένη επιστολή σε πτυκτό πίνακα στη Λυκία στον πεθερό του Ιοβάτη για να τον φονεύσει όπως αναφέρει ο Όmicroηρος (Ζ168-169) laquoσήmicroατα λυγρά γράψας ἐν πίνακι πτυκτῶ θυmicroοφθόρα πολλάraquo Είναι αξιοσηmicroεί-ωτο ότι ελεφαντοστέινος πτυκτός πίνακας του 14ου αιώνα πΧ βρέθηκε το 1984 από τον G Bass σε ναυάγιο microυκηναϊκού πλοίου στο Ulu Burun στα νοτιοανατολικά παράλια της Μικράς Ασίας Ο ήρωας Βελλεροφόντης πήγε στη Λυκία σκότωσε τη Χίmicroαιρα όπως του υπέδειξε ο Ιοβάτης και στη συνέχεια παντρεύτηκε τη δεύτερη κόρη του Ιοβάτη και αδελφή της Σθενόβοιας Με την Τίρυνθα σύmicroφωνα microε την παράδοση συνδέεται και ο Περσέας ιδρυτής των Μυκηνών στενός συγγενής του Προίτου γιος του Δία και της Δανάης κόρης του Ακρί-σιου Ο Περσέας επειδή άθελά του αλλά σύmicroφωνα microε προϋπάρχοντα χρησmicroό σκότωσε σε αγώνες ρίχνοντας τον δίσκο τον παππού του Ακρίσιο δεν ήθελε να βασιλέψει στο Άργος Για τον λόγο αυτό αντάλλαξε έπειτα από συmicroφωνία το βασίλειό του microε τον γιο του Προίτου Μεγαπένθη και έγινε βασιλιάς της Τίρυνθας Στη συνέχεια ο Περσέας microεγάλωσε το βασίλειό του και έχτισε τις Μυκήνες Τέλος microε την Τίρυνθα συνδέεται και ο γενάρχης ήρωας Τιρύνθιος Ηρακλής δισέγγο-νος του Περσέα ο οποίος καταδιωκόταν από την Ήρα Αφού καταλήφθηκε από microανία σκότωσε τα παιδιά του σύmicroφωνα microε χρησmicroό και εγκαταστάθηκε στην Τίρυνθα υπό τις εντολές του βασιλιά των Μυκηνών Ευρυσθέα για να εκτελέσει τους δώδεκα άθλους

Η άνω ακρόπολη της Τίρυνθας και το ανάκτορο microε τα κυκλώ-

του

Ανασκαφικές έρευνεςΗ πρώτη microικρή ανασκαφική έρευνα πραγmicroατοποιήθηκε στην Τίρυνθα το 1831 από τον Φρειδερίκο Θείρσιο και τον Αλέξανδρο Ρίζο-Ραγκαβή Αλλά η πρώτη συστηmicroατική έρευνα διενεργήθηκε από τον H Schliemann Σε πρώτη φάση το 1876 διενήργησε δοκιmicroαστικές τοmicroές σε όλη την έκταση της ακρόπολης και στη συνέχεια επανήλθε microε microεγάλο αριθmicroό εργατών το 1884 microαζί microε τον αρχιτέκτονα και συνεργάτη του στην Τροία και στις Μυκήνες W Dorpfeld Το 1885 η ανασκαφή συνεχίστηκε από τους W Dorpfeld και G Kawerau Στα δύο αυτά χρόνια αποκαλύφθηκε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των τειχών και του ανακτόρου ενώ διενεργήθηκαν δοκιmicroαστικές τοmicroές στη microέση και στην κάτω ακρόπολη Έναν χρόνο αργότερα το 1886 δηmicroοσίευσε τα αποτελέσmicroατα των ερευνών σε συνεργασία microε τον W Dorpfeld Οι αρχαιολογικές έρευνες συνεχίστη-καν από το Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο κατά διαστήmicroατα στις περιόδους 1905-1914 και 1926-1929 υπό την διεύθυνση των W Dοrpfeld G Karo και K MullerΤο 1957 ξεκίνησαν αναστηλωτικές εργασίες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία στη δυτική πλευρά των κυκλώπειων τειχών τα οποία σε microεγάλο τmicroήmicroα είχαν καταρρεύσει καθώς και ανασκαφές υπό τη διεύθυνση του Εφόρου Αρχαιοτήτων Νικ Βερδελή Το 1962 εντοπίστηκαν στη δυτική πλευρά της κάτω ακρόπολης δύο κτιστές υπόγειες κατασκευές δηλαδή σύριγγες που αρχίζουν από την εσωτερική πλευρά του τείχους και συνεχίζουν υπόγεια εκτός των τειχών για την εξασφάλιση ύδρευσης της ακρόπο-λης από τις υπόγειες πηγές της πεδιάδας σε περίπτωση πολιορκίας Οι ανασκαφικές έρευνες συνεχίστηκαν έως το 1965 microε αποτέλεσmicroα να αποκαλυφθούν στον εξωτερικό χώρο των συρίγγων σηmicroαντικές επιγραφές αρχαϊκής εποχής σχετικά microε τις λατρείες της Ήρας της Αθηνάς και του Δία στην Τίρυνθα Την περίοδο 1967-1986 οι ανασκα-φές διενεργήθηκαν από το Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και πραγmicroατοποιήθηκαν εκτεταmicroένες και σηmicroαντικές αρχαιολογικές έρευνες στην άνω και κάτω ακρόπολη καθώς και στον χώρο του οικισmicroού εξωτερικά της ακρόπολης υπό τη διεύθυνση των U Jantzen J Schafer και K Kilian microε πολύ σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα και συmicroπεράσmicroατα για την Τίρυνθα και τη microυκηναϊκή αρχαιολογική έρευνα Παράλληλα έγιναν σωστικές ανασκαφές στην περιοχή της Τίρυνθας από τη Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Ανασκαφές στην Τίρυνθα

Ο ανασκαφέας της Τίρυνθας Wilhelm Doumlrpfeld

Αρχαιοτήτων Το 1997 το Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο υπό τη διεύθυνση του J Maran άρχισε εργασίες συντήρησης του ανακτόρου και συνέχισε τις αρχαιολογικές έρευνες Παράλληλα ξεκίνησε από τη Δ ΕΠΚΑ πρόγραmicromicroα στερέωσης των τειχών και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου microε χρηmicroατοδότηση της ΕΕ

Η οχύρωση της ΤίρυνθαςΗ microεγαλιθική γιγάντια οχύρωση των κυκλώπειων τειχών της Τίρυνθας πάντα προκα-λούσε τον θαυmicroασmicroό και την απορία Είναι η microόνη microυκηναϊκή ακρόπολη που αποκα-λείται τειχιόεσσα από τον Όmicroηρο (Β559) Ξεπροβάλλει κυρίαρχη σε όγκο και microέγεθος στον αργολικό κάmicroπο σχεδόν εξαφανίζοντας τον χαmicroηλό φυσικό βράχο πάνω στον οποίο είναι χτισmicroένη Ο Παυσανίας (2 25 8) στα microέσα του 2ου αιώνα πΧ αναφέρει ως microόνο σωζόmicroενο το τείχος ndashέργο των Κυκλώπωνndash κατασκευασmicroένο από microεγάλους ακατέργαστους λίθους από τους οποίους ούτε ο microικρότερος δεν microπορεί να microετακινη-θεί από ζευγάρι ηmicroιόνων Η σωζόmicroενη οχύρωση στην τελική microορφή έχει διαmicroορφωθεί σε τρεις οικοδοmicroικές φάσεις

Πρώτη φάση οχύρωσηςΣτην πρώτη φάση οχυρώθηκε ο νότιος ψηλότερος λόφος microε το κυκλώπειο τείχος πλά-τους περίπου 3 micro να ακολουθεί το ανώτερο εξωτερικό περίγραmicromicroα σε σχήmicroα τετρά-πλευρου πλαισίου microε αγκώνες και συνεχή ορθογώνια πορεία στο βόρειο τmicroήmicroα Η οχύ-ρωση αυτή καταλαmicroβάνει τον χώρο του microετέπειτα ανακτόρου έκτασης 7 στρεmicromicroάτων της άνω ακρόπολης Η εξωτερική όψη του τείχους κατασκευάστηκε microε ογκόλιθους ύψους 060-070 micro πελεκηmicroένους και τοποθετηmicroένους κατά στρώσεις ενώ το microέγι-στο πλάτος του τείχους στο νότιο τmicroήmicroα υπολογίζεται σε 3 micro Το εσωτερικό τmicroήmicroα του τείχους γέmicroιζε microε microικρότερους λίθους και κιτρινωπό αργιλόχωmicroα Το βόρειο τmicroήmicroα του τείχους είχε microικρό πλάτος microε τη microορφή αναλήmicromicroατος microε microία κύρια εξωτερική όψη microε ποικίλο εσωτερικό πλάτος Η είσοδοςndashπύλη βρισκόταν στην ανατολική πλευρά πλά-τους 284 micro microεταξύ δύο προmicroαχώνων ενώ στη βορειοανατολική πλευρά του τείχους είχε κατασκευαστεί ένα χαmicroηλό άνδηρο Η πρώτη οχύρωση της ακρόπολης χρονολο-γείται στο αrsquo microισό του 14ου αιώνα πΧ

Ο προmicroαχώνας της Πύλης Εισόδου στην ακρόπολη της

Δεύτερη φάση οχύρωσηςΕκατό χρόνια αργότερα περίπου το 1250 πΧ συντελέστηκε η δεύτερη φάση οχύρω-σης της ακρόπολης microε microεγάλης έκτασης προσθήκες στην ανατολική βόρεια και νότια πλευρά microε αποτέλεσmicroα να διπλασιαστεί η έκτασή της να αυξηθούν οι αποθηκευτικοί χώροι και να ενισχυθεί η οχύρωσή της Στην ανατολική πλευρά ενισχύθηκε η προσπέλαση στην ακρόπολη καταργήθηκε η παλιά είσοδος και κατασκευάστηκε ένα τετράπλευρο άνδηρο (ταράτσα) το οποίο οχυ-ρώθηκε microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργηθεί microία εσωτερική αυλή (σχ 1 Β1) Ενισχύθηκε το βορειοανατολικό τείχος (σχ 1 Β3) και ανατολικότερα κατασκευάστηκε άλλο παράλ-ληλο τείχος (σχ 1 Β3) ενώ ο ενδιάmicroεσος χώρος διαmicroορφώθηκε σε αναβάθρα microέσω της οποίας η πρόσβαση στην ακρόπολη ήταν αναγκαστική microεταξύ των δύο τειχών Στο νοτιότερο τmicroήmicroα microπροστά από την εξωτερική αυλή κατασκευάστηκαν δύο διαδοχικές πύλες Ο νέος αυτός τρόπος οχύρωσης microε στενό χώρο πρόσβασης προς την πύλη που αναγκάζει τον επιτιθέmicroενο εχθρό να προσεγγίζει κάθε φορά την ακρόπολη microε microικρό αριθmicroό επιτιθεmicroένων ndashεκτεθειmicroένο και απροστάτευτο από όλες τις πλευρές στα όπλα των αmicroυνοmicroένωνndash εφαρmicroόστηκε για πρώτη φορά και έκτοτε αποτέλεσε κανόνα στην αmicroυντική οχυρωmicroατική τέχνη όλων των εποχώνΣτη νότια πλευρά της ακρόπολης έγινε microεγάλη ορθογώνια προσθήκη του τείχους σε σχήmicroα Π προφανώς microεγάλος προmicroαχώνας πάχους 8 micro εντός του οποίου διαmicroορφώ-θηκε microικρή πυλίδα στην οποία κατέληγε πέτρινη κλίmicroακα Ο εσωτερικός χώρος διαmicroορ-φώθηκε σε αποθήκες (σχ 1 Β 67) Στη βόρεια πλευρά έγινε microεγάλη ορθογώνια προσθήκη microε ισχυρό τείχος πάχους 5-7 micro (σχ 1 Β8) που λειτουργούσε και ως ανάληmicromicroα microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργηθεί η ονοmicroαζόmicroενη microέση ακρόπολη σε επίπεδο 250 micro χαmicroηλότερα από την αmicroέσως νοτιότερη άνω ακρόπολη microε την οποία επικοινωνούσε στα ΒΔ microε microικρή κλίmicroακα Η έκταση της ακρόπολης στη δεύτερη φάση έφτασε τα 12 στρέmicromicroατα Στη δεύτερη φάση της οχύρωσης χρησιmicroοποιήθηκαν γκρίζοι ασβεστόλιθοι αλλά και κόκκινοι λίθοι καλά πελεκηmicroένοι ενώ κατά διαστήmicroατα παρεmicroβάλλονταν microεγάλοι λίθοι διαστάσεων 125 x 120 micro Υπάρχουν όmicroως και άλλα τmicroήmicroατα του τείχους microε ανώmicroαλους λίθους οι οποίοι εναλλάσσονται microε άλλους microικρότερους

Σωζόmicroενη πύλη που βρίσκό-ταν microεταξύ των δυο τειχών της

Τρίτη φάση οχύρωσηςΣτο δεύτερο microισό και προς τα τέλη του 13ου αιώνα πΧ η ακρόπολη της Τίρυνθας απέκτησε τη microέγιστη έκταση και την τελική microορφή της η οποία σώζεται microέχρι σήmicroερα Η ακρόπολη επεκτάθηκε προς βορρά microε την κάτω ακρόπολη ενισχύθηκε microε νέες προ-σθήκες και microετατροπές ώστε να γίνει απόρθητη πολλαπλασιάστηκαν οι αποθηκευ-τικοί χώροι εξασφαλίστηκε ο συνεχής ανεφοδιασmicroός microε νερό microε τις δύο υπόγειες σύριγγες της κάτω ακρόπολης ενώ απέκτησε το microοναδικό ανακτορικό συγκρότηmicroα στη βάση ενός οργανωmicroένου σχεδίου Με την κάτω ακρόπολη στη βόρεια πλευρά η ακρόπολη της Τίρυνθας απέκτησε microία microοναδική περίκλειστη ισχυρή κυκλώπεια οχύρωση που διέτρεχε το εξωτερικό περί-γραmicromicroα του λόφου Με τη νέα προσθήκη το ανατολικό τείχος της κάτω ακρόπολης ενώ-θηκε microε τη βορειοανατολική απόληξη του τείχους της δεύτερης φάσης Η ελεύθερη πρόσβαση στην ακρόπολη από τα βορειοανατολικά αποκλείστηκε και για τον λόγο αυτό κατασκευάστηκε microεταξύ παλιού και νέου ανατολικού τείχους είσοδος microε εκατέρωθεν ισχυρούς προmicroαχώνες κάθετη προς το τείχος (σχ 1 Γ2) πλάτους 470 micro και microήκους 6 micro Το πλάτος της εξωτερικής εισόδου στα ιστορικά χρόνια microειώθηκε στα 250 micro Εξωτερικά του τείχους κατασκευάστηκε αναβάθρα (ράmicroπα) πρόσβασης πλάτους 470 micro και microήκους 20 micro ένα τmicroήmicroα της οποίας έχει αναστηλωθεί (σχ 1 Γ3) Η είσοδος στην ακρόπολη οδηγούσε σε στενό διάδροmicroο προς την άνω ακρόπολη και το ανάκτορο όπου κατασκευάστηκαν δύο ισχυρές πύλες Η πρώτη κύρια πύλη είναι ανάλογης κατασκευής microε την Πύλη των Λεόντων των Μυκη-νών Είναι κατασκευασmicroένη microε τέσσερις microεγαλιθικούς microονόλιθους από αmicroυγδαλίτη λίθο (breccia) που προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή των Μυκηνών όπου υπάρχει σε αφθονία Το κατώφλι της πύλης microήκους 4 micro και πλάτους 145 micro σώζεται ακέραιο καθώς και η δυτική παραστάδα ύψους 320 micro η ανατολική παραστάδα σώζεται κατά το ήmicroισυ ενώ δεν σώζεται το υπέρθυρο (ανώφλι) Οι εσωτερικές διαστάσεις της πύλης ήταν 286 x 320 micro ανάλογες microε τη σύγχρονη Πύλη των Λεόντων 290-278 x 310 micro Η πύλη έκλεινε microε δύο θυρόφυλλα και ασφαλιζόταν microε οριζόντια microπάρα όπως στις Μυκήνες Στη συνέχεια microετά από microία εσωτερική αυλή στο τέλος της οποίας υπήρχε microία δεύτερη πύλη δηλαδή η παλιά πύλη που ήταν ήδη σε χρήση (σχ 1 Γ5)

Η ανατολική σύριγγα της ακρό-πολης της Τίρυνθας

Κατόψεις των τριών οικοδοmicroικών φάσεων της Τίρυνθας Α Β Γ

Μετά την πύλη υπάρχει ορθογώνια εσωτερική αυλή στην ανατολική πλευρά της οποίας χτίστηκε αβαθής επιmicroήκης κιονοστοιχία από την οποία σώζονται microερικές βάσεις των κιόνων Κάτω από αυτή τη στοά και στο εσωτερικό του τείχους κατασκευάστηκε υπό-γεια γαλαρία που αποτελείται από επτά ορθογώνιους αποθηκευτικούς χώρους δια-στάσεων 430 x 330 micro οι οποίοι έmicroπροσθεν επικοινωνούν microε διάδροmicroο microήκους 29 micro και πλάτους 165 micro microε είσοδο από τη νότια πλευρά Το ανώτερο τmicroήmicroα όλων αυτών των χώρων στεγάζεται microε εκφορική οξυκόρυφη διαmicroορφωmicroένη απόληξη Πρόκειται για την πρωτότυπη και καλύτερα διατηρηmicroένη χαρακτηριστική κατασκευή γνωστή microε την ονοmicroασία σύριγγα της Τίρυνθας Ανάλογης κατασκευής σύριγγα υπάρχει και στη νότια πλευρά του τείχους microε πέντε δωmicroάτια και διάδροmicroο microήκους 2190 micro και πλάτους 258 micro Η νότια αυτή κατασκευή που διατηρείται αποσπασmicroατικά κατασκευάστηκε εντός του νότιου πρόσθετου τείχους πλάτους 9 micro microε αποτέλεσmicroα το συνολικό πλάτος του τείχους να φθάνει τα 17 micro

Δυτικός προmicroαχώναςΓια την αποτελεσmicroατική ενίσχυση της δυτικής πλευράς της άνω και microέσης ακρόπολης στη βορειοδυτική γωνία της οποίας είχε ήδη κατασκευαστεί τετράγωνος πύργος (σχ 1 Γ10) νότια του πύργου κατασκευάστηκε ένα ισχυρό καmicroπυλωτό τείχος πλάτους 5-7 micro ο δυτικός προmicroαχώνας ο οποίος περικλείει τη δυτική πλευρά της ακρόπολης σε microήκος περίπου 60 micro και ενώνεται microε το δυτικό τεθλασmicroένης πορείας τείχος της πρώτης οικοδοmicroικής φάσης Στο νοτιότερο τmicroήmicroα του καmicroπύλου προmicroαχώνα κατασκευάστηκε πυλίδα λοξά microέσα στο τείχος microήκους 750 micro πλάτους 150 micro και ύψους 250 micro η οποία στεγάζεται microε τον χαρακτηριστικό microυκηναϊκό εκφορικό τρόπο διάταξης των λίθων Το πλάτος και το ύψος της πυλίδας microεγαλώνει προς το εσωτερικό και προσο-microοιάζει microε χοάνη Εσωτερικά υπάρχει άνετη κτιστή κλίmicroακα η οποία ακολουθούσε την εσωτερική πλευρά του προmicroαχώνα προς βορρά όπου διατηρούνται 65 σκαλοπάτια Με την αρχιτεκτονική αυτή διαmicroόρφωση ο εισερχόmicroενος επιτιθέmicroενος στην ανηφορική κλίmicroακα ήταν εκτεθειmicroένος από όλες τις πλευρές στους αmicroυνόmicroενους υπερασπιστές Στο τέλος της κλίmicroακας πριν από τον πύργο υπήρχε microεγάλος ορθογώνιος και βαθύς λάκκοςndashπαγίδα Ο λάκκος αυτός σε καιρό ειρήνης ήταν καλυmicromicroένος microε ξύλινη εσχάραndashκινητή γέφυρα η οποία αποmicroακρυνόταν σε καιρό πολέmicroου και απέκλειε την πρόσβαση

Η νότια σύριγγα της ακρόπολης της Τίρυνθας

στον βόρειο πύργο και στη συνέχεια προς το ανάκτορο

Η κάτω ακρόποληΗ κάτω ακρόπολη χτίστηκε ενιαία και κάλυψε προς βορρά ολόκληρο τον χαmicroηλό επι-microήκη ελλειψοειδούς σχήmicroατος λόφο microήκους 130 micro και πλάτους 60 micro Το νοτιοανατο-λικό άκρο χτίστηκε στον δεξιό προmicroαχώνα της ανατολικής εισόδου και το νοτιοδυτικό άκρο στη βορειοδυτική γωνία της microέσης ακρόπολης ώστε η κάτω ακρόπολη να είναι τελείως αποκοmicromicroένη από την άνω ακρόπολη Στην κάτω ακρόπολη υπάρχουν δύο δίο-δοι Η δυτική κύρια πύλη (σχ 1 Γ16) στο νοτιοδυτικό τmicroήmicroα του τείχους έχει πλάτος 220 micro και στο ανώτερο τmicroήmicroα σε ύψος 275 micro τα τοιχώmicroατα συγκλίνουν αλλά δεν σώζεται το ανώτερο τmicroήmicroα της Η εξωτερική άνοδος στην πύλη γίνεται microε πέτρινη κλίmicroακα Η βόρεια πύλη έχει πλάτος 220 micro και βρίσκεται υψηλότερα από το microυκηναϊκό δάπεδο 275 micro microοιάζει περισσότερο microε microεγάλο παράθυρο και δεν προοριζόταν για κανονική κυκλοφορία αλλά χρήση γινόταν microόνο microε ξύλινη σκάλα κατά περίπτωση Στα βορειοδυτικά εσωτερικά του τείχους το 1962 κατά τις αναστηλωτικές εργασίες αποκα-λύφθηκαν δύο υπόγειες παράλληλες κατασκευές σύριγγες που απέχουν microεταξύ τους 9 micro και έχουν κατασκευαστεί σε microήκος 20 micro και βάθος 8 micro από την εξωτερική επιφάνεια του εδάφους Οι κατασκευές αυτές είναι γνωστές ως σύριγγες και διέρχονται microέσα από το τείχος όπου στεγάζονται microε εκφορικό τρόπο και εκτείνονται υπόγεια εξωτερικά του τείχους Σκοπός των δύο αυτών κατασκευών ήταν η απρόσκοπτη εξασφάλιση νερού στην ακρόπολη Βορειότερα από τις δύο σύριγγες στη δυτική πλευρά του τείχους και σε microικρή απόσταση νοτιότερα από τη βόρεια πύλη το 2002 αποκαλύφθηκε στενή και απότοmicroη δίοδος microέσα στο τείχος σε microήκος 8 micro η οποία όταν λειτουργούσε οδηγούσε εξωτερικά του τείχους Το βαθύτερο τmicroήmicroα της είχε αποκλεισθεί microε ριγmicroένες πέτρες Η δίοδος αυτή κατασκευάστηκε προς το τέλος του 13ου αιώνα πΧ προφανώς για την αποτελεσmicroατική προστασία των συρίγγων ύδρευσης και ήταν σε χρήση για microικρό χρο-νικό διάστηmicroα Ανάλογη δίοδος σύριγγα έχει κατασκευαστεί ως γνωστόν στη βορει-οανατολική επέκταση της ακρόπολης των Μυκηνών Εσωτερικά του τείχους της κάτω ακρόπολης υπάρχουν microεγάλες κόγχες οι οποίες πιθανώς είχαν αποθηκευτική χρήση Για τη microικρή εσωτερική κόγχη που υπάρχει βορειότερα από την ανατολική είσοδο πλά-τους 180 micro-2 micro και ύψους 325 micro ψηλότερα κατά 150 micro από τον microυκηναϊκό δρόmicroο

ο K Muumlller microε βάση ένα ιερό της Αθηνάς των ιστορικών χρόνων που βρέθηκε στον περιβάλλοντα χώρο υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό Ανάλογες κόγχες microε λατρευ-τική χρήση υπάρχουν εσωτερικά της Πύλης των Λεόντων και της βόρειας πύλης των Μυκηνών Τα τείχη της τρίτης φάσης τους ακρόπολης έχουν κατασκευαστεί ως συνήθως microε ακατέργαστους ογκόλιθους microερικοί από τους οποίους έχουν microήκος 325 micro-4 micro και είναι χτισmicroένοι microε λίθους διαφόρων microεγεθών Στην κάτω ακρόπολη αποκαλύφθηκε microεγάλο συγκρότηmicroα ορθογώνιων κτιρίων σε οργανωmicroένο σχέδιο microε πρόσοψη σε αυλή του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) τα οποία καταστράφηκαν γύρω στο 1200 πΧ Κατά τον 12ο-11ο αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΓ) ο χώρος ανοικοδοmicroήθηκε σε ανώτερο επίπεδο και συνέχισε να κατοικείται Μεταξύ των κτιρίων αποκαλύφθηκε ιερό αποτελούmicroενο από δύο ορθογώνιους χώρους καθώς και τρία χαρακτηριστικά microεγάλα πήλινα λατρευτικά ειδώλια Έκτοτε ο χώρος εγκαταλείφθηκε

Το ανάκτοροΤο ανακτορικό συγκρότηmicroα της Τίρυνθας χτισmicroένο στην άνω ακρόπολη αποτελεί το καλύτερα διατηρηmicroένο microυκηναϊκό ανάκτορο και εντυπωσιάζει τον επισκέπτη Μετά την εσωτερική ανατολική είσοδο την ανατολική αναβάθρα (ράmicroπα) και τις δύο εσωτερικές πύλες την εξωτερική ανατολική αυλή microε τη microεγάλη στοά στα ανατολικά χτισmicroένη πάνω από την ανατολική σύριγγα στα δυτικά βρίσκεται το εξωτερικό microεγάλο πρόπυλο (σχ 2 1) ένα microνηmicroειακό τετράγωνο κτίσmicroα σε σχήmicroα Η πλευράς 1360 micro χτισmicroένο πάνω στον χώρο της παλιάς πύλης Στο microέσο φέρει εγκάρσιο τοίχο microε πύλη που έκλεινε microε δίφυλλη πόρτα ενώ στην εξωτερική και εσωτερική πλευρά δύο κίονες ἐν παραστάσι σχηmicroατίζουν βαθιές στοές Στην εσωτερική βόρεια πλευρά του προπύλου υπάρχει είσοδος που επικοινωνεί microέσω διαδρόmicroου microε το ανατολικό τmicroήmicroα του ανακτόρου Το εξωτερικό πρόπυλο οδηγεί σε microεγάλη ανοιχτή αυλή (σχ 2 3) στη δυτική και νότια πλευρά της οποίας υπάρχουν αποθήκες και βοηθητικοί χώροι και αmicroέσως νότια του προπύλου microικρή στοά ενώ στη βόρεια πλευρά βρίσκονται δύο ορθογώνιοι χώροι της φρουράς ή του αρχείου Στον βορειοδυτικό χώρο υπάρχει το microικρό πρόπυλο microε πύλη και δύο κίονες εκατέρωθεν εν παραστάσι που οδηγεί από νότο προς βορρά στην εσωτερική αυλή διαστάσεων 1775 x 2025 micro η οποία βρίσκεται στο κέντρο του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η αυλή στις τρεις πλευρές ανατολική νότια και δυτική περιβάλλεται

Αναβάθρα και προmicroαχώνας της ανατολικής πλευράς της ακρό-

από τρεις στοές Στο νότιο κεντρικό χώρο και στον άξονα του microεγάρου που βρίσκεται στο κεντρικό τmicroήmicroα της βόρειας πλευράς της αυλής υπάρχει κυκλικό κτίσmicroα βωmicroός για τις θρησκευτικές τελετουργίες ύψους 054 micro και διαmicroέτρου 2 micro Στη Μυκηναϊκή εποχή η κατασκευή αυτή έφερε τετράγωνο πλαίσιο Ανατολικότερα υπάρχει κυκλικό φρεάτιο όπου συγκεντρώνονταν τα νερά της βροχής Το δάπεδο ήταν στρωmicroένο microε ασβεστο-κονίαmicroα Το microέγαρο στη βόρεια πλευρά της αυλής αποτελείται από τρεις διαδοχικούς χώρους και βρίσκεται δύο βαθmicroίδες ψηλότερα από την αυλή Η αίθουσα όπως αναφέρει ο Όmicroηρος (σχ 2 13α) είναι ανοιχτός χώρος διαστάσεων 965 x 485 micro microε δύο κίο-νες ἐν παραστάσι που στηρίζονταν σε λίθινες στρογγυλές βάσεις Οι εσωτερικοί τοίχοι της αίθουσας στη βάση έφεραν σειρά πλακών από αλάβαστρο microε ανάγλυφες ταινίες microε αντωπούς ηmicroιρόδακες διακοσmicroηmicroένους microε ένθετες ψηφίδες από κύανο Από την αίθουσα τρεις δίφυλλες θύρες microε κατώφλια από αmicroυγδαλίτη λίθο οδηγούσαν στον πρό-δοmicroο του microεγάρου (σχ 2 13β) διαστάσεων 970 x 472 micro Στη δυτική πλαϊνή πλευρά υπήρχε microονόφυλλη θύρα που οδηγούσε στα δυτικά δωmicroάτια του microεγάρου Τα δάπεδα της αίθουσας και του προδόmicroου ήταν στρωmicroένα microε ασβεστοκονίαmicroα και έφεραν ορθο-γώνιες γραmicromicroικές διακοσmicroήσεις Τέλος microία θύρα πλάτους 180 micro οδηγούσε στον δόmicroο τον κύριο χώρο του microεγάρου διαστάσεων 986 x 1181 micro microε κυκλική εστία διαmicroέτρου 330 micro στο κέντρο Γύρω από την εστία υπάρχουν βάσεις και τέσσερις ξύλινοι κίονες που στήριζαν την οροφή Στην ανατολική πλευρά στο ύψος της εστίας υπήρχε τετρά-πλευρο βάθρο που έφερε τον θρόνο του άνακτα τmicroήmicroα του οποίου διατηρήθηκε Το δάπεδο του δόmicroου ήταν επιστρωmicroένο microε ασβεστοκονίαmicroα και χωρισmicroένο microε λεπτές γραmicromicroές σε συmicromicroετρικά τετράγωνα ζωγραφισmicroένα εναλλάξ microε φολιδωτούς ρόmicroβους και microε ζεύγη δελφινιών ή microε απεικόνιση χταποδιού Στα δυτικά του microεγάρου υπάρχει συγκρότηmicroα κτιρίων διαδρόmicroων κλιmicroακοστάσια για τον δεύτερο όροφο που επικοινω-νούν microε την αυλή και το microέγαρο καθώς και εξωτερικός περιmicroετρικός διάδροmicroος στο βόρειο τmicroήmicroα του microεγάρου Στο συγκρότηmicroα αυτό είναι χαρακτηριστικό το διαmicroέρισmicroα λουτρού (σχ 2 19) microε δύο χώρους Το δάπεδο του κυρίως λουτρού είναι κατασκευ-ασmicroένο από τεράστιο microονόλιθο ασβεστόλιθο διαστάσεων 3 x 4 micro πάχους 070 micro και βάρους άνω των 20 τόνων Περιmicroετρικά έφερε επένδυση σανίδων και σκαλισmicroένη αύλακα απορροής των νερών Ο διάδροmicroος που διατρέχει εξωτερικά από τη βόρεια πλευρά το microέγαρο οδηγεί στο ανα-

Το ανάκτορο της ακρόπολης της Τίρυνθας

τολικό συγκρότηmicroα του ανακτόρου σε τετράπλευρη αυλή (σχ 2 23) στην ανατολική πλευρά της οποίας και στη βορειοανατολική γωνία υπάρχει στοά microε κιονοστοιχία και θρανία Στη βόρεια πλευρά της αυλής υπάρχει άλλο microικρότερο και αρχαιότερο microέγαρο από το κυρίως microέγαρο microε δύο χώρους αίθουσα microε δύο εκατέρωθεν ανοίγmicroατα και δόmicroο χωρίς κίονες προφανώς λόγω του microικρού microεγέθους Το δάπεδο έφερε ασβε-στοκονίαmicroα και διακοσmicroήσεις σε τετράγωνα microε φολιδωτούς ρόmicroβους και αφηρηmicroένα φυτικά θέmicroατα Στους τοίχους υπήρχε διακόσmicroηση microε τοιχογραφίες που απεικόνιζαν ποmicroπή γυναικών κυνήγι κάπρων και γυναίκες microε άρmicroα Το microικρό microέγαρο περιβάλλεται επίσης από διάδροmicroο ενώ ανατολικά υπάρχει άλλο microεγαροειδές κτίριο Νοτιοανατολικά υπάρχει microια άλλη αυλή (σχ 2 35) microε στοά στα δυτικά που επικοινωνεί νότια microε το microεγάλο εξωτερικό πρόπυλο Από την ύπαρξη κλιmicroακοστασίου γίνεται φανερό ότι στο ανακτορικό συγκρότηmicroα υπήρχε δεύτερος όροφος Το ανάκτορο ήταν η έδρα της διοί-κησης του άνακτα του wa-na-ka των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β τα εργαστήρια και οι κατοικίες των αξιωmicroατούχων Το ανάκτορο καταστράφηκε από πυρκαγιά στα τέλη του 12ου αιώνα πΧ Οι καmicroένες πλίνθοι από την ισχυρή φωτιά της ξυλοδεσιάς διατηρούνται ακόmicroα στους τοίχους του ανακτόρου Το ανάκτορο της Τίρυνθας microε τις απανωτές microεγάλες microνηmicroειακές αυλές και τις microοναδικές κιονοστοιχίες και τα πρόπυλα microε το λειτουργικό και εναρmicroονισmicroένο στο περιβάλλον αρχιτεκτονικό σχέδιο ξεπροβάλλει και σήmicroερα ενιαίο στα microάτια του επισκέπτη πάνω σε χαmicroηλό λόφο και αποτελεί το καλύτερο ανάκτορο της ηπειρωτικής ΕλλάδαςΜετά την καταστροφή του ανακτόρου στον χώρο του microεγάρου χτίστηκε ένα microικρότερο στενότερο και επίmicroηκες κτίριο διαστάσεων 21 x 730 micro ο ανατολικός τοίχος του οποίου είναι χτισmicroένος πάνω στη δυτική πλευρά του ανατολικού τοίχου του microεγάρου Το κτίριο αυτό ερευνήθηκε από τον H Schliemann microε αποτέλεσmicroα να microην υπάρχουν αρχαιολο-γικά στοιχεία για την ακριβή χρονολόγησή του ενώ θεωρήθηκε αρχαϊκός ναός που χτί-στηκε στον χώρο του ανακτόρου Σε ότι αφορά την άποψη αυτή υπήρξαν αντιρρήσεις από τον W Blegen (1921) Ωστόσο microετά τις microεγάλης έκτασης ανασκαφικές έρευνες ο Κ Kilian ήδη από το 1979 εξέφρασε την άποψη ότι το κτίριο αυτό χτίστηκε microετά την καταστροφή του ανακτόρου από σεισmicroό κατά την Ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) όταν η κατοίκηση συνεχιζόταν και στην κάτω ακρόπολη όπου αποκαλύφθηκε microεταξύ

Η κάτω ακρόπολη της Τίρυν-θας

άλλων ιερό της ΥΕ ΙΙΙΓ εποχής στο οποίο βρέθηκαν τρία microεγάλα γυναικεία λατρευτικά ειδώλια Την άποψη αυτή υποστήριξε πρόσφατα microε νέα στοιχεία ο νέος διευθυντής του Γερmicroανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Τίρυνθα J Maran διάδοχος του K Kilian Στον εξωτερικό χώρο της ακρόπολης από τις microέχρι τώρα ανασκαφικές έρευνες διαπι-στώνεται ότι ο χώρος είχε κατοικηθεί κατά την Πρωτοελλαδική microέχρι τη Μεσοελλαδική και τη Μυκηναϊκή έως την Ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) οπότε διαπιστώθηκε ότι ο οικισmicroός καταλαmicroβάνει microεγάλη έκταση Η ανάπτυξη αυτή του οικισmicroού οφείλεται και στην αποτελεσmicroατική προστασία του χώρου microε την κατασκευή του φράγmicroατος σε microεγάλη απόσταση ανατολικά της Τίρυνθας και στην εκτροπή του χειmicroάρρου Μετά τη Μυκηναϊκή εποχή κατά την Πρώιmicroη εποχή του Σιδήρου στην αρχή της ιστορικής επο-χής ο πληθυσmicroός microειώθηκε αλλά ο χώρος πέριξ της ακρόπολης συνέχισε να κατοικείται χωρίς διακοπήΣτη δυτική πλευρά του λόφου του Προφήτη Ηλία Νέας Τίρυνθας έχει ανασκαφεί (1913) ένας microεγάλος θολωτός τάφος που βρέθηκε συληmicroένος ενώ ένας δεύτερος δεν έχει ακόmicroα ερευνηθεί Στην ανατολική πλαγιά του Προφήτη Ηλία έχει ερευνηθεί σηmicroαντικό νεκροταφείο microυκηναϊκών θαλαmicroοειδών τάφων Εκτός από τις σηmicroαντικές τοιχογρα-φίες του ανακτόρου που απεικόνιζαν microεταξύ άλλων κυνήγι κάπρου ποmicroπή γυναικών παράσταση γυναικών σε άρmicroα σκηνή microε ταυροκαθάψια το διακοσmicroηmicroένο δάπεδο του microεγάρου microε παραστάσεις ζεύγους αντίνωτων δελφινιών και χταποδιού και τα microεγάλα λατρευτικά ειδώλια του ιερού στην κάτω ακρόπολη της Ύστερης Μυκηναϊκής εποχής (ΥΕ ΙΙΙΓ) κρίνουmicroε απαραίτητο να αναφέρουmicroε δύο χρυσά microυκηναϊκά δαχτυλίδια της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής τα οποία προέρχονται από κρυmicromicroένο microυκηναϊκό θησαυρό στα νότια της ακρόπολης Το ένα εικονίζει παράσταση microε σκηνές ζευγαριού και πλοίου και το άλλο είναι το γνωστό microεγαλύτερο δαχτυλίδι του microυκηναϊκού κόσmicroου διαστά-σεων 35 x 57 εκ πάνω στο οποίο εικονίζεται microια microοναδική λατρευτική σκηνή επι-φάνειας της microεγάλης microυκηναϊκής θεάς της φύσης Στην αριστερή πλευρά εικονίζεται καθιστή γυναικεία θεότητα που κρατά στο δεξί ανυψωmicroένο χέρι το ποτήριο της Θείας Κοινωνίας και δεξιά microινωικός κίονας microικρά δέντρα και ποmicroπή τεσσάρων λεοντοδαιmicroό-νων που κρατούν πρόχους χαρακτηριστικά τελετουργικά αγγεία microε ψηλό λεπτό λαιmicroό κατάλληλα για προσφορές στη θεότητα Στην κάτω πλευρά το δακτυλίδι φέρει ταινία microε ηmicroιρόδακες και πάνω από την παράσταση ανάmicroεσα σε κλαδιά δέντρων εικονίζεται

ο ουρανός microε τα αστρικά σύmicroβολα του ήλιου και της σελήνης Παρότι το microυκηναϊκό αρχείο microε τις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β έχει χαθεί κατά τις εκτεταmicroένες ανασκαφικές έρευνες στα ΝΑ της ακρόπολης αλλά και στην κάτω ακρόπολη βρέθηκαν microερικές στενό-microακρες φοινικόσχηmicroες πινακίδες καθώς και 4 οστέινες γραφίδες από τον K KilianΗ microυθολογική παράδοση της ηρωικής Μυκηναϊκής εποχής της Τίρυνθας microε τα λαmicroπρά κατορθώmicroατα του Προίτου του Βελλεροφόντη και του Ηρακλή παρέmicroεινε ζωντανή στα αρχαία και microεταγενέστερα χρόνια Τα ηρωικά κατορθώmicroατα τραγουδήθηκαν από τον Όmicroηρο και τους microεταγενέστερους ποιητές αλλά και από τους ραψωδούς σε γιορτές και σε πανηγύρεις Ανεκτίmicroητη είναι η παράσταση σε αττικό ερυθρόmicroορφο αmicroφορέα του Ζωγράφου του Κλεοφράδους την περίοδο 490-480 πΧ στο Βρετανικό Μουσείο όπου εικονίζεται ραψωδός πάνω σε βάθρο κρατώντας βακτηρία στο δεξί χέρι τη στιγmicroή κατά την οποία αρχίζει την απαγγελία ενός ποιήmicroατος microε θέmicroα από την ηρωική παρά-δοση της Τίρυνθας Από το ανοιχτό στόmicroα του ραψωδού ξεπετάγονται τα γράmicromicroατα εν σειρά φωνητικά σύmicroβολα της αρχής ενός άγνωστου σε microας ποιήmicroατος laquoὩδέ ποτrsquo ἐν Τίρυνθιhelliphellipraquo laquoέτσι έγιναν κάποτε στην Τίρυνθαraquo Τέλος ο Παυσανίας τον 2ο αιώνα microΧ microεταξύ άλλων στη δυτική πλευρά των τειχών της ακρόπολης αναφέρει τους θαλάmicroους χώρους διαmicroονής των κορών του Προίτου Προ-φανώς πρόκειται για microια καθαρά microυθολογική ερmicroηνεία των δύο εξωτερικών ανοιγmicroάτων των συρίγγων του κυκλώπειου τείχους της κάτω ακρόπολης τα οποία ήταν ορατά στα ρωmicroαϊκά χρόνια όπως και σήmicroερα microετά τον καθαρισmicroό τους πριν καταρρεύσουν και τα καταπλακώσουν οι ανώτεροι λίθοι του κυκλώπειου τείχους Τα σηmicroαντικά ευρήmicroατα των ανασκαφών της ακρόπολης της Τίρυνθας εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μου-σείο αλλά και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου

Η microυκηναϊκή ακρόπολη της ΜιδέαςΣτις ανατολικές παρυφές της αργολικής πεδιάδας microεταξύ των Μυκηνών και της Τίρυν-θας βρίσκεται η ακρόπολη της Μιδέας χτισmicroένη σε λόφο microε υψόmicroετρο 270 micro Από τη θέση αυτή ο επισκέπτης έχει microια πανοραmicroική άποψη του αργολικού πεδίου microε το φυσικό κάλλος των βουνών τα οποία το περιβάλλουν microε τις θεϊκές βουνοκορφές της εύλοφης Αργολίδας και του αργολικού κόλπουΣύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση (Παυσανίας 2162) όταν οι γιοι του βασιλιά

Ακρόπολη της Μιδέας ελληνο-σουηδική ανασκαφή

του Άργους Άβαντα Προίτος και Ακρίσιος microοίρασαν την πατρική περιουσία ο Ακρί-σιος πήρε το Άργος και ο Προίτος την Τίρυνθα τη Μιδέα και το ΗραίοΜε τη Μιδέα η οποία υπαγόταν στην επικράτεια της Τίρυνθας σχετίζονται επίσης οι πρόγονοι των Ηρακλειδών ο Ηλεκτρύωνας και ο Περσέας βασιλιάς αρχικά της Τίρυν-θας microετά τον Μεγαπένθη και στη συνέχεια ιδρυτής των Μυκηνών Οι πρόγονοι των Ηρακλειδών πριν επικρατήσουν στην Αργολίδα φαίνεται ότι κατάγονταν από τη Μιδέα από τα παλαιά γένη που κατοικούσαν αυτόν τον λόφο ήδη από τη Μεσοελλαδική εποχή (2000-1600 πΧ) Ο λόφος όmicroως είχε ήδη κατοικηθεί από τη Νεολιθική εποχή και κυρίως από την Πρώιmicroη εποχή του Χαλκού την Πρωτοελλαδική εποχή (2800-2000 πΧ) Οι ανασκαφικές έρευνες στην ακρόπολη έγιναν στην αρχή αποσπασmicroατικά από τη σου-ηδική αρχαιολογική αποστολή υπό τον Α Persson το 1939 κυρίως στην κορυφή του λόφου και στην ανατολική πύλη Μικρής έκτασης ανασκαφή έγινε το 1963 και από το 1983 και microετά η ακρόπολη άρχισε να ανασκάπτεται συστηmicroατικά microε ελληνοσου-ηδική συνεργασία υπό τη διεύθυνση της εφόρου αρχαιοτήτων Αικ Δηmicroακοπούλου και του καθηγητή P Astrom Η ανασκαφή διεξάγεται σε δύο τοmicroείς τον ανατολικό και τον δυτικό που αντιστοιχούν στις δύο πύλες της ακρόπολης Η ακρόπολη της Μιδέας είναι χτισmicroένη στο ανώτερο τmicroήmicroα του οmicroώνυmicroου κωνικού λόφου ο οποίος στην νοτιοανατολική και νότια πλευρά του είναι απότοmicroος και απόκρηmicroνος ενώ στη βόρεια και δυτική πλευρά σχηmicroατίζει οmicroαλά πρανή Το microυκηναϊκό τείχος εκτείνεται στη βορειοανατολική βόρεια και δυτική πλαγιά Έχει microήκος 450 micro και περικλείει έκταση 24 στρεmicromicroάτων Το ανώτερο τmicroήmicroα της ακρόπολης στην κορυφή του λόφου ξεχωρίζει microε την απότοmicroη φυσική διαmicroόρφωση των βράχων από τη microεγαλύτερη χαmicroηλότερη κυρίως ακρόπολη microε τη microεγάλη έκταση κατάλληλη για κατοίκηση Το κυκλώπειο τείχος έχει πλάτος 5-7 micro και το microέγιστο σωζόmicroενο ύψος του είναι 7 micro Το microέγιστο πλάτος του τείχους συναντάται στις θέσεις όπου το τείχος σχηmicroατίζει γωνίες Το τείχος είναι θεmicroελιωmicroένο στον φυσικό ασβεστολιθικό βράχο καλά προσαρmicroοσmicroένο microε αποτέλεσmicroα microεταξύ των λίθων να παρεmicroβάλλονται πολύ λίγες microικρές πέτρες για τη στερέωσή τους Το εσωτερικό τmicroήmicroα του τείχους είναι κατασκευασmicroένο microε φυσι-κές ασβεστολιθικές πέτρες Το τείχος παρουσιάζει σε microερικά σηmicroεία microεταγενέστερες

Οι οχυρώσεις της ακρόπολης της Μιδέας

επισκευές της Ελληνιστικής εποχής Στα χαmicroηλότερα τmicroήmicroατα του τείχους υπάρχουν ανοίγmicroατα αγωγοί για την απορροή των υδάτων Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το microυκηναϊκό τείχος χτίστηκε ενιαία και δεν παρουσιάζει microεταγενέστερες προσθήκες Χρονολογεί-ται στον 13ο αιώνα (ΥΕ ΙΙΙΒ) πιθανότερα στα microέσα του αιώνα περίοδο ακmicroής του microυκηναϊκού πολιτισmicroού οπότε έγιναν οι microεγάλες σε έκταση microυκηναϊκές οχυρώσεις και επεκτάσεις στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα Η ακρόπολη έχει δύο πύλες την ανατολική και τη δυτική Η κύρια πρόσβαση στην ακρόπολη γινόταν από την ανατολική πύλη στην οποία η φυσική διαmicroόρφωση ήταν οmicroαλότερη ενώ στη δυτική πύλη η φυσική εξωτερική διαmicroόρφωση ήταν πολύ απότοmicroη Εξωτερικά της ανατολικής πύλης είχε διαmicroορφωθεί microε αναληmicromicroατικό τοίχο ράmicroπα πρόσβασης η οποία δεν σώζεται Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι και οι δύο πύλες της Μιδέας είναι χτισmicroένες microε φυσικές ασβεστολι-θικές πλάκες χωρίς ιδιαίτερα επιmicroεληmicroένη κατασκευή και πολυτέλεια όπως συmicroβαίνει στις ακροπόλεις των Μυκηνών της Τίρυνθας αλλά και της Λάρισας του Άργους Η ανα-τολική πύλη έχει πλάτος 2 micro στην εξωτερική και 230 micro στην εσωτερική πλευρά και σωζόmicroενο ύψος 230 micro ενώ είναι αξιοσηmicroείωτο ότι στην πύλη δεν είχε κατασκευα-στεί οχυρωmicroατικός προmicroαχώνας Εσωτερικά της πύλης στην αριστερή πλευρά υπάρχει ισχυρός κυκλώπειος τοίχος πλάτους 250 micro κάθετος προς το τείχος Στον χώρο αυτόν microεταξύ του τείχους της ακρόπολης και του εσωτερικού τοίχου έχει κατασκευαστεί microία δίοδος πλάτους 2 micro που αποτελούσε microία εσωτερική πύλη που έλεγχε την πρόσβαση στην άνω ψηλότερη ακρόπολη της Μιδέας όπου προφανώς βρισκόταν η έδρα του Μυκηναίου ηγεmicroόνα Η δυτική πύλη της Μιδέας καλύτερα διαmicroορφωmicroένη έχει πλάτος 250 micro microήκος 550 micro σωζόmicroενο ύψος 2 micro και βρίσκεται στην αρχή του δυτικού τείχους και του απότο-microου λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης νότιου τmicroήmicroατος του λόφου το οποίο δεν έχει οχυρωθεί Η πρόσβαση στην πύλη αυτή γίνεται από τα νοτιοδυτικά microε απότοmicroο ανηφορικό microονο-πάτι Στην ανατολική πλευρά της πύλης προς τον φυσικό βράχο υπάρχει αναληmicromicroατι-κός τοίχος microήκους 5 micro και ύψους 2 micro ενώ στην εξωτερική δυτική πλευρά της πύλης έχει χτιστεί microεγάλος ορθογώνιος πύργος διαστάσεων 550 x 5 micro για την ενίσχυση της πύλης Εξωτερικά της πύλης σχηmicroατιζόταν microία αυλή διαmicroορφωmicroένη microε χώmicroα και microικρές πέτρες Το δάπεδο της πύλης είναι επικλινές και είχε διαmicroορφωθεί στον φυσικό

Η είσοδος της ακρόπολης της Μιδέας

Το φυλάκιο των φρουρών στην ακρόπολη της Μιδέας

βράχο microε δύο σκαλοπάτια στην είσοδο Εσωτερικά και στη δυτική πλευρά της πύλης βρέθηκε δωmicroάτιο χτισmicroένο microε πέτρες διαστάσεων 2 x 350 micro το οποίο προφανώς ήταν διώροφο και αποτελούσε χώρο διαmicroονής της φρουράς Κατά την ανασκαφική έρευνα διαπιστώθηκε ότι το δωmicroάτιο έχει καταστραφεί από ισχυρή πυρκαγιά και βρέ-θηκαν microάλιστα εντός αυτού απανθρακωmicroένα ξύλα ασβεστοποιηmicroένες πέτρες καmicroέ-νες πλίνθοι αγγεία εργαλεία τριπτήρες κεραmicroίδες ειδώλια κοmicromicroάτια τοιχογραφιών Βρέθηκαν επίσης απανθρακωmicroένα σύκα δηmicroητριακά και σπόροι ελιών και σταφυλιών Τα ευρήmicroατα χρονολογούνται στο βrsquo microισό του 13ου αιώνα πΧ ενώ η καταστροφή του χώρου συντελέστηκε στα τέλη του 13ου ndash αρχές του 12ου αιώνα πΧ Στη δυτική πλαγιά της ακρόπολης δυτικά της πύλης σε επικλινές έδαφος βρέθηκαν δωmicroάτια χτισmicroένα σε επαφή microε το τείχος τα οποία εκτείνονται σε microεγάλη έκταση βορειότερα στην κάτω ακρόπολη Μεταξύ των ευρηmicroάτων περιλαmicroβάνονται αγγεία εργαλεία σφραγίδες βέλη ειδώλια καθώς και ένα σπάνιο microεγάλου microεγέθους γυναικείο λατρευτικό πήλινο ειδώλιο Οι χώροι αυτοί είχαν χρησιmicroοποιηθεί ως εργαστήρια Στην ανατολική πλευρά της ακρόπολης εσωτερικά της ανατολικής πύλης σε οmicroαλό χώρο ανασκάφηκε συγκρότηmicroα microυκηναϊκών σπιτιών και χώροι εργαστηρίου microε σηmicroα-ντικά ευρήmicroατα Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι στη Μιδέα βρέθηκαν ενεπίγραφα microυκηναϊκά σφραγίσmicroατα microε Γραmicromicroική γραφή Β καθώς και ενεπίγραφος σε Γραmicromicroική Β ψευδόστο-microος microινωικός αmicroφορέας microε επιγραφή wi-na-jo από τη δυτική Κρήτη που φανερώνει τις εmicroπορικές ανταλλαγές της Μιδέας microε την Κρήτη Από την ανασκαφική έρευνα διαπιστώθηκε ότι η ακρόπολη καταστράφηκε στα τέλη του 13ου ndash αρχές του 12ου αιώνα πΧ από σεισmicroό όπως και οι microυκηναϊκές ακροπόλεις των Μυκηνών και της Τίρυνθας Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι τα σπίτια επισκευάστηκαν και η κατοίκηση συνεχίστηκε και microετά την καταστροφή κατά την Ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) κατά τον 12ο-11ο αιώνα πΧ οπότε αποκαλύφθηκε σηmicroαντικό microικρό microεγα-ροειδές κτίριο Στην κορυφή του λόφου από τις ανασκαφικές έρευνες του Α Persson σε επίπεδο διαmicroορφωmicroένο και κατοικηmicroένο χώρο δεν διατηρήθηκαν τα αρχαία κτίρια αλλά microόνο αποσπασmicroατικά θεmicroέλια κτιρίων καθώς και λίγα χαρακτηριστικά ευρήmicroατα που χρονολογούνται στον 13ο αιώνα πΧ Στη Μιδέα δεν υπήρχε microυκηναϊκό ανάκτορο αλλά ήταν προφανώς η έδρα του Μυκηναίου ηγεmicroόνα υπό την επικράτεια των Μυκηνών και της Τίρυνθας όπου σε microικρή απόσταση συνυπήρχαν δύο ανάκτορα Η ανάπτυξη

της Μιδέας είχε αρχίσει ήδη από το τέλος της Μεσοελλαδικής ndash αρχές της Μυκηναϊκής εποχής (17ος-16ος αιώνας πΧ) όπως αποδεικνύεται και από το microυκηναϊκό νεκρο-ταφείο που αποκαλύφθηκε από τον A Persson το 1939 τον Ν Βερδελή το 1962 και την Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη το 1975-1978 Το νεκροταφείο βρίσκεται στην περιοχή των Δενδρών σε αρκετή απόσταση δυτικά της ακρόπολης όπου έχει βρεθεί microεγάλος θολωτός τάφος καθώς και σηmicroαντικός αριθmicroός microυκηναϊκών τάφων microε πλούσια κτερί-σmicroατα Στο νεκροταφείο των Δενδρών βρέθηκε σε θαλαmicroοειδή microυκηναϊκό τάφο η γνω-στή microοναδική χάλκινη πανοπλία των Δενδρών του 15ου αιώνα πΧ η οποία σώζεται ολόκληρη σύmicroφωνα microε τον Όmicroηρο την πανοπλία αυτή φορούσαν οι laquoχαλκοχίτωνες Ἀχαιοίraquo Οι αρχαιολογικές έρευνες στην ακρόπολη της Μιδέας ndashαποτέλεσmicroα της ελλη-νοσουηδικής συνεργασίαςndash τα τελευταία 22 χρόνια έχουν συmicroβάλει καθοριστικά στην ανάδειξη της ακρόπολης ενώ παράλληλα από τη Δ ΕΠΚΑ ολοκληρώνονται οι εργασίες ανάδειξης του microυκηναϊκού νεκροταφείου των Δενδρών Τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα του microυκηναϊκού νεκροταφείου βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο καθώς και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου

Ακρόπολη Λάρισας ΆργουςlaquoἌργος ἄειδε θεά πολιδίψιον ἔνθεν ἄνακτεςraquoΣτα δυτικά της αργολικής πεδιάδας δυτικά της πόλης του Άργους υψώνεται προς τον ουρανό σαν έmicroβολο ο κωνικός λόφος της Λάρισας σε υψόmicroετρο 281 micro microε την οmicroώ-νυmicroη αλλά σχεδόν άγνωστη microυκηναϊκή ακρόπολη Ο κωνικός λόφος φυσική απόληξη της Λυκώνης βρίσκεται 10 χλmicro νοτιοδυτικά από τις Μυκήνες και 85 χλmicro δυτικά από την Τίρυνθα Η πλεονεκτική και ισχυρή αυτή θέση προστατεύει δυναmicroικά την πόλη του Άργους και ελέγχει σηmicroαντικούς δρόmicroους της βορειοανατολικής ΠελοποννήσουΗ ακρόπολη είχε κατοικηθεί από τα microέσα της Μέσης εποχής του Χαλκού (Μεσοελ-λαδική εποχή) περίπου το 1750 πΧ σε microια εποχή κατά την οποία η περιοχή του Άργους ήταν ένας από τους microεγαλύτερους microεσοελλαδικούς οικισmicroούς της ηπειρωτικής Ελλάδας και το κύριο οικιστικό κέντρο της Αργολίδας Άλλωστε δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι άνακτες του microυκηναϊκού πολιτισmicroού που ακολούθησε στην Αργολίδα σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση είχαν αφετηρία το Άργος Η πρώτη κατοίκηση του Άργους ανάγεται στη Νεολιθική εποχή και έκτοτε κυρίως από την Πρωτοελλαδική

Σήmicroερα στην ακρόπολη της Λάρισας στο Άργος αυτό που

(2800-2000 πΧ) κατοικείται συνεχώς χωρίς καmicroία διακοπή Η ακρόπολη της Λάρισας οχυρώθηκε για πρώτη φορά κατά τη Μυκηναϊκή εποχή και έκτοτε η οχύρωση συνεχιζόταν σε όλες τις εποχές microε αποτέλεσmicroα σε κάθε νέα οχύ-ρωση να ενσωmicroατώνεται και ένα τmicroήmicroα της παλαιότερης Συνεπώς η ακρόπολη της Λάρισας διασώζει οχυρώσεις όλων των εποχών από τη Μυκηναϊκή την Ύστερη Αρχα-ϊκή 5ου ndash 4ου αιώνα πΧ τη Βυζαντινή τη Φραγκική την Τουρκοκρατία και την Ενετοκρατία Η σηmicroερινή σωζόmicroενη ακρόπολη χρονολογείται κυρίως στην Ύστερη Βυζαντινή και Φραγκική περίοδο microε microικρής έκτασης microεταγενέστερες προσθήκες Απο-τελείται από δύο περιβόλους τον microικρότερο εσωτερικό περίβολο έκτασης περίπου τριών στρεmicromicroάτων και τον ευρύτερο εξωτερικό περίβολο Η ανασκαφική έρευνα στην ακρόπολη έγινε στις αρχές του περασmicroένου αιώνα microεταξύ 1906 και 1928 από τον Ολλανδό αρχαιολόγο W Vollgraff τον πρώτο συστηmicroατικό ερευνητή των αρχαιοτήτων του Άργους ο οποίος σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα ανέσκαψε όλη την έκταση του εσωτερικού περιβόλου της Λάρισας Κατά την ανασκαφική έρευνα στην ανατολική πλευρά του εσωτερικού περιβόλου και εσωτερικά του βυζαντινού τείχους αποκαλύ-φθηκε ένα microεγάλο τmicroήmicroα από το κατώτερο σωζόmicroενο τmicroήmicroα του microυκηναϊκού τείχους microήκους 35 micro microε κατεύθυνση Β-Ν από το οποίο διατηρείται καλύτερα το νοτιότερο τmicroήmicroα Το σωζόmicroενο τείχος είναι κατασκευασmicroένο στο ανατολικό απότοmicroο πρανές του λόφου microε το κυκλώπειο σύστηmicroα Στην ανατολική εξωτερική ορατή όψη το τείχος είναι κατασκευασmicroένο microε ακατέργα-στους ασβεστόλιθους διαστάσεων microέσου microεγέθους 050-070 micro αλλά και microε microεγα-λύτερους λίθους διαστάσεων 070-090 x 120-150 micro Μεταξύ των λίθων παρεmicroβάλ-λονται microικρότεροι λίθοι Το σωζόmicroενο ύψος του τείχους φθάνει τα 280-350 micro και το ανώτερο ορατό πλάτος του περίπου 150 micro Η εσωτερική πλευρά (παρειά) του τείχους είναι κατασκευασmicroένη microε πέτρες microικρού microεγέθους προφανώς microε την τεχνική των αναληmicromicroατικών τοίχων λόγω των απότοmicroων πρανών του λόφου όπως το βόρειο τείχος της πρώτης φάσης της Τίρυνθας Το τείχος από βορρά προς νότο ακολουθεί ελαφρά καmicroπυλωτή πορεία Το βορειότερο τmicroήmicroα του microυκηναϊκού τείχους σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του έχει ανακατασκευαστεί κατά την Ύστερη ΒυζαντινήndashΦραγκική περίοδο Στο βορειοανατολικό άκρο το τείχος στρέφεται προς τα δυτικά και σώζεται σε ύψος 250 micro πάνω από τη σηmicroερινή επιφάνεια του εδάφους

Άποψη του τείχους της Ακρόπο-λης της Λάρισας στο Άργος

Άποψη της εξωτερικής πλευράς του τείχους στη Λάρισα Άργους

ενσωmicroατωmicroένο στην αψίδα βυζαντινής εκκλησίας ενώ το αmicroέσως νοτιότερο ανατολικό microυκηναϊκό τείχος σώζεται βαθύτερα από τη σηmicroερινή επιφάνεια τουλάχιστον 260 micro Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το microυκηναϊκό τείχος έχει σωζόmicroενο ύψος 510 micro Ωστόσο το ύψος του microυκηναϊκού τείχους ήταν ακόmicroα ψηλότερο Στη βόρεια πλευρά του κυκλώπειου τείχους σώζεται microόνο το κατώτερο τmicroήmicroα της θεmicroελίωσης σε microήκος 31 micro ενώ στη δυτική πλευρά το τείχος δεν σώζεται και προφανώς ακολουθούσε την πορεία του microεταγενέστερου βυζαντινού τείχους Στη νότια οmicroαλότερη πλευρά του λόφου σώζεται ένα microικρό τmicroήmicroα από την εξωτε-ρική παρειά καθώς και αρχιτεκτονικά microέλη και υπολείmicromicroατα τοίχων εκατέρωθεν της κύριας εισόδου ndash microυκηναϊκής πύλης του τείχους Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι στη θέση αυτή βρισκόταν η πύλη σε όλες τις microεταγενέστερες εποχές λόγω οmicroαλής πρόσβασης του λόφου και έχει υποστεί microεταγενέστερες microετατροπές κυρίως κατά την ελληνιστική και βυζαντινή εποχή Από τη microυκηναϊκή πύλη σώζονται τmicroήmicroατα δύο παραστάδων από ασβεστόλιθο α) διαστάσεων 255 x 111 x 0895 micro σε δύο κοmicromicroάτια β) εξωτερικά του βυζαντινού τείχους υπάρχει εντοιχισmicroένη σε αυτό άλλη παραστάδα διαστάσεων 263 x 111 micro καθώς επίσης microεγάλο υπέρθυρο (ανώφλι) από χαρακτηριστικό αmicroυ-γδαλίτη λίθο (breccia) σωζόmicroενου microήκους 385 micro τετράγωνης διατοmicroής microε πλευρά 085 micro το αρχικό πλήρες microήκος του οποίου υπολογίζεται στα 4 micro Ο λίθος αυτός έχει microεταφερθεί από την περιοχή των Μυκηνών όπου βρίσκεται σε αφθονία ή το πιθανό-τερο από την κοντινότερη περιοχή του Ηραίου Άργους ειδικά για την κατασκευή της πύλης της ακρόπολης της Λάρισας Με ανάλογους microεγαλιθικούς αmicroυγδαλίτες λίθους ως γνωστόν είναι κατασκευασmicroένες οι πύλες των Μυκηνών και της Τίρυνθας Με βάση τις διαστάσεις των δύο παραπάνω παραστάδων και του υπέρθυρου (ανωφλίου) το πλάτος της πύλης της Λάρισας του Άργους υπολογίζονται σε 250-270 micro και το ύψος σε 250-260 micro Ανάλογες διαστάσεις έχουν η πύλη των Λεόντων 290-278 x 310 micro και η πύλη της Τίρυνθας 280 x 320 micro Στην ακρόπολη πολύ πιθανόν να υπήρχε και microία δεύτερη microικρή πύλη προς τη δυτική πλευρά στη θέση χτισmicroένης πύλης βυζαντι-νής εποχής Ο περίβολος της microυκηναϊκής ακρόπολης είχε κυκλικό σχήmicroα microε microέγιστες εσωτερικές διαστάσεις περίπου 50 micro Β-Ν και 47 micro Α-Δ και συνολική έκταση 2300 τmicro Σήmicroερα διατηρείται πολύ αποσπασmicroατικά διότι κατά την Ύστερη Αρχαϊκή εποχή οι λίθοι του microυκηναϊκού τείχους χρησιmicroοποιήθηκαν για την κατασκευή νέας οχύρωσης

Άποψη του Άργους από την ακρόπολη της Λάρισας

microεγάλα τmicroήmicroατα της οποία σώζονται ενσωmicroατωmicroένα στο βυζαντινό τείχος Εσωτερικά της ακρόπολης δεν βρέθηκαν microυκηναϊκά κτίρια τα οποία θεωρούνται φυσικό επακόλουθο της microυκηναϊκής οχύρωσης Προφανώς καταστράφηκαν από τη microεταγενέστερη συνεχή κατοίκηση του χώρου σε βραχώδες υπέδαφος Με βάση την κεραmicroική της Ύστερης Μυκηναϊκής εποχής το τείχος της ακρόπολης της Λάρισας το οποίο δεν έχει υποστεί microεταγενέστερες προσθήκες microε τη χαρακτηριστική microνηmicroειακή πύλη ανάλογης κατασκευής microε την Πύλη των Λεόντων και της Τίρυνθας προφανώς κατασκευάστηκε την ίδια εποχή στον προχωρηmicroένο 13ο αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ2) περί-οδο ακmicroής του microυκηναϊκού πολιτισmicroού microετά το 1250 πΧ Λαmicroβάνοντας υπόψη ότι τα microυκηναϊκά κέντρα της Αργολίδας και οι microυκηναϊκές ακροπό-λεις των Μυκηνών και της Μιδέας είναι χτισmicroένες σε ανάλογους λόφους σε υψόmicroετρο 270-280 micro εκτός από την Τίρυνθα η οποία χτίστηκε σε χαmicroηλό λόφο για λόγους που έχουmicroε ήδη αιτιολογήσει την ανεύρεση κυπροmicroινωικού σφραγιδοκυλίνδρου στον λόφο της Λάρισας τη διαπίστωση ότι στην περιοχή του Άργους δεν υπάρχει άλλη σηmicroαντικότερη και κατάλληλη microυκηναϊκή θέση από τη Λάρισα γίνεται φανερό ότι στην ακρόπολη της Λάρισας βρισκόταν η έδρα του Aργείου Μυκηναίου ηγεmicroόνα ο οποίος βρισκόταν υπό την επικυριαρχία του ανακτορικού κέντρου των Μυκηνών και της Τίρυνθας Η Τίρυνθα σύmicroφωνα microε τη γνωστή microυθολογική παράδοση της έριδας του Προίτου και του Ακρισίου γιων του βασιλιά Άβαντα του Άργους αποσπάστηκε από το Άργος από τον βασιλιά Προίτο και στη συνέχεια υπερίσχυσε του Άργους λόγω άmicroεσης γειτνίασης microε το λιmicroάνι του Ναυπλίου το σηmicroαντικότερο της Αργολίδας Στη συνέχεια κυριάρχησαν στην Αργολίδα οι Μυκήνες τις οποίες ίδρυσε ο Περσέας λόγω γεωγρα-φικών και πολιτικών συνθηκών Ωστόσο τα ηρωικά γένη και οι άνακτες κατάγονται από το πολίδιψον και πανάρχαιο Άργος Η Λάρισα ως έδρα του Αργείου ηγεmicroόνα ενισχύ-θηκε επίσης έmicromicroεσα από τις εγκατεστηmicroένες λατρείες της Αθηνάς Πολιάδας του Δία Λαρισαίου και της Ακραίας Ήρας Ανάλογες λατρείες εγκαταστάθηκαν επίσης κατά τα ιστορικά χρόνια στα δύο microεγάλα microυκηναϊκά κέντρα της Αργολίδας του Δία της Αθηνάς και της Ήρας στην Τίρυνθα και της Ήρας ή Αθηνάς στις Μυκήνες Η microυκηναϊκή ακρόπολη της Λάρισας συνέχισε να κατοικείται και microετά την καταστροφή των ανακτόρων στα τέλη του 13ου ndash αρχές 12ου αι πΧ και κατά την Ύστερη Μυκηνα-ϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) (12ος-11ος αι πΧ) όπως συmicroπεραίνεται από την κεραmicroική που

βρέθηκε και όπως διαπιστώνεται από τη συνέχιση της κατοίκησης του Άργους κατά την εποχή αυτή Κατά τα πρώιmicroα ιστορικά χρόνια το Άργος επικράτησε των Μυκηνών και κυριάρχησε στην Αργολίδα microε αποτέλεσmicroα στα οmicroηρικά έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια να εξυmicroνείται το Άργος και τα ονόmicroατα Αργείος και Δαναός να υποκαθιστούν το εθνικό όνοmicroα των Ελλήνων

Η microυκηναϊκή ακρόπολη των ΑθηνώνΗ ακρόπολη της Αθήνας πριν από την ανοικοδόmicroησή της κατά τη λαmicroπρή χρυσή εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) microε τα microοναδικά κλασικά αρχιτεκτονήmicroατα τον Παρθε-νώνα το Ερέχθειο τα Προπύλαια κλπ ακατάλυτα σύmicroβολα της αρχαίας ελληνικής δηmicroοκρατίας και της Οικουmicroένης είχε ήδη οχυρωθεί και χρησιmicroοποιηθεί ως ακρόπολη κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Ο microικρός λόφος της ακρόπολης ελλειψοειδούς σχήmicroατος και διαστάσεων 320 x 170 micro βρίσκεται σε υψόmicroετρο 15616 micro από τη θάλασσα και περίπου 40 micro από τον περι-βάλλοντα χώρο Υψώνεται ελεύθερος και κυρίαρχος στο αττικό τοπίο χωρίς να είναι απρόσιτος όπως ο απέναντι οξυκόρυφος λόφος του Λυκαβηττού Ο φυσικά οχυρός αυτός λόφος microε τις απόκρηmicroνες πλαγιές έχει πρόσβαση από τα δυτικά στην ανώτερη επιφάνειά του συνολικής έκτασης 23 στρεmicromicroάτων που σχηmicroα-τίζει ελαφριά κλίση και πλάτωmicroα προς βορρά κατάλληλο για κατοίκηση Μία microικρότερη στενή ανηφορική πρόσβαση σχηmicroατίζεται επίσης στη βόρεια πλευρά σε φυσική πτυχή του βράχου Ο χώρος κατοικήθηκε από τη Νεολιθική Πρωτοελλαδική και Μεσοελλα-δική εποχή και έχουν ανακαλυφθεί αρκετοί τάφοι Η κατοίκηση του χώρου συνεχί-στηκε και κατά την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή Στη συνέχεια έγινε έδρα του microυκηναϊκού ανακτόρου και των ανάκτων της Αττικής και αργότερα οχυρώθηκε Το παλιό αυτό microυθικό τείχος ονοmicroαζόταν Πελασγικό ή Πελαργικό όπως αναφέρεται στην αρχαία γραmicromicroατεία και στις επιγραφές Μετά το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής η κατοίκηση συνεχίστηκε οmicroαλά Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι ενώ τα microυκηναϊκά κτίρια της ακρόπολης καταστράφηκαν microε microικρές εξαιρέσεις όπως ήταν φυσικό από τη microετέπειτα ανοικοδόmicroηση τα τείχη διατηρήθηκαν microέχρι την εποχή των Περσικών πολέmicroων και το 479 πΧ χρησιmicroοποιήθηκαν ως αmicroυντικό τείχος από τους λίγους Αθηναίους που

Κάτοψη της ακρόπολης των Αθηνών Μεγάλα σωζόmicroενα

κλείστηκαν στην ακρόπολη και αντιστάθηκαν κατά των Περσών Τότε οι Πέρσες κατέ-λαβαν την ακρόπολη την πυρπόλησαν και κατέστρεψαν τα παλαιά microυκηναϊκά τείχη και τα microνηmicroεία της Αρχαϊκής εποχής Μετά την καταστροφή αυτή και τη νέα οχύρωση της ακρόπολης κατά την Κλασική εποχή διατηρήθηκαν microικρά και αποσπασmicroατικά τmicroήmicroατα της microυκηναϊκής οχύρωσης microερικά από τα οποία είναι ακόmicroη ορατά Η ανασκαφική έρευνα της ακρόπολης πραγmicroατοποιήθηκε στο διάστηmicroα 1885-1890 από τον Π Καβ-βαδία microε τη βοήθεια του Γερmicroανού αρχιτέκτονα G Kawerau Με τα microυκηναϊκά τείχη και τα σωζόmicroενα τmicroήmicroατα κυρίως θεmicroέλια κτιρίων ασχολήθη-καν στη συνέχεια οι A Kοster L Holland O Broneer W Kolbe GP Stevens καθώς και ο Ι Τραυλός και ο ακαδηmicroαϊκός Σ Ιακωβίδης ο οποίος microελέτησε συστηmicroατικά τη microυκηναϊκή ακρόπολη της Αθήνας και διευκρίνισε microε οξυδέρκεια πολλά προβλήmicroατα της οχύρωσης Τα παλαιότερα υπολείmicromicroατα των microυκηναϊκών κτιρίων ανακαλύφθηκαν βόρεια και βορειο-ανατολικά του Ερεχθείου της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής (ΥΕ Ι 1550-1500 πΧ) πολύ πριν από την κατασκευή του microυκηναϊκού τείχους Στην περιοχή αυτή του Ερεχθείου κατέληγε η στενή ανηφορική βορειοανατολική άνοδος της ακρόπολης η οποία χρονο-λογείται στην ΥΕ ΙΙ microυκηναϊκή φάση (1500-1430 πΧ) και η οποία στο ανώτερο τmicroήmicroα κατέληγε σε χτιστή κλίmicroακα Αργότερα όταν χτίστηκε το microυκηναϊκό τείχος η πρόσβαση αυτή έπαψε να χρησιmicroοποιείται Στον χώρο του Ερεχθείου και νοτιότερα του παλαιού αρχαϊκού ναού του Εκατόmicroπεδου του οποίου σώζονται τα θεmicroέλια ο L Holland επεσή-microανε αναληmicromicroατικούς τοίχους πλάτους 120-140 micro παλαιότερους της οχύρωσης Οι ισχυροί αυτοί τοίχοι που σώθηκαν πολύ αποσπασmicroατικά σχηmicroάτιζαν πέντε βαθmicroιδωτά άνδηρα (ταράτσες) από Β προς Ν προσαρmicroοσmicroένα στη φυσική οmicroαλή κλίση της βόρειας πλευράς του λόφου όπου ανοικοδοmicroήθηκε το ανάκτορο Το βορειότερο άνδηρο Ι (σχ ) ήταν αποmicroονωmicroένο Σε microικρή απόσταση νοτιότερα και ψηλότερα υπήρχε στενό και επίmicroηκες άνδηρο ΙΙ πλάτους 550 micro και microήκους 58 micro και παράλληλα νοτιότερα ένα πολύ microεγαλύτερο ψηλότερο ορθογώνιο άνδηρο ΙΙΙ microήκους περίπου 100 micro microε κατεύ-θυνση Α-Δ και κυmicroαινόmicroενο πλάτος 25-35 micro Ανατολικότερα από το τρίτο άνδηρο υπήρ-χαν δύο microικρότερα κλιmicroακωτά άνδηρα IV V σε διαφορετικά επίπεδα Η διαφορετικών επιπέδων αυτή διαmicroόρφωση κατασκευάστηκε για την εγκατάσταση του microυκηναϊκού ανα-κτορικού συγκροτήmicroατος της ακρόπολης από το οποίο όmicroως δεν σώθηκε τίποτα Από το

ανάκτορο διατηρήθηκαν microόνο σε δεύτερη χρήση microία λίθινη βάση και δύο λίθοι κλίmicroακας βόρεια του Ερεχθείου Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι τα άνδηρα αυτά σώζονταν στην αρχαϊκή και στη microεταγενέστερη εποχή και πάνω σε αυτά κατασκευάστηκαν ο αρχαϊκός Εκατό-microπεδος ναός και στα τέλη του 5ου αιώνα πΧ το Ερέχθειο το microοναδικό πολυσύνθετο κτίριο της Κλασικής εποχής microε τα διαφορετικά επίπεδα η πολυποίκιλη αρχιτεκτονική σύνθεση του οποίου συmicroπεριέλαβε όλες τις αρχαίες λατρείες Με βάση την κεραmicroική η κατασκευή των ανδήρων χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ)

Το microυκηναϊκό τείχοςΗ microυκηναϊκή οχύρωση της ακρόπολης της Αθήνας λόγω της αδιάκοπης microεταγενέστερης χρήσης των καταστροφών της οχύρωσης του 5ου αιώνα πΧ και των microνηmicroειακών κτιρίων ndashΠροπύλαια Ερέχθειο κλπndash διατηρήθηκε πολύ αποσπασmicroατικά Το τείχος ακολουθούσε το ανώτερο περίγραmicromicroα-φρύδι του φυσικού βράχου Η κύρια πρόσβαση λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης βρισκόταν στη δυτική πλευρά Στο ανώτερο τmicroήmicroα κάτω από τον ναό της Αθηνάς Νίκης νότια των Προπυλαίων υπήρχε microεγάλος τετρά-πλευρος επιmicroήκης οχυρωmicroατικός microυκηναϊκός πύργος microε κατεύθυνση Ν-Β και microε δια-στάσεις 1950-10 micro που αποκαλύφθηκε κατά την πρώτη αναστήλωση του ναού από τον Γ Μπαλάνο Στη δυτική πλευρά του πύργου αποκαλύφθηκε χτιστή κόγχη η οποία όπως και στις πύλες των Μυκηνών ήταν ιερό της παρακείmicroενης πύλης Ο πύργος δεν ενώνεται όπως θα περίmicroενε κανείς microε το δυτικό κυκλώπειο τείχος το οποίο σχηmicroατίζει γωνία Ν-Β αλλά microεταξύ του τείχους και του πύργου σχηmicroατίζεται στενό πέρασmicroα πλάτους 3 micro Η δυσερmicroήνευτη αυτή διαmicroόρφωση του διαχωρισmicroού του πύργου από το τείχος ερmicroη-νεύτηκε microε οξυδέρκεια από τον καθηγητή Σ Ιακωβίδη ο οποίος αναγνώρισε ότι το microυκηναϊκό τείχος είχε δύο πύλες Η κύρια είσοδος βρισκόταν στη βορειοδυτική πλευρά του microυκηναϊκού πύργου microε χτιστή κλίmicroακα ενώ παράλληλα υπήρχε και ένας ευρύτερος στενότερος δρόmicroος κατάλληλος για την πρόσβαση των ζώων Και οι δύο δρόmicroοι microετά την εξωτερική αυλή κατέληγαν στην πύλη που σχηmicroατιζόταν microεταξύ του νοτιοανατο-λικού τmicroήmicroατος του πύργου και της νοτιοδυτικής απόληξης του βόρειου τείχους Μετά την πύλη αυτή microε κατεύθυνση Β-Ν η οποία ενωνόταν microε τον στενό διάδροmicroο Ν-Β

Η προς δυσmicroάς εξωτερική όψη του σωζόmicroενου microυκηναϊκού

microεταξύ του πύργου και του νότιου τείχους σχηmicroατιζόταν βορειότερα microία στενότερη πύλη microέσω της οποίας γινόταν η είσοδος στην ακρόπολη Το πλάτος του τείχους που σώζεται αποσπασmicroατικά ήταν 5 micro Βορειότερα στη βορειοδυτική γωνία της Πινακοθή-κης το τείχος διακλαδίζεται και σχηmicroατίζει διπλή καmicroπύλη το εξωτερικό τείχος κατε-βαίνει χαmicroηλότερα στην πλαγιά στα σπήλαια του Πάνα του Δία και του Απόλλωνα όπου ανιχνεύεται η πορεία του και αφού σχηmicroατίζει αmicroβλεία γωνία ανεβαίνει ΝΑ προς το ανώτερο φρύδι του λόφου Το αντίστοιχο εσωτερικό ανώτερο τείχος διατηρείται και αυτό αποσπασmicroατικά και ακολουθούσε πορεία προς τα ανατολικά Λίγο πριν ενωθεί microε το εξωτερικό ανερχόmicroενο τείχος σχηmicroατιζόταν microία κλιmicroακωτή σύριγγα καθόδου προς τον χαmicroηλότερο οχυρωmicroένο χώρο των σπηλαίων Ανατολικότερα εσωτερικά του microυκη-ναϊκού τείχους και εξωτερικά της κλασικής οχύρωσης στην περιοχή του χαmicroηλότερου σπηλαίου της Αγλαύρου υπάρχει η είσοδος της κατάβασης στη βόρεια υπόγεια βαθιά κρήνη της ακρόπολης η οποία έχει κατασκευαστεί σε βαθύ και απότοmicroο όρυγmicroα 3450 micro microε τmicroηmicroατική κλιmicroακωτή διαmicroόρφωση που καταλήγει σε υδροmicroαστευτική δεξαmicroενή διαmicroέτρου 4 micro Η κατασκευή αυτή έγινε στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) και microετά από 25-30 χρόνια στις αρχές της ΥΕ ΙΙΙΓ έπαψε να λειτουργεί Το τείχος χωρίς να διατηρείται ακολουθούσε το βραχώδες περίγραmicromicroα του λόφου έως τη στενή βορειοανατολική άνοδο της ακρόπολης στα ανατολικά του Ερεχθείου όπου σχηmicroατίζονταν δύο δίοδοι που οδηγούσαν στο εσωτερικό της ακρόπολης προς τα δυτικά και προς τα νότια Τα περάσmicroατα αυτά όπως προέκυψε από τις ανασκαφικές έρευνες του Ο Broneer χτίστηκαν microε τοίχους και αχρηστεύτηκαν όταν κατασκευάστηκε το microυκηναϊκό τείχος Ανατολικότερα της θέσης του πύργου Belvedere στην ανατολική πλευρά της ακρό-πολης διατηρήθηκαν σε ορισmicroένα σηmicroεία ενδείξεις και υπολείmicromicroατα του τείχους Τα σηmicroαντικότερα τmicroήmicroατα του τείχους διατηρούνται εξωτερικά και εσωτερικά του microου-σείου της ακρόπολης στα νοτιοανατολικά του λόφου πλάτους 350-4 micro Το microεγαλύ-τερο όmicroως συνεχόmicroενο κοmicromicroάτι του microυκηναϊκού τείχους έχει σωθεί στη νότια πλευρά της ακρόπολης στο ύψος της νοτιοδυτικής γωνίας του Παρθενώνα σε microήκος 40 micro και πλάτος που φτάνει τα 4-450 micro Το υπόλοιπο νοτιότερο τmicroήmicroα καταστράφηκε από τις microεταγενέστερες επεmicroβάσεις Το δυτικότερο σωζόmicroενο τmicroήmicroα του τείχους είναι αυτό στη νότια πλευρά των Προπυλαίων στην περιοχή του Βραυρωνείου ιερού (σχ 13 20)

Τmicroήmicroα του κυκλώπειου τείχους της microυκηναικής εποχής στην

Εντοmicroές στο βράχο της ακρό-πολης που προέρχονται από το

όπου το τείχος σχηmicroατίζει γωνία microήκους 10 micro και 6 micro αντίστοιχα και αποτελούσε microέρος του εξωτερικού περιβόλου του Βραυρωνείου ιερού της ακρόπολης Το τmicroήmicroα αυτό ήταν ορατό σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας Η κάτω ακρόπολη το πελαρ(σ)γικό τείχος και το ανάκτοροΠελασγικό ή Πελαργικό τείχος ονοmicroαζόταν το αρχαιότερο microυκηναϊκό τείχος στην ακρό-πολη Από τα αρχαία χρόνια όmicroως είναι γνωστό ότι το τείχος αυτό εκτεινόταν δυτικά και κάτω από την ακρόπολη της Αθήνας Από την αρχαιολογική έρευνα του Σ Ιακωβίδη έγινε φανερό ότι το Πελαργικό τείχος περιλάmicroβανε microόνο το βορειοδυτικό κάτω τmicroήmicroα και το χαmicroηλό πλάτωmicroα του λόφου της ακρόπολης στην περιοχή του σπηλαίου του Πάνα και των άλλων σπηλαίων και βρίσκονταν κοντά στο τέλος της οδού των Πανα-θηναίων Σύmicroφωνα microε την αρχαιολογική έρευνα το τείχος κατέβαινε χαmicroηλότερα στη βορειοδυτική γωνία της Πινακοθήκης και στη συνέχεια ανέβαινε προς τα ανατολικά και ενωνόταν microε το κύριο τείχος της ακρόπολης Οι microαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων Κλείδηmicroου (4ος αιώνας πΧ) και Πολέmicroωνα (2ος αιώνας πΧ) ότι το Πελαργικό τείχος είχε εννέα πύλες και εκτεινόταν σε microεγάλη έκταση κάτω από την ακρόπολη στη δυτική και νότια πλευρά της οφείλονται σε ιστορικούς αναχρονισmicroούς Προφανώς έτσι ονο-microάζονταν οι αναληmicromicroατικοί τοίχοι και οι διαmicroορφώσεις της Γεωmicroετρικής και Αρχαϊκής εποχής τις οποίες οι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούσαν ότι σχετίζονται microε το microυκηναϊκό τείχος της ακρόπολης Η ακρόπολη της Αθήνας είχε ήδη κατοικηθεί κατά τη Μεσοελλαδική εποχή (2000-1600 πΧ) και στις αρχές της Μυκηναϊκής εποχής Οργανωmicroένη εγκατάσταση δηmicroιουργήθηκε όταν κατασκευάστηκαν τα microεγάλα αναλήmicromicroατα I-V στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης στις αρχές του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) οπότε χτίστηκε το microυκηναϊκό ανάκτορο Το microυκηναϊκό ανάκτορο για microεγάλο χρονικό διάστηmicroα δεν ήταν οχυρωmicroένο Η οχύρωση της ακρόπολης έγινε αργότερα προς τα τέλη του 13ου αιώνα πΧ ήταν ενιαία και δεν δέχτηκε microεταγενέστερες προσθήκες Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σε αντί-θεση microε τις microυκηναϊκές ακροπόλεις της Αργολίδας η microυκηναϊκή ακρόπολη της Αθήνας δεν καταστράφηκε στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ αλλά συνέχισε να κατοικείται χωρίς διακοπή Η microυθολογική παράδοση αναφέρει τον Αιγέα και τον Θησέα που συνοίκησε microε τους κατοίκους γύρω από την ακρόπολη Η microυκηναϊκή ακρόπολη της Αθήνας αποτελεί χαρα-

Η βάση κίονα από τιτανόλιθο και οι δύο βαθmicroίδες από microαmicromicroόλιθο

κτηριστική περίπτωση ακρόπολης η οποία καταστρέφεται στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα της από τη συνεχή κατοίκηση του χώρουΚατά την ιστορική εποχή στην Ακρόπολη ιδρύθηκε στην έδρα του Μυκηναίου άνακτα ο microεγάλος αρχαϊκός ναός το Εκατόmicroπεδο τα σεβάσmicroια ιερά microε τις πανάρχαιες λατρείες και τα microοναδικά κλασικά δηmicroιουργήmicroατα του 5ου αιώνα πΧ ο Παρθενώνας το Ερέ-χθειο τα Προπύλαια κλπ microε σεβασmicroό στις αρχαίες λατρείες και στο ιερό microυθικό περιβάλλον

Ακρόπολη του Γλα στην ΚωπαΐδαΣτον βορειοανατολικό microυχό του λεκανοπεδίου και άλλοτε λίmicroνης της Κωπαΐδας στη Βοιωτία κοντά στο σηmicroερινό χωριό Κάστρο ξεφυτρώνει microέσα από τον κάmicroπο ένας χαmicroηλός βραχώδης λόφος ακανόνιστου σχήmicroατος καmicroπύλου στα δυτικά και στενού επιmicroήκους στα ανατολικά Ο υπερmicroεγέθης αυτός βράχος έχει microήκος 900 micro Α-Δ microέγι-στο πλάτος 580 micro Β-Ν στα δυτικά και ελάχιστο 125 micro στα ανατολικά Το υψόmicroετρο από τη θάλασσα κυmicroαίνεται από 9638 έως 9996 micro ενώ το ύψος του από τη γύρω πεδιάδα κυmicroαίνεται από 950 έως 38 micro Πριν από την αποξήρανση της λίmicroνης στο βrsquo microισό του 19ου αιώνα ο λόφος ήταν microία νησίδα Η ονοmicroασία Γλας αποτελεί παραφθορά της λέξης Κουλάς-Γουλάς που σηmicroαίνει πύργο-κάστρο είναι χαρακτηριστικό άλλω-στε ότι ακόmicroα και σήmicroερα ονοmicroάζεται από τους κατοίκους Παλιόκαστρο ή Κάστρο Καταλαmicroβάνει έκταση 200 στρεmicromicroάτων και έχει σχετικά οmicroαλή βραχώδη επιφάνεια η βόρεια πλευρά όmicroως χαρακτηρίζεται από ψηλές απότοmicroες πλαγιές Ο λόφος οχυρώθηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή και το τείχος ακολουθεί το ανώτερο περίγραmicromicroα-φρύδι του λόφου Πρόκειται για ένα κολοσσιαίο οχυρωmicroατικό έργο επτα-πλάσιο σε έκταση από τις Μυκήνες και δεκαπλάσιο από την Τίρυνθα microε αποτέλεσmicroα να αποτελεί τη microεγαλύτερη microυκηναϊκή οχύρωση Στη βόρεια πλευρά του λόφου χτίστηκαν δύο microεγάλα πανοmicroοιότυπα microυκηναϊκά microέλα-θρα σε συνέχεια και σε σχήmicroα Γ ενώ νοτιότερα εντός περιβόλου ένα microεγάλο συγκρό-τηmicroα κτιρίων Οι microεγάλες αυτές εγκαταστάσεις microετά τη Μυκηναϊκή εποχή εγκαταλεί-φθηκαν και δεν ξανακατοικήθηκαν παρά microόνο περιστασιακά κατά την Ελληνιστική και τη Βυζαντινή εποχή Η περιοχή αυτή κατά τη Μυκηναϊκή εποχή βρισκόταν στην επικράτεια του ανακτορικού

Τοπογραφικό σχέδιο της ακρό-πολης του Γλα στην Κωπαΐδα

κέντρου του Ορχοmicroενού που είχε υπό τον έλεγχό του την περιοχή της Κωπαΐδας στην οποία ως γνωστόν είχαν εκτελεστεί microεγάλης έκτασης τεχνικά αποξηραντικά έργα για την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας Την ακρόπολη του Γλα αναφέρουν οι περιηγητές του 19ου αιώνα E Dodwell W Leake ο Γερmicroανός αρχαιολόγος L Ross ενώ τον χώρο επισκέφθηκαν και περιέγραψαν το 1837 οι H Ulrichs P Forchhaommer και W Vischer (1853) Η αρχαία ονοmicroασία της ακρόπο-λης είναι άγνωστη Ο Κ Bursian (1862) ταύτισε τον χώρο microε τις Κώπες πόλη από την οποία πήρε την ονοmicroασία της η λίmicroνη ενώ ο A de Ridder την ταυτίζει microε την Άρνη του Οmicroήρου Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες έγιναν το 1893 από τους F Noack και A de Ridder Η ανασκαφική έρευνα συνεχίστηκε το διάστηmicroα 1955-61 από τον έφορο αρχαιοτήτων Ι Θρεψιάδη Στη δεκαετία 1981-1991 η ανασκαφική έρευνα ολοκληρώ-θηκε από τον ακαδηmicroαϊκό Σ Ιακωβίδη ο οποίος δηmicroοσίευσε και τις αρχαιολογικές έρευνες του Ι Θρεψιάδη στους τόmicroους ΓΛΑΣ Ι (1989) και ΓΛΑΣ ΙΙ (1998) Η οχύρωση του ΓλαΤο microυκηναϊκό τείχος συνολικού microήκους 3 χλmicro είναι ενιαίο και περιλαmicroβάνει ολό-κληρο τον λόφο ακολουθώντας το ανώτερο φυσικό του περίγραmicromicroα Το πλάτος τους τείχους φθάνει τα 540-580 micro το σωζόmicroενο ύψος του τα 2-6 micro και είναι κατα-σκευασmicroένο κατά το κυκλώπειο σύστηmicroα microε πλακοειδείς φυσικές πλάκες και microε αδρή επεξεργασία στις εξωτερικές πλευρές Το εσωτερικό γέmicroισmicroα αποτελείται από πλακοειδείς ακατέργαστες πέτρες Ο τρόπος κατασκευής του τείχους εmicroφανίζει microία χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα καθώς δεν παρουσιάζει καmicroπύλες διαmicroορφώσεις αλλά είναι κατασκευασmicroένο κατά συνεχόmicroενα ευθύγραmicromicroα τmicroήmicroατα microήκους 9-10 micro αλλά και 6-10 micro ενώ οι εξωτερικές παρειές-όψεις του διακόπτονται από κατακόρυφες οδοντώσεις microικρές προεξοχές microέσου πλάτους περίπου 025-040 micro microε αποτέλεσmicroα το τείχος να παρουσιάζει πριονωτή όψη Αντίστοιχη διαmicroόρφωση παρουσιάζει και η εσωτερική πλευρά microε εσοχές ή εξοχές Σύmicroφωνα microε τον Σ Ιακωβίδη ο τρόπος αυτός κατασκευής οφείλεται στην ιδιοmicroορφία του ντόπιου φυσικού ασβεστολιθικού βράχου ο οποίος λόγω της γεωλογικής του διαmicroόρφωσης δεν είναι κατάλληλος για καmicroπύλες κατασκευές Στο τείχος υπάρχουν τέσσερις πύλες η δυτική η νότια κύρια πύλη η νοτιοανατολική και η βόρεια πύλη Η ανάβαση στις πύλες γινόταν microε κατασκευές αναληmicromicroατικών τοί-

Κάτοψη του κεντρικού περιβό-λου στο Γλα

χων και κατασκευών Οι πύλες παρουσιάζουν οmicroοιοmicroορφία microε επιmicroέρους ιδιαιτερότη-τες Εκατέρωθεν των πυλών υπάρχουν δύο ορθογώνιοι προmicroαχώνες στην εσωτερική πλευρά κάθε πύλης υπήρχε δίφυλλη πόρτα ενώ εσωτερικά της πύλης σχηmicroατίζεται microία αυλή στη microία πλευρά της οποίας υπάρχει ορθογώνιος χώρος που ονοmicroάζεται φυλάκιο Η δυτική πύλη είναι microικρότερη διαστάσεων 530 x 6 micro έχει εσωτερική αυλή 530 x 4 micro δεξιά δωmicroάτιο-φυλάκιο 3 x 3 micro και αριστερά τοίχο για τη στέγη της εσωτερικής αυλής Η νότια κύρια πύλη αποτελείται από ισχυρούς πύργους πλάτους 580 micro Είναι αξιοση-microείωτο ότι ο δεξιός προεξέχει του τείχους κατά 1150 micro και ο αριστερός microόνο 6 micro microε αποτέλεσmicroα οι αmicroυνόmicroενοι να microπορούν να βάλλουν από τα πλάγια κατά των επιτι-θεmicroένων Το άνοιγmicroα της πύλης είναι 415 micro microεταξύ των παραστάδων Εσωτερικά της πύλης υπήρχε δωmicroάτιο 425 x 290 micro το οποίο είχε στη νότια πλευρά κόγχη 090 x 150 micro και ανάλογο δωmicroάτιο στη νότια πλευρά Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι η προεξέ-χουσα θέση του ενός πύργου που υπάρχει στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα απαντάται για πρώτη φορά στον Γλα

Νοτιοανατολική πύληΗ νοτιοανατολική πύλη είναι διπλή αποτελεί δηλαδή ένα δίπυλο microεταξύ των οποίων παρεmicroβάλλεται τετράπλευρος πύργος πλάτους 6 micro που βρίσκεται στην ίδια γραmicromicroή microε δύο εκατέρωθεν προmicroαχώνες Η διπλή αυτή πύλη κατασκευάστηκε γιατί κάθε πύλη οδηγεί σε διαφορετικούς χώρους η ανατολική πύλη οδηγεί στην ανατολικότερη από-ληξη της ακρόπολης η οποία είναι χωρισmicroένη από τη δυτική microε ένα διατείχισmicroα (εσωτερικό διαχωριστικό τοίχο) και η δυτική οδηγεί στο δυτικό κυρίως τmicroήmicroα της ακρόπολης Η ανατολική πύλη είναι microικρότερη έχει πλάτος 390 micro εξωτερικό βάθος 1050 micro και εσωτερικό δωmicroάτιο Η δυτική πύλη είναι microεγαλύτερη έχει βάθος 1110 micro πλάτος 490 micro και κλείνεται microε δύο διαδοχικές θύρες Μεταξύ των δύο θυρών στη δεξιά πλευρά υπάρχει δωmicroάτιο 310 x 3 micro και απέναντι τοίχος απαραίτητος για την εσωτερική στέγη της πύλης

Βόρεια πύληΑποτελείται από δύο ελαφρώς συmicromicroετρικά προεξέχοντες προmicroαχώνες και εξωτερική

Κάτοψη του Μελάθρου στο Γλα

αυλή διαστάσεων 550 x 7 micro που κλείνει microε θύρα Εσωτερικά υπήρχε στεγασmicroένη εσωτερική αυλή microε φυλάκιο στη δεξιά πλευρά διαστάσεων 320 x 285 micro Αριστερά υπάρχει παράπλευρος υπόστεγος χώρος διαστάσεων 5 x 380 micro

Εσωτερικό της ακρόποληςΤο ανατολικό microικρό τmicroήmicroα της ακρόπολης περίπου το 110 της συνολικής επιφά-νειας είναι χωρισmicroένο από το δυτικό microε ένα διατείχισmicroα Στον χώρο αυτόν υπάρχει επίmicroηκες αψιδωτό κτίριο ακαθόριστης χρήσης Στο κεντρικό δυτικό ευρύτερο τmicroήmicroα της ακρόπολης υπάρχει ένα επιmicroήκης τετράπλευρος περίβολος σε σχήmicroα κανονικού τραπεζίου σχεδόν ορθογώνιο πλάτους 180 micro Α-Δ στη βόρεια πλευρά και 144 micro στη νότια Η ανατολική πλευρά κάmicroπτεται σε δύο σηmicroεία έχει microήκος Β-Ν 260 micro ενώ η δυτική πλευρά είναι ευθύγραmicromicroη και έχει microήκος Β-Ν 28745 micro Οι πλαϊνές επι-microήκεις πλευρές του περιβόλου ενώνονται προς βορρά microε το βόρειο τείχος η δυτική σε ευθεία γραmicromicroή και η ανατολική σχηmicroατίζει ορθή γωνία Στο κεντρικό τmicroήmicroα της βόρειας πλευράς ενδιάmicroεσα του τείχους παρεmicroβάλλεται το microέλαθρο που αποτε-λείται από δύο πτέρυγες σε ορθή γωνία Α-Δ και Β-Ν Δύο εσωτερικά εγκάρσια Α-Δ διατειχίσmicroατα χωρίζουν τον περίβολο σε τρία άνισα τmicroήmicroατα Ι ΙΙ ΙΙΙ Ο βόρειος ανατολικός χώρος Ι διαστάσεων 50 x 80 micro microεταξύ του τείχους του microελάθρου και του περιβόλου είναι αποκλεισmicroένος Το βόρειο τmicroήmicroα ΙΙ έχει διαστάσεις 100 x 160 micro και περιλαmicroβάνει το microέλαθρο που αποτελείται από δύο πτέρυγες σε ορθή γωνία microε κατεύθυνση Α-Δ και Β-Ν Στη νοτιοανατολική πλευρά του περιβόλου υπάρχει πύλη που επικοινωνούσε microε τη νότια είσοδο της ανατολικής πτέρυγας του microελάθρου ενώ η είσοδος της δυτικής πτέρυγας επικοινωνούσε microε έναν δρόmicroο Β-Ν microε το νότιο τmicroήmicroα ΙΙΙ του περιβόλου microε microια πύλη του διαχωριστικού διατειχίσmicroατος Η βόρεια πλευρά του microελάθρου παρεmicroβάλλεται microεταξύ του τείχους και ακολουθεί το ανάγλυφο του λόφου microε αποτέλεσmicroα η πλευρά αυτή να αποτελεί παράλληλα και την εξωτερική πλευρά της οχύρωσης Η επικοινωνία των δύο πτερύγων του microελάθρου που έχουν διαφορετικές εισόδους γίνεται microε έναν συνεχή διάδροmicroο ο οποίος κλείνει microε πόρτα microε αποτέλεσmicroα οι δύο πτέρυγες να είναι δύο ξεχωριστά κτίρια Κοντά στις εισόδους υπήρχαν δύο microικρά microεγαροειδή κτίρια microε πρόδοmicroο και δόmicroο χωρίς όmicroως κίονες και εστία στο microέσο Τα υπόλοιπα διαmicroερίσmicroατα του microελάθρου αποτελούνται από χωριστά

Οι πύλες της ακρόπολης του Γλα Κατόψεις

microεταξύ τους διαmicroερίσmicroατα που επικοινωνούν microε διαδρόmicroους Το κτίριο του microελάθρου ανασκάφηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Γάλλο αρχαιολόγο Α de Ridder Το κατώτερο τmicroήmicroα είναι λίθινο ενώ η ανωδοmicroή του πλίνθινη microε ξυλοδεσιά Το κτίριο ήταν microε βάση το microέγεθος του τοίχου ισόγειο ενώ η στέγη ήταν επικλινής σκεπασmicroένη microε microυκηναϊκές κεραmicroίδες Ήταν διακοσmicroηmicroένο microε ασβεστοκονίαmicroα και τοιχογραφίες οι οποίες δυστυχώς δεν διατηρήθηκαν Το microέλαθρο αποτελείται από δύο όmicroοιες καλοχτισmicroένες πτέρυγες-κατοικίες οι οποίες δεν ήταν ανάκτορα αλλά σύmicroφωνα microε τον Σ Ιακωβίδη ήταν κατοικίες για δύο ισό-τιmicroους αξιωmicroατούχους microε διαφορετικές δικαιοδοσίες Το microοναδικό σε microέγεθος αυτό οχυρό που βρισκόταν στο κάmicroπο της Κωπαΐδας σχετιζόταν άmicroεσα microε τα microεγάλης έκτασης αναχώmicroατα των διωρύγων που συγκέντρωναν το νερό αποστράγγισης της λίmicroνης και το οδηγούσαν στις καταβόθρες Ο ένας εκ των αξιωmicroατούχων προφανώς ήταν ο υπεύθυνος για την εποπτεία και τη συντήρηση των σηmicroαντικών αυτών έργων Ο δεύτερος αξιωmicroατούχος που κατοικούσε στη βόρεια πτέρυγα η οποία επικοινωνεί απευθείας microε το νότιο τmicroήmicroα ΙΙΙ χώρο αποθηκών της microεγάλης παραγωγής δηmicroητρια-κών της Κωπαΐδας προφανώς ήταν επιφορτισmicroένος microε τη συγκοmicroιδή τη συγκέντρωση και τη φύλαξη της ετήσιας παραγωγής

Τα κτίρια των αποθηκώνΤο νότιο microεγάλο τραπεζιόσχηmicroο σχεδόν ορθογώνιο τmicroήmicroα ΙΙΙ του περιβόλου microεγί-στων διαστάσεων 160 x 170 micro συνδέεται microε πύλη microε το βόρειο τmicroήmicroα του χώρου ΙΙ του microελάθρου και microε microία εξωτερική πύλη microε δύο εκατέρωθεν πύργους από τη νότια πλευρά που συνδέεται microε την εξωτερική νότια πύλη του τείχους Ο σωζόmicroενος χαmicroη-λός πέτρινος περίβολος έχει πλάτος 115-120 micro ενώ η ανωδοmicroή του ήταν πλίνθινη Στη νότια πλευρά του τmicroήmicroατος ΙΙΙ που επικοινωνεί απευθείας microε την κύρια πύλη της οχύρωσης υπάρχουν κατά microήκος δύο microεγάλα επιmicroήκη συγκροτήmicroατα microε ανάλογη διάταξη και διαρρύθmicroιση microεταξύ των οποίων παρεmicroβαλλόταν microία microεγάλη πλατεία Το δυτικό επειδή έχει microεγαλύτερο πλάτος φέρει εσωτερική σειρά υποστηριγmicroάτων Στη βόρεια πλευρά τους φέρουν microία σειρά δωmicroατίων πιθανώς κατοικίες ή χώρους εργασίας Στο νότιο άκρο κάθε συγκροτήmicroατος και κατά microήκος της νότιας πλευράς του περιβόλου υπάρχει από ένα microεγάλο τετράπλευρο κτίριο Α-Δ microε τέσσερα επιmicroήκη ίσων

Τmicroήmicroατα της τοιχογραφίας από το δωmicroάτιο Η4 του Γλα microε ρόδα-

Γλας Ανατολικά δωmicroατίου Ν1 κοmicromicroάτια λωρίδας κισσόφυλλων

διαστάσεων δωmicroάτια που επικοινωνούσαν microέσω ενός κεντρικού δωmicroατίου στο κέντρο Οι microεγάλου microεγέθους χαρακτηριστικές αυτές κατασκευές microε βάση τα ευρήmicroατα και ποσότητες καmicroένου σιταριού που βρέθηκαν σε διάφορους χώρους ήταν αποθήκες σιτηρών Οι αποθήκες αυτές είχαν συνολική έκταση 2500 τmicro και συνολική χωρητι-κότητα τουλάχιστον 2000 τόνων Στην ακρόπολη του Γλα προφανώς συγκεντρωνόταν και αποθηκευόταν η ετήσια παραγωγή σιτηρών και δηmicroητριακών της Κωπαΐδας του microεγάλου ανακτορικού κέντρου του Ορχοmicroενού της Βοιωτίας Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι ndashόπως έχει γίνει φανερό από τις ανασκαφικές έρευνεςndash η κολοσσιαία οχύρωση και τα microοναδικά συγκροτήmicroατα του Γλα χτίστηκαν ενιαία στις αρχές του 13ου αιώνα πΧ Οι αποθήκες έφεραν διακόσmicroηση τοιχογραφιών microε διά-φορα έγχρωmicroα σχέδια και παραστάσεις δελφινιών Οι κατασκευές αυτές καθώς και τα microοναδικά microεγάλης έκτασης αποστραγγιστικά αναχώmicroατα της λίmicroνης της Κωπαΐδας για την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας προϋποθέτουν ισχυρή κεντρική εξουσία που ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των microυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων Η καταστροφή της ακρόπολης και η εγκατάλειψη του Γλα έγινε στα τέλη του 12ου αιώνα πΧ γύρω στα 1200 πΧ και είναι εmicroφανής η καταστροφή από πυρκαγιά Στην ίδια εποχή καταστράφηκε και το ανακτορικό κέντρο του Ορχοmicroενού Σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση η καταστροφή αποδίδεται στον Θηβαίο Ηρακλή που κατέ-στρεψε τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐδας Η αντιπαλότητα των δύο microεγάλων ανακτορικών κέντρων της Βοιωτίας των Θηβών και του Ορχοmicroενού είναι επίσης γνωστή από τη microυθολογική παράδοση σύmicroφωνα microε την οποία η microυκηναϊκή Θήβα επικράτησε τελικά του Ορχοmicroενού microε αποτέλεσmicroα να καταστραφεί το microεγαλύτερο τεχνικό αποστραγγιστικό έργο της Μυκηναϊκής εποχής

Μυκηναϊκές ακροπόλεις Θηβών ndash ΕύτρησηςΑπό τη microέχρι τώρα αρχαιολογική έρευνα έχει γίνει φανερό ότι στη Βοιωτία εκτός από τον Γλα υπήρχαν δύο ακόmicroα οχυρωmicroένες microυκηναϊκές ακροπόλεις η microυκηναϊκή ακρόπολη των Θηβών η Καδmicroεία και η Εύτρηση η οποία βρίσκεται 10 χλmicro ΝΔ των Θηβών στην ευρύτερη περιοχή των Θεσπιών Από την ακρόπολη των Θηβών που είναι χτισmicroένη σε ελλειψοειδή λόφο διαστάσεων 800 x 400 micro λόγω της συνεχούς κατοίκησης από τα αρχαία χρόνια microέχρι σήmicroερα

Σύνθεση microε δελφίνια σε αναπα-ράσταση από το δωmicroάτιο Ν1

σώθηκαν ελάχιστα υπολείmicromicroατα από τη microυκηναϊκή οχύρωση στην ανατολική πλευρά του λόφου Η ακρόπολη της Εύτρησης είναι χτισmicroένη σε οmicroαλό αmicromicroόλοφο Από τη microυκηναϊκή οχύρωση που καταλάmicroβανε έκταση 22 στρεmicromicroάτων διατηρήθηκαν ελάχιστοι λίθοι λόγω της επαναχρησιmicroοποίησης των λίθων σε microεταγενέστερες εποχές Οι οχυρώσεις αυτές χρονολογούνται στον 13ο αιώνα πΧ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ

ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Η αναζήτηση του microύθου Οι πρωτεργάτες Ο Γερmicroανός Ερρίκος Σλίmicroαν (1822-1890) υπήρξε άνδρας χαρισmicroατικός επίmicroονος και φιλόδοξος Μετά από περιπετειώδη βίο και απόκτηση πλούτου στη Ρωσία και στην Αmicroερική εγκαταστάθηκε στην Αθήνα Το 1876 ανέσκαψε τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών microε τη βοήθεια της Ελληνίδας συζύγου του Σοφίας Η ανασκαφή έγινε υπό την εποπτεία του Έλληνα αρχαιολόγου Παναγιώτη Σταmicroατάκη Τα εκπληκτικά αποτελέ-σmicroατα της ανασκαφής αυτής ξεπέρασαν κάθε προσδοκία και ανέστησαν κυριολεκτικά microπροστά στα microάτια των συγχρόνων του τον microύθο των πολύχρυσων ΜυκηνώνΟδηγός του Σλίmicroαν ήταν τα οmicroηρικά έπη η Iλιάδα και η Οδύσσεια που ανασυνθέτουν ποιητικά τον Tρωικό πόλεmicroο και τις περιπέτειες της επιστροφής των ηρώων στην πατρίδα τους Ο Σλίmicroαν αναζητούσε στις Μυκήνες τους τάφους των απογόνων του Ατρέα των Ατρειδών που ενέπνευσαν τους τραγικούς ποιητές της Αθήνας του 5ου αιώνα πΧ Με την ίδια πίστη και σύmicroφωνα microε τους στόχους που εξαρχής είχε θέσει ο Σλίmicroαν επεδίωξε και πέτυχε την ανασκαφή και άλλων microυθικών τόπων όπως η Τροία η Τίρυνθα και ο Ορχοmicroενός της Βοιωτίας Ο Χρήστος Τσούντας (1857-1934) κορυφαία microορφή της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας υπήρξε ο ευρυmicroαθής και συστηmicroατικός ερευνητής των Μυκηνών και του θολωτού τάφου του Βαφειού στη Λακωνία Είναι ο πρώτος που έδωσε επιστηmicroονικά τη σύνθεση των νέων δεδοmicroένων στο βιβλίο Μυκήναι και Μυκηναίος πολιτισmicroός το 1893 Ο ίδιος προχώρησε βαθύτερα στον χρόνο και υπήρξε πρωτοπόρος αναδεικνύοντας microε τις ανασκαφές του στις Κυκλάδες και στη Θεσσαλία τους παλαιότερους πολιτισmicroούς του ελληνικού χώρου τον Νεολιθικό και τον Κυκλαδικό Σήmicroερα γνωρίζουmicroε ότι τα οmicroηρικά έπη έργα του 8ου αιώνα πX αποτελούν ποιητι-κές συνθέσεις που αντλούν τις υποθέσεις τους από προγενέστερες παραδόσεις και αναπλάθουν τα κατορθώmicroατα των πολεmicroιστών ή των παράτολmicroων ναυτικών Στις ανα-λυτικές εξιστορήσεις και περιγραφές τους υπάρχουν στοιχεία από τη λαmicroπρότητα των Μυκηνών της microεγάλης ακmicroής αλλά και από τους αιώνες που ακολούθησαν microετά την παρακmicroή του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Οι τάφοι που ανέσκαψε ο Σλίmicroαν χρονολογούνται τετρακόσια χρόνια πριν από τον Τρωικό πόλεmicroο Η ανασκαφή τους όmicroως σηmicroαδεύει την αρχή της έρευνας του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα ο

Ο microεγάλος Έλληνας αρχαιολό-γος της Ελληνικής Προϊστορίας

Χρήστος Τσούντας σηmicroείωνε προφητικά ότι ένα νέο λαmicroπρό κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας άνοιξε χαmicroένο microέχρι τότε στον κόσmicroο της ποιητικής φαντασίας

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟΗ Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή 16ος-15ος αιώνας πΧΟ microυκηναϊκός πολιτισmicroός (1600-1000 πΧ) όπως ονοmicroάστηκε από το microεγαλύτερο κέντρο του τις Μυκήνες στην Πελοπόννησο αναπτύχθηκε σε όλο τον ελληνικό χώρο Η ακτινοβολία του έφθασε από τη Μικρά Ασία την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο microέχρι την Ιταλία και τη βορειοδυτική Ευρώπη Τη σταδιακή microεταστροφή του microεσοελλαδικού κόσmicroου σε microια πιο ευηmicroερούσα αλλά και ιεραρχηmicroένη κοινωνία χαρακτηρίζουν νέα στοιχεία Η γεωργία και η κτηνοτροφία παραmicroένουν βασικές πηγές πλούτου ενώ microαρτυρίες για τη ναυσιπλοΐα παρέχουν οι εικόνες πλοίων σε αγγεία Tα εργαστήρια microεταλλουργίας αναπτύσσονται και διαδίδουν τη χρήση του ανθεκτικού microπρούντζου κράmicroατος χαλκού και κασσίτερου Κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η άνοδος ηγετικών οmicroάδων πολεmicroιστών οι οποίοι αποκτούν δύναmicroη και εξουσία στους ήδη εγκατεστηmicroένους σε πρόσφορες θέσεις οικισmicroούς Καθοριστική σηmicroασία έχουν οι σχέσεις που αναπτύσσονται microε τον microινωικό πολιτισmicroό της Kρήτης ο οποίος την εποχή αυτή βρίσκεται στο απόγειο της ακmicroής του και ασκεί microεγάλη πολιτι-στική επιρροή στους οικισmicroούς των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων όπως το Ακρω-τήρι της Θήρας η Φυλακωπή της Μήλου τα Τριάντα της Ρόδου Η microετάκληση τεχνιτών από την Κρήτη που εργάζονται πλέον στην κυρίως Ελλάδα φέρνει καινούργια στοιχεία και δηmicroιουργεί επανάσταση στην τέχνηΗ συσσώρευση του πλούτου η εισαγωγή έτοιmicroων προϊόντων ιδεών και τεχνικών στην παραγωγή αλλά και στην κοινωνική οργάνωση δηmicroιουργούν microια νέα κατάσταση την οργάνωση της οποίας αναλαmicroβάνει microια ισχυρή εξουσία Η νέα τάξη πραγmicroάτων πουθενά δεν αντικατοπτρίζεται καλύτερα από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών (ταφικοί κύκλοι Α και Β 16oς αιώνας πΧ) microε τα πολύτιmicroα κτερίσmicroατα σύmicroβολα κοι-νωνικής θέσης και αξιώmicroατος Ήδη από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή αναπτύσσονται επαφές microε Ανατολή και Δύση Eνα αργυρό οmicroοίωmicroα ελαφιού από τους ίδιους τάφους θεωρείται έργο των Χετταίων λαού της Μικράς Ασίας οι οποίοι ndashmicroε πρωτεύουσα τη Xαττούσα στην περιοχή της

Μυκηναϊκά εργαλεία σκεύη λύχνοι και σταθmicroά από το

σηmicroερινής Άγκυραςndash συγκροτούν αυτοκρατορία Δύο microυκηναϊκά ξίφη του 15ου αιώνα πX ένα στη Σmicroύρνη και ένα στην περιοχή της Άγκυρας αποτελούν microάρτυρες των περιπετειών των Aχαιών ηρώων στη Mικρά Aσία πριν από τον περίφηmicroο Tρωϊκό πόλεmicroο των τελών του 13ου αιώνα πX Tα microακριά χάλκινα ξίφη των Mυκηνών που αναπα-ράγουν κρητικούς τύπους ανευρίσκονται από τους τάφους της Aλβανίας έως τους θησαυρούς της Tρανσυλβανίας της Mαύρης θάλασσας και του Kαυκάσου Tο άρmicroα ως microεταφορικό microέσο για τον πόλεmicroο και το κυνήγι απεικονίζεται στις λίθινες ταφικές στή-λες των Mυκηνών και γίνεται γνωστό στον ευρωπαϊκό χώρο Συγχρόνως οι άρχουσες τάξεις στη δυτική και ανατολική Ευρώπη χρησιmicroοποιούν χρυσά κύπελλα αποmicroιmicroήσεις των microυκηναϊκών ή και εισάγουν πολύτιmicroα σκεύη από τον χώρο του Aιγαίου Kοινά διακοσmicroητικά θέmicroατα όπως οι σπείρες οι στρόβιλοι και οι ρόδακες ndashτα οποία θεωρού-νται επίσης συmicroβολισmicroοί του ηλίουndash παρατηρούνται στην Eλλάδα και στην υπόλοιπη Eυρώπη Πολύτιmicroα για την εποχή κοσmicroήmicroατα από ήλεκτρο (κεχριmicroπάρι) της Bαλτικής συνοδεύουν τους νεκρούς των βασιλικών τάφων των Mυκηνών ή της Πύλου Πίσω από τις αmicroοιβαίες αυτές σχέσεις είναι δυνατόν να κρύβονται εθιmicroοτυπικές ανταλλαγές δώρων microεταξύ ηγεmicroόνων Την ίδια εποχή οι microεγάλοι θολωτοί τάφοι της Πύλου αποτελούν τα πρώτα δείγmicroατα microνηmicroειώδους αρχιτεκτονικής ενώ περιλαmicroβάνουν επίσης πλούσια κτερισmicroένες ταφές Τον 15ο αιώνα η επίδειξη πλούτου και ισχύος κατά την ταφή microελών της άρχουσας τάξης όπως αυτή εκφράζεται microε τον microνηmicroειώδη χαρακτήρα των τάφων και τα πλούσια κτερίσmicroατα παρατηρείται σε όλη την Ελλάδα microε ενδεικτικά παραδείγmicroατα τον θολωτό τάφο του Βαφειού στη Λακωνία τους θολωτούς τάφους της περιοχής της Πύλου και τον θολωτό τάφο του Βόλου Η έρευνα των οικισmicroών αυτής της περιόδου δεν έφερε στο φως ανάκτορα ή κυκλώπεια τείχη Υπάρχουν ωστόσο κάποια κτίρια microε επίσηmicroο χαρακτήρα στα οποία γύρω από τον κεντρικό ορθογώνιο χώρο το microέγαρο αναπτύσσονται και άλλοι βοηθητικοί χώροι όπως αποθήκες και εργαστήρια τα οποία επικοινωνούν microε ένα σύστηmicroα διαδρόmicroων Την πληρέστερη εικόνα ενός τέτοιου κτιρίου έδρας ηγεmicroόνα κατά τα τέλη του 15ου αιώνα πΧ microας δίνει το κτίριο στο Μενελάιο Λακωνίας κοντά στη Σπάρτη ενώ ανά-λογα κτίρια είναι γνωστό ότι υπήρχαν στην Πύλο στον Κακόβατο Τριφυλίας και στην Τίρυνθα

Λίθινοι λύχνοι και άλλα σκεύη εισηγmicroένα στις Μυκήνες κυρίως

Λίθινη microήτρα (13ος αιώνας πΧ) για τη χύτευση ορειχάλ-

Ο οικισmicroός στο Ακρωτήρι της Θήρας διατηρεί σχέσεις microε τους Αχαιούς της κυρίως Ελλάδας χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στην τοιχογραφία του στόλου στο Ακρω-τήρι της θήρας απεικονίζονται Μυκηναίοι πολεmicroιστές να αποβιβάζονται στο λιmicroάνι του Ακρωτηρίου Η έκρηξη του ηφαιστείου (16ος αιώνας πΧ) και η καταστροφή του οικισmicroού στο Ακρωτήρι συγκλονίζει όλο το Αιγαίο Ο microινωικός πολιτισmicroός της Κρήτης παρά τις καταστροφές από τις επιπτώσεις της έκρηξης και το παλιρροϊκό κύmicroα παρα-microένει ακmicroαίος Κατά τα microέσα του 15ου αιώνα πΧ ωστόσο οι Μυκηναίοι καταλαmicroβά-νουν το ανάκτορο της Κνωσού και εγκαθίστανται στην Κρήτη Οι τάφοι των πολεmicroιστών στα περίχωρα της Κνωσού αλλά και η πρόσφατη ανασκαφή ανάλογων τάφων στα Χανιά δίνουν την ταυτότητα των νέων κυρίαρχων της Κρήτης Tο microινωικό ανάκτορο της Kνωσού υπό αχαϊκή πλέον δυναστεία είναι το πρότυπο της συγκεντρωτικής και ιεραρχηmicroένης διοικητικής οργάνωσης που θα microεταφερθεί και στην κυρίως Ελλάδα από την επόmicroενη περίοδο Η γραφειοκρατία της νέας διοίκησης προσαρmicroόζει τη microινωική Γραmicromicroική γραφή Α για να αποδώσει την ελληνική γλώσσα στη Γραmicromicroική γραφή B την πρώτη ελληνική γραφή Η εποχή των microεγάλων ανακτόρων 14ος-13ος αιώνας πΧΣτις αρχές του 14ου αιώνα πΧ οικοδοmicroούνται τα microεγάλα ανάκτορα των Mυκηνών της Tίρυνθας και της Πύλου στην Πελοπόννησο και των Θηβών στη Bοιωτία Ισχυρά διοι-κητικά κέντρα υπήρχαν επίσης στην ακρόπολη της Μιδέας στην Αργολίδα στον Ορχο-microενό της Βοιωτίας και στην Ιωλκό της Θεσσαλίας H ακρόπολη των Αθηνών η πατρίδα του microυθικού ήρωα Θησέα ήταν τειχισmicroένη microε κυκλώπεια τείχη ελάχιστα όmicroως ίχνη σώθηκαν από το microυκηναϊκό ανάκτορο λόγω της συνεχούς και έντονης οικοδοmicroικής δραστηριότητας στον ιερό λόφο κατά τα microεταγενέστερα χρόνιαΤα ανάκτορα αποτελούν τα διοικητικά οικονοmicroικά στρατιωτικά και θρησκευτικά κέντρα microιας ευρύτερης περιοχής ο τόπος όπου συγκεντρώνονται τα προϊόντα της γης και οι πρώτες ύλες για κατεργασία στα ανακτορικά εργαστήρια Η κεντρική διοίκηση είναι ιεραρχικά διαmicroορφωmicroένη microε επικεφαλής τον άνακτα Εξειδικευmicroένοι γραφείς τηρούν αρχεία στη Γραmicromicroική Β τα οποία καταγράφουν τις οικονοmicroικές δραστηριότη-τες του ανακτόρου και το ανθρώπινο δυναmicroικό ελεύθερων και δούλων που εργάζεται στην υπηρεσία τους Οι χρυσοχόοι οι χαλκουργοί οι ελεφαντουργοί οι λιθοξόοι

Ορειχάλκινα αντικείmicroενα των ανακτορικών εργαστηρίων των

οι ξυλουργοί και οι άλλοι τεχνίτες εργάζονται υπό την εποπτεία των αξιωmicroατούχων του ανακτόρου στα ανακτορικά εργαστήρια microέσα στα κυκλώπεια τείχη ή στις λεγό-microενες οικίες εκτός της Aκρόπολης Το ανάκτορο διατηρεί παράλληλα τον έλεγχο της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής καθώς και της παραγωγής κρασιού λαδιού ή αρωmicroάτων Mεγάλοι ψευδόστοmicroοι αmicroφορείς συνήθως microε επιγραφές στη Γραmicromicroική Β που δηλώνουν τον ιδιοκτήτη ή τον παραγωγό καθώς και τον τόπο παραγωγής χρησιmicroοποιούνται στη διακίνηση των υγρών προϊόντων ενώ φέρουν και πήλινα σφρα-γίσmicroατα τα οποία διασφαλίζουν την ποιότητα και την ακεραιότητα του περιεχοmicroένου Οργανωmicroένη είναι επίσης η παραγωγή και η κατεργασία του microαλλιού των προβάτων ενώ γυναίκες υφάντρες ασχολούνται microε την ύφανση ενδυmicroάτων Tα ανάκτορα διατηρούν σχέσεις και διεξάγουν οργανωmicroένο εmicroπόριο microε την Kύπρο την Aίγυπτο και την Eγγύς Aνατολή Στα αρχεία της Xαττούσας σώζονται επιστο-λές σε σφηνοειδή γραφή του microεγάλου Xιττίτη βασιλιά προς τον αδελφό του της Ahhiyawa (Αχαΐας) που αναφέρονται ειδικά σε ταραχές στην πόλη της Milawanda (Mίλητο) Οι θαλαmicroωτοί τάφοι στη Μικρά Ασία και στα κεραmicroικά εργαστήρια της Mιλή-του τα οποία ειδικεύονται στην παραγωγή της microυκηναϊκής κεραmicroικής δηλώνουν την παρουσία των Αχαιών-Eλλήνων στην περιοχή πριν από τον ελληνικό αποικισmicroό της 1ης χιλιετίας Κατά τον 14ο αιώνα πλακίδια σκεύη ή ειδώλια από φαγεντιανή που φέρουν τη δέλτο των Φαραώ Amicroένοφι Brsquo και Γrsquo microεταφέρονται στις Mυκήνες ίσως και από επίσηmicroη αιγυπτιακή αντιπροσωπεία προς τους Tanaja (Δαναούς) επίθετο συνώ-νυmicroο των Ελλήνων-Αχαιών του Οmicroήρου Στην Amicroάρνα πρωτεύουσα του Amicroένοφι Δrsquo του αιρετικού Φαραώ Aκενατόν εισάγεται microεγάλη ποσότητα microυκηναϊκής κεραmicroικής Στο θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου των Θηβών φυλάσσονται σφραγιδοκύλινδροι από κύανο (lapis lazuli) microε σκηνές θεών και ηρώων της Μεσοποταmicroίας Στα εξωτικά για τον ελληνικό χώρο αντικείmicroενα περιλαmicroβάνονται επίσης τα λίθινα αιγυπτιακά αγγεία οι σκαραβαίοι από φαγεντιανή τα αβγά στρουθοκαmicroήλου Είναι η εποχή της microυκηναϊκής κοινής της κυριαρχίας του microυκηναϊκού πολιτισmicroού σε όλο το Αιγαίο και της ακτινοβολίας του στη Μεσόγειο

Το τέλος του microυκηναϊκού πολιτισmicroούΟι microετακινήσεις των λαών της ξηράς και της θάλασσας στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ

Αιγυπτιακό κοmicroψοτέχνηmicroα σε αβγό στρουθοκαmicroήλου και

αναστατώνουν όλη την κεντρική και ανατολική Mεσόγειο από τη Σαρδηνία έως την Kύπρο και τη Συρία καταστρέφουν τη χιττιτική αυτοκρατορία και την περιοχή της Eγγύς Aνατολής και τελικά κατανικώνται από τους Aιγυπτίους H διακοπή των επαφών του microυκηναϊκού κόσmicroου microε τα λιmicroάνια της ανατολικής Mεσο-γείου θεωρείται microία από τις κύριες αιτίες κατάρρευσης του συγκεντρωτικού ανακτορι-κού συστήmicroατος στην Eλλάδα και της αρχής microιας νέας περιόδου κατά τον 12ο αιώνα πX που είναι και ο τελευταίος του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Κοινωνικά και οικονοmicroικά προβλήmicroατα microιας ταραγmicroένης περιόδου microετά τον Τρωικό πόλεmicroο και την περιπετει-ώδη κατά την παράδοση επιστροφή των ηρώων στις πατρίδες τους θεωρούνται επίσης ότι οδήγησαν στην καταστροφή και εγκατάλειψη των ανακτόρων Οι ανασκαφές βεβαιώνουν ότι την ίδια περίοδο ισχυροί σεισmicroοί πλήττουν τις ακροπόλεις και φαίνεται ότι δεν υπάρχουν πλέον τα οικονοmicroικά microέσα και η βούληση για την άmicroεση επισκευή και επαναλειτουργία των microεγάλων κτιρίων Μια νέα πραγmicroατικότητα διαmicroορφώνεται πλέον στον microυκηναϊκό κόσmicroο κατά τον 12ο αιώνα πΧ Αναπτύσσονται χωρίς την επιρροή των ισχυρών κεντρικών διοικήσεων νέα τοπικά κέντρα στην Πελοπόννησο στα νησιά των Κυκλάδων στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη Παρατηρούνται microετακινήσεις πληθυσmicroών που αναζητούν microεγαλύτερη ασφάλεια Οι παλαιές ακροπόλεις όπως οι Μυκήνες και η Τίρυνθα συνεχίζουν πάντα να κατοικούνται και οι θαλάσσιοι δρόmicroοι του Αιγαίου είναι ανοικτοί Η επικοινωνία microε την ανατολική Μεσόγειο δεν έχει εντελώς διακοπεί και χάλκινα ειδώλια του συροπα-λαιστινιακού θεού Reshef ανευρίσκονται στις Μυκήνες στην Τίρυνθα και στη Φυλα-κωπή της Μήλου Οι σχέσεις microε την Κύπρο εντείνονται και παρατηρείται microετανάστευση πληθυσmicroού προς τη microεγαλόνησοΗ δηmicroιουργία microιας νέας τάξης πολεmicroιστών σε περιοχές όπως η Αχαΐα η Αρκαδία και η ανατολική Κρήτη microακριά από τα παλαιά κέντρα δίνουν microια εικόνα της εποχής που προετοιmicroάζει την πολεmicroική αριστοκρατία των οmicroηρικών επών Xαρακτηριστική είναι η διάδοση και η παρουσία στους τάφους των πολεmicroιστών microιας κατηγορίας ισχυρών χάλκινων ξιφών που έχουν δυτικοευρωπαϊκό πρότυπο και ήταν ήδη γνωστά πριν από το τέλος της εποχής των ανακτόρων Ο ίδιος τύπος ξίφους κατασκευασmicroένος πλέον από σίδηρο επιβιώνει και κατά τους επόmicroενους αιώνες (11ος-8ος αιώνας πX) την εποχή του Σιδήρου Χάλκινες περόνες και πόρπες καθώς και εγχειρίδια εισάγονται

Χάλκινα εργαλεία από την Τροία της 3ης χιλιετίας πΧ

τώρα κυρίως από την Ιταλία διαmicroέσου της Αδριατικής οδού σηmicroαδεύοντας microια εποχή ανανέωσης των σχέσεων της δυτικής Ευρώπης microε τον ελληνικό χώρο Ο 11ος αιώνας πΧ (Υποmicroυκηναϊκή περίοδος) σηmicroαδεύει το τέλος του microυκηναϊκού πολιτισmicroού και παρά την αναπόφευκτη αρχικά πολιτιστική υποχώρηση στη microεταβα-τική αυτή περίοδο δηmicroιουργούνται οι βάσεις της ανάπτυξης της αυτόνοmicroης ελληνικής πόλης

Η ταφική αρχιτεκτονική και τα ταφικά έθιmicroα Οι ταφικοί κύκλοι Α και Β των Μυκηνών που περιέκλειαν τους τάφους των ηγεmicroόνων των Μυκηνών κατά τον 17ο και 16ο αιώνα πΧ αποτελούσαν microέρος του προϊστορικού νεκροταφείου που απλωνόταν στη δυτική πλευρά της ακρόπολης εκτός της κατοικη-microένης περιοχής που τότε περιοριζόταν στην κορυφή της ακρόπολης Τον 13ο αιώνα πΧ η ανέγερση του δυτικού κυκλώπειου τείχους και της Πύλης των Λεόντων ανύψωσε το έδαφος και οι τάφοι του Κύκλου Α επιχώθηκαν Η ανάmicroνησή τους ωστόσο παρέ-microενε ζωντανή και το νέο τείχος περιέλαβε στο εσωτερικό του τους τάφους ενώ νέος περίβολος διαmicroορφώθηκε σε ανώτερο επίπεδο Ο ταφικός κύκλος Β προγενέστερος του Α παρέmicroεινε εκτός των τειχών της ακρόπολης η microνήmicroη έσβησε και εν microέρει κατα-πατήθηκε κατά την ανέγερση του θολωτού τάφου της Κλυταιmicroνήστρας τον 14ο αιώνα πΧ Επιτύmicroβιες στήλες microε ανάγλυφες παραστάσεις υψώνονται πάνω από τους τάφους Σε αυτές απεικονίζεται για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο το άρmicroα που σύρεται από άλογα το κατεξοχήν microέσο microεταφοράς της αριστοκρατίας και δηmicroοφιλές εικονογραφικό θέmicroα κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Το άρmicroα αποτελεί το κεντρικό στοιχείο σε πολεmicroικές ή κυνηγετικές σκηνές που σκοπό είχαν την εξύmicroνηση των ανδραγαθηmicroάτων των νεκρών Εντυπωσιακός είναι ο microεγάλος αριθmicroός και η ποικιλία των πολύτιmicroων κτερισmicroάτων τα οποία συνόδευαν τους νεκρούς στον τάφο όπως οι χρυσές νεκρικές προσωπίδες και τα περίτεχνα χάλκινα όπλα των ανδρικών ταφών τα χρυσά αργυρά και χάλκινα σκεύη τα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια και κυρίως στις γυναικείες ταφές τα κοσmicroήmicroατα Οι συνολικά έξι λακκοειδείς τάφοι του κύκλου Α είναι βαθιά ορύγmicroατα βάθους έως 4 micro των οποίων τα τοιχώmicroατα επενδύονται microε λίθους στο κατώτερο τmicroήmicroα τους Η οροφή από ξύλα ή και λίθινες πλάκες στηρίζεται στα τοιχώmicroατα Οι διαστάσεις τους

Ο ταφικός κύκλος Α των Μυκη-νών βρισκόταν εκτός της κατοι-

κυmicroαίνονται από 3 x 350 micro έως 450 x 640 micro Ο ταφικός κύκλος Β περιλαmicroβάνει 14 microεγάλους λακκοειδείς τάφους ανάλογους microε αυτούς του ταφικού κύκλου Α καθώς και 12 microικρότερους απλούς κιβωτιόσχηmicroους τάφους Ανάλογοι τάφοι χωρίς τα πλούσια κτερίσmicroατα των ταφικών κύκλων βρέθηκαν και σε άλλες θέσεις όπως η Θήβα η Ελευσίνα και η ΠύλοςΟι θολωτοί τάφοι είναι microνηmicroειώδεις κτιστοί υπόγειοι τάφοι microε κυκλικό θάλαmicroο στε-γασmicroένο κατά τον εκφορικό τρόπο (οι σειρές των λίθων στα τοιχώmicroατα συγκλίνούν βαθmicroιαία προς το εσωτερικό και καταλήγουν σε έναν λίθο το κλειδί της θόλου στην κορυφή) Πρωιmicroότεροι από τον 16ο αιώνα πΧ είναι οι τάφοι της Πύλου ενώ κατά τον 15ο αιώνα πΧ είναι ο συνήθης τρόπος ταφής των τοπικών ηγεmicroόνων Σε ελάχι-στες περιπτώσεις υπάρχει και παράπλευρος ορθογώνιος θάλαmicroος όπως στους microνηmicroει-ώδεις θολωτούς τάφους του Ατρέα του Μινύου στον Ορχοmicroενό της Βοιωτίας καθώς και σε αυτόν των Aρχανών στη microυκηναϊκή Κρήτη που χρονολογούνται στον 14ο αιώνα πΧ Οι θολωτοί τάφοι είναι προσιτοί microε microεγάλο δρόmicroο ανοιγmicroένο κάθετα στην πλαγιά ενός λόφου που οδηγεί στον θάλαmicroο διαmicroέσου της εισόδου και του στοmicroίου Εξωτε-ρικά καλύπτονται microε τύmicroβο από χώmicroα Ο θολωτός τάφος του Ατρέα έχει θόλο διαmicroέτρου 1460 micro και ύψος 1350 micro και παράπλευρο δωmicroάτιο λαξευmicroένο σε φυσικό βράχο H microνηmicroειώδης πρόσοψη είχε ύψος 1050 micro και στη microέση ανοιγόταν θύρα ύψους 540 micro και πλάτους 270 micro Η θύρα της εισόδου ανοίγει ανάmicroεσα σε δύο ηmicroικόνες από πρασινωπό οφείτη λίθο microε ανάγλυφη διακόσmicroηση ενώ microε ανάγλυφες πλάκες από ερυθρό λίθο έχει καλυφθεί το τύmicroπανο και το ανακουφιστικό τρίγωνο πάνω από το υπέρθυρο Συνεχείς σπείρες και ηmicroιρόδακες αποτελούν τα διακοσmicroητικά θέmicroαταΟ θολωτός τάφος του Μινύου έχει διάmicroετρο 14 micro ενώ ανάλογο υπολογίζεται και το ύψος του Οι δόmicroοι της θόλου φέρουν ίχνη χάλκινων καρφιών και φαίνεται ότι οι τοί-χοι είχαν πρόσθετη χάλκινη διακόσmicroηση (χαλκέους τοίχους αναφέρει ο Όmicroηρος στην Οδύσσεια (η 84-87) Η οροφή του πλευρικού θαλάmicroου φέρει επίσης διακόσmicroηση microε σπειροειδή και σχηmicroατικά φυτικά θέmicroατα microέσα σε πλαίσια από ρόδακες Οι θολωτοί αυτοί τάφοι ήταν συληmicroένοι από την αρχαιότητα ο χαρακτηρισmicroός τους όmicroως ως θησαυρών υποδηλώνει τον πλούτο των κτερισmicroάτων που περιείχανΣτις πλαγιές των λόφων γύρω από τις ακροπόλεις και τους οικισmicroούς αναπτύσσονται

λίθοι φραγήςτης εισόδου

λίθοι

πέρασmicroα εισόδου (δρόmicroος)

κλίση εδάφουςείσοδος

C

C D

D

ταφικόδωmicroάτιο


ΚΑΤΟΨΗ

είσοδος

τεχνητός τύmicroβοςτριγωνικός χώροςσυγκράτησηςτου βάρους

ΤΟΜΗ

∆ΡΟΜΟΣ

κάτοψη δαπέδουτοίχος φραγής

ΘΟΛΟΣ

φυσική κλίση

Κάτοψη και τοmicroή θολωτού και θαλαmicroωτού τάφου

συστηmicroατικά τα νεκροταφεία των θαλαmicroωτών τάφων Οι θάλαmicroοι κυκλικοί ή ορθογώ-νιοι microε ελαφρώς θολωτή επίπεδη ή σαmicroαρωτή οροφή είναι ανασκαmicromicroένοι στο microαλακό υπέδαφος Στα τοιχώmicroατά τους διακρίνονται ακόmicroη τα ίχνη των σκαπτικών εργαλείων Είναι προσιτοί microέσω στενού δρόmicroου ανοιγmicroένου κάθετα στην πλαγιά του λόφου που οδηγεί σε συνήθως χαmicroηλή θύρα φραγmicroένη microε ξερολιθιά Στο δάπεδό τους ανοίγονταν ταφικοί λάκκοι ενώ στα τοιχώmicroατα υπήρχαν κόγχες ή θρανία για την εναπόθεση των νεκρών και των κτερισmicroάτων Προορίζονται για τους αξιωmicroατούχους ή και τους απλούς κατοίκους microιας περιοχής συνεπώς διαφοροποιούνται σηmicroαντικά ως προς το microέγεθος την επιmicroέλεια της κατασκευής (σπανίως φέρουν κάποια απλή γραπτή διακόσmicroηση) καθώς και τον πλούτο της κτέρισης Οι θαλαmicroωτοί τάφοι είναι οικογενειακοί και χρησιmicroοποιούνται για πολλαπλές ταφές σε ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα που φθάνει τους δύο ή τους τρεις αιώνες Σε ορισmicroένες περιπτώσεις τον 12ο αιώνα πΧ παρατηρείται η επαναχρησιmicroοποίηση θαλαmicroωτών τάφων που έχουν εγκαταλειφθεί από τους αρχικούς κατόχους Ο παραmicroερισmicroός των λειψάνων των προγενέστερων ταφών και των κτερισmicroάτων καθώς και η αφαίρεση των πολυτιmicroότερων εξ αυτών παρατηρείται στους περισσότερους τάφους για τη δηmicroιουρ-γία χώρου για νέες ταφές Συγχρόνως φωτιές ανάβονται για την απολύmicroανση και τον φωτισmicroό τους Ο νεκρός εναποτίθετο συνήθως στο δάπεδο του τάφου ή και σε λάκκο σε συνεσταλmicroένη στάση φορώντας τα ενδύmicroατα και τα κοσmicroήmicroατά του Συνοδεύεται από τα κτερίσmicroατα προσφορές των συγγενών προς τον νεκρό τα οποία είναι ανάλογα του φύλου και της κοινωνικής του τάξης Οι παιδικοί και βρεφικοί τάφοι είναι συχνά ακτέριστοι Η καύση των νεκρών δεν είναι διαδεδοmicroένο έθιmicroο και τα λίγα παραδείγ-microατα ανάγονται στην περίοδο του τέλους του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Υπάρχουν λίγες ενδείξεις για τη χρήση ξύλινων κιβωτίων ή φορείων για την κήδευση και ταφή του νεκρού Στο νεκροταφείο της Τανάγρας στη Βοιωτία επικρατεί η χρήση των πήλινων λαρνάκων διακοσmicroηmicroένων microε εικονιστικές παραστάσεις θρηνωδών γυναι-κών σφιγγών κυνηγίου ταυροκαθαψίων ή αγώνων προς τιmicroήν των νεκρών Ο τρόπος αυτός ταφής επικρατεί κυρίως στα νεκροταφεία θαλαmicroωτών τάφων της microυκηναϊκής Κρήτης όπως στο νεκροταφείο των Αρmicroένων κοντά στο Ρέθυmicroνο Σπάνια ήταν και η χρήση απλών επιτύmicroβιων στηλών microε απλά εγχάρακτα σύmicroβολα Μετά το τέλος της ταφής υπάρχουν ενδείξεις για τελετουργίες που περιλάmicroβαναν την κατανάλωση φαγη-

Σχεδιαστική αναπαράσταση της πρόσοψης του laquoθησαυρού του

τών και ποτώνΟι θαλαmicroωτοί τάφοι στην πλειοψηφία τους παρέmicroειναν ασύλητοι και τα πολυπληθή κτερίσmicroατά τους αργυρά χάλκινα και λίθινα σκεύη χρυσά δαχτυλίδια-σφραγίδες και οι σφραγιδόλιθοι κοσmicroήmicroατα από χρυσό υαλόmicroαζα και φαγεντιανή χάλκινα όπλα πήλινα αγγεία και ειδώλια δίνουν πολλά στοιχεία για τη microυκηναϊκή κοινωνία από την κοινωνική ιεραρχία και τις θρησκευτικές της δοξασίες έως τις εξωτερικές σχέσεις Κατά τον 11ο αιώνα πΧ επικρατεί ο ατοmicroικός τρόπος ταφής σε microικρούς κιβωτιόσχη-microους λάκκους που απαρτίζουν εκτεταmicroένα νεκροταφεία όπως αυτό της Σαλαmicroίνας Η φτωχή κτέριση κυρίως microικρά πήλινα αγγεία και χάλκινα κοσmicroήmicroατα δίνει το πνεύmicroα microιας εποχής microε περιορισmicroένα microέσα microακριά από τη λαmicroπρότητα του microυκηναϊκού πολι-τισmicroού

Η microαρτυρία των ναυαγίων Από τα πρωιmicroότερα γνωστά ναυάγια της Μυκηναϊκής εποχής είναι αυτό της Κύmicroης της Εύβοιας από το οποίο ανασύρθηκαν το 1919 χάλκινα τάλαντα του 15ου αιώνα πΧ Τα χάλκινα τάλαντα και εργαλεία αποτελούν το κύριο φορτίο και ενός άλλου ναυαγίου του 13ου αιώνα πΧ αυτού της Χελιδονίας Άκρας στις νοτιοανατολικές ακτές της Μικράς ΑσίαςΣηmicroαντικότατες πληροφορίες παρέχει το ναυάγιο του 14ου αιώνα πΧ στο ακρωτήρι Ulu Burum κοντά στο Κας (απέναντι από το Καστελόριζο) το οποίο microετέφερε ποι-κίλο πλουσιότατο φορτίο microε προέλευση την Αίγυπτο την Εγγύς Ανατολή και την Κύπρο Ξεκινώντας από τις συροπαλαιστινιακές ακτές το κατάφορτο πλοίο διέσχιζε το Aιγαίο microεταφέροντας πρώτες ύλες Σε αυτές περιλαmicroβάνονταν τάλαντα χαλκού από την Κύπρο σε σχήmicroα δοράς βοδιού ή δισκοειδή σε microεγάλες ποσότητες που το βάρος τους έφθανε τους 10 τόνους Τα microοναδικά γνωστά τάλαντα κασσίτερου και υαλόmicroαζας τα ελεφαντόδοντα και τα κέρατα ιπποπόταmicroου ο αιγυπτιακός έβενος ή τα αυγά στρου-θοκαmicroήλου προορίζονταν για τα ανακτορικά εργαστήρια των Mυκηνών και των άλλων κέντρων Στο ίδιο φορτίο οξυπύθmicroενοι χαναανίτικοι αmicroφορείς διακινούσαν προς την Ελλάδα microια ποικιλία υγρών και στερεών προϊόντων όπως ρητίνη τερεβίνθου χρήσιmicroη στην αρωmicroατοποιία αλλά και στην παραγωγή κρασιού ή και χάντρες από υαλόmicroαζα Ο microοναδικός ξύλινος πτυκτός πίνακας γραφής ενός τύπου που ήταν γνωστός microέχρι τώρα

Πήλινη λάρνακα (13ος αιώνας πΧ) microε απεικόνιση ποmicroπής

Στις επιτύmicroβιες στήλες των Μυκηνών σηmicroειώνονται οι πρώ-

από τον Όmicroηρο (Ιλιάδα Ζ 168-169) προέρχεται από το ναυάγιο αυτόΣτο ίδιο πλοίο βρέθηκαν microυκηναϊκά χάλκινα όπλα σφραγιδόλιθοι και πήλινα επιτρα-πέζια σκεύη τα οποία δεν αποτελούσαν αντικείmicroενα εmicroπορίου Πιθανώς ανήκαν σε Μυκηναίους αξιωmicroατούχους οι οποίοι επέβαιναν στο πλοίο και συνόδευαν το πολύτιmicroο φορτίο του Το πλήρωmicroα πρέπει να ήταν από την Κύπρο ή τη Συροπαλαιστίνη και χρη-σιmicroοποιούσε τα χαρακτηριστικά κυπριακά επιτοίχια λυχνάρια Το ναυάγιο του ακρωτηρίου Ιρίων στην Αργολίδα χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ λίγο πριν από την πτώση των ανακτόρων Στο φορτίο του δεν περιλαmicroβά-νονται χάλκινα τάλαντα και εξωτικά είδη Μεταφέρει κυρίως κυπριακούς πίθους microεγά-λους microινωικούς ψευδόστοmicroους αmicroφορείς και microυκηναϊκά αποθηκευτικά αγγεία για τη διακίνηση προϊόντων Πρόκειται microάλλον για κυπριακό πλοίο που συνέδεε την Κύπρο microε την Κρήτη και την Αργολίδα την εποχή κατά την οποία εντείνονται οι σχέσεις του ελλαδικού κόσmicroου microε την Κύπρο

Η ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΟι πρώτες ύλες Κατά τη Μυκηναϊκή εποχή η χρήση των microετάλλων ήταν ευρύτατη Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει έναν microεγάλο αριθmicroό microετάλλινων σκευών αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων Εξειδικευmicroένες αναλύσεις προσπαθούν να προσδιορίσουν την προέ-λευση των microετάλλων που χρησιmicroοποιούντο στον ελληνικό χώρο Πηγή του χρυσού είναι δυνατόν να είναι η πλούσια Αίγυπτος αλλά και τα ποτάmicroια ή το όρος Παγγαίον στη Μακεδονία Ο άργυρος και ο microόλυβδος υπάρχουν στο Λαύριο στην Αττική και στη Σίφνο στις Κυκλάδες Ο χαλκός προέρχεται από την Κύπρο το Λαύριο ή τη Μικρά Ασία ενώ κοιτάσmicroατα χαλκού υπάρχουν και στη Σαρδηνία Ο κασσίτερος φαίνεται ότι προ-ερχόταν από την Ανατολή όπως microαρτυρεί και το ναυάγιο του Κας Μία άλλη πιθανή πηγή κασσίτερου είναι η δυτική Ευρώπη Το κράmicroα χαλκού και κασσιτέρου παράγει τον microπρούντζο το βασικό microέταλλο από το οποίο κατασκευάζονται όλα τα χάλκινα σκεύη όπλα και εργαλεία του microυκηναϊκού κόσmicroου Την προσπάθεια για την εξοικονόmicroηση του υλικού φανερώνουν οι θησαυροί microεγάλα σύνολα ήδη χρησιmicroοποιηmicroένων και φθαρmicroέ-νων χάλκινων όπλων και εργαλείων συγκεντρωmicroένα προφανώς από χαλκουργούς ως πρώτη ύλη για νέα κατεργασία

Τάλαντο χαλκού σε σχήmicroα δοράς βοδιού (15ος αιώνας

Ορειχάλκινο ρηχό κύπελλο (16ος αιώνας πΧ) το οποίο

Τα πολύτιmicroα αγγεία Χρυσά και αργυρά σκεύη κυρίως κύπελλα και πρόχοι κατάλληλα για το βασιλικό τρα-πέζι συνοδεύουν ως κτερίσmicroατα τους νεκρούς των βασιλικών τάφων των Μυκηνών Ανάλογα χρυσά κύπελλα βρέθηκαν στους θολωτούς τάφους της Πύλου και στον λεγό-microενο θησαυρό της Καλαmicroάτας Τα σκεύη αυτά ικανοποιούσαν την επιθυmicroία των Αχαιών ηγεmicroόνων για πολυτέλεια Κατασκευάζονται από σφυρήλατα χρυσά ελάσmicroατα και οι λαβές προσηλώνονται στο σώmicroα microε χρυσά καρφιά Διακοσmicroούνται έκτυπα microε σπείρες ή και εικονιστικά θέmicroατα όπως τα λιοντάρια που τρέχουν ή το θαλάσσιο τοπίο Τα περίφηmicroα κύπελλα του θολω-τού τάφου του Βαφειού microε σκηνές σύλληψης ταύρου αποτελούν τα σηmicroαντικότερα έργα αυτής της κατηγορίας Στο λεγόmicroενο κύπελλο του Νέστορος microε το υψηλό πόδι δύο γεράκια εικονίζονται στα χείλη του ποτηριού Η οmicroηρική περιγραφή για το laquoπερικαλλές δέπαςraquo microε περιστέρια στο χείλος που βρισκόταν στη σκηνή του γηραιού βασιλιά της Πύλου Νέστορα (Ιλιάδα Λ 632-635) έδωσε το όνοmicroα στο κύπελλο αυτό Ο Όmicroηρος όmicroως αναφέρεται σε ένα πολύ microεγαλύτερο σκεύος ανάλογο microε τους χάλκινους κρατήρες Η ζωγραφική σε microέταλλο γνωστή από τα εγχειρίδια χρησιmicroοποιείται και για τη διακό-σmicroηση αργυρών σκευών Εκτός από τα επιτραπέζια σκεύη εξαιρετικά έργα microεταλλοτε-χνίας είναι τα τελετουργικά ρυτά των βασιλικών τάφων όπως αυτά σε σχήmicroα κεφαλής ταύρου λιονταριού ή οκτώσχηmicroης ασπίδας το κωνικό ρυτό της πολιορκίας και ο microεγά-λος κρατήρας microε πολεmicroική σκηνή που δεν σώζεται σε καλή κατάσταση

Τα χάλκινα σκεύηΤα microεγάλα χάλκινα σκεύη (λέβητες υδρίες κρατήρες και τρίποδες) είναι σφυρήλατα και κατασκευάζονται από ελάσmicroατα χαλκού που συνδέονται microεταξύ τους microε σειρά χάλ-κινων καρφιών Οι λαβές είναι χυτές Τα σκεύη αυτά χρησιmicroοποιούντο στην καθηmicroερινή ζωή και ορισmicroένα έχουν επισκευαστεί λόγω φθορών κατά τη χρήση Ο microεγάλος αριθmicroός τους που βρέθηκε στους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών (16ος αιώνας πΧ) επέ-τρεπε την προετοιmicroασία πλούσιων συmicroποσίων αντάξιων του πλούτου των ηγεmicroόνωνΚατά τον 15ο-14ο αιώνα ανήκουν οι microικρές πρόχοι οι λεκάνες οι φιάλες και τα λυχνά-

Χρυσό κύπελλο (16ος αιώνας πΧ) από τους βασιλικούς

ρια microε την κάθετη λαβή Οι πρόχοι συχνά φέρουν διακοσmicroητική ταινία στον ώmicroο microε φυτικά ή γραmicromicroικά θέmicroατα η οποία κάλυπτε τα σηmicroεία ένωσης των ελασmicroάτων Τα άλλα φέρουν διακόσmicroηση στο πλατύ χείλος Προς το τέλος της Ανακτορικής εποχής η σπανιότητα του χαλκού δεν επιτρέπει πλέον τη δηmicroιουργία πολλών χάλκινων σκευών Τον 12ο αιώνα πΧ έργα της κυπριακής microεταλλοτεχνίας όπως ο χάλκινος τρίποδας από τον θησαυρό της Τίρυνθας εισάγονται στην κυρίως Ελλάδα

Τα χάλκινα εργαλείαΜια ποικιλία χάλκινων εργαλείων σε τύπους καθιερωmicroένους από αιώνες και γνωστούς microέχρι σήmicroερα χρησιmicroοποιείται κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Μας δίνουν πληροφορίες για την καθηmicroερινή ζωή και τις παραγωγικές ασχολίες των ανθρώπων όπως η γεωργία το ψάρεmicroα η ξυλουργική ή η λιθοξοΐα Σε αυτά περιλαmicroβάνονται διπλοί και microονοί πελέ-κεις αξίνες microαχαίρια δρεπάνια σφυριά πριόνια σmicroίλες καλέmicroια τρυπάνια βελόνες αγκίστρια χάλκινες ζυγαριές που χρησιmicroοποιούν microολύβδινα βάρη και χάλκινα χαλι-νάρια αλόγων Ξυράφια τριχολαβίδες και χάλκινοι καθρέπτες ανήκουν στα σύνεργα καλλωπισmicroού ανδρών και γυναικών

Ο οπλισmicroόςΤα επιθετικά όπλα του Μυκηναίου πολεmicroιστή περιλαmicroβάνουν ξίφη εγχειρίδια λόγχες και τόξα γνωστά από τους τάφους των πολεmicroιστών και τις παραστάσεις στην τέχνη Τα ξίφη εντάσσονται σε microια τυπολογία που επιτρέπει την παρακολούθηση της εξέλιξής τους σε όλη τη διάρκεια του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Τα ξίφη τύπου Α microε τη microακριά και λεπτή λεπίδα κατάγονται από τη microινωική Κρήτη Διαθέτουν περίτεχνες λαβές διακο-σmicroηmicroένες microε χρυσό και ελεφαντόδοντο microε τη microικρότερη όmicroως αντοχή στη microάχη λόγω της αδύναmicroης στειλέωσης της λαβής στο ξίφος Γιrsquo αυτόν τον λόγο το ξίφος τύπου Α σύντοmicroα αντικαταστάθηκε από το πιο εξελιγmicroένο ξίφος του τύπου Β Τα ξίφη τύπου Β βραχύτερα και πιο στιβαρά από εκείνα του τύπου Α ήταν ανθεκτικότερα και θεω-ρούνται τυπικά microυκηναϊκά δηmicroιουργήmicroατα Τα ξίφη και των δύο αυτών τύπων γνωστά από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών προορίζονταν να διαπερνούν το σώmicroα και όχι να το πλήττουν Ορισmicroένα φέρουν ανάγλυφη ή εγχάρακτη διακόσmicroηση στον ώmicroο ή στη λεπίδα Στα διακοσmicroητικά θέmicroατα συγκαταλέγονται γρύπες ή άλογα που τρέχουν

Χάλκινα ξίφη τύπου Α και Β (16ος αιώνας πΧ) microε χρυσά ή

καθώς και σπειροειδή θέmicroαταΗ δηmicroιουργία των νέων τύπων που κυριαρχούν κατά τον 14ο και 13ο αιώνα αποβλέπει κυρίως στην ενίσχυση της λαβής στην ασφαλέστερη συγκράτηση του ξίφους microέσα στην παλάmicroη και στην προστασία του χεριού Η λαβή αποκτά κερατοειδείς αποφύσεις ή είναι σταυρόσχηmicroη Στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ εmicroφανίζεται νέος τύπος ισχυρού χάλκινου ξίφους κατάλληλος για να τρυπά αλλά και να πλήττει ο οποίος έχει δυτικο-ευρωπαϊκό πρότυπο Τον 12ο αιώνα πΧ τα ξίφη αυτά κατασκευάζονται και διαδίδονται στην κυρίως Eλλάδα ιδίως στην Αχαΐα στην Κρήτη και στην Κύπρο και κυριαρχούν παραmicroερίζοντας τους αντίστοιχους ασθενέστερους τεχνικά microυκηναϊκούς τύπουςΤα εγχειρίδια και οι παραξιφίδες (κοντά ξίφη) είναι γνωστά κυρίως από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή Ορισmicroένα φέρουν περίτεχνη διακόσmicroηση στη λεπίδα και αποτελούν σύmicroβολα κύρους και εξουσίας για τους κατόχους τους Ευρύτατη διάδοση έχουν οι λόγχες οι αιχmicroές των ακοντίων που έχουν ξύλινο στέλε-χος Αποτελεί το κύριο όπλο του Μυκηναίου χρήσιmicroο για τον πόλεmicroο και το κυνήγι ενώ το ξίφος παραmicroένει το όπλο της άρχουσας τάξης Τον επιθετικό οπλισmicroό συmicroπλη-ρώνουν τα τόξα που χρησιmicroοποιούν λίθινα ή χάλκινα βέληΟ αmicroυντικός οπλισmicroός περιλάmicroβανε τον θώρακα την περικεφαλαία και τις κνηmicroίδες Αυτά κατασκευάζονταν συνήθως από φθαρτά υλικά που δεν διατηρούνται στον χρόνο Η microορφή τους είναι γνωστή κυρίως από απεικονίσεις στην τέχνη Σώζονται ωστόσο κάποια δείγmicroατα χάλκινου αmicroυντικού οπλισmicroού Εντυπωσιάζει ο microεγάλος χάλκινος θώρακας από το νεκροταφείο των Δενδρών που κάλυπτε το σώmicroα τον λαιmicroό και τους ώmicroους των laquoχαλκοθεωρήκωνraquo Αχαιών πολεmicroιστών που αναφέρει ο Όmicroηρος (Ιλιάδα Δ 447-448) Ειδικό ιδεόγραmicromicroα της Γραmicromicroικής Β δηλώνει τον τύπο αυτό της πανοπλίας Διατηρούνται ακόmicroη θραύσmicroατα από άλλους θώρακες καθώς και από χάλκινες περικε-φαλαίες Στις Μυκήνες έχουν βρεθεί χάλκινα θραύσmicroατα από την κάλυψη του χεριού του πολεmicroιστή Χάλκινες κνηmicroίδες είναι γνωστές από τους τάφους της Αχαΐας και από την Αθήνα του 12ου αιώνα πΧ

Η χρήση του σιδήρουΟ σίδηρος ήταν σπάνιο υλικό στον microυκηναϊκό κόσmicroο Τα δαχτυλίδια από τις Μυκήνες τον θολωτό τάφο του Βαφειού και τα Δενδρά (Μιδέα) που συνδυάζουν τη χρήση

Τmicroήmicroα χάλκινου ξίφους microε λαβή διακοσmicroηmicroένη κατά την περί-

σιδήρου και αργύρου αποτελούσαν σπάνια και πολύτιmicroα για τους κατόχους τους απο-κτήmicroατα Δύο σιδερένια microαχαίρια του 12ου αιώνα πΧ από το νεκροταφείο της Περα-τής στην Αττική φαίνεται ότι προέρχονται από την Ανατολή

Το οδοντόφρακτο κράνος Χαρακτηριστικό στοιχείο του Μυκηναίου πολεmicroιστή είναι το περίτεχνο οδοντόφρακτο κράνος κατασκευασmicroένο από χαυλίους κάπρου σε επάλληλες σειρές Ο τύπος χρησι-microοποιήθηκε ήδη από τη Μεσοελλαδική περίοδο και γνώρισε microεγάλη διάδοση κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Για την κατασκευή του κράνους ήταν απαραίτητος ένας microεγάλος αριθmicroός δοντιών κάπρου Πραγmicroατικοί χαύλιοι σε ικανό αριθmicroό ώστε να αποκαταστα-θεί η microορφή του κράνους έχουν βρεθεί στις ανασκαφές Ο τύπος αυτός κράνους δεν επιβιώνει microετά το τέλος του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Η ανάmicroνησή του όmicroως επιβιώνει και ο Όmicroηρος (Ιλιάδα Κ 260-265) microας δίνει την περιγραφή του Απεικονίσεις του κράνους υπάρχουν σε τοιχογραφίες όπως σε αυτή του Στόλου στο Ακρωτήρι Θήρας και στο ανάκτορο της Πύλου Ελεφάντινα πλακίδια microε microορφές πολεmicroιστών οι οποίοι φορούν οδοντόφρακτο κράνος είναι γνωστά από ανασκαφές στην κυρίως Ελλάδα (Μυκήνες Σπάτα) στη Δήλο και στην Κρήτη (Αρχάνες Χανιά) Τα πλακίδια αυτά ήταν ενθέmicroατα και στόλιζαν πολύτιmicroα ξύλινα έπιπλαΤο κυνήγι του κάπρου απαιτούσε microεγάλη επιδεξιότητα και τόλmicroη Ο Όmicroηρος (Ιλιάδα Ι 538-550) αναφέρεται στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου στο οποίο λαmicroβάνουν microέρος ο Μελέαγρος και γνωστοί microυθικοί ήρωες Σε άλλο χωρίο παροmicroοιάζει την ορmicroή του Έκτορα microε αυτή του λιονταριού ή του κάπρου που περικυκλώνεται από κυνηγούς (Ιλιάδα Μ 41-42) Η σηmicroασία του κυνηγιού κάπρου για τη microυκηναϊκή άρχουσα τάξη δηλώνεται από τις απεικονίσεις στην τέχνη και από τη microυθική παράδοση Έργα όπως η τοιχογραφία της Τίρυνθας και ο σφραγιδόλιθος από τον θολωτό τάφο του Βαφειού που απεικονίζουν κυνήγι κάπρου ανήκουν στο microυκηναϊκό θεmicroατολόγιο και δεν έχουν παράλληλα στη microινωική τέχνη Τα χρυσά κύπελλα του Βαφειού Πρόκειται για κορυφαία αριστουργήmicroατα της κρητοmicroυκηναϊκής microεταλλοτεχνίας έργα ενός ή δύο καλλιτεχνών του 15ου αιώνα πΧ Βρέθηκαν το 1888 από τον Χρήστο Τσού-ντα κατά την ανασκαφή ασύλητου λάκκου στο δάπεδο του θολωτού τάφου του Βαφειού

Οδοντόφρακτο κράνος (14ος-13ος αιώνας πΧ) από τον

Χρυσό κύπελλο από το Βαφείο Λακωνίας που χρονολογείται

Λακωνίας Οι παραστάσεις έχουν αφηγηmicroατικό χαρακτήρα και εικονίζουν σκηνές σύλ-ληψης ταύρων Ο ταύρος κατέχει ξεχωριστή θέση στην κρητοmicroυκηναϊκή εικονογραφία Συmicroβόλιζε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και την αγριότητα της φύσης που όmicroως ήταν δυνατό να τιθασευτεί microε ικανούς και ευφυείς χειρισmicroούς ώστε στο εξής να χρησιmicroο-ποιείται προς το ανθρώπινο όφελος Τα ταυροκαθάψια γνωστά από τη microινωική Κρήτη microετέφεραν ακριβώς στον χώρο του τελετουργικού θεάmicroατος την πάλη του ανθρώπου microε τη φύση που αντιπροσωπεύει ο ταύρος Στο ένα κύπελλο απεικονίζεται microέσα σε τοπίο microε ελαιόδεντρα και φοίνικες η προσπά-θεια δύο κυνηγών να συλλάβουν τον ταύρο ο οποίος τρέπεται σε φυγή ανατρέποντας τους διώκτες του Στο microέσο της παράστασης ο ταύρος παγιδεύεται στα δίκτυα των κυνηγών Στο άλλο κύπελλο απεικονίζεται σκηνή ειρηνικής σύλληψης ταύρου microέσα σε τοπίο microε ελαιόδεντρα Ο ταύρος-θήραmicroα εmicroφανίζεται καθοδηγούmicroενος από την οσmicroή προς microια αγελάδα microε την οποία ερωτοτροπεί στο κέντρο της παράστασης Στην τελευταία σκηνή αιχmicroαλωτίζεται από τον κυνηγό που δένει χοντρό σχοινί στο πίσω πόδι του ταύρου

Insignia dignitatis Τα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια από τους βασιλικούς τάφους απεικονίζουν σκηνές χαρακτηριστικές του πνεύmicroατος της πολεmicroικής αριστοκρατίας στην οποία ανήκουν οι ηγεmicroόνες των Μυκηνών Στο ένα απεικονίζεται σκηνή κυνηγιού από άρmicroα που σύρεται από δύο άλογα Ένας τοξότης σηmicroαδεύει ελάφι που τρέχει Στο άλλο παριστάνεται πολεmicroική σκηνή σε βραχώδες τοπίο Δύο άνδρες microονοmicroαχούν microε microακρά ξίφη ένας τρίτος φορά οδοντόφρακτο κράνος κρατά δόρυ και ολόσωmicroη ασπίδα Ένας τέταρτος είναι ήδη πεσmicroένος κάτω και έχει τεθεί εκτός microάχης Σε microία χρυσή σφραγίδα απεικο-νίζεται λιοντάρι που επιτίθεται σε άνδρα και τον δαγκώνει στον ώmicroο ενώ αυτός το χτυπά microε ξίφοςΣύmicroβολα κύρους και εξουσίας αποτελούν και τα εγχειρίδια microε την περίτεχνα διακοσmicroη-microένη λεπίδα Περίφηmicroο είναι το εγχειρίδιο microε την παράσταση κυνηγιού λιονταριών από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών Απεικονίζονται άνδρες οπλισmicroένοι microε δόρατα και τόξα που καλύπτονται από δύο microεγάλες ολόσωmicroες και microία οκτώσχηmicroη ασπίδα Ένα λιοντάρι έχει ήδη πληγωθεί και ένας άνδρας κείτεται στο έδαφος ενώ δύο άλλα

Χρυσό δαχτυλίδι από τις Μυκή-νες (16ος αι πΧ) microε παρά-

λιοντάρια τρέπονται σε φυγή Στην πίσω όψη του εγχειριδίου λιοντάρι κυνηγά ζαρκά-δια Ένα άλλο εγχειρίδιο φέρει εξωτική παράσταση τοπίου από τις όχθες του ποταmicroού Νείλου στην Αίγυπτο Αιλουροειδή κυνηγούν υδρόβια πτηνά ανάmicroεσα σε άνθη παπύ-ρου 16ος αιώνας πΧ (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) Είναι φανερό ότι οι εικόνες των εγχειριδίων δανείζονται στοιχεία από την Ανατολή Πιθανώς όmicroως λιοντάρια υπήρχαν και στην Αργολίδα κατά τη Μυκηναϊκή εποχή καθώς έχουν βρεθεί οστά τους στην Τίρυνθα Συmicroβολικό χαρακτήρα πρέπει να είχε και το περιδέραιο microε τους χρυσούς αετούς Ζωγραφική σε microέταλλο Η τεχνική η οποία χρησιmicroοποιείται στη διακόσmicroηση των microυκηναϊκών εγχειριδίων εύστοχα ονοmicroάστηκε ζωγραφική σε microέταλλο Η απεικόνιση microιας σύνθετης και λεπτο-microερούς παράστασης πάνω σε microεταλλική επιφάνεια αποτελεί ένα από τα επιτεύγmicroατα της microυκηναϊκής τέχνης ήδη από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή Η τεχνική αυτή συνί-σταται στην τοποθέτηση περίτmicroητων ελασmicroάτων από χρυσό και άργυρο πάνω σε microια microεταλλική (χάλκινη ή αργυρή) επιφάνεια στη λεπίδα ενός όπλου ή στο σώmicroα ενός αγγείου Η συνδετική χρήση κράmicroατος χρυσού αργύρου χαλκού και άλλων microετάλλων σε microικρή ποσότητα δίνει το χαρακτηριστικό microαύρο βάθος και τις λεπτοmicroέρειες των παραστάσεωνΤα γνωστά εγχειρίδια προέρχονται από τα microεγάλα κέντρα της Πελοποννήσου τις Μυκή-νες τη Μιδέα (Δενδρά) την Πύλο το Βαφειό αλλά και τον θολωτό τάφο των Φαρών στην Αχαΐα Ένα microοναδικό τmicroήmicroα ξίφους microε διακόσmicroηση χρυσών πελέκεων ndashσήmicroερα στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγηςndash λέγεται ότι βρέθηκε στη Θήρα Από τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι γνωρίζουmicroε ότι την εποχή αυτή πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου το νησί έχει επαφές microε τους Αχαιούς της κυρίως Ελλάδας Η ίδια τεχνική χρησιmicroοποιείται και για τη διακόσmicroηση αργυρών αγγείων Μία κύλικα από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών φέρει φυτικό διάκοσmicroο Σε κύπελλο από τους θαλαmicroωτούς τάφους των Μυκηνών και σε ένα σκεύος από την Πύλο απεικονίζο-νται ανδρικές κεφαλές Δύο πανοmicroοιότυπες αργυρές φιάλες του 15ου αιώνα πΧ microε διχαλωτή λαβή από το νεκροταφείο των Δενδρών στην Αργολίδα και στην Έγκωmicroη της Κύπρου διακοσmicroούνται microε βουκράνια (σχηmicroατικές κεφαλές ταύρων) και φυτικά

Αργυρή φιάλη microε διακοσmicroητικές ανδρικές κεφαλές από θαλαmicroο-

θέmicroατα Τα σκεύη είναι ενδεικτικά των σχέσεων που αναπτύσσονται microε την Κύπρο ήδη από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχήΗ τέχνη αυτή δεν επιβιώνει του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Ο απόηχός της ωστόσο διατηρείται στην περιγραφή του Οmicroήρου για την περίτεχνη ασπίδα του Αχιλλέα έργο του θεού Ηφαίστου η οποία εικονίζει σκηνές από τη ζωή των ανθρώπων (Ιλιάδα Σ 474-607) Οι πολύχρυσες Μυκήνεςεπί δrsquo εγδούπησαν Αθηναίη τε και Ήρη τιmicroώσαι βασιλέα πολυχρύσοιο Μηκήνης (Οmicroήρου Ιλιάδα Λ 45-46)τότrsquo εβροντήσαν η Αθηνά και η Ήρα να τιmicroήσουν των πολυχρύσων Μυκηνών τον microέγα βασιλέα

οι δrsquo ικάνοmicroεν φάσκειν Μυκήνας τας πολυχρύσους οράν (Σοφοκλέους Ηλέκτρα 8-9) Να που φθάσαmicroε λοιπόν microπροστά στις πολύχρυσες Μυκήνες

Ο Όmicroηρος τραγούδησε τις Μυκήνες ως πολύχρυσες και ο microύθος παρέmicroεινε ζωντα-νός στους τραγικούς ποιητές του 5ου αιώνα πΧ Πράγmicroατι ο χρυσός των πολύτιmicroων σκευών και κοσmicroηmicroάτων κυριαρχεί στα κτερίσmicroατα των βασιλικών τάφων των Μυκη-νών Ιδιαίτερα οι χρυσές νεκρικές προσωπίδες συνολικά πέντε όλες σε ανδρικές ταφές έγιναν εmicroβληmicroατικές του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Η σηmicroαντικότερη από αυτές γνωστή microε τη συmicroβατική ονοmicroασία laquoτου Αγαmicroέmicroνοναraquo αποδίδει την επιβλητική microορφή ενός Αχαιού ηγεmicroόνα από αυτούς που θεmicroελίωσαν τη δύναmicroη των Μυκηνών Η προσω-πίδα είναι κατασκευασmicroένη από έλασmicroα microε τα χαρακτηριστικά του προσώπου έκτυπα Τα microάτια αποδίδονται κλειστά Οι οπές στην περιοχή των αφτιών αποδεικνύουν ότι η προσωπίδα στερεωνόταν στο πρόσωπο microε τη βοήθεια νήmicroατος Στους ίδιους τάφους βρέθηκαν χρυσά νεκρικά επιστήθια που κάλυπταν τον κορmicroό του νεκρού Το microεγαλύτερο είναι διακοσmicroηmicroένο microε έκτυπες σπείρες ενώ δύο έκτυποι κύκλοι δηλώνουν το στήθος Ανάλογες ήταν οι πολυτελείς αιγυπτιακές ταφές στις οποίες το σώmicroα του νεκρού καλυπτόταν ολόκληρο microε χρυσά ελάσmicroατα Στις Μυκήνες υπάρχει και microία microοναδική χρυσή επένδυση βρέφους που αποτελείται από πολλά microεmicroο-

νωmicroένα ελάσmicroατα τα οποία κάλυπταν το πρόσωπο και ολόκληρο το σώmicroα Χαρακτηρι-στική λεπτοmicroέρεια αποτελούν οι χρυσοί κρίκοι που κρέmicroονται από τα αφτιά Την εικόνα συmicroπληρώνουν τα εκατοντάδες χρυσά δισκάρια microε έκτυπη διακόσmicroηση διαφόρων θεmicroάτων (πεταλούδα χταπόδι φύλλο ρόδακας σπείρες και στρόβιλος) που προέρχονται από τις γυναικείες ταφές Οι microικροσκοπικές οπές στην περιφέρεια υποδεικνύουν ότι τουλάχιστον τα περισσότερα ήταν ραmicromicroένα σε πολυτελή ενδύmicroατα ή υφάσmicroατα Περίτmicroητα χρυσά ελάσmicroατα σε σχήmicroα χταποδιού πεταλούδας ελαφιών ή αιλουροειδών φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό σε γυναικείες και ανδρικές ταφές

Τα τελετουργικά σκεύη (ρυτά)Η κατάθεση πολύτιmicroων τελετουργικών σκευών ως κτερισmicroάτων τα οποία πιθανώς χρη-σιmicroοποιήθηκαν ως ρυτά στις νεκρικές σπονδές χαρακτηρίζει τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών Το αργυρό ρυτό σε σχήmicroα κεφαλής ταύρου microε χρυσά κέρατα και ρόδακα στο microέτωπο αναπαράγει θέmicroα γνωστό από τη microινωική Κρήτη που συmicroβολίζει τη ζωτική δύναmicroη και γονιmicroότητα Το χρυσό σφυρήλατο ρυτό σε σχήmicroα επιβλητικής κεφαλής λιονταριού παρουσιάζει ένα κατεξοχήν microυκηναϊκό σύmicroβολο που εκφράζει την ισχύ της άγριας φύσης και τη βασιλική εξουσία Το λίθινο αγγείο microε τις περίτεχνες λαβές είναι εισηγmicroένο από τα εξειδικευmicroένα εργαστήρια της Κρήτης Το αργυρό κωνικό ρυτό της πολιορκίας microας δίνει microια microοναδική σκηνή πολιορκίας τειχισmicroένης παραλιακής πόλης οκτώ αιώνες παλαιότερης από τα οmicroηρικά έπη Διακρίνονται γυναικείες microορφές στα τείχη microπροστά από πολυώροφα κτίρια καθώς και άνδρες υπερασπιστές microε σφενδόνες και τόξα Η θάλασσα και ο ελαιώνας δηλώνουν τον χώρο της παράστασης Κατά την Ανακτορική εποχή τον 14ο και 13ο αιώνα επικρατούν τα πήλινα ρυτά σε σχήmicroα απλού χωνιού ή πρόχου Τα ρυτά χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ειδικών ανοιγmicroάτων για την εισροή και την εκροή των υγρών και είναι δυνατόν να είχαν και πρακτικές χρήσεις Στους θαλαmicroωτούς τάφους κυρίως της microυκηναϊκής Αττικής ανευ-ρίσκεται microια πλειάδα πήλινων ρυτών διαφόρων τύπων ανάmicroεσά τους και δύο ρυτά σε σχήmicroα υποδήmicroατος του οποίου η microυτερή άκρη έχει έντονη κλίση προς τα πάνω Τα σκεύη αναπαράγουν ανάλογα πήλινα αγγεία των Χετταίων που είχαν ευρεία διάδοση στη Μικρά Ασία Από τα Βολιmicroίδια της Μεσσηνίας προέρχεται ένα ιδιότυπο τριποδικό

Μία από τις 5 νεκρικές προσω-πίδες (16ος αιώνας πΧ) από

ρυτό microε σφαιρικό σώmicroα και υψηλό λαιmicroό από τον ώmicroο του οποίου εκφύονται τρία κεφάλια ζώων δύο ταύρων και ενός ελαφιού Tο κωνικό ρυτό από τάφο στην Πυλώνα της Pόδου microε γραπτή εικονιστική διακόσmicroηση θρησκευτικού χαρακτήρα (πότνιος θηρών) φέρει επίθετη πλαστική κεφαλή ταύρου και ακολουθεί microια παράδοση κοινή στον χώρο της ανατολικής MεσογείουΜια ειδική κατηγορία πλαστικών αγγείων είναι τα ζωόmicroορφα ρυτά συνήθως σε microορφή ταύρου που ανευρίσκονται σε ιερά όπως αυτό στη Φυλακωπή της Μήλου Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η microικρή οmicroάδα των πήλινων ταυροκεφαλών-ρυτών microε γραπτή διακόσmicroηση που σώζονται ακέραια και αποδεικνύουν τη συνέχεια του τύπου αυτού κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Tα γνωστά παραδείγmicroατα προέρχονται κυρίως από τη Pόδο την Kάρπαθο την Kύπρο και την Ουγκαρίτ (Pας Σάmicroρα) στη Συρία τα Δωδεκά-νησα και τον χώρο της ανατολικής Mεσογείου Μία κεφαλή κριού βρέθηκε στη Νάξο ενώ σε θολωτό τάφο της Πύλου microία microοναδική κεφαλή ελαφιούΜια γραφική εικόνα microας δίνουν τα πήλινα ρυτά σε microορφή αλόγου ή ηmicroιόνου που είναι φορτωmicroένος microε σκεύη Τα γνωστότερα παραδείγmicroατα προέρχονται από τους τάφους στην Ιαλυσό της Ρόδου και στη Φαιστό της Κρήτης και χρονολογούνται στον 12ο αιώνα πΧ Την ίδια εποχή στην Αχαΐα στην Κρήτη και στην Κύπρο διαδίδονται τα πτηνό-σχηmicroα αγγεία που κατατίθενται επίσης ως κτερίσmicroατα στους τάφους

Η πλαστικήΟι επιτύmicroβιες στήλες των ταφικών κύκλων Α και Β των Μυκηνών microε την ανάγλυφη απεικόνιση σκηνών πολέmicroου ή κυνηγιού από άρmicroα αποτελούν τα πρώτα έργα της microυκηναϊκής πλαστικής Το ανάγλυφο είναι αδρό και ρηχό χωρίς microεγάλη πλαστικό-τητα Ελάχιστα έργα της microεγάλης αρχιτεκτονικής γλυπτικής είναι γνωστά Το περίφηmicroο ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων στις Μυκήνες εντυπωσιάζει microε τη microεγαλοπρέπειά του Η λίθινη ζωφόρος microε ανάγλυφους ηmicroιρόδακες και ενθέσεις από κυανή (γαλάζια) υαλόmicroαζα που διακοσmicroούσε τον τοίχο του προθαλάmicroου του ανακτόρου της Τίρυνθας θυmicroίζει τον στίχο του Οmicroήρου για τους laquoθριγκούς κυάνοιοraquo (Οδύσσεια η 86-87) Στο ίδιο ανάκτορο η λίθινη βάση του βάθρου του θρόνου φέρει διακόσmicroηση από συνεχείς σπείρες Η διακόσmicroηση των θολωτών τάφων ανήκει επίσης στα microεγάλα αρχιτεκτονικά ανάγλυφα

Χρυσό microυκηναϊκό ρυτό σε microορφή κεφαλής λιονταριού

Η microυκηναϊκή πλαστική εκφράζεται κυρίως microε έργα microικρού microεγέθους από ελεφαντόδο-ντο και πηλό ή σπανιότερα κονίαmicroα Στις εξαιρέσεις συγκαταλέγεται η microεγάλη γυναι-κεία κεφαλή από ασβεστοκονίαmicroα microορφή θεάς ή σφίγγας Τα χαρακτηριστικά του επι-βλητικού προσώπου microε την έντονη έκφραση τονίζονται microε ζωηρό κόκκινο ή microαύρο χρώmicroα και διακρίνονται στιγmicroορόδακες στα microάγουλα και στο πηγούνι Η microορφή φέρει πόλο (κάλυmicromicroα κεφαλής) και στο microέτωπο διακρίνονται οι βόστρυχοι της κόmicromicroωσης Προέρχεται από την περιοχή του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών και χρονολο-γείται στον 13ο αιώνα πΧ Στα αριστουργήmicroατα της πλαστικής ανήκει το microικρού microεγέθους ύψους 75 εκ ελεφά-ντινο ολόγλυφο σύmicroπλεγmicroα δύο γυmicroνόστηθων καθιστών γυναικείων θεοτήτων και ενός νεαρού θεού που ακουmicroπά στα γόνατά τους πρόκειται για τη λεγόmicroενη ελεφάντινη τριάδα Λεπτοmicroερώς αποτυπώνονται οι πλούσιες φούστες που φορούν οι θεές ενώ στην πίσω όψη ένας πλεκτός επενδύτης περιβάλλει και τις δύο microορφές Στην κάτω επιφάνεια υπάρχει εγκοπή για τη στερέωσή του ίσως σε ένα σκήπτρο Βρέθηκε στην περιοχή του ανακτόρου των Μυκηνών και ίσως είχε εισαχθεί από την Κρήτη Χρονο-λογείται τον 15ο-14ο αιώνα πΧ Από τον ίδιο χώρο προέρχεται και η microικρή κεφαλή γενειοφόρου άνδρα από ασβεστοκονίαmicroα Τα χαρακτηριστικά της αποδίδονται πλα-στικά και διακρίνονται ίχνη χρώmicroατος Στον λαιmicroό υπάρχει οπή προσαρmicroογής σε ξύλινο ίσως σώmicroα πρακτική γνωστή από τα microεταγενέστερα αρχαϊκά ξόανα Ανδρική είναι και η εντυπωσιακή microικρή κεφαλή από ελεφαντόδοντο ύψους 68 εκ microε την επιβλητική έκφραση και τη χαρακτηριστική κόmicromicroωση από το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών (13ος αιώνας πΧ) Στη βάση του λαιmicroού υπάρχουν επίσης εγκοπές για τη στερέωσή του σε άλλο υλικό Η κεφαλή παρουσιάζει οmicroοιότητες microε ένα λιγότερο γνωστό λίθινο ανδρικό κεφάλι από τη Νάξο Στα ολόγλυφα έργα της ελεφαντουργίας ανήκει και το επιβλητικό λιοντάρι σε συνεσταλmicroένη στάση το microοναδικό που σώζεται σε σχετικά microεγάλο microέγεθος (microήκους 177 εκ) Στην κάτω επιφάνεια έφερε και αυτό εγκοπή για την προσαρmicroογή του σε ξύλινο ίσως έπιπλο Μία ιδιαίτερη οmicroάδα πήλινων ειδωλίων αποτελούν τα microεγάλα τροχήλατα ειδώλια δια-στάσεων 30-60 εκ microε κοίλο κυλινδρικό σώmicroα που απεικονίζουν ίσως τη microεγάλη θεά Τα πρόσωπα έχουν συγκρατηmicroένη αλλά ευγενική έκφραση τα χέρια είναι συνήθως υψωmicroένα σε στάση δέησης ή είναι λυγισmicroένα και ακουmicroπούν στο στήθος Στο κεφάλι

Πήλινο σκεύοςndashρυτό σε microορφή αλόγου ή ηmicroιόνου φορτωmicroένου

Μυκηναϊκό πήλινο ρυτό σε microορφή ελαφιού (Εθνικό Αρχαιο-

φέρουν πόλο ή διάδηmicroα και στολίζονται microε κοσmicroήmicroατα (περιδέραια βραχιόλια) Τα microακριά microαλλιά δεmicroένα σε πλεξούδες πέφτουν στην πλάτη και τέλος το σχηmicroατικό σώmicroα φέρει γραπτή διακόσmicroηση Τα ειδώλια αυτά είναι γνωστά από τα ιερά των Μυκη-νών της Τίρυνθας της Φυλακωπής της Μήλου και πρόσφατα από την ακρόπολη της Μιδέας στη Αργολίδα Ένα κεφάλι ειδωλίου από οικιακό ιερό στην Ασίνη ο λεγόmicroενος άρχων της Ασίνης ανήκει microάλλον σε γυναικείο ειδώλιο ή σε σφίγγα Μία άλλη κατη-γορία microεγάλων ειδωλίων είναι τα ολόφαβα ειδώλια από το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών microε κάπως τροmicroακτική όψη που ίσως απεικονίζουν τους πιστούς Στο ίδιο ιερό βρέθηκαν και τα microοναδικά πήλινα κουλουριασmicroένα φίδια διαχρονικά σύmicroβολα χθόνιας λατρείαςΤα microεγάλα τροχήλατα ειδώλια ταύρων αποτελούν το κατεξοχήν ανάθηmicroα των ιερών της microυκηναϊκής Ελλάδας κατά τον 14ο και 13ο αιώνα πΧ ως φθηνό υποκατάστατο της προσφοράς πραγmicroατικής θυσίας ταύρου Η πρακτική αυτή συνεχίζεται και γνωρίζει microάλιστα ανάπτυξη και κατά τον 12ο αιώνα πΧ Τα ειδώλια κατασκευάζονται από καλής ποιότητας πηλό και φέρουν γραπτή σχηmicroατική διακόσmicroηση Πολυάριθmicroα παραδείγmicroατα προέρχονται από τα γνωστά microυκηναϊκά ιερά της Φυλακωπής στη Mήλο του Aπόλλωνα Mαλεάτα στην Eπίδαυρο του Amicroυκλαίου στη Λακωνία ή της Aφαίας στην Αίγινα και είναι γνωστά από άλλες θέσεις όπως η ακρόπολη της Tίρυνθας και το Hραίο του Άργους Η ανάθεση ειδωλίων ταύρων δεν είναι ωστόσο αντιπροσωπευτική όλων των microυκηναϊκών ιερών γεγονός που φανερώνει διαφορετικές θρησκευτικές πρακτικές στη microυκηναϊκή Eλλάδα Στο Θρησκευτικό Kέντρο των Mυκηνών δεν βρέθηκαν κοίλα ειδώλια ταύρων αντιθέτως επικρατούν τα ανθρωπόmicroορφα ειδώλια Τη microεγαλύτερη διάδοση στον microυκηναϊκό κόσmicroο έχουν τα microικρά συmicroπαγή ειδώλια microε απεικόνιση όρθιας γυναικείας microορφής Κατασκευάζονται microαζικά στα ίδια εργαστήρια microε τα πήλινα αγγεία Η σχηmicroατική απόδοσή τους παροmicroοιάζεται microε τα γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Φ Ψ και Τ τα οποία αποτελούν ταυτόχρονα και τη συmicroβατική ονοmicroασία τους Ανευρίσκονται σε ιερά ως αναθήmicroατα προς τη θεότητα σε οικισmicroούς και σε τάφους κυρίως microικρών παιδιών τα οποία συνοδεύουν ως θείες τροφοί στον θάνατο Ορισmicroένα microάλιστα εικονίζονται ως κουροτρόφοι να κρατούν ένα βρέφος στην αγκαλιά τους Σε ειδώλιο microάλιστα από τις Μυκήνες ένα δεύτερο βρέφος υπάρχει στην πλάτη του ειδωλίου Μια εικόνα της χρήσης των ειδωλίων microας δίνει τοιχογραφία

Ειδώλιο κουροτρόφου microε δύο βρέφη (14οςndash13ος αιώνας

του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών όπου καθιστή θεότητα κρατά στα χέρια της αναθηmicroατικό ειδώλιο που απεικονίζει microικρή γυναικεία microορφή Η microορφή αποδίδεται ωστόσο κατά τρόπο φυσιοκρατικό και χαριτωmicroένο πολύ διαφορετικό από τα microαζικής παραγωγής microικρά πήλινα ειδώλια Σχηmicroατικά ειδώλια που υψώνουν τα χέρια και τα ακουmicroπούν στο κεφάλι σε χειρονοmicroία πένθους είναι στερεωmicroένα στο χείλος πήλινης λεκάνης από το νεκροταφείο της Περατής στην Αττική Στην περίπτωση αυτή τα ειδώ-λια είναι οι θρηνωδοί που microοιρολογούν τον νεκρό όπως οι γυναίκες που εικονίζονται στη λάρνακα της Τανάγρας Τα ανδρικά ειδώλια δεν είναι συνήθη Ορισmicroένα παραδείγmicroατα προέρχονται από το ιερό της Φυλακωπής στη Μήλο Πήλινα microικρά οmicroοιώmicroατα θρόνων συχνά microε καθήmicroε-νες microορφές τραπεζών κρεβατιών αλλά και πλοιαρίων συmicroπληρώνουν την εικόνα της microυκηναϊκής microικροπλαστικής Τα χάλκινα ειδώλια αντίθετα γνωστά από τη microινωική Κρήτη δεν είναι διαδεδοmicroένα στον microυκηναϊκό κόσmicroο Δύο microολύβδινα ειδώλια του 15ου αιώνα πΧ από τον θολωτό τάφο του Κάmicroπου Μεσσηνίας αναπαράγουν microινωικούς τύπους Τον 12ο αιώνα πΧ τα χάλκινα ειδώλια του συροπαλαιστινιακού θεού Reshef εισάγονται στις Μυκήνες στην Τίρυνθα και στο ιερό στη Φυλακωπή της Μήλου Οι τοιχογραφίεςΣτον microυκηναϊκό κόσmicroο η microεγάλη ζωγραφική είναι επίσηmicroη τέχνη και εξασκείται από καλλιτέχνες που εργάζονται στην υπηρεσία του άνακτα Μετά την εγκατάσταση των Μυκηναίων στα ανάκτορα της Κνωσού στα microέσα του 15ου αιώνα πΧ και την ανέ-γερση των microεγάλων microυκηναϊκών ανακτόρων στις Μυκήνες στην Τίρυνθα στη Θήβα και στην Πύλο η τέχνη της τοιχογραφίας διαδίδεται στην κυρίως Ελλάδα Περιορίζε-ται ωστόσο στα ανάκτορα και γενικά στα microεγάλα διοικητικά κτίρια όπως αυτά του Ορχοmicroενού και του Γλα στη Βοιωτία Ελάχιστα δείγmicroατα τοιχογραφιών όπως αυτά στο Άργος στην Τίρυνθα και στον θολωτό τάφο της Κόκλας στην Αργολίδα εντοπίζονται στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο πριν από την Ανακτορική εποχή Ο ζωγράφος χρησιmicroοποιεί φυσικά γήινα χρώmicroατα και οξείδια microετάλλων για τη δηmicroιουρ-γία χρωmicroάτων microε σηmicroαντικότερα το κόκκινο την ώχρα το κυανό και το microαύρο Η παρά-σταση ζωγραφιζόταν σε λείο υγρό ασβεστοκονίαmicroα κατά την τεχνική της νωπογραφίας που απαιτούσε microεγάλη επιδεξιότητα Η ενσωmicroάτωση του χρώmicroατος στο υπόστρωmicroα

Τmicroήmicroα microυκηναϊκής τοιχογρα-φίας microε οκτώσχηmicroη ασπίδα

συνέβαλε στη διατήρηση των τοιχογραφιών Ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες της παράστασης αποδίδονταν microε τη microέθοδο της ξηρογραφίας όταν το κονίαmicroα ήταν στεγνό microε τη βοήθεια συνδετικής ύλης Οι microορφές απεικονίζονταν σε σχεδόν φυσικό microέγεθος ή σε microικρογραφία που βοηθούσε στην απόδοση πολυπρόσωπων συνθέσεων Το εικονογραφικό πρόγραmicromicroα περιλάmicroβανε θρησκευτικές σκηνές συνήθως τελετουργι-κές ποmicroπές γυναικών microε πλούσια ενδύmicroατα που microεταφέρουν δώρα προς τη θεότητα και ταυροκαθάψια θέmicroατα γνωστά και στη microινωική Κρήτη Δεν λείπουν και οι απεικο-νίσεις του κόσmicroου της φύσης και τα φανταστικά όντα όπως οι γρύπες στο microέγαρο του ανακτόρου της Πύλου Τα απλά διακοσmicroητικά στοιχεία (σπείρες φολιδωτό κόσmicroηmicroα αποmicroίmicroηση ορθοmicroαρmicroάρωσης) λειτουργούν ως πλαίσιο των εικονιστικών παραστάσεων και ως βασικός διάκοσmicroος Στην κοσmicroική σφαίρα ανήκουν οι σκηνές πολέmicroου και κυνηγιού που φανερώνουν τις ιδιαίτερες προτιmicroήσεις και ασχολίες της άρχουσας τάξης Στο κυνήγι κάπρου από το ανάκτορο της Τίρυνθας συmicromicroετέχουν άνδρες και γυναίκες που παρακολουθούν το κυνήγι από άρmicroα Κυνηγετικά σκυλιά καταδιώκουν το θήραmicroα Από σκηνή κυνηγίου προέρχεται και το θραύσmicroα microε τρεις λεοντοκέφαλους δαίmicroονες να βαδίζουν προς τα δεξιά κρατώντας ανάφορο από το οποίο θα κρέmicroονταν θηράmicroατα Η σχηmicroατική απόδοση της κεφαλής τούς έδωσε τον χαρακτηρισmicroό ονοκέφαλοι Ο τύπος του δαίmicroονα κατάγε-ται από την Κρήτη microε απώτερη αιγυπτιακή προέλευση και συνδέεται επίσης microε τις τελετουργίες της βλάστησης Σε άλλο θραύσmicroα εικονίζονται τρεις γυναίκες που κοιτούν προς τα έξω από τα παράθυρα ενός καταστόλιστου κτιρίου Ο εορταστικός χαρακτή-ρας της σκηνής και οι χειρονοmicroίες θαυmicroασmicroού και έκπληξης των γυναικών δηλώνουν ότι παρακολουθούν ένα τελετουργικό θέαmicroα Στον προθάλαmicroο του microεγάρου της Πύλου εικονίζεται ποmicroπή ανδρών που microεταφέρουν διάφορα αντικείmicroενα και οδηγούν ταύρο για θυσία Στον τοίχο του microεγάρου υπάρχει σκηνή συmicroποσίου microε microορφές που κάθονται σε τραπέζια και σηκώνουν ποτήρια Στην ίδια σύνθεση εικονίζεται και άνδρας που παίζει τη λύραΙδιαίτερα σηmicroαντικές και καλά διατηρηmicroένες είναι οι τοιχογραφίες που κάλυπταν τους τοίχους των δωmicroατίων του Θρησκευτικού Κέντρου στο νοτιοδυτικό τmicroήmicroα της ακρόπο-λης των Μυκηνών κοντά στον ταφικό κύκλο Α τον 13ο αιώνα πΧ Η τοιχογραφία της Μυκηναίας που απεικονίζει γυναικεία θεότητα κατατάσσεται στα αριστουργήmicroατα της

microυκηναϊκής τέχνης Η σοβαρή και microεγαλοπρεπής έκφραση του προσώπου φανερώνει την επισηmicroότητα της στιγmicroής και το κύρος της microεγάλης θεάς που δέχεται τις προσφο-ρές των πιστών όπως το περιδέραιο που κρατά Το ένδυmicroά της αποτελείται από δύο microέρη ένα διάφανο εσωτερικό ένδυmicroα που αφήνει να διακρίνεται το στήθος και ένα περικόρmicroιο microε κοντά microανίκια Εντυπωσιάζει η περίτεχνη κόmicromicroωση και ο πλούτος των κοσmicroηmicroάτων (περιδέραια και βραχιόλια) που στολίζουν τη θεά Η διακόσmicroηση του Θρησκευτικού Κέντρου περιλαmicroβάνει σκηνή microε θεότητα ή ιέρεια που κρατά ξίφος και θραύσmicroα τοιχογραφίας microε γυναικεία microορφή που φορά οδοντόφρακτο κράνος και κρατά γρύπα Επίσης απεικονίζονται microεγάλες οκτώσχηmicroες ασπίδες όπλο αmicroυντικό αλλά και σύmicroβολο πολεmicroικής θεότητας Στην επιφάνεια των ασπίδων τα διακοσmicroητικά θέmicroατα δηλώνουν το δέρmicroα της αγελάδας από το οποίο κατασκευάζονταν οι ασπίδες Στο microέσο υπάρχουν ιmicroάντες για την ανάρτηση της ασπίδας Ο τοιχογραφικός διάκοσmicroος στα ανάκτορα δεν περιοριζόταν στους τοίχους Με γραπτό κονίαmicroα καλύπτονται επίσης τα δάπεδα τα σκαλοπάτια ή οι εστίες των επίσηmicroων χώρων Στο ανάκτορο της Τίρυνθας το δάπεδο χωρίζεται σε διάχωρα που απεικο-νίζουν δελφίνια χταπόδια και κυmicroατοειδές φολιδωτό συmicroβατική απεικόνιση της θάλασσας Παρόmicroοια διακόσmicroηση υπήρχε και στο ανάκτορο της ΠύλουΥπάρχουν ελάχιστα δείγmicroατα τοιχογραφιών microε θέmicroατα διακοσmicroητικά σε τάφους θολω-τούς ή θαλαmicroωτούς Γυναικείες microορφές απεικονίζονται σε microεγάλο θαλαmicroωτό τάφο της Θήβας Λίγα είναι και τα φορητά αντικείmicroενα που διακοσmicroούνται microε την ίδια τεχνική όπως οι τριποδικές τράπεζες προσφορών και ο microοναδικός πίνακας από ασβεστοκονί-αmicroα από τις Μυκήνες microε λατρευτική σκηνή Η κατάρρευση των ανακτόρων κατά τον 13ο αιώνα πΧ οδηγεί αναπόφευκτα και στην ουσιαστική εγκατάλειψη της τοιχογραφίας που ήταν συνδεδεmicroένη microε τη microεγάλη αρχι-τεκτονική Κάποια ίχνη χρώmicroατος στο δάπεδο του microικρού ιερού στην κάτω ακρόπολη της Τίρυνθας και κυρίως η γραπτή επιτύmicroβια στήλη από τις Μυκήνες microε παράσταση πολεmicroιστών είναι τα τελευταία δείγmicroατα microιας microεγάλης τέχνης

Η σφραγιδογλυφίαTα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια και οι σφραγιδόλιθοι από λίθους αποτελούν αρι-στουργήmicroατα microιας εξειδικευmicroένης τέχνης που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη microινωική

Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι (15ος αιώνας πΧ) microε θρη-

Κρήτη και microεταφέρθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα Οι πρώτοι σφραγιδόλιθοι στον microυκη-ναϊκό κόσmicroο είναι εισηγmicroένοι από την Κρήτη όπως αυτός του ταφικού κύκλου Β των Μυκηνών microε την εικόνα του κεφαλιού γενειοφόρου άνδρα σε κατατοmicroή Τα σηmicroαντικό-τερα δείγmicroατα της τέχνης αυτής στην κυρίως Ελλάδα ανάγονται στην Πρώιmicroη Μυκηνα-ϊκή και στις αρχές της Ανακτορικής εποχής Οι σφραγιδόλιθοι κατασκευάζονται από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους όπως ο αχάτης ο σάρ-διος ο αmicroέθυστος ο ίασπις και η ορεία κρύσταλλος Σπανιότερα χρησιmicroοποιούνται υλικά όπως το ήλεκτρο της Βαλτικής και ο κύανος (lapis lazuli) Από τον 14ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται σφραγιδόλιθοι από στεατίτη και από υαλόmicroαζα Έχουν διάφορα σχή-microατα είναι δηλαδή φακόσχηmicroοι αmicroυγδαλόσχηmicroοι κυλινδρικοί και πρισmicroατικοί Φέρουν διαmicroπερή οπή κατά τον microεγάλο άξονα και ορισmicroένοι είναι χρυσόδετοι Είναι γνωστό από παραστάσεις σε τοιχογραφίες ότι ο κάτοχός τους φορούσε τους σφραγιδόλιθους στον καρπό microε τη βοήθεια λεπτού σχοινιού που περνούσε από την οπή Τα πολύτιmicroα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια microε τον ιδιαίτερα στενό κρίκο ίσως κρέmicroο-νταν στο στήθος Σπανιότατα κατασκευάζονται σφραγιστικά δαχτυλίδια microε τον κρίκο και τη σφενδόνη από ηmicroιπολύτιmicroο λίθο Δαχτυλίδια και σφραγιδόλιθοι αποτελούσαν ένα είδος προσωπικής ταυτότητας και σύmicroβολα πλούτου κύρους και αξιώmicroατος Tα πολλά πήλινα σφραγίσmicroατα αποτυπώmicroατα σε πηλό δαχτυλιδιών ή σφραγιδόλιθων που βρέθηκαν στα ανάκτορα των Mυκηνών ή της Πύλου φανερώνουν ότι τα αντικεί-microενα αυτά είχαν και διοικητική χρήση για τη σφράγιση των προϊόντων που διακινούντο microε το εmicroπόριο κατά την Ανακτορική τουλάχιστον εποχή Οι πίσω πλευρές των πήλινων σφραγισmicroάτων σώζουν ακόmicroη τα αποτυπώmicroατα του λεπτού σχοινιού microε το οποίο ήταν στερεωmicroένα στα αποθηκευmicroένα εmicroπορεύmicroατα Τα πήλινα πώmicroατα των microεγάλων ψευδό-στοmicroων αmicroφορέων που διακινούσαν υγρά προϊόντα δένονταν microε σχοινί στο αγγείο και φέρουν επίσης σφραγίσmicroατα Οι παραστάσεις των σφραγιστικών δαχτυλιδιών και των σφραγιδόλιθων παρέχουν ένα πλούσιο εικονιστικό υλικό για τη microελέτη των θρησκευτικών δοξασιών Ο κόσmicroος της φύσης ζώα και φυτά αποτελεί επίσης συχνό θέmicroα Σε microικρότερο βαθmicroό microας παρέ-χουν εικόνες από τον πόλεmicroο και το κυνήγι που αποτελούν τα κατεξοχήν microυκηναϊκά θέmicroατα Αφηρηmicroένα γραmicromicroικά θέmicroατα ενδεχοmicroένως microε microαγική αξία για τους κατόχους τους απεικονίζονται επίσης στους σφραγιδόλιθους Η απεικόνιση των microορφών ήταν

Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι (15ος αιώνα πΧ) microε θρησκευ-

έγγλυφη δουλεmicroένη από ειδικευmicroένους τεχνίτες microε τη βοήθεια microικρών χειροκάλεmicroων και σφυροκάλεmicroων Το microικρό microέγεθος η τελειότητα των παραστάσεων που προσαρmicroό-ζονται στην κυκλική ή ελλειψοειδή επιφάνεια και η λεπτοmicroέρεια στην απόδοση των microορφών εντυπωσιάζουν Οι θρησκευτικές παραστάσεις απεικονίζουν ανδρικές και γυναικείες θεότητες σε επι-φάνεια πιστούς λάτρεις σε τελετουργικούς χορούς ιερείς και ιέρειες σε ποmicroπή ιερά κτίρια ιερούς περιβόλους βωmicroούς και τράπεζες προς τους οποίους οδηγούνται ζώα για θυσία συνήθως ταύροι αίγαγροι αλλά και χοίροι Σκηνές ταυροκαθαψίων εmicroφανί-ζονται σε χρυσά δαχτυλίδια από την Ασίνη και την Ολυmicroπία και σε σφραγιδόλιθους των Μυκηνών Ο Πότνιος ή η Πότνια Θηρών οι κυρίαρχοι των ζώων εικονίζονται συνήθως microε λιοντάρια και εmicroπνέονται από ανατολικά πρότυπα Στο θεmicroατολόγιο περιλαmicroβάνο-νται φανταστικά όντα όπως οι σφίγγες οι γρύπες και οι λεοντοκέφαλοι δαίmicroονες Οι τελευταίοι αποτελούν προσαρmicroογή της αιγυπτιακής θεότητας Taurt microε microορφή ιπποπο-τάmicroου που στον κρητοmicroυκηναϊκό κόσmicroο συνδέονται microε τελετουργίες της βλάστησης ή και microε το κυνήγι Μινώταυροι microε ανθρώπινο σώmicroα και κεφαλή ταύρου εικονίζονται επίσης στη σφραγιδογλυφία Οι σκηνές από τον πόλεmicroο και το κυνήγι οι παραστάσεις αρmicroάτων και όπλων όπως το οδοντόφρακτο κράνος εκφράζουν το πνεύmicroα της microυκηναϊκής αριστοκρατίας Σε άλλες συνήθεις σκηνές λιοντάρια επιτίθενται σε ταύρους αιγάγρους ή ελάφια Το λιοντάρι εκπροσωπεί την άγρια φύση αυτή που δεν υποτάσσεται στον άνθρωπο Στη σφραγιδογλυφία και στην ελεφαντουργία συχνά απεικονίζεται ως ο κατεξοχήν θύτης που καταβάλλει τον ταύρο-θύmicroα Δεν λείπουν και οι ειρηνικές σκηνές microε ζώα που θηλάζουν τα microικρά τους ή αναπαύονται Στη microυκηναϊκή σφραγιδογλυφία του 15ου αιώνα πΧ οι πολυπρόσωπες συνθέσεις και τα παραπληρωmicroατικά κοσmicroήmicroατα συνηθίζονται περισσότερο από ότι στη microινωική Κρήτη Σε χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι από τις Μυκήνες απεικονίζεται καθιστή γυναι-κεία θεότητα κάτω από δέντρο η οποία δέχεται τις προσφορές δύο γυναικών που κρα-τούν άνθη κρίνων και microήκωνος (παπαρούνας) Σε microικρότερο microέγεθος αποδίδονται δύο άλλες γυναίκες οι ακόλουθοι της θεότητας Από τον ουρανό όπου λάmicroπουν ο ήλιος και η σελήνη κατέρχεται άλλη θεϊκή microορφή καλυmicromicroένη από οκτώσχηmicroη ασπίδα Στην περιφέρεια της σφενδόνης διακρίνονται σχηmicroατικές κεφαλές λιονταριών Στο δαχτυλίδι

της Τίρυνθας το microεγαλύτερο σωζόmicroενο σφραγιστικό δαχτυλίδι ποmicroπή λεοντόmicroορφων δαιmicroόνων της βλάστησης που κρατούν πρόχους προχωρεί προς τον θρόνο γυναικείας θεότητας Η θεά φορά microακρύ χιτώνα και υψώνει κωνικό ποτήρι ή ρυτό Ένας κιονίσκος εικονίζεται microπροστά από τον θρόνο και ένας αετός πίσω του Στον στικτό ουρανό διακρίνεται η σελήνη και ο ήλιος Το έδαφος της παράστασης δηλώνουν διακοσmicroητικοί ηmicroιρόδακες

Η ελεφαντουργίαΤις πρώτες ύλες τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα και τα δόντια του ιπποπόταmicroου τα microετέφεραν σε ακατέργαστη microορφή από τη Συρία ή την Αίγυπτο Η τέχνη της ελε-φαντουργίας είχε microεγάλη ανάπτυξη στη microινωική Κρήτη ενώ τα ελεφάντινα έργα της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής στην ηπειρωτική Ελλάδα έχουν εισαχθεί Ανατολικά στοι-χεία γνωστά από την ελεφαντουργία της Ουγκαρίτ στη Συρία και της Κύπρου παρα-τηρούνται επίσης στην απεικόνιση των microορφών Σε ελάχιστα υπάρχει η ένδειξη για την επικάλυψή τους microε χρυσό ή για τη χρήση χρώmicroατος Τα εξαιρετικά ολόγλυφα έργα τέχνης όπως η ελεφάντινη τριάδα και η ανδρική κεφαλή από τις Μυκήνες εξετάστη-καν microε τα έργα της πλαστικήςΑπό ελεφαντόδοντο κατασκευάζονται πυξίδες κυλινδρικά κουτιά που χρησιmicroοποιούν το κούφιο τmicroήmicroα του χαυλίου στο οποίο προσθέτουν βάση και πώmicroα Η διακόσmicroησή τους στο σώmicroα και ενίοτε και στο πώmicroα ήταν ανάγλυφη και σπανιότερα εγχάρακτη Απεικονίζονται σκηνές όπως η ανδρική microορφή που σύρει σφίγγα από το λουρί αντι-microέτωπες σφίγγες ή σειρές κριών οκτώσχηmicroες ασπίδες ή απλά σπειροειδή θέmicroατα Η πυξίδα σκεύος για τη φύλαξη των κοσmicroηmicroάτων και των υλικών καλλωπισmicroού είναι δυνατόν επίσης να έχει τη microορφή πάπιας ενός τύπου δανεισmicroένου από την Εγγύς Ανα-τολή Η πιο σύνθετη παράσταση έργο microινωικής τέχνης χρησιmicroοποιεί όλο το microυτερό άκρο του χαυλίου για την απόδοση ανδρικής microορφής ανάmicroεσα σε δύο καθιστούς αιγά-γρους σε τοπίο microε φοίνικα Σύνεργα του καλλωπισmicroού κατασκευάζονται από ελεφαντόδοντο όπως οι λαβές από χάλκινους δίσκους καθρέφτη που εικονίζουν ανάγλυφες γυναικείες microορφές και φυτικά θέmicroατα τα απλά χτένια και άλλα microεγαλύτερα microε διακόσmicroηση σφιγγών και ροδάκων καθώς και οι περόνες για την ενδυmicroασία και την κόmicromicroωση Ενδιαφέρον παρουσιάζει η

Βελόνες και άλλα αντικείmicroενα κατασκευασmicroένα από ελεφα-

κατασκευή microουσικών λυρών microε βραχίονες και άλλα εξαρτήmicroατα από ελεφαντόδοντο Κατά την Ανακτορική εποχή εξειδικευmicroένα εργαστήρια επεξεργασίας του ελεφαντό-δοντου υπάρχουν έξω από την ακρόπολη των Μυκηνών Είναι οι λεγόmicroενες οικίες των Σφιγγών και των Ασπίδων όπως ονοmicroάζονται από τα ελεφάντινα ενθέmicroατα microε απεικό-νιση σφιγγών ή microε microορφή οκτώσχηmicroων ασπίδων που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές Τα ελεφάντινα ενθέmicroατα είναι διακοσmicroητικά στοιχεία πολυτελών ξύλινων επίπλων Έχουν τη microορφή πλακιδίων microε ανάγλυφη ή εγχάρακτη διακόσmicroηση σε ποικιλία σχεδίων και παραστάσεων από τον φυτικό και τον ζωικό κόσmicroο Κατασκευάζονται επίσης σε σχήmicroα οκτώσχηmicroης ασπίδας αχιβάδας ψαριών κιονίσκων ή απεικονίζουν κεφαλές πολεmicroι-στών που φορούν οδοντόφρακτα κράνη Η πίσω επιφάνεια είναι πάντοτε επίπεδη και φέρει εγκοπές για την προσαρmicroογή τους σε ξύλινη επιφάνεια Τα περισσότερα έχουν καεί από την πυρκαγιά που κατέστρεψε τις οικίες κατά τα τέλη του 13ου αιώνα πΧ Εργαστήριο ελεφαντουργίας υπήρχε και στο ανάκτορο των Θηβών Από τη Θήβα προ-έρχονται άλλωστε και τα microοναδικά πόδια θρόνου από ελεφαντόδοντο Η ακρόπολη των Αθηνών microε τα λίγα σχετικά σωζόmicroενα κατάλοιπα της Μυκηναϊκής εποχής microας έδωσε microια εξαιρετικής τέχνης ελεφάντινη σφίγγα ολόγλυφη που στηρίζει τα microπρο-στινά της πόδια σε κίονα

Τα λίθινα σκεύηΤα λίθινα αγγεία της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής είναι συνήθως εισηγmicroένα από τη microινωική Κρήτη microε τη microεγάλη παράδοση στην κατασκευή λίθινων αγγείων σε διάφο-ρους τύπους και από ποικίλες ύλες Σε αυτά περιλαmicroβάνονται αριστουργήmicroατα όπως το κοmicroψό microαρmicroάρινο ρυτό microε τις περίτεχνες λαβές από τον ταφικό κύκλο Α των Μυκηνών και η κύmicroβη από ορεία κρύσταλλο που απολήγει σε λαιmicroό και κεφαλή πάπιας από τον ταφικό κύκλο Β Αιγυπτιακά αλαβάστρινα αγγεία κάποτε microεταποιηmicroένα στη microινωική Κρήτη φθάνουν επίσης στην ηπειρωτική Ελλάδα Το αγγείο-ρυτό του 15ου αιώνα πΧ microε ανάγλυφη παράσταση χταποδιών και θαλάσ-σιου τοπίου αποτελείται από δύο τmicroήmicroατα Η ανάπτυξη του θέmicroατος υποδεικνύει κατά microία τουλάχιστον άποψη την ύπαρξη δύο καλλιτεχνών ενός Μινωίτη και ενός Μυκηναίου Θραύσmicroατα αγγείων microε ανάγλυφες παραστάσεις που απεικονίζουν σκη-νές πολέmicroου ή ταυροκαθαψίων έχουν βρεθεί στο ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην

Επίδαυρο και στην ακρόπολη των Αθηνών Από την περιοχή της Πάτρας προέρχε-ται αλαβάστρινη πυξίδα του 14ου αιώνα πΧ microε ανάγλυφη παράσταση αργοναυτών (θαλάσσιων οστρέων) Στα λίθινα αγγεία συγκαταλέγονται και λυχνάρια microε χαmicroηλή ή υψηλή βάση και πλατύ διακοσmicroηmicroένο χείλος Κατά την Ανακτορική εποχή στην Οικία των Ασπίδων στις Μυκήνες φαίνεται ότι λει-τουργούσε και εργαστήριο λιθοξοΐας για την κατασκευή λίθινων αγγείων Ορισmicroένα από τα αγγεία που αποτελούν καθαρά microυκηναϊκούς τύπους microε σφαιρικό σώmicroα πρό-σθετο λαιmicroό και πώmicroα βρέθηκαν ηmicroιτελή Ανάmicroεσά τους υπάρχει και θραύσmicroα κωνικού ρυτού από κροκεάτη λίθο (lapis lacedaemonius) από το γνωστό λατοmicroείο ήδη από τη Μινωική εποχή στις Κροκεές της Λακωνίας Κατεργασία λίθου ελεφαντόδοντου και πολύτιmicroων microετάλλων γινόταν και στη λεγοmicroένη Οικία των Καλλιτεχνών microέσα στην ακρόπολη των Μυκηνών

Η κεραmicroικήH microυκηναϊκή κεραmicroική ως τέχνη της καθηmicroερινότητας συνεχώς microεταλλάσσεται και εξελίσσεται Aποτελεί λοιπόν ασφαλές χρονολογικό κριτήριο χρήσιmicroο στους αρχαιο-λόγους για την κατάταξη των διαφόρων φάσεων του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Η πρώιmicroη microυκηναϊκή κεραmicroική (16ος-15ος αιώνας πΧ) συνενώνει δύο στοιχεία την παλαιότερη ελλαδική παράδοση και τους κεραmicroικούς ρυθmicroούς της microινωικής Kρήτης H σύνθεση πραγmicroατοποιήθηκε στη Λακωνία ή στην Aργολίδα Γεγονός όmicroως είναι ότι ήδη από την αρχή η αργολική microυκηναϊκή κεραmicroική εντυπωσιάζει microε την ποιότητα της κατασκευής της και διαmicroορφώνει τους κεραmicroικούς ρυθmicroούς οι οποίοι διαδίδονται σε όλο τον ελλαδικό χώρο Τα αγγεία είναι τροχήλατα και χρησιmicroοποιούν συνήθως καθαρό ανοιχτόχρωmicroο πηλό Η βαφή είναι στιλπνή γεγονός που διαφοροποιεί τη νέα microυκηναϊκή κεραmicroική από την κεραmicroική της microεσοελλαδικής παράδοσης Στις αρχές της περιόδου συνυπάρχουν οι διάφοροι τύποι κεραmicroικής microε τα εισηγmicroένα microινωικά αγγεία Τον 15ο αιώνα πΧ οι microεγάλοι ανακτορικοί αmicroφορείς microε διακοσmicroητικά θέmicroατα από τον φυτικό και τον θαλάσσιο κόσmicroο αποτελούν ένα από τα επιτεύγmicroατα της εποχής που διαδίδεται και στην Kρήτη Κατά τον 15ο και στις αρχές του 14ου αιώνα πΧ άβαφα πήλινα αγγεία κυρίως κύλι-κες και κύπελλα επενδύονται microε κασσίτερο και αποκτούν όψη αργυρών σκευών Τα

Λίθινο αγγείο microε πώmicroα (13ος αιώνας πΧ) από την laquoΟικία

επικασσιτερωmicroένα σκεύη που ανευρίσκονται σε τάφους της Αργολίδας της Αττικής ή των Δωδεκανήσων αποτελούν υποκατάστατα των χρυσών και αργυρών σκευών που υπάρχουν ως κτερίσmicroατα στους ηγεmicroονικούς τάφουςKατά τον 14ο και 13ο αιώνα εποχή της microυκηναϊκής κοινής η κεραmicroική χαρακτηρίζεται από τη σταθερή ποιότητα του πηλού και την οmicroοιογένεια των διακοσmicroητικών θεmicroά-των στην Aργολίδα στην Αττική και στις υπόλοιπες θέσεις του microυκηναϊκού κόσmicroου Σχηmicroατικές εικόνες του φυτικού ή ζωικού κόσmicroου ή απλά γραmicromicroικά θέmicroατα τεκτονικά οργανωmicroένα διακοσmicroούν ψευδόστοmicroους αmicroφορείς πρόχους κρατήρες σκύφους και κύλικες που αποτελούν και τα συνηθέστερα σχήmicroατα Την εποχή αυτή η microυκηναϊκή κεραmicroική διαδίδεται σε όλη τη Mεσόγειο από τη Μικρά Ασία (Μίλητο Έφεσο Αλι-καρνασσό) τη Συρία και την Aίγυπτο έως την Ιταλία τη Σικελία τη Σαρδηνία και την Iσπανία Ο εικονιστικός ρυθmicroός microε παραστάσεις ανθρώπινων microορφών αρmicroάτων αλόγων ταύ-ρων ελαφιών και πτηνών σε κρατήρες ή πρόχους έχει ως κέντρο παραγωγής το Mπερ-microπάτι της Aργολίδας Από εκεί εξάγεται κυρίως στην Κύπρο όπου γίνεται και αντι-κείmicroενο ευρείας microίmicroησης Εργαστήριο εικονιστικής κεραmicroικής φαίνεται ότι υπήρχε και στην Tίρυνθα στο οποίο ανήκουν κρατήρες microε άρmicroατα και ασπιδοφόρους πολεmicroιστές Είναι χαρακτηριστικό ότι στην κυρίως Eλλάδα σώζονται κατά κανόνα microόνο θραύσmicroατα της εικονιστικής κεραmicroικής σε οικιστικούς χώρους ενώ στην Kύπρο υπάρχουν ακέραια δείγmicroατα που είχαν αποτεθεί ως κτερίσmicroατα σε τάφους Τον 12ο αιώνα πX παρατηρείται η διάσπαση της οmicroοιοmicroορφίας και η ανάπτυξη των τοπικών εργαστηρίων Δηmicroιουργούνται δύο νέοι χαρακτηριστικοί ρυθmicroοί της εποχής στα microέσα κυρίως της περιόδου ο πυκνός ρυθmicroός η κάλυψη δηλαδή της επιφάνειας του αγγείου microε πολλά microικρογραφικά αφαιρετικά σχέδια και ο ρυθmicroός του οκτάποδος που ζωγραφίζει στα αγγεία χταπόδια ψάρια αλλά και πτηνά Ο πρώτος προέρχεται από την Αργολίδα microε τη microεγάλη κεραmicroική παράδοση και έχει σχετικά microικρή διάδοση Ο δεύτερος χαρακτηρίζει τις νησιωτικές περιοχές την Κρήτη τη Ρόδο την Κω τη Νάξο Εξαίρετα δείγmicroατα του ρυθmicroού του οκτάποδος συναντώνται και στην Αττική Ο εικονιστικός ρυθmicroός συνεχίζει να αναπτύσσεται και να δίνει σηmicroαντικά έργα όπως ο κρατήρας των πολεmicroιστών από την ακρόπολη των Μυκηνών Ένα τοπικό εργαστήριο στον Κύνο Φθιώτιδας παράγει αγγεία microε εικόνες πολύκωπων πλοίων και σκηνές ναυ-

Τρίωτοι ανακτορικοί αmicroφορείς (15ος αιώνας πΧ) microε διακο-

microαχίας ανάλογες microε αυτές των γεωmicroετρικών χρόνων αργότερα Εικόνα πλοίου υπάρχει και σε πυξίδα από την Πύλο Μία παραλλαγή του ρυθmicroού χρησιmicroοποιεί λευκό χρώmicroα για την απόδοση των microορφών σε σκούρο βάθος όπως στην πυξίδα από το Λευκαντί Ευβοίας Η πρωτότυπη παράσταση εικονίζει στη microία όψη γρύπες που ταΐζουν τα microικρά τους microέσα σε φωλιά και στην άλλη σφίγγα και ελάφι microε το microικρό του στη ράχη του Οι πλούσιοι διακοσmicroητικοί ρυθmicroοί δεν αποτελούν τον κανόνα σε όλη την Ελλάδα Την εποχή αυτή αγγεία microε απλά γεωmicroετρικά σχέδια στους ώmicroους και microονότονες ταινίες στο σώmicroα παράγονται microαζικά από τοπικά εργαστήρια σε περιοχές όπως η Αχαΐα και η Ηλεία Kατά το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής ο λεγόmicroενος υποmicroυκηναϊκός ρυθmicroός του 11ου αιώνα πX περιορίζεται σε microικρά σκεύη και σε λιτή γραmicromicroική διακόσmicroηση Το νεκρο-ταφείο των κιβωτιόσχηmicroων τάφων της Σαλαmicroίνας και οι τάφοι του Άργους παρέχουν χαρακτηριστικά δείγmicroατα της κεραmicroικής αυτής

Η στήλη και ο κρατήρας των πολεmicroιστώνΠρόκειται για δύο χαρακτηριστικά έργα της τελευταίας περιόδου του microυκηναϊκού πολι-τισmicroού που αναδεικνύουν τον πολεmicroικό χαρακτήρα microιας ταραγmicroένης περιόδου Τα έργα είναι συγγενικά θεmicroατικά και τεχνοτροπικά Αποτελούν πολύτιmicroη microαρτυρία για την ύπαρξη εργαστηρίων που ήταν ικανά ακόmicroη να παράγουν έργα τοιχογραφίας microιας τέχνης της Ανακτορικής κυρίως εποχής καθώς και εξαιρετικά αγγεία του εικονιστικού ρυθmicroού Η επιτύmicroβια στήλη φέρει γραπτή παράσταση σε ζώνες Στην κατώτερη απεικονίζονται τέσσερα ελάφια microε την προσθήκη ενός σκαντζόχοιρου Στην κεντρική ζώνη πολεmicroι-στές οπλισmicroένοι microε ακόντια και ασπίδες προχωρούν Στην άνω κατεστραmicromicroένη ζώνη microόλις διακρίνεται καθιστή microορφή Στις στενές πλευρές υπάρχει σχηmicroατική παράσταση αmicroφίκοιλων βωmicroών Σε πρώτη χρήση η λίθινη στήλη έφερε εγχάρακτη διακόσmicroηση κύκλων σε ζώνες Προέρχεται από τον θαλαmicroωτό τάφο 70 των Μυκηνών και ήταν εντοιχισmicroένη στην ξερολιθιά που έφραζε microια κόγχη στο εσωτερικό του θαλάmicroουΟ microεγάλος κρατήρας φέρει παράσταση οπλισmicroένων ανδρών microε πλήρη εξάρτυση (περι-κεφαλαία θώρακα κνηmicroίδες ασπίδα δόρυ) οι οποίοι αναχωρούν για τον πόλεmicroο microε τους σάκους τους δεmicroένους στην άκρη του δόρατος Στην άκρη microια γυναίκα υψώνει

Μεγάλος κρατήρας (12ος αιώνας πΧ) microε παράσταση

το χέρι της σε χειρονοmicroία αποχαιρετισmicroού ή πένθους Στην πίσω όψη πολεmicroιστές microε ανάλογη εξάρτυση και διαφορετική περικεφαλαία κρατούν τα δόρατα υψωmicroένα Στον χώρο των λαβών απεικονίζονται πτηνά και ανάγλυφο βουκράνιο (σχηmicroατική κεφαλή ταύρου) Από την οικία του κρατήρα των πολεmicroιστών στην ακρόπολη των Μυκηνών 12ος αιώνας πΧ (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)Η ενδυmicroασίαΟι τοιχογραφίες και τα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια αποτελούν την κύρια πηγή για τη γνώση της microυκηναϊκής ενδυmicroασίας αυτής τουλάχιστον που χρησιmicroοποιείται στα ανάκτορα και στις επίσηmicroες τελετές Τα πήλινα ειδώλια microας δίνουν εντελώς σχηmicroατικά βέβαια τη γυναικεία ενδυmicroασία της καθηmicroερινότητας Οι γυναίκες στις τοιχογραφίες των Μυκηνών της Θήβας της Τίρυνθας ή της Πύλου φέρουν ενδυmicroασία παρόmicroοια microε τη microινωική Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι το περι-κόρmicroιο η microακριά κωδωνόσχηmicroη φούστα microε τα πολλά οριζόντια βολάν το γυmicroνό στή-θος οι χρωmicroατιστές παρυφές των ενδυmicroάτων Η κάλυψη του στήθους της Μυκηναίας microε διάφανο πουκάmicroισο και η ανυπαρξία της ποδιάς που υπάρχει στη microινωική ενδυmicroα-σία ανήκουν στα στοιχεία που διαφοροποιούν τη microυκηναϊκή γυναικεία ενδυmicroασία από τη microινωική Κάποτε καλύπτονται microε βαρύ επενδύτη ή δένουν ένα ύφασmicroα στον ώmicroο όπως στις τοιχογραφίες του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών Γυναικείες microορφές φορούν επίσης ολόσωmicroο microακρύ χιτώνα microε κοντά microανίκια που φέρει διακοσmicroητικές ταινίες Αυτό πιστεύεται ότι είναι και το ένδυmicroα των πήλινων ειδωλίων Κωνικά σφον-δύλια φαίνεται ότι χρησιmicroοποιούντο ως βαρίδια στο κάτω στρίφωmicroα του ενδύmicroατος όπως έδειξε η ανασκαφή στο νεκροταφείο της Περατής στην Αττική Στην ανδρική ενδυmicroασία η διαφοροποίηση είναι microεγαλύτερη Το microινωικό ζώmicroα συνα-ντάται σπάνια στις απεικονίσεις Η κύρια ενδυmicroασία του άνδρα στο κυνήγι και στον πόλεmicroο είναι ο κοντός χιτώνας που φθάνει microέχρι το γόνατο και έχει δύο κοντά microανίκια Διακοσmicroητικές ταινίες τονίζουν τις παρυφές του ενδύmicroατος Σπανιότερα χρησιmicroοποι-είται ο microακρύς ποδήρης χιτώνας Τα υφάσmicroατα που χρησιmicroοποιούνται κατά τη Μυκηναϊκή εποχή microας είναι γνωστά από τις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β Είναι το microαλλί των προβάτων που ανατρέφονται ειδικά γιrsquo αυτόν τον σκοπό και το λινάρι Η επεξεργασία των πρώτων υλών και η ύφανση αποτελούσε microια οργανωmicroένη βιοτεχνία στο ανάκτορο της Πύλου στην οποία εργά-

Οι τοιχογραφίες των Μυκηνών microας δίνουν πληροφορίες για

ζονται γυναίκες υφάντρες Κατάλοιπα λινού υφάσmicroατος σώζονται σήmicroερα πάνω σε χάλκινα όπλα χάλκινους καθρέπτες ή microέσα σε χάλκινο λυχνάρι από τις Μυκήνες και τα Δενδρά Ένα ελεφάντινο αδράχτι microε το κωνικό του σφονδύλι από την Περατή microας δίνει τη διαχρονική εικόνα του συνήθως ξύλινου αδραχτιού για το γνέσιmicroο του microαλλιού Το φυσικό χρώmicroα του microαλλιού (λευκό microαύρο καστανό) οι φυτικές χρωστικές ύλες όπως ο κρόκος ή οι ζωικές όπως τα όστρακα πορφύρας είναι δυνατόν να χρησιmicroοποιηθούν για να δώσουν στα υφάσmicroατα τα ζωντανά χρώmicroατα που βλέπουmicroε στις τοιχογραφίες

Η κόmicromicroωσηΣτις microυκηναϊκές τοιχογραφίες απεικονίζονται ώριmicroες γυναίκες και δεν υπάρχει η ποικι-λία της κόmicromicroωσης που παρατηρείται στις τοιχογραφίες της Θήρας Τα microαλλιά τους είναι συνήθως microακριά microε microπούκλες περίτεχνα δεmicroένες microε κορδέλες όπως στη Μυκηναία Σε άλλες περιπτώσεις συγκρατούνται απλώς microε ταινία στο microέτωπο Στο κεφάλι τους φορούν συχνά πόλο ένα κυλινδρικό επίσηmicroο κάλυmicromicroα Οι άνδρες απεικονίζονται microε κοντά microαλλιά microε ταινία στο microέτωπο όπως στο ελεφά-ντινο κεφάλι των Μυκηνών ή έχουν τα microαλλιά microακριά

Ο καλλωπισmicroός Γυναίκες και άντρες είχαν στη διάθεσή τους microια ποικιλία σκευών εργαλείων και προϊό-ντων για τον καλλωπισmicroό τους Χρησιmicroοποιούσαν χάλκινα ξυράφια ή κοmicroψά microικρά microαχαί-ρια χάλκινες τριχολαβίδες ελεφάντινες χτένες και χάλκινους στρογγυλούς καθρέπτες microε ξύλινη ή ελεφάντινη λαβή Μικρές κυλινδρικές πυξίδες από χρυσό ή ελεφαντόδοντο χρησιmicroοποιούντο για τη φύλαξη των κοσmicroηmicroάτων Βεβαιωmicroένη είναι και η χρήση των αρωmicroάτων και των αρωmicroατικών αλοιφών που ανιχνεύονται στα τοιχώmicroατα αγγείων microε την επιστηmicroονική ανάλυση των οργανικών υπολειmicromicroάτων Οι πινακίδες Γραmicromicroικής Β αναφέρονται σαφώς στην επεξεργασία του ελαιόλαδου και στην ενσωmicroάτωση αρω-microατικών υλών όπως το τριαντάφυλλο ή η κύπερη Υλικά όπως το microέλι και το κρασί ήταν επίσης στη διάθεση του αρωmicroατοποιού Μικροί ψευδόστοmicroοι αmicroφορείς συχνά microε διακόσmicroηση ανθέων φύλασσαν το πολύτιmicroο υλικό Τα αγγεία αυτού του τύπου έχουν ειδικά διαmicroορφωmicroένο στόmicroιο έτσι ώστε να είναι ελεγχόmicroενη η ροή του υγρού

Τα κοσmicroήmicroατα Kοσmicroήmicroατα βρίσκονται κυρίως σε τάφους στους γυναικείους αλλά και στους ανδρικούς ιδίως πολεmicroιστών υψηλής κοινωνικής τάξης Πληροφορίες αντλούmicroε από απεικονίσεις στην τέχνη από τις τοιχογραφίες και τις παραστάσεις σε σφραγιστικά δαχτυλίδια και σφραγιδόλιθους οι οποίες απεικονίζουν microορφές θνητών ή θεών γυναικών ή ανδρών που φορούν κοσmicroήmicroατα Ο χρυσός των κοσmicroηmicroάτων και των άλλων αντικειmicroένων κυριαρχεί στα κτερίσmicroατα των βασιλικών τάφων των Mυκηνών Aυτά περιλαmicroβάνουν microεγάλα χρυσά διαδήmicroατα microε έκτυπη (ανάγλυφη) διακόσmicroηση περίτmicroητα ελάσmicroατα microε microορφές κυρίως ζώων τα οποία ράβονταν σε πολυτελή ενδύmicroατα περιβραχιόνια περόνες ενώτια (σκουλαρί-κια) Στην τοιχογραφία των κροκοσυλλεκτριών στο Ακρωτήρι της Θήρας οι πλούσια στολισmicroένες γυναίκες φορούν κοσmicroήmicroατα (σκουλαρίκια περόνη στα microαλλιά) όmicroοια microε αυτά που συνοδεύουν στον τάφο τις γυναίκες των βασιλικών τάφων των Μυκηνών Τα περιδέραια από ήλεκτρο (κεχριmicroπάρι) της Βαλτικής είδος απολιθωmicroένης ρητίνης είναι εξίσου πολύτιmicroα microε τα χρυσάMια microεγάλη ποικιλία κοσmicroηmicroάτων προέρχεται από τους θαλαmicroωτούς τάφους τρόπο ταφής του microεγαλύτερου microέρους του πληθυσmicroού τα οποία αποκαλύπτουν microια ιεραρχη-microένη και ευηmicroερούσα κοινωνία Σε αυτά περιλαmicroβάνονται περιδέραια από χρυσές ανά-γλυφες χάντρες που απεικονίζουν σχηmicroατικά φυτά ή έχουν microορφή σπείρας ή έλικας Ορθογώνια πλακίδια microε παραστάσεις συχνά ναυτίλων (θαλάσσιων οστρέων) αποτελού-σαν διαδήmicroατα για τον στολισmicroό της κεφαλής Eξειδικευmicroένες τεχνικές χρυσοχοΐας όπως η κοκκίδωση η συρmicroατερή και η περίκλειστη ήταν σε ανάπτυξη Περιδέραια και περίαπτα κατασκευάζονταν επίσης από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους (σάρδιο αmicroέθυστο αχάτη στεατίτη και σπανιότερα ορεία κρύσταλλο ήλεκτρο της Βαλτικής και κύανο) από το Αφγανιστάν Kατά τον 14ο και 13ο αιώνα πΧ τεχνητές ύλες όπως η φαγεντιανή και κυρίως η υαλόmicroαζα (συνθέσεις πυριτίου ασβεστίου οξειδίων νατρίου ή καλίου και οξειδίων microετάλλων για το χρώmicroα) χρησιmicroοποιούντο ευρύτατα για την κατασκευή κοσmicroηmicroάτων ως φτηνά υποκατάστατα του χρυσού και των ηmicroιπολύτιmicroων λίθων Γνωρίζουmicroε ότι εmicroπορικά πλοία όπως το ναυάγιο του Ulu Burun (Kας) του 14ου αιώνα πX microετέφεραν microεταξύ άλλων τάλαντα υαλόmicroαζας από τα λιmicroάνια της Eγγύς

Χρυσή microυκηναϊκή πυξίδα για τη φύλαξη καλλυντικών

Χρυσά κτερίσmicroατα (16ος αιώ-νας πΧ) από τον τάφο IV και

Aνατολής (Συρίας και Παλαιστίνης) στα εργαστήρια των Mυκηνών της Κνωσού της Μιδέας στην Αργολίδα και των άλλων ανακτορικών κέντρων Eκεί η υαλόmicroαζα χυνόταν σε λίθινες microήτρες από στεατίτη για την κατασκευή τυποποιηmicroένων χαντρών ή πλακι-δίων σε διάφορα σχήmicroατα H κατάρρευση του ανακτορικού συστήmicroατος διοίκησης τον 12ο και τον 11ο αιώνα πΧ καθώς και η καταστροφή των εξειδικευmicroένων εργαστηρίων είναι η αιτία της έλλειψης και της απλής microορφής των κοσmicroηmicroάτων αυτή την εποχή Ο χαλκός χρησιmicroοποιείται πλέον συχνά για την κατασκευή κοσmicroηmicroάτων και εξαρτηmicroάτων ενδυmicroασίας όπως οι microεγάλες περόνες και οι πόρπες η χρήση των οποίων διαδίδεται ακριβώς αυτή την εποχή

Μουσική και χορόςΟι απεικονίσεις στις τοιχογραφίες στη λάρνακα της Αγίας Τριάδας στα χρυσά σφραγι-στικά δαχτυλίδια και στα πήλινα ειδώλια στην Κρήτη microας έχουν δώσει microια εικόνα της microουσικής και του χορού στον microινωικό κόσmicroο Στη microυκηναϊκή Ελλάδα οι ενδείξεις είναι λιγότερες Σε τοιχογραφία του ανακτόρου της Πύλου σε σκηνή συmicroποσίου απεικονίζεται άνδρας microε ποδήρη χιτώνα που παίζει τη λύρα Οι βραχίονες της λύρας καταλήγουν σε κεφαλές πτηνών Από πινακίδα Γραmicromicroικής Β του ανακτόρου της Θήβας microαθαίνουmicroε άλλωστε ότι δύο παίκτες λύρας ανήκουν στο προσωπικό του ανακτόρου Ο παραλληλισmicroός τους microε τους αοιδούς τον Φήmicroιο και τον Δηmicroόδοκο οι οποίοι ψάλλουν τα κατορθώmicroατα των ηρώων στην Οδύσσεια του Οmicroήρου είναι εύλογος Οι τοιχογραφίες και τα εικονιστικά αγγεία παρουσιάζουν τις λύρες σε δύο microεγέθη σε microικρό microέγεθος την οποία ο λυράρης κρατά και παίζει microε τα δάχτυλα ή σε microεγαλύτερο το οποίο στηρίζεται στο έδαφος Η παρουσία των λυρών στον microυκηναϊκό κόσmicroο πιστο-ποιείται και από τα πραγmicroατικά τmicroήmicroατα ελεφάντινης λύρας microε καmicroπύλους βραχίονες που βρέθηκαν στον θολωτό τάφο του Μενιδίου Αττικής και στους θαλαmicroωτούς τάφους των Μυκηνών Δεν είναι γνωστό αν οι λύρες αυτές χρησιmicroοποιούσαν ηχεία από καύ-καλο χελώνας όπως συνέβαινε στην κλασική Ελλάδα Ένα άλλο microουσικό όργανο ο αυλός είναι γνωστός ήδη από τη Νεολιθική και την Κυκλαδική εποχή Πειστικά ευρήmicroατα για τη χρήση του αυλού στη microυκηναϊκή Ελλάδα

Η laquoΤοιχογραφία του λυράρηraquo από το ανάκτορο του Νέστορα

απουσιάζουν Ωστόσο σαφή απεικόνιση αυλητή έχουmicroε στη λάρνακα της Αγίας Τριά-δας στη microυκηναϊκή Κρήτη (14ος αιώνας πΧ) που απεικονίζει επικήδειες τελετές και θυσία ταύρου Στην ίδια λάρνακα απεικονίζεται και λυράρηςΟι παραστάσεις των χρυσών σφραγιστικών δαχτυλιδιών από τις Μυκήνες και το Βαφειό απεικονίζουν τελετουργικούς χορούς οι οποίοι ακολουθούν το microινωικό τυπικό Σήmicroερα δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουmicroε αν οι ποmicroπές των θρηνωδών γυναικών στις λάρνακες της Τανάγρας microε τη χαρακτηριστική στάση του σώmicroατος και τα χέρια υψωmicroένα συmicro-microετέχουν σε επικήδειο χορό

Η διατροφήΒάση της διατροφής κατά τη Μυκηναϊκή εποχή ήταν η διαχρονική microεσογειακή τριάδα το σιτάρι η ελιά και το αmicroπέλι Σε αυτά προστίθενται τα λαχανικά και τα όσπρια Επίσης οι ζωικές πρωτεΐνες και τα γαλακτοmicroικά προϊόντα δεν έλειπαν από το τραπέζι του Μυκηναίου Από τα δηmicroητριακά εκτός από το σιτάρι κοινή τροφή ήταν και το κριθάρι Στα όσπρια περιλαmicroβάνονται οι φακές τα ρεβίθια η φάβα τα microπιζέλια τα κουκιά Αγαπητή τροφή ήταν τα σύκα που συχνά βρίσκονται στα ερείπια των microυκηναϊκών οικισmicroών Κουκού-τσια από σταφύλια έχουν επίσης εντοπιστεί Χαρακτηριστική είναι η συχνή αναφορά των (ξερών) σύκων στις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β παράλληλα microε τα σιτηρά ως συmicroπλήρωmicroα της διατροφής του προσωπικού των ανακτόρων της Πύλου Οι πινακίδες των Μυκηνών καταγράφουν ποσότητες καρυκευmicroάτων που νοστίmicroιζαν τα φαγητά όπως το κάρδαmicroο το σέλινο ο κορίανδρος το κύmicroινο το microάραθο το σουσάmicroι Σε πινακίδες microε ανάλογο περιεχόmicroενο καταγράφονται βότανα τα οποία έχουν και ιαmicroα-τικές ιδιότητες όπως ο ιβίσκος ή η microολόχα Ενδείξεις υπάρχουν κυρίως από απεικο-νίσεις στην τέχνη και για τη χρήση του οπίου το οποίο είναι ισχυρό αναλγητικό και καταπραϋντικόΤο βοδινό και το χοιρινό κρέας ανήκαν στα σηmicroαντικά είδη της διατροφής Οστά προ-βάτου κατσίκας αγριόχοιρου ελαφιού και λαγού βρίσκονται επίσης κατά τις ανασκα-φές Παράλληλα microια άλλη πηγή ζωής ήταν και η θάλασσα η οποία παρείχε τα ψάρια και τα θαλασσινά όστρακα Το microαγείρεmicroα των φαγητών γινόταν σε πήλινες χύτρες από χονδροειδή πηλό microε αντοχή στη φωτιά Οι χύτρες είχαν σφαιρικό σώmicroα microε microία ή δύο

Ορειχάλκινο σκεύος (16ος αιώ-νας πΧ) από τάφους του ταφι-

Μυκηναϊκός ζυγός και σταθmicroά (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

λαβές και συχνά ήταν τριποδικές Πρόσφατα η πρωτοποριακή επιστηmicroονική microέθοδος ανάλυσης των οργανικών υπολειmicro-microάτων στα τοιχώmicroατα των microαγειρικών σκευών microας επέτρεψε να ρίξουmicroε microια πραγmicroα-τική microατιά στην κουζίνα των Μυκηναίων Γεύmicroατα σύνθετα microε δηmicroητριακά ή όσπρια κρέας και ελαιόλαδο παρασκευάζονταν στη Θήβα ή στη Μιδέα της Αργολίδας Στον χώρο του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών είχε παρασκευαστεί κρέας microε φακές και ελαιόλαδο microέσα σε χύτρα ενώ σε microικρή λεκάνη εντοπίστηκαν ίχνη microελιού Ίσως το πιο απίστευτο αποτέλεσmicroα της έρευνας ήταν η απόδειξη της ύπαρξης κρασιού microε ρητίνη πεύκου όπως η γνωστή ρετσίνα Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για την ύπαρξη microπύρας από ζύmicroωση κριθαριού και για τη χρήση ενός microείγmicroατος από νερό και microέλι το υδρόmicroελι σε σύνθετα ποτά Η χηmicroική ανάλυση των ανθρώπινων οστών που βρίσκονται σε τάφους είναι δυνατόν επίσης να δώσει πληροφορίες για τη διατροφή του πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τα πρώτα συmicroπεράσmicroατα της έρευνας αυτήςσ οι φυτικές και οι ζωικές τροφές αποτελούσαν τη βάση της διατροφής και οι Μυκηναίοι κατανάλωναν σε microικρότερο ποσοστό θαλάσσιες τροφές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΜΙΝΩΙΚΗ-ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΜΙΝΩΙΚΗ - ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑΗ αποκρυπτογράφηση της Γραmicromicroικής Β και ο πλούτος των πληροφοριών που αυτή συνεπάγεται δυστυχώς αναφέρεται microόνο στην εποχή της microυκηναϊκής κυριαρχίας στην Κρήτη Η Κρητική Ιερογλυφική και η Γραmicromicroική γραφή Α που αποτέλεσαν τα γλωσσικά εργαλεία των Μινωιτών παραmicroένουν ακόmicroη αναποκρυπτογράφητες και microαζί microε αυτές παραmicroένει άγνωστο το περιεχόmicroενο των πολυάριθmicroων κειmicroένων της εποχής Κάποια microάλιστα από αυτά γραmicromicroένα πάνω σε τελετουργικά αντικείmicroενα όπως οι Διπλοί Πελέκεις οι Τράπεζες Προσφορών και τα Κοχλιάρια πιστεύεται πως θα microας δώσουν σηmicroαντικές πληροφορίες για τη microινωική θρησκεία όταν δια-βαστούν Μέχρι τότε όmicroως οι γνώσεις microας για τις θρησκευτικές αντιλήψεις των Μινωιτών θα παραmicroένουν εκ των πραγmicroάτων περιορισmicroένες βασιζόmicroενες σχεδόν αποκλειστικά στα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

Η αγωνιώδης και αδιάκοπη προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει τον κόσmicroο γύρω του και να ερmicroηνεύσει τη ζωοδότρα δύναmicroη που δηmicroιούργησε τον κόσmicroο αυτόν καθώς και η συναίσθηση της αδυναmicroίας του να αντιπαρατεθεί microε τις δυνάmicroεις της φύσης και να τις υποτάξει ήταν ανέκαθεν οι αιτίες της στροφής του προς το υπερβατικό στοιχείο Ιδιαίτερα για τον προϊστορικό άνθρωπο τα αmicroείλικτα υπαρξιακά ερωτήmicroατα που και σήmicroερα εν πολλοίς παραmicroένουν αναπάντητα πρέπει να ήταν βασανιστικά Οι λαοί όλων των πολιτισmicroών της ανθρώπινης ιστορίας κατέφυγαν στη θεοποίηση microιας ανώτερης δύναmicroης στην ευmicroένεια της οποίας εναπόθεταν και τη δική τους ευηmicroερία Δεν θα microπορούσαν λοιπόν από την έmicroφυτη αυτή ανθρώπινη τάση να εξαιρεθούν και οι κάτοικοι της Κρήτης Αντίθετα όπως συmicroβαίνει σε όλους τους ανατολικούς πολιτι-σmicroούς στον κύκλο των οποίων ανήκει και ο microινωικός η καθηmicroερινή ζωή στην Κρήτη ήταν συνυφασmicroένη σε τέτοιο βαθmicroό microε τη θρησκεία ώστε είναι αmicroφίβολο αν υπήρχε σαφής διάκριση microεταξύ κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής στη συνείδηση του απλού πιστού

Οι θεότητεςΜαρτυρίες για τις microινωικές θεότητες αντλούνται κυρίως από την ειδωλοπλαστική και την εικονογραφία στη microινωική τέχνη Ανεξάντλητος πλούτος πληροφοριών υπάρχει

Νεοανακτορικό σφράγισmicroα απο τα Χανιά microε παράσταση νεαρού

όmicroως και στις παραστάσεις των σφραγιδόλιθων και των σφραγιστικών δαχτυλιδιών microε εικονιστικές σκηνές Ιδιαίτερα σε αυτά η συντριπτική πλειοψηφία γυναικείων microορφών που microπορούν να αναγνωριστούν ως θεότητες οδηγεί σε συmicroπεράσmicroατα για τη λατρεία microιας γυναικείας θεότητας Οι επικρατούσες απόψεις για τη microινωική θεότητα συγκλίνουν στη θεοποίηση της φύσης και της ζωοποιού της δύναmicroης Πρόκειται για τη Μεγάλη Μητέρα Θεά που λατρεύτηκε ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε πολλούς πολιτισmicroούς γύρω από τη Μεσόγειο προσω-ποποιώντας τη microεγαλειώδη δύναmicroη της γονιmicroότητας Συνδεόmicroενη τόσο στενά microε τη φύση η microινωική θρησκεία βασίζεται σε microεγάλο βαθmicroό και στον κύκλο της βλάστησης Οι εναλλαγές των εποχών που συνεπάγονταν τη βλάστηση και τον microαρασmicroό δέντρων και φυτών φαίνεται πως συγκινούσαν βαθιά τον προϊστορικό άνθρωπο Τη θλίψη και την αγωνία του για τον microαρασmicroό της φύσης αντικαθιστούσε η ανακούφιση microε τον ερχοmicroό της άνοιξης Στη συνείδηση των πιστών ο κύκλος της βλάστησης ταυτίστηκε microε την ύπαρξη ενός νεαρού θεού που πέθαινε και ξαναγεννιόταν microαζί microε τη φύση Ο θνήσκων και αναγεννώmicroενος νεαρός θεός λατρεύεται άλλοτε ως θείον βρέφος και άλλοτε ως εραστής ή σύζυγος της θεάς Άλλοτε πάλι ως απλός σύντροφος και συνο-δός της Στις εικονογραφικές παραστάσεις εmicroφανίζεται σπάνια microόνος και συνηθέστερα υποδεχόmicroενος από γυναικείες microορφές που φαίνονται να τον χαιρετούν ή να του απο-δίδουν λατρεία Παρόmicroοια θεία ζεύγη εmicroφανίζονται στους ανατολικούς στους αιγυπτιακούς στους microικρασιατικούς και στους microεταγενέστερους ελληνικούς microύθους Ο ιερός γάmicroος της Μητέρας Θεάς microε τον νεαρό θεό φαίνεται πως αποτελούσε την κορύφωση του τελε-τουργικού δράmicroατος Ανάλογοι ιεροί γάmicroοι συναντώνται και σε σύγχρονους πολιτι-σmicroούς όπως για παράδειγmicroα ο γάmicroος του Όσιρι και της Ίσιδας στην Αίγυπτο ή της Ιστάρ και του Ταmicroούζ στην ΠαλαιστίνηΗ microινωική θεότητα παρουσιάζεται στη σχετική εικονογραφία σε πολλές παραλλαγές Πολύ συχνή είναι η εmicroφάνισή της σε χρυσά δαχτυλίδια όπου αποδίδεται ενθρονισmicroένη microεγαλόπρεπα κάτω από ένα δέντρο ή microπροστά από ένα ιερό να παρακολουθεί τους πιστούς που αποδίδονται πάντα σε microικρότερη κλίmicroακα να της αποδίδουν λατρεία Οι πολλαπλές απεικονίσεις της microινωικής θεάς έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις microεταξύ των θρησκειολόγων για το αν πρόκειται για microία θεότητα microε ποικίλες υποστά-

Σχεδιαστική απόδοση παράστα-σης σφραγίδας απο την Κνωσό

σεις ή περισσότερες γυναικείες θεότητες Τέτοια ερωτήmicroατα είναι δύσκολο όmicroως να βρουν οριστική απάντηση όσο τα σχετικά κείmicroενα των ανθρώπων της εποχής παρα-microένουν άγνωστα σε εmicroάς Οι σύγχρονοι microε τον microινωικό πολιτισmicroοί πάντως διατηρούν πολυθεϊστικές θρησκείες Είναι πιθανόν όmicroως ακόmicroη και αν υπήρχαν περισσότερες από microία θεότητες στον microινωικό κόσmicroο η Μεγάλη Μητέρα να είχε κυρίαρχο microέσα σε αυτές ρόλοΆλλες φορές αποδίδεται πλαστικά σε microικρού microεγέθους ειδώλια να υψώνει στον ουρανό ή να τεντώνει microπροστά τα χέρια της κρατώντας φίδια Είναι η Θεά των Όφεων που εικονίζεται ντυmicroένη microε ιερατική microεγαλοπρέπεια φορώντας βαριά ρούχα που όmicroως αφήνουν ανοικτό το στήθος microπροστά microία ακόmicroα ίσως αναφορά στη γονιmicroότητα Λιγότερο συχνά εmicroφανίζεται στην κορυφή ενός βουνού κρατώντας ακόντιο και συνο-δευόmicroενη από άγρια ζώα κυρίως λιοντάρια Πρόκειται για την Κυρία των Ζώων την Πότνια Θηρών ή την Ορεία Μητέρα όπως ονοmicroάστηκε στα microεταγενέστερα χρόνια Οι συσχετισmicroοί microε τη microεταγενέστερη θεά Άρτεmicroη είναι βέβαια αναπόφευκτοι Άλλοτε πάλι εmicroφανίζεται microε το θείο βρέφος στην αγκαλιά ως microητρική θεά Κουρο-τρόφος όπως αποκλήθηκε αργότερα ενώ άλλες φορές οπλισmicroένη microε σπαθί προβάλλει τις πολεmicroικές ή αποτροπαϊκές της ιδιότητες Αλλού εmicroφανίζεται πάνω σε πλοίο που ταξιδεύει microεταφέροντας τον τελετουργικό βωmicroό και το ιερό δέντροΕίναι άλλωστε σχεδόν βέβαιη η πίστη των Μινωιτών και σε δευτερεύουσες δυνάmicroεις που συνδέονταν microε τον Κάτω Κόσmicroο οι οποίες γιrsquo αυτό τον λόγο ονοmicroάζονται χθόνιες Οι χθόνιες αυτές θεότητες στη συνείδηση των πιστών σχετίζονταν microε τον θάνατο και δέχονταν ιδιαίτερη λατρεία Προσωποποίηση των σκοτεινών αυτών δυνάmicroεων είναι πιθανό να αποτελεί το φίδι του οποίου η παρουσία είναι εντονότατη στους χώρους που συνδέονται microε τη λατρεία Είναι γνωστά microάλιστα κάποια περίεργα σωληνωτά σκεύη microε ανάγλυφα φίδια και άλλα microε προσαρmicroοσmicroένα κύπελλα που θεωρήθηκαν αγγεία απόθεσης προσφορών για πραγmicroατικά οικιακά φίδια Η παράδοση λοιπόν για τον Οικουρό Όφι που τρεφόταν στην Ακρόπολη αποκτά ίσως προϊστορικό υπόστρωmicroαΑπό πολύ microεταγενέστερες πηγές πληροφορούmicroαστε και για τα ονόmicroατα της microινωικής θεότητας Γνωρίζουmicroε λοιπόν τη Δίκτυνα και τη Βριτόmicroαρτη δύο καθαρά προελληνικά ονόmicroατα Το πρώτο αναφέρεται προφανώς στη θεότητα που κατοικούσε στη Δίκτη και που microαζί microε την Ίδη λατρεύτηκαν ως ιερά βουνά από τους προϊστορικούς Κρήτες και

Σφραγίδα microε παράσταση της θεάς που συνοδεύεται από

αργότερα συνδέθηκαν microε τη γέννηση και την ανατροφή του microέγιστου θεού των Ελλή-νων του Δία Για το δεύτερο microόνο υποθέσεις microπορούν να γίνουν Γνωρίζουmicroε πάντως πως πρόκειται microάλλον για επίθετο που σηmicroαίνει Γλυκιά Παρθένος Στις διάφορες απεικονίσεις της η θεότητα αποδίδεται συχνά να συνοδεύεται από διά-φορα ζώα που φαίνονται να είναι προστάτες της ή απλοί συνοδοί της Τέτοια ζώα συνοδευτικά της θεάς είναι τα λιοντάρια οι ταύροι οι αίγαγροι τα πουλιά ιδίως τα περιστέρια και τα φίδια Παρόmicroοιοι συνοδοί εmicroφανιζόmicroενοι microαζί microε τη θεά ή και microόνοι τους είναι οι λεγόmicroενοι microινωικοί δαίmicroονες Δεν είναι άγνωστοι στην Κρήτη οι δαίmicroονες microε κεφαλή ταύρου που παραπέmicroπουν βέβαια στη microορφή του microυθικού Μινώ-ταυρου Πιο συχνή όmicroως είναι η απεικόνιση της microορφής του λεγόmicroενου γρύπα που αποδίδεται microε σώmicroα λιονταριού και κεφάλι πτηνού Εmicroφανίζονται συχνά microαζί microε τη Θεότητα ή microόνοι τους και microάλιστα σε αντιθετικά συmicroπλέγmicroατα δύο ζώων

ΘεοφάνειαΗ επαφή του πιστού microε τη θεότητα πραγmicroατοποιείται microε τη λεγόmicroενη θεοφάνεια Θεοφάνεια είναι η κάθοδος της Θεότητας στον ορατό κόσmicroο από τον κόσmicroο του υπερ-βατικού όπου κατοικοεδρεύει Η κάθοδος αυτή επιτυγχάνεται microε διάφορους τρόπους Συνηθέστερη είναι η κατάβαση της θεότητας από τον ουρανό ύστερα από τις απαιτού-microενες επικλήσεις και τελετουργίες προς αυτήν Στην περίπτωση αυτή εικονίζεται να κατεβαίνει αιωρούmicroενη από τον ουρανό και να προσεγγίζει τους πιστούς Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιη microια κατάσταση ενύπνωσης στην οποία έρχεται ο πιστός προκειmicroένου να αποδεχτεί τη θεοφάνεια ως microορφή οράmicroατος Μέσο για την επίτευξη αυτής της εκστατικής κατάστασης ίσως αποτελούσε και ο ιερός χορός Είναι βέβαιο πως τον ρόλο της επιφαινόmicroενης θεότητας υποδύονταν συχνά οι ιέρειες στολισmicroένες microε θεϊκή microεγαλοπρέπεια αποδεχόmicroενες τις προσφορές σε microια συmicroβολική επικοινωνία του πιστού microε το θείον Η εmicroφάνιση της θεότητας δεν πραγmicroατοποιείται όmicroως πάντα microε ανθρώπινη microορφή Αντίθετα microπορεί να προσλάβει τη microορφή ποικίλων ιερών ζώων όπως ο ταύρος ο αίγαγρος το φίδι και κυρίως το περιστέρι Πάρα πολλές είναι οι παραστάσεις που αποδίδουν τέτοια πουλιά να πετούν πάνω από σκηνές επικλήσεων στη Θεότητα ή να φτεροκοπούν πάνω από τα ιερά και να κουρνιάζουν στις επιστέψεις τους

Χρυσό δαχτυλίδι απο τα Ισό-πατα της Κνωσού microε απόδοση

Είδωλα-ΞόαναΤα αγαλmicroατίδια που πιστεύεται πως απεικονίζουν τη θεότητα είναι αποκλειστικά γυναι-κεία και είναι ελάχιστα σε σχέση microε τον ρόλο που θεωρούmicroε πως είχε η θρησκεία στη microινωική κοινωνία Το κύριο χαρακτηριστικό των microινωικών ειδώλων είναι το microικρό microέγε-θος όπως συmicroβαίνει και microε τα υπόλοιπα έργα της microινωικής τέχνης και η ανθρωποmicroορ-φική απόδοση των θεοτήτων Ιδιαίτερη κατηγορία λατρευτικών αγαλmicroάτων αποτελούν τα λεγόmicroενα ξόανα για την ύπαρξη των οποίων υπάρχουν προς το παρόν microόνο ενδεί-ξεις Μεταξύ των ειδωλίων που αποδίδουν στη θεότητα ξεχωριστή θέση κατέχουν οι περίφηmicroες όσο και σπανιότατες θεές των όφεων που βρέθηκαν στην ΚνωσόΤα δύο αυτά ειδώλια καθώς και πλήθος άλλων που φέρουν φίδια ερmicroηνεύονται ως απεικονίσεις χθόνιων θεοτήτων που συνδέονται microε τις microυστικές δυνάmicroεις του Κάτω Κόσmicroου Δεύτερη πολύ σηmicroαντική κατηγορία ειδώλων είναι τα πήλινα αγαλmicroατίδια στον τύπο της θεάς microε υψωmicroένα τα χέρια Άγνωστη παραmicroένει η σηmicroασία της χειρονοmicroίας των υψωmicroένων χεριών που ίσως δηλώνει χαιρετισmicroό ευλογία δέηση ή ίσως τη στάση της θεότητας την ώρα της ιερής επιφάνειας Πρόκειται για ευρύτατη κατηγορία λατρευτι-κών ειδωλίων που διαδίδονται στις πρώιmicroους σχετικά microινωικούς χρόνους διατηρούmicroενα έως τα απώτατα χρόνια του microινωικού πολιτισmicroού Οι διαστάσεις και αυτού του τύπου των ειδωλίων αυξάνονται σηmicroαντικά στα υστερότερα χρόνια και σχεδόν πάντοτε το κατώτερο τmicroήmicroα του σώmicroατος έχει microορφή κυλίνδρου microε σπάνια την απόδοση ποδιών και άλλων ανατοmicroικών χαρακτηριστικών Είναι τα περίφηmicroα κωδωνόσχηmicroα ειδώλια που ακmicroάζουν στα ύστερα microινωικά χρόνια και microάλιστα σε microορφές όπου επιχειρείται να διατηρηθεί microια σχετική ιδιαιτερότητα κάθε τέτοιας θεάς Περίφηmicroες είναι οι θεές των microηκώνων microε τις χαρακτηριστικές παπαρούνες στο κεφάλι που θεωρήθηκαν θεές συν-δεόmicroενες microε τον ύπνο και τον θάνατοΆλλα τέτοια ειδώλια αποδίδονται microε ιερά περιστέρια στο κεφάλι που θεωρούνται σύmicro-βολα της ουράνιας λατρείας Η ύπαρξη microεγάλων λατρευτικών αγαλmicroάτων φυσικού ή και υπερφυσικού microεγέθους αναζητείτο από πολύ νωρίς στα microινωικά ιερά και η απουσία τους αποδιδόταν συνήθως στα φθαρτά υλικά microε τα οποία ενδεχοmicroένως κατασκευάζο-νταν Ως τmicroήmicroατα τέτοιου microεγάλου λατρευτικού ειδώλου είχαν ερmicroηνευθεί ήδη από

Η laquoθεά των microηκώνωνraquo (1350-110 πΧ) από το Γάζι (Αρχαιολο-

τα χρόνια του Evans χάλκινοι βόστρυχοι φυσικού microεγέθους Η συνηθέστερη ερmicroηνεία αποδεχόταν την ύπαρξη τέτοιων ειδώλων και microάλιστα του τύπου των Ακρολίθων που είναι γνωστά από τις ύστερες κυρίως φάσεις της αρχαιότητας Τέτοια ακρόλιθα είδωλα τα ξόανα για τα οποία γίνεται συχνά λόγος στις αρχαίες πηγές και τα οποία ανάγονται ήδη στα προϊστορικά χρόνια κατασκευάζονταν από ξύλο στο κυρίως σώmicroα τους ενώ ποικίλες ύλες χρησιmicroοποιούνταν για την απόδοση της κεφαλής και των άκρων Με σχε-τική ασφάλεια εικάζεται η ύπαρξη τέτοιων ξοάνων από φθαρτά υλικά και στα microινωικά ιερά γεγονός που αποτελεί ικανοποιητική εξήγηση του microικρού αριθmicroού ειδώλων που θα microπορούσαν να παριστάνουν θεότητες Τέτοιο λατρευτικό ξόανο βεβαιώθηκε ανα-σκαφικά σχετικά πρόσφατα στις Αρχάνες σε έναν πολύ σηmicroαντικό για πολλούς λόγους ναό ο οποίος θα αναφερθεί παρακάτω Η ανακάλυψη δύο πήλινων ποδιών φυσικού microεγέθους γνωστών και από άλλες κρητικές θέσεις και η παρουσία ποσοτήτων κάρ-βουνου ερmicroηνεύθηκαν από τους ανασκαφείς ως ξύλινο λατρευτικό ξόανο microε πήλινα άκρα που στηριζόταν πάνω στο ιερό θρανίο του εν λόγω ναού microαζί microε κάποια σαφώς τελετουργικά σκεύη

Ιεροί ΤόποιΣχετικά microε τους τόπους που οι Μινωίτες επέλεγαν για να αποδώσουν λατρεία στη θεά ή στους θεούς τους έχουmicroε περισσότερες πληροφορίες Εκτός από λίγες εξαιρέσεις στις οποίες θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά η microινωική λατρεία τελείτο κυρίως σε υπαίθρι-ους και οικιακούς χώρους και συγκεκριmicroένα σε τρία κύρια είδη ιερών τα Ιερά Σπήλαια τα Ιερά Κορυφής και τα Οικιακά Ιερά

Ιερά Σπήλαια Τα σπήλαια στην Κρήτη αποτελούν microια ακόmicroη ιδιοmicroορφία της γεωmicroορφολογίας της microε την ποικιλία των microορφών τους την οmicroορφιά και κυρίως τον αριθmicroό τους Σχεδόν τα microισά από τα σπήλαια της Ελλάδας βρίσκονται στην Κρήτη Φαίνεται πως η επιβλητική ατmicroόσφαιρα microέσα στους χώρους των σπηλαίων η απόλυτη σιωπή στους δαιδαλώδεις διαδρόmicroους και ο υπέροχος σταλαγmicroιτικός διάκοσmicroος που και σήmicroερα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη προκάλεσε από νωρίς την προσοχή και το δέος των προϊστορικών Κρητών ώστε εύλογα να τα θεωρήσουν κατοικία της θεότητας Ίσως microάλιστα να θεω-

Σταλαγmicroίτες στο σπήλαιο της Ειλειθυίας της θεάς των τοκε-

ρήθηκαν ιδανικοί τόποι για την πραγmicroατοποίηση της Θείας Επιφάνειας Πολλά σπήλαια χρησιmicroοποιήθηκαν για θρησκευτικούς σκοπούς από τους πρώτους microινωικούς microέχρι και τους ρωmicroαϊκούς χρόνους Κάποιων άλλων η φήmicroη διατηρήθηκε στα microεταγενέστερα χρόνια και ο απόηχός τους φτάνει σε εmicroάς microέσω των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων Ένα τέτοιο σπήλαιο είναι της Ειλειθυίας της θεάς των τοκετών Στο σπήλαιο αυτό πιστοποιήθηκε η λατρεία ήδη από τα microινωικά χρόνια και διήρκεσε έστω και σπορα-δικά microέχρι τον 7ο ή τον 8ο αιώνα microΧ Στο σπήλαιο αυτό που αποτελεί έναν από τους ιερότερους τόπους της microινωικής Κρήτης τεκmicroηριώθηκε για πρώτη φορά η λατρεία των σταλακτιτών Κοντά στην είσοδο δεσπόζει ένας περίεργος πέτρινος σχηmicroατισmicroός που θυmicroίζει κοιλιά εγκύου γυναίκας ενώ στο βάθος διακρίνεται microια καθισmicroένη microορφή Περί-που στο microέσο του σπηλαίου ένας κυλινδρικός σταλακτίτης που θυmicroίζει γυναικεία microορφή περιβλήθηκε από χαmicroηλό τοίχο ενώ microπροστά από αυτόν microια microεγάλη τετράγωνη πέτρα είχε πιθανώς τον ρόλο του ιερού βωmicroού Τον τελευταίο αυτό σταλαγmicroίτη φαίνεται πως τον έχουν αγγίξει αναρίθmicroητα ανθρώπινα χέρια και τον γυάλισαν Είναι λοιπόν σχεδόν βέβαιο πως οι άνθρωποι προσέρχονταν σε αυτό το σπήλαιο για να ζητήσουν βοήθεια ερχόmicroενοι απευθείας σε επαφή microε το θείονΕξίσου σηmicroαντικό είναι επίσης το σπήλαιο των Καmicroαρών στις νότιες πλαγιές της Ίδης Ανάmicroεσα στους σταλακτίτες και στους σταλαγmicroίτες οι πιστοί άγνωστο για ποιους λόγους απέθεταν αποκλειστικά πήλινα αγγεία κάποια microάλιστα πολυτελή όπως αυτά του λεγόmicroενου καmicroαραϊκού ρυθmicroού που πήρε την ονοmicroασία του από το ίδιο το σπή-λαιο και έχει χαρακτηριστεί ως ένας από τους κοmicroψότερους ρυθmicroούς στην ιστορία της κεραmicroικής Είναι εύλογο να υποθέσουmicroε πως τα αγγεία περιείχαν τις προσφορές προς τη λατρευόmicroενη θεότηταΣπουδαίος λατρευτικός τόπος φαίνεται πως ήταν και το σπηλαίο του Αρκαλοχωρίου Οι έρευνες στο εν λόγω σπήλαιο απέδωσαν ολόκληρους θησαυρούς χρυσών αργυρών και χάλκινων αντικειmicroένων Πρόκειται για εκατοντάδες τελετουργικά κυρίως αντικείmicroενα όπως οι διπλοί πελέκεις και όπλα όπως ξίφη και εγχειρίδια Η παρουσία microάλιστα των όπλων αυτών microέσα στο ιερό σπήλαιο έκανε πολλούς ειδικούς να microιλήσουν για τη λατρεία microιας πολεmicroικής θεότητας Εντυπωσιακά ευρήmicroατα απέδωσαν οι ανασκαφές και στο σπήλαιο του Ψυχρού που παλαιότερα ταυτιζόταν microε το Δικταίον Άντρον της ελληνικής αρχαιότητας Η απόδοση

Χρυσό περίαπτρο (φυλαχτό) microε απεικόνιση χεριού φιδιού και

λατρείας στον χώρο πιστοποιείται από την ύπαρξη χτιστού βωmicroού και από το microεγάλο πλήθος των πολύτιmicroων αντικειmicroένων όπως ειδώλια τελετουργικά ρυτά διπλοί πελέ-κεις τράπεζες προσφορών και άλλων ευρηmicroάτων microε προφανή θρησκευτική σηmicroασίαΙδιαίτερα σηmicroαντικό σπήλαιο της αρχαιότητας ήταν τέλος και το Ιδαίον Άντρον στις βόρειες πλαγιές της Ίδης σε υψόmicroετρο 1500 micro Η φιλολογική παράδοση και οι παλαιότερες ανασκαφές επιβεβαίωσαν τη microεγάλη ανάπτυξη της λατρείας στο σπήλαιο κατά τα ιστορικά χρόνια καθιστώντας το ως το σηmicroαντικότερο λατρευτικό σπήλαιο των χρόνων εκείνων στον ελληνικό κόσmicroο Πρόσφατες ανασκαφές πιστοποιούν ήδη από τη microινωική εποχή τη λατρευτική χρήση του σπηλαίου η οποία συνεχίζεται αδιά-σπαστα microέχρι και τα ρωmicroαϊκά χρόνια Η microινωική λατρεία στο Ιδαίον πιστοποιείται από την παρουσία ανθρώπινων ειδωλίων σε στάση προσευχής ζωδίων και σφραγίδων microε θρησκευτικές παραστάσεις Θεωρείται πιθανή η λατρεία του θνήσκοντος και αναγεν-νώmicroενου νεαρού θεού ιδιότητα που κληρονόmicroησε αργότερα ο επίσης θνήσκων και αναγεννώmicroενος κρηταγενής Δίας Εκτός από αυτά που αναφέρθηκαν πρέπει να προστεθούν και πολλά άλλα σπήλαια microε αδιάψευστα ίχνη λατρευτικής χρήσης Τα ιερά σπήλαια είναι πιθανό να συνδέονται microε τη λατρεία των χθόνιων δυνάmicroεων Η είσοδος στα σπήλαια θεωρείτο προφανώς κατά-βαση στο εσωτερικό της γης όπου τοποθετούταν η κατοικία των χθόνιων θεοτήτων Η σηmicroασία της κατάβασης στα έγκατα της γης microαρτυρείται άλλωστε και από την απόθεση προσφορών στο σπηλαιώδες χάσmicroα στο Γιούκτα και στο Σταγονόσχηmicroο υπόγειο κτίσmicroα στο Φουρνί των Αρχανών

Ιερά ΚορυφήςΚρητική ιδιοmicroορφία αποτελεί εξάλλου και η απόδοση λατρείας στα λεγόmicroενα Ιερά Κορυφής Πρόκειται για υπαίθρια ιερά που ιδρύονταν σε γυmicroνές κορυφές ή πλαγιές βουνών σε κοντινή απόσταση από τις κατοικηmicroένες περιοχές Η γειτνίαση και η οπτική επαφή microε τον οικισmicroό σε συνδυασmicroό microε την προσβασιmicroότητα του τόπου αποτελούσαν microάλλον τα βασικά κριτήρια της επιλογής κάθε θέσης για την ίδρυση Ιερού Κορυφής Σε ολόκληρη την Κρήτη έχουν αποκαλυφθεί δεκάδες τέτοια ιερά και δεν είναι παράλογο να υποτεθεί πως σχεδόν κάθε πόλη είχε και το ορεινό ιερό της Σε κάποιες περιπτώ-σεις γειτονικοί οικισmicroοί microοιράζονταν κοινά Ιερά Κορυφής Τέτοιο κοινό ιερό είναι του

Το Ιδαίον Άντρον στην Ίδη της Κρήτης χρησιmicroοποιείτο ως

Γιούχτα που φαίνεται πως ανήκε στην Κνωσό και στις Αρχάνες Σηmicroαντικό είναι επίσης το ιερό του Κόφινα που ανήκε στη Φαιστό και εκείνο του Πετσοφά που ανήκε στη microινωική πόλη του Παλαικάστρου Σητείας Άξιο αναφοράς για πολλούς λόγους είναι και το microινωικό ιερό των Κυθήρων που αποτελεί σπάνια περίπτωση εξωκρητικού και microάλιστα ασύλητου Ιερού ΚορυφήςΗ εποχή της ανάπτυξης και της microεγάλης ακmicroής των Ιερών Κορυφής είναι η microεσοmicroι-νωική που συmicroπίπτει microε την ίδρυση των πρώτων ανακτόρων Αρχικά τα εν λόγω ιερά ήταν αστέγαστα ή έφεραν κατασκευές από φθαρτά υλικά που δεν άφησαν ίχνη Η ιερή περιοχή οριοθετείτο συχνά microόνο από έναν χτιστό περίβολο που χρησίmicroευε και ως ανάληmicromicroα Αργότερα κατά τη Νεοανακτορική περίοδο χτίζονται κάποια κτίρια σε ορι-σmicroένα τέτοια ιερά Σε ένα σηmicroαντικό λίθινο ρυτό από τη Ζάκρο αποδίδεται ανάγλυφα ένα τέτοιο ιερό χτισmicroένο σε βραχώδες έδαφος και αναγνωρίζεται ως Ιερό Κορυφής Πρόκειται microάλιστα για τη λεπτοmicroερέστερη microέχρι στιγmicroής απεικόνιση ιερού κτίσmicroα-τος στη microινωική εικονογραφία Στην παράσταση αυτή πιστεύεται πως αποδίδεται ένα τυπικό Ιερό Κορυφής της Νεοανακτορικής εποχής κατά την οποία η λατρεία σε τέτοια ιερά φαίνεται πως συστηmicroατοποιήθηκε ο αριθmicroός τους microειώθηκε ενώ χτίστηκαν και τα πρώτα κτίρια στα σηmicroαντικότερα από αυτά Το κύριο γνώρισmicroα των microινωικών Ιερών Κορυφής είναι οι microεγάλες ποσότητες πήλινων και σπανιότερα χάλκινων ανθρωπόmicroορφων ειδωλίων σε ποικίλες στάσεις και χειρονο-microίες (Ρεθεmicroιωτάκης 2001 Εικ στο εξώφυλλο) ζωδίων και ανθρώπινων ανατοmicroικών microελώνΤα ζώδια αποδίδουν πολλά είδη ζώων τόσο εξηmicroερωmicroένων όπως τα βοοειδή και τα αιγοπρόβατα όσο και άγριων όπως ο σκύλος ή ακόmicroα ο σκορπιός και η νυφίτσα Όχι σπάνια αποδίδονται ακόmicroη πτηνά ή και έντοmicroα Τα ανθρώπινα ανατοmicroικά microέλη γνωστά ως ηmicroίτοmicroα συνίστανται σε ξεχωριστά πλασmicroένα χέρια πόδια κεφάλια και κορmicroούς ανθρωπόmicroορφων ειδωλίων που συχνά φέρουν οπές για ανάρτηση Η ευτέ-λεια των υλών και η απλότητα της κατασκευής της πλειοψηφίας των αφιερωmicroάτων παρέχουν σαφείς ενδείξεις για την τέλεση της λαϊκής κυρίως λατρείας στα εν λόγω ιερά Αντίθετες περιπτώσεις ανάθεσης πολυτιmicroότερων υλών δηλώνουν ενδεχοmicroένως την ανάmicroειξη της ανακτορικής διοίκησης Στα Ιερά Κορυφής αποκαλύπτονται επίσης ποικίλα αντικείmicroενα όπως αγγεία και κοσmicroήmicroατα και βέβαια τα απαραίτητα για τη

λατρεία Ιερά ΣκεύηΕίναι βέβαιο πως η απόδοση της λατρείας στα εν λόγω ιερά κορυφωνόταν microε το άναmicromicroα microεγάλης τελετουργικής πυράς στην οποία οι πιστοί έριχναν ποικίλες προσφορές Οι περισσότεροι ερευνητές θεωρούν πως στα Ιερά Κορυφής λατρευόταν κάποια ιαmicroατική θεότητα στην οποία αφιερώνονταν τα πήλινα ειδώλια που ίσως απεικόνιζαν τους ίδιους τους πιστούς και τα κοπάδια τους ώστε να τυγχάνουν της θεϊκής προστασίας Η παρουσία οmicroοιωmicroάτων κάθε είδους ζώου στα Ιερά Κορυφής έχει βέβαια τον συmicroβο-λισmicroό της που ανταποκρίνεται στις θρησκευτικές δοξασίες των πιστών οι οποίες είναι άγνωστες σε εmicroάς Έτσι η σκοπιmicroότητα των οmicroοιωmicroάτων microη παραγωγικών ζώων παρα-microένει εν πολλοίς άγνωστη Συχνά αφιερώνεται microόνο το πάσχον τmicroήmicroα του σώmicroατος για να εστιαστεί εκεί η ευεργετική επίδραση της ιαmicroατικής θεότητας Έτσι ερmicroηνεύεται η παρουσία των ανεξάρτητων ανατοmicroικών microελών που προαναφέρθηκαν Προς την ίδια αυτή ερmicroηνεία microας κατευθύνει και το microοναδικό ειδώλιο του Ιερού Κορυφής στον Τρα-όσταλο που συνδέεται microε την πόλη και το ανάκτορο της Ζάκρου Στο εν λόγω ειδώλιο αποδίδεται γυναικεία microορφή microε πρησmicroένο το ένα πόδι να περιmicroένει προφανώς τη θεϊκή ίαση (Davaras K 1976 Guide to Cretan Antiquities New Jersey Noyes Press σελ 246 εικ 138) Αν ισχύει η πιθανή αυτή ερmicroηνεία για τα πήλινα οmicroοιώmicroατα και κυρίως τα ηmicroίτοmicroα τότε αυτά συνδέονται microε τα αντίστοιχα που κατέθεταν οι αρχαίοι Έλληνες στα ιερά του Ασκληπιού και βέβαια microε τα σύγχρονα σε εmicroάς τάmicroατα που αφήνουν οι ορθόδοξοι πιστοί microπροστά στις θαυmicroατουργές εικόνες των αγίωνΥπάρχουν ενδείξεις πως τα microινωικά Ιερά Κορυφής έπαιζαν και άλλο σηmicroαντικό ρόλο πέρα από εκείνον της απόδοσης λατρείας στην όποια θεότητα Λόγω της θέσης τους σε ψηλούς κυρίως λόφους συχνά έχουν θεωρηθεί παρατηρητήρια όπως οι microεταγε-νέστερες βίγλες ή ακόmicroα και σταθmicroοί επικοινωνίας απrsquo όπου microε το άναmicromicroα microεγάλης φωτιάς microεταβιβάζονταν τα microηνύmicroατα από τον έναν τόπο στον άλλο Προς αυτή την άποψη συνηγορεί microάλλον και το microινωικό Ιερό Κορυφής των Κυθήρων που είναι από τα ελάχιστα τέτοια ιερά στον εξωκρητικό κόσmicroο Η microεγάλη ακmicroή του ιερού των Κυθήρων που πιστοποιείται από τον τεράστιο αριθmicroό των σπάνιων συνήθως χάλκινων ειδωλίων οφείλεται προφανώς και στη στρατηγική θέση που καταλαmicroβάνει απrsquo όπου ελέγχονται σηmicroαντικοί θαλάσσιοι δρόmicroοι του Αιγαίου

Το Ιερό των Διπλών Πελέκεων της Κνωσού microε το χτιστό θρα-

Οικιακά ΙεράΗ τρίτη microεγάλη κατηγορία ιερών τόπων του microινωικού κόσmicroου είναι τα λεγόmicroενα Οικι-ακά Ιερά Πρόκειται για στεγασmicroένα ιερά που εντοπίζονται είτε σε ανάκτορα για να εξυπηρετούν ενδεχοmicroένως τις λατρευτικές ανάγκες της βασιλικής οικογένειας και της βασιλικής αυλής είτε σε κοmicroβικά σηmicroεία microέσα στις πόλεις για την τέλεση της δηmicroόσιας λατρείας είτε τέλος σε οικίες για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών κάθε οικογένειας χωριστά Διακρίνονται σε τρεις κύριους αρχιτεκτονικούς τύπους τα ιερά microε θρανίο τις κρύπτες microε πεσσούς και τέλος τις λεγόmicroενες δεξαmicroενές καθαρmicroώνΟ τύπος του ιερού microε θρανίο είναι το συνηθέστερο θρησκευτικό κτίριο στη microινωική Κρήτη και microάλιστα εmicroφανίζεται πριν από την ίδρυση των πρώτων ανακτόρων Αποτελεί ουσιαστικά έναν microικρό ορθογώνιο χώρο όmicroοιο microε ένα οποιοδήποτε δωmicroάτιο σπιτιού από το οποίο όmicroως διαφοροποιείται λόγω της ύπαρξης ενός χτιστού ή πήλινου χαmicroη-λού θρανίου σε microία από τις microακριές πλευρές Σε ορισmicroένες περιπτώσεις το θρανίο αυτό είναι επενδεδυmicroένο microε κονίαmicroα Τα ιερά microε θρανίο συναντώνται τόσο στα ανάκτορα σε πολυτελέστερη συνήθως microορφή όσο και στις microικρότερες επαύλεις και στις οικίες Η ταύτισή του microε ιερό χώρο οφείλεται κυρίως στην παρουσία λατρευτικών ειδωλίων καθώς και πολυάριθmicroων αντικειmicroένων αγγείων και σκευών που θεωρούνται τελετουρ-γικά Μάλιστα στις περιπτώσεις που τέτοια ιερά βρέθηκαν σε καλή κατάσταση τα τελετουργικά σκεύη βρέθηκαν τοποθετηmicroένα ακριβώς πάνω σε αυτό το θρανίο το οποίο προφανώς αποτελούσε το σεβασmicroιότερο τmicroήmicroα του ιερού Οι λεγόmicroενες ιερές κρύπτες είναι ένας λιγότερο συχνά εmicroφανιζόmicroενος τύπος ιερού Πρόκειται για ορθογώνια σκοτεινά κυρίως δωmicroάτια που συχνά βρίσκονται στα υπόγεια των κτιρίων Το κύριο γνώρισmicroα των ιερών αυτών είναι η ύπαρξη ενός ή περισσότερων τετράπλευρων πεσσών δηλαδή χτιστών κολόνων οι οποίες microάλιστα δεν φαίνονται να εξυπηρετούν λόγους στατικότητας της υπερκείmicroενης οροφήςΣυχνά microάλιστα οι τετράγωνοι λίθοι από τις πλευρικές όψεις των πεσσών αυτών φέρουν ανάγλυφα σύmicroβολα που θεωρούνται ιερά όπως για παράδειγmicroα ο διπλός πέλεκυς η τρίαινα το αστέρι και το στάχυ Σχεδόν πάντα οι ιερές κρύπτες είναι επιmicroεληmicroένης κατασκευής Το δάπεδο καλύπτεται συχνά microε πλακόστρωτο από ορθογώνιες πλάκες ή κονίαmicroα και οι πλευρικοί τοίχοι επενδύονται microε γυψόλιθο Η διάταξη στο εσωτερικό

Κρύπτη microε δύο πεσσούς απο το ανάκτορο των Μαλίων

Η δεξαmicroενή καθαρmicroών του ανα-κτόρου των Μαλίων

τους φαίνεται πως συνδέεται microε τις τελετουργικές σπονδές που λάmicroβαναν χώρα microέσα σε αυτές Πολλές φορές το δάπεδο εmicroφανίζει ευρύ κεντρικό βύθισmicroα ή αυλάκι γύρω από τον πεσσό που φαίνεται πως χρησίmicroευαν για τη συγκέντρωση των υγρών κατά την τέλεση των σπονδών Σε άλλες περιπτώσεις η περισυλλογή των σπονδικών υγρών γινόταν microε τη βοήθεια microεγάλων λεκανών που είχαν ενσωmicroατωθεί στο δάπεδο γύρω από τον πεσσό Στην ιερότητα των εν λόγω κρυπτών συνηγορούν άλλωστε και τα πολυάριθmicroα τελετουργικά σκεύη και ανθρωπόmicroορφα ειδώλια που προέρχονται microέσα ή γύρω από αυτέςΠολύ σηmicroαντικός τύπος Οικιακού Ιερού είναι τέλος και οι λεγόmicroενες δεξαmicroενές καθαρmicroών Πρόκειται για τον πλέον ιδιότυπο τύπο microινωικού ιερού και συναντάται σχεδόν αποκλειστικά στην Κρήτη και λιγότερο συχνά σε τόπους microε σαφείς επιρροές από αυτήν όπως η Θήρα Η οmicroοιότητά τους microε κοινές δεξαmicroενές νερού οδήγησε αρχικά σε θεωρίες για τέτοιου είδους χρήση του χώρου Η παντελής όmicroως απουσία αποχετευτικού συστήmicroατος καθι-στά αβάσιmicroες αυτές τις ερmicroηνείες Σήmicroερα αναγνωρίζονται ευρέως ως λατρευτικοί χώροι Σε αυτό συνηγορεί και αποκάλυψη τελετουργικών σκευών και αντικειmicroένων microέσα ή κοντά σε αυτές Βέβαια είναι αδύνατη η ακριβής ανασύνθεση των τελετουργιών που διαδραmicroατίζονταν microέσα στις δεξαmicroενές καθαρmicroών Ωστόσο θεωρείται πιθανή η πραγmicroατοποίηση τελετών εξαγνισmicroού που συνίσταντο προφανώς στον καθαρισmicroό των πιστών ή του ιερατείου πριν από τη συmicromicroετοχή στη λατρεία Η συmicroβολική αυτή πράξη καθαρmicroού πραγmicroατοποιείτο πιθανώς microε microικρή ποσότητα νερού ή και ιερού ελαίου Από την άλλη microεριά η υπόγεια microορφή των ιερών δεξαmicroενών παραπέmicroπει πιθανώς στην έννοια της κατάβασης microέσα στα σπλάχνα της σεβάσmicroιας γης όπως αναφέρθηκε παραπάνω στο κεφάλαιο για τα Ιερά Σπήλαια

ΝαοίΓια πολλές δεκαετίες οι microελετητές της microινωικής θρησκείας πίστευαν πως ο τύπος του ελεύθερου ναού ως ανεξάρτητου οικοδοmicroήmicroατος δεν υπήρχε στην Κρήτη Σήmicroερα γνωρίζουmicroε πως ναοί αυτού του τύπου υπήρχαν βέβαια χωρίς όmicroως τη συχνότητα microε την οποία εmicroφανίζονται οι υπόλοιποι τύποι ιερών Πρόσφατες ανακαλύψεις στους πρόποδες του όρους Γιούκτας των Αρχανών σε microια θέση microε εντυπωσιακή θέα στο

Ο microινωικός ναός στα Ανεmicroό-σπηλια

Αιγαίο βεβαίωσαν την ύπαρξη ανεξάρτητου ναϊκού οικοδοmicroήmicroατος microε τη χαρακτηρι-στική τριmicroερή διάταξη που microας είναι γνωστή από την εικονογραφίαΣτον νότιο τοίχο του κεντρικού δωmicroατίου ο φυσικός βράχος που προεξείχε λαξεύτηκε προσεκτικά ώστε να αποτελέσει χαmicroηλό επίπεδο θρανίο Πάνω σε αυτό δύο πήλινα πόδια φυσικού microεγέθους ανήκαν πιθανώς στο ξόανο της λατρευόmicroενης θεότητας που είχε κατασκευαστεί από φθαρτές ύλες και γιrsquo αυτό δεν σώθηκε Το ανατολικό δωmicroάτιο του ιερού προοριζόταν πιθανώς για τις αναίmicroακτες προσφορές Στο βάθος του δωmicroα-τίου είχε κατασκευαστεί λίθινος βωmicroός πάνω στον οποίο βρέθηκαν κάποια τελετουρ-γικά σκεύη του ιερού Το δυτικό δωmicroάτιο φαίνεται πως προοριζόταν για τις αιmicroατηρές θυσίες Στην ερmicroηνεία αυτή οδηγεί και ο συνδυασmicroός πεσσού και αβαθών αυλακιών που εντοπίστηκαν στο τmicroήmicroα αυτό του κτιρίου τα οποία συνδέονται microε την απορροή των υπολειmicromicroάτων των αιmicroατηρών θυσιών όπως αναφέρθηκε ήδη στο κεφάλαιο των ιερών κρυπτών microε τους πεσσούς Στο κέντρο περίπου του δωmicroατίου υπήρχε χαmicroηλή τραπεζοειδής κατασκευή που προεξείχε πάνω από το στρωmicroένο microε κονίαmicroα δάπεδο και αποτελούσε τον κεντρικό βωmicroό του ναού Ο ίδιος ναός είναι γνωστός και για το εύρηmicroα της ανθρωποθυσίας το οποίο θα αναφερθεί παρακάτω

Οι βωmicroοίΣτενή σχέση microε τα ιερά όλων των τύπων έχουν βέβαια και οι βωmicroοί καθώς αποτελούν τις κατεξοχήν κατασκευές που εξυπηρετούσαν την απόθεση των προσφορών και την πραγmicroατοποίηση της θυσίας Αρκετά συχνή είναι η παρουσία του χτιστού βωmicroού ο οποίος είναι είτε ορθογώνιος και microονοκόmicromicroατος είτε βαθmicroιδωτός Τέτοιου είδους βωmicroοί συναντώνται σε πολλά από τα ιερά της Κρήτης είτε αυτά βρίσκονται σε ανάκτορα είτε είναι υπαίθρια όπως για παράδειγmicroα στα σπήλαια και στα Ιερά Κορυφής Συχνότερα εmicroφανιζόmicroενοι και microνηmicroει-ωδέστεροι είναι βέβαια στα ανάκτορα γεγονός που συνδέεται microε την επισηmicroότερη microορφή της λατρείας και ενδεχοmicroένως microε τη microαζικότερη προσέλευση των προσκυνη-τών Στους microεγάλους αυτούς χτιστούς βωmicroούς εκτός από τις αναίmicroακτες προσφορές που συνίστανται στην απόθεση καρπών και άλλων αγαθών θεωρείται βέβαιη και η τέλεση των αιmicroατηρών προσφορών microε τη θυσία ζώων όπως αιγοπροβάτων και ταύ-ρων προς τιmicroήν της λατρευόmicroενης θεότητας Οι ζωοθυσίες σε τέτοιου είδους χτιστούς

Αmicroφίκοιλοι βωmicroοί απο τις Αρχά-νες

βωmicroούς είναι γνωστές από την περίφηmicroη εικονογραφηmicroένη σαρκοφάγο της Αγίας Τρι-άδας για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω Άλλος σηmicroαντικός τύπος βωmicroού αν και σπανιότερος είναι ο κινητός αmicroφίκοιλος βωmicroός γνωστός κυρίως από την εικο-νογραφία Πρόκειται για microικρού σχετικά microεγέθους επίπεδους βωmicroούς microε κοίλες τις κάθετες πλευρές που χρησιmicroοποιούνταν ενδεχοmicroένως microόνο για την απόθεση ιερών προσφορών

Ιερά σκεύηΣε όλους τους τύπους των ιερών βρέθηκαν και εξακολουθούν να αποκαλύπτονται ορι-σmicroένοι τύποι αγγείων και αντικειmicroένων που από τα πρώτα χρόνια των σχετικών ερευ-νών συνηθίζεται να θεωρούνται τελετουργικά Ως τέτοια αναγνωρίζονται τα σκεύη που χρησιmicroοποιούνταν απαραίτητα στην τέλεση λατρείας και της εκάστοτε ιεροπρα-ξίας Στη θεώρηση των αντικειmicroένων αυτών ως τελετουργικών οδήγησε η συχνότατη παρουσία τους στα ιερά και η ιδιότυπη συχνά microορφή τους που αποκλείει οποιαδήποτε χρηστική λειτουργία Τα κυριότερα από αυτά είναι οι τράπεζες προσφορών οι κέρνοι τα ρυτά και τα κοχλιάρια Οι τράπεζες προσφορών συναντώνται σε όλους τους τύπους των microινωικών ιερών Συνί-στανται σε δύο κύριους τύπους που εmicroφανίζουν πολλές παραλλαγές Ο πρώτος τύπος που είναι παλαιότερος και χρησιmicroοποιείται ήδη από τα παλαιοανακτορικά χρόνια απο-τελείται από microία ορθογώνια λίθινη πλάκα Σε ορισmicroένες περιπτώσεις στηρίζεται σε πόδι ή βαθmicroιδωτή βάση Η ανώτερη επιφάνειά τους είναι είτε λεία είτε παρουσιάζει αβαθή στρογγυλή ή ορθογώνια κοιλότητα Πιο συνηθισmicroένος είναι ο τύπος της τριπο-δικής τράπεζας προσφορών που συναντάται στα microεταγενέστερα νεοανακτορικά χρόνια Πρόκειται για στρογγυλή τράπεζα συνήθως microικρού microεγέθους η οποία στηρίζεται σε τρία χαmicroηλά πόδια Στην ανώτερη επιφάνειά της το πλατύ περιmicroετρικό περιχείλωmicroα ορίζει αβαθή κοιλότητα που χρησίmicroευε για την απόθεση των προσφορών Το υλικό των τραπεζών αυτών είναι ο πηλός και είναι επενδεδυmicroένες εξωτερικά microε κονίαmicroα ενώ ενίοτε φέρουν γραπτά διακοσmicroητικά microοτίβα Άλλες φορές κατασκευάζονται ολόκληρες από κονίαmicroα Τέτοιες τράπεζες είναι ευρύτατα γνωστές και σε περιοχές εκτός Κρήτης όπως η ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου κυρίως η ΘήραΠολύ χαρακτηριστικό σκεύος της microινωικής λατρείας είναι επίσης ο κέρνος Η microορφή

Λίθινος κέρνος απο την αυλή του ανακτόρου των Μαλίων Πρό-

του καθορίστηκε από την ανάγκη δηmicroιουργίας ενός σκεύους microε πολλές χωριστές κοι-λότητες Ονοmicroάστηκε έτσι από τα αντίστοιχα σκεύη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας που πήραν την ονοmicroασία τους από το ρήmicroα κεράννυmicroι (= ανακατεύω) Από τα πρω-τοmicroινωικά κιόλας χρόνια εmicroφανίζονται στους τάφους της Μεσαράς τα λεγόmicroενα αλα-τοδοχεία απλοί λίθινοι κέρνοι αποτελούmicroενοι από microία λίθινη πλάκα microε κοιλότητες Εξίσου πρώιmicroοι είναι και οι πήλινοι κέρνοι που αποτελούνται από συνδυασmicroούς δύο ή περισσότερων κυπέλλων που στηρίζονται σε κοινή βάση Οι κέρνοι διατηρήθηκαν σε όλη τη διάρκεια των microινωικών χρόνων και εξελίχθηκαν σε πολλές παραλλαγές Η επικρατέστερη άποψη για τα εν λόγω σκεύη είναι πως χρησίmicroευαν για την προσφορά πανσπερmicroίας δηλαδή microικρής ποσότητας αγαθών από πολλά είδη της γεωργικής παρα-γωγής Παρόmicroοιες προσφορές γίνονταν και στα microεταγενέστερα ιστορικά χρόνια Αν η ερmicroηνεία αυτή ευσταθεί γίνεται αντιληπτό πως η χρήση τους αποσκοπούσε στην επίκληση της θεότητας για την προστασία της παραγωγής microε την ευλογία αντιπροσω-πευτικής ποσότητας από το κάθε είδος Τα ρυτά αποτελούν άλλη microια ιδιότυπη και ιδιαίτερα σηmicroαντική κατηγορία της σκευής των ιερών microε κύριο γνώρισmicroα την ύπαρξη δύο οπών Η microία χρησίmicroευε για το γέmicroισmicroα του αγγείου και η άλλη για την απορροή του περιεχοmicroένου Η ονοmicroασία τους προέρχε-ται από το ρήmicroα ρέω και δηλώνει ακριβώς αυτή την ιδιότητα Η αρχική τους χρήση πιθανώς να ήταν πρακτική καθώς θεωρείται το ιδανικό σχήmicroα αγγείου που συνδέεται microε τη microετακένωση των υγρών κυρίως αγαθών από ένα αγγείο σε ένα άλλο microε στενότερο στόmicroιο Ίσως λοιπόν ορισmicroένοι τύποι ρυτών κυρίως αυτά που δεν είναι ιδιαιτέρως επιmicroεληmicroένα είχαν τον ρόλο που έχουν τα σηmicroερινά χωνιά Πολύ σύντοmicroα όmicroως συνδέθηκαν και microε τη λατρεία Υπάρχουν απλά ρυτά microε γεωmicroε-τρικά σχήmicroατα όπως κωνικά σφαιρικά και απιόσχηmicroα εντυπωσιακότερα όmicroως είναι τα ανθρωπόmicroορφα και τα ζωόmicroορφα Τα συνηθέστερα ζωόmicroορφα ρυτά παριστάνουν κυρίως ταύρους ή λέοντες Πολλές φορές αποδίδονται microόνο τα κεφάλια αυτών των ζώων Η ποικιλία των microορφών και των υλών που χρησιmicroοποιούνται για την κατασκευή των ρυτών είναι ανεξάντλητη Τα πήλινα ρυτά αποκτούν πολλές microορφές που κυmicroαίνονται από τις απλούστερες microέχρι και τις πιο περίτεχνες που προδίδουν γόνιmicroη φαντασία και βέβαια προσπάθεια για εντυπωσιασmicroό Το ίδιο ισχύει και για τα λίθινα για τα

Περίτεχνο πήλινο ρυτό από τη Φαιστό του 1700 πΧ (Αρχαιο-

οποία χρησιmicroοποιούνταν ποικίλες ύλες ντόπιες και ακριβότερες εισηγmicroένες Η συχνό-τερη ερmicroηνεία που δίνεται σε αυτά είναι πως χρησίmicroευαν για την τέλεση των ιερών σπονδών που συνίστανται στην απόδοση υγρών προσφορών προς τη λατρευόmicroενη θεότητα Οι όποιες υγρές προσφορές διά microέσου των ρυτών εικάζεται πως χύνονταν τελετουργικά στο δοχείο υποδοχής της σπονδής ή ενδεχοmicroένως απευθείας στη γη αν η επίκληση γινόταν σε χθόνια θεότητα Στην κατηγορία των σκευών που συνδέονται microε τη λατρεία ανήκουν και τα λεγόmicroενα κοχλιάρια τα οποία είναι σχετικά σπάνια Πρόκειται για microικρά καρδιόσχηmicroα αγγεία microε ιδιαίτερα κοmicroψό σχήmicroα Τέτοια σκεύη κατασκευάζονταν και από πηλό αλλά τα σηmicroαντι-κότερα δείγmicroατα είναι λίθινα Κατά κύριο λόγο προέρχονται από ιερά και λατρευτικούς χώρους όπως τα σπήλαια τα ιερά κορυφής και τα οικιακά ή ανακτορικά ιερά Την τελε-τουργική τους χρήση υπαινίσσονται εξάλλου και οι επιγραφές Γραmicromicroικής Α που φέρουν κάποια από αυτά οι οποίες θεωρείται ότι περιέχουν αναφορές στη microινωική θεότηταΤέλος σηmicroαντικά λατρευτικά σκεύη είναι και οι λεγόmicroενες τελετουργικές πρόχοι Οι πρόχοι γενικότερα αποτελούν κοινότατο σχήmicroα στην τυπολογία της microινωικής κεραmicroι-κής Είναι microικρού και microεσαίου microεγέθους κλειστά αγγεία microε πλατύ σώmicroα και στενό στόmicroιο microε προχοή που κατασκευάζονταν σε πολλές παραλλαγές Περιλαmicroβάνονται στα κύρια αγγεία που εξυπηρετούσαν τις καθηmicroερινές ανάγκες των προϊστορικών Κρητών Ιδιαί-τερη κατηγορία απαρτίζουν οι τελετουργικές πρόχοι Σε αυτές διακρίνεται ο τονισmicroένα ψηλός λαιmicroός και το στόmicroιο που κάmicroπτεται microε τέτοιο τρόπο ώστε θυmicroίζει ράmicroφος που-λιού Για τον λόγο αυτό ονοmicroάζονται και ραmicroφόστοmicroες Ο τύπος του εν λόγω αγγείου αν και αποκαλύπτεται σχετικά σπάνια στις ανασκαφές εmicroφανίζεται ωστόσο αρκετά συχνά στην εικονογραφία και κυρίως σε παραστάσεις σφραγίδων που θεωρούνται microαγικές

Ιερά σύmicroβολαΈχει διατυπωθεί η άποψη πως στη microινωική Κρήτη ήταν προσφιλέστερη η συmicroβολική απεικόνιση του θείου από την παράσταση αυτής της ίδιας της θεότητας Και πράγ-microατι στις εικονογραφικές παραστάσεις θρησκευτικού χαρακτήρα αποδίδονται συχνά ορισmicroένα σύmicroβολα που δεν microπορούν να τύχουν διαφορετικής ερmicroηνείας πέραν του συmicroβολισmicroού της θεότητας Εξάλλου εκτός από την παρουσία τους στη microινωική εικο-νογραφία τα σύmicroβολα αυτά κατασκευάζονταν και αυτόνοmicroα σε ποικίλες ύλες microεγέθη

Σπονδικό ταυρικό ρυτό από το microικρό ανάκτορο της Κνωσού

και παραλλαγές και microάλιστα σε τέτοια συχνότητα που πραγmicroατικά εντυπωσιάζει Τέτοια σύmicroβολα είναι οι λεγόmicroενοι διπλοί πελέκεις τα κέρατα καθιερώσεως ή καθοσιώσεως και ο ιερός κόmicroβος Από τα microινωικά θρησκευτικά σύmicroβολα ο διπλός πέλεκυς θεωρείται το ιερότερο και το σηmicroαντικότερο Έχει microάλιστα παρατηρηθεί πως microπορεί να συγκριθεί σε σπουδαιότητα microε τον σταυρό για τον χριστιανισmicroό και την ηmicroισέληνο για την ισλαmicroική πίστη Ως σχήmicroα ο microινωικός πέλεκυς αντιγράφει το γνωστό εργαλείο που υπήρξε κοινότατο σε πολλούς πολιτισmicroούς σε όλη τη διάρκεια της προϊστορίας Είναι βέβαιο πως αποτέλεσε διαχρονικά ένα βασικό εργαλείο εξυπηρέτησης καθηmicroερινών αναγκών Ήδη από τα προανακτορικά χρόνια παράλληλα microε τη χρηστική του σηmicroασία φαίνεται πως ο διπλός πέλεκυς αποκτά και τη θρησκευτική Λατρευτικοί θεωρούνται οι πελέκεις εκείνοι που είναι microεγαλύτεροι ή microικρότεροι από το κοινό εργαλείο και εκείνοι των οποίων το υλικό κατασκευής υπερβαίνει τα όρια ενός χρηστικού αντικειmicroένου Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι microεταλλικοί χυτοί ή σφυρήλατοι αποτελούmicroενοι από ένα λεπτό έλασmicroα microετάλλου Το συνηθέστερο υλικό είναι ο χαλκός ενώ υπάρχουν πολλά παρα-δείγmicroατα από χρυσό άργυρο και microόλυβδοΣτο ανάκτορο της Κνωσού διπλοί πελέκεις βρέθηκαν πάνω στο θρανίο αντίστοιχου ιερού να στηρίζονται όρθιοι σε λίθινες βάσεις microαζί microε ειδώλια θεοτήτων και άλλα λατρευτικά αντικείmicroενα Επιπλέον όmicroως αποτελεί προσφιλέστατο microοτίβο στην εικονο-γραφία καθώς εmicroφανίζεται συχνά στη διακόσmicroηση γραπτών αγγείων καθώς και σε τοι-χογραφίες δαχτυλίδια και σφραγίδες microε θρησκευτικές παραστάσεις Τέλος το σχήmicroα του διπλού πελέκεως αποτελεί ένα από τα βασικά σχήmicroατα που χαράσσονταν στους ιερούς πεσσούς όπως προαναφέρθηκε και σε άλλα τmicroήmicroατα των microινωικών κτιρίων Στο σχήmicroα του διπλού πελέκεως ορισmicroένοι ερευνητές είδαν τον συmicroβολισmicroό του ουρά-νιου θεού την ένωση δύο θεοτήτων ή την προσωποποίηση του θεού του κεραυνού Η θεότητα που εκπροσωπείται microε το εν λόγω σύmicroβολο δεν microπορεί όmicroως microε ασφάλεια να υποτεθεί Η πιθανότερη ερmicroηνεία στην οποία πρέπει να αρκεστούmicroε είναι πως ο διπλός πέλεκυς απέκτησε ιερή σηmicroασία ως το κατεξοχήν εργαλείο τέλεσης ταυρο-θυσιών κάτι που φαίνεται άλλωστε σε σχετικές παραστάσεις Ο ταύρος στην Κρήτη ήταν αναmicroφίβολα το ιερότερο ζώο και η θυσία του αποτελούσε τη microέγιστη microορφή ζωοθυσίας Η τέλεση των ζωοθυσιών microε τον διπλό πέλεκυ φαίνεται πως συνετέλεσε

Λίθινο κοχλιάριο από τις Αρχά-νες

Χρυσοί διπλοί πελέκεις από το σπήλαιο Αρκαλοχωρίου (Αρχαι-

στη βαθmicroιαία καθοσίωσή του και στην υπαγωγή του στη χορεία των ιερών συmicroβόλων Κατά microία βάσιmicroη άποψη ο microύθος και η ονοmicroασία του λαβύρινθου οφείλεται στην πολυπληθή παρουσία των διπλών πελέκεων στην Κνωσό Στη λυδική στην καρική και ίσως και στη microινωική γλώσσα η λέξη λάβρυς σηmicroαίνει διπλός πέλεκυς κάτι που συνε-πάγεται ότι λαβύρινθος σηmicroαίνει το ανάκτορο των διπλών πελέκεων Εξάλλου από πραγmicroατικά παραδείγmicroατα και παραστάσεις της εικονογραφίας είναι γνωστός ο διπλός πέλεκυς microεγάλου microεγέθους στην κορυφή ξύλινου στειλεού που στηρίζεται σε πυραmicroι-δική λίθινη βάση Η microορφή του αυτή σε συνδυασmicroό microε την προηγούmicroενη ετυmicroολογία της λέξης λαβύρινθος οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα πως ο διπλός πέλεκυς ξεπερνούσε τα πλαίσια ενός κοινού ιερού συmicroβόλου και αποκτούσε χαρακτηριστικά εmicroβλήmicroατος για τη microινωική ΚρήτηΠρωταρχικής σηmicroασίας σύmicroβολο στη θρησκευτική συνείδηση των προϊστορικών Κρη-τών είχαν και τα ιερά κέρατα microε microεγάλη συχνότητα εmicroφάνισης τόσο στις εικονογρα-φικές παραστάσεις όσο και σε οmicroοιώmicroατα από διάφορες ύλες Ονοmicroάστηκαν έτσι λόγω της microορφής τους που θυmicroίζει σχηmicroατική απόδοση κεράτων ταύρου Ιερά κέρατα έχουν βρεθεί πάmicroπολλα κατασκευασmicroένα από ποικίλα υλικά όπως πηλό κονίαmicroα ή λίθο Το microεγαλύτερο έχει βρεθεί στο ανάκτορο της Κνωσού και έχει microνηmicroειώδεις διαστάσεις που φτάνουν σε ύψος τα 2 micro Όπως αποδεικνύεται από την εικονογραφία τα ιερά κέρατα χρησίmicroευαν ως επίστεψη των κτιρίων κυρίως όmicroως των ανακτόρων των ιερών και των βωmicroών Η ιερή τους σηmicroασία πιστοποιείται από την παρουσία τους microέσα σε ιερά και microάλιστα πάνω στα θρανία microαζί microε άλλα λατρευτικά σύmicroβολα και ειδώλια Το microοτίβο των ιερών κεράτων χρησιmicroοποιήθηκε όmicroως και σε όλες σχεδόν τις microορφές της microινωικής τέχνης Ο Evans είναι ο πρώτος αρχαιολόγος που τα ονόmicroασε κέρατα καθιερώσεως ή καθοσι-ώσεως θεωρώντας πως δεν είναι καθαυτά ιερά αλλά microετέτρεπαν σε ιερό οτιδήποτε τοποθετείτο microεταξύ αυτών Και είναι πράγmicroατι πάmicroπολλες οι παραστάσεις κατά τις οποίες διπλοί πελέκεις κλαδιά δέντρων και άλλα αντικείmicroενα τοποθετούνται microεταξύ αυτών προκειmicroένου ίσως να καθαγιαστούν Πολύ σηmicroαντικό microινωικό ιερό σύmicroβολο είναι και ο ιερός κόmicroβος Πρόκειται για στενή λωρίδα υφάσmicroατος δεmicroένη κόmicroπο στη microέση σχεδόν όπως οι σηmicroερινές γραβάτες microε τις δύο άκρες του να καταλήγουν σε κρόσσια Φυσικά βρίσκονται microόνο οι αναπαρα-

Η αίθουσα των διπλών πελέκεων στο Αρχαιολογικό Μουσείο

στάσεις του σε άφθαρτες ύλες και όχι βέβαια τα υφασmicroάτινα πρωτότυπα Απεικονίσεις ιερών κόmicroβων υπάρχουν πάνω σε πήλινα αγγεία και σε τοιχογραφίες Εκτός όmicroως από τις απεικονίσεις υπάρχουν και οmicroοιώmicroατα ιερών κόmicroβων σε ελεφα-ντόδοντο και φαγεντιανή Η ακριβής σηmicroασία και αυτού του συmicroβόλου είναι αδύνατο σήmicroερα να υποτεθεί Συνήθως θεωρείται σύmicroβολο αποτροπαϊκό Ως τέτοια θεωρού-νται εκείνα τα σύmicroβολα που πιστεύεται πως κρύβουν microυστικές microαγικές δυνάmicroεις που εmicroποδίζουν τον κάτοχο του συmicroβόλου να πάθει κακό

Η λατρείαΟ τρόπος της απόδοσης λατρείας στους ιερούς τόπους των Μινωιτών δεν είναι βέβαια απόλυτα γνωστός και οι γνώσεις microας βασίζονται κυρίως στην εικονογραφία Τα πολυά-ριθmicroα πήλινα και χάλκινα ειδώλια που βρίσκονται κυρίως σε σπήλαια και Ιερά Κορυφής φαίνεται πως αποδίδουν τη στάση των πιστών απέναντι στη θεότητα Η πλειοψηφία των ειδωλίων παριστάνει άντρες και γυναίκες όρθιους και ευθυτενείς να κοιτάζουν προς τα πάνω microε τα χέρια σταυρωmicroένα στο στήθος ή microε το δεξιό υψωmicroένο σε χαιρετι-σmicroό ή τοποθετηmicroένο στο microέτωπο Πιθανώς οι συχνές αυτές απεικονίσεις να αποδίδουν τη στάση και τις χειρονοmicroίες των πιστών τη στιγmicroή της απόδοσης της λατρείαςΣτις παραστάσεις κυρίως των δαχτυλιδιών και των σφραγίδων αλλά και στις τοιχογρα-φίες εντυπωσιάζει εξάλλου η συχνή επανάληψη ορισmicroένων σκηνών που δεν microπορούν να ερmicroηνευθούν ως στιγmicroές από την καθηmicroερινή ζωή στη microινωική Κρήτη Αντίθετα θεωρείται βέβαιο πως αποδίδουν σκηνές από τον θρησκευτικό βίο των Μινωιτών και microάλιστα τελετουργικές πράξεις microε στόχο την επίκληση της θεότητας Ένα τέτοιο συχνό θέmicroα microε σαφώς ιερό χαρακτήρα είναι η ιερή ποmicroπή Εορταστικές ποmicroπές ανδρών και γυναικών microε πολυτελή ενδύmicroατα είναι ένα προσφιλές θέmicroα σε τοιχογραφίες των microεγάλων ανακτόρων Το ίδιο θέmicroα παρουσιάζεται συχνά σε παραστάσεις σφραγίδων και χρυσών δαχτυλιδιών Πολλές φορές κατά τις ποmicroπές αυτές microεταφέρονται διάφορες προσφορές για να αποδοθούν ίσως στη θεότηταΜία άλλη τελετουργία γνωστή σε εmicroάς από την εικονογραφία είναι ο ιερός χορός Η σηmicroασία του χορού στην Κρήτη ως στοιχείου λατρευτικής πράξης πιστοποιείται και από τον Όmicroηρο που αναφέρεται στην κατασκευή κυκλικού χοροστασίου από τον Δαίδαλο προς τιmicroήν της Αριάδνης Παρόmicroοιες κυκλικές κατασκευές που ερmicroηνεύθη-

Τοιχογραφηmicroένος πεσσός του αδύτου στη συνοικία Σπλάντζια

Χάλκινο ανδρικό ειδώλιο περί-που του 1200 πΧ (Αρχαιολο-

καν ως χοροστάσια έχουν βρεθεί πράγmicroατι στην Κρήτη Ανθρώπινες microορφές κυρίως γυναίκες που χορεύουν microπροστά από τη θεά συναντώνται συχνά στις τοιχογραφίες και στα δαχτυλίδια ενώ το πήλινο οmicroοίωmicroα κυκλικού χορού από πρώιmicroο θολωτό τάφο πιστοποιεί την ιερότητα του χορού ήδη από τα προανακτορικά χρόνια Στις περισσότερες περιπτώσεις η παράσταση χορού θεωρείται ιεροτελεστία Ίσως αποτελούσε microάλιστα επίκληση προς τη θεότητα η οποία αποδίδεται microερικές φορές να παρίσταται microπροστά ή πίσω από τους χορευτές Όπως έχει ήδη αναφερθεί είναι πιθανόν ο ιερός χορός να αποτελούσε το microέσον microε το οποίο οι πιστοί έφταναν στην έκσταση που απαιτούσε η οραmicroατική επαφή microε τη θεότητα Άλλου τύπου ιεροτελεστίες αποδίδονται συχνά στην εικονογραφία Μία από αυτές είναι η λατρεία του Βαιτύλου Βαίτυλος ονοmicroάζεται microια άmicroορφη συνήθως πέτρα που θεω-ρείται πως συνδέεται microε τη θεότητα Στις παραστάσεις των σφραγίδων και των δαχτυ-λιδιών αποδίδεται συχνά το microοτίβο microιας αντρικής ή γυναικείας microορφής που σκύβει και αγκαλιάζει ή φιλά έναν στρογγυλεmicroένο ογκόλιθο Πιθανώς να έχουmicroε και εδώ άλλη microια επίκληση στη θεότητα η οποία θεωρείται πως ίσως κατοικεί microέσα στον λίθο Λιγότερο συχνές είναι οι σκηνές κατά τις οποίες αποδίδεται η λεγόmicroενη προσφορά της ιερής εσθήτας Τέτοιες σκηνές αποδίδουν γυmicroνές ή ντυmicroένες γυναίκες να microεταφέρουν το κυριότερο γυναικείο microινωικό ένδυmicroα την εσθήτα Πολλές τέτοιες σκηνές συνδυά-ζονται συχνά και microε την παρουσία του διπλού πελέκεως Η ιερότητα του ενδύmicroατος πιστοποιείται επίσης από την ύπαρξη ανεξάρτητων οmicroοιωmicroάτων εσθήτας που έχουν βρεθεί στα ιερά θησαυροφυλάκια της Κνωσού microαζί microε άλλα ιερού περιεχοmicroένου αντι-κείmicroενα Πολλοί ερευνητές συνδέουν την προσφορά microε τη microεταφορά του ιερού πέπλου της Αθηνάς κατά τον εορτασmicroό των Παναθηναίων στα microεταγενέστερα χρόνια Συχνά αποδιδόmicroενη τελετουργική σκηνή είναι και η συλλογή λουλουδιών Θεωρείται σχεδόν βέβαιο πως πολλά φυτά και λουλούδια της κρητικής πανίδας είχαν ιερή σηmicroα-σία συνδεόmicroενα microε τη θεραπεία ασθενειών και τη διευκόλυνση του τοκετού Σε τοι-χογραφίες της Κρήτης και της εκmicroινωισmicroένης Θήρας το microάζεmicroα λουλουδιών είναι ένα προσφιλές θέmicroα Μεmicroονωmicroένες microορφές ή οmicroάδες γυναικών ντυmicroένες microε πολυτελείς εσθήτες που δεν θα ταίριαζαν σε microια κοινή αγροτική εργασία εικονίζονται σε ανθι-σmicroένα λιβάδια να ασχολούνται microε το microάζεmicroα του κρόκου Η εικονογραφία συmicroπληρώνεται microε τη δηmicroιουργία microπουκέτων και στεφανιών που είχαν

Θραύσmicroα λίθινου ρυτού από την Κνωσό που εικονίζει λάτρεις

Πήλινο οmicroοίωmicroα συmicroπλέγmicroατος ανδρών που χορεύουν η ιερό-

ως προορισmicroό την προσφορά στη θεότητα Η σκηνή της προσφοράς στη θεότητα απο-δίδεται έξοχα σε τοιχογραφία της Θήρας microε τη θεά ενθρονισmicroένη και φρουρούmicroενη από τον γρύπα της να δέχεται τις προσφορές των ανθέωνΆλλου είδους λατρείες πολύ γνωστές από την εικονογραφία αλλά microε άγνωστο σε εmicroάς περιεχόmicroενο είναι η πεσσολατρεία και η δενδρολατρεία Όπως αναφέρθηκε ήδη στο κεφάλαιο για τα ιερά ο πεσσός αποτελεί κύριο στοιχείο της microινωικής λατρείας και συνθέτει ειδική κατηγορία ιερού Δεν είmicroαστε σε θέση να γνωρίζουmicroε αν ο πεσσός αντιπροσωπεύει την απεικόνιση του θείου ή αποτελεί απλώς ένα θρησκευτικό σύmicro-βολο Ο βαθmicroός ιερότητας ενός οποιουδήποτε ιερού αντικειmicroένου είναι πολύ δύσκολο σήmicroερα να προσδιοριστεί Είναι πιθανόν πάντως να θεωρείτο σύmicroβολο κάποιας χθόνιας θεότητας και να συνδέεται microε τη λατρεία του Βαιτύλων και των σταλακτιτώνΗ λατρεία του ιερού δέντρου είναι microία από τις συχνότερες σκηνές στις εικονογραφικές παραστάσεις θρησκευτικού περιεχοmicroένου Στις περισσότερες σκηνές αποδίδεται ολό-κληρο δέντρο το οποίο ξεπροβάλλει microέσα από οικοδόmicroηmicroα που ταυτίζεται συνήθως microε περίβολο ή ναό Γύρω από αυτό προσέρχονται πάντοτε οι λατρευτές και απλώνουν τα χέρια αγγίζοντάς το ή microαζεύοντας καρπούςΜε τη λατρεία του ιερού δέντρου πρέπει να συνδέεται και η απεικόνιση microεmicroονωmicroένων κλάδων που παριστάνονται συχνά πάνω σε ιερούς βωmicroούς και κέρατα καθοσιώσεως Αν και αγνοούmicroε το ακριβές περιεχόmicroενο και τον βαθmicroό ιερότητας του δέντρου στη microινωική Κρήτη η δενδρολατρεία πρέπει να σχετιστεί microε τελετές που συνδέονταν microε τη φύση και τη γονιmicroότητα

Η λατρεία των νεκρώνΔοξασίες για την ιερότητα των νεκρών προγόνων πιστοποιούνται ήδη από τα προα-νακτορικά χρόνια Οι τεράστιοι συχνά θολωτοί τάφοι της Μεσαράς φαίνεται πως εκτός από την ταφική χρήση εξυπηρετούσαν και λατρευτικούς σκοπούς που συνδέονταν microε την προγονολατρεία Στους microεγάλους αυτούς κοινοτικούς τάφους διαπιστώθηκαν προσεκτικές ανακοmicroιδές παλαιών ταφών προς εξοικονόmicroηση χώρου για νέες ταφές καθώς και πληθώρα τελετουργικών αντικειmicroένων που βρίσκονται microόνο σε λατρευτικούς τόπους Είναι βέβαιη άλλωστε η απόδοση τιmicroών στους νεκρούς που συνίσταται σε θυσίες προσφορές συmicroπόσια και άλλες τελετουργικές πράξεις Ενδεικτικό άλλωστε

Πήλινο ειδώλιο γυναίκας σε χορευτική κίνηση από το Ανά-

είναι το πήλινο οmicroοίωmicroα οικίσκου από το Καmicroηλάρι της Μεσαράς που θεωρείται ότι αποδίδει σκηνή τέτοιων ταφικών προσφορών προς τους νεκρούς του τάφουΚατά microία άποψη microάλιστα οι εν λόγω τάφοι αποτελούν τους κατεξοχήν τόπους από-δοσης της δηmicroόσιας λατρείας τα προανακτορικά χρόνια Σηmicroαντικές ενδείξεις για τη λατρεία των προγόνων παρέχονται επίσης από τα microεταγενέστερα νεκροταφεία του Μόχλου των Γουρνιών και κυρίως των Αρχανών όπου διαπιστώθηκε η σχεδόν ευλα-βική διατήρηση των οστών κάποιων ανθρώπων που είχαν πεθάνει ακόmicroα και εκατο-ντάδες χρόνια πριν Ειδικά στις Αρχάνες τεκmicroηριώθηκε η πραγmicroατοποίηση ζωοθυσιών προς τιmicroήν των νεκρών που περιλάmicroβαναν τη θανάτωση σκύλων ταύρων και ενός αλόγου

Οι θυσίεςΕκτός από τις ποικίλες τελετουργίες που προαναφέρθηκαν και τις άγνωστες σε εmicroάς προσευχές και επικλήσεις της θεότητας υπήρχαν και άλλου τύπου λατρευτικές πρά-ξεις που πιθανώς αποτελούσαν κορυφαία στιγmicroή απόδοσης λατρείας και γίνονταν σε ιδιαίτερες περιστάσεις ξεφεύγοντας από την καθηmicroερινή πρακτική Τέτοιου είδους ξεχωριστές τελετές αποτελούσαν και οι κάθε λογής προσφορές προς τη θεότητα που είχαν τη microορφή και το περιεχόmicroενο θυσίας Στις αναίmicroακτες προσφορές περιλαmicroβάνεται κάθε είδους αγαθό που προσφέρεται στη θεότητα Είναι βέβαιο πως πρόκειται για προϊόντα της αγροτικής παραγωγής τα οποία υπήρχαν σε αφθονία στις οικίες των πιστών Μικροί βωmicroοί και τριποδικές τράπεζες ήταν οι κατεξοχήν χώροι απόθεσης τέτοιων προσφορών Στις αναίmicroακτες προσφορές περιλαmicroβάνονται και οι υγρές προσφορές από κρασί λάδι microέλι και γάλα όπως διαβάζουmicroε στις λίγο microεταγε-νέστερες πινακίδες της Γραmicromicroικής γραφής Β Οι χοές microε τις υγρές προσφορές γίνονταν microε τη βοήθεια των ιερών σκευών και κυρίως microε τα τελετουργικά ρυτάΜεγαλύτερης βαρύτητας στη συνείδηση του πιστού και ανάλογη microε τη σηmicroασία της αιτούmicroενης χάρης θα ήταν ασφαλώς η απόδοση οποιασδήποτε αιmicroατηρής προσφοράς Οι προσφορές αυτές συνίστανται στις θυσίες ζώων που ήταν κυρίως αιγοπρόβατα και βοοειδή Όπως φαίνεται στη σχετική εικονογραφία microεγαλύτερη σπουδαιότητα microεταξύ των ζωοθυσιών είχε η θυσία του ταύρου Το microεγαλόσωmicroο και σφριγηλό ζώο είχε ιδι-αίτερη σηmicroασία στην Κρήτη και διατυπώνεται η άποψη πως θεωρείτο ιερό Σκηνές

Πήλινο οmicroοίωmicroα οικίσκου απο το Καmicroηλάρι το οποίο πιστεύε-

ταυροθυσίας αποδίδονται πολύ συχνά στη microινωική τέχνη και ιδιαίτερα στις σφραγίδες Η γνωστότερη όmicroως και αντιπροσωπευτικότερη παράσταση θεωρείται εκείνη της σαρ-κοφάγου από την Αγία Τριάδα η οποία αν και χρονολογείται στα χρόνια της microυκηναϊκής κυριαρχίας στην Κρήτη δεν αποκλείεται να απηχεί microινωικά πρότυπα και να αποδίδει σκηνές του microινωικού τελετουργικού τυπικούAπό την άλλη microεριά σηmicroαντικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών στην Κρήτη απέδειξαν microε σχετική ασφάλεια πως η ζωοθυσία δεν ήταν η ύψιστη δυνατή αιmicroατηρή θυσία που τελούσαν στη microινωική Κρήτη Στον ναό στα Ανεmicroόσπηλια των Αρχανών που έχει αναφερθεί ήδη στο κεφάλαιο των ιερών αποκαλύφθηκε σκελετός νεαρού άνδρα ξαπλωmicroένου σε βωmicroό microε ένα microαχαίρι πάνω σε αυτόν Κοντά του εντοπίστηκαν άλλοι τρεις σκελετοί που ανήκαν σε δύο άντρες και microία γυναίκα οι οποίοι όmicroως φαίνεται πως πέθαναν αφού καταπλακώθηκαν από τη στέγη του ιερού που καταστράφηκε από σεισmicroό Το εν λόγω εύρηmicroα παρά τις αρχικές επιφυλάξεις αναγνωρίζεται πλέον ως τελετή ανθρωποθυσίας η οποία πραγmicroατοποιήθηκε για να εξευmicroενιστεί η θεότητα και να σταmicroατήσουν οι σεισmicroοί που κατέστρεψαν τελικά το ιερό καταπλακώνοντας θύτες και θύmicroα Σε λίγο microεταγενέστερο ιερό χώρο κοντά στο ανάκτορο της Κνωσού microια πρόσφατη επίσης ανακάλυψη ανθρώπινων οστών ερmicroηνεύθηκε ως πιθανή θυσία Σε δωmicroάτιο που θεωρήθηκε ιερό microε θρανίο εντοπίστηκαν microεταξύ των άλλων ευρηmicroάτων και τα οστά τεσσάρων παιδιών διασκορπισmicroένα στον χώρο Στα παιδικά αυτά οστά ο ανασκαφέας διέκρινε τα ίχνη εγκοπών που είχαν γίνει microε microαχαίρι κατά τη διάρκεια της αφαίρεσης της σάρκας από τους σκελετούς Μάλιστα η ερmicroηνεία που δόθηκε είναι πως επρόκειτο για microια θυσία κατά την οποία τα θύmicroατα θυσιάστηκαν και διαmicroελίστηκαν για να κατα-ναλωθούν στα πλαίσια ενός τελετουργικού γεύmicroατος Πρέπει όmicroως να τονιστεί ότι και στις δύο περιπτώσεις των παραπάνω πιθανολογούmicroε-νων ανθρωποθυσιών οι ανασκαφείς κάνουν σαφώς λόγο για την τέλεση microιας ακραίας και ασυνήθιστης πράξης που σε καmicroία περίπτωση δεν αποτελούσε συνηθισmicroένη πρα-κτική στην οποία οι πιστοί κατέφυγαν προκειmicroένου να εξευmicroενίσουν τη θεότητα ενό-ψει microιας επικείmicroενης θεοmicroηνίας Εξάλλου η πανθοmicroολογούmicroενη ειρηνική προδιάθεση των Μινωιτών αντανακλάται εν πολλοίς και στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις Η θρησκεία στην Κρήτη είχε βέβαια πρωταρχικό ρόλο στην καθηmicroερινή ζωή των ανθρώ-

Η Σαρκοφάγος της Αγίας Τριά-δας όπου απεικονίζεται τελετή

πων όmicroως δεν υπάρχουν ενδείξεις για την απόλυτη θεοκρατία και την παντοδυναmicroία του ιερατείου που microαρτυρείται την ίδια εποχή στην ανατολή

Μυκηναϊκή θρησκείαΣε αντίθεση microε τη microινωική θρησκεία που microας είναι σχετικά γνωστή τουλάχιστον ως προς τα επιmicroέρους στοιχεία της οι γνώσεις microας για την αντίστοιχη microυκηναϊκή είναι σαφώς πιο περιορισmicroένες Η διερεύνηση της microυκηναϊκής θρησκείας αποκλειστικά σε σχέση microε τα εικονογραφικά δεδοmicroένα είχε εξάλλου οδηγήσει για πολλές δεκαετίες στο συmicroπέρασmicroα πως οι Μυκηναίοι είχαν υιοθετήσει πλήρως τη θρησκεία των Μινωι-τών Σήmicroερα τα πορίσmicroατα της σύγχρονης επιστήmicroης αναγνωρίζουν τουλάχιστον δύο βασικά θρησκευτικά ρεύmicroατα που κυριαρχούσαν στη microυκηναϊκή κοινωνία Στη διαπί-στωση αυτή συνέβαλε όπως θα δούmicroε παρακάτω η αποκρυπτογράφηση των πινακί-δων της Γραmicromicroικής γραφής Β Το πρώτο ρεύmicroα είναι εκείνο που είχε διαmicroορφωθεί εξαιτίας της επαφής των Μυκη-ναίων microε τον προηγmicroένο πολιτισmicroό της Κρήτης Ο προγενέστερος και εντυπωσιακός microινωικός πολιτισmicroός είναι γνωστό πως επηρέασε καθοριστικά τους Μυκηναίους τόσο στον τοmicroέα της τέχνης όσο και στους άλλους τοmicroείς της κοινωνικο-οικονοmicroικής ζωής τους Ωστόσο ο πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας διατήρησε τα ιδιαίτερα χαρα-κτηριστικά που κληρονόmicroησε από την προγενέστερη Μεσοελλαδική περίοδο αφοmicroοι-ώνοντας τα microινωικά πολιτιστικά επιτεύγmicroατα για να διαmicroορφώσει τον πολιτισmicroό της Ύστερης εποχής του Χαλκού που ονοmicroάστηκε microυκηναϊκός Η ίδια τακτική φαίνεται πως ακολουθήθηκε και στον τοmicroέα της θρησκείας Και είναι ενδεικτικό πως ενώ πολλά microινωικά θρησκευτικά στοιχεία υιοθετούνταν χωρίς δυσκολία από τους Μυκηναίους κάποια άλλα που έρχονταν ίσως σε αντίθεση microε τις ηπειρωτικές δοξασίες αγνοή-θηκαν ολοκληρωτικά Εξάλλου κοντά στα microινωικά στοιχεία που υιοθετούνται προ-στίθενται και νέα γηγενή στοιχεία που ενδεχοmicroένως να απηχούν την προγενέστερη microεσοελλαδική παράδοση τα οποία δηmicroιουργούν ένα κρητοmicroυκηναϊκό συνοθύλευmicroα θρησκευτικών στοιχείων που θυmicroίζουν microεν τη microινωική θρησκεία αλλά ταυτόχρονα δια-φέρουν σε πολλά σηmicroεία από αυτήΤο δεύτερο microεγάλο θρησκευτικό ρεύmicroα που κυριάρχησε στον microυκηναϊκό κόσmicroο ήταν το λεγόmicroενο ινδοευρωπαϊκό Συνίσταται στη λατρεία οmicroάδας ανδρικών κυρίως θεοτήτων

οι οποίες αποτέλεσαν το ολυmicroπιακό δωδεκάθεο που επικράτησε στα microεταγενέστερα ελληνικά χρόνια Μάλιστα όπως θα φανεί παρακάτω οι πινακίδες της Γραmicromicroικής Β θεωρείται ότι αναφέρονται στο δεύτερο αυτό σηmicroαντικό θρησκευτικό ρεύmicroα Ωστόσο το ενδεχόmicroενο να αναφέρονται ονόmicroατα και στοιχεία microε κρητοmicroυκηναϊκή προέλευση είναι δύσκολο να αποκλειστεί

Το κρητοmicroυκηναϊκό στοιχείο της microυκηναϊκής θρησκείας Η θεότητα που κυριαρχεί τουλάχιστον στα πρώιmicroα microυκηναϊκά χρόνια είναι η θεά της γονιmicroότητας microε τις ποικίλες υποστάσεις η οποία λατρεύτηκε στην Κρήτη την αmicroέσως προηγούmicroενη περίοδοΦαίνεται πως αποτελεί απευθείας εισαγωγή στον microυκηναϊκό κόσmicroο από την Κρήτη και microάλιστα λατρεύεται microε το ίδιο microινωικό τυπικό Στις διάφορες απεικονίσεις της απο-δίδεται microε τα γνωστά microινωικά ενδύmicroατα και τα ίδια συνοδευτικά σύmicroβολα Ο διπλός πέλεκυς τα ιερά κέρατα οι ιεροί κόmicroβοι και οι ιεροί κλάδοι αποτελούν τα σύmicroβολα της θεότητας που εισήχθησαν microαζί microε τη λατρεία της από την Κρήτη Ωστόσο η χρήση και η λειτουργία των microινωικών συmicroβόλων είναι υποτονική χωρίς τη θρησκευτική φόρ-τιση που διαπιστώνεται στην Κρήτη γεγονός απόλυτα φυσικό καθώς πρόκειται για σύmicroβολα εισηγmicroένα ξένα προς τις ηπειρωτικές θρησκευτικές πεποιθήσεις Σε αυτά προστίθεται και ο ιερός κίονας microε συχνότητα εmicroφάνισης microεγαλύτερη από ότι στην Κρήτη Συχνές είναι οι παραστάσεις κιόνων microε επίστεψη ή χωρίς από τους οποίους φύονται πολλές φορές ιερά κλαδιά και φύλλα Νέο σύmicroβολο για τη microυκηναϊκή θεό-τητα αποτελεί και η λεγόmicroενη οκτώσχηmicroη ασπίδα Για πολλούς αιώνες αποτελούσε το κατεξοχήν αmicroυντικό όπλο των Μυκηναίων και γρήγορα συνδέθηκε microε τη λατρεία Ένα τέτοιο σύmicroβολο άλλωστε έρχεται σε πλήρη συmicroφωνία microε την πολεmicroική ιδιοσυγκρασία των Μυκηναίων Πιθανώς microάλιστα να ανάγεται στο έθιmicroο της οπλολατρείας που ήταν σύνηθες στα πρωτόγονα πολεmicroικά φύλα Πρόκειται για σύmicroβολο κοινότατο στην εικο-νογραφία καθώς εmicroφανίζεται στα δαχτυλίδια στους σφραγιδόλιθους και κυρίως στις τοιχογραφίες που κοσmicroούσαν τα microυκηναϊκά ανάκτορα Τα δαιmicroονικά όντα όπως οι γρύπες και οι σφίγγες microαζί microε τα λιοντάρια και άλλα ζώα είναι και πάλι οι κύριοι συνοδοί της θεότητας όπως συmicroβαίνει και microε τη microινωική θεά Σε αυτά προστίθενται και οι ονοκέφαλοι δαίmicroονες microειξογενή όντα microε ανθρώπινο σώmicroα

Χρυσό δαχτυλίδι από τις Μυκή-νες όπου απεικονίζεται καθιστή

και κεφάλι γαϊδουριού Στην εικονογραφία αποδίδονται τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε χρυσά δαχτυλίδια σε τελετουργικές στάσεις απόδοσης προσφορώνΌπως και στην Κρήτη σύmicroβολα της ιερής επιφάνειας αποτελούν τα πτηνά κυρίως το περιστέρι και τα φίδια τα οποία διατηρούν τον θρησκευτικό τους συmicroβολισmicroό και στις ηπειρωτικές δοξασίεςΠολλά σκεύη γνωστά από τις microινωικές τελετουργίες όπως τα ρυτά οι τελετουργικές πρόχοι και οι τριποδικές τράπεζες χρησιmicroοποιούνται και στη microυκηναϊκή λατρεία ενώ και τα ενδύmicroατα των πιστών και των ιερέων όπως και οι τελετουργικές χειρονοmicroίες δείχνουν σαφή microίmicroηση των αντίστοιχων microινωικών Ακόmicroα και βασικές τελετουργίες της microινωικής λατρείας όπως ο ιερός χορός η λατρεία του ιερού δέντρου του κίονα και του Βαιτύλου εισάγονται αυτούσιες από την Κρήτη

ΙεράΣε αντίθεση όmicroως microε την Κρήτη ο προσδιορισmicroός των ιερών χώρων στη microυκηναϊκή Ελλάδα δεν είναι πάντα τόσο σαφής Οι γνώσεις microας βασίζονται περισσότερο στα εικονογραφικά δεδοmicroένα παρά στα αρχαιολογικά κατάλοιπα Στις εικονογραφικές παρα-στάσεις των σφραγιστικών δαχτυλιδιών φαίνεται πάντως πως σηmicroαντικό microέρος των τελετουργιών λάmicroβανε χώρα σε υπαίθριους χώρους κυρίως κάτω από ιερά δέντρα ή σε βραχώδη τοπία Σε άλλες παραστάσεις διακρίνεται συχνά η σχηmicroατική απόδοση ενός αυτόνοmicroου οικοδοmicroήmicroατος microε δύο συνήθως κίονες που επιστέφεται από ζεύγη ιερών κεράτων ή ιερά κλαδιά Αν και δεν ταυτίζεται συχνά στις ανασκαφές φαίνεται πως αποτελεί απόδοση κύριου τύπου microυκηναϊκού ιερού το οποίο ονοmicroάστηκε από τους ειδικούς ναΐσκοςΣυνήθης πρέπει να ήταν και ο τύπος του τριmicroερούς ιερού γνωστός από τη microινωική εικονογραφία Πιθανώς να επρόκειτο για ελαφρά κατασκευή από φθαρτά υλικά όπως υποθέτουmicroε και για τα microινωικά Ιερά Κορυφής Απεικονίσεις αυτού του τύπου ιερού βρίσκονται σε χρυσά ελάσmicroατα από τους λακκοειδείς τάφους των ΜυκηνώνΕίναι βέβαιο πως οι γνωστοί microινωικοί τύποι ιερών όπως οι δεξαmicroενές καθαρmicroών και οι ιερές κρύπτες απουσιάζουν παντελώς από τη microυκηναϊκή λατρεία Επιπλέον περιπτώ-σεις θρησκευτικής χρήσης των σπηλαίων και των κορυφών που στην Κρήτη αποτελούν κοινό τόπο στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι σπάνιες και microάλλον επισφαλείς Τέλος οι

Χρυσό έλασmicroα από τις Μυκή-νες microε παράσταση τριmicroερούς

Τοιχογραφηmicroένο πλακίδιο απο τις Μυκήνες δύο γυναικείες

βωmicroοί στους οποίους οι Μυκηναίοι τελούσαν τις αιmicroατηρές ή αναίmicroακτες θυσίες τους είναι διαφορετικοί από τους αντίστοιχους microινωικούςΟι αρχαιολογικές microαρτυρίες για την αρχιτεκτονική microορφή των microυκηναϊκών ιερών είναι δυστυχώς ιδιαίτερα περιορισmicroένες Η διαφοροποίησή τους πάντως από τα αντίστοιχα microινωικά είναι σαφής Τα λίγα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που έχουν ταυτιστεί microε ιερά συνθέτουν νέους τύπους που στην πλειονότητά τους δεν θυmicroίζουν σε τίποτα τους microινωικούςΧαρακτηριστικό παράδειγmicroα αρχιτεκτονικού συνόλου microε λατρευτική χρήση το οποίο δεί-χνει τον βαθmicroό ανεξαρτησίας της microυκηναϊκής αντίληψης του θρησκευτικού χώρου από την αντίστοιχη microινωική είναι το λεγόmicroενο Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών (Μυλωνάς 1977 Πίνακας ΙΙ) Το εν λόγω συγκρότηmicroα αποτελείται από πολλά αυτόνοmicroα κτίρια και ιερές κατασκευές ενταγmicroένες στο οικιστικό σύνολο της ακρόπολης αλλά ανεξάρτητες από αυτό Το κεντρικότερο κτίσmicroα του συγκροτήmicroατος αποτελείται από τον ορθογώνιο ναό στον οποίο οδηγούσαν δύο ποmicroπικοί δρόmicroοι Ο ναός microε τη σειρά του αποτελείται από δύο τετράπλευρα δωmicroάτια εκ των οποίων το microικρότερο αποτελούσε το άδυτο Στο δεύτερο δωmicroάτιο υπήρχε πήλινος πεταλόσχηmicroος βωmicroός και microπροστά από αυτόν ρηχό βύθισmicroα κυκλικού σχήmicroατος προφανώς για την απορροή των υγρών κατά την τέλεση των θυσιών Ακόmicroα πιο microπροστά αποκαλύφθηκε microεγάλη ακατέργαστη πέτρα επιmicroελώς τοποθετηmicroένη που ερmicroηνεύθηκε ως ογκόλιθος σφαγιασmicroών Στην ανατολική πλευρά του δωmicroατίου ο φυσικός βράχος λαξεύτηκε και επιστρώθηκε microε κονίαmicroα ώστε να αποτελέσει θρανίο για την απόθεση των απαραίτητων σκευών για τη λατρεία Σε ένα γειτονικό κτίριο του ίδιου συγκροτήmicroατος δύο λαξευmicroένες πέτρες που σχηmicroάτιζαν αβαθή λεκάνη έχουν ερmicroηνευθεί ως βόθρος θυσιών Το πιο εντυπωσιακό όmicroως τmicroήmicroα του θρησκευτικού κέντρου είναι ένα παρακείmicroενο δωmicroάτιο microε ιδιότυπη κάτοψη Πρό-κειται για ορθογώνιο κτίσmicroα microε έκκεντρη κιονοστοιχία που χρησίmicroευε για τη στήριξη της ξύλινης στέγης Στο βόρειο τmicroήmicroα του υπήρχε στενή κλίmicroακα η οποία οδηγούσε σε ανώγειο διαmicroέρισmicroα Μέσα σε αυτό βρέθηκαν στοιβαγmicroένα πολλά πήλινα οmicroοιώmicroατα φιδιών και ειδώλια microε αποκρουστική όψη για τα οποία θα γίνει λόγος παρακάτωΣε άλλους τοίχους του κτιρίου χτίστηκαν κλιmicroακωτά θρανία πάνω στα οποία βρέθηκαν ένα ειδώλιο και microία τριποδική τράπεζα προσφορών Στο κέντρο του δωmicroατίου σώθηκε τετράπλευρη χαmicroηλή εξέδρα από πηλό που πιθανώς αποτελεί εστία Στο συγκρότηmicroα

του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών βρέθηκαν εξάλλου και κτίρια του ταυτίστη-καν microε την οικία του αρχιερέα ή microε κελιά του προσωπικού των ιερώνΑναmicroφίβολα το παραπάνω λατρευτικό συγκρότηmicroα αποτελεί ένα microοναδικό σύνολο αυτόνοmicroων διαmicroερισmicroάτων microε θρησκευτική χρήση ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της εποχής του Χαλκού Ωστόσο ένας τύπος microυκηναϊκού ιερού που επιβιώνει από τη microινωική λατρεία είναι σίγουρα το ιερό microε θρανίο Πρόκειται για το γνωστό microινωικού τύπου ιερό που αποτε-λείται από ένα δωmicroάτιο και ένα θρανίο σε microία από τις εσωτερικές πλευρές το οποίο χρησίmicroευε για την απόθεση των ιερών σκευών και των ειδώλων των θεώνΣηmicroαντικές ενδείξεις λατρείας έχουmicroε πάντως και microέσα στα microυκηναϊκά ανάκτορα Αυτό υπαινίσσονται microάλλον οι παραστάσεις microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο που αποκαλύφθη-καν σε κάποια από αυτά Εξάλλου και η διαρκώς αναmicromicroένη φωτιά στις εστίες των διαmicroερισmicroάτων του θρόνου ίσως παραπέmicroπει σε κάποιο άγνωστο τελετουργικό τυπικό Ιδιαίτερα το αυλάκι που αποκαλύφθηκε δίπλα στον θρόνο στο ανάκτορο της Πύλου microαρτυρεί προφανώς την τέλεση σπονδών αν όχι και θυσιών Ιδιαίτερης microνείας χρήζει ωστόσο και η διαπίστωση πως πολλές φορές κάτω από τα microεταγενέστερα κλασικά ιερά της αρχαίας Ελλάδας αποκαλύπτονται λείψανα microυκηναϊκών κτιρίων microε κάποια θρησκευτικά χαρακτηριστικά Θεωρείται βέβαιο πως αυτήν ακριβώς την εποχή ο microεταγενέστερος τύπος του αρχαίου ελληνικού ναού απέκτησε τα βασικά του αρχιτεκτονικά στοιχεία τον σηκό για τη φύλαξη του ειδώλου και τον βωmicroό για τις θυσίες Η πληροφορία αυτή έχει ιδιαίτερη σηmicroασία για τη σύνδεση της microυκηναϊκής microε τη microεταγενέστερη ελληνική θρησκεία

Η λατρείαΌπως έχει ήδη αναφερθεί η microυκηναϊκή θρησκεία υιοθέτησε πολλά στοιχεία από τη microινωική λατρεία Πολλά από αυτά εξελίχθηκαν σύmicroφωνα microε τις επιχώριες αντιλήψεις ώστε να αποκτήσουν έναν σύνθετο κρητοmicroυκηναϊκό χαρακτήρα Τέτοιο παράδειγmicroα απόδοσης λατρείας είναι η ανάθεση πήλινων ειδωλίων ανδρικών και γυναικείων που αποθέτονταν microέσα στα microυκηναϊκά ιερά ως αναθήmicroατα στη θεότητα Η ανάθεση των ανθρώπινων ειδωλίων αποτελεί βέβαια λατρευτική πρακτική των Μινωιτών όmicroως οι microορφές των εν λόγω ειδωλίων ακολουθούν τις αρχές της microυκηναϊκής αισθητικής Ιδι-

αίτερη οmicroάδα τέτοιων αναθηmicroατικών ειδωλίων είναι τα microικρού microεγέθους γυναικεία ειδώλια που συνθέτουν τους τύπους Φ και Ψ λόγω της microορφής τους που θυmicroίζει τα αντίστοιχα γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Τα ειδώλια αυτά microαρτυρούν έως έναν βαθmicroό κρητικές και ανατολικές επιδράσεις αλλά κατά βάση αποτελούν ελλαδική σύλληψη Είναι ενδεικτικό microάλιστα ότι είναι σπανιότατα πριν από τον 14ο αιώνα πΧ και απουσιάζουν εντελώς από τη microυκηναϊκή Κρήτη Πρόκειται για πολύ microικρά ειδώλια microε ύψος που σπάνια ξεπερνά τα 10 εκ Στους δύο βασικούς τύπους που αναφέρθηκαν έχουν τα χέρια είτε διπλωmicroένα στο στήθος ή στους microηρούς (τύπος Φ) είτε υψωmicroένα σε στάση δέησης (τύπος Ψ)Υπάρχουν και σπανιότεροι τύποι microικρών ειδωλίων όπως αυτός σε σχήmicroα Τ και εκείνος microε τα χέρια πάνω στο κεφάλι Τα ειδώλια των δύο κύριων τύπων αποτελούν τυπικό εύρηmicroα microυκηναϊκών ανασκαφών microε ευρύτατη διάδοση ακόmicroα και στους πιο αποmicroα-κρυσmicroένους οικισmicroούς Είναι λοιπόν πιθανόν να αποτελούσαν microέρος του τυπικού της λαϊκής λατρείας ως ιδιαίτερα δηmicroοφιλής ανάθεση στα θρανία των ιερών συχνά microαζί microε εξίσου microικρά ζωόmicroορφα ειδώλιαΠιο σπάνια συναντώνται και microεγαλύτερου microεγέθους ειδώλια ανδρικά και γυναικεία που θεωρούνται ελλαδικοί τύποι Το microέγεθός τους ποικίλλει αλλά σπάνια ξεπερνά τα 45-50 εκ Οι στάσεις και οι χειρονοmicroίες τους επίσης είναι διάφορες καθώς αποδίδο-νται microε τα χέρια άλλοτε υψωmicroένα δεξιά και αριστερά και άλλοτε τεντωmicroένα και ενω-microένα στο ύψος των ώmicroων ή διπλωmicroένα στο στήθος Κάποια από αυτά ενδεχοmicroένως να αποτελούν λατρευτικά αγαλmicroατίδια και να απεικονίζουν θεότητες Εξίσου πιθανή είναι όmicroως και η υπόθεση ότι παριστάνουν ιέρειες Παραδείγmicroατα ειδωλίων microε ενδεχόmicroενη λατρευτική χρήση θεωρούνται συνήθως η λεγόmicroενη Κυρία της Φυλακωπής κάποια γυναικεία ειδώλια και το γυναικείο κεφάλι από κονίαmicroα που βρέθηκαν στις Μυκήνες Ιδιαίτερης microνείας για πολλούς λόγους χρήζουν τα σπανιότατα ειδώλια δαιmicroονικών microορφών που βρέθηκαν σε κτίριο του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών Πρόκειται για ένα microεγάλο σχετικά σύνολο οmicroοιωmicroάτων δαιmicroονικών όντων που βρέθηκαν συγκε-ντρωmicroένα στο άδυτο του κτίσmicroατος microε την ιδιότυπη κάτοψη που περιγράφηκε παρα-πάνω microαζί microε οmicroοιώmicroατα κουλουριασmicroένων φιδιών Έχουν microικρό και microεγαλύτερο microέγε-θος και κατασκευάστηκαν από πηλό Είναι βέβαιο πως πρόκειται για δαιmicroονικές microορφές microε φοβερές εκφράσεις και microορφασmicroούς που προκαλούσαν αναmicroφίβολα το δέος αν όχι

Ειδώλιο γυναίκας σε λατρευτική στάση δέησης (Αρχαιολογικό

και τον τρόmicroο των πιστών Πιθανώς να πρόκειται για απεικονίσεις χθόνιων δυνάmicroεων του καλού και του κακού που για να αποτρέψουν τους κινδύνους και να ευεργετήσουν τους πιστούς έπρεπε πρώτα να εξορκιστούν Τέτοιες δοξασίες που αποτελούν αναmicro-φίβολα microέρος του τυπικού της λαϊκής και όχι της επίσηmicroης λατρείας είναι πιθανόν να προαναγγέλλουν τη microεταγενέστερη πίστη στις τερατόmicroορφες θεότητες όπως οι Ερινύες και οι Άρπιες αλλά και στις άλλες δαιmicroονικές microορφές των ιστορικών χρόνωνΟι πολλαπλές αναφορές στην Πότνια δείχνουν πως πρόκειται πιθανότητα για τη σηmicroα-ντικότερη γυναικεία θεότητα microέσα στο microυκηναϊκό πάνθεον Ενδέχεται microάλιστα να πρό-κειται για επιβίωση της microινωικής microεγάλης θεάς που λατρεύτηκε σε ολόκληρο το Αιγαίο τα αmicroέσως προηγούmicroενα χρόνια Είναι η θεότητα που συνάντησαν microε την έλευση τους οι Ινδοευρωπαίοι microε τη λατρεία της ριζωmicroένη τόσο βαθιά στη συνείδηση των γηγενών φύλων ώστε να παραmicroείνει ισχυρή και microετά την εισαγωγή των νέων θεών

Το ινδοευρωπαϊκό στοιχείοΟι γνώσεις microας για λατρεία των ουράνιων θεών ήδη από τη Μυκηναϊκή εποχή βασίζεται κυρίως στην αποκρυπτογράφηση των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β΄ που βρέθηκαν στα αρχεία των microυκηναϊκών ανακτόρων και κυρίως στην Κνωσό και στην Πύλο Ωστόσο οι πινακίδες αυτές αποτελούν στην ουσία λογιστικού περιεχοmicroένου έγγραφα και οι πληροφορίες που περιέχουν αναφέρονται κυρίως στη διαχείριση των οικονοmicroικών των ιερών που ήταν καθώς φαίνεται υπό τον έλεγχο της ανακτορικής διοίκησης Για την τοποθέτηση του απλού ανθρώπου microπροστά στο θείο τις τελετουργίες τις δοξασίες και την οργάνωση εν γένει του θρησκευτικού συστήmicroατος δεν γίνεται σχεδόν καmicroία αναφορά και οι γνώσεις microας παραmicroένουν ασαφείςTο δεύτερο θρησκευτικό ρεύmicroα που κυριάρχησε παράλληλα microε το microινωικό είναι η λατρεία εκείνων των θεών που αργότερα αποτέλεσαν το ολυmicroπιακό δωδεκάθεο Οι νέοι αυτοί θεοί εισήχθησαν microε την έλευση των Ινδοευρωπαίων πιθανώς κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού και η λατρεία τους συνυπήρξε αρmicroονικά microε τη λατρεία των παραδοσιακών αιγαιακών θεοτήτων Οι πινακίδες της Γραmicromicroικής γραφής Β παρέχουν τα ονόmicroατα δεκάδων θεοτήτων που λατρεύονταν στα microυκηναϊκά χρόνια Κάποια από αυτά ανήκουν σε γνωστούς θεούς των οποίων η λατρεία συνεχίστηκε και στα microεταγενέστερα χρόνια Άλλα ονόmicroατα microας

είναι εντελώς άγνωστα καθώς δεν ταυτίστηκαν microε κλασικά αντίστοιχα ή απλά δεν επέζησαν ως θεότητες στους λεγόmicroενους σκοτεινούς αιώνες που ακολούθησαν τη Μυκηναϊκή εποχή

Οι θεοί των πινακίδων της Γραmicromicroικής ΒΑνάmicroεσα στις θεότητες που αναφέρονται στις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β εκείνη που κατονοmicroάζεται συχνότερα και έχει προφανώς τη microεγαλύτερη σπουδαιότητα είναι η Πότνια O τίτλος αυτός σηmicroαίνει Δέσποινα ή Κυρία και αποδίδεται σε microία ή περισσότε-ρες γυναικείες θεότητες Εmicroφανίζεται microάλιστα είτε microόνος του είτε συνοδευόmicroενος από διάφορους προσδιορισmicroούς που δίνουν στον τίτλο συγκεκριmicroένη ιδιότητα Στις πινα-κίδες της Κνωσού η Πότνια αναφέρεται αρκετές φορές Σε δύο περιπτώσεις microπροστά από τον τίτλο τίθεται η γενική Da-pu-ri-to-jo που ερmicroηνεύεται ως του Λαβυρίνθου Πρόκειται λοιπόν για την προσφώνηση της Κυρίας του Λαβυρίνθου δηλαδή του ίδιου του κνωσιακού ανακτόρου αν ισχύει η ετυmicroολογία του από τη λέξη λάβρυς = πέλεκυς όπως αναφέρθηκε παραπάνω Σε άλλη πινακίδα από την Κνωσό διαβάζεται η laquoΠότνια της Αθήναςraquo που θυmicroίζει τη microεταγενέστερη θεά Αθηνά των Ελλήνων Στις πινακίδες του ανακτόρου της Πύλου αναφέρεται η laquoΠότνια της Ασίαςraquo στην οποία προσφέρεται ποσότητα αρωmicroατικών ελαίων και η laquoΠότνια των Ελώνraquo Σε άλλη πινακίδα που κατα-γράφει microια οmicroάδα εργασιών αναφέρεται η laquoΠότνια των Ίππωνraquo Ίσως οι τεχνίτες που αναφέρονται να εργάζονταν στην υπηρεσία της θεότητας ή να αποτελούσαν συντεχνίες υπό την προστασία της Συχνά αναφερόmicroενη είναι εξάλλου και η λεγόmicroενη laquoΠότνια του U-poraquo και εκείνη του laquoNewopeoraquo τα οποία όmicroως αποτελούν για εmicroάς άγνωστους για την ώρα προσδιορισmicroούς Σε πινακίδα από τις Μυκήνες πληροφορούmicroαστε επι-πλέον για την laquoΠότνια των Σίτωνraquo που δέχεται ποσότητες άγνωστων προσφορών Σε άλλα κείmicroενα microπροστά από τις καταγραφές κοπαδιών προβάτων microπαίνει microια λέξη παράγωγη του ουσιαστικού Πότνια Προφανώς αποτελεί προσδιοριστικό των εν λόγω κοπαδιών και microπορούmicroε να υποθέσουmicroε πως είτε ανήκουν στο ιερό της θεάς είτε έχουν τεθεί υπό την προστασία της Αλλού η Πότνια φέρεται να κατέχει χαλκουργεία σαγmicroατοποιεία και εργαστήρια αρωmicroατικών ελαίων

Άλλες γυναικείες θεότητες

Πήλινη δαιmicroονική microορφή απο το Θρησκευτικό Κέντρο των

Τοιχογραφία απο το Θρησκευ-τικό Κέντρο των Μυκηνών microε

Στα microυκηναϊκά κείmicroενα υπάρχουν αναφορές και σε άλλες δευτερεύουσες γυναικείες θεότητες αφού οι αναφορές σε αυτές είναι λιγοστές Εξαίρεση αποτελεί ίσως η Δία που αναφέρεται περισσότερες φορές Το όνοmicroα προέρχεται από τη microετατροπή του ονόmicroατος του Δία σε θηλυκό γένος προφανώς για να δηλωθεί η θεότητα που θεωρείτο η σύντροφος του microεγάλου Ινδοευρωπαίου θεού Στο ίδιο κείmicroενο γίνεται αναφορά σε άντρες και γυναίκες δούλους που ανήκαν στη θεότητα Η λατρεία της δεν επιβίωσε στα κλασικά χρόνια καθώς αντικαταστάθηκε από την Ήρα Όmicroως και η ίδια η Ήρα η microετέπειτα σύζυγος του Δία εmicroφανίζεται στο ίδιο κείmicroενο microε τη Δία Πρόκειται για την πολύ σηmicroαντική πινακίδα Τn 316 της Πύλου που αποτελεί έναν microικρό κατάλογο θεοτήτων microαζί microε τα προς τιmicroήν τους προσφερόmicroενα αφιερώmicroατα Η Ήρα φέρεται να δέχεται την προσφορά microιας χρυσής φιάλης και microιας γυναίκας ίσως ως υπηρέτριας στο ιερό της θεάς Άλλη γυναικεία θεότητα της οποίας το όνοmicroά προέρχεται από αρσενικό ισχυρό θεό είναι η Ποσίδαια η οποία επίσης λατρεύεται στα ιστορικά χρόνια Ίσως να αποτελεί τη σύζυγο του Ποσειδώνα Εmicroφανίζεται και αυτή στον κατάλογο των θεών και δέχεται τις ίδιες προσφορές microε τη Δία Μεταξύ των γυναικείων θεοτήτων εmicroφα-νίζεται επίσης η Ιφειmicroέδια να δέχεται και αυτή microια χρυσή φιάλη Ίσως να πρόκειται για τη microεταγενέστερη Ιφιmicroέδια που απέκτησε δύο γιους από τον έρωτά της microε τον ΠοσειδώναΣτον ίδιο κατάλογο των θεών υπάρχουν και άλλα ονόmicroατα γυναικείων θεοτήτων που είναι όmicroως δύσκολο να διαβαστούν Είναι οι άγνωστες θεές ma-na-sa και pe-re-twa που δέχονται και αυτές από microια φιάλη και microια δούλη Θεές microε οmicroιλούντα ονόmicroατα φαίνεται πως αποτελούν η laquoΒόειοςraquo που θυmicroίζει το οmicroηρικό επίθετο της Ήρας laquoΒοώ-πιςraquo και η laquoΜακρύκοmicroοςraquo που είναι γνωστή και από άλλη πινακίδα της Πύλου Στον ίδιο κατάλογο της Πύλου γίνονται προσφορές αρωmicroατικού ελαίου στη Θεία Μητέρα ή Μητέρα των Θεών Πιθανώς να πρόκειται για την επιβίωση microιας ανώνυmicroης κατά κάποιον τρόπο θεότητας που επιβιώνει πάντως και στην κλασική θρησκεία ως Μεγάλη Μητέρα Με κάποιες επιφυλάξεις αναγνωρίζεται και η Άρτεmicroη στα κείmicroενα της Πύλου Η γνωστότατη θεά του κυνηγιού της κλασικής Ελλάδας δεν αντιπροσωπεύεται όπως θα περίmicroενε κανείς στα microυκηναϊκά κείmicroενα Ίσως επειδή οι ιδιότητές της βρίσκονταν ήδη σε κάποια από τις υποστάσεις της ΠότνιαςΣτις πινακίδες θρησκευτικού περιεχοmicroένου από την Κνωσό υπάρχουν καταγραφές νέων

Το υπόγειο άδυτο η δεξαmicroενή καθαρmicroών στη συνοικία Σπλά-

γυναικείων θεοτήτων που απουσιάζουν από τον ηπειρωτικό χώρο Ίσως πρόκειται για επιβιώσεις θεαινών από το microινωικό πάνθεο που διατηρήθηκαν microόνο στα όρια της Κρή-της Η pi-pi-tu-na λόγω κατάληξης ταυτίζεται συχνά microε την Κρητική Δίκτυνα τη θεά του κυνηγιού Η qe-ra-si-ja είναι microια άλλη σηmicroαντική Κρητική θεότητα microε αξιόλογες προσφορές αρωmicroατικών ελαίων κάθε microήνα Σε άλλη κνωσιακή πινακίδα αναφέρεται η e-re-u-ti-ja στην οποία αφιερώνεται ένας αmicroφορέας microέλι Πρόκειται microάλλον για την οmicroηρική Ειλειθυία το microυκηναϊκό όνοmicroα της οποίας ήταν προφανώς Ελευθία Αλλού διαβάζεται το όνοmicroα άγνωστης Κρητικής θεότητας που ονοmicroάζεται e-ri-nu Πιθανώς να είναι η Ερινύς η Μανία της οmicroηρικής ποίησης ή οι στον πληθυντικό αποδιδόmicroενες Ερινύες οι προσωποποιήσεις της ανθρώπινης συνείδησηςΆνδρες ΘεοίΠρέπει να σηmicroειωθεί πως η παρουσία του Δία στα σχετικά κείmicroενα είναι σαφώς εντο-νότερη στην Κρήτη και συγκεκριmicroένα στην Κνωσό παρά στις άλλες περιοχές του microυκηναϊκού κόσmicroου Η διαπίστωση αυτή έρχεται ενδεχοmicroένως να επιβεβαιώσει την παράδοση που θέλει το microέγιστο των θεών να γεννιέται στην ΚρήτηΜεταξύ των άρρενων θεών που αναφέρονται στις καταγραφές των αρχείων της Γραmicro-microικής Β δεσπόζουσα θέση κατέχουν ο Δίας και ο Ποσειδώνας Ο Δίας αν και εmicroφα-νίζεται ελάχιστα στα κείmicroενα ωστόσο είναι σχεδόν πάντα έκδηλη η υπεροχή του έναντι των άλλων θεών Σε πινακίδα προσφορών από την Κνωσό για παράδειγmicroα ο Δίας εmicroφανίζεται να δέχεται τις microεγαλύτερες ποσότητες Επίσης πολλά ονόmicroατα που ανήκουν σε λάτρεις ή το πιθανότερο σε microέλη του ιερατείου ετυmicroολογούνται σαφώς από το όνοmicroα του Δία Σε πινακίδα από την Πύλο ο Ζευς φαίνεται να έχει κοινό ιερό microε την Ήρα και ίσως αυτό να υποδηλώνει τη microετέπειτα γνωστή συζυγική τους σχέση ήδη από τα πρώιmicroα αυτά χρόνια Σε άλλη καταγραφή γίνεται αναφορά στον Δρίmicroιο που φέρεται ως γιος του Δία ο οποίος όmicroως χάνεται microετά τη Μυκηναϊκή εποχή Όπως τουλάχιστον συmicroπεραίνεται από τη συχνότητα των αναφορών του ονόmicroατός του στις πινακίδες πολύ ψηλά στην ιεραρχία των θεοτήτων βρίσκεται και ο Ποσειδώνας Ιδιαίτερα στις πινακίδες της Πύλου το όνοmicroά του θεού αναφέρεται πολύ συχνά συν-δεόmicroενο microε αποστολές προφερόmicroενων αγαθών Οι προσφορές αυτές περιλάmicroβαναν αρωmicroατικά έλαια σε ειδικές εορτές θυσίες διαφόρων ζώων και σειρά προϊόντων που ενδεχοmicroένως να προορίζονταν για κατανάλωση σε ειδικά συmicroπόσια προς τιmicroήν του

Πήλινη πινακίδα Γραmicromicroικής Β (13ος αι πΧ) στην οποία ανα-

θεού Είναι γνωστή από τον Όmicroηρο η ιδιαίτερη σχέση του Νέστορα του βασιλιά της Πύλου microε τον Ποσειδώνα Ίσως θα πρέπει να υποθέσουmicroε πως η λατρεία θεών-προ-στατών microιας πόλης ή microιας περιοχής ανάγεται στην πρώιmicroη αυτή εποχή Τεκmicroήριο για τη σπουδαιότητα της λατρείας του Ποσειδώνα αποτελεί άλλωστε και το microοναδικό microέχρι τώρα παράδειγmicroα επιβολής ειδικών δασmicroών φορολόγησης στο όνοmicroα του θεού Σε ένα κείmicroενο από πινακίδα της Κνωσού πληροφορούmicroαστε και για την ιδιότητα του Ποσει-δώνα αναφέρεται microε το επίθετο laquoΕνοσίγαιοςraquo που σηmicroαίνει αυτός που σείει τη γηΕκτός από τον Δία και τον Ποσειδώνα τα αρχεία των microυκηναϊκών ανακτόρων αναφέρο-νται και σε άλλους θεούς που συνθέτουν το microεταγενέστερο δωδεκάθεο του Ολύmicroπου Ο Ερmicroής γνωρίζουmicroε πως λατρευόταν τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα όσο και στην Κρήτη Ο Άρης εmicroφανίζεται σε πινακίδες της Κνωσού και της Θήβας Στην Πύλο η λατρεία σε αυτόν συmicroπεραίνεται από την ανάγνωση ονοmicroάτων ανθρώπων microε ετυmicroο-λογική σχέση από το όνοmicroα του θεού Πολλές φορές εmicroφανίζεται microόνο microε το επίθετό του laquoΕνυάλιοςraquo που υπαινίσσεται την ιδιότητά του ως θεού του πολέmicroου ήδη από αυτήν την περίοδο Σε άλλα κείmicroενα διαβάζεται το επίθετο laquoΠαιάωνraquo Πιθανώς να πρόκειται για τον θεό Απόλλωνα που αποκτά παρεmicroφερές επίθετο στα microεταγενέστερα χρόνια Δύο άλλοι θεοί του ολυmicroπιακού πάνθεου που αναγνωρίζονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα είναι ο Ήφαιστος microε κάποιες επιφυλάξεις και ο Διόνυσος Παράλληλα εκτός από τους microεταγενέστερα γνωστούς θεούς εmicroφανίζονται και θεοί που δεν επιβίωσαν στο πέρασmicroα των αιώνων όπως για παράδειγmicroα ο Pa-de(-i) που αναφέρεται αρκετά στα κνωσιακά κείmicroενα και δεν αποκλείεται να πρόκειται για την επιβίωση ενός microινω-ίτη θεού Ένας δεύτερος θεός του microυκηναϊκού κόσmicroου του οποίου τα ίχνη χάνονται στα ελληνικά χρόνια είναι ο Ma-ri-ne-u Σε πινακίδα της Κνωσού περιγράφεται ως θεός-προστάτης ενός άγνωστου σε εmicroάς οικισmicroού της Κρήτης ενώ αναφέρεται και σε άλλες καταγραφές των αρχείων του ηπειρωτικού χώρου Στη γνωστή πινακίδα Tn 316 της Πύλου αναφέρονται ακόmicroα ο Τρισήρως και ο do-po-ta να δέχονται από ένα χρυσό κύπελλο Τα microυκηναϊκά αρχεία αναφέρουν προσφορές σε δευτερεύουσες θεότητες που φαίνεται πως αποτελούν ηρωποιηmicroένους ή αγιοποιηmicroένους θνητούς Ως τέτοια θεοποιηmicroένη microορφή ίσως λατρευόταν η ιέρεια των Ανέmicroων Αναφέρεται microάλιστα microαζί microε το λιmicroάνι της Κνωσού την Αmicroνισό που ήδη από την εποχή του Οmicroήρου χαρακτηρίζεται ως

χαλεπό δηλαδή επικίνδυνο Δεν θα ήταν λοιπόν παράτολmicroη η υπόθεση για την ανα-φορά σε microια τοπική θεότητα των ανέmicroων που στον εξευmicroενισmicroό της ακριβώς προσέ-βλεπαν οι εν λόγω προσφορές

Η λατρείαΛίγα microόνο στοιχεία από τα κείmicroενα των αρχείων της Γραmicromicroικής Β συmicroβάλλουν στην προσπάθεια ανασύνθεσης της microυκηναϊκής λατρείας καθώς αυτά αναφέρονται στη δια-χείριση των οικονοmicroικών των ιερών και στην εξασφάλιση της εύρυθmicroης λειτουργίας τους microε τρόπο microάλλον ψυχρά λογιστικό Όπως έχει ήδη φανεί τα πιο εύγλωττα κείmicroενα και κυρίως η πινακίδα Tn 316 της Πύλου παρέχουν απλές καταγραφές προσφορών στους θεούς Ωστόσο τα ελάχιστα αυτά στοιχεία αποδεικνύονται ιδιαίτερα πολύτιmicroα καθώς αποτελούν microοναδικά σε θρησκευτικές πληροφορίες τεκmicroήρια Ωστόσο πρέπει να λαmicroβάνονται πάντα υπόψη οι κίνδυνοι παρανόησης που ελλοχεύει αυτή ακριβώς η microοναδικότητα Όπως προαναφέρθηκε η πινακίδα των προσφορών της Πύλου αναφέρε-ται σε έναν κατάλογο θεοτήτων που δέχονται ως δώρα πολύτιmicroα σκεύη και ανθρώπους Τα σκεύη είναι κυρίως χρυσά κύπελλα και φιάλες και οι άνθρωποι microπορεί να είναι άντρες ή γυναίκες Έχει υποτεθεί πως οι άνθρωποι είναι δούλοι πιθανώς σκλάβοι που προ-σφέρονται ως υπηρέτες της εκάστοτε θεότητας Δεν microπορεί όmicroως και να αποκλειστεί η προσφορά ανθρώπων ως θυmicroάτων για την τέλεση ανθρωποθυσιών Η φιλολογική παράδοση πάντως δεν αποκλείει τέτοιες πρακτικές έστω και microεmicroονωmicroένες αν ανα-λογιστεί κανείς microόνο την περίπτωση της θυσίας της Ιφιγένειας στην Αυλίδα Ίσως να έχουmicroε microπροστά microας ένα κείmicroενο που καταγράφει την ύστατη προσφορά προς microια microεγάλη microερίδα των λατρευόmicroενων θεοτήτων Εξάλλου και η προσφορά δεκατριών χρυ-σών αγγείων από microόνη της δεν φαίνεται να αποτελεί microια καθηmicroερινή πράξη απόδοσης τιmicroών στους θεούς Σε κάθε περίπτωση ως συνηθέστερη πρακτική προσφορών στους θεούς πρέπει microάλλον να θεωρηθεί η συχνά αναφερόmicroενη αποστολή αρωmicroατικών ελαίων που θα χρησίmicroευαν σε λατρευτικές πράξεις και ως καύσιmicroη ύλη για τους λύχνους ή η προσφορά γεωργικών αγαθών όπως κριθάρι αλεύρι σύκα λάδι και κρασί τα οποία αναφέρονται σε πινακίδα από την Κνωσό Συνήθης πρέπει να ήταν και η προmicroήθεια των ιερών σε microέλι και microαλλί και άλλων ίσως κτηνοτροφικών προϊόντων Στις πρακτικές απόδοσης προσφορών εντάσσεται χωρίς αmicroφιβολία και η αποστολή ζωντανών ζώων

Πινακίδα Γραmicromicroικής Β από την Πύλο microε καταγραφή προσφο-

προφανώς για θυσία Οι απαριθmicroούmicroενες στις πινακίδες προσφορές αναφέρονται συχνά ως είδη προς απο-στολή σε συγκεκριmicroένους προορισmicroούς όπου υπάρχει προφανώς ο τόπος λατρείας της κάθε θεότητας Ο οίκος ή ιερό της θεότητας προσδιορίζεται microε διάφορους τρόπους Συνηθέστερη είναι η ίδια η λέξη laquoΙερόνraquo (I-je-rohieron) που αναφέρεται ως ουσια-στικοποιηmicroένο επίθετο χωρίς το προσδιοριζόmicroενο ουσιαστικό όπως άλλωστε επικρά-τησε να χρησιmicroοποιείται και στα microεταγενέστερα χρόνια Όχι σπάνια γίνεται αναφορά στον laquoΟίκοraquo (wo-ko wo-i-ko) της όποιας θεότητας όπως αυτός της Πότνιας στην Πύλο Σε άλλες περιπτώσεις ο τόπος της λατρείας προσδιορίζεται απλώς γεωγραφικά όπως microια πινακίδα της Κνωσού που αναφέρει τη Δίκτη ή microια άλλη από την Πύλο microε την αναφορά στον άγνωστο σε εmicroάς τόπο της pa-ki-ja-na Άλλες φορές τέλος ο προορι-σmicroός δηλώνεται microε τη χρήση επιθέτων που σχηmicroατίζονται από τα ονόmicroατα των θεών στους οποίους απευθύνονται τα αφιερώmicroατα Σε κάθε περίπτωση ειδικοί ιερουργοί επάνδρωναν τα microυκηναϊκά ιερά Αναφέρονται όπως και σήmicroερα ιερείς και ιέρειες οι οποίοι microαζί microε τους υπηρέτες της θεότητας και τους κλειδούχους ήταν επιφορτισmicroένοι microε την κάλυψη των αναγκών και την ασφάλεια των ιερώνΤέλος στα ίδια κείmicroενα υπάρχουν πληροφορίες για ορισmicroένες εορτές microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο που τελούνταν στα microυκηναϊκά χρόνια Γνωρίζουmicroε λοιπόν τη γιορτή του κρασιού τη Θεοφορία τα Θρονοελκτήρια κατά τα οποία προσφερόταν στη θεά η ιερή εσθήτα και τέλος το στρώσιmicroο της ιερής παστάδας που συνδέεται άmicroεσα microε την τέλεση του microυστηρίου του ιερού γάmicroου Οι τελευταίες αυτές πληροφορίες απο-κτούν ιδιαίτερη σπουδαιότητα καθώς αποδεικνύουν πως πολλά από τα microεταγενέστερα microυστήρια των κλασικών χρόνων έλκουν την καταγωγή τους από την εποχή του Χαλκού Εξάλλου η στενή σχέση της κλασικής θρησκείας microε την αντίστοιχη microυκηναϊκή είναι πλέον σαφήςΣυνοψίζοντας το microεγάλο αυτό θρησκευτικό ρεύmicroα που microόλις περιγράφηκε το οποίο έφτασε από τον βορρά και εξελίχθηκε στη microεταγενέστερη ολυmicroπιακή θρησκεία φαί-νεται πως θα επικρατήσει σταδιακά στα όψιmicroα microυκηναϊκά χρόνια Ωστόσο το παλαιό υπόστρωmicroα της microινωικής λατρείας θα υποβόσκει πάντοτε ιδιαίτερα στις θρησκευτικές αντιλήψεις των λαϊκών στρωmicroάτων Θα microπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως τα δύο αυτά κύρια θρησκευτικά ρεύmicroατα συνυπήρξαν microάλλον αρmicroονικά στη microυκηναϊκή συνείδηση

Πινακίδα Γραmicromicroικής Β (14ος αι πΧ) από την Πύλο

αλληλοσυmicroπληρούmicroενα και ενδεχοmicroένως διευρυνόmicroενα από τοπικές δοξασίες και θεό-τητες Μάλιστα φαίνεται πως σταδιακά συγχωνεύθηκαν και αποτέλεσαν τον λεγόmicroενο Μυκηναϊκό Θρησκευτικό Συγκρητισmicroό στον οποίο αναφέρονται πολλοί επιστήmicroονες εννοώντας τον συγκερασmicroό των δύο διαφορετικών θρησκευτικών ρευmicroάτων από το Αιγαίο και τον Βορρά αντίστοιχα που αποτέλεσαν το αmicroάλγαmicroα της microυκηναϊκής θρη-σκείας Εξάλλου η σύνθετη και πολισχιδής θρησκεία των Μυκηναίων είναι ενδεικτική του αιώνιου ρόλου του Αιγαίου που αποτέλεσε το πολιτιστικό χωνευτήρι στο οποίο αφοmicroοιώνονταν διαφορετικές τάσεις πεποιθήσεις και ρεύmicroατα που microετουσιώθηκαν σε ότι αργότερα ονοmicroάστηκε ελληνικός πολιτισmicroός

Η Κρήτη ένα νησί που εκτείνεται σε microήκος περίπου 260 χλmicro και microέγιστο πλάτος microόλις 60 χλmicro βρίσκεται σε προνοmicroιακή γεωγραφική θέση στον χώρο της Μεσογείου Η προ-νοmicroιακή αυτή θέση της Κρήτης στο νότιο άκρο του Αιγαίου ώθησε τους Μινωίτες όπως ονοmicroάστηκαν οι κάτοικοί της στην επικοινωνία microε πλήθος άλλων γειτονικών λαών και στη δηmicroιουργία εmicroπορικών και πολιτισmicroικών ανταλλακτικών σχέσεων Τελικά οι Μινω-ίτες εξελίχθηκαν σε ναυτικό λαό και εντάχθηκαν στους microεγάλους θαλασσοπόρους Το γεγονός όmicroως ότι ο νησιωτικός αυτός χώρος βρισκόταν διαρκώς υπό την επίδραση δυσmicroενών φυσικών φαινοmicroένων όπως σεισmicroοί ή ανύψωση της θαλάσσιας στάθmicroης ενέταξε τον χώρο τους στην κατηγορία των ευάλωτων περιοχών Σήmicroερα είmicroαστε σε θέση να γνωρίζουmicroε ότι πολλές παραθαλάσσιες περιοχές κυρίως της βόρειας και ανα-τολικής προϊστορικής Κρήτης βρίσκονται πλέον κάτω από την επιφάνεια της θάλασ-σας Αντίθετα στα δυτικά παρατηρείται ανύψωση της επιφάνειας του εδάφους που πιστεύεται ότι φθάνει τα 66 micro στην περιοχή της Φαλάσαρνας Στο εσωτερικό του νησιού οι αλλαγές αφορούν κυρίως στην αποψίλωση των εδαφών και κατά συνέπεια στη διάβρωση των βουνών Η microεγαλύτερη πεδιάδα είναι αυτή της Μεσαράς γύρω από την οποία υπήρχαν η Φαιστός η Αγία Τριάδα και η Γόρτυνα ενώ microικρότερες πεδιάδες βρίσκονται κοντά στα ανάκτορα της Κνωσού και των Μαλίων Το κλίmicroα κατά την άνθηση του microινωικού πολιτισmicroού ήταν αντίστοιχο microε το σηmicroερινό Τα σηmicroαντικά οικιστικά κέντρα του νησιού αποτελούσαν τα ανάκτορα στην Κνωσό στη Φαιστό στα Μάλια και στη Ζάκρο Τα ανάκτορα χτίστηκαν σε θέσεις τέτοιες που να επιτρέπουν τον έλεγχο πεδιάδων αλλά να έχουν και εύκολη πρόσβαση στη θάλασσα Ταυτόχρονα γύρω τους ή σε microικρή απόσταση χτίστηκαν και οι πρώτες πόλεις Η ζωή της πόλης επικεντρωνόταν στο ανάκτορο ενώ γύρω από αυτό υπήρχαν πολυτελείς κατοικίες στις οποίες ζούσαν οι άρχοντες Χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ στα ανάκτορα συγκεντρώνονταν η διοικητική εξουσία η λατρεία και οι αποθήκες του βασιλείου αυτά ήταν ατείχιστα γεγονός που microαρτυρεί έλλειψη κινδύνου από το εξωτερικό αλλά και σταθερές εσωτερικές σχέσεις Υπήρχαν επίσης επαύλεις στις Αρχάνες και στην Αγία Τριάδα αγροικίες και πολλές νέες παραθαλάσσιες εγκαταστάσεις στα Γουρνιά στο Παλαίκαστρο και στον Μόχλο πιθανώς λόγω της microεγάλης ανάπτυξης του εmicroπορίου Για την εσωτερική διάρθρωση της διοίκησης του νησιού οι πληροφορίες είναι ανεπαρ-κείς Πάντως αν και το γεωφυσικό περιβάλλον της Κρήτης καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη

123 47

5

8 10 69

Δορυφορική εικόνα της Κρή-της όπου φαίνονται οι γνωστές

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

την επικοινωνία microεταξύ των πόλεων από τις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β είναι εmicroφανές ότι ο βασιλιάς της Κνωσού ήταν η κυρίαρχη δύναmicroη του χώρου και το βασίλειό του το ισχυρότερο Πιθανώς microετά την κατάρρευση αυτής της πόλης περίπου το 1450 πΧ να διασπάστηκε το βασίλειο σε microικρότερες Η microινωική επίδραση στο εξωτερικό άρχισε να υποχωρεί ενώ στο ανάκτορο της Κνωσού ήταν πλέον έντονη η παρουσία Μυκηναίων Παρrsquo όλα αυτά η Κρήτη ακόmicroα και ως αποικία του microυκηναϊκού βασιλείου δεν έχασε την αίγλη της γιrsquo αυτό συmicromicroετείχε και στον Τρωικό πόλεmicroο Ο microινωικός κόσmicroος δεν ήταν περιορισmicroένος στα γεωγραφικά όρια της Κρήτης Οι Μινω-ίτες ταξίδευαν πολύ ακόmicroα και σε αποmicroακρυσmicroένες για την εποχή περιοχές όπου για τις ανάγκες εmicroπορικών ανταλλαγών ίδρυσαν όχι microόνο εmicroπορικούς σταθmicroούς αλλά και οικισmicroούς Σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση ο ίδιος ο βασιλιάς Μίνωας ίδρυσε αποικίες στην Κέα και στη Μεγαρίδα Μινωικές εγκαταστάσεις έχουν αναγνωριστεί σχε-δόν σε όλο τον χώρο του Αιγαίου στην Εύβοια στη Σκόπελο στη Χίο και στη Νάξο Η παρουσία των Μινωιτών είναι αισθητή και στο βόρειο Αιγαίο στη Θάσο και στη Σαmicroοθράκη όπου βρέθηκαν πινακίδες microε γραφή όmicroοια microε την αντίστοιχη των κρητικών ιερογλυφικών Στοιχεία microινωικού χαρακτήρα χωρίς ενδείξεις microόνιmicroης εγκατάστασης αναγνωρίζονται στη Φυλακωπή της Μήλου στην Αγία Ειρήνη της Κέας στο Ακρωτήρι της Θήρας στη θέση Τριάντα της Ρόδου ενώ στοιχεία που αφορούν τα ταφικά έθιmicroα έχουν αναγνωριστεί στην Κω και στην Κάρπαθο Σε ότι αφορά την ανατολική πλευρά του Αιγαίου και της Μεσογείου γενικότερα η παρουσία των Μινωιτών είναι εmicroφανής στη Μίλητο (πιστεύεται microάλιστα πως αυτή η πόλη ιδρύθηκε από τον Μίλητο ο οποίος ήταν Μινωίτης) στην Αίγυπτο στην Ιασό της Καρίας αλλά και στη Φοινίκη όπου στην Ουγκαρίτ υπήρχαν microινωικές αποικίες Μινωικής καταγωγής θεωρούνται και οι κάτοικοι της Λυκίας και της Καρίας Πολλά τοπωνύmicroια άλλωστε αυτών των περιοχών αλλά και γενικότερα της Μικράς Ασίας είναι συγγενικά microε αυτά της Κρήτης γεγονός που microαρτυ-ρεί τη στενή σχέση των δύο περιοχών Σχετικά microε τα τοπωνύmicroια αξίζει να σηmicroειωθεί η παρουσία ορισmicroένων στις πινακίδες που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές του νησιού τα οποία σχετίζονται microε την ηπειρωτική Ελλάδα πιθανώς ως αποτέλεσmicroα της εγκατά-στασης στο νησί Μυκηναίων από την Αττική και την ΠελοπόννησοΧαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η αποικιστική διάθεση διέπεται από ειρηνικό πνεύmicroα οφειλόmicroενο πιθανώς στον χαρακτήρα τόσο των Μινωιτών όσο και των βασι-

Η πεδιάδα της Μεσαράς είναι η microεγαλύτερη της Κρήτης και εκεί

λέων τους Η ειρηνική διάθεση των Μινωιτών αναγνωρίζεται επίσης και στην έλλειψη οχυρωmicroατικών ή γενικότερα προστατευτικών κατασκευών των ανακτόρων τους Το κύριο ενδιαφέρον τους δεν αφορούσε στην κατάκτηση νέων τόπων αλλά στη διάδοση των προϊόντων τους Οι Μινωίτες ήταν αυτοί που δίδαξαν στους υπόλοιπους κατοί-κους του Αιγαίου τη γνώση της καλλιέργειας του αmicroπελιού και της ελιάς Μάλιστα στις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β που βρέθηκαν στη Σαmicroοθράκη αναφέρεται πως οι Κρήτες microετέφεραν στους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου τη γνώση της καλλιέργειας των δύο αυτών ειδώνΣτο πνεύmicroα καλής γειτονίας και microέσα από το δίκτυο εmicroπορικών ανταλλαγών τους από την Αίγυπτο εισήγαγαν χρυσάφι ελεφαντόδοντο υφάσmicroατα και αρώmicroατα εξωτικά δηλαδή προϊόντα που δεν παρήγαγαν στον τόπο τους ενώ εξήγαγαν σε αυτήν τα προϊόντα της microεταλλοτεχνίας τους τα οποία ήταν ξακουστά για την ποιότητά τους Οι ανταλλαγές αυτές microας είναι γνωστές από τα κείmicroενα των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β Επιβεβαιώνονται όmicroως και από τα αρχαία αιγυπτιακά κείmicroενα Αν και στις δύο αυτές γραπτές πηγές φαίνεται πως οι ανταλλαγές που αναφέρονται αφορούν τους ηγεmicroόνες των δύο περιοχών το εmicroπόριο δεν διεξαγόταν αυστηρά microεταξύ των ηγετών Στους Μινωίτες είναι εmicroφανής η διάθεση επέκτασης έξω από τα γεωγραφικά όρια του νησιού τους χωρίς όmicroως αυτή η επέκταση να εmicroφανίζει τάσεις κατάκτησης ή επιβο-λής Φαίνεται πως το ανήσυχο και ελεύθερο πνεύmicroα τους δεν ήταν ικανό να περιορι-στεί και γιrsquo αυτό τον λόγο η θάλασσα αντί να αποτελέσει εmicroπόδιο στον δρόmicroο τους microετατράπηκε σε σύmicromicroαχό τους

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ζάκρου ένα από τα σηmicroαντι-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


TA ΜΙΝΩΪΚA ΑΝΑΚΤΟΡΑ

Οι αρχαιολογικές microαρτυρίες δείχνουν ότι τα πρώτα ανάκτορα στην Κρήτη ιδρύθη-καν στις αρχές της 2ης χιλιετίας πΧ Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι η ίδρυσή τους υπήρξε το αποτέλεσmicroα σταδιακής συσσώρευσης πλούτου και δύναmicroης στα χέρια συγκεκριmicroένων ατόmicroων ή ολιγοmicroελών οmicroάδων Οι ένοικοι των πρώτων ανακτό-ρων εξελίχθηκαν βαθmicroιαία σε διαχειριστές της αγροτικής οικονοmicroίας ευρύτατων περιοχών αν κρίνει κανείς από τις εκτεταmicroένες αποθήκες γεωργικών προϊόντων οι οποίες υπήρχαν σε αυτά τα οικοδοmicroήmicroατα Πώς όmicroως από τις microικρές αυτοσυ-ντηρούmicroενες τοπικές κοινότητες της 3ης χιλιετίας φτάσαmicroε στη δηmicroιουργία ενός σύνθετου συστήmicroατος διαχείρισης γύρω από γιγάντια κέντρα εξουσίας

Η οικονοmicroική ndashκαι κατά συνέπεια η ταξικήndash διάκριση κάποιων προσώπων δεν αποτελεί φαινόmicroενο που παρουσιάστηκε στην Κρήτη για πρώτη φορά τη 2η χιλιετία Οι εξαιρε-τικά πυκνές ανταλλαγές προϊόντων και ιδεών στο Αιγαίο ήδη από το βrsquo microισό της 3ης χιλιετίας έδωσαν τη δυνατότητα σε κάποιους να ξεχωρίσουν εαυτούς από το σύνολο ίσως σε microια προσπάθεια να ιδιοποιηθούν επιπλέον οφέλη στο πλαίσιο των τοπικών κοινοτήτων στις οποίες ανήκαν Αρχικά αυτοί ίσως ανέλαβαν κάποιες διαιτητικές λειτουργίες στο πλαίσιο τόσο ενδο-κοινοτικών όσο και διακοινοτικών επαφών που πιθανότατα δεν άργησαν να λάβουν διοικητικό χαρακτήρα

Η γένεση του ανακτορικού συστήmicroατοςΚάποιοι ερευνητές προσπάθησαν να αποδώσουν την αρχιτεκτονική ιδέα των microινωικών ανακτόρων σε microια τελευταία εξελικτική βαθmicroίδα οικοδοmicroικών microορφών που πρωτο-εmicroφανίστηκαν στην Προανακτορική περίοδο Ο Evans microε βάση κάποιες αρχιτεκτο-νικές παρατηρήσεις στο ανάκτορο της Κνωσού διατύπωσε τη θεωρία των νησίδων ανεξάρτητων δηλαδή οικοδοmicroηmicroάτων τα οποία χτισmicroένα γύρω από microία κοινή αυλή συνενώθηκαν αργότερα για να αποτελέσουν ένα συmicroπαγές και ενιαίο συγκρότηmicroα Στην κοινή ndashδηmicroόσιαndash χρήση κάποιων αίθριων χώρων-αυλών από πολλά γειτονικά microεταξύ τους οικήmicroατα στηρίζουν κάποιοι ερευνητές την άποψη ότι τα ανάκτορα αποτέλεσαν απλώς microια εξέλιξη της ντόπιας αρχιτεκτονικής που υπαγόρευσαν οι microεταβαλλόmicroενες

Άποψη από το εσωτερικό του ανακτόρου της Φαιστού

Ο Βρετανός αρχαιολόγος Arthur Evans που ερεύνησε

ΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ

σταδιακά οικονοmicroικές συνθήκες Πολύ πιο πιθανό είναι τα microινωικά ανάκτορα να αποτέλεσαν αδρές αποmicroιmicroήσεις ανά-λογων συγκροτηmicroάτων που οι Κρήτες είδαν στην Ανατολή Τα microεγάλα ανάκτορα της Συροπαλαιστίνης όπως το ανάκτορο του Mari στον Ευφράτη είναι πρωιmicroότερα των κρητικών και επιτελούσαν όπως φαίνεται λειτουργία ανάλογη microε αυτά Ανατολικής προέλευσης φαίνεται ότι είναι και η ιδέα της microνηmicroειώδους δοmicroής των microινωικών ανα-κτόρων microε τη χρήση ορθοστατών (microιας πρώτης σειράς ογκωδών ωραία επεξεργασmicroέ-νων κυβόλιθων στις προσόψεις) και επιmicroεληmicroένης λαξευτής τοιχοδοmicroίαςΤις πρώιmicroες επαφές microεταξύ των ενοίκων των πρώτων microινωικών ανακτόρων και εκείνων της Εγγύς Ανατολής επιβεβαιώνει η ανεύρεση στη Φαιστό οmicroάδας σφραγισmicroάτων πανο-microοιότυπων microε άλλα που βρέθηκαν στο Karahuyuk στη νότια Ανατολία Η υιοθέτηση περίπου την ίδια περίοδο ιδεών και τεχνικών που κατάγονταν από ανατολικές χώρες επιβεβαιώνεται από την ndashσχεδόν ταυτόχρονη microε την ίδρυση των ανακτόρωνndash εισα-γωγή στην Κρήτη του ταχύστροφου κεραmicroευτικού τροχού πιθανότατα από τις χώρες της Εγγύς Ανατολής όπου ήταν σε χρήση από την 3η χιλιετία

Η αρχιτεκτονική των ανακτόρωνΤα microινωικά συγκροτήmicroατα συνδέονταν άρρηκτα microε το φυσικό περιβάλλον προς το οποίο φαίνεται ότι δεν είχαν σαφή όρια Τους συmicroπαγείς τοίχους συχνά υποκαθιστούσαν τα πολύθυρα ένα σύστηmicroα από συνεχόmicroενες πόρτες που είχε στόχο ndashmicroε πολύστροφους διαδρόmicroους κλιmicroακοστάσια φωταγωγούς βεράντες και διαmicroερίσmicroατα σε διάφορα επί-πεδα και ορόφουςndash να δηmicroιουργήσει την αίσθηση της εναλλαγής και του απρόοπτου Το χρώmicroα διαχεόταν παντού τόσο στα στοιχεία των προσόψεων όσο και στο εσωτερικό των διαmicroερισmicroάτων όπου δάπεδα και τοίχοι είχαν ντυθεί microε πλάκες διαφόρων απο-χρώσεων σε συνδυασmicroό συχνά microε έναν πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσmicroο Τέλος οι εναλλαγές φωτός και σκιάς που οφείλονταν στην πολυδιάσπαση συmicroπαγών όγκων και επιφανειών αύξαναν τη γραφικότηταΣτο εσωτερικό των ανακτόρων παρατηρείται microια προσχεδιασmicroένη κατανοmicroή των βασι-κών λειτουργιών κατά οικοδοmicroικούς τοmicroείς Έτσι η περισσότερο ανεπτυγmicroένη δυτική πτέρυγα στέγαζε τα διαmicroερίσmicroατα του ιερού και τις κύριες αποθήκες αγροτικών προ-ϊόντων ενώ microεγάλες αίθουσες microε πολύθυρα ndashγια κάποιους διαmicroερίσmicroατα διαmicroονής

Κάτοψη του ανακτόρου της Κνωσού στην οποία διακρίνο-

Το κατrsquo επιλογήν κλείσιmicroο ή άνοιγmicroα των θυρών των πολυ-

για άλλους αίθουσες υποδοχής ή τελετουργιώνndash διευθετήθηκαν σε δύο περιπτώσεις σε microία αρκετά ανεπτυγmicroένη ανατολική πτέρυγα Εργαστηριακοί τοmicroείς ταυτίστηκαν ndashσε δύο επίσης περιπτώσειςndash σε microία πτέρυγα πιο περιορισmicroένη σε έκταση στα νότια Τέλος τελετουργικές ή επίσηmicroες αίθουσες καθώς και αίθουσες συmicroποσίων φαίνεται πως είχαν τοποθετηθεί τουλάχιστον σε τρία ανάκτορα στον όροφο της δυτικής και της βόρειας πτέρυγας αντίστοιχαΙδιαίτερης microνείας χρήζουν οι πρωτότυπες αρχιτεκτονικές ιδέες που εφαρmicroόστηκαν για πρώτη φορά στην εσωτερική διαρρύθmicroιση των microινωικών ανακτόρων Η σηmicroαντικότερη από αυτές είναι microία τυπική διαδοχή τριών χώρων ndashδύο αιθουσών που χωρίζονται από πολύθυρο και ενός φωταγωγού microε κολόνεςndash σε microια διάταξη που χαρακτηρίστηκε microινωικό microέγαρο Τυπικά στην ανακτορική αρχιτεκτονική είναι και κάποια τετραγωνικά υπόγεια δωmicroάτια που δηmicroιουργούνταν από το επίπεδο του ισογείου microε πλευρική σκάλα εφοδιασmicroένη microε χαmicroηλό παραπέτο Οι χώροι αυτοί χαρακτηρίστηκαν δεξαmicroενές καθαρmicroών αφού θεωρήθηκε ότι microέσα σε αυτούς πραγmicroατοποιούνταν συmicroβολικού χαρακτήρα καθαρmicroοί ηγεmicroόνων ή αρχιερέων Η microοναδική αυτή αρχιτεκτονική microορφή συχνά συνδυάζεται microε τα microινωικά microέγαρα γεγονός που ώθησε κάποιους να συνδέσουν τη χρήση τους microε έναν πραγmicroατικό καθαρmicroό των ενοίκων τους Μια τέτοια όmicroως κοσmicroική χρήση προϋπέθετε την ύπαρξη σε κάθε περίπτωση κάποιου φορητού λουτήρα αφού τα δωmicroάτια δεν διέθεταν microόνιmicroο σύστηmicroα αποχέτευσης των νερώνΈνα άλλος τύπος δωmicroατίου που συχνά συνδέεται microε την ανακτορική αρχιτεκτονική είναι αυτός της υπόστυλης κρύπτης Πρόκειται για θεmicroέλια δωmicroάτια εφοδιασmicroένα microε παχιά τετραγωνικά υποστηρίγmicroατα (πεσσούς) συνήθως σε αξονική διάταξη Με βάση ορισmicroένα ανασκαφικά ευρήmicroατα ndashπου περιλαmicroβάνουν προσφορές microπροστά στους πεσ-σούςndash έχει υποστηριχθεί ότι οι χώροι αυτοί ήταν τυπικοί των ανακτορικών ιερών microε τα τετραγωνικά υποστηρίγmicroατα να αντιπροσωπεύουν ανεικονικές microορφές λατρευτικών ειδώλωνΠιο χαρακτηριστική όmicroως για τα microινωικά ανάκτορα είναι η διευθέτηση των αίθριων χώρων τους Οι κεντρικές αυλές είχαν περίπου τις ίδιες διαστάσεις (microεταξύ 1000 και 1250 τmicro microε εξαίρεση της Ζάκρου που έφτανε microόλις τα 360 τmicro) και περίπου τον ίδιο προσανατολισmicroό microε τον microακρύ άξονά τους από Β προς Ν Η αυλή ndashείτε πλακο-

Η αξιοποίηση του φωτός απο-τελούσε στοιχείο της microινωικής

Αγωγός αποmicroάκρυνσης βρόχι-νων νερών στο ανάκτορο της

στρωmicroένη είτε φτιαγmicroένη από microείγmicroα στιβακτού πηλοχώmicroατος και ασβέστηndash αποτε-λούσε τον πνεύmicroονα της κυκλοφορίας στο εσωτερικό των ανακτορικών συγκροτηmicroά-των αφού όλες οι πτέρυγές τους ήταν προσιτές microέσω αυτής Παράλληλα φαίνεται πως χρησιmicroοποιήθηκε ως χώρος δηmicroόσιων θεαmicroάτων και τελετουργιών γεγονός που επιβεβαιώνεται από την παρουσία σε αυτήν ειδικών κατασκευών ή αντικειmicroένων όπως ένας βωmicroός microία σκάρα θυσιών και ένα σφαιρικό λίθινο αντικείmicroενο που ίσως αποτέ-λεσε επίσης το επίκεντρο λατρευτικών πράξεωνΣηmicroαντικότερη όmicroως για τις σχέσεις του ανακτόρου microε την πόλη φαίνεται ότι υπήρξε η δυτική αυλή Ο συνήθως ωραία πλακοστρωmicroένος αυτός χώρος φαίνεται ότι χρησι-microοποιήθηκε και ως τόπος συνάθροισης των κατοίκων για την παρακολούθηση ειδικών τελετουργιών εορταστικών εκδηλώσεων και θεαmicroάτων Ελαφρά υπερυψωmicroένοι διά-δροmicroοι από ορθογώνιες πλάκες οδηγούσαν κάποιους πιθανώς επίσηmicroους επισκέπτες ή τελετουργικές ποmicroπές από όλες τις κατευθύνσεις προς τις κύριες εισόδους των ανακτόρων Δύο ορθογώνιοι βωmicroοί που ήρθαν στο φως στην Κνωσό υποστηρίζουν την τέλεση τελετουργικών πράξεων microπροστά στις επιβλητικές δυτικές προσόψεις σε κοντινή απόσταση από τις επίσηmicroες εισόδους των οικοδοmicroηmicroάτων

Τα πρώτα ανάκτορα (1900-1700 πΧ)Με δεδοmicroένο ότι τα νέα microεγαλοπρεπή ανάκτορα χτίστηκαν πάνω στα ερείπια των παλαιών συχνά microάλιστα επαναχρησιmicroοποιώντας τοίχους ή και ολόκληρα τmicroήmicroατά τους η διερεύνηση των καταλοίπων των πρώτων ανακτορικών συγκροτηmicroάτων παρουσίασε δυσκολίες Την απόκτηση πληρέστερης εικόνας τους δυσχεραίνει επίσης η αποδεδειγ-microένη ύπαρξη microίας microεταβατικής οικοδοmicroικής φάσης microεταξύ παλαιών και νέων ανακτό-ρων κατά την οποία τmicroήmicroατα των πρώτων επαναχρησιmicroοποιήθηκαν συχνά microετασκευ-ασmicroένα για να καλύψουν προσωρινά τις ανάγκες των ενοίκων microέχρι την ολοκλήρωση των καινούργιων κτιρίων Εκτεταmicroένα πάντως κατάλοιπα των πρώτων ανακτόρων έχουν επισηmicroανθεί σε όλες τις θέσεις που φιλοξένησαν και τα νέα ενώ σύγχρονες εγκαταστάσεις τους microε διοικητικό (ίσως ανακτορικό) χαρακτήρα αναγνωρίστηκαν πρό-σφατα στον Πετρά Σητείας και στο Μοναστηράκι ΑmicroαρίουΤο πρώτο ανάκτορο της Κνωσού χτίστηκε σε έναν λόφο που είχε χρησιmicroοποιηθεί για κατοίκηση από τη Νεολιθική περίοδο Για την κατασκευή του χρειάστηκε να ισοπε-

Στα όρια των αίθριων χώρων των microινωικών ανακτόρων

δωθεί η κορυφή και να γίνουν κατακόρυφες τοmicroές ειδικά στην ανατολική πλαγιά του λόφου Τα τmicroήmicroατα που επέζησαν της καταστροφής δείχνουν ότι το πρώτο ανάκτορο είχε πολύ γερά θεmicroέλια microε microεγάλους ορθοστάτες στις προσόψεις πάνω σε στέρεες κρηπίδες και άφθονη ξυλοδοmicroή στο εσωτερικό των διαχωριστικών τοίχων προφανώς για αντισεισmicroική προστασία Ήδη από την εποχή αυτή απαντούν για πρώτη φορά πολλά από τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που συναντούmicroε στα νέα ανάκτορα όπως τα σύνθετα κλιmicroακοστάσια οι στοές microε κολόνες και πεσσούς οι φωταγωγοί και οι υπόστυλες κρύπτες Παραστατικές τοιχογραφίες από αυτό το οικοδόmicroηmicroα δεν έχουν σωθεί πολλοί από τους τοίχους του όmicroως σώζουν microονόχρωmicroα επιχρίσmicroατα ενώ σε microερικές περιπτώσεις διαπιστώθηκε η ύπαρξη απλών διακοσmicroητικών θεmicroάτων γεωmicroε-τρικού ή φυτικού χαρακτήραΈρευνες στη σωζόmicroενη έως σήmicroερα δυτική πρόσοψη απέδειξαν ότι η εντυπωσιακή αυτή δοmicroή υποκατέστησε άλλη που φαίνεται πως βρισκόταν λίγο δυτικότερα Η ανακάλυψη χτιστών θηκών σε microεγάλο βάθος κάτω από τα δάπεδα των νεοανακτο-ρικών αποθηκών της δυτικής πτέρυγας βεβαιώνει ότι οι κύριες αποθήκες του πρώ-του ανακτόρου βρίσκονταν στο ίδιο σηmicroείο και διέθεταν το ίδιο microε εκείνες σύστηmicroα αποθήκευσης προϊόντων σε υπόγειες κρύπτες Πιο πολλά όmicroως κατάλοιπα του πρώ-του ανακτόρου έχουν σωθεί στην ανατολική πτέρυγα Εκεί ανακαλύφθηκαν σε microεγάλο βάθος αποθήκες microε παρατοίχια θρανία και χώροι απόθεσης πλούσιας καmicroαραϊκής (πολύχρωmicroης) κεραmicroικής Δίπλα σε microια microικρή αυλή ανακαλύφθηκαν microεγάλες αποθήκες microε γιγάντια πιθάρια που έφεραν πολλές σειρές λαβών Το πρώτο ανάκτορο έκλεινε από τα ανατολικά microε ισχυρό περίβολο οι κρηπίδες του οποίου έκλιναν προς τα έξω εξαι-τίας του microεγάλου σεισmicroού που προκάλεσε και την καταστροφή του κτιρίουΚαι στη Φαιστό το πρώτο ανάκτορο οικοδοmicroήθηκε πάνω σε λόφο που είχε κατοικηθεί από τη Νεολιθική περίοδο Η κορυφή του ndashκαι στην περίπτωση αυτήndash ισοπεδώθηκε και στη δυτική αυλή διαρθρωmicroένη σε τρία επίπεδα Οι ανασκαφές έδειξαν ότι η πρό-σοψη του παλαιού ανακτόρου βρισκόταν αρκετά microέτρα δυτικότερα εκείνης του νέου και ότι το κατώτερο τmicroήmicroα της είχε διατηρηθεί σκεπασmicroένο από ένα σκληρό microείγmicroα ασβέστη και κοπανισmicroένων κεραmicroικών Το υλικό αυτό που σκέπασε και το αρχικό πλα-κόστρωτο της δυτικής αυλής είχε χυθεί πριν από την ανέγερση του νέου ανακτόρου για να δηmicroιουργηθεί τεχνητό άνδηρο για την οικοδόmicroησή του

Στην Παλαιοανακτορική περίοδο διαmicroορφώθηκε η microεγάλη πλακό-

Η δυτική αυλή του πρώτου ανακτόρου της Φαιστού διέθετε όπως και στην Κνωσό λίγο υπερυψωmicroένες διαβάσεις από microεγάλες ορθογώνιες πλάκες τοποθετηmicroένες σε απλή ή διπλή σειρά Μία από αυτές έφτανε microέχρι το βόρειο άκρο της αυλής όπου ndashmicroπροστά από ψηλό τοίχο που στήριζε το ανώτερο άνδηροndash είχαν χτιστεί microακριές βαθmicroίδες ίσως έδρανα ενός laquoθεατρικού χώρουraquo Όπως και στην Κνωσό στο κράσπεδο της αυλής του πρώτου ανακτόρου ανακαλύφθηκαν microεγάλα κυλινδρικά ορύγmicroατα επεν-δεδυmicroένα εσωτερικά microε πέτρεςΣτο βόρειο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας του παλαιού ανακτόρου ήρθε στο φως σειρά δωmicroατίων που φαίνεται ότι ανήκαν σε κάποιο ιερό Ήταν εφοδιασmicroένα microε θρανία και τράπεζες προσφορών και είχαν είσοδο από τη δυτική αυλή γεγονός που αποδεικνύει την τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών σε αυτήν Λίγο νοτιότερα αναγνωρίστηκε είσο-δος microε κιονωτό πρόπυλο η οποία διαmicroέσου ίσιου διαδρόmicroου οδηγούσε ανατολικά ίσως στην κεντρική αυλή του ανακτόρουΑκόmicroα καλύτερα διατηρήθηκε το τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας που βρίσκεται νότια της εισόδου Εξαιτίας της microεγάλης κλίσης του εδάφους το τmicroήmicroα αυτό είχε θεmicroελιωθεί σε πολύ χαmicroηλότερο επίπεδο microε αποτέλεσmicroα microετά την κατάχωσή του να διατηρηθεί σε ύψος περίπου 8 micro και τριών επάλληλων ορόφων Η πρόσοψη ήταν χτισmicroένη microε ωραία λαξευmicroένους ορθογώνιους δόmicroους πάνω σε microεγάλους ορθοστάτες Τα διαmicroερίσmicroατα του ισογείου περιλάmicroβαναν συστήmicroατα αποθηκών κάποια δωmicroάτια του ιερού εργα-στήρια και δωmicroάτια διαφόρων χρήσεων εφοδιασmicroένα microε θρανία και ερmicroάρια (ντουλά-πια) Η κινητή σκευή ήταν εντυπωσιακή κυρίως τα πήλινα αγγεία ndashδιακοσmicroηmicroένα σε έναν πλούσιο πολυχρωmicroικό ρυθmicroόndash τα οποία αντιπροσωπεύουν microία απίστευτη ποικιλία σχηmicroάτων και χρήσεων αποτελώντας ίσως το σηmicroαντικότερο κεραmicroικό σύνολο που έχει έρθει στο φως microέχρι σήmicroερα στην ΚρήτηΕρευνήθηκε επίσης microία σειρά παλαιοανακτορικών δωmicroατίων που φαίνεται ότι πλεύριζε την αρχική κεντρική αυλή Σε ένα από αυτά βρέθηκε microεγάλος αριθmicroός σφραγισmicroά-των microε ποικίλες παραστάσεις που ασφαλώς αποτελούσε τmicroήmicroα πλούσιου ανακτορικού αρχείου Δεν κατέστη όmicroως δυνατό να εντοπιστούν ίχνη της κεντρικής αυλής του οικοδοmicroήmicroατος ή διαmicroερισmicroάτων που θα microπορούσαν να έχουν χρησιmicroοποιηθεί για τη διαmicroονή των ενοίκων του Είναι πολύ πιθανό τέτοια δωmicroάτια να βρίσκονταν στην ίδια θέση microε τα αντίστοιχα του νέου ανακτόρου γεγονός που δείχνει ότι τα δύο κτίρια

Άποψη του αρχαιολογικού χώρου των Μαλίων το πρώτο

είχαν περίπου την ίδια δοmicroή εσωτερικής λειτουργίας Το παλαιό ανάκτορο της Φαιστού καταστράφηκε γύρω στο 1700 πΧ ίσως από κάποιο microεγάλο σεισmicroόΓια το πρώτο ανάκτορο των Μαλίων γνωρίζουmicroε πολύ λιγότερα πράγmicroατα Οι Γάλλοι ανασκαφείς πίστεψαν λανθασmicroένα ότι το ανάκτορο που έφεραν στο φως ήταν σε γενι-κές γραmicromicroές το αρχικό Η ανακάλυψη αρκετών επάλληλων δαπέδων που ανήκαν σε παλαιότερες αυλές κάτω από το επίπεδο της τελευταίας κεντρικής αυλής βεβαιώνει ότι το πρώτο ανάκτορο βρισκόταν σε χαmicroηλότερο επίπεδο και ότι τα λείψανά του ndashόπως στη Φαιστόndash είχαν καταχωθεί πριν από την κατασκευή του νέου Η γραmicromicroή της δυτικής πρόσοψης του πρώτου ανακτόρου διακρίνεται λίγο δυτικότερα της σωζόmicroενης πρόσοψης στο σηmicroείο όπου σταmicroατά το πλακόστρωτο της δυτικής αυλής Η τελευταία διατήρησε κατά την περίοδο των νέων ανακτόρων την αρχική παλαιοανακτορική πλα-κόστρωση microε τις συνήθεις υπερυψωmicroένες διαβάσεις Τmicroήmicroα του πρώτου ανακτόρου ήρθε στο φως στον βορειοδυτικό τοmicroέα όπου κατά τη Νεοανακτορική περίοδο δια-microορφώθηκαν ανακτορικοί κήποι Ανάmicroεσα στα πολυάριθmicroα διαmicroερίσmicroατα των οποίων η χρήση δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί υπήρχε microία στοά αποτελούmicroενη από δύο σκέλη που σχηmicroάτιζαν γωνίαΓια το πρώτο ανάκτορο της Ζάκρου διαθέτουmicroε ακόmicroα λιγότερα στοιχεία Δοκιmicroαστικές ανασκαφικές τοmicroές έφεραν στο φως δύο επάλληλες αυλές κάτω από το επίπεδο της κεντρικής αυλής του νέου ανακτόρου αλλά η σύνδεσή τους microε τmicroήmicroα κάποιου οικο-δοmicroήmicroατος που θα microπορούσε να ανήκει σε ένα παλαιό ανάκτορο δεν κατέστη microέχρι σήmicroερα δυνατή Ο ανασκαφέας πιστεύει ότι ένα microεγάλο συγκρότηmicroα microε ωραία πλακο-στρωmicroένα δωmicroάτια που ερευνήθηκε κάτω από τα κατεστραmicromicroένα δάπεδα της ανατο-λικής πτέρυγας του νέου ανακτόρου αποτελούσε τmicroήmicroα του προκατόχου του η σχέση όmicroως του συγκεκριmicroένου κτιρίου microε τις προαναφερθείσες αυλές παραmicroένει ασαφής

Κνωσός το νέο ανάκτορο (1650-1370 πΧ)Με βάση την κεραmicroική που βρέθηκε στα δάπεδα και στο γέmicroισmicroα των τmicroηmicroάτων των πρώτων ανακτόρων οι microελετητές κατέληξαν στο συmicroπέρασmicroα ότι οι καταστροφές τους συνέβησαν ταυτόχρονα και τις απέδωσαν σε φυσικά αίτια ίσως ισχυρούς σεισmicroούς Αmicroέσως microετά ξεκίνησε microία προσπάθεια ανοικοδόmicroησής τους στις ίδιες θέσεις αλλά σε αρκετά ψηλότερο επίπεδο Αν και υπάρχουν περιπτώσεις όπου τmicroήmicroατα ανακτόρων

Πήλινος καραmicroαiumlκός κρατήρας (1800 πΧ) microε πολύχρωmicroη δια-

Άποψη της laquoυπόστηλης κρύ-πτηςraquo ενός ιδιότυπου οικοδο-

εντάχθηκαν στα νέα ανάκτορα ωστόσο τα τελευταία χτίστηκαν σε ένα πνεύmicroα υπό τις οδηγίες έmicroπειρων αρχιτεκτόνων Οι θέσεις των κυριότερων αίθριων χώρων και διαmicroερισmicroάτων δεν άλλαξαν συχνά όmicroως τα δάπεδα ανυψώθηκαν ενώ παράλληλα προστέθηκαν κατασκευές που βασίστηκαν σε νέες αρχιτεκτονικές ιδέεςΣτην Κνωσό η πλακόστρωτη δυτική αυλή microε τις υπερυψωmicroένες διαβάσεις χρησιmicroοποι-ήθηκε περίπου όπως είχε κατασκευαστεί Γεmicroίστηκαν όmicroως microε χώmicroα και αχρηστεύτηκαν οι κουλούρες και χτίστηκαν κοντά στη δυτική πρόσοψη δύο ορθογώνιοι βωmicroοί Από τα συστήmicroατα προσβάσεων στη δυτική αυλή καταργήθηκε το νοτιοδυτικό microε τη microεγάλη οδογέφυρα και στο σηmicroείο που κατέληγε κατασκευάστηκε πολυτελές οίκηmicroα ίσως το ενδιαίτηmicroα κάποιου αξιωmicroατούχου microε ειδικά πιθανώς θρησκευτικά καθήκονταΗ δυτική επίσηmicroη πύλη του ανακτόρου της Κνωσού ndashαθέατη από microακριά αφού ήταν στραmicromicroένη προς τα βόρεια παράλληλα και σε επαφή microε τη δυτική πρόσοψηndash διέθετε πρόπυλο ανοικτό προς την αυλή microε κεντρική τεράστια κολόνα Στο βάθος του στεγα-σmicroένου προθαλάmicroου υπήρχε microεγάλη δίφυλλη πόρτα που έκλεινε την πρόσβαση προς το εσωτερικό του οικοδοmicroήmicroατος για την προπαρασκευή τελετουργιών που θα λάmicroβα-ναν χώρα στη δυτική αυλή microπροστά από το πρόπυλοΗ κύρια είσοδος οδηγούσε σε microακρύ πλατύ διάδροmicroο microε ωραία πλακόστρωση από γυψολιθικές και σχιστολιθικές πλάκες που σχηmicroάτιζε στο δάπεδο κεντρική διάβαση Οι τοίχοι του διακοσmicroήθηκαν microε microία τεράστια τοιχογραφία που απεικόνιζε περισσότερες από 150 ανδρικές και γυναικείες microορφές να κινούνται κρατώντας τελετουργικά αγγεία Ο διάδροmicroος στρεφόταν δύο φορές προς τα αριστερά για να καταλήξει από τα νότια στην κεντρική αυλή Το τελευταίο τmicroήmicroα του διακοσmicroήθηκε microε εντυπωσιακή ανάγλυφη τοιχογραφία η οποία ndashσύmicroφωνα microε την αποκατάσταση του Evansndash παρίστανε ωραίο νέο microε στέmicromicroα ίσως ηγεmicroόνα ή αρσενική θεότητα Σε microεγάλο άνοιγmicroα στο τmicroήmicroα του διαδρόmicroου που βρίσκεται σε επαφή microε τη νότια πρόσοψη είχαν τοποθετηθεί πάνω σε βάθρο γιγάντια πέτρινα κέρατα καθοσιώσεως σύmicroβολο της microινωικής θρησκείαςΑπό το νότιο σκέλος του εισαγωγικού διαδρόmicroου microπορούσε κανείς να στραφεί προς τα βόρεια για να προσεγγίσει τα λεγόmicroενα Προπύλαια Πρόκειται για microία microεγαλόπρεπη στεγασmicroένη είσοδο αποτελούmicroενη από δύο διαδοχικά υπόστυλα δωmicroάτια και πλατιά σκάλα microε πλευρικές κιονωτές στοές Μέσω της επιβλητικής αυτής κατασκευής γίνονταν προσιτές οι microεγάλες επίσηmicroες αίθουσες υποδοχής που βρίσκονταν στον όροφο

Υποθετική αποκατάσταση του νέου ανακτόρου της Κνωσού

Στο ισόγειο η δυτική microισή πλευρά της δυτικής πτέρυγας καταλαmicroβάνεται από το σύστηmicroα των κύριων ανακτορικών αποθηκών Πρόκειται για microία σειρά 21 microακρόστενων δωmicroατίων που ήταν προσιτά από τα ανατολικά διαmicroέσου ευρύχωρου διαδρόmicroου microε προσανατολισmicroό Β-Ν Κάθε αποθήκη ήταν εφοδιασmicroένη microε κεντρική σειρά από χτιστές υπόγειες θήκες (κασέλες) αρκετές από τις οποίες βρέθηκαν στεγανοποιηmicroένες microε φύλλα microολύβδου ή υδραυλικό κονίαmicroα Μέσα σε κάποιες από αυτές βρέθηκαν τα υπο-λείmicromicroατα αντικειmicroένων από πολύτιmicroες ύλες ενώ άλλες ίσως χρησιmicroοποιήθηκαν για την αποθήκευση λαδιού Μεγάλα πιθάρια ndashπου αρχικά φαίνεται ξεπερνούν τα τετρακόσια για το σύνολο των αποθηκώνndash ήταν τοποθετηmicroένα κατά microήκος των τοίχων τους Το τmicroήmicroα του ισογείου που εκτείνεται ανατολικά του διαδρόmicroου των αποθηκών και microέχρι την κεντρική αυλή καταλαmicroβάνεται από τα κύρια διαmicroερίσmicroατα του ιερού Περί-που στο microέσο της δυτικής πλευράς της κεντρικής αυλής είχε διαmicroορφωθεί στοά απο-τελούmicroενη από τρία τmicroήmicroατα από τα οποία τα δύο πλευρικά στηρίζονταν σε ζεύγος από κολόνες ενώ το κεντρικό σε microία Η αρχιτεκτονική αυτή κατασκευή θεωρήθηκε ότι αποτελούσε αυτοτελές κτίσmicroα το οποίο ονοmicroάστηκε τριmicroερές ιερό Η υποθετική αποκατάσταση της microορφής του όmicroως βασίστηκε κυρίως στη σύγκριση των λειψάνων του microε την απεικόνιση ενός τριmicroερούς κτίσmicroατος σε σύγχρονη microικρογραφική τοιχο-γραφία που βρέθηκε λίγο βορειότερα Από το νοτιότερο τmicroήmicroα της στοάς εισερχόταν κανείς ndashκατεβαίνοντας microερικά σκαλοπάτιαndash σε τετραγωνικό προθάλαmicroο και από εκεί σε δύο διαδοχικές υπόστυλες κρύπτες microε κεντρικούς πεσσούς Μπροστά σε αυτούς στα δάπεδα των δωmicroατίων υπήρχαν microικρές ορθογώνιες θήκες που ίσως χρησιmicroοποιήθηκαν για την τοποθέτηση προσφορών ή την τέλεση θυσιών Άλλη πόρτα στον προθάλαmicroο οδηγούσε στο δωmicroάτιο των αποθετών του ιερού Τα τελευταία ήταν δύο microεγάλες χτι-στές υπόγειες θήκες που σκεπάζονταν από τεράστιες τετραγωνικές πλάκες Από αυτές προέρχεται πλήθος αντικειmicroένων τελετουργικού χαρακτήρα από πολύτιmicroα ή σπάνια υλικά ανάmicroεσα στα οποία ξεχωρίζουν τρία ειδώλια από φαγεντιανή που παριστάνουν θεότητες που κρατούν φίδιαΤο βορειότερο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας καταλαmicroβάνεται από αυτοτελές σύνολο δωmicroατίων που είχε ανανεωθεί σηmicroαντικά κατά την τελευταία φάση του ανακτόρου Πρόκειται για το συγκρότηmicroα της Αίθουσας του Θρόνου τον κεντρικό πυρήνα του οποίου καταλαmicroβάνει η αξονική διάταξη δύο διαδοχικών δωmicroατίων προσιτών δια-

Ο έλεγχος των αποθηκών από το ιερατείο βεβαιώνεται από την

microέσου πολυθύρου από το βορειοδυτικό άκρο της κεντρικής αυλής Τα ανατολικότερο δωmicroάτιο microε πλακόστρωτο δάπεδο σε λίγο χαmicroηλότερο επίπεδο από εκείνο της αυλής χρησίmicroευε ως προθάλαmicroος του δεύτερου και ήταν εφοδιασmicroένο microε θρανία κατά microήκος του βόρειου και του νότιου τοίχου Στο κέντρο του τοποθετήθηκε microεγάλη λεκάνη από πορφυρίτη που βρέθηκε στον διάδροmicroο βόρεια του συγκροτήmicroατος Ανάmicroεσα στα θρανία του βόρειου τοίχου τοποθετήθηκε επίσης υποθετικά ξύλινος θρόνος σε θέση αντίστοιχη εκείνου που βρέθηκε στην παρακείmicroενη ndashκύριαndash αίθουσα Η βόρεια πύλη του ανακτόρου φαίνεται πως αποτελούσε την κύρια κοσmicroική του είσοδο Σε αυτή κατέληγε η κύρια οδική αρτηρία που ερχόταν από την πλευρά της θάλασ-σας και ασφαλώς στο σηmicroείο αυτό θα έφταναν τα προϊόντα που τροφοδοτούσαν τις ανακτορικές αποθήκες Μπροστά από την πύλη υπήρχε microεγάλη ορθογώνια υπόστυλη αίθουσα την οποία ο Evans ονόmicroασε τελωνείο πιστεύοντας ότι χρησιmicroοποιήθηκε για τον έλεγχο και την καταγραφή των εισερχόmicroενων προϊόντων Στα δυτικά της βόρειας πύλης υπάρχει ένα διαmicroέρισmicroα του τύπου του microινωικού microεγά-ρου το οποίο συνδέεται microε microία ακόmicroα καθαρτήρια δεξαmicroενή Έξω από τη βορειοδυ-τική γωνία του ανακτόρου εκεί όπου καταλήγει ένας ωραίος πλακοστρωmicroένος δρόmicroος είχε διαmicroορφωθεί υπαίθριος χώρος microε πλατιές βαθmicroίδες σε δύο πτέρυγες τον οποίο ο Evans χαρακτήρισε θεατρικό χώρο Στο σηmicroείο που συναντώνται κάθετα τα δύο βαθ-microιδωτά σκέλη είχε διαmicroορφωθεί είδος ψηλής εξέδρας ίσως ένα θεωρείο για τη θέαση των δρώmicroενων στον χώρο του θεάτρουΤα διαmicroερίσmicroατα της ανατολικής πτέρυγας είχαν διευθετηθεί σε διάφορα επίπεδα στα διαmicroορφωmicroένα τεχνητά άνδηρα της ανατολικής πλαγιάς Στο νοτιοανατολικό τmicroήmicroα της εντάχθηκαν microε βαθιά κατακόρυφη τοmicroή δύο πολύθυρα microέγαρα που συνδέονταν microεταξύ τους microε στενό διάδροmicroο Στο επίπεδο αυτό ndashδύο ορόφους χαmicroηλότερα από εκείνο της κεντρικής αυλήςndash κατέβαινε κανείς ακολουθώντας πλατιά σκάλα που στρε-φόταν γύρω από microεγάλο τετραγωνικό φωταγωγό Το microεγαλύτερο από τα δύο ισόγεια microέγαρα ndashπου περιλάmicroβανε τον τυπικό φωταγωγό microε κολόνες δύο συνεχόmicroενα πολύθυρα και εξωτερική κιονωτή στοά σε σχήmicroα Γndash θεωρή-θηκε από τον Evans ως το διαmicroέρισmicroα του βασιλιά Ο Βρετανός ανασκαφέας βεβαιώνει ότι κοντά στον βόρειο τοίχο microεταξύ του πολυθύρου και του φωταγωγού ανακάλυψε τα υπολείmicromicroατα του ξύλινου θρόνου του Μινωίτη ηγεmicroόνα Το δωmicroάτιο που ήταν

Το δωmicroάτιο του θρόνου του microινωικού ανακτόρου ήταν εφο-

πλακοστρωmicroένο microε ωραίες ορθογώνιες πλάκες κοσmicroούσε τοιχογραφικό διάζωmicroα microε συνδεόmicroενες σπείρες τοποθετηmicroένο περίπου στο ύψος των ανωφλιών των θυρώνΤο δεύτερο microέγαρο ndashπου αποδόθηκε στη βασίλισσαndash ήταν microικρότερο αλλά η αρχιτε-κτονική του microορφή και η διακόσmicroηση των τοίχων και της οροφής τους προφανώς του προσέδιδαν όψη πιο εκλεπτυσmicroένη Τη θέση των πολυθύρων εδώ σε δύο συνεχό-microενες πλευρές της κύριας αίθουσας έχουν πάρει παράθυρα microε πολλαπλά ανοίγmicroατα ενώ ένα ακόmicroα πλατύ παράθυρο ανοίγεται σε διαχωριστικό τοίχο microεταξύ του κυρίως δωmicroατίου και του λουτρού Το τελευταίο είναι του τύπου της καθαρτήριας δεξαmicroενής microε δάπεδο όmicroως στο επίπεδο του κυρίως microεγάρου Στον χώρο του λουτρού ο Evans τοποθέτησε πήλινο λουτήρα κοmicromicroάτια του οποίου βρήκε στην ίδια περιοχή Οι τοί-χοι ndashκαι ίσως η οροφή του microεγάρουndash είχαν διακοσmicroηθεί microε ωραίες τοιχογραφίες που απεικόνιζαν χορεύτριες και microία θαλάσσια σύνθεση microε δελφίνια Ένας σκοτεινός διά-δροmicroος οδηγούσε σε εσωτερικό δωmicroάτιο microε χαmicroηλό και πλατύ ορθογώνιο πεζούλι που χαρακτηρίστηκε τουαλέτα της βασίλισσας Το δωmicroάτιο φωτιζόταν από microικρή ορθογώνια αυλή microε επιmicroεληmicroένους τοίχους πάνω στους οποίους είχε χαραχτεί πολλές φορές ένα σύmicroβολο που microοιάζει microε ρόκα Ένας γειτονικός χώρος φαίνεται ότι χρησιmicroοποιήθηκε ως αποχωρητήριο αφού ήταν εφοδιασmicroένος microε κάθισmicroα δοχείο για το νερό και λοξή πλάκα τοποθετηmicroένη πάνω από αποχετευτικό αγωγόΣτο επίπεδο της κεντρική αυλής αmicroέσως βόρεια από το κλιmicroακοστάσιο που οδη-γούσε στα πολύθυρα microέγαρα φαίνεται ότι υπήρχε microεγάλη ορθογώνια ndashπιθανότατα υπόστυληndash αίθουσα την οποία ο Evans ονόmicroασε Μεγάλη Ανατολική Αίθουσα Η ίδια η αίθουσα δεν σώθηκε αλλά η microορφή της microπορεί υποθετικά να αποκατασταθεί από τη θέση των υποστηριγmicroάτων του δαπέδου της και τα κοmicromicroάτια ποικίλων τοιχογραφικών συνθέσεων που βρέθηκαν πεσmicroένα στα δωmicroάτια κάτω από αυτήν οι τοιχογραφικές αυτές συνθέσεις περιλάmicroβαναν διάφορα αθλήmicroατα και microία ανάγλυφη παράσταση microε γρύπες δεmicroένους από κεντρική κολόναΣε πολύ χαmicroηλότερο επίπεδο και λίγο ανατολικότερα υπήρχαν διάφορα εργαστήρια Σε ένα από αυτά ήρθαν στο φως microεγάλοι microισοπριονισmicroένοι microπλόκοι από σπαρτιατικό βασάλτη ενώ από τον επάνω όροφο του ίδιου συγκροτήmicroατος προέρχονται δύο microισο-τελειωmicroένοι λίθινοι πιθαmicroφορείς Τέλος σε microακρύ διάδροmicroο που βρίσκεται στο επί-πεδο του πρώτου ορόφου και αmicroέσως βόρεια της Μεγάλης Ανατολικής Αίθουσας ήρθαν

Η καλά ελεγχόmicroενη βόρεια επι-βλητική πύλη του ανακτόρου της

στο φως τα υπολείmicromicroατα microεγάλου ορθογώνιου πίνακα φτιαγmicroένου από πολύτιmicroες ύλες στον οποίο ο Evans αναγνώρισε το ταmicroπλό ενός βασιλικού παιχνιδιούΤο ανάκτορο της Κνωσού αν και φαίνεται πως υπέστη κάποια καταστροφή το 1450 επέζησε microέχρι τουλάχιστον το αrsquo τέταρτο του 14ου αιώνα πΧ Στην τελευταία φάση του αποδίδουν οι περισσότεροι ερευνητές κάποια ευρήmicroατα που προδίδουν στενές επαφές microε τον ελλαδικό χώρο Κατά την επικρατέστερη άποψη την τελευταία αυτή περίοδο βασίλευε στην Κνωσό microια microεικτή κρητοmicroυκηναϊκή δυναστεία που ίσως δηmicroι-ουργήθηκε microετά τη συγχώνευση της microινωικής Κρήτης microε ένα ισχυρότερο πλέον microυκη-ναϊκό κράτος Η Κνωσός καταστράφηκε οριστικά λίγο αργότερα πιθανώς microετά από κάποια νέα εχθρική επιδροmicroή ίσως και πάλι από τον microυκηναϊκό χώρο

Φαιστός Μάλια Ζάκρος και ΓαλατάςΓια να δοθεί microεγαλοπρέπεια στη δυτική πρόσοψη του ανακτόρου κατασκευάστηκε στο βορειότερο τmicroήmicroα της εντυπωσιακή βαθmicroιδωτή είσοδος πλάτους 135 micro που οδηγούσε σε επιβλητικό πρόπυλο Το τελευταίο έπαιζε τον ρόλο προθαλάmicroου microε ογκώδη ξύλινη κολόνα ελλειψοειδούς διατοmicroής Το διαmicroέρισmicroα πίσω από τον προθά-λαmicroο χωριζόταν στα δύο από διατοίχισmicroα microε πλατιά ανοίγmicroατα ανάmicroεσα σε πεσσούς Στο ανατολικό του άκρο υπήρχε στοά από τρεις κολόνες που έπαιρνε φως από microεγάλο ορθογώνιο φωταγωγό Μία πόρτα οδηγούσε από τον φωταγωγό σε microικρή σκάλα το νότιο τmicroήmicroα της οποίας κατέληγε στο χαmicroηλότερο επίπεδο της κεντρικής αυλής ενώ το βόρειο σε ευρύχωρη περίστυλη αυλή στη βόρεια πτέρυγαΗ κύρια είσοδος του ανακτόρου βρισκόταν σχεδόν στο microέσο της δυτικής του πρό-σοψης Οδηγούσε διαmicroέσου ευρύχωρου πλακόστρωτου διαδρόmicroου απευθείας στην κεντρική αυλή που ήταν επίσης πλακοστρωmicroένη microε ορθογώνιες πλάκες Σε microία πρώτη οικοδοmicroική φάση του κτιρίου η αυλή διέθετε και στις δύο microακρές πλευρές στοές που στηρίζονταν σε κολόνες και πεσσούς σε εναλλαγή Αργότερα η δυτική στοά καταργή-θηκε και η αυλή διευρύνθηκε προς τα δυτικά Στη βορειοδυτική γωνία υπήρχε χτιστό βάθρο που ίσως χρησίmicroευε ως ένα είδος βωmicroούΣτο microέσο της βόρειας πλευράς της κεντρικής αυλής υπήρχε πόρτα διακοσmicroηmicroένη στις δύο πλευρές της microε ηmicroικίονες και τοιχογραφηmicroένες κόγχες Αυτή οδηγούσε σε διά-δροmicroο που συνέδεε την κεντρική αυλή microε άλλη ορθογώνια αυλή εσωτερική Στις δύο

Τη δυτική πτέρυγα του ανακτό-ρου της Φαιστού καταλάmicroβα-

Το νέο ανάκτορο στη Φαιστό φαίνεται πως ολοκληρώθηκε

πλευρές του διαδρόmicroου υπήρχαν microικρά δωmicroάτια τα οποία πιθανώς να αποτελούσαν τα υπόγεια δύο microεγάλων ίσως τελετουργικών αιθουσών στο επίπεδο του ορόφου Τα πολύθυρα microέγαρα ndashδύο και στην περίπτωση της Φαιστούndash ήταν διευθετηmicroένα στο βορειότερο τmicroήmicroα της πτέρυγας και ήταν προσιτά διαmicroέσου στενής σκάλας που κατέ-βαινε από τη βόρεια περίστυλη αυλή Εσωτερικά κλιmicroακοστάσια εξασφάλιζαν τη σύν-δεσή τους microε τα πάνω πατώmicroατα Το microεγαλύτερο microέγαρο συνδεόταν microε διάδροmicroο microε καθαρτήρια δεξαmicroενή και microικρό στον οποίο αναγνωρίστηκε ένα αποχωρητήριοΗ βόρεια περίστυλη αυλή προσιτή από τη σκάλα που πλευρίζει ανατολικά τα προπύ-λαια οριζόταν στα βόρεια από microεγάλο πολύθυρο που ίσως έβλεπε σε εξωτερική στοά πάνω από το σηmicroείο που βρίσκεται η καθαρτήρια δεξαmicroενή Πρόκειται για microία από τις πιο microεγαλόπρεπες αίθουσες του ανακτόρου η οποία πιθανώς να χρησιmicroοποιήθηκε ως επίσηmicroη αίθουσα υποδοχήςΗ νότια πτέρυγα έχει σήmicroερα ολοκληρωτικά εξαφανιστεί αφού το νοτιοανατολικότερο τmicroήmicroα του αρχικού πλατώmicroατος έχει κατολισθήσει στην πλαγιά Από την ανατολική σώθηκε microόνο microικρό τmicroήmicroα στο βόρειο άκρο της που περιλαmicroβάνει ένα ακόmicroα σύστηmicroα πολύθυρων microεγάρων microε καθαρτήρια δεξαmicroενή και τmicroήmicroα microίας ακόmicroα περίστυλης αυλής Τέλος στα βορειοανατολικά σώθηκε τmicroήmicroα ενός εκτεταmicroένου αίθριου χώρου στο κέντρο του οποίου είχε ενταχθεί πεταλόσχηmicroος πιθανώς κεραmicroευτικός κλίβανος Το ανάκτορο της Φαιστού καταστράφηκε οριστικά το 1450 πΧ και δεν ξαναχτίστηκε έκτοτε Το νέο ανάκτορο των Μαλίων χτισmicroένο σε χαmicroηλό επίπεδο και σε microερική απόσταση από τη θάλασσα έχει περίπου το ίδιο microέγεθος microε εκείνο της Φαιστού (8000 τmicro) η αρχιτεκτονική του όmicroως παρουσιάζει microάλλον επαρχιακό χαρακτήρα Η πλακόστρωτη δυτική αυλή του αποτελεί κατάλοιπο της διαmicroόρφωσης του χώρου κατά την Παλαιο-ανακτορική περίοδο και ήταν εφοδιασmicroένη microε τις συνηθισmicroένες υπερυψωmicroένες δια-βάσεις Η κυριότερη από αυτές κατευθύνεται προς τον βορρά για να οδηγήσει microετά από στροφή προς ανατολικά στη βόρεια είσοδο του ανακτόρου Η επισηmicroότερη όmicroως πρόσβαση ήταν από τον νότο microέσω πλακοστρωmicroένου διαδρόmicroου που οδηγούσε απευ-θείας στην κεντρική αυλήΣτο βόρειο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου είχε ενταχθεί σηmicroαντικό συγκρότηmicroα δωmicroατίων και χώρων microε επίσηmicroη λειτουργία Ο κυριότερος από αυτούς

Η κεντρική αυλή στα Μάλια πλαισιώνεται στα βόρεια και

ήταν ένα είδος υπερυψωmicroένης εξέδρας προσιτής από την κεντρική αυλή microε τέσσερα σκαλοπάτια Στο δυτικό τmicroήmicroα της υπήρχε χαmicroηλό τετραγωνικό βάθρο που ίσως απο-τελούσε την κρηπίδα κάποιου θρόνου ή τη βάση microιας τράπεζας προσφορών Πίσω από αυτήν microία στενή σκάλα ανάmicroεσα σε κολόνες κατέβαζε σε κάποια δωmicroάτια που φαίνεται πως χρησιmicroοποιήθηκαν για τη φύλαξη τελετουργικών αντικειmicroένων Ανάmicroεσά τους ήταν και ένας σφυροπέλεκυς από πρασινωπό σχιστόλιθο σε microορφή πάνθηρα που ίσως αποτέλεσε τη λαβή σκήπτρουΝότια από το υπερυψωmicroένο δωmicroάτιο υπήρχε πλατιά σκάλα (35 micro) που χωριζόταν σε τρία εφαπτόmicroενα σκέλη πιθανότατα microε ξύλινες κουπαστές Λίγο νοτιότερα υπάρχει άλλο συγκρότηmicroα δωmicroατίων τον πυρήνα του οποίου αποτελεί microεγάλη υπόστυλη κρύ-πτη microε πλακόστρωτο δάπεδο και δύο ογκώδεις λίθινους πεσσούς microε εγχάρακτα σηmicroεία διπλών πελέκεων αστεριών και τρίαινας Το δυτικό microισό της δυτικής πτέρυγας καταλαmicroβάνεται ndashόπως στην Κνωσόndash από δύο οmicroάδες στενόmicroακρων αποθηκών microε είσοδο από microακρύ διάδροmicroο στα ανατολικά Είναι χαρακτηριστικό ότι οι διαχωριστικοί τοίχοι των αποθηκών διαmicroορφώνουν στο microέσο τους πεσσούς οι οποίοι ασφαλώς χρησιmicroοποιήθηκαν για την υποστήριξη αντίστοιχων κιόνων στον όροφο Οι τελευταίοι πρέπει microε τη σειρά τους να αποτελούσαν τα υποστη-ρίγmicroατα ευρύχωρων υπόστυλων αιθουσών ίσως τελετουργικού χαρακτήρα ανάλογες microε εκείνες στον όροφο της δυτικής πτέρυγας στην ΚνωσόΗ ανατολική πτέρυγα ήταν πολύ περιορισmicroένη σε έκταση Είχε σχεδιαστεί για να περι-λάβει ενδιαφέρον συγκρότηmicroα microακρόστενων αποθηκών microε πεζούλια κατά microήκος των τοίχων για την τοποθέτηση των σκευών αποθήκευσης και σύστηmicroα αγωγών για την περισυλλογή υγρού προϊόντος (πιθανώς λαδιού) σε ειδικά αγγεία βυθισmicroένα στο έδα-φος Τέλος οκτώ κυκλικοί υπέργειοι χώροι microε κεντρικό υποστήριγmicroα στο νοτιοδυτικό άκρο του ανακτόρου ερmicroηνεύτηκαν ως σιταποθήκες (σιλό)Η βόρεια πτέρυγα ndashεκτός από microία ευρύχωρη ορθογώνια αυλή και αρκετούς αποθη-κευτικούς και εργαστηριακούς χώρουςndash περιλάmicroβανε δύο ωραία κλιmicroακοστάσια ένα microεγάλο ορθογώνιο δωmicroάτιο microε έξι τετραγωνικά υποστηρίγmicroατα και έναν επίσης υπό-στυλο προθάλαmicroο στα δυτικά του τελευταίου Έχει υποστηριχθεί ότι στον όροφο υπήρχε στο σηmicroείο αυτό microία microεγάλη επίσηmicroη αίθουσα σε θέση δηλαδή αντίστοιχη εκείνων που υποτέθηκαν στα βόρεια της κεντρικής αυλής του ανακτόρου της Φαιστού

Στο νότιο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου των

Το βορειοδυτικό τmicroήmicroα του ανακτόρου των Μαλίων απο-

Η νότια πτέρυγα περιλάmicroβανε microικρά υπηρεσιακά δωmicroάτια και ndashδυτικά του διαδρόmicroου της νότιας εισόδουndash κάποιους microικρούς χώρους που χρησιmicroοποιήθηκαν ως αποθήκες διαφύλαξης σκευών ή εργαστήριαΗ κεντρική αυλή του ανακτόρου της Ζάκρου είναι αρκετά microικρότερη από τις αντίστοι-χες των άλλων ανακτόρων microη ξεπερνώντας σε εmicroβαδόν το ένα τέταρτο εκείνης της Κνωσού Ο προσανατολισmicroός της αποκλίνει ελαφρώς από τον άξονα Βορρά-Νότου προς τα βορειοανατολικά Όπως και στην Κνωσό πιο ανεπτυγmicroένες εδώ είναι η δυτική και η ανατολική πτέρυγα ενώ η βόρεια και η νότια φαίνεται να χρησιmicroοποιήθηκαν βοηθητικά Η διάρθρωση των διαmicroερισmicroάτων ακολουθεί επίσης χονδρικά εκείνη της Κνωσού για την στέγαση των ιερών και των αποθηκών χρησιmicroοποιήθηκε η δυτική πτέρυγα και ως τοmicroές διανοmicroής και κοινωνικής ζωής εκείνος ανατολικά της αυλήςΗ δυτική αυλή διαρθρώνεται σε διαδοχικά άνδηρα στο πλευρό microιας κλιmicroακωτής ανά-βασης που συνέδεε το ανάκτορο microε τmicroήmicroα του οικισmicroού βόρεια από αυτό Μια microικρό-τερη πλακόστρωτη αυλή υπάρχει βόρεια των ανδήρων Στα νότια και νοτιοανατολικά microακροί τοίχοι πιθανότατα έκλειναν ανακτορικούς κήπουςΗ κύρια πρόσβαση στο ανάκτορο γινόταν από βορειοανατολικά Σε αυτήν οδηγούσε ο κυριότερος δρόmicroος οικισmicroού που ονοmicroάστηκε για προφανείς λόγους Οδός Λιmicroένος Η πύλη ndashmicroε microεγάλη δίφυλλη πόρταndash άνοιγε σε στεγασmicroένη ράmicroπα που οδηγούσε microε τη σειρά της σε microία αρχικά πλακόστρωτη αυλή Κάτω από το κατεστραmicromicroένο πλακόστρωτο της αυλής έγινε δυνατή η ανίχνευση σύνθετου συστήmicroατος αποχέτευσης νερών microε σκεπαστούς αγωγούς Από τη βορειοανατολική αυλή γινόταν προσιτή microέσω στεγα-σmicroένου διαδρόmicroου η κεντρική αυλή αλλά και αυτοτελές συγκρότηmicroα microε προθάλαmicroο και δεξαmicroενή καθαρmicroών Η τελευταία είχε κοσmicroηθεί microε τοιχογραφίες που δυστυχώς βρέθηκαν σε κακή κατάσταση φαίνεται όmicroως πως παρουσίαζαν κέρατα καθοσιώσεως ανάmicroεσα στα οποία προβάλλονταν microικροί ξύλινοι κίονεςΜπροστά στην κύρια είσοδο της δυτικής πτέρυγας υπήρχε χαmicroηλή τετράπλευρη κατα-σκευή που ταυτίστηκε microε βωmicroό Ένας εισαγωγικός διάδροmicroος οδηγούσε σε τετραγωνικό προθάλαmicroο microε δάπεδο από χαλικάσβεστο (είδος microωσαϊκού) στο κέντρο του οποίου είχε ενταχθεί ορθογώνιο διάχωρο σαν χαλί αποτελούmicroενο από πήλινα πλακίδια Από τον προθάλαmicroο microπορούσε κανείς είτε να εισέλθει στον διάδροmicroο των αποθηκών είτε να στραφεί προς τα νότια προς τα διαmicroερίσmicroατα του κυρίως ιερού και τις αίθουσες

Σε αντίθεση microε εκείνα της Κνω-σού και της Φαιστού το ανά-

τελετουργιών και συmicroποσίωνΟι δύο microεγαλύτερες αποθήκες τοποθετηmicroένες αmicroέσως microέσα από τη δυτική πρόσοψη του ανακτόρου ήταν ηmicroιυπόγειες microε παράθυρα στον εξωτερικό τοίχο του Συνολικά 23 πιθάρια βρέθηκαν τοποθετηmicroένα περιmicroετρικά δίπλα στους τοίχους τους ενώ πάνω από 500 microικρότερα αγγεία πολλά από τα οποία είχαν πέσει από τον επάνω όροφο συmicroπλήρωναν το περιεχόmicroενό τους Δύο microικρότερες αποθήκες διαmicroορφώνονταν λίγο βορειότερα ενώ για την αποθήκευση πίθων και άλλων σκευών είχαν χρησιmicroοποιηθεί επίσης κόγχες διαmicroορφωmicroένες στην ανατολική πλευρά του εισαγωγικού διαδρόmicroου Πάντως οι αποθήκες της Ζάκρου είχαν πολύ microικρότερη χωρητικότητα από εκείνες των άλλων ανακτόρων γεγονός που υποδηλώνει ότι η οικονοmicroία της θέσης στηριζόταν κατά κύριο λόγο στη θάλασσαΤην τελευταία αυτή υπόθεση επιβεβαίωσαν τα ευρήmicroατα του ορθογώνιου δωmicroατίου νότια του τετραγωνικού προθαλάmicroου Εδώ ήρθαν στο φως πεσmicroένοι από τον επάνω όροφο τέσσερις ανεπεξέργαστοι χαυλιόδοντες ελεφάντων microαζί microε έξι χάλκινα τάλαντα (microονάδες χαλκού βάρους 29 κιλών) Τα υλικά αυτά χωρίς αmicroφιβολία είχαν microεταφερθεί στη Ζάκρο διά θαλάσσης από χώρες της ανατολικής Μεσογείου όπως η Κύπρος η Συροπαλαιστίνη ή η ΑίγυπτοςΤα δωmicroάτια στο νότιο τmicroήmicroα της δυτικής πτέρυγας ανήκαν στο κυρίως ιερό Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν ένα microικρό σκευοφυλάκιο πήλινων επιτραπέζιων αγγείων το αρχειοφυλά-κιο όπου ndashσε πλίνθινα ντουλάπιαndash βρέθηκαν πήλινες πινακίδες της Γραmicromicroικής Α microαζί microε κάποια σφραγίσmicroατα microία αποθήκη τελετουργικών σκευών και ένα microικρό ιερό microε δύο αντικριστά θρανία Το τελευταίο βρέθηκε άδειο στον διάδροmicroο όmicroως που οδηγούσε σε αυτό ήρθαν στο φως σπονδικά αγγεία και τράπεζες προσφορών από φαγεντιανή Δίπλα στο ιερό υπήρχε microία δεξαmicroενή καθαρmicroών microε σκάλα καθόδου που πλεύριζε χαmicroηλό παραπέτοΤα πολυτελέστερα δωmicroάτια της δυτικής πτέρυγας είναι εκείνα που βρίσκονται στο ανα-τολικότερο τmicroήmicroα της Πρόκειται για δύο microεγάλες αίθουσες microε διακοσmicroητικά θέmicroατα στο δάπεδο σχηmicroατισmicroένα από ερυθρό κονίαmicroα Η microεγαλύτερη αίθουσα στην οποία microπορούσε κανείς να εισέλθει απευθείας από την κεντρική αυλή ονοmicroάστηκε αίθουσα των τελετουργιών Στη βορειοδυτική γωνία της υπήρχε microεγάλος τετράγωνος φωταγω-γός τον οποίο όριζαν δύο τοίχοι και τέσσερις κολόνες Δύο δίδυmicroα πλατιά παράθυρα

Η κεντρική αυλή είχε χωmicroάτινο δάπεδο ενώ την ανατολική

έδιναν φως από τον φωταγωγό στα εσωτερικά δωmicroάτια που βρίσκονταν δυτικά Την οροφή της αίθουσας υποστήριζε microία ακόmicroα σειρά από κολόνες τοποθετηmicroένη κατά microήκος του microακρού άξονά της Δύο πολύθυρα τέλος αποmicroόνωναν στα νοτιοδυτικά τετραγωνικό χώρο microε ανάλογο διακοσmicroηmicroένο δάπεδοΈνα ακόmicroα πολύθυρο χώριζε την αίθουσα των τελετουργιών microε την αίθουσα στα νότια Η τελευταία ονοmicroάστηκε αίθουσα των συmicroποσίων λόγω της ανεύρεσης δύο συνόλων οmicroοειδών αγγείων τα οποία πιθανώς χρησιmicroοποιούνταν για τη microεταφορά και το σερβί-ρισmicroα του κρασιού Το δάπεδό της είχε ανάλογη κόσmicroηση microε εκείνο της αίθουσας των τελετουργιών ενώ τους τοίχους της κοσmicroούσε τοιχογραφικό διάζωmicroα τοποθετηmicroένο λίγο κάτω από την οροφή αποτελούmicroενο από σειρά ανάγλυφων σπειρώνΤο κυριότερο δωmicroάτιο της βόρειας πτέρυγας ήταν microία microεγάλη υπόστυλη αίθουσα την οποία ο ανασκαφέας χαρακτήρισε microαγειρείο Στην αναγνώριση του χώρου βοήθησε η ανεύρεση microεγάλων ποσοτήτων οστών ζώων και πουλιών όπως και χτιστών περιφραγ-microάτων που χρησίmicroευαν ως microαγειρικές εστίες Στα συνεχόmicroενα δωmicroάτια στα ανατολικά βρέθηκαν microαγειρικά σκεύη και άλλος βοηθητικός εξοπλισmicroός για την προπαρασκευή του φαγητού Η νότια πτέρυγα φαίνεται ότι στέγασε κάποια εργαστήρια αν κρίνει κανείς από την ανεύρεση microισοεπεξεργασmicroένων και ανεπεξέργαστων υλικών σε κάποιους από τους χώρους της Στο δάπεδο του κύριου δωmicroατίου της βρέθηκε microεγάλο κοmicromicroάτι microισοπρι-ονισmicroένου ωραίου φλεβωτού microαρmicroάρου Ο ανασκαφέας ταύτισε στον ίδιο τοmicroέα ndashmicroε βάση τα κινητά ευρήmicroαταndash δύο ακόmicroα εργαστήρια ένα για την κατασκευή microικροα-ντικειmicroένων από ορεία κρύσταλλο φαγεντιανή και ελεφαντόδοντο και ένα για την κατασκευή αρωmicroάτωνΕσωτερικά της στοάς που πλεύριζε την κεντρική αυλή από τα ανατολικά υπήρχαν δύο διαmicroερίσmicroατα της microορφής του microινωικού microεγάρου Το microεγαλύτερο διέθετε πολύθυρο microε πέντε πόρτες και microακρόστενο φωταγωγό microε κολόνες Στα ανατολικά αυτού υπήρχε microεγάλη τετραγωνική αίθουσα microε δάπεδο από χαλικάσβεστο στο κέντρο της οποίας είχε ενταχθεί κυκλική δεξαmicroενή microε λίθινη σκάλα και πλακόστρωτο πυθmicroένα Στην περιφέ-ρεια της δεξαmicroενής βρέθηκαν τα ίχνη πέντε βάσεων κιόνων που πιθανότατα στήριζαν κυκλικό φωταγωγό Από τα ανατολικά η αίθουσα ήταν προσιτή διαmicroέσου ορθογώνιου προπύλου χαρακτηριστικό που της προσέθετε επιπλέον microεγαλοπρέπεια Αν και δεν

Ένα χωριστό συγκρότηmicroα δωmicroατίων γινόταν προσιτό

υπήρχαν ευρήmicroατα αποδεικτικά της χρήσης της υποστηρίχθηκε πως η αίθουσα αυτή ταυτίζεται microε την Αίθουσα του Θρόνου του ανακτόρου της ΖάκρουΣτην ανατολική πτέρυγα τέλος ανήκουν και δύο ανεξάρτητες κατασκευές που έχουν σχέση microε την εκmicroετάλλευση του υπόγειου νερού Πρόκειται για microία ωραία χτιστή ορθογώνια κρήνη ndashπου ίσως χρησίmicroευε για το πότισmicroα των ανακτορικών κήπωνndash και ένα κυκλικό πηγάδι ενταγmicroένο σε τετραγωνικό κτίσmicroα προσιτό από τη νοτιοανατολική γωνία της κεντρικής αυλήςΗ αποκάλυψη ενός ακόmicroα ανακτόρου κοντά στο χωριό Γαλατάς υπήρξε πρόσφατη επι-τυχία της ανασκαφικής έρευνας Η ανασκαφή του δεν έχει ακόmicroα ολοκληρωθεί και η microελέτη των ευρηmicroάτων του βρίσκεται σε προκαταρκτικό στάδιο Από τις πρώτες όmicroως αναφορές του ανασκαφέα φαίνεται ότι το ανακτορικό αυτό συγκρότηmicroα ιδρύθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα πΧ ίσως microε κνωσιακή πρωτοβουλία Το ανάκτορο του Γαλατά ndashmicroεγαλύτερο από εκείνο της Ζάκρου και σχεδόν ίσο σε έκταση microε το ανάκτορο των Μαλίωνndash διαρθρώνεται και πάλι σε τέσσερις πτέρυγες γύρω από microία microεγάλη κεντρική αυλή Περισσότερο ανεπτυγmicroένες ήταν η ανατολική πτέρυγα ndashπου χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για την προετοιmicroασία και τέλεση συmicroποσίωνndash και η βόρεια microε εντυπωσιακή ωραία λαξευmicroένη πρόσοψη από microεγάλους ορθοστάτες η οποία ndashόπως στη Φαιστόndash στέγαζε επίσηmicroα διαmicroερίσmicroατα και ίσως διαmicroερίσmicroατα διαmicroονής Η δυτική πτέρυγα βρισκόταν σε λίγο ψηλότερο επίπεδο και γιrsquo αυτό βρέθηκε κατεστραmicromicroένη ενώ η νότια παρουσιάζεται microάλλον ατροφική Ο ανασκαφέας πιστεύει πως το κτίριο είχε εγκαταλειφθεί πριν από τη microεγάλη κατα-στροφή των άλλων ανακτορικών κέντρων γεγονός που ερmicroηνεύει την ολοκληρωτική απουσία πλούσιων κινητών ευρηmicroάτων Η ιδιαίτερα επιmicroεληmicroένη κατασκευή του σε συνδυασmicroό microε την παρουσία έστω και λίγων κοmicromicroατιών τοιχογραφιών υψηλής τέχνης microε φυτικά θέmicroατα βεβαιώνουν πως το ανάκτορο στην περίοδο της ακmicroής του δεν θα είχε να ζηλέψει σε τίποτα τα συγγενικά του οικοδοmicroήmicroατα

Μικρότερα συγκροτήmicroαταΕκτός από τα microεγάλα ανάκτορα όmicroως οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως αρκετά οικοδοmicroήmicroατα τα οποία είτε λόγω της θέσης τους και της αρχιτεκτονικής τους διαρ-ρύθmicroισης είτε λόγω του είδους και της ποιότητας των ευρηmicroάτων τους θα microπορούσαν

Στην επίχωση ενός πηγαδιού βρέθηκαν πήλινα κύπελλα microε

να χαρακτηριστούν κτίρια ανακτορικού χαρακτήρα ή microικρά ανακτορικά συγκροτήmicroατα Καmicroία όmicroως από τις παρακάτω περιπτώσεις δεν πληροί τις αρχιτεκτονικές προϋποθέ-σεις που θα απαιτούνταν για να χαρακτηριστούν ανάκτορα δηλαδή τη διάρθρωση του συγκροτήmicroατος σε τέσσερις πτέρυγες γύρω από microία ορθογώνια αυλή ικανής έκτασηςΈνα από αυτά ήρθε στο φως microόλις 230 micro βορειοδυτικά του ανακτόρου της Κνωσού και ονοmicroάστηκε από τον Evans Μικρό Ανάκτορο Πρόκειται για πολυτελές οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα συνολικού εmicroβαδού περίπου 800 τmicro microε ένα κύριο microέγαρο αποτελού-microενο από δύο συνεχόmicroενα διαmicroερίσmicroατα microε πολύθυρα microία πλευρική στοά ή βεράντα microε κολόνες microία ευρύχωρη περίστυλη αυλή τρεις υπόστυλες κρύπτες microία καθαρτήρια δεξαmicroενή και πλατιά σκάλα microε δύο πτέρυγες που οδηγούσε στον όροφο Το κατώ-τερο τmicroήmicroα των εξωτερικών τοίχων του ήταν χτισmicroένο microε ωραία λαξευτή τοιχοδοmicroία που στα δυτικά διατηρείται σήmicroερα σε ύψος οκτώ δόmicroων Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν πως το κτίριο είχε χρησιmicroοποιηθεί microάλλον ως θρησκευτικό κέντρο παρά για τη διαmicroονή κάποιου σηmicroαντικού προσώπουΙδιαίτερα σηmicroαντικό ndashτόσο από αρχιτεκτονική άποψη όσο και ως προς τα κινητά του ευρήmicroαταndash είναι ένα εκτεταmicroένο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα που ήρθε στο φως στις Αρχάνες Ηρακλείου Δυστυχώς το σύνολο του οικοδοmicroήmicroατος δεν είναι εύκολο να αποκαλυφθεί καθώς τmicroήmicroα του σύγχρονου οικισmicroού είναι χτισmicroένο πάνω στα αρχαία ερείπια Η ανασκαφή έχει microέχρι σήmicroερα αποκαλύψει δύο οικοδοmicroικές πτέρυγες σε δύο γωνιούmicroενες πλευρές microιας ευρύχωρης αυλής η οποία δεν αποκλείεται ndashόπως στα ανάκτοραndash να αποτελούσε τον πυρήνα του συγκροτήmicroατος Η καλύτερα διατηρη-microένη βόρεια πτέρυγα περιλάmicroβανε microία τυπική διάταξη microεγάρου ένα ορθογώνιο τελε-τουργικό δωmicroάτιο εσωτερική πλακόστρωτη αίθουσα microε microεγάλο φωταγωγό τον οποίο ορίζουν κολόνες ένα microεγάλο κλιmicroακοστάσιο και microία πολυτελή τετραγωνική αίθουσα microε παρατοίχια θρανία Στην αυλή υπήρχε microεγάλο ορθογώνιο περίφραγmicroα microέσα στο οποίο είχαν ενταχθεί χαmicroηλή εξέδρα και δίβαθmicroη ορθογώνια κατασκευή πιθανώς βωmicroός Τα πλούσια ευρήmicroατα του κτιρίου περιλαmicroβάνουν θαυmicroάσια διακοσmicroηmicroένα πήλινα αγγεία ωραία λίθινα αγγεία και σκεύη ndashανάmicroεσα στα οποία και δύο λύχνους microε ανάγλυφη κόσmicroησηndash τράπεζες προσφορών και κέρατα καθοσιώσεως από κονίαmicroα σφραγιδόλιθους και σφραγίσmicroατα και αντικείmicroενα από φαγεντιανή και ελεφαντόδοντο microε σπουδαιότερο ένα σύνολο από κοmicromicroάτια χρυσελεφάντινων ειδωλίων

Άποψη του ανακτορικού αρχαι-ολογικού χώρου της Κάτω

Ένα άλλο κτιριακό συγκρότηmicroα microε ιδιαίτερη σηmicroασία ήταν η Έπαυλη της Αγίας Τριάδας Στην πραγmicroατικότητα πρόκειται για microία εκτεταmicroένη εγκατάσταση microόλις 3 χλmicro από τη Φαιστό microε την οποία πρέπει να είχε στενή σχέση Το όλο συγκρότηmicroα ndashπου αποτε-λέστηκε από τη συνένωση δύο ή περισσότερων αρχικά ανεξάρτητων κτιρίωνndash δεν διέθετε κεντρική αυλή χαρακτηρίζεται όmicroως από αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τυπικά της ανακτορικής microόδας Ανάmicroεσα σε αυτά είναι η ευρεία χρήση γυψόλιθου για την κατασκευή δαπέδων και θρανίων και την επένδυση τοίχων και η παρουσία έξοχων τοιχογραφιών Στη νότια ακτή ndashσε microικρή απόσταση από τη Φαιστό και την Αγία Τριάδαndash βρίσκεται ο Κοmicromicroός θέση που φαίνεται ότι αποτέλεσε το επίνειο των δύο εγκαταστάσεων Εδώ ερευνήθηκε κατά τα τελευταία χρόνια ένας παράκτιος οικισmicroός microε εmicroπορική σηmicroασία αφού αρκετά από τα ευρήmicroατα microαρτυρούν επαφές microε την Κύπρο την περιοχή της Χαναάν τη συροπαλαιστινική περιοχή και την Αίγυπτο Το σηmicroαντικότερο οικοδόmicroηmicroα της εγκατάστασης (laquoκτίριο Ταraquo) microε εντυπωσιακή βόρεια πρόσοψη από ορθογώνιους λαξευτούς δόmicroους πωρόλιθου πάνω σε πελώριους ορθοστάτες διέθετε κεντρική αυλή πλαισιωmicroένη από δύο microακρές κιονοστοιχίες που όριζαν στοές Το κτίριο περιέπεσε σε microαρασmicroό κατά την τελευταία φάση της Νεοανακτορικής περιόδου ενώ κατά τον 14ο αιώνα πΧ χρησιmicroοποιήθηκε για την ένταξη microακρόστενων παράλληλων microεταξύ τους χώρων που σύmicroφωνα microε τους ανασκαφείς ήταν νεώριαΆλλα ανακτορικού χαρακτήρα οικοδοmicroήmicroατα είχαν χτιστεί στην κορυφή λόφων απο-τελώντας τον πυρήνα microικρών οικισmicroών Στα Γουρνιά στον κόλπο Μιραmicroπέλλου στο βόρειο άκρο του Ισθmicroού της Ιεράπετρας το ανακτορικό οικοδόmicroηmicroα φαίνεται πως ιδρύθηκε σχετικά όψιmicroα κατά τη Νεοανακτορική περίοδο πιθανότατα για να στεγάσει τις ανάγκες της διοίκησης κάποιου τοπάρχη Το ανακτορικό συγκρότηmicroα αποτελείται από ένα συmicroπαγές κτίριο microε ωραία δυτική πρόσοψη χτισmicroένη στα πρότυπα των αντί-στοιχων προσόψεων των microεγάλων ανακτόρων Η κύρια είσοδος είναι από δυτικά από microικρή πλακόστρωτη πλατεία που σχηmicroατίζεται από τη διεύρυνση ενός δρόmicroου του οικισmicroού Από το εσωτερικό του κτιρίου ndashπου βρέθηκε κατεστραmicromicroένοndash σώθηκαν δύο σειρές αποθηκών και τmicroήmicroα microικρού δωmicroατίου microε χαλικάσβεστο δάπεδο που ταυτί-στηκε microε λουτρό Αmicroέσως νότια του συγκροτήmicroατος υπήρχε microία microεγάλη ορθογώνια αυλή microε τις αναλογίες και τον προσανατολισmicroό των κεντρικών αυλών των ανακτό-

Τα ερείπια ανακτορικού οικοδο-microήmicroατος στα Γουρνιά Λασιθίου

ρων Στη βορειοδυτική γωνία της σχηmicroατιζόταν σειρές χαmicroηλών βαθmicroίδων σε γωνιακή διάταξη που θύmicroιζε τους laquoθεατρικούς χώρουςraquo της Κνωσού και της Φαιστού Δίπλα σχηmicroατιζόταν στοά microε κολόνες και ndashπίσω από αυτήνndash microικρό δωmicroάτιοΣτον Πετρά Σητείας πάνω σε χαmicroηλό λόφο κοντά στη βόρεια ακτή ήρθε πρόσφατα στο φως ένα σηmicroαντικό κτίριο το οποίο ασφαλώς αποτέλεσε την έδρα του τοπάρχη ενός ακόmicroα microινωικού οικισmicroού Το κεντρικό οικοδόmicroηmicroα microε δύο κύριες πτέρυγες που σχηmicroάτιζαν γωνία διέθετε microικρή ορθογώνια κεντρική αυλή προσιτή από τα νότια microε πλατιά βαθmicroιδωτή πρόσβαση εκτεταmicroένες αποθήκες αγροτικών προϊόντων και πολλά επιmicroέρους ανακτορικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά Το κτίριο φαίνεται πως υποκατέ-στησε άλλο παλαιοανακτορικό microε ανάλογη σηmicroασία αν κρίνει κανείς από την ανεύρεση σε αυτό αρχείου ιερογλυφικών που ανάγεται σε αυτήν την περίοδοΠαρόmicroοια λειτουργία είχαν και άλλα οικοδοmicroήmicroατα όπως αυτά στη θέση Μύρτος-Πύρ-γος και Κεφάλι Λαζανά Βιάννου Πρόκειται για κτίρια χτισmicroένα στις κορυφές λόφων microε χαρακτηριστικά κατασκευής δανεισmicroένα από την ανακτορική αρχιτεκτονική και κάποια ευρήmicroατα που συναγωνίζονται σε ποιότητα εκείνα των ανακτόρωνΤην εικόνα των αρχιτεκτονηmicroάτων που φαίνεται να σχετίζονται microε το ανακτορικό σύστηmicroα διοίκησης συmicroπληρώνουν κάποια κτίρια ειδικού προορισmicroού όπως ένα microεγάλο οικοδόmicroηmicroα στο Νίρου Χάνι στη βόρεια ακτή που πιθανώς χρησιmicroοποιή-θηκε ως κέντρο θρησκευτικής προπαγάνδας ή microία χαριτωmicroένη έπαυλη στη γειτονική Αmicroνισό που ίσως ήταν το ενδιαίτηmicroα κάποιου αξιωmicroατούχου επιφορτισmicroένου microε τον έλεγχο της παράκτιας ζώνης και των λιmicroανιών της Επίσης σηmicroαντικά κτίρια microε πιθανή λειτουργία τον έλεγχο αγροτικών περιοχών έχουν ερευνηθεί στο Βαθύπετρο Αρχανών στον Σκλαβόκαmicroπο στις υπώρειες του Ψηλορείτη στη Μητρόπολη Γόρτυνας και σε αρκετές θέσεις στην ανατολική Κρήτη όπως αυτές κοντά στα χωριά Ζου Αχλάδια Τουρτούλοι και Ζάκρος Τέλος πυκνοδοmicroηmicroένοι οικισmicroοί microε κτίρια επηρεασmicroένα από ανακτορικά πρότυπα έχουν ερευνηθεί γύρω από όλα τα microικρά και microεγάλα ανάκτορα αλλά και σε θέσεις στις οποίες δεν έχουν ακόmicroα βρεθεί ίχνη ανακτορικής διοίκησης όπως τα νησάκια της Ψείρας και του Μόχλου και το Παλαίκαστρο στην ακραία ανατολική Κρήτη Στο Παλαίκαστρο τα κτίρια είναι microεγάλα και πολυτελή και συχνά εφοδιασmicroένα microε σκευή που ξεπερνά σε πλούτο και ποιότητα εκείνη κάποιων ανακτορικών κέντρων Αν η microη

Πυθάρια στο ανάκτορο της Φαι-στού (φωτ Π Αϊβαλή)

ανεύρεση microέχρι σήmicroερα ανακτόρου ή άλλου κέντρου διαχείρισης της εξουσίας στη θέση δεν οφείλεται σε ατυχία της ανασκαφής έρευνας τότε έχουmicroε να κάνουmicroε microε microία microοναδική για τη microινωική Κρήτη περίπτωση αυτοδιαχείρισης microιας πόλης στο πλαίσιο κάποιας microορφής ισοπολιτείας

Οικονοmicroία και διοίκησηΤα ανασκαφικά ευρήmicroατα βεβαιώνουν ότι τα ανάκτορα αποτελούσαν τα κέντρα της πολιτικής και οικονοmicroικής ζωής στη microινωική Κρήτη τουλάχιστον κατά το microεγαλύ-τερο διάστηmicroα της 2ης χιλιετίας πΧ Η ανεύρεση στο εσωτερικό των οικοδοmicroηmicroάτων αρχείων γραmicromicroένων σε microικρές πήλινες πινακίδες ψηmicroένες στον ήλιο υπήρξε microόνο η απόδειξη αυτού του ισχυρισmicroού Η συγκέντρωση του πλεονάσmicroατος της αγροτικής παραγωγής ndashαλλά και των πολύτιmicroων πρώτων υλών για την κατασκευή των σηmicroαντι-κότερων έργων τέχνηςndash έδειχνε πέρα από κάθε αmicroφιβολία ότι υπήρχαν συγκεκρι-microένοι διαχειριστές του πρωτογενούς αυτού πλούτου Με δεδοmicroένη τη microορφολογική οmicroοιότητα των microινωικών συγκροτηmicroάτων microε τα παλάτια άλλων χωρών της ανατολικής Μεσογείου αλλά και τη στενή συγγένειά τους microε τα σχεδόν σύγχρονα microυκηναϊκά ανά-κτορα για τα οποία microε την ανάγνωση των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β γνωρίζουmicroε πως αποτελούσαν κατοικίες ανάκτων (βασιλέων) είναι λογικό να υποθέσουmicroε ότι τα κρητικά οικοδοmicroήmicroατα αποτελούσαν ενδιαιτήmicroατα Μινωιτών ηγεmicroόνων Εξάλλου η microεταγενέστερη ελληνική παράδοση διέσωσε τη microνήmicroη ενός microυθικού βασιλιά της Κρή-της του Μίνωα Ο Evans υποστήριξε ότι το όνοmicroα Μίνωας ndashακόmicroα και αν ένας τέτοιος βασιλιάς υπήρξε πραγmicroατικάndash χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως ως τίτλος όλων των ηγεmicroόνων της microινωικής Κνωσού Ο Μίνωας σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη διέmicroενε microέσα στο ανάκτορο microαζί microε τη βασίλισσα την υπόλοιπη βασιλική οικογένεια και microεγάλο αριθmicroό αξιωmicroατούχων τεχνιτών και αυλικών του Ο ίδιος εκτός από τη διοικητική και την οικονοmicroική είχε και την ανώτατη θρησκευτική εξουσία λειτουργώντας ως microεγάλος αρχιερέας της θεότητας Τα πολυτελή διαmicroερίσmicroατα της ανατολικής πτέρυγας του ανα-κτόρου της Κνωσού θεωρήθηκε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν για τη διαmicroονή του βασιλικού ζεύγους ενώ για τις διάφορες επίσηmicroες εmicroφανίσεις του ηγεmicroόνα θα υπήρχαν ειδικές αίθουσες microία από τις οποίες ίσως ήταν και η Αίθουσα του ΘρόνουΔεν ήταν λίγοι αυτοί που κατηγόρησαν τον Evans ότι ερmicroήνευε τα ανασκαφικά του

Χρυσό δαχτυλίδι που βρέθηκε στο Μόχλο και απεικονίζει

δεδοmicroένα έχοντας ως microοντέλο τα ανάκτορα στη βικτωριανή Αγγλία Η άποψή του ότι η Αίθουσα του Θρόνου χρησιmicroοποιήθηκε ως ένα είδος ιεροδικείου στο οποίο λειτουρ-γούσε ο ίδιος ο βασιλιάς ως αντιπρόσωπος της θεότητας αmicroφισβητήθηκε microε βάση κάποιες εικονογραφικές (κυρίως σφραγιστικές) παραστάσεις Προχωρώντας ακόmicroα περισσότερο κάποιοι υποστήριξαν ότι δεν υπήρχε και ηγεmicroόνας χρησιmicroοποιώντας ως επιχείρηmicroα τη microη σαφή απεικόνισή του σε θρόνο κατά τα πρότυπα των βασιλέων της Ανατολής Κάτι τέτοιο όmicroως δεν αποδεικνύει την ανυπαρξία ενός τέτοιου προσώπου αφού το ίδιο ακριβώς συmicroβαίνει και στον microυκηναϊκό χώρο όπου η παρουσία άνακτα και ανακτόρων βεβαιώνεται από τις αναφορές τους στις πινακίδες της Γραmicromicroικής ΒΔύο microεγαλοπρεπείς τάφοι στην περιοχή της Κνωσού που δεν έχουν παράλληλα ndashο λεγόmicroενος τάφος-ναός και ο λίγο υστερότερός του τάφος των ισοπάτωνndash αποτελούν αψευδείς microαρτυρίες για την ύπαρξη ηγεmicroόνων microε υπεραρmicroοδιότητες στην Κρήτη κατά την Νεοανακτορική περίοδο Την ταύτιση των πολυθύρων microεγάρων της ανατολικής πτέρυγας microε τα βασιλικά διαmicroερίσmicroατα υποστηρίζουν ο δυαδικός τους χαρακτήρας η στενή τους σύνδεση microε εσωτερικό διάδροmicroο και η ύπαρξη λουτήρα σε χώρο δίπλα στο δωmicroάτιο που αναγνωρίστηκε ως microέγαρο της βασίλισσας Τέλος ακόmicroα περισσότερο από τις microεταγενέστερες microυθολογικές αναφορές στον βασιλιά Μίνωα την οικογένεια και το περιβάλλον του θα έπρεπε να εκτιmicroηθεί το γεγονός ότι στα ανακτορικά αρχεία της 2ης χιλιετίας στη Συροπαλαιστίνη και στην Αίγυπτο οι ηγεmicroόνες των Κεφτί και των Αχιγιάβα (που ταυτίζονται κατά γενική οmicroολογία microε τους Κρήτες και τους Μυκηναίους) θεωρούνταν ισότιmicroοι των microεγάλων βασιλέων της ΑνατολήςΔεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισmicroένο ποια ακριβώς ήταν η microορφή της οικονοmicroίας και microε ποιους τρόπους αυτή ασκήθηκε Τα αρχεία της Γραmicromicroικής Α ndashη οποία δεν έχει microέχρι σήmicroερα αποκρυπτογραφηθείndash φαίνεται ότι περιλαmicroβάνουν καταγραφές σκευών και προϊόντων που microπαίνουν και βγαίνουν από τις ανακτορικές αποθήκες Αυτό αποτε-λεί microαρτυρία ενός ήδη ανεπτυγmicroένου γραφειοκρατικού συστήmicroατος για τον αυστηρό έλεγχο των συναλλαγών Στη Ζάκρο ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας της ανακτορικής οικονοmicroίας αποδεικνύεται από τη διαφύλαξη των πολύτιmicroων πρώτων υλών στο εσω-τερικό του ανακτόρου και τη λειτουργία εργαστηρίων για την παραγωγή αντικειmicroένων microεγάλης αξίας και υψηλής τέχνης σχεδόν αποκλειστικά εντός των οικοδοmicroικών ορίων του Αντίθετα η επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων για την παραγωγή βασικών

Ο χαλκός ως πρώτη ύλη ερχό-ταν στην Κρήτη από την Ανα-

ειδών διατροφής ndashόπως το λάδι το κρασί και τα διάφορα άλευραndash φαίνεται ότι είχε ανατεθεί σε κατοίκους της πόλης αφού σχεδόν καmicroία από τις απαιτούmicroενες εγκατα-στάσεις παραγωγής τους δεν έχει ταυτιστεί στο εσωτερικό των ανακτόρων Η τροφο-δότηση συνεπώς των ανακτορικών αποθηκών στην περίπτωση αυτή γινόταν από έξω ίσως microετά από παραχώρηση του σχετικού δικαιώmicroατος καλλιέργειας συγκεκριmicroένης έκτασης γης εκ microέρους του ανακτόρου σε ιδιώτες Η απουσία ανάλογων εγκαταστά-σεων παραγωγής αγροτικών προϊόντων από πολλά σπίτια των οικισmicroών ευνοεί την υπόθεση ύπαρξης ενός συστήmicroατος ανακατανοmicroής των αγαθών microε κέντρο διαχείρισης το ανάκτορο Αυτή η εικόνα της οικονοmicroίας ndashπου αφήνει ελάχιστα περιθώρια σε αυτό που θα ονοmicroάζουmicroε ελεύθερο εmicroπόριο microε δεδοmicroένη και την απουσία κάποιας σταθε-ρής συναλλαγmicroατικής αξίαςndash φαίνεται να ταιριάζει microε αυτήν που microαρτυρούν για τον microυκηναϊκό χώρο τα ανακτορικά αρχεία των πινακίδων της Γραmicromicroικής ΒΓια τη Μινωική περίοδο δεν microπορεί κανείς να microιλήσει για εξαγωγικό εmicroπόριο Σηmicroαντικά αντικείmicroενα και πολύτιmicroες πρώτες ύλες φαίνεται ότι ανταλλάσσονταν σε επίπεδο ηγε-microόνων ως δώρα ή χονδρικά εκτιmicroώmicroενες συναλλαγές Αυτό βεβαιώνεται από την κατα-γραφή τέτοιων πράξεων στην αλληλογραφία ηγεmicroόνων της Ανατολής Οι αξιολογήσεις όmicroως των ανταλλάξιmicroων ήταν υποκειmicroενικές Σε κάποιες microάλιστα περιπτώσεις ένας ηγεmicroόνας διαmicroαρτύρεται σε άλλον για την αποστολή εκ microέρους του τελευταίου αγαθών microικρότερης αξίας ή ποσότητας εκείνων που ο ίδιος έστειλε Δυνατότητα πραγmicroατο-ποίησης τέτοιων ndashστοιχειώδους εmicroπορικού χαρακτήραndash συναλλαγών φαίνεται ότι είχαν σχεδόν αποκλειστικά οι ηγεmicroόνες Με βάση τα microέχρι σήmicroερα αρχαιολογικά δεδοmicroένα δεν είναι ορατή microια τάξη Μινωιτών εmicroπόρων οι οποίοι θα διέθεταν τα προϊόντα τους σε κάποιες ελεύθερες αγορές (παζάρια)Παρά το γεγονός αυτό ήδη από την εποχή των πρώτων ανακτόρων οι Μινωίτες φαί-νεται ότι ίδρυσαν κάποιες εγκαταστάσεις στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας Στην Κάρπαθο στη Ρόδο στη Σάmicroο στην Κνίδο και στη Μίλητο βρέθηκε παλαιοανακτορική microινωική κεραmicroική ένα microεγάλο ποσοστό της οποίας είχε καθαρά οικιακό χαρακτήρα γεγονός που δείχνει ότι η παρουσία της στις θέσεις αυτές δεν microπορεί να σχετίζεται microε κάποια πράξη περιστασιακής συναλλαγής Αν όmicroως το εmicroπόριο την εποχή αυτή αποτελούσε κρατικό microονοπώλιο ποιος ήταν ο σκοπός των Μινωιτών αποίκων στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου

Το πιθανότερο είναι ότι ο αρχικός στόχος των πρώιmicroων αυτών εγκαταστάσεων ήταν η διευκόλυνση των ναυτιλλοmicroένων για την αναζήτηση και διαmicroετακόmicroιση στην Κρήτη ορισmicroένων πρώτων υλών για λογαριασmicroό των ανακτόρων Ως προς το είδος των πρώ-των υλών που οι Κρήτες αναζητούσαν στην Ανατολή οι επιστήmicroονες προτείνουν τα microέταλλα και πιο συγκεκριmicroένα τον χαλκό και τον κασσίτερο Για τον χαλκό microέχρι πρό-τινος πιστευόταν ότι οι Μινωίτες χρησιmicroοποιούσαν ως βασική πηγή τους την Κύπρο Τη χρήση και διακίνηση του κυπριακού χαλκού στην ανατολική Μεσόγειο επιβεβαιώνουν για την εποχή αυτή κείmicroενα από τα αρχεία του Mari ενώ για τις υστερότερες περιό-δους την καλύτερη απόδειξη αποτελούν τα ευρήmicroατα στα ναυάγια των Χελιδονιών και του Kas ή Ulu-Burun κοντά στις ακτές της Μικράς Ασίας Όmicroως αναλύσεις των ισοτό-πων του microολύβδου χάλκινων ταλάντων από την Αγία Τριάδα και την Τύλισο της Κρή-της έδειξαν ότι ο χαλκός ndashτουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτέςndash δεν ήταν κυπριακός Χωρίς προς το παρόν να microπορεί να αποδειχθεί οι επιστήmicroονες θεωρούν ως πιθανούς τόπους προέλευσης τmicroήmicroατος του microινωικού χαλκού το Ιράν το Αφγανιστάν ή τη νότια Ρωσία Σε αυτό το πλαίσιο το ανάκτορο στο Mari φαίνεται να αποκτά κάποια ιδιαίτερη σηmicroασία Σύmicroφωνα microε τα κείmicroενα που βρέθηκαν στο αρχείο του ορισmicroένα πολύτιmicroα αντικείmicroενα ndashιδιοκτησίες των βασιλέωνndash ήταν δώρα των Kaptaru που πιθανότατα ταυτίζονται microε τους ΚρήτεςΑκόmicroα πιο δύσκολο να ιχνηλατηθεί στα αρχαιολογικά δεδοmicroένα είναι ο τρόπος άσκη-σης πολιτικής εξουσίας από το κέντρο προς την περιφέρεια Κυρίως δεν έχει εξα-κριβωθεί ποια ήταν η πολιτική σχέση microεταξύ των διαφόρων ανακτορικών κέντρων Ο Evans πίστευε στον ηγετικό ρόλο της Κνωσού ειδικά για τη Νεοανακτορική περίοδο γεγονός που υποστηρίζουν ndashεκτός από τη microεταγενέστερη παράδοση που τη θέλει ως έδρα του βασιλιά Μίνωαndash τα πολυάριθmicroα ευρήmicroατα περιφερειακών θέσεων που αποτελούσαν εισαγωγές ή αποmicroιmicroήσεις κνωσιακών αντικειmicroένων Η απόδοση κάποιων πήλινων σφραγισmicroάτων που βρέθηκαν σε διάφορες αποmicroακρυσmicroένες microεταξύ τους θέσεις στα ίδια σφραγιστικά δαχτυλίδια επιβεβαίωσε την ύπαρξη ενός δικτύου αλλη-λογραφίας microε πιθανότερο επίκεντρο την Κνωσό Την υπεροχή της υποστηρίζουν επί-σης το microέγεθος και η microεγαλοπρέπεια του ίδιου του ανακτορικού συγκροτήmicroατος αλλά και η βεβαιωmicroένη σήmicroερα χρονολογική προτεραιότητά του γεγονός που υποβάλλει ακόmicroα και την πιθανότητα microιας microητρικής-ιδρυτικής σχέσης microεταξύ Κνωσού και δευ-

τερευόντων ανακτόρων Κάποιοι προχωρώντας ακόmicroα περισσότερο θεώρησαν την Κνωσό ένα κοσmicroολογικό-ιδεολογικό κέντρο του microινωικού πολιτισmicroού υπερτονίζοντας την επίδραση που ασκούσε στο σύνολο του microινωικού κόσmicroου διαmicroέσου του υψηλού πολιτισmicroικού της επιπέδουΑπό microερικούς microελετητές τα παραπάνω δεδοmicroένα microεταφράστηκαν ως microαρτυρίες για microια συγκεντρωτική διοικητική οργάνωση της Κρήτης στην οποία την πρωτοκαθεδρία είχε η Κνωσός Το προτεινόmicroενο από εκείνους διοικητικό σύστηmicroα microε επικεφαλής την Κνωσό και βασικές επιmicroέρους microονάδες άσκησης της εξουσίας τα άλλα ανάκτορα περιλάmicroβανε επίσης δευτερεύοντα κέντρα που θα δρούσαν ως εντεταλmicroένοι φορείς περιφερειακής πολιτικοοικονοmicroικής διαχείρισης Στην κατηγορία αυτών των κέντρων ndashπου ονοmicroάστηκαν microε τον δανεισmicroένο από τη ρωmicroαϊκή αρχαιότητα όρο βίλεςndash εντά-χθηκαν διάφορα οικοδοmicroήmicroατα microε τουλάχιστον φαινοmicroενική τοπογραφική αυτοτέλεια και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά παρmicroένα από την ανακτορική microόδαΌλες οι παραπάνω υποθέσεις δέχτηκαν έντονες επιθέσεις τα τελευταία χρόνια Αρχικά αmicroφισβητήθηκε ο ρόλος των βιλών κυρίως εξαιτίας τους γεγονότος ότι αποτελούν microία microάλλον ανοmicroοιογενή οmicroάδα microε microη προσδιορίσιmicroα microε αντικειmicroενικά κριτήρια χαρακτη-ριστικά Κάποιοι επιτέθηκαν microε κάπως πρόχειρα επιχειρήmicroατα και στον ισχυρισmicroό των ανασκαφέων για την τοπογραφική αυτοτέλεια των κτιρίων υποστηρίζοντας ότι κάποια από αυτά αποτελούσαν microονάδες κάποιων οικισmicroών Κάτι τέτοιο όmicroως δεν ισχύει ούτε και για την περίπτωση των κατά τεκmicroήριο απλούστερων βιλών της ανατολικής Κρήτης (Αχλάδια Ζου Πισκοκέφαλο Προφήτης Ηλίας Τουρτούλων) όπου τα επισηmicroανθέντα ερείπια άλλων ndashαπροσδιόριστων προς το παρόν κτισmicroάτωνndash βρίσκονται σε αποστάσεις που κυmicroαίνονται από 150 microέχρι 300 micro από αυτά Έτσι αν και ο ακριβής ρόλος που έπαιζαν τα διάφορα αυτά κτίρια στο πλαίσιο της microινωικής οικονοmicroίας προς το παρόν microας διαφεύγει κάποια έστω και έmicromicroεση εξάρτησή τους από τα microεγάλα κέντρα εξου-σίας δηλαδή τα ανάκτορα δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί

Θρησκεία και γραφέςΓνωρίζουmicroε ότι την εποχή αυτή σε κάποιες χώρες της ανατολικής Μεσογείου ανε-ξάρτητοι ναοί λειτουργούσαν ως κύριες microονάδες της οικονοmicroικής ζωής Στις πρώιmicroες σουmicroεριακές κοινωνίες κάθε ναός αποτελούσε τον πυρήνα microιας κοινότητας που περι-

Ο αποκαλούmicroενος laquoθρόνος του Μίνωαraquo (φωτ Π Αϊβαλή)

Κέρατα καθιέρωσης και τράπε-ζες προσφορών όπως βρέθη-

λάmicroβανε όχι microόνο ιερείς αλλά και στρατιώτες βοσκούς ψαράδες τεχνίτες εmicroπόρους και δούλους Με τη microεταφορά της οικονοmicroικής διαχείρισης στα χέρια πολιτικής εξου-σίας και τη δηmicroιουργία των ανακτόρων οι ναοί ndashαν και έχασαν microέρος της κοινωνικής επιρροής τουςndash συνέχισαν να λειτουργούν ως αυθυπόστατοι οργανισmicroοί και πυρήνες της θρησκευτικής ζωήςΣτη microινωική Κρήτη της Νεοανακτορικής περιόδου ως κέντρα του θρησκευτικού βίου λειτουργούσαν τα ίδια τα ανάκτορα Η σηmicroαντικότερη πτέρυγά τους ndashτόσο από άποψη αρχιτεκτονικής διευθέτησης όσο και ευρηmicroάτωνndash είναι η δυτική όπου στεγάστηκαν σε όλες τις περιπτώσεις τα διαmicroερίσmicroατα του ιερού Η στενή συνάφεια των κύριων ανακτορικών αποθηκών microε το ιερό βεβαιώνει το γεγονός ότι αυτοί που είχαν στα χέρια τους τη θρησκευτική εξουσία είχαν και τον έλεγχο της οικονοmicroίας Έτσι ο Evans υποστήριξε ότι αρχιερέας της θεότητας υπήρξε ο ίδιος ο βασιλιάς αντίληψη που βέβαια δεν είναι ξένη στο ευρύτερο πολιτισmicroικό περιβάλλον της εποχής Διαmicroέσου του δικαιώmicroατος να καθορίζει και να ασκεί τις κύριες θρησκευτικές δραστηριότητες της κοινότητας ο Μινωίτης ηγεmicroόνας είχε την άνεση να προπαγανδίζει υπέρ της θέσης του υποβάλλοντας τον εαυτό τους ως αντιπρόσωπο της θεότητας επί της γης αιτι-ολογώντας έτσι έmicromicroεσα και την πολιτική-οικονοmicroική εξουσία του Την ενσωmicroάτωση της θρησκευτικής εξουσίας στην πολιτική υποστηρίζει και η εσωτερική διακόσmicroηση των τοίχων των ανακτόρων microε τοιχογραφίες θρησκευτικού χαρακτήρα αλλά και η τοποθέτηση γιγάντιων θρησκευτικών συmicroβόλων όπως τα laquoκέρατα καθοσίωσηςraquo στις προσόψεις των ανακτορικών συγκροτηmicroάτωνΗ διαχείριση της θρησκευτικής ζωής δεν φαίνεται να ήταν από την αρχή στα χέρια του πολιτικού άρχοντα Κατά την τελευταία Προανακτορική περίοδο η λατρεία ήταν microάλ-λον αποκεντρωmicroένη και λαϊκή microε κύριους χώρους τέλεσής της την ύπαιθρο και συγκε-κριmicroένα κάποια ιερά στις κορυφές των βουνών (ιερά κορυφής) Τέτοια ιερά φαίνεται πως αντιστοιχούσαν σχεδόν σε κάθε microινωικό οικισmicroό γεγονός που δείχνει την τοπική εmicroβέλεια της θρησκευτικής διαχείρισης για την περίοδο αυτή Ήδη από την εποχή των πρώτων ανακτόρων όmicroως δηmicroιουργούνται κάποια διακοινοτικά (laquoπαγκρήτιαraquo) ιερά όπως αυτό της Σύmicroης Βιάννου ενώ παράλληλα εmicroφανίζονται αρχιτεκτονήmicroατα κοντά στα πολιτικά κέντρα microε θρησκευτικό προορισmicroό Κάποιοι ερευνητές microάλιστα απέ-δωσαν τη χρήση ολόκληρων συγκροτηmicroάτων οικιών σε κάποια θρησκευτική εξουσία

Θρησκευτικά θέmicroατα εικονίζο-νται και στα σφραγιστικά δακτυ-

που λειτουργούσε παράλληλα microε το κέντρο της πολιτικής διαχείρισης Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα ενός τέτοιου ανεξάρτητου θρησκευτικού κέντρου αυτή την εποχή αποτε-λεί πιθανώς η laquoσυνοικία Muraquo στα ΜάλιαΚατά την περίοδο των νέων ανακτόρων όλη η τελετουργική σκευή ndashmicroαζί microε τα είδωλα της θεότητας και τους χώρους τέλεσης των ιεροπραξιώνndash βρίσκεται microέσα στα ανα-κτορικά κέντρα Οι κεντρικές και δυτικές αυλές τους διευθετούνται έτσι ώστε να microπο-ρούν να δεχτούν διάφορες τελετουργίες τον χαρακτήρα και την έκταση των οποίων καθορίζουν οι υψηλοί ένοικοί τους Τελετουργίες που έχουν θέmicroα τους τον θάνατο και την αναζωογόνηση της βλάστησης τελούνταν σύmicroφωνα microε την εικονογραφία της επο-χής σε αίθριους χώρους microε σχετικά microικρή συmicromicroετοχή θεατών Μεγαλύτερες τελετές όmicroως όπως εκείνη του καθαγιασmicroού της αγροτικής παραγωγής φαίνεται ότι τελούνταν παρουσία του λαού της πόλης ίσως στη δυτική αυλή των ανακτόρων Την τέλεση θρησκευτικού χαρακτήρα τελετουργιών για λόγους προπαγάνδας της εξου-σίας επιβεβαιώνουν και τα κινητά ευρήmicroατα που αποκαλύφθηκαν κυρίως στις δυτικές αποθήκες των ανακτορικών συγκροτηmicroάτων Θρησκευτικά σύmicroβολα όπως ο διπλός τελετουργικός πέλεκυς χρησιmicroοποιούνται σχεδόν microονοπωλιακά από τους τοπικούς άρχοντες Θαυmicroαστής επεξεργασίας λίθινα αγγεία σε microερικές περιπτώσεις επιχρυσω-microένα φυλάσσονταν στα ανακτορικά θησαυροφυλάκια για να εmicroφανιστούν σε ειδικές περιπτώσεις προς εντυπωσιασmicroό του πλήθους Κάποια από αυτά microάλιστα έφεραν ανά-γλυφες σκηνές στις οποίες εικονίζονταν στιγmicroιότυπα από τις ίδιες τελετές που όπως φαίνεται διεξάγονταν πάντα microέσα σε ένα καθαρά ανακτορικό περιβάλλον Τη συmicromicroετοχή microεγάλου αριθmicroού προσώπων σε ανοικτά συmicroπόσια που προσέφερε το ανάκτορο microε την ευκαιρία εορτών επιβεβαιώνει η ανεύρεση στα ανακτορικά σκευ-οφυλάκια εκατοντάδων πανοmicroοιότυπων αγγείων πόσης τα οποία φέρουν πρόχειρη διακόσmicroηση microε το ίδιο κάθε φορά θέmicroα Τέτοια συmicroπόσια ασφαλώς δεν γίνονταν σε στεγασmicroένο χώρο και ως πιθανότερο τόπο διεξαγωγής τους microπορεί να θεωρηθεί η κεντρική αυλή του ανακτόρου Σε τελετουργίες αυτού του είδους είναι πιθανό να γίνονταν ndashεκτός από αναίmicroακτες προσφορέςndash και αιmicroατηρές θυσίες ζώων γεγονός που θα δικαιολογούσε την παρουσία του χτιστού ορθογώνιου βωmicroού ακριβώς microπροστά από την κύρια είσοδο της δυτικής πτέρυγας στην κεντρική αυλή του ανακτόρου της Ζάκρου

Μικρά ιερά microε παρατοίχια θρανία (πεζούλια) χαmicroένα

Ένα άλλος τοmicroέας που έχει άmicroεση σχέση microε την ανακτορική διοίκηση είναι εκείνος των γραφών Σε όλες τις προϊστορικές κοινωνίες η δηmicroιουργία των γραφών προέκυψε ως ανάγκη για την καταγραφή αγαθών που βρίσκονταν υπό αυστηρό διαχειριστικό έλεγχο Ήδη όmicroως λίγο πριν από την ίδρυσή τους (περίπου το 2000 πΧ) έκαναν την εmicroφάνισή τους πάνω σε σφραγίδες (δηλαδή σε αντικείmicroενα για την κατοχύρωση της ιδιοκτησίας) κάποιοι συνδυασmicroοί σηmicroείων που ασφαλώς αποτελούσαν ένα αρχέγονο είδος γραφής Τα σηmicroεία αυτά είναι ιδεογράmicromicroατα δηλαδή απλές απεικονίσεις εννοιών ή αντικειmicroένων που microπορούν microεν να αναγνωριστούν στερούνται όmicroως φωνητικής φθόγγων της αντίστοιχης λέξης Έτσι προέκυψε η συλλαβική γραφή στην οποία κάθε σηmicroείο δήλωνε microία συλλαβήΗ πρώτη microινωική γραφή ονοmicroάστηκε ιερογλυφική όρος που χρησιmicroοποιήθηκε και για την προϊστορική γραφή των Αιγυπτίων Συνολικά έχουν αναγνωριστεί στις microινωικές επιγραφές 135 ιερογλυφικά σηmicroεία Ως προς τη microορφή τους τα σηmicroεία προέρχο-νται από διάφορους χώρους άλλα έχουν ως πηγή έmicroπνευσής τους το ζωικό βασίλειο ndashαιλουροειδές περιστέρι κεφάλι λιονταριού βοδιού αιγάγρου κάndash ενώ άλλα απει-κονίζουν microέλη του ανθρώπινου σώmicroατος ndashmicroάτι χέρι πόδιndash ή και ολόσωmicroες ανθρώ-πινες microορφές Αρκετά σηmicroεία παριστάνουν σκεύη εργαλεία και άλλα αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής όπως το άροτρο και τη λύρα Απαντούν επίσης ο διπλός πέλεκυς το πλοίο ο θρόνος ή και σύmicroβολα όπως ο σταυρός και το βέλοςΠαράλληλα microε τα ιερογλυφικά ήδη από την Παλαιοανακτορική περίοδο χρησιmicroοποι-είται και ένα άλλο σύστηmicroα γραφής γνωστό ως Γραmicromicroική Α Η ονοmicroασία του οφείλεται στο γεγονός ότι τα σηmicroεία του αν και κατάγονται από τα αντίστοιχα ιερογλυφικά δεν αναγνωρίζονται πλέον ως παραστάσεις συγκεκριmicroένων microορφών αλλά microοιάζουν περισ-σότερο microε αφηρηmicroένους συνδυασmicroούς γραmicromicroών Το σύστηmicroα αυτό τελειοποιείται στα χρόνια των νέων ανακτόρων και χρησιmicroοποιείται κυρίως για την καταγραφή προϊόντων και άλλων αγαθών που αποτελούν αντικείmicroενα συναλλαγής στο πλαίσιο της ανακτορι-κής οικονοmicroίας Αρχεία πήλινων πινακίδων γραmicromicroένων στη Γραmicromicroική Α έχουν βρεθεί στην Αγία Τριάδα στην Κνωσό στη Φαιστό στα Μάλια στη Ζάκρο στην Τύλισο στο Παλαιόκαστρο και στον Πετρά Κατά τον 14ο ndashή στα τέλη του 15ου αιώνα πΧndash δηmicroιουργείται κατά πάσα πιθανότητα στην Κρήτη το γραmicromicroικό σύστηmicroα Β Τα σηmicroεία της νέας γραφής προέρχονται από τη

Το πιθανότατα λατρευτικό κεί-microενο ιερογλυφικής γραφής του

Τα σηmicroεία της microινωικής γρα-φής φτάνουν τα εβδοmicroήντα και

Γραmicromicroική Α η γλώσσα όmicroως που αντιπροσωπεύει φαίνεται ότι δεν ήταν η microινωική Η αποκρυπτογράφησή της αποτελεί έργο των Βρετανών Μ Ventris και J Chadwick και βασίστηκε στην πεποίθηση ότι η γλώσσα που υποκρύπτεται ήταν microία πρώιmicroη microορφή της ελληνικής Πραγmicroατικά microετά την υποθετική απόδοση φωνητικών αξιών σε συγκε-κριmicroένα σηmicroεία διαβάστηκαν επιγραφές το περιεχόmicroενο των οποίων αντιστοιχούσε microε απεικονίσεις του σε παρακείmicroενα ιδεογράmicromicroατα Παρά τις κάποιες αmicroφισβητήσεις ndashπου οφείλονται στο γεγονός ότι ο συλλαβικός χαρακτήρας της γραφής ελλείψει φωνηέντων επιτρέπει την ανάγνωση της ίδιας λέξης microε ποικίλους τρόπουςndash οι Ventris και Chadwick κατόρθωσαν να διαβάσουν ολόκληρα κείmicroενα της Γραmicromicroικής Β δίνοντας το έναυσmicroα για microία βαθιά και πολυσχιδή microελέτη των πρωιmicroότατων αυτών καταγραφών Πολυάριθmicroες πινακίδες γραmicromicroένες στο σύστηmicroα αυτό βρέθηκαν στην Πύλο αλλά και σε άλλα microυκηναϊκά κέντρα ndashΜυκήνες Θήβες Τίρυνθα Ελευσίνα Ορχοmicroενόςndash επι-βεβαιώνοντας το γεγονός ότι η γραφή αντιπροσωπεύει τη microυκηναϊκή γλώσσα Στην Κρήτη ndashεκτός από την Κνωσό που την εποχή αυτή φαίνεται ότι τελούσε υπό microυκηναϊκό έλεγχοndash πινακίδες της Γραmicromicroικής Β βρέθηκαν στα Χανιά ίσως έδρα κάποιου τοπικού Μυκηναίου άρχονταΟι πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου περιέχουν πληροφορίες και για την κοινωνική οργάνωση των microυκηναϊκών βασιλείων κάνοντας γνωστά ακόmicroα και ονόmicroατα αξιωmicroα-τούχων θεών και ανθρώπων Κατά συνέπεια θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η ανάγνωση της Γραmicromicroικής Β ουσιαστικά microετέφερε ένα microεγάλο τmicroήmicroα της προϊστορίας του Αιγαίου σε έναν καινούργιο τοmicroέα της ιστορίας που θα microπορούσε να ονοmicroαστεί πρωτοϊστορία

Το τέλος των microινωικών ανακτόρωνΟι ανασκαφές βεβαιώνουν την ύπαρξη ενός ενιαίου στρώmicroατος καταστροφής σε όλη την Κρήτη microε κεραmicroική που χαρακτηρίζει την περίοδο microεταξύ 1500 και 1450 πΧ Συγκριτικό υλικό από την Αίγυπτο βεβαιώνει ότι το τέλος τουλάχιστον της εν λόγω περιόδου θα πρέπει να τοποθετηθεί στον 15ο αιώνα πΧΓια τα αίτια των καταστροφών των microινωικών θέσεων έχουν διατυπωθεί πολλές από-ψεις Αρχικά υποστηρίχθηκε ότι η βασική αιτία ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που συνέβη περίπου την ίδια περίοδο Η ακριβέστερη όmicroως χρονολόγηση της

Το περιεχόmicroενο των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β είναι κατά

κεραmicroικής του Ακρωτηρίου της Θήρας τοποθετεί ndashmicroε τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroέναndash την έκρηξη του ηφαιστείου το λιγότερο δύο γενιές παλαιότερα από τη χρονική στιγmicroή των καταστροφών στην Κρήτη Μια απόπειρα να εξηγηθεί η χρονολογική αναντιστοιχία των δύο συmicroβάντων microε την παραδοχή δύο διαδοχικών ηφαιστειακών εκρήξεων δεν έχει σήmicroερα ndashελλείψει επαρκούς τεκmicroηρίωσηςndash πολλούς οπαδούςΣε διαφορετική κατεύθυνση κινούνται οι απόψεις microιας οmicroάδας microελετητών που βλέπουν στις καταστροφές των microινωικών θέσεων τα αποτέλεσmicroα πολεmicroικών συγκρούσεων Από αυτούς κάποιοι θεωρούν ως αίτιους των καταστροφών τους Μυκηναίους οι οποίοι microετά την κάλυψη της Κνωσού και την εγκαθίδρυση εκεί microιας κρητοmicroυκηναϊκής δυνα-στείας στράφηκαν εναντίον των άλλων microινωικών κέντρων για να επιβάλλουν την από-λυτη κυριαρχία τους στο νησί Άλλοι θεωρούν ως υπεύθυνη για την καταστροφή των περιφερειακών κέντρων την ακόmicroα microινωική Κνωσό που κινήθηκε προς αυτή την κατεύ-θυνση για να καταστείλει κάποια επανάσταση που εκδηλώθηκε microεταξύ των διαφόρων κέντρων microε αφορmicroή microια microεγάλη οικονοmicroικής φύσης κρίση που πιθανότατα ενέσκηψε στην Κρήτη ως αποτέλεσmicroα της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας στα τέλη της προ-ηγούmicroενης περιόδουΤο γεγονός ότι οι επιmicroέρους καταστροφές στην Κρήτη είναι microεταξύ τους σύγχρονες υποστηρίζει την άποψη πως οι τελευταίες σχετίζονται microε τη δράση φυσικών φαινο-microένων ίσως σεισmicroών Εξάλλου καmicroία ένδειξη πολεmicroικής προετοιmicroασίας δεν έχει προ-κύψει κατά τις ανασκαφές των διαφόρων θέσεων καθώς δεν έχει εντοπιστεί κανένα είδος οχυρώσεων ενώ πουθενά δεν προέκυψαν ενδείξεις για τη microαζική κατασκευή οπλισmicroού Τέλος η ριζική καταστροφή ανακτόρων και οικισmicroών δεν είναι εύκολο να ερmicroηνευθεί ως το αποτέλεσmicroα κάποιας κατάκτησης αφού στην περίπτωση αυτή το λογικότερο είναι οι θέσεις-κλειδιά να διατηρηθούν υπό την κυριαρχία των νικητών ή στη χειρότερη περίπτωση ndashαν κανείς χρησιmicroοποιήσει το παράδειγmicroα της καταστροφής της Τροίαςndash να λεηλατηθούν άγριαΑπό τη microεγάλη καταστροφή που ερήmicroωσε όλα σχεδόν τα microινωικά κέντρα εξουσίας φαίνεται ότι διέφυγε η Κνωσός Στην αmicroέσως επόmicroενη περίοδο ndashπερίπου από το 1450-1370 πΧndash το microεγαλύτερο microινωικό ανάκτορο φαίνεται ότι διοικείται από microία δυναστεία microε κρητοmicroυκηναϊκό χαρακτήρα Αυτό υποδηλώνει η εmicroφάνιση microυκηναϊκών προτιmicroήσεων σε διάφορους τοmicroείς της τέχνης microε παράλληλη αύξηση των εισαγωγών από την ηπειρω-

Το τέλος του microινωικού πολιτι-σmicroού απέχει χρονολογικά κατά

τική Ελλάδα αλλά και η παρουσία κάποιων νέων ταφικών εθίmicroων στην ευρύτερη περι-οχή της Κνωσού Εδώ προαπαντούν ndashσε συστάδες λαξευτοί στον βράχοndash θαλαmicroοειδείς υπόγειοι τάφοι microε εισαγωγικό διάδροmicroο (δρόmicroο) στους οποίους είχαν ταφεί πρόσωπα προερχόmicroενα από υψηλή τάξη συνοδευόmicroενα από έναν microεγάλο αριθmicroό όπλων Είναι λογικό κατά συνέπεια να θεωρηθεί ότι οι λεγόmicroενοι τάφοι των πολεmicroιστών ανήκαν σε οmicroάδες αξιωmicroατούχων που έλεγχαν ή στήριζαν τη διοίκηση του ανακτόρουΗ Κνωσός καταστράφηκε οριστικά κατά το αrsquo τέταρτο ndashή κατά άλλουςndash στα τέλη του 14ου αιώνα πΧ από πυρκαγιά Το γεγονός ότι στην Κρήτη στο εξής κυριαρχεί microία κεραmicroική που ακολουθεί τους τύπους και τη βασική εξέλιξη της αντίστοιχης microυκηναϊ-κής οδήγησε πολλούς στο να δεχτούν microία κατάληψή της από Μυκηναίους που συνο-δεύτηκε από τον βαθmicroιαίο εκmicroυκηναϊσmicroό του νησιού κατά τον 13ο αιώνα

Ένα άλλο κέντρο εξουσίας ίσως ανακτορικού χαρακτήρα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


H ΜΙΝΩΪΚH TEXNH

Το Σύmicroπαν του καλλιτέχνηΑν έπρεπε κάποιος να περιγράψει microε microία microονο φράση το γενικό πνεύmicroα microέσα στο οποίο κινήθηκε η τέχνη στην Κρήτη της 3ης και 2ης χιλιετίας πΧ αβίαστα θα την χαρακτήριζε τέχνη του χαριτωmicroένου Η microινωική τέχνη αντλεί τα κύρια θέmicroατά της από τη φύση προσπαθεί όmicroως να αποδώσει τον microυστικό παλmicroό της ζωής ερmicroηνεύοντας τα στοιχεία που προσλαmicroβάνει microε έναν εντελώς υποκειmicroενικό τρόπο γεmicroάτο τρυφερά αισθήmicroατα και δυναmicroική κίνηση Κύριο γνώρισmicroά της αποτελεί η χρήση του διακοσmicroη-τικού χαρακτήρα των φυσικών microορφών στην απόδοση microιας εσωτερικής αρmicroονίας που διέπει τη σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος Στην ίδια περίπου κατεύθυνση κινείται και η τάση των Μινωιτών για το microικρογρα-φικό και ποικίλο Οι καλλιτέχνες δεν έδειξαν ενδιαφέρον να επιβάλουν τα έργα τους ndashκαι όσα αυτά microετέφερανndash διαmicroέσου του microεγέθους τους ή της αυστηρής επανάληψης των microορφολογικών χαρακτηριστικών τους Στις περισσότερες περιπτώσεις αντίθετα microπορεί να παρατηρηθεί microια συρρίκνωση των βασικών στοιχείων ndashmicroορφών και αντικει-microένωνndash που φαίνεται να εξυπηρετεί την καλύτερη κατανόηση του όλου microέσα σε ένα Σύmicroπαν γήινων διαστάσεων στο οποίο κάθε δηmicroιούργηmicroα διατηρεί τη microοναδικότητά τουΤέλος ως προς τους τρόπους απόδοσης των διακοσmicroητικών στοιχείων θα microπορούσε κανείς να σταθεί σε δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Το πρώτο είναι η ενότητα σύmicro-φωνα microε την οποία οι διακοσmicroητικές επιφάνειες εκλαmicroβάνονται ως ενιαία πεδία καλ-λιτεχνικής έκφρασης όπου οι θεmicroατικές συνθέσεις απλώνονται ελεύθερα αγνοώντας οποιουσδήποτε νοητούς άξονες Το δεύτερο είναι η περιστροφή ή περιδίνηση των θεmicroάτων Οι Μινωίτες ndashπέρα από το ενδιαφέρον που τους προκαλούσε το αισθητικό αποτέλεσmicroα των στροβιλισmicroώνndash χρησιmicroοποίησαν τον συmicroβατικό αυτόν τρόπο πιθα-νότατα για να εκφράσουν την ιδέα microιας ασταmicroάτητης κίνησης που υποδηλώνει τη διαρκή microεταβολή των γήινων πραγmicroάτων Ο κόσmicroος γύρω τους δεν παραmicroένει στα-θερός microεταβάλλεται ndashκαι microάλιστα microεταβάλλεται κυκλικάndash χωρίς αρχή και τέλος σε microια περιστροφή που αποmicroακρύνει και επαναφέρει τα πράγmicroατα στο ίδιο σηmicroείο Δεν αποκλείεται η ιδέα αυτή να πήγασε από παρατηρήσεις για τη σταθερή επανάληψη τόσο κάποιων φυσικών φαινοmicroένων (ανατολή και δύση του ήλιου) όσο και καταστά-

Πήλινος οικίσκος microε ειδώλιο θεάς στο εσωτερικό βρέθηκε

Η ΜΙΝΩΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

σεων (εναλλαγή εποχών) Τα περίπου 1600 χρόνια ndashπου αποτελούν το συνολικό διάστηmicroα microέσα στο οποίο γεν-νήθηκε και εξελίχθηκε η microινωική τέχνηndash είναι microία χρονική περίοδος πολύ microεγάλη για να εξεταστεί ως αδιάσπαστη ενότητα Στο διάστηmicroα αυτό οι κοινωνικές οικονοmicroικές και πολιτικές microεταβολές στον χώρο της Κρήτης ήταν τεράστιες microε άmicroεσο αντίκτυπο στον τοmicroέα της τέχνης που είναι γνωστό ότι ndashσε microεγάλο βαθmicroό και σε κάθε εποχήndash καθορίζεται από τις επιλογές των ισχυρών τάξεων Γιrsquo αυτόν τον λόγο η παρακάτω συνοπτική παρουσίαση των διαφόρων τοmicroέων της τέχνης θα ακολουθήσει ένα αδρό χρονολογικό πλαίσιο του οποίου οι επιmicroέρους περίοδοι ορίζονται χονδρικά από την ίδρυση και καταστροφή των microινωικών ανακτόρων των κέντρων δηλαδή των πολιτικών εξελίξεων στην Κρήτη της εποχής του Χαλκού Η εξέταση αυτή δεν περιλαmicroβάνει σκόπιmicroα το κεφάλαιο που θα αντιστοιχούσε στη λεγόmicroενη Μετανακτορική περίοδο (1370-1100 πΧ) αφού αυτή την εποχή τα microινωικά στοιχεία αφοmicroοιώνονται σταδιακά σε microια τέχνη σχεδόν οmicroοιογενή για όλο το Αιγαίο γνωστή ndashλόγω της προέλευσής τηςndash και ως Μυκηναϊκή Κοινή

Πρώτοι οικισmicroοί στην ΚρήτηΤα αρχαιότερα ίχνη κατοίκησης στην Κρήτη εντοπίστηκαν στην Κνωσό στον λόφο που αργότερα έmicroελλε να φιλοξενήσει το microεγαλοπρεπέστερο microινωικό ανάκτορο Πρόκειται για microία ηmicroιmicroόνιmicroη εγκατάσταση της λεγόmicroενης Προκεραmicroικής ή Ακεραmicroικής Νεολιθικής περιόδου (microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) microε πρόχειρα κτίσmicroατα από φθαρτά υλικά και απλή λιθοτεχνία Η παρουσία πάντως εργαλείων από οψιανό της Μήλου δείχνει πως οι κάτοικοι του στοιχειώδους αυτού οικισmicroού δεν ήταν εντελώς αποκοmicromicroένοι από το ευρύτερο περιβάλλον τους Υπάρχουν ακόmicroα ενδείξεις που microαρτυρούν την καλλιέρ-γεια ορισmicroένων δηmicroητριακών ήδη από την εποχή αυτήΚατά τη λεγόmicroενη Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο (microέσα της 7ης ndash αrsquo τέταρτο της 6ης χιλιετίας πΧ) χρησιmicroοποιούνται για την οικοδόmicroηση των σπιτιών ψηmicroένες πλίνθοι ενώ microερικά από τα δηmicroιουργήmicroατα των κατοίκων φτάνουν σε σχετικά υψηλό επίπεδο τεχνικής γνώσης και αισθητικής Αυτή η παρατήρηση χρησιmicroοποιήθηκε ως επιχείρηmicroα για την άποψη ότι οι πρώιmicroοι αυτοί κάτοικοι της Κρήτης δεν ήταν ντόπιοι αλλά είχαν microεταναστεύσει από microια περιοχή microε ήδη ανεπτυγmicroένο πολιτισmicroό Τα πρώτα πήλινα

αγγεία πάντως είναι microάλλον πρωτόγονα Οι επιφάνειές τους σκοτεινόχρωmicroες τις περισσότερες φορές είναι στιλβωmicroένες (γυαλισmicroένες χάρη στην τριβή τους πριν από το ψήσιmicroο microε κάποιο microαλακό εργαλείο) Όταν υπάρχει διακόσmicroηση γίνεται microε άτε-χνες εγχαράξεις ή κουκίδες που σχηmicroατίζουν τρίγωνα ζιγκ-ζαγκ ή κοσmicroήmicroατα σαν σκάλεςΣηmicroαντικά βήmicroατα έκανε ο πολιτισmicroός στην Κρήτη κατά τη Μέση Νεολιθική περίοδο (περίπου 5800-4500 πΧ) Τώρα οι τοίχοι των σπιτιών χτίζονται πάνω σε πέτρινα θεmicroέλια ένα microέτρο που είχε στόχο την προστασία τους από την υγρασία Την περίοδο αυτή παράλληλα microε την εγχάρακτη διακόσmicroηση κυριαρχεί στη λεπτότεχνη κεραmicroική ένας διακοσmicroητικός ρυθmicroός microε κάθετες αυλακώσεις που σχηmicroατίζονταν microε επαναλη-πτικές κατακόρυφες κινήσεις του στιλβωτήρα (εργαλείου τριβής) πάνω στην επιφά-νεια του αγγείουΚατά την Ύστερη (ή Νεότερη) Νεολιθική εποχή (microέσα της 5ης ndash τέλη 4ης χιλιε-τίας πΧ) φαίνεται ότι ο πληθυσmicroός της Κρήτης αυξήθηκε σηmicroαντικά αφού οι εγκα-ταστάσεις πολλαπλασιάστηκαν Τα σπίτια τώρα είναι πιο καλοχτισmicroένα ενώ τοίχοι και δάπεδα συχνά επιχρίονται microε πηλό Πρόοδος παρατηρείται και στον τοmicroέα της κεραmicroικής microε τα σχήmicroατα των αγγείων να παρουσιάζουν microεγαλύτερη ποικιλία και να περιλαmicroβάνουν κάποιους τύπους κλειστούς (microε λαιmicroό) για πιο microακρόχρονη αποθή-κευση των ειδών διατροφής Εmicroφανίζεται επίσης microία νέα διακοσmicroητική τεχνική που συνίσταται στη δηmicroιουργία γραmicromicroικών κοσmicroηmicroάτων microε το εργαλείο τριβήςΟ τελευταίος αυτός τεχνοτροπικός ρυθmicroός απαντά κυρίως σε κάποια σύνολα που φαί-νεται να βρίσκονται στο microεταίχmicroιο microεταξύ της Νεότερης Νεολιθικής και της αρχής της εποχής του Χαλκού Η περίοδος που αντιπροσωπεύεται στα σύνολα αυτά χαρακτηρί-στηκε από τους ερευνητές microε διάφορες ονοmicroασίες όπως Υπονεολιθική Χαλκολιθική και Τελική Νεολιθική Τώρα microπορεί να παρατηρηθεί microια τάση για περισσότερο χρώmicroα και ποικιλία στον τρόπο επεξεργασίας της επιφάνειας του αγγείου Το σχηmicroατολόγιο περιλαmicroβάνει κυρίως ανοικτά σχήmicroατα όπως κύπελλα και γαβάθες microε κυρτό πάτο και κερατοειδείς λαβές αλλά και κάποια κλειστά όπως σφαιρικά κρεmicroαστά αγγεία microε λαιmicroό και ψηλό κυλινδρικό καπάκι Στην κεραmicroική των οmicroάδων της Τελικής Νεολιθικής εποχής έχουν παρατηρηθεί κάποιες οmicroοιότητες microε στοιχεία που απαντούν στις Κυκλάδες στη Μικρά Ασία και

Πήλινα γυναικεία ειδώλια σε χορευτική στάση από το Παλαι-

στην ανατολική Μεσόγειο Ωστόσο οι αναλογίες είναι πολύ γενικής φύσης και δεν θα microπορούσαν microόνες τους να υποστηρίξουν την υπόθεση microιας microαζικής εισβολής ενός νέου πληθυσmicroιακού στοιχείου στην Κρήτη Η άφιξη πάντως στο νησί microικρών οmicroάδων αποίκων δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί αν κρίνει κανείς από την απότοmicroη αύξηση του αριθmicroού των εγκαταστάσεων αλλά και από την αλλαγή των προτιmicroήσεων για τις νέες θέσεις ίδρυσής τουςΤις σηmicroαντικότερες microαρτυρίες για την αλλαγή που συντελέστηκε στο νησί στις αρχές της εποχής του Χαλκού (περίπου 3000 πΧ) προσφέρει η τέχνη της κεραmicroικής Από αυτήν την περίοδο και microετά παρατηρείται ραγδαία εξέλιξη των διακοσmicroητικών ρυθ-microών που πιθανώς στηρίχτηκε και στην αισθητή βελτίωση των τεχνικών κατασκευής των αγγείων Στα κεραmicroικά δηmicroιουργήmicroατα της νέας εποχής microπορεί κανείς να παρατη-ρήσει δύο καινούργιες τάσεις αυτή της προσπάθειας για microεγαλύτερη ποικιλία σχηmicroά-των ndashπολυmicroορφία που υποδηλώνει ότι επιδιώκεται η κάλυψη ειδικότερων αναγκώνndash και εκείνη του εξωραϊσmicroού των επιφανειών των αγγείων microε τη χρήση διακοσmicroητικών τεχνικών microερικές από τις οποίες εmicroφανίζονται για πρώτη φορά στην Κρήτη Αυτές οι νέες τάσεις προδίδουν την παρουσία εξειδικευmicroένων τεχνιτών που θα πρέπει να κατείχαν ξεχωριστή θέση στις κοινότητες στις οποίες ανήκανΗ παρουσία ειδικευmicroένων κεραmicroέων θα πρέπει να εξεταστεί microέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο Οι προανακτορικές κοινότητες εξακολουθούν να είναι αγροτικές αποτελώντας microικρούς οικισmicroούς από συστάδες πλινθόκτιστων σπιτιών Οι οmicroαδικές ταφές που συχνά φτάνουν σε αριθmicroό τα εκατοντάδες άτοmicroα υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιων δεσmicroών οικογενειακού ή φυλετικού χαρακτήρα Οι νεκροί συνοδεύ-ονται από όπλα εργαλεία αγγεία και άλλα αγαθά Το πιθανότερο είναι ότι αυτά τα κτερίσmicroατα (από το κτερίζω = στολίζω τον νεκρό) αποτελούσαν ατοmicroικές ιδιοκτη-σίες και κατά συνέπεια η διαφοροποίησή τους ίσως σχετίζεται microε κάποια απόπειρα ταξικής διάκρισης των νεκρών Με λίγα λόγια η ανάγκη βελτίωσης της ποιότητας των ιδιόκτητων αντικειmicroένων πιθανότατα προέκυψε από την επιζήτηση κοινωνικής διαφοροποίησης εκ microέρους των κατόχων τους Ανάλογη αλmicroατώδης εξέλιξη παρατη-ρείται και σε άλλες τέχνες όπως η χρυσοχοΐα η λιθοτεχνία και η σφραγιδογλυφία microε αποκορύφωmicroα την ώριmicroη φάση της Προανακτορικής περιόδου (2500-2200 πΧ) Τότε παρατηρείται microια γενική ευmicroάρεια στον αιγαιακό χώρο βασισmicroένη στις εmicroπορικού

Πήλινο προανακτορικό αmicroφικω-νικό αγγείο διακοσmicroηmicroένο στο

Πρόχους (κανάτα) microε σφαιρικό σώmicroα και microακριά προχόη δια-

χαρακτήρα συναλλαγές microεταξύ των διαφόρων λαών και την καλύτερη εκmicroετάλλευση των εγχώριων πόρωνΣτον τοmicroέα της κεραmicroικής εκτός από τους τύπους που φανερά συνεχίζουν τη νεολι-θική παράδοση microε βασικότερο χαρακτηριστικό τη χρήση της στίλβωσης εmicroφανίζο-νται για πρώτη φορά στην Κρήτη αγγεία microε γραπτή διακόσmicroηση από ορυκτά χρώmicroατα Κατά τα τέλη της 3ης χιλιετίας microάλιστα η διακόσmicroηση φαίνεται να microην εξαρτάται από την τυπολογία των σκευών τα διάφορα θέmicroατα συλλαmicroβάνονται ανεξάρτητα και σχεδιάζονται πάνω στα αγγεία ως αυθύπαρκτες δηmicroιουργίες Από τους ρυθmicroούς που συνεχίζουν τη νεολιθική παράδοση αξίζει να σταθούmicroε στον λεγόmicroενο ρυθmicroό Πύργου (από το σπήλαιο του Πύργου στη βόρεια κεντρική Κρήτη όπου βρέθηκαν τα πρώτα δείγmicroατά του) που χαρακτηρίζεται από το σκοτεινό χρώmicroα της επιφάνειας των αγγείων σε συνδυασmicroό microε γραmicromicroική διακόσmicroηση microε τον στιλβω-τήρα Τα θέmicroατα είναι γεωmicroετρικά ndash κάθετες οριζόντιες και διαγώνιες γραmicromicroές που συχνά σχηmicroατίζουν γωνίες microε εναλλασσόmicroενη φορά Έχει υποστηριχθεί ότι η γραmicro-microική στίλβωση στον ρυθmicroό Πύργου microιmicroείται τις ίνες του ξύλου αφού σύmicroφωνα microε microία άποψη ως πρότυπα χρησιmicroοποιήθηκαν πρωιmicroότερα σκεύη από το υλικό αυτόΣτις αρχές της Προανακτορικής περιόδου εισάγεται επίσης ένας καινοτόmicroος ρυθmicroός βασικό χαρακτηριστικό του οποίου είναι η διακόσmicroηση microε κόκκινο χρώmicroα πάνω σε υποκίτρινο βάθος Πρόκειται για τον ρυθmicroό του Αγίου Ονουφρίου (που πήρε την ονο-microασία του από microία ταφική θέση κοντά στη Φαιστό) Η διακόσmicroηση αποτελείται συνή-θως από οmicroάδες κάθετων ή διαγώνιων γραmicromicroών ενώ οριζόντιες ταινίες υπάρχουν microόνο σε κάποια τmicroήmicroατα του αγγείου Τα συνήθως σφαιρικά σχήmicroατα microεταmicroορφώνουν τις ευθείες γραmicromicroές σε microαλακές καmicroπύλες ενώ η συνολική εκτέλεση των σχεδίων χαρακτηρίζεται από λεπτότητα και καλλιτεχνική διάθεση Μία επόmicroενη εξελικτική βαθmicroίδα αντιπροσωπεύει ο ρυθmicroός Κουmicroάσας (από την Κου-microάσα της Μεσαράς θέση microε προανακτορικούς κυκλικούς τάφους) Η διακόσmicroηση γίνεται microε καστανόmicroαυρη βαφή ενώ εmicroφανίζονται ορισmicroένα πιο σύνθετα γεωmicroετρικά κοσmicroήmicroατα όπως η πυκνή δικτύωση οι συνδεόmicroενοι ρόmicroβοι και τα θέmicroατα που θυmicroί-ζουν σκακιέρα Ο πιο σηmicroαντικός όmicroως κεραmicroικός ρυθmicroός της Προανακτορικής περι-όδου υπήρξε αναmicroφίβολα ο ρυθmicroός Βασιλικής (από τη Βασιλική Ιεράπετρας όπου ανασκάφηκε ένας από τους λίγους γνωστούς οικισmicroούς της ώριmicroης Προανακτορικής

Αντιπροσωπευτικά δείγmicroατα του laquoρυθmicroού Βασιλικήςraquo

περιόδου) Χαρακτηρίζεται από ένα είδος κηλιδωτής διακόσmicroησης microε αποχρώσεις που κυmicroαίνονται από το microαύρο microέχρι το κόκκινο Η διακόσmicroηση αυτή προϋποθέτει microια ειδική ρύθmicroιση των συνθηκών για το ψήσιmicroο των αγγείων αφού σε αρκετά δείγmicroατα είναι φανερό ότι το αποτέλεσmicroα είχε προσχεδιαστεί Στα τέλη της 3ης χιλιετίας ανάγεται microία τεχνοτροπία που ονοmicroάστηκε λευκός ρυθmicroός Δείγmicroατά του εντοπίζονται κυρίως στην ανατολική Κρήτη και διακρίνονται για τα υπόλευκα έως υποκίτρινα (κρεmicro) σχέδιά τους ζωγραφισmicroένα microε πυκνή βαφή πάνω σε microαύρο ή καστανό βάθοςΕντυπωσιακή εξέλιξη κατά την Προανακτορική περίοδο παρουσιάζει η τέχνη της λιθοξοΐας Οι σειρές των πέτρινων αγγείων από το νεκροταφείο του Μόχλου είναι οι σηmicroαντικότερες στην ιστορία της επεξεργασίας της πέτρας στον αιγαιακό χώρο Η εισαγωγή κατά την περίοδο αυτή ανάλογων αιγυπτιακών αγγείων αλλά και η οmicroοι-ότητα στο σχηmicroατολόγιο των λίθινων των δύο περιοχών δεν αφήνουν αmicroφιβολίες σχετικά microε την πηγή έmicroπνευσης της microινωικής δηmicroιουργίας Οι Μινωίτες όmicroως χρησι-microοποίησαν πολύ περισσότερες ποικιλίες υλικών είτε ντόπιες είτε εισηγmicroένες από τα νησιά του Αιγαίου και την Πελοπόννησο Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν φλεβωτά (κηλιδωτά) microάρmicroαρα διαφόρων αποχρώσεων οφείτες χλωρίτες στεατίτες κροκαλοπαγείς λίθοι σχιστόλιθοι και διάφορα είδη αλάβαστρου Τα αντικείmicroενα ήταν ως επί το πλείστον microικρά ndashκύπελλα φλιτζάνια microικρές γαβάθες κυλινδρικές και κωνικές πυξίδες (κουτιά για κοσmicroήmicroατα ή καλλυντικά)ndash και είχαν αποκλειστικά ταφικό χαρακτήρα Τα σχήmicroατα των αγγείων χαρακτηρίζονται από κοmicroψότητα και εσωτερικό δυναmicroισmicroό Οι κηλίδες της πέτρας χρησιmicroοποιούνται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο microε την κατάλληλη προσαρmicroογή του πυρήνα του υλικού στο συγκεκριmicroένο σχήmicroα Στις περισσότερες περιπτώσεις οι φλεβώσεις ακολουθούν οριζόντιες διατάξεις δεν είναι σπάνιες όmicroως και οι συστρεφόmicroενες ή νεφελώδεις διαρθρώσεις Προς τα τέλη της Προανακτορικής περιόδου η ποιότητα της παραγωγής πέφτει αφού η ποικιλία των υλικών που χρησι-microοποιούνται είναι microικρότερη και οι τύποι των αγγείων σχεδόν επαναλαmicroβάνονταιΜία διαφορετική τάξη πέτρινων αγγείων αποτελούν εκείνα που κοσmicroούνται microε ανά-γλυφη και εγχάρακτη διακόσmicroηση Αυτή η διακοσmicroητική τεχνική έχει πολλά παράλ-ληλα στις Κυκλάδες από τις οποίες φαίνεται να κατάγεται Τα πιο αντιπροσωπευτικά σχήmicroατα είναι η πυξίδα και ο κέρνος (αγγείο ή σκεύος microε παραπάνω από microία κοιλότη-

τες) ενώ τα θέmicroατα περιλαmicroβάνουν διαγραmicromicroισmicroένα τρίγωνα και πλέγmicroατα σπειρών Τρεις πανοmicroοιότητες πυξίδες microε εγχάρακτη διακόσmicroηση ndashαπό τις οποίες microία βρέθηκε στη Ζάκρο microία στον Μόχλο και microία στην Κνωσόndash είχαν σκέπασmicroα microε λαβή η οποία είχε τη microορφή ξαπλωmicroένου σκύλου Η απόδοση του ζώου χαρακτηρίζεται από προχω-ρηmicroένη φυσιοκρατία γεγονός που αποδεικνύει ότι οι τεχνίτες της εποχής είχαν και τις τεχνικές γνώσεις και τις ικανότητες να αντιγράφουν microε πίστη τη φύσηΣτη λιθογλυπτική οι microορφές παραmicroένουν εντελώς σχηmicroατικές Οι τοπικοί τύποι πέτρι-νων ανθρωπόmicroορφων ειδωλίων συχνά δεν έχουν καν σχηmicroατισmicroένα άκρα ή λαιmicroό Σύmicroφωνα microε κάποιους ερευνητές οι τύποι αυτοί ακολουθούν ξένα πρότυπα είτε από τις Κυκλάδες είτε από την ΑίγυπτοΠεδίο για καλλιτεχνική έκφραση κατά την Προανακτορική περίοδο έδωσε και microία νέα τέχνη microε κοινωνικές-οικονοmicroικές διαστάσεις Η επινόηση ή εισαγωγή στην Κρήτη (από τη συροπαλαιστινιακή περιοχή ή την Αίγυπτο) της σφραγιδογλυφίας υποδηλώνει την ανάγκη για κατοχύρωση ιδιοκτησίας εκ microέρους ατόmicroων ή ολιγοmicroελών οmicroάδων Αρχικά οι σφραγίδες κατασκευάζονταν από microαλακά υλικά όπως ο στεατίτης ο οφεί-της το κόκαλο ή το ελεφαντόδοντο Ανάmicroεσα στα σχήmicroατά τους ξεχωρίζουν το κυλιν-δρικό το κωνικό το ψηλό microε κρίκο ανάρτησης και το πρίσmicroα Τα πρώτα σφραγιστικά θέmicroατα είναι γεωmicroετρικά ndashστην αρχή γραmicromicroικά και αργότερα καmicroπυλόγραmicromicroαndash ενώ προς το τέλος της περιόδου γίνονται πολυσύνθετα περιλαmicroβάνοντας πλέγmicroατα σπει-ρών στροβίλους και πλοχmicroούς Τώρα όmicroως εmicroφανίζονται παράλληλα και microορφές από το ζωικό βασίλειο ndashόπως λιοντάρια αιγοειδή σκορπιοί και αράχνεςndash και για πρώτη φορά η ανθρώπινη microορφή συνήθως σε σκηνές της καθηmicroερινής ζωής (όπως το κυνήγι το ψάρεmicroα ή η κατασκευή πήλινων αγγείων) Σε κάποιες τρίπλευρες σφραγί-δες τέλος εmicroφανίζονται τα πρώτα τελείως σχηmicroατικά αποδοσmicroένα ιδεογράmicromicroατα από τα οποία αργότερα θα προκύψει η ιερογλυφική γραmicromicroήΗ χρήση microαλακών υλικών ndashκαι ιδιαίτερα του ελεφαντόδοντουndash για την κατασκευή των σφραγίδων προσέφερε τη δυνατότητα πειραmicroατισmicroών για τη δηmicroιουργία ολόγλυφων microικρογραφικών microορφών Έτσι κάποιες σφραγίδες παίρνουν πλαστική microορφή κυρίως microεmicroονωmicroένων πουλιών ή ζώων αλλά και κάποιων απλών σκηνών Χαρακτηριστικό είναι ένα παράδειγmicroα όπου αποδόθηκε ο σπαραγmicroός ανθρώπου από λιοντάρι και ένα άλλο όπου η σφραγίδα πήρε τη microορφή περιστεριού που προστατεύει microε τα φτερά τα

Αγγείο microε microορφή προτοmicroής γυναίκας πολύ microακρύ λαιmicroό

microικρά του Άλλα παραδείγmicroατα από το Λασίθι παρουσιάζουν όρθιους ή καθιστούς πιθήκους microερικές φορές σε ακροβατικά νούmicroερα Η συνήθεια της πλαστικής microορ-φοποίησης της σφραγίδας φαίνεται να κατάγεται από την Αίγυπτο όπου ανάλογη διαmicroόρφωση παρουσιάζουν πιόνια παιχνιδιών Σηmicroαντικά υπήρξαν και τα έργα της εποχής σε χρυσό Από τις αρχές σχεδόν της Προ-ανακτορικής περιόδου εmicroφανίζονται οι γνωστές από τα υστερότερα microινωικά έργα τεχνικές της χρυσοχοΐας η κοπή και η σφυρηλάτηση ελασmicroάτων microε έκτυπη διακό-σmicroηση η χρυσοκολλητική η συρmicroατοτεχνική και η κοκκίδωση Το σηmicroαντικότερο σύνολο χρυσών αντικειmicroένων προέρχεται από το νεκροταφείο του Μόχλου και χρονο-λογείται στην Ώριmicroη Προανακτορική περίοδο (2500-2200 πΧ) Τα πιο χαρακτηριστικά είναι οι ταινίες κεφαλής ή διαδήmicroατα microερικά από τα οποία ίσως χρησιmicroοποιήθηκαν για την κάλυψη των microατιών του νεκρού αφού σε microία περίπτωση αποδόθηκαν microάτια Στα χρυσά κοσmicroήmicroατα συγκαταλέγονται καρφίτσες για τα microαλλιά σε κεφαλές microε microορφή λουλουδιών χάντρες διαφόρων ειδών περίαπτα (κρεmicroαστά κοσmicroήmicroατα) συχνά microε microορφή φύλλων εξαρτηmicroένων από λεπτές αλυσίδες ελάσmicroατα microε microορφή αστεριών ή δίσκων και βραχιόλια από φύλλα χρυσού

Τελευταία Προανακτορική περίοδος (2000-1900 πΧ)Η ίδρυση των πρώτων ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού τοποθετείται χρονο-λογικά περίπου στο 1900 πΧ Η τελευταία Προανακτορική περίοδος είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική αφού κατά τη διάρκειά της δηmicroιουργήθηκαν κατά πάσα πιθανότητα οι ανάγκες οι προϋποθέσεις και οι συνθήκες για την ίδρυση των ανακτόρωνΣτον τοmicroέα της κεραmicroικής η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από τη γένεση της πολυχρω-microίας στη διακόσmicroηση που αποτελεί το προοίmicroιο του καmicroαραϊκού ρυθmicroού Στην πραγ-microατικότητα η πολυχρωmicroία συνίσταται στην προσθήκη microόνο του κόκκινου χρώmicroατος που συνδυάζεται τώρα microε το λευκό πάνω σε microαύρο βάθος Τα διακοσmicroητικά θέmicroατα την εποχή αυτή παραmicroένουν κυρίως γεωmicroετρικά Η κεραmicroική είναι χειροποίητη (χωρίς τη χρήση ταχύστροφου τροχού) microάλλον χονδροειδής microε πιο χαρακτηριστικό σχήmicroα της ένα κύπελλο microε δισκοειδή βάση που microοιάζει microε αυγοθήκη Τέλος κάποια αντι-κείmicroενα που microοιάζουν microε κουδούνια (κωδωνόσχηmicroα) συνήθως φτιαγmicroένα από πηλό κατά την επικρατέστερη εκδοχή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις τελετουργικών microασκών ανά-

Τα ανδρικά ειδώλια του Πετσοφά αν και microικρά (10-17

λογου σχήmicroατοςΑναmicroφίβολα οι πιο ενδιαφέρουσες σειρές έργων της φάσης αυτής είναι εκείνες των συmicroπαγών ειδωλίων ανθρώπων και ζώων που βρίσκονται στα λεγόmicroενα ιερά κορυ-φής Τα τελευταία ήταν λαϊκά ιερά στις κορυφές των βουνών όπου συνέρεαν λάτρεις για να αφιερώσουν συmicroβολικά αντικείmicroενα στις microινωικές θεότητες ζητώντας τη βοή-θειά τους ή την προστασία τους Τα πιο γνωστά είναι εκείνα του Γιούκτα πάνω από τις σηmicroερινές Αρχάνες Ηρακλείου του Πετσοφά και του Τραόσταλου στην ανατολική Κρήτη και του Κόφινα στη νότια Κρήτη στα Αστερούσια ΌρηΤα ανθρώπινα ειδώλια από το ιερό του Πετσοφά αποτελούν την πληρέστερη σειρά Χωρίζονται σε δύο τύπους έναν ανδρικό και έναν γυναικείο ο καθένας από τους οποίους απαντά σε πολλές παραλλαγές Ο συνηθέστερος ανδρικός τύπος παρουσιάζει microία όρθια microορφή microε τα πόδια το ένα κοντά στο άλλο ελαφρά κυρτά και τα δύο χέρια στο στήθος microε σφιχτές τις παλάmicroες Οι κοmicromicroώσεις διακρίνονται για την ποικιλία τους πολλά ειδώλια διαθέτουν δύο ή τρία δισκάρια σαν κουλουράκια κατά microήκος του κεφαλιού από το microέτωπο microέχρι τον αυχένα ενώ σε microία περίπτωση αποδόθηκε microακριά κοτσίδα που έπεφτε προς την αριστερή πλευράΟι microορφές φορούν συχνά ψηλές microπότες που αποδίδονται microόνο microε χρώmicroα και το λεγόmicroενο περίζωmicroα το οποίο αποτελείται από τρία microέρη ένα τmicroήmicroα υφάσmicroατος που δένεται περίτεχνα για να καλύψει την ηβική περιοχή ένα κάλυmicromicroα ή κοντή φούστα πάνω από αυτό και microία ζώνη που δένεται πλάγια στον γοφό Αρκετά από τα ανδρικά ειδώλια φορούν στη microέση ένα microεγάλο εγχειρίδιο (κοντό ξίφος) microε microήλο και τριγωνική κόψη Σε λίγες περιπτώσεις τέλος επισηmicroάνθηκαν γραπτά ή ανάγλυφα κοσmicroήmicroατα βραχιόλια ή περιδέραιαΤα γυναικεία ειδώλια στηρίζονται πάνω σε microια κωδωνόσχηmicroη φούστα και έχουν τριγω-νικό κορmicroό που καλύπτεται από περικόρmicroιο (είδος γιλέκου) microε γιακά που αγκαλιάζει τους ώmicroους και σηκώνεται πίσω από το κεφάλι για να σχηmicroατίσει πλατύ κολάρο Τα χέρια φέρνονται προς τα εmicroπρός σε microια λατρευτική χειρονοmicroία microε microια ελαφριά κλίση λίγο πάνω από την οριζόντια Το πιο αξιοσηmicroείωτο χαρακτηριστικό τους είναι ένα ψηλό ελλειψοειδές καπέλο που στερεώνεται πίσω από το κεφάλι και απλώνεται σαν πέταλο πάνω από το microέτωπο Εκτός από τα ανθρωπόmicroορφα ειδώλια στα ιερά κορυφής βρίσκονται πολυπληθή ειδώ-

λια ζώων (ζώδια) διαφόρων microεγεθών και ειδών Παρότι συχνά ο προσδιορισmicroός του είδους δεν είναι εύκολος φαίνεται ότι τα περισσότερα από αυτά απέδιδαν ταύρους (συχνά διακρίνονται κέρατα) αιγοειδή ή οικοδίαιτα ζώα (όπως σκύλους που ήταν και φύλακες των κοπαδιών) Χαρακτηριστική είναι και η αφιέρωση οmicroοιωmicroάτων ανθρώ-πινων microελών που συχνά παρουσιάζονται πρησmicroένα (γεγονός που υποδηλώνει ότι η ανάθεσή τους στόχευε πιθανώς στην επίκληση θεϊκής βοήθειας για την ίασή τους) αλλά και αποmicroιmicroήσεων τελετουργικών αντικειmicroένων και προσφορών

Παλαιοανακτορική περίοδος (1990-1700 πΧ)Το κορυφαίο για την ιστορία του microινωικού πολιτισmicroού γεγονός της ίδρυσης των πρώ-των ανακτόρων ndashκαι η συνεπακόλουθη microεταβίβαση της διαχείρισης των οικονοmicroικών πόρων από τα χέρια των microικρών τοπικών κοινοτήτων σε εκείνα microιας κεντρικής εξου-σίαςndash συmicroπίπτει χρονικά microε την πρώτη χρήση του ταχύστροφου κεραmicroευτικού τροχού στην Κρήτη Από καθαρά τεχνική άποψη τα κεραmicroικά έργα έmicroπειρων τεχνιτών microπο-ρούσαν πλέον να αποκτήσουν απόλυτη συmicromicroετρία στην κατανοmicroή των όγκων τους και εξαιρετικά λεπτά τοιχώmicroαταΈτσι δεν είναι περίεργο που οι Μινωίτες κεραmicroείς της περιόδου που ακολούθησε τη γενικευmicroένη χρήση του πρωτοποριακού αυτού εργαλείου συναγωνίστηκαν microεταξύ τους για τα όσο το δυνατόν τελειότερα ndashαπό αισθητική και τεχνική άποψηndash δηmicroιουρ-γήmicroατα Αυτό οδήγησε στη ραγδαία εξέλιξη της κεραmicroικής τέχνης ιδιαίτερα στους χώρους όπου οι οικονοmicroικές και κοινωνικές συνθήκες το επέτρεπαν Και αυτοί δεν ήταν άλλοι από τα microινωικά ανάκτορα Εκεί οργανώθηκαν ειδικευmicroένα κεραmicroικά εργα-στήρια που είχαν την πολυτέλεια να ασχοληθούν αποκλειστικά microε την υψηλή ποι-ότητα της παραγωγής τους διαmicroέσου της οποίας οι παραγγελιοδότες υπενθύmicroιζαν στην κοινότητα την ταξική τους θέση Είναι φυσικό λοιπόν τα microεγάλα επιτεύγmicroατα της λεγόmicroενης καmicroαραϊκής κεραmicroικής να αφορούν κυρίως τα ανακτορικά κέντρα και microάλιστα τα δύο microεγαλύτερα εκείνα της Κνωσού και της ΦαιστούΩς προς τη διακόσmicroηση η πρώιmicroη πολυχρωmicroία της προηγούmicroενης περιόδου οδήγησε σταδιακά στη δηmicroιουργία του περίφηmicroου καmicroαραϊκού ρυθmicroού Αρχικά εισάγονται καmicroπυλόγραmicromicroα και φυτικά θέmicroατα όπως οι σπείρες οι έλικες και τα πέταλα ενώ αρχίζουν να εκτελούνται πειραmicroατισmicroοί microε το στοιχείο της περιστροφής Στην πρώιmicroη

Πιθαράκι από τη Φαιστό microε παράσταση ψαριού που πιάνε-

φάση του καmicroαραϊκού ρυθmicroού ndashπου πήρε την ονοmicroασία του από το σπήλαιο των Καmicroα-ρών στις υπώρειες του Ψηλορείτηndash πολλά από τα σχήmicroατα των αγγείων είχαν ως πηγή έmicroπνευσης τη microεταλλοτεχνία Ορισmicroένα δείγmicroατα έχουν τοιχώmicroατα τόσο λεπτά όσο το κέλυφος του αβγού Σε microερικές περιπτώσεις microάλιστα σχηmicroατίζουν γωνίες χαρα-κτηριστικό που αποτελεί κατασκευαστική λεπτοmicroέρεια των microεταλλικών προτύπων Ο δανεισmicroός στοιχείων από τον χώρο της microεταλλοτεχνίας επιβεβαιώνεται από την παρουσία στα πήλινα αποmicroιmicroήσεων καρφιών τα οποία στα πρωτότυπα χρησίmicroευαν προφανώς για την προσήλωση των διαφόρων τmicroηmicroάτων των αγγείωνΗ καmicroαραϊκή κεραmicroική φτάνει στο απόγειό της κατά την Ώριmicroη Παλαιοανακτορική περίοδο (1800-1700 πΧ) Τα σχήmicroατα των αγγείων διακρίνονται τώρα για την ποι-κιλία αλλά και την περίτεχνη κατασκευή τους Τα πιο αντιπροσωπευτικά είναι τα φλιτζάνια τα κυλινδρικά κύπελλα διάφοροι τύποι πρόχων οι φρουτιέρες οι λεκάνες οι αmicroφορείς τα microικρά πιθάρια και τα ρυτά ndash δηλαδή τελετουργικά αγγεία microε οπή εκροής για σπονδές Τα διακοσmicroητικά θέmicroατα δεν είναι πολλά απαντούν όmicroως σε έναν τεράστιο αριθmicroό παραλλαγών Σπείρες ρόδακες αστέρια στρόβιλοι κυmicroατιστές και τεθλασmicroένες γραmicromicroές χρησιmicroοποιούνται σε microια πλούσια ποικιλία συνδυασmicroών microε ιδιαίτερη έmicroφαση στον τρόπο προσαρmicroογής τους πάνω στο σώmicroα των αγγείων Υπάρχουν ακόmicroα λίγα εικονιστικά θέmicroατα φυτικά και ζωικά ndashτα τελευταία κυρίως από τον κόσmicroο της θάλασσαςndash που χρησιmicroοποιούνται όmicroως ως καθαρά διακοσmicroητικά στοιχεία υπακούοντας στους ίδιους συντακτικούς κανόνες microε εκείνα Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα αποτελεί ένα πιθαράκι από τη Φαιστό στο οποίο αποδόθηκε ψάρι να πιάνεται σε αγκίστρι σε microια σύνθεση που microοιάζει microε περιστρεφόmicroενη σπείραΟι λίγες ανθρώπινες microορφές που εικονίστηκαν στον laquoκαmicroαραϊκό ρυθmicroόraquo είναι πολύ σχηmicroατικές και φανερά χρησιmicroοποιήθηκαν ως απλά διακοσmicroητικά θέmicroατα Εξαίρεση αποτελούν οι απεικονίσεις ndashστο εσωτερικό δύο πιάτων από την Φαιστόndash γυναικείων microορφών που χορεύουν γύρω από λατρευτικό είδωλο Οι κινήσεις τους είναι τόσο εκφραστικές και δυναmicroικές που κάλλιστα θα microπορούσαν να χρησιmicroοποιηθούν ως πρό-τυπα για σύγχρονες καλλιτεχνικές δηmicroιουργίεςΣτον τοmicroέα των χρωmicroάτων δεν υπάρχει ανάλογη ποικιλία Αυτά είναι βασικά τρία το microαύρο ndashως φόντοndash το κόκκινο και το άσπρο Όmicroως το κόκκινο απαντά σε microια microεγάλη ποικιλία αποχρώσεων που κυmicroαίνονταν από το βιολετί και το πορφυρό microέχρι το πορ-

Ένα από τα χαρακτηριστικά του τρόπου απόδοσης των θεmicroάτων

τοκαλί δηmicroιουργώντας την εντύπωση microιας πλούσιας πολυχρωmicroίαςΗ σηmicroαντικότερη επιτυχία των κεραmicroέων του καmicroαραϊκού ρυθmicroού είναι η δηmicroιουργία microιας διακοσmicroητικής τέχνης υψηλής αισθητικής που βρήκε την τέλεια εφαρmicroογή της σε ένα τόσο δύσκολο microέσο έκφρασης όπως είναι η κυρτή επιφάνεια των αγγείων Δεν microπορεί να αρνηθεί κανείς ότι σε microερικές περιπτώσεις η διακοσmicroητική διάθεση κάποιων καλλιτεχνών τους οδήγησε στην υπερβολή Μερικά από τα microεγαλύτερα έργα θα microπορούσε microε βάση τις σύγχρονες αντιλήψεις περί αισθητικής να θεωρηθούν βαρυφορτωmicroένα σε διακοσmicroητικά στοιχεία όπως στην περίπτωση microιας φρουτιέρας από τη Φαιστό στης οποίας το πόδι προστέθηκαν microεγάλα τρισδιάστατα άνθη Όmicroως δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι γίνεται λόγος για microια εποχή που δεν είχαν ακόmicroα γεννηθεί οι αισθητικές αξίες της λιτής έκφρασης που κληροδότησε στη σηmicroερινή εποχή η κλασική ελληνική τέχνηΗ γνωστή από την Προανακτορική περίοδο τάση των κεραmicroέων να πειραmicroατίζονται στη δηmicroιουργία πλαστικών microορφών ακολουθεί τώρα δύο βασικές κατευθύνσεις είτε προσκολλώνται στο αγγείο microικρές τρισδιάστατες microορφές είτε ολόκληρο το σκεύος παίρνει τη microορφή microικρού γλυπτού Αντιπροσωπευτικό της πρώτης κατεύθυνσης είναι ένα σύνολο από το Παλαίκαστρο microικρών ανοικτών αγγείων που microοιάζουν microε πιάτα Σε microία περίπτωση στο εσωτερικό του σκεύους αποδόθηκε microε πλαστικό τρόπο microία ολόκληρη εικονιστική σύνθεση από περίπου 160 ζώα σε αγέλη έναν βοσκό και ένα τσοπανόσκυλο Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα της δεύτερης κατεύθυνσης αποτελεί ένας ταύρος από την Κουmicroάσα Το σκεύος αυτό ίσως σώζει την πρώτη παράσταση ταυροκα-θαψίων (του microινωικού αγωνίσmicroατος microε τους ταύρους) αφού από τα κέρατα του ζώου κρέmicroονται τρεις microικροσκοπικές ανθρώπινες microορφές Η όλη παράσταση διαθέτει έναν microάλλον γραφικό χαρακτήρα χάρη στις στάσεις που παίρνουν οι microικροσκοπικοί φοβι-σmicroένοι άνθρωποι καθώς προσκολλώνται πάνω στο ζώο για να σώσουν τη ζωή τουςΗ παραγωγή πήλινων ειδωλίων για τα ιερά κορυφής συνεχίζεται τα έργα όmicroως της Παλαιοανακτορικής περιόδου παρουσιάζουν microικρές διαφοροποιήσεις από εκείνα της προηγούmicroενης φάσης Χαρακτηριστικό γνώρισmicroα των παλαιοανακτορικών ειδωλίων φαίνεται ότι αποτελεί η χρήση χρωmicroάτων για τη στοιχειώδη υποδήλωση κάποιων λεπτοmicroερειών (κοσmicroήmicroατα) αλλά και χαρακτηριστικών προσώπουΜία ενδιαφέρουσα πηλοπλαστική σειρά που ανήκει στην ίδια περίοδο και προέρχεται

Παράλληλα microε τον καmicroαρα-ϊκό αναπτύσσονται και άλλοι

από την ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου της Κνωσού περιλαmicroβάνει οmicroοιώmicroατα κάποιων ιερών οικοδοmicroηmicroάτων και βωmicroών Στην εξωτερική επιφάνεια των microικρογρα-φιών έχει αποδοθεί συmicroβατικά ndashmicroε ζωγραφικό τρόποndash η τοιχοδοmicroία των προτύπων τους Κάθετες και οριζόντιες ζώνες microε δισκία υποτίθεται ότι αποδίδουν τις απολήξεις δοκαριών Τα παράθυρα των ιερών σε σειρές microοιάζουν περισσότερο microε κατακόρυφες σχισmicroές ενώ οι κατασκευές επιστέφονται σε microερικές περιπτώσεις από τα χαρακτηρι-στικά κέρατα καθοσιώσεως γνωστά σύmicroβολα της microινωικής θρησκείας Στο ίδιο σύνολο περιλαmicroβάνονται ένα είδος φορείου και κάποιες microικρογραφίες θαλάσσιων τριτώνωνΗ σειρά αυτή των οmicroοιωmicroάτων προδίδει την προσπάθεια παγίωσης microιας γλώσσας αλληλοσυνεννόησης διαmicroέσου της οποίας θα γινόταν δυνατή η microεταφορά ιδεών microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο Δηλωτικός αυτής της τάσης είναι ο αφαιρετικός τρόπος απόδοσης των επιmicroέρους εννοιών microε την περιληπτική-συνοπτική παρουσίαση των βασικών στοιχείων τους (απολήξεις δοκαριών για την υποδήλωση της στέγης microια σειρά από κολόνες για την αναγνώριση του οικοδοmicroήmicroατος ως ιερού το σύmicroβολο της θεότητας ως απόδειξη της παρουσίας της)Η επίδοση των καλλιτεχνών της Παλαιοανακτορικής περιόδου στον τοmicroέα της κερα-microικής και πηλοπλαστικής είχε ως αποτέλεσmicroα τη σχετική παραmicroέληση της λιθοξοΐας Τα πέτρινα αγγεία της εποχής δεν διακρίνονται πλέον για την ποικιλία των υλικών και των τύπων τους Τη βελτίωση όmicroως των τεχνικών λάξευσης επιβεβαιώνει η microεγάλη πρόοδος στον τοmicroέα της σφραγιδογλυφίας Τώρα προτιmicroώνται για την κατασκευή σφραγίδων σκληρότερα υλικά όπως η ορεία κρύσταλλος ο αmicroέθυστος ο πράσινος και κόκκινος ίασπης ο σάρδιος ο χαλκηδόνιος και ο αχάτης Η microόδα της δηmicroιουργίας ολόγλυφων microορφών εγκαταλείπεται γεγονός το οποίο ασφαλώς οφείλεται στη δυσκο-λία λάξευσης των νέων υλικών Οι επιφάνειες των σφραγίδων γίνονται κυρτές ίσως για να microπορούν να αποτυπώσουν σαφέστερα την παράσταση που έφεραν Τα θέmicroατα είναι είτε γεωmicroετρικά είτε παραστατικά Τα τελευταία ndashεκτός από microεmicroονωmicroένα ζώα αποδοσmicroένα microε αρκετά φυσιοκρατικό τρόπο (λέοντες αγρίmicroια πιθήκους και άλογα) έντοmicroα (σκορπιούς και αράχνες) ψάρια και πουλιάndash περιλαmicroβάνουν πλοία αλλά και ανθρώπινες microορφές Συχνά οι σφραγίδες ndashκαι ιδιαίτερα τα πρίσmicroαταndash φέρουν ιερο-γλυφικά σηmicroάδια Η ιδέα ίσως προήλθε από την Αίγυπτο όπου πολλοί από τους σκαραβαίους του Μέσου Βασιλείου εmicroφανίζουν ιερογλυφικές επιγραφές Άλλα θέmicroατα

Το σηmicroαντικό αυτό αντικείmicroενο θεωρήθηκε ότι αποδίδει συνο-

περιλαmicroβάνουν φανταστικά όντα (γρύπες δηλαδή φτερωτά όντα microε κεφάλι αετού σώmicroα λιονταριού και ουρά σε σχήmicroα φιδιού και σφίγγες ανάλογο ον microε κεφάλι γυναί-κας) ενώ εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι microία παράσταση σε αποτύπωmicroα σφραγίδας που εικονίζει έναν άνδρα και microία γυναίκα να κρατιούνται από το χέρι Σηmicroαντική πρόοδο κατά τα παλαιοανακτορικά χρόνια σηmicroείωσε και η κοσmicroηmicroατο-ποιία Τα περισσότερα κοσmicroήmicroατα προέρχονται από τα νεκροταφεία της Μεσαράς και χρονολογούνται σε microία microάλλον πρώιmicroη φάση της περιόδου Εδώ κυλινδρικές χρυσές χάντρες κοσmicroούνται microε λεπτές σπείρες φτιαγmicroένες microε την τεχνική της συρmicroατοτεχνι-κής Τα χρυσά αργυρά και χάλκινα σκουλαρίκια της περιόδου microοιάζουν microε απλούς ή οξυκόρυφους κρίκους ενώ η σφενδόνη στα δαχτυλίδια έχει κυκλικό σχήmicroα Σε βρα-χιόλια και περιδέραια χρησιmicroοποιούνται ndashσυχνά microαζί microε χρυσέςndash ψήφοι (χάντρες) από άλλα υλικά όπως η ορεία κρύσταλλος ο αmicroέθυστος και ο σάρδιοςΣυνηθισmicroένες κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο είναι και οι microεταλλικές περόνες Μία χρυσή microε ανθόσχηmicroη κεφαλή προέρχεται από το νεκροταφείο του Χρυσόλακκου στα Μάλια Από το ίδιο νεκροταφείο ndashπου πρέπει να χρησιmicroοποιήθηκε για τις ταφές των ηγεmicroόνων των πρώτων ανακτόρωνndash προέρχεται το πιο σηmicroαντικό ίσως κόσmicroηmicroα που βρέθηκε σε ανασκαφές στην Κρήτη Πρόκειται για ένα περίαπτο σε σχήmicroα δύο microελισσών σε εραλδική (συmicromicroετρική στις δύο πλευρές ενός κεντρικού αντικειmicroένου) διάταξη Ανάmicroεσά τους υπάρχει microικρός δίσκος διακοσmicroηmicroένος microε την τεχνική της κοκ-κίδωσης που ίσως υποδηλώνει την κηρήθρα Πάνω από το κεφάλι των δύο εντόmicroων υπάρχει είδος στέmicromicroατος σε σχήmicroα σφαιρικού κλουβιού microέσα στο οποίο κρέmicroεται χρυσό σφαιρίδιοΜερικά όπλα ασφαλώς τελετουργικού χαρακτήρα επίσης από τα Μάλια ίσως ανήκουν στο τέλος της περιόδου Πρόκειται για ένα χάλκινο εγχειρίδιο και ένα microακρύ επίσης χάλκινο ξίφος microε επιχρυσωmicroένες λαβές Από την ίδια θέση προέρχεται ένας λίθινος σφυροπέλεκυς ίσως σκήπτρο σε microορφή αιλουροειδούς λεοπάρδαλης ή αγριόγατας από καστανό σχιστόλιθοΝεοανακτορική περίοδος (1700-1450 πΧ)Γύρω στα 1700 πΧ σηmicroειώθηκαν σε όλη την Κρήτη σφοδρές πιθανότατα φυσι-κές καταστροφές που microετέτρεψαν σε ερείπια ανάκτορα και οικισmicroούς Ακολουθεί microία περίοδος ριζικής ανοικοδόmicroησης που θα ολοκληρωθεί microε τη δηmicroιουργία των νέων

laquoΤο κόσmicroηmicroα των microελισσώνraquo χαρακτηρίζεται από microια έντονα

Ο σφυροπέλεκυς των Μαλίων ο κορmicroός του ζώου έχει διακο-

ανακτόρων Το καινούργιο ανάκτορο στην Κνωσό πρέπει να πήρε την οριστική του microορφή γύρω στα 1600 ενώ εκείνα στη Φαιστό και στη Ζάκρο λίγο αργότερα γύρω στα 1520-1500 πΧ Αυτή η χρονολογική διαφορά υποστηρίζει την υπόθεση της επι-κυριαρχίας της Κνωσού στο νησί κατά τη Νεοανακτορική περίοδο ερmicroηνεύοντας τον κνωσιακό χαρακτήρα των πιο σπουδαίων έργων τέχνης στα κέντρα της περιφέρειαςΗ περίοδος ανάmicroεσα στην καταστροφή των πρώτων ανακτόρων και την ολοκλήρωση της ανοικοδόmicroησης της Κνωσού (1700-1600 πΧ) χαρακτηρίζεται από κάποια οπι-σθοδρόmicroηση στον τοmicroέα των τεχνών Όλη η ενεργητικότητα του πληθυσmicroού φαίνεται ότι είχε απορροφηθεί στην εξεύρεση και εκmicroετάλλευση των πόρων για την παλινόρ-θωση του ανακτορικού συστήmicroατος Τα ανακτορικά εργαστήρια ανάmicroεσά τους και εκείνα που δηmicroιούργησαν την καmicroαραϊκή κεραmicroική εκ των πραγmicroάτων υπολειτουρ-γούσαν Στα τελευταία του στάδια ο καmicroαραϊκός ρυθmicroός απλοποιείται τόσο ως προς τα θέmicroατα αυτά καθαυτά όσο και ως προς την απόδοσή τους Η διάρθρωσή τους γίνε-ται πλέον σε ζώνες ή σε αυστηρά microετοπικές διατάξεις ενώ τα χρώmicroατα περιορίζονται σε δύο Επιπλέον η ποιότητα της κατασκευής των αγγείων είναι σχετικά χαmicroηλή ο πηλός είναι πορώδης τα τοιχώmicroατα των αγγείων χονδρά ενώ το επίχρισmicroα περισσό-τερο καστανό παρά microαύρο απολεπίζεται εύκολαΗ παρακmicroή των καmicroαραϊκών αγγείων οδήγησε σιγά-σιγά στην επαναφορά της δια-κοσmicroητικής τεχνικής microε σκοτεινό χρώmicroα πάνω σε ανοικτό βάθος Η τεχνική αυτή εξελίσσεται εντυπωσιακά κατά την επόmicroενη φάση (1600-1500 πΧ) πιθανότατα microετά την ανασυγκρότηση των κνωσιακών κεραmicroικών εργαστηρίων Το θεmicroατολόγιο εmicroπλου-τίζεται τόσο microε γεωmicroετρικά θέmicroατα (όπως τα διάφορα είδη σπειρών τροχών και κύκλων) όσο και microε θέmicroατα εmicroπνευσmicroένα από τον φυτικό κόσmicroο Την περίοδο αυτή είναι φανερή η προσπάθεια των κεραmicroέων να προσαρmicroόσουν την κινητικότητα και τον τρόπο σύνταξης του αφηρηmicroένου καmicroαραϊκού ρυθmicroού σε microια φυσιοκρατία δανεισmicroένη από τη microεγάλη τέχνη της τοιχογραφίαςΤο σχηmicroατολόγιο των αγγείων είναι πλούσιο περιλαmicroβάνοντας πολλούς καινούργιους τύπους ειδικά στην κατηγορία των οικιακών και βιοτεχνικών σκευών Χύτρες δίσκοι θυmicroιατήρια κάδοι για το πάτηmicroα σταφυλιών λύχνοι αmicroφορείς και πίθοι διαφόρων τύπων συνυπάρχουν microε επιτραπέζια αγγεία όπως είναι τα κύπελλα σε microια ποικιλία παραλλαγών οι σκύφοι (microπολ) οι πρόχοι και οι φρουτιέρες Στις αρχές της Νεοανα-

κτορικής περιόδου τα σχήmicroατα χαρακτηρίζονται από microια αισθητική βαρύτητα σιγά-σιγά όmicroως οι περισσότεροι τύποι αποκτούν ύψος και γίνονται κοmicroψότεροιΣτα κεραmicroικά σύνολα της τελευταίας φάσης της Νεοανακτορικής περιόδου (1500-1450 πΧ) αντιπροσωπεύονται δύο τάσεις microία συντηρητική που ακολουθεί τις κατευθύνσεις της παλαιότερης παράδοσης και microία πρωτοποριακή που καθορίζεται από τις νέες επιλογές των ανακτορικών ndashκυρίως κνωσιακώνndash εργαστηρίων Από τους ζωγράφους που ακολουθούν την πρώτη άλλοι ζωγραφίζουν microε επιmicroέλεια και άλλοι microε βιασύνη ίσως σε microια υπεράνθρωπη προσπάθεια να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της microαζικής παραγωγής Στα διακοσmicroητικά θέmicroατα που χρησιmicroοποιούν περιλαmicroβάνο-νται οι ταινίες microε σχηmicroατοποιηmicroένα φύλλα και οι σπείρες όπως και άλλα παραδοσιακά microοτίβα που δύσκολα διακρίνονται από τα πρότυπά τους Κάποια από τα συmicroπληρωmicroα-τικά κοσmicroήmicroατα σχεδιάζονται ακόmicroα microε λευκό ή κόκκινο χρώmicroα ενώ η σύνταξη των θεmicroάτων γίνεται όπως στην προηγούmicroενη φάση σε ζώνεςΠολύ λιγότερα είναι τα έργα που αντιπροσωπεύουν τη δεύτερη φάση αυτή που αρκετά εύστοχα ονοmicroάστηκε ειδική ανακτορική παράδοση Οι επιφάνειες των αγγείων εδώ εκλαmicroβάνονται ως ένα αδιάσπαστο όλο και η διακόσmicroηση καλύπτει συνήθως ολόκληρο το σώmicroα τους Το σχηmicroατολόγιο διακρίνεται από εξαιρετική επινοητικότητα και τα περιγράmicromicroατα των αγγείων είναι σφιχτά και εκλεπτυσmicroένα Χαρακτηριστικά σχήmicroατα είναι το ψηλό ατρακτοειδές ρυτό ο σφαιρικός ψευδόστοmicroος αmicroφορέας (ένα κλειστό αγγείο για τη φύλαξη και τη microεταφορά υγρών) και η πρόχειλη (microε εξέχον πλατύ χείλος) πρόχουςΑνάλογα microε το θεmicroατολόγιο microπορεί κανείς να διακρίνει διάφορους επιmicroέρους δια-κοσmicroητικούς ρυθmicroούς Ο πιο εντυπωσιακός είναι ο λεγόmicroενος θαλάσσιος ρυθmicroός Τα θέmicroατα παρmicroένα από τον κόσmicroο του βυθού της θάλασσας ndashχταπόδια ναυτίλοι δελ-φίνια τρίτωνες κοχύλια αστερίες αχινοί φύκια και κοράλλιαndash στριφογυρίζουν ελεύ-θερα στο πεδίο Η θαυmicroαστή ισορροπία των συνθέσεων οφείλεται στη microελετηmicroένη χρήση καmicroπύλων γραmicromicroών για την απόδοση αντίρροπων διαγώνιων κινήσεων Χαρα-κτηριστικός εδώ είναι και ο λεγόmicroενος φόβος του κενού που αντιmicroετωπίζεται microε την πλήρωση κάθε ελεύθερου χώρου microε microικροσκοπικά θέmicroατα παρmicroένα από το ίδιο λεξι-λόγιο (αχινούς φύκια θαλάσσιες ανεmicroώνες κά) Η χρήση τέτοιων λεπτοmicroερειών σε συνδυασmicroό microε τις καmicroπύλες διακοσmicroητικές επιφάνειες των αγγείων δηmicroιουργούν

την παραίσθηση της τρίτης διάστασης που microετατρέπει τα αγγεία σε γυάλες microέσα στις οποίες κινούνται microαγικά θα microπορούσε να πει κανείς θαλάσσιοι οργανισmicroοί Πιθανότατα στα ίδια ανακτορικά εργαστήρια κατασκευάζονταν και αγγεία microε φυτική διακόσmicroηση που διακρίνεται για την πρωτοτυπία και την υψηλή ποιότητα στην εκτέ-λεση των θεmicroάτων Μία χαρακτηριστική οmicroάδα αγγείων του λεγόmicroενου φυτικού ρυθ-microού παρουσιάζει λεπτά σχεδιασmicroένους κλάδους ελιάς Οι ζωγράφοι των συγκεκρι-microένων αγγείων συνήθιζαν να αφήνουν αρκετό ελεύθερο χώρο ανάmicroεσα στα βασικά θέmicroατα Αντίθετα σε κάποιες άλλες περιπτώσεις έχουν ιχνογραφηθεί καλαmicroοειδή φυτά σε microια διάταξη τόσο πυκνή που δεν αφήνει ελεύθερο ούτε εκατοστό του δια-θέσιmicroου χώρου Η εκτέλεση του σχεδίου στις περιπτώσεις αυτές είναι microοναδική microε αντίστροφες κινήσεις του χρωστήρα δηmicroιουργείται ένα πλέγmicroα φυτών που χαρακτη-ρίζεται από εναλλαγές σκοτεινού και ανοικτού χρώmicroατος Τα θέmicroατα διακρίνονται από εσωτερικό δυναmicroισmicroό που τους προσδίδει microια ανεπαίσθητη κίνηση δηmicroιουρ-γώντας στον θεατή την παραίσθηση ότι τα καλάmicroια θροΐζουν ελαφρά στο φύσηmicroα του ανέmicroου Άλλα θέmicroατα του ίδιου ρυθmicroού είναι τα κισσόφυλλα οι πάπυροι και οι φυλλοφόροι κλάδοιΜία άλλη κατηγορία διακοσmicroητικών θεmicroάτων συνθέτουν τον γεωmicroετρικό ή αφηρη-microένο ρυθmicroό Τα αγγεία που τον αντιπροσωπεύουν κοσmicroούνται συνήθως microε ζώνες από microεγάλες σπείρες ndashσχεδιασmicroένες microε ιδιαίτερη δύναmicroηndash κάτω από τις οποίες σχηmicroατί-ζονται διπλές τοξοστοιχίες Στο πλαίσιο της ειδικής ανακτορικής παράδοσης τέλος εντάσσεται και ο λεγόmicroενος εναλλασσόmicroενος ρυθmicroός Πρόκειται για microια αυστηρή δια-δοχή microεmicroονωmicroένων διακοσmicroητικών θεmicroάτων στο ελεύθερο βάθος του αγγείου Ανά-microεσα στα θέmicroατά του περιλαmicroβάνονται η θαλάσσια ανεmicroώνα η οκτώσχηmicroη ασπίδα ο διπλός πέλεκυς κάΣτον τοmicroέα της πηλοπλαστικής η εξέλιξη ακολουθεί πιο αργή πορεία Το πλάσιmicroο microικρών συmicroπαγών ειδώλων microπορεί να θεωρηθεί περισσότερο microια λαϊκή τέχνη στην οποία οι παραδοσιακές microορφές και τεχνικές παίζουν πρωτεύοντες ρόλους Στη microετα-βατική περίοδο από τα παλαιά στα νέα ανάκτορα χρονολογήθηκε ένα γενειοφόρο κεφάλι ειδωλίου από την Κνωσό και ένα άλλο επίσης ανδρικό microε εξαιρετικά φυσι-οκρατική απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου από τον Μόχλο Στην ίδια περίοδο ανάγεται και microία σειρά ειδωλίων και ζωδίων microε έξοχη πλαστική απόδοση

Ένα από τα σηmicroαντικότερα έργα του laquoθαλάσσιου ρυθmicroούraquo είναι

ιδιαίτερα των ανθρώπινων σωmicroάτων από το ιερό κορυφής του Κόφινα στη νότια ΚρήτηΠολύ ενδιαφέρουσα είναι και microία σειρά πήλινων οmicroοιωmicroάτων που προέρχονται από έναν κυκλικό τάφο στην ευρύτερη περιοχή της Φαιστού Ένα από αυτά εικονίζει κτίσmicroα microέσα στο οποίο λάτρεις κάνουν σπονδές ή αποθέτουν προσφορές πάνω σε βωmicroούς microπροστά σε τέσσερις καθισmicroένες microορφές (ίσως αποθεωmicroένους νεκρούς) Ένα δεύτερο παριστάνει γυναίκα που ζυmicroώνει γονατισmicroένη στο έδαφος ενώ ένα τρίτο αποδίδει άνδρες πιασmicroένους σε κυκλικό χορό microέσα σε περίφραγmicroα που microοιάζει microε αλώνι Σύmicroφωνα microε microια υπόθεση όλα τα οmicroοιώmicroατα συνδέονται microε ταφικές τελετουρ-γίες στοιχείο που ερmicroηνεύει και την ανεύρεσή τους σε τάφο Τα έργα δεν επιζητούν δάφνες καλλιτεχνικών δηmicroιουργιών αφού φαίνεται ότι χρησιmicroοποιήθηκαν απλώς ως υποκατάστατα κάποιων πράξεων που η διάρκειά τους παρατείνεται στο διηνεκές χάρη στην παρουσία τους Συmicroβολική είναι και η παράσταση που εικονίζει ένα άλλο ενδιαφέρον οmicroοίωmicroα από την Αγία Τριάδα Αποδίδεται microία γυναίκα καθισmicroένη σε κούνια δεmicroένη από δύο κάθετους στύλους Τη θρησκευτική σηmicroασία της παράστα-σης τονίζει εδώ η παρουσία δύο περιστεριών που κάθονται πάνω στις κορυφές των στύλων Τέλος σηmicroαντικό για τις πληροφορίες που microας δίνει για την οικιακή αρχι-τεκτονική της εποχής είναι ένα πήλινο οmicroοίωmicroα διώροφης οικίας που βρέθηκε στις ΑρχάνεςΣτην Ώριmicroη Νεοανακτορική περίοδο (1600-1500 πΧ) πιθανώς ανήκει microία πολύ ενδι-αφέρουσα σειρά συmicroπαγών αναθηmicroατικών ειδωλίων που προέρχεται από το Πισκοκέ-φαλο Σητείας Αποτελείται από τέσσερις κατηγορίες οmicroοιωmicroάτων Η πρώτη περιλαmicro-βάνει γυναικεία ειδώλια microε ψηλές περίτεχνες κοmicromicroώσεις δεmicroένες microε ταινίες περικόρ-microιο πλατιές φούστες microε δύο-τρεις πτυχώσεις στα πλάγια και διπλή ζώνη Σε microερικές περιπτώσεις υποδηλώνεται εγκυmicroοσύνη ενώ σχεδόν πάντα το ένα χέρι έρχεται στο στήθος και το άλλο microπροστά στην κοιλιά τους Η δεύτερη κατηγορία περιλαmicroβάνει ανδρικά ειδώλια microε ποικίλες κοmicromicroώσεις ή καπέλα από τα οποία άλλα πλαταίνουν προς τα πάνω και άλλα microοιάζουν microε στεφάνες Συνήθως τα χέρια των microορφών έρχο-νται προς το πρόσωπο ή το στήθος Η τρίτη κατηγορία περιλαmicroβάνει πολυάριθmicroα οmicroοιώmicroατα ενός εντόmicroου που οι ειδικοί κατατάσσουν στο είδος ρινόκερως ορύκτης Πρόκειται για σκαθάρι που ενδηmicroεί στην περιοχή ακόmicroα και σήmicroερα βλαβερό για τις

Πήλινο οmicroοίωmicroα οικίας που βρέθηκε σε ανασκαφή στις

καλλιέργειες γεγονός που καθιστά λογική την υπόθεση ότι η ανάθεση οmicroοιωmicroάτων του στο ιερό έγινε για αποτροπαϊκούς λόγους Στην τέταρτη κατηγορία τέλος περι-λαmicroβάνονται τουλάχιστον τέσσερα οmicroοιώmicroατα ιερών που θυmicroίζουν τα πρωιmicroότερα παραδείγmicroατα από την ΚνωσόΣηmicroαντική εξέλιξη κατά την περίοδο των νέων ανακτόρων σηmicroείωσε και η τέχνη της κατασκευής λίθινων αγγείων Τα περισσότερα από αυτά φαίνεται ότι φτιάχτηκαν για να χρησιmicroοποιηθούν σε θρησκευτικές τελετουργίες και αποτελούσαν παραγωγές ανακτορικών εργαστηρίων Μεγάλα σύνολα πέτρινων σκευών βρέθηκαν στα θησαυρο-φυλάκια των ανακτόρων της Κνωσού και της Ζάκρου Ειδικά το δεύτερο εντυπωσιάζει για την ποικιλία των τεχνουργηmicroένων microορφών αλλά και των υλικών κατασκευής τους Τα περισσότερα από τα αντικείmicroενα είναι σπονδικά ρυτά αλλά και άλλα ιδιότυπα τελετουργικά αγγεία microερικά από τα οποία ήταν γνωστά πριν από την ανακάλυψή τους microόνο από την απεικόνισή τους σε τοιχογραφίες σφραγίδες και σφραγιστικά δαχτυλί-δια Ανάmicroεσά τους διακρίνονται τέσσερα ψηλά ποτήρια από διάφορα εισηγmicroένα υλικά από τα οποία το πιο εντυπωσιακό από κηλιδωτό microάρmicroαρο είχε κυmicroατιστή επιφάνεια και πόδι διαmicroορφωmicroένο σε ψηλό φορητό βωmicroό Γνωστούς εικονογραφικούς τύπους αντιπροσωπεύουν επίσης ένα θαυmicroάσιο για την αξιοποίηση του υλικού του αγγείο microε ψηλές λαβές σε microορφή S από φλεβωτό microάρmicroαρο και microία κοmicroψή σπονδική πρόχους φτιαγmicroένη από αιγυπτιακό αλάβαστρο microε γαλάζιες κηλίδεςΜία εντελώς ιδιαίτερη κατηγορία νεοανακτορικών λίθινων αγγείων αποτελούν εκείνα που φέρουν ανάγλυφη διακόσmicroηση συνήθως στη microορφή αφηγηmicroατικής παράστασης Πάνω σε ατρακτοειδές ρυτό από χλωρίτη ndashκαι πάλι από τη Ζάκροndash αποδόθηκε σε χαmicroηλό ανάγλυφο παράσταση που κορυφώνεται σε περίτεχνο οικοδόmicroηmicroα microε τριmicroερή διάρθρωση Έχει υποστηριχτεί ότι εικονίζεται ένα ιερό κορυφής η ερmicroηνεία όmicroως αυτή παραmicroένει microάλλον υποθετικήΤρία εξίσου σηmicroαντικά ανάγλυφα αγγεία προέρχονται από την Αγία Τριάδα Το πρώτο ένα κύπελλο από microαύρο οφείτη έχει κεντρικό θέmicroα δύο αντιmicroέτωπες ανδρικές microορ-φές από τις οποίες η microία σε στάση προσοχής ντυmicroένη microόνο microε περίζωmicroα αλλά microε κοσmicroήmicroατα στον λαιmicroό και στα χέρια κρατά δόρυ ή σκήπτρο Μπροστά της η δεύτερη microορφή microε περικεφαλαία και ξίφος φαίνεται να σκύβει λίγο το κεφάλι της σε ένδειξη σεβασmicroού προς την πρώτη Ως προς την ερmicroηνεία της παράστασης οι microελετητές συmicro-

Τα πήλινα ειδώλια του Πισκοκέ-φαλου ndashκαι ειδικά τα γυναικείαndash

Τα ρυτά της Ζάκρον διακρίνο-νται για την ποικιλία τους το

φωνούν ότι πρόκειται για την αναφορά κάποιου αξιωmicroατούχου σε ηγεmicroόνα ή θεότητα που ενσαρκώνεται στη microορφή microε το δόρυΠιο γνωστό είναι το αγγείο των θεριστών ένα ρυτό από ανάλογο υλικό σε σχήmicroα αβγού στρουθοκαmicroήλου Εικονίζει ποmicroπή είκοσι έξι ανδρών microε επικεφαλής ιερέα microε microακριά microαλλιά και τελετουργικό ένδυmicroα Στο microέσο της υπάρχει οmicroάδα από τέσσερις τραγουδιστές ένας από τους οποίους κρατά σείστρο (κρουστό αιγυπτιακό όργανο) πιθανότατα για να δίνει τον ρυθmicroό κάποιου χορού Πολλές από τις microορφές κρατούν στους ώmicroους τους κοντάρια microε τρία δόντια που θυmicroίζουν τις τσουγκράνες για το λίχνισmicroα του σιταριού και έχουν δεmicroένους στη microέση τους microικρούς σάκους Σύmicroφωνα microε την επικρατέστερη ερmicroηνεία η παράσταση αποδίδει την εορταστική επιστροφή των ανδρών από τον θερισmicroό η οποία συνοδευόταν από κάποια ειδική τελετουργία Τέλος ένα κωνικό ρυτό από την ίδια θέση εικονίζει ndashσε τέσσερις οριζόντιες ζώνεςndash ανδρικά αγωνίσmicroατα ανάmicroεσα στα οποία η πυγmicroαχία η πάλη και τα ταυροκαθάψιαΜικρά κοmicromicroάτια από άλλα ανάγλυφα λίθινα αγγεία επιβεβαιώνουν τον τελετουργικό χαρακτήρα των παραστάσεων Σε δύο θραύσmicroατα ίσως του ίδιου αγγείου από την Κνωσό απεικονίζονται ανδρικές microορφές να προσκοmicroίζουν προσφορές σε ένα ή περισ-σότερα οικοδοmicroήmicroατα που ταυτίζονται microε ιερά Έχει υποστηριχτεί ότι όλα τα αγγεία της κατηγορίας αυτής κατασκευάστηκαν στην Κνωσό ενώ τα λίγα δείγmicroατα που βρέ-θηκαν στον ελλαδικό χώρο αποτελούσαν εισαγωγές από την ΚρήτηΣυγγενική κατηγορία είναι αυτή των λίθινων σκευών microε πλαστική διαmicroόρφωση Τα πιο σηmicroαντικά προέρχονται και πάλι από την Κνωσό και τη Ζάκρο ανάκτορα που όπως φαίνεται την εποχή αυτή διατηρούσαν στενές επαφές ίσως όχι microόνο σε επίπεδο οικονοmicroικών συναλλαγών Δύο σχεδόν όmicroοια microεταξύ τους ρυτά σε microορφή κεφαλής ταύρου προέρχονται από τις παραπάνω θέσεις Το κνωσιακό είναι από οφείτη και είχε microάτια από ορεία κρύσταλλο ndashβαmicromicroένη microε λευκό και κόκκινο χρώmicroαndash και κοκκινωπό ίασπη Τα κέρατα δεν σώθηκαν κατά πάσα πιθανότητα όmicroως ήταν από επιχρυσωmicroένο ξύλο Οι βόστρυχοι στο επάνω microέρος του κεφαλιού του ζώου αποδίδονται σε χαmicroηλό ανάγλυφο ενώ οι υπόλοιπες λεπτοmicroέρειες του προσώπου είναι εγχάρακτες Κατά τη Νεοανακτορική περίοδο δύο ακόmicroη τέχνες φτάνουν στο αποκορύφωmicroά τους η φαγεντιανουργία και η ελεφαντουργία Η φαγεντιανή είναι ένα τεχνητό υλικό από ψηmicroένους κόκκους χαλαζία που καλύπτονταν microε εφυάλωmicroα συγγενές microε το γυαλί

Το περίφηmicroο ανάγλυφο ρυτό της Ζάκρου

Συχνά χρωmicroατιζόταν πράσινη ή κυανή microε την προσθήκη ελάχιστου microείγmicroατος χαλκού Το microυστικό της κατασκευής της φαίνεται ότι το έφεραν οι Μινωίτες από την Αίγυπτο όπου ήταν γνωστή ήδη από την 3η χιλιετία πΧ Το Μωσαϊκό της πόλης ndashmicroία σύνθεση αποτελούmicroενη από ζωγραφισmicroένα και ανάγλυφα πλακίδια φαγεντιανής κυρίως στο σχήmicroα διώροφων ή τριώροφων σπιτιώνndash ανήκει σε microια πρώιmicroη φάση της Νεοανα-κτορικής περιόδου Μαζί βρέθηκαν ανάλογα πλακίδια που εικονίζουν τοξότες κρα-νοφόρους πολεmicroιστές και κολυmicroβητές γεγονός που στηρίζει την υπόθεση ότι η όλη σύνθεση είχε θέmicroα την πολιορκία microιας παραθαλάσσιας πόλης Κατά πάσα πιθανότητα τα πλακίδια είχαν χρησιmicroοποιηθεί για τη διακόσmicroηση ενός ξύλινου επίπλουΤα σηmicroαντικότερα microινωικά αντικείmicroενα από φαγεντιανή προέρχονται από τα θησαυρο-φυλάκια της Κνωσού Ανάmicroεσά τους και τρία γυναικεία ειδώλια που έmicroειναν γνωστά ως οι θεές των όφεων Το microεγαλύτερο (ύψος 342 εκ) φορά ψηλό ιερατικό καπέλο περιδέραιο πλούσια κεντηmicroένο περικόρmicroιο και φούστα microε διπλή ποδιά Τα microαλλιά της γυναίκας microπροστά είναι κοmicromicroένα σε αφέλειες ενώ τα υπόλοιπα πέφτουν ελεύθερα στην πλάτη και στους ώmicroους της Τα microάτια και τα φρύδια αποδίδονται microε microαύρο χρώmicroα και ελαφρύ ανάγλυφο ενώ τα στήθη αφήνονται γυmicroνά Γύρω από το σώmicroα της microορφής κουλουριάζονται ανάγλυφα φίδια το ένα από τα οποία τυλίγεται και στα προτεταmicroένα χέρια της ενώ δύο άλλα αλληλοπλέκονται γύρω από τους γοφούς της φτάνοντας microέχρι το κεφάλι Το δεύτερο ειδώλιο ndashλίγο microικρότερο από το πρώτο microε τα χέρια σε έκταση και ελαφρώς λυγισmicroένα προς τα πάνωndash κρατά δύο microικρότερα φίδια Τέλος το τρίτο διατηρήθηκε από τη microέση και κάτω φαίνεται όmicroως ότι ήταν ανάλογο των άλλωνΑπό τη Νεοανακτορική περίοδο και microετά το πολύτιmicroο ελεφαντόδοντο εισηγmicroένο από τη Συρία ή την Αίγυπτο χρησίmicroευε για την κατασκευή ενθεmicroάτων ξύλινων επίπλων και κιβωτίων πυξίδων κοσmicroηmicroάτων και ειδωλίων Συχνά χρησιmicroοποιήθηκε σε συν-δυασmicroό microε άλλα υλικά λίθους ndashόπως η ορεία κρύσταλλοςndash αλλά και microέταλλα όπως ο χαλκός και ο χρυσός Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τέτοιας τεχνικής είναι το περίφηmicroο ζατρίκιο της Κνωσού microία microεγάλη ορθογώνια σύνθεση που σύmicroφωνα microε τον Evans αποτελούσε τον πίνακα ενός επιτραπέζιου παιχνιδιού στρατηγικής microε ξύλινο υπόβα-θρο Τις πλευρές του πίνακα κοσmicroούσαν ελεφάντινα ανάγλυφα όπως microικροί ναυτίλοι που βρέθηκαν στην ίδια περιοχή

Η προτοmicroή ταύρου από τη Ζάκρο είναι από χλωρίτη και

Τα ελεφάντινα ειδώλια ndashεξαιτίας των περιορισmicroών στις διαστάσεις που επέβαλαν οι χαυλιόδοντες του ζώουndash κατασκευάζονταν συνήθως από διάφορα κοmicromicroάτια συν-δεδεmicroένα microεταξύ τους microε microικρούς γόmicroφους Υπολείmicromicroατα ενός σηmicroαντικού συνόλου ελεφάντινων πλαστικών έργων βρέθηκαν στην ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου της Κνωσού Τα περισσότερα κοmicromicroάτια ανήκαν σε ανδρικά ειδώλια που φαίνεται ότι απέ-διδαν ταυροκαθάπτες Πληρέστερα σώθηκε microία microορφή που πηδά από ψηλά microε κεφάλι γερmicroένο προς τα πίσω προτεταmicroένα χέρια και ελαφρώς λυγισmicroένα πόδια Η λάξευση του ειδώλου είναι εξαιρετική και ndashπαρά τη microεγάλη διάβρωση του υλικούndash διακρί-νονται ακόmicroα κάποιες ανατοmicroικές λεπτοmicroέρειες όπως οι φλέβες στις παλάmicroες της microορφής Το πρόσωπο είναι πολύ κατεστραmicromicroένο microπορεί όmicroως να πάρει κανείς microια ιδέα των χαρακτηριστικών του από ένα άλλο κεφάλι που βρέθηκε στο ίδιο σύνολο Χαρακτηριστικές εδώ είναι οι microικρές τρύπες στην κορυφή και στα πλάγια του κεφα-λιού στις οποίες πιθανότατα προσαρmicroόζονταν επίχρυσα χάλκινα σύρmicroατα που απέδι-δαν πλεξίδες microαλλιών Ψήγmicroατα χρυσού που βρέθηκαν κοντά ίσως ανήκουν σε κάποια ενδύmicroατα που φορούσαν οι ακροβάτεςΤο ελεφαντόδοντο χρησιmicroοποιήθηκε επίσης για την κατασκευή ενθεmicroάτων κοσmicroη-microάτων και πυξίδων Ένα ανάγλυφο ορθογώνιο πλακίδιο ίσως από τη διακόσmicroηση ξύλινης πυξίδας απεικονίζει εξωτικό πουλί ndashπιθανώς ερωδιόndash να προσγειώνεται σε βραχώδες τοπίο Από το θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου της Ζάκρου προέρχεται ένα θαυmicroάσιο ελεφάντινο κόσmicroηmicroα σε microορφή πεταλούδας Τέλος κατά τη Νεοανακτορική περίοδο πρέπει να κατασκευάστηκε microία κυλινδρική ελεφάντινη πυξίδα που βρέθηκε σε τάφο στον Κατσαmicroπά Ηρακλείου Εδώ αποδόθηκε σε έξεργο ανάγλυφο σκηνή κυνη-γιού ταύρου σε βραχώδες τοπίο microε φοίνικες Το θέmicroα θυmicroίζει το ένα από τα περίφηmicroα χρυσά κύπελλα του Βαφειού της Λακωνίας βεβαιώνοντας ότι τα τελευταία πρέπει να αποτελούν επίσης microινωικά έργαΤη microεγάλη ανάπτυξη της microεταλλοτεχνίας κατά τη Νεοανακτορική περίοδο microπορούmicroε να την υποθέσουmicroε ndashπερισσότερο από το να την πιστοποιήσουmicroεndash από τη microεγάλη ποικιλία και την υψηλή ποιότητα που παρουσιάζουν τα σχετικά λίγα microετάλλινα έργα που έχουν σωθεί Από τα χάλκινα σκεύη ndashκυρίως microαγειρικής και οικιακής χρήσηςndash αξι-οσηmicroείωτο είναι το σύνολο των γιγάντιων χάλκινων καζανιών από την Τύλισο που είχαν κατασκευαστεί από προσηλωmicroένα microεταξύ τους σφυρήλατα ελάσmicroατα Το σχη-

laquoΘεά των όφεωνraquo από την Κνωσό τα φίδια microαζί microε microία

microατολόγιο των χάλκινων σκευών περιλαmicroβάνει επίσης αmicroφορείς πρόχους υδρίες τριποδικές χύτρες λεκάνες κά Σηmicroαντικά σύνολα χάλκινων αντικειmicroένων αφιερώmicroατα σε θεότητες βρέθηκαν και σε ιερά σπήλαια Το πιο εντυπωσιακό προέρχεται από ένα microικρό σπήλαιο κοντά στο Αρκαλοχώρι όπου πλήθος όπλων σπαθιών εγχειριδίων και microαχαιριών βρέθηκαν microαζί microε αmicroέτρητους χάλκινους διπλούς πελέκεις microερικοί από τους οποίους έσωζαν γεωmicroετρική εγχάρακτη διακόσmicroηση ή και αναθηmicroατικές (αφιερωmicroατικές) επιγραφές Μεγαλύτεροι διπλοί πελέκεις που ασφαλώς χρησιmicroοποιήθηκαν ως εmicroβλήmicroατα ήρθαν στο φως στο microινωικό microέγαρο στο Νίρου Χάνι στη βόρεια ακτή Τέλος ένας ανάλογος microε διπλές κόψεις και θαυmicroάσια εγχάρακτη διακόσmicroηση κρινοειδών φυτών προέρχεται από το θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου της ΖάκρουΤα επιθετικά microινωικά όπλα από χαλκό περιλάmicroβαναν ndashεκτός από σπαθιά και εγχειρί-διαndash δόρατα ακόντια και βέλη Τα αmicroυντικά όπλα ασπίδες περικεφαλαίες και κνη-microίδες φαίνεται ότι ήταν κυρίως από δέρmicroα και δεν σώθηκαν Χάλκινη όmicroως περι-κεφαλαία microε παραγναθίδες και κοmicromicroάτια αλυσιδωτού θώρακα προέρχονται από έναν λίγο microεταγενέστερο τάφο στην περιοχή της Κνωσού Τέλος αρκετά κοmicromicroάτια από χαυλιόδοντες κάπρου έχουν βρεθεί σε διάφορα σύνολα επιβεβαιώνοντας τη χρήση περικεφαλαίας ενός τύπου που περιγράφεται από τον Όmicroηρο και εικονίζεται σε παρα-στάσεις του κρητοmicroυκηναϊκού εικονογραφικού κύκλουΜεγάλη ποικιλία παρουσίαζαν και τα χάλκινα εργαλεία ξυλουργικά λιθουργικά και γεωργικά τύπων εντελώς ανάλογων microε τους σηmicroερινούς Υπάρχουν microεταξύ άλλων αξίνες σφυριά βαριές αmicroώνια πελέκεις σmicroίλες δερmicroατοκόφτες οπείς και πριόνια Μερικά από τα τελευταία έφταναν τα 170 micro σε microήκος και είχαν δύο λαβές για να τα χειρίζονται δύο άτοmicroα Ορισmicroένα πολύ λεπτά εργαλεία πιθανότατα ανήκαν στον εξοπλισmicroό των σφραγιδογλύφων ή χρησιmicroοποιήθηκαν για τον καλλωπισmicroό Ανάmicroεσα σε αυτά τριχολαβίδες και σπάτουλες που βρίσκονται συχνά microαζί microε πυξίδες χτένια και καθρέφτεςΧαλκός χρησιmicroοποιήθηκε και για την κατασκευή ειδωλίων ανθρώπων και ζώων τα περισσότερα από τα οποία ήταν αφιερώmicroατα σε σπήλαια ιερά κορυφής και οικιακά ιερά Τα ειδώλια εικονίζουν συνήθως λατρευτές που αναγνωρίζονται από τις χειρο-νοmicroίες και την χαρακτηριστική ένταση του στήθους τους Πολύ περισσότερα είναι

Μινωικό ξίφος γνωστό και ως το laquoξίφος του ξιφακροβάτηraquo από

τα χάλκινα ζώδια τα περισσότερα όmicroως είναι τόσο σχηmicroατικά που πολλές φορές είναι δύσκολο να αναγνωριστούν τα πρότυπα των καλλιτεχνών Η σηmicroασία τους ήταν φανερά συmicroβολική αφού αφιερώνονταν στις θεότητες ως υποκατάστατα πραγmicroατικών ζώωνΤα χρυσά αντικείmicroενα που έφτασαν στα χέρια microας από την Κρήτη της Νεοανακτορικής περιόδου δεν είναι πολλά Όσα πάντως σώθηκαν microαρτυρούν τη microορφολογική ποικιλία και την υψηλή αισθητική τους Τα χρυσά κοσmicroήmicroατα αντιπροσωπεύουν όλα σχεδόν τα γνωστά στην αρχαιότητα είδη περιδέραια διαδήmicroατα εξαρτήmicroατα βραχιόλια δαχτυλίδια περισφύρια περόνες microαλλιών καρφίτσες κά Μερικά από τα περιδέραια είχαν χρυσούς ψήφους σε microορφή ζώων (λιονταριών ελαφιών ταύρων κλπ) που απο-δόθηκαν ολόσωmicroα ή microόνο κατά την προτοmicroή τους Μία κεφαλή ταύρου από τη Ζάκρο θαυmicroάσιας επεξεργασίας ασφαλώς αποτελούσε το κεντρικό εξάρτηmicroα περιδέραιου Ψήφοι από περιδέραια πρέπει να ήταν και λίγα microικροσκοπικά χρυσά αντικείmicroενα ndashένα λιονταράκι ένα ψαράκι και microια microικρή πάπιαndash που διέφυγαν τη σύληση στα θησαυρο-φυλάκια του ανακτόρου της Κνωσού Ένας σηmicroαντικός τοmicroέας της χρυσοχοϊκής τέχνης είναι και αυτός της κατασκευής χρυσών σφραγιστικών δαχτυλιδιών Οι σφενδόνες τους ndashτην εποχή αυτή συνήθως ελλειπτικέςndash έφεραν εικονογραφικά θέmicroατα microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο Πολλά από αυτά φαίνεται ότι είχαν αντιγραφεί από τοιχογραφίες ο ελάχιστος διαθέσιmicroος χώρος όmicroως καθιστούσε υποχρεωτική τη σύντmicroηση των πρωτότυπων σκηνών Εικονίζο-νται microεταξύ άλλων διάφορες τελετουργίες στις οποίες παίρνουν microέρος ανθρώπινες (κυρίως γυναικείες) microορφές και λαmicroβάνουν χώρα επιφάνειες (εmicroφανίσεις) θεοτήτων νεκρικοί θρήνοι τελετουργικά αγωνίσmicroατα (κυρίως ταυροκαθάψια) και πιθανώς microυθολογικές σκηνές Τις παραστάσεις πλαισίωναν διάφορα σύmicroβολα ενώ αρκετά πραγmicroατολογικά στοιχεία αποδόθηκαν συνοπτικάΠολλές από τις παραστάσεις των σφραγιστικών δαχτυλιδιών έχουν σωθεί διαmicroέσου των αποτυπωmicroάτων τους σε πηλό Μία τέτοια παράσταση σε σφράγισmicroα από την Κνωσό εικονίζει γυναικεία θεότητα πάνω σε βουνό ή βράχο να κρατά προτεταmicroένο σκήπτρο microπροστά από ανδρική microορφή που εκτελεί λατρευτική χειρονοmicroία Άλλες παραστάσεις περιλαmicroβάνουν microορφές σε άρmicroατα ιερά οικοδοmicroήmicroατα πολεmicroιστές που microάχονται microεταξύ τους κλπ Σχετικά πρόσφατο εύρηmicroα αποτελεί το λεγόmicroενο σφράγι-

Πολύ προχωρηmicroένης αισθητι-κής αντίληψης είναι τα σκου-

σmicroα του δεσπότη που ήρθε στο φως σε ανασκαφή στα Χανιά Εικονίζει microία πόλη πάνω από την οποία στέκεται αρσενική microορφή ndashηγεmicroόνας ή θεότηταndash microε σκήπτρο ή δόρυ Ιδιαίτερη οmicroάδα τέλος αποτελούν οι παραστάσεις microε ταυροκαθάψια που σώθηκαν σε σφραγίσmicroατα από τον Σκλαβόκαmicroπο την Αγία Τριάδα τη Ζάκρο τα Γουρνιά και την Κνωσό Η ακριβής επανάληψη των εικονογραφικών τύπων βεβαιώνει ότι microερικά από τα σφραγίσmicroατα που βρέθηκαν στις παραπάνω θέσεις έγιναν από τα ίδια σφραγιστικά δαχτυλίδια γεγονός που αποτελεί microαρτυρία ενός ανεπτυγmicroένου συστήmicroατος γραφει-οκρατίας microε επίκεντρο πιθανώς την ΚνωσόΣτον τοmicroέα της σφραγιδογλυφίας υπάγεται και ένας microεγάλος αριθmicroός έργων microικρο-γλυπτικής σε διάφορες ndashκοινές και ηmicroιπολύτιmicroεςndash πέτρες Εκτός από τα ήδη γνωστά υλικά τώρα χρησιmicroοποιούνται και κάποιοι εισηγmicroένοι λίθοι όπως ο κυανός (lapis lazuli) ο σπαρτιατικός βασάλτης ο αιmicroατίτης και ο οψιανός Στα σχήmicroατα περιλαmicro-βάνονται ο πεπιεσmicroένος κύλινδρος το φακοειδές το ελλειψοειδές το πεπειεσmicroένο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο και το αmicroυγδαλοειδές Το θεmicroατολόγιο περιλαmicroβάνει ζώα microόνα τους ή σε διάφορες συνθέσεις υδρόβια πουλιά καλαmicroιώνες και άλλα υδροχαρή φυτά ψάρια (κυρίως δελφίνια) σκηνές microε λεοντοκέφαλους δαίmicroονες κά Μία χωριστή κατηγορία αποτελούν οι λεγόmicroενες ταλισmicroανικές (microαγικές) σφραγίδες που πρέπει να χρησιmicroοποιήθηκαν περισσότερο ως φυλακτά αφού η λάξευση των παραστάσεών τους είναι βαθιά καθιστώντας αδύνατη την ευκρινή αποτύπωσή της σε microαλακά υλικά Για την τελευταία φάση της Νεοανακτορικής περιόδου (1500-1450 πΧ) οι περισ-σότερες πληροφορίες στον τοmicroέα της σφραγιδογλυφίας προέρχονται από κλειστά (αδιατάρακτα) σύνολα σφραγισmicroάτων που βρέθηκαν στα ερείπια των microεγάλων κατα-στροφών του 1450 Μία πολύ ενδιαφέρουσα οmicroάδα microεγάλων κυκλικών σφραγισmicroάτων από τη Ζάκρο παρουσιάζει ιδιότυπο θεmicroατολόγιο εικονίζονται κυρίως διάφορα microει-κτά όντα που προέρχονται από συνδυασmicroούς στοιχείων διαφόρων ζώων πουλιών ανθρώπων και αντικειmicroένων Παρά την οmicroοιογένεια του θεmicroατολογίου η εκτέλεση των λεπτοmicroερειών από σφραγίδα σε σφραγίδα παρουσιάζει διαφορές ως προς την ποιότητα έτσι ώστε να φαίνεται πιθανότερο ότι τα πρωτότυπα είχαν κατασκευαστεί από περισσότερους από έναν καλλιτέχνεςΧωρίς αmicroφιβολία η τέχνη που υπήρξε πρωτοπόρος στη δηmicroιουργική έκφραση των

Δαχτυλίδι από τον θολωτό τάφο Α των Αχαρνών

Φακοειδής σφραγίδα microε παρά-σταση ζώου οι σφραγιστικές

Μινωιτών καλλιτεχνών της περιόδου είναι εκείνη της τοιχογραφίας Ως προς την τεχνική οι πιο πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι οι microινωικές τοιχογραφίες ήταν εν microέρει νωπογραφίες (αγγλ frescoes) αφού τουλάχιστον οι λεπτοmicroέρειες έχουν γίνει σε στεγνό υπόβαθρο Τα βασικά χρώmicroατα που χρησιmicroοποιήθηκαν ήταν το κόκκινο το άσπρο το microαύρο και το κίτρινο ενώ σε σπανιότερες περιπτώσεις το πράσινο και το καστανό Η τοιχογραφία φαίνεται ότι στην Κρήτη υπήρξε κυρίως microια ανακτορική τέχνη Σχεδόν όλες οι παραστατικές εικονογραφήσεις τοίχων και δαπέδων microινωικών αρχιτεκτονη-microάτων χρονολογούνται από το 1600 πΧ και microετά ανήκουν δηλαδή στις δύο τελευ-ταίες φάσεις της Νεοανακτορικής περιόδου Κέντρο της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας υπήρξε και πάλι η Κνωσός από την οποία προέρχονται σε πολύ microεγάλο ποσοστό τα λίγα αποmicroεινάρια τοιχογραφιών που διασώθηκαν Ο A Evans και οι συνεργάτες του αποκατέστησαν ndashσυχνά microε υπερβολική τόλmicroηndash ολόκληρες συνθέσεις από microικρά microόνο αποσπάσmicroατα των ζωγραφικών έργων στην προσπάθειά τους να δώσουν microια ιδέα για τον πλούσιο σε χρώmicroατα και θέmicroατα διάκοσmicroο των microινωικών ανακτόρωνΗ πρωιmicroότερη ίσως τοιχογραφία της Κνωσού παρουσιάζει έναν πίθηκο να κόβει από microια λεκάνη λουλούδια κρόκου Το έργο χαρακτηρίζεται από την κάπως συmicroβατική απόδοση του βραχώδους τοπίου παράλληλα microε microια πολύ πιο φυσιοκρατική διάθεση στη σχεδίαση των κρόκων microε τους microακρούς στηmicroόνες τουςΈνα τοιχογραφικό σύνολο που χρονολογείται σε microία πιο προχωρηmicroένη περίοδο προ-έρχεται από τη λεγόmicroενη οικία των τοιχογραφιών στα δυτικά του ανακτόρου της Κνωσού Το κύριο θέmicroα περιλαmicroβάνει πουλιά και ζώα (κυρίως πιθήκους αλλά πιθανώς και αιγάγρους) ζωγραφισmicroένα microέσα σε τοπίο microε βράχια και πλούσια βλάστηση που διασχίζεται από ρυάκια ή ποτάmicroια Η ποικιλία στα είδη των φυτών αλλά και στην κίνηση ζώων και πουλιών εντυπωσιάζει Ανάλογο τοπίο εικονίζεται και σε microία τοιχο-γραφία της Αγίας Τριάδας εκεί όmicroως η σύνθεση περιλαmicroβάνει επίσης τουλάχιστον δύο γυναικείες microορφές microία όρθια microπροστά σε βωmicroό και microία γονατιστή που ίσως microαζεύει λουλούδια Το πιο microεγάλο κοmicromicroάτι που σώθηκε από αυτή την τοιχογραφική σύνθεση εικονίζει αγριόγατα να παραmicroονεύει microέσα στη βλάστηση ένα κόκκινο πουλί microε microακριά microαύρη ουράΣτην ίδια περίοδο (1600-1500 πΧ) χρονολογούνται και κάποιες τοιχογραφίες Μινω-

Η τοιχογραφία του laquoκροκοσυλ-λέκτηraquo η συmicroβολική συmicromicroετοχή

Τοιχογραφία από την Κνωσό που εικονίζει ένα γαλάζιο πουλί

ιτών καλλιτεχνών ή microιmicroητών τους που εργάστηκαν εκτός Κρήτης Από τη Φυλακωπή της Μήλου προέρχεται microία ζωφόρος που εικονίζει χελιδονόψαρα και έχει αποδοθεί σε Κρητικό ζωγράφο Πολύ πιο πλούσια όmicroως θεmicroατογραφία έχουν οι σύγχρονες τοιχογραφίες που βρέθηκαν στο γειτονικό Ακρωτήρι της Θήρας θέση microε αρκετά microινωικά χαρακτηριστικά Οι περισσότεροι επιστήmicroονες συmicroφωνούν ότι τα έργα αυτά αν και εmicroποτισmicroένα από το microινωικό πνεύmicroα και εmicroπνευσmicroένα από ένα οικείο στην Κρήτη θεmicroατολόγιο έχουν γίνει από ντόπιους καλλιτέχνες αφού η τεχνοτροπία τους παρουσιάζεται κάπως τραχύτερη και microε microια τάση προς το υπερβολικό Παρά τον επαρχιωτισmicroό τους πάντως οι θηραϊκές συνθέσεις δεν υστερούν σε ζωντάνια και εφευρετικότητα από αυτές της Κρήτης σε microερικές περιπτώσεις microάλιστα διαθέτουν microια γοητεία που δεν αποπνέουν τα πιθανά καλλιτεχνικά τους πρότυπαΓενικά οι τοιχογραφίες της Πρώιmicroης Νεοανακτορικής περιόδου διαπνέονται από microια ατmicroόσφαιρα ζωντανής κίνησης που απουσιάζει από τις πιο αυστηρές τοιχογραφίες των επόmicroενων φάσεων Την εποχή αυτή κυριαρχούν τα τοπία πλούσια σε ζώα και φυτά όλων των ειδών τόσο ώστε να microπορούν να χαρακτηριστούν εξωτικά ή και ονειρικά Όmicroως παρότι τα διάφορα είδη φυτών και ζώων έχουν αποδοθεί microε microεγάλη ζωντάνια τα επιmicroέρους χαρακτηριστικά τους δεν αντιστοιχούν πάντα microε ακρίβεια σε αυτά των προτύπων τους Έτσι για παράδειγmicroα δύσκολα αναγνωρίζει κανείς το είδος του κόκκινου πουλιού της τοιχογραφίας της Αγίας Τριάδας Κυριαρχεί microια ιmicroπρεσιονι-στικού χαρακτήρα συmicroβατικότητα στη χρήση χρωmicroάτων και θεmicroάτων που δεν στερεί όmicroως τις συνθέσεις από τη χάρη και την αληθοφάνειαΜία κατηγορία τοιχογραφιών που χρονολογείται στην επόmicroενη περίοδο (1500-1450 πΧ) αποτελούν εκείνες τις οποίες ο Evans χαρακτήρισε microικρογραφικές Πρόκειται για συνθέσεις που περιλαmicroβάνουν microικρογραφικές microορφές ανθρώπων ή ζώων είτε σε ολοκληρωmicroένες παραστάσεις σε microικρή κλίmicroακα είτε ως διακόσmicroηση ενδυmicroάτων microορ-φών που ανήκαν σε συνθέσεις φυσικού microεγέθους Μεγαλύτερο καλλιτεχνικό και πραγ-microατολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο microικρογραφικές σκηνές από την Κνωσό Η πρώτη εικονίζει ένα πλήθος ανθρώπων ανδρών και γυναικών ndashδηλωmicroένων microε πεδία κόκκινου και λευκού βάθους αντίστοιχαndash που βρίσκεται σε αναmicroονή για να παρακο-λουθήσει ένα θέαmicroα ή τελετουργία microπροστά σε τρίκλιτο οικοδόmicroηmicroα πιθανώς ιερό Ο τρόπος απόδοσης των microορφών είναι κάπως βραχυγραφικός Τα περιγράmicromicroατα των

Στην τελευταία φάση της Νεο-ανακτορικής περιόδου φαίνεται

κεφαλιών είναι σχεδιασmicroένα microε microελανό χρώmicroα ενώ ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες όπως τα microάτια και τα περιδέραια των ανδρών έχουν αποδοθεί microε λευκό σε καστανέρυθρο βάθος Πάρα τη δήλωση των λεπτοmicroερειών η εκτέλεση είναι κάπως αδρή και το όλο θέmicroα microάλλον στατικό και δεν αποπνέει τη ζωντάνια παλαιότερων παραστατικών τοιχογραφιώνΗ δεύτερη microικρογραφία προέρχεται από το ίδιο ανασκαφικό σύνολο και δεν αποκλεί-εται να αποτελεί τη νοηmicroατική συνέχεια της πρώτης Εικονίζει έναν ndashπιθανότατα τελετουργικόndash χορό γυναικών σε τοπίο microε ελιές Τα δύο έργα φαίνεται ότι κοσmicroούσαν τους τοίχους ενός microικρού δωmicroατίου στον επάνω όροφο του ανακτόρου στην περιοχή της βόρειας εισόδου τουΜία άλλη ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι ανάγλυφες τοιχογραφίες Οι Μινωίτες προσπάθησαν microε το ανάγλυφο να αποδώσουν τη διάσταση του βάθους αφού η microέθο-δος της ζωγραφικής σκίασης δεν τους ήταν οικεία Το ανάγλυφο περιορίζεται σε συγκεκριmicroένα στοιχεία ή microορφές και είτε είναι χαmicroηλό ndashδηλαδή εξέχει ελαφρά του επιπέδου βάθουςndash είτε είναι έξεργο ndash δηλαδή προβάλλει αισθητά από την επιφάνεια τοιχογράφησης Η microόδα των ανάγλυφων τοιχογραφιών επικρατεί στις πρώιmicroες φάσεις του νέου ανακτόρου (1650-1500 πΧ) αν και κάποιες από αυτές φαίνεται ότι διατη-ρήθηκαν στους τοίχους του για ένα σχετικά microεγάλο χρονικό διάστηmicroαΗ πιο πολυσυζητηmicroένη ανάγλυφη τοιχογραφία είναι αυτή που εικονίζει microία νεανική ανδρική microορφή η οποία είναι γνωστή ως ο Πρίγκιπας των Κρίνων Τα κοmicromicroάτια της βρέθηκαν κοντά στο τέλος του διαδρόmicroου που οδηγούσε από τα νότια στην κεντρική αυλή του ανακτόρου Ο Evans αποκατέστησε κάπως υποθετικά στην παράσταση έναν βασιλιά ή θεό να κινείται προς τα αριστερά microε τον κορmicroό αποδοσmicroένο κατrsquo ενώπιον και το ένα χέρι σφιγmicroένο σε γροθιά στο στήθοςΕκτός από τις παραστατικές ανάγλυφες τοιχογραφίες το ανάκτορο της Κνωσού κοσmicroούσαν ανάγλυφα επιχρίσmicroατα microε γεωmicroετρικά θέmicroατα που συχνά σχηmicroάτιζαν ζωφόρους στο επάνω microέρος των τοίχων ή και ολόκληρες επιφάνειες σαν χαλιά που κάλυπταν οροφέςΑπό τις λίγες ανάγλυφες τοιχογραφίες που σώθηκαν εκτός Κνωσού γνωστότερες είναι εκείνες που βρέθηκαν στην Ψείρα και περιλαmicroβάνουν microεγάλες καθισmicroένες γυναικείες microορφές ίσως θεότητες Η τεχνοτροπία είναι πολύ κοντά στο κνωσιακό πρότυπο τόσο

Κοmicromicroάτια ανάγλυφης τοιχογρα-φίας που πιθανότατα απεικό-

που οι επιστήmicroονες πιστεύουν ότι πρόκειται για έργα εργαστηρίου που έδρευε στην Κνωσό

Τελική Ανακτορική περίοδος (1450-1375 πΧ)Μετά από microία microεγάλη καταστροφή που ερήmicroωσε τα ανακτορικά κέντρα και τους οικι-σmicroούς γύρω στα 1450 πΧ η Κνωσός συνέχισε να υπάρχει περίπου για ογδόντα χρό-νια Κατά το διάστηmicroα αυτό η microινωική τέχνη microε επίκεντρο το κνωσιακό ανάκτορο εξακολουθεί να εξελίσσεται φαίνεται όmicroως να είναι εν microέρει επηρεασmicroένη από καλ-λιτεχνικές τάσεις που έλκουν την καταγωγή τους από την ηπειρωτική Ελλάδα και την Αίγυπτο Οι κυριότερες από αυτές εκφράζονται microε microια αγάπη προς το microνηmicroειώδες το microεγάλο το αυστηρό και τελετουργικό και κυρίως το συmicromicroετρικό Πιο καθαρά αυτές οι καλλιτεχνικές προτιmicroήσεις διακρίνονται στις τέχνες της κεραmicroικής και της τοιχογραφίαςΗ κεραmicroική παραγωγή της Κνωσού κατά την περίοδο αυτή είναι χαρακτηριστική Μεγάλα αγγεία πίθοι και πιθαmicroφορείς διακοσmicroούνται στον λεγόmicroενο ανακτορικό ρυθmicroό που αν και χρησιmicroοποιεί γνωστά θέmicroατα του παλαιότερου ρεπερτορίου τα διαρθρώνει microε έναν αυστηρά γεωmicroετρικό τρόπο Τα θέmicroατα ndashφυτικά θαλάσσια γεω-microετρικά αλλά και συmicroβολικάndash επαναλαmicroβάνονται στερεότυπα και τοποθετούνται σχε-δόν πάντα κάθετα σε ζώνες και κυρίως στο επάνω microισό του αγγείουΤην ίδια εποχή εισάγεται από τον microυκηναϊκό χώρο ένα σχήmicroα αγγείου που διακρίνεται για τη συmicromicroετρική διάρθρωσή του Πρόκειται για τη λεγόmicroενη εφυραϊκή κύλικα ένα αγγείο πόσης microε κοντό πόδι και δύο λαβές αντιδιαmicroετρικά τοποθετηmicroένες Τα διακο-σmicroητικά θέmicroατα προέρχονται από το θεmicroατολόγιο της ειδικής ανακτορικής παράδοσης αλλά τώρα τοποθετούνται microεmicroονωmicroένα στις δύο όψεις του αγγείου και αποδίδονται αρκετά πιο σχηmicroατικά Η διακόσmicroηση έχει χάσει τη ζωτικότητά της και προοδευτικά περιορίζεται σε microία ζώνη υποταγmicroένη σε οριζόντια και κατακόρυφα σχήmicroατα Από αυτόν τον τύπο θα προκύψει η microυκηναϊκή κύλικα microε το ψηλό πόδι ένα σχήmicroα που θα γίνει ιδιαίτερα δηmicroοφιλές στο Αιγαίο κατά τον 14ο και 13ο αιώνα πΧΈξω από την Κνωσό τοιχογραφίες που ανάγονται σε αυτή την περίοδο έχουν βρεθεί σε λίγες θέσεις (Χανιά Αγία Τριάδα) Οι κνωσιακές τοιχογραφίες όmicroως αυτής της περιόδου ελάχιστα διαφέρουν από τις προκατόχους τους ως προς την τεχνοτροπία

Η ανάγλυφη τοιχογραφία του laquoΠρίγκιπα των Κρίνωνraquo το πρό-

γεγονός που υποστηρίζει τη δηmicroιουργία τους από Μινωίτες ζωγράφους Εκείνο που αλλάζει είναι η σύνταξη των θεmicroάτων η οποία ακολουθεί microία περισσότερο αυστηρή παρατακτική διάρθρωση Οι ανθρώπινες microορφές συχνά σχηmicroατίζουν ποmicroπές που κατευθύνονται σε ένα σηmicroείο εκεί όπου συνήθως κάθεται ή περιmicroένει όρθια microια θεότητα ή ένας ηγεmicroόνας Χαρακτηριστικότερο δείγmicroα αυτής της γραφής είναι η παράσταση στην τοιχογραφία της ποmicroπής ένα τεράστιο ζωγραφικό έργο στον διά-δροmicroο που οδηγούσε από τη δυτική είσοδο του ανακτόρου στον χώρο των Μεγάλων Προπυλαίων της δυτικής πτέρυγας Η τοιχογραφία από την οποία σώθηκαν κυρίως τα πόδια ανδρών και γυναικών πρέπει να αριθmicroούσε εκατοντάδες microορφές Από τα καλύτερα διατηρηmicroένα κοmicromicroάτια είναι αυτό που εικονίζει άνδρα microε κωνικό ρυτό Η microορφή αυτή έχει πέσει από τη δυτική πλευρά του νότιου τοίχου των Προπυλαίων όπου η τοιχογραφία φαίνεται ότι διαρθρωνόταν σε δύο επάλληλες ζώνες κατά τα αιγυπτιακά πρότυπαΜία άλλη πολύ γνωστή κνωσιακή τοιχογραφία της ίδιας περιόδου είναι αυτή που ο Evans ονόmicroασε τοιχογραφία του δίφρου Φαίνεται ότι αποτελούσε microία ζωφόρο που κοσmicroούσε ένα δωmicroάτιο στον επάνω όροφο της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου Η παράσταση διευθετηmicroένη σε δύο ζώνες εικονίζει σε αντικριστά ζεύγη microικρές ανδρι-κές microορφές καθισmicroένες σε χαmicroηλά σκαmicroνιά ndashδίφρουςndash να πίνουν διαδοχικά από ένα κύπελλο Οι ανδρικές microορφές πιθανώς να σχετίζονται microε δύο microεγαλύτερες γυναικείες που φορούσαν πλούσια ενδύmicroατα και θεωρούνται θεές ή ιέρειεςΣε ένα κάπως διαφορετικό κλίmicroα ανήκει η τοιχογραφία της αίθουσας του θρόνου microε θέmicroα άπτερους γρύπες συmicromicroετρικά τοποθετηmicroένους στις δύο πλευρές ενός πραγmicroα-τικού θρόνου από γυψόλιθο Χαρακτηριστική είναι η προσπάθεια απόδοσης της τρίτης διάστασης στο κάτω microέρος του σώmicroατος και των ποδιών των microυθικών όντων microε τη σχεδίαση microικρών χιαστί γραmicromicroών Η όλη παράσταση επιβάλλεται microε την αυστηρά συmicro-microετρική της διάρθρωση επιχειρώντας να εξάρει τη σηmicroασία του ενταγmicroένου σε αυτήν λειτουργικού στοιχείου που είναι το κάθισmicroα της θεότητας ή του ηγεmicroόναΕκτός από τις τοιχογραφίες ζωγραφικές συνθέσεις σε κονίαmicroα απαντούν σε δάπεδα πολυτελών αιθουσών ή ιερών Σε ένα τέτοιο δάπεδο microάλλον ανήκε η γνωστή τοιχο-γραφία των δελφινιών στο Μέγαρο της Βασίλισσας του ανακτόρου της Κνωσού Άλλες διακοσmicroήσεις δαπέδων και ορόφων σε κονίαmicroα περιλαmicroβάνουν γεωmicroετρικά σχήmicroατα

Πιθάρι που χρονολογείται στη φάση που η Κνωσός δέχεται

σπείρες microαιάνδρους ή ορθογώνια που microιmicroούνται γυψολιθικές πλάκες

Αmicroφίδροmicroες επιδράσειςΗ παραπάνω σύντοmicroη επισκόπηση δεν θα microπορούσε να θεωρηθεί ολοκληρωmicroένη χωρίς microια ειδική αναφορά στις αmicroφίδροmicroες επιδράσεις microεταξύ της microινωικής τέχνης και εκείνων των άλλων σηmicroαντικών λαών της ανατολικής Μεσογείου κατά την εποχή του Χαλκού Έχουν ήδη γίνει κάποιες αναφορές στην πιθανή εισαγωγή τεχνικών και υλικών από την περιοχή της Αιγύπτου της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης στην Κρήτη κυρίως κατά την 3η χιλιετία και τους πρώτους αιώνες της 2ης χιλιετίας Ειδικά microε την Αίγυπτο οι επαφές εντείνονται από την περίοδο των πρώτων ανακτόρων και γίνονται αισθητές στον χώρο της microινωικής εικονογραφίας Δεν αποκλείεται microάλιστα αυτό το γεγονός να συνδέεται και microε microια microερική υιοθέτηση θρησκειολογικών και ιδεο-λογικών αντιλήψεων των Αιγυπτίων εκ microέρους των Μινωιτών (κάτι που γίνεται αρκετά σαφές αργότερα στις παραστάσεις της σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας)Από την άλλη microεριά η microινωική τέχνη microε τον εντελώς ιδιαίτερο χαρακτήρα της δεν θα microπορούσε να microην έχει επηρεάσει τον πολιτισmicroένο κόσmicroο της Ανατολής Οι ανα-σκαφές στις περιοχές της Μικράς Ασίας Συροπαλαιστίνης και Αιγύπτου φέρνουν στο φως όλο και περισσότερα στοιχεία γιrsquo αυτές τις επιδράσεις Τοιχογραφίες στο Mari και την Atchana της Συρίας που χρονολογούνται στον 18ο αιώνα ακολουθούν microινωική τεχνική και τεχνοτροπία Την ίδια εποχή στην Αίγυπτο εmicroφανίζεται η συνήθεια να κοσmicroούν τις οροφές των τάφων microε πλέγmicroατα γεωmicroετρικών θεmicroάτων που κατά microία άποψη microεταφέρθηκαν στη χώρα του Νείλου διαmicroέσου του εmicroπορίου microινωικών υφα-ντών Εντονότερες ακόmicroα είναι οι microινωικές επιδράσεις στην Αίγυπτο κατά την εποχή του Νέου Βασιλείου περίοδο στην οποία χρονολογούνται κυρίως αιγυπτιακές τοιχο-γραφίες που εικονίζουν κάποιους που ονοmicroάζονται Κεφτί να microεταφέρουν ως δώρα σε Αιγυπτίους αντικείmicroενα κρητικής έmicroπνευσης Τέλος τοιχογραφίες που αποτελούν πρόσφατα ευρήmicroατα στην Tell el Daba στο Δέλτα του Νείλου εικονίζουν ταυροκα-θάψια σε microια παράσταση που περιλαmicroβάνει επίσης γεωmicroετρικό θέmicroα που microοιάζει microε λαβύρινθο microαζί microε microία ζωφόρο microε ηmicroιρόδακες στοιχεία αναmicroφίβολα κρητικής καταγωγήςΣαν κατακλείδα θα microπορούσε να υποστηριχτεί ότι η microινωική τέχνη αν και δανείστηκε

Η laquoτοιχογραφία του δίφρουraquo Το πρόσωπο microίας από τις γυναι-

αρκετά στοιχεία από τέχνες πολιτισmicroών της ανατολικής Μεσογείου microε microεγαλύτερη παράδοση άσκησε ανάδροmicroες επιδράσεις προς αυτές επιβάλλοντας την παρουσία της χάρη στη ζωντάνια και στη γοητεία της Η επιρροή της όmicroως στο άmicroεσο περι-βάλλον της υπήρξε ακόmicroα ισχυρότερη στη διαχρονική της διάσταση αφού έmicroελλε να αποτελέσει τον κορmicroό της microνηmicroειώδους microυκηναϊκής τέχνης η οποία κυριάρχησε για δύο ακόmicroα αιώνες τον 14ο και τον 13ο αιώνα πΧ στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για το θέmicroα της είναι και η τοιχογρα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5



Ο ανώτατος άρχοντας στα microυκηναϊκά λεγόταν Fάναξ (wa-na-ka) απrsquo όπου το οmicroηρικό άναξ Με το επίθετο Fανάκτερος (wa-na-ka-te-ro) δηλώνεται αυτός που ανήκει στον Fάνακτα Στην Πύλο ένας κεραmicroεύς [ke-ra-me-u] laquoαγγειοπλάστηςraquo και ένας κιναφεύς (ka-na-pe-u) laquoλαναριστής ξάντης ερίουraquo φέρει αυτόν τον χαρακτηρισmicroό Ποιο ακριβώς επάγγελmicroα δηλώνει η λέξη e-te-do-mo που προσ-διορίζεται επίσης microε το επίθετο Fανάκτερος δεν microας είναι γνωστό Το επαγγελ-microατικό όνοmicroα φαίνεται να είναι σύνθετο microε αδιευκρίνηστο το α΄ συνθετικό e-te- και β΄ συνθετικό παράγωγό του ρ δέmicroω laquoκτίζωraquo πβ τοιχοδόmicroος (to-ko-do-mo) και οικοδόmicroος Το e-te-do-mo είχε εποmicroένως σχέση microε την οικοδοmicroική τέχνη Με το ίδιο επίθετο προσδιορίζεται και το ουσ τέmicroενος (te-me-no) laquoκοmicromicroάτι γης κτήmicroαraquo Η πινακίδα όπου απαντά η φράση Fανάκτερον τέmicroενος (wa-na-ka-te-ro te-me-no) laquoβασιλικό κτήmicroαraquo πβ το οmicroηρικό τέmicroενος βασιλήϊον παρουσι-άζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γνώση της microυκηναϊκής κοινωνικής δοmicroής Σε αυτό το κείmicroενο απαριθmicroούνται κάποια κτήmicroατα ορίζεται η έκταση του καθενός καθώς και σε ποιον ανήκει το καθένα

Αυτό που ανήκει στον Fανακτα είναι τριπλάσιο από το λαFαχέσιον τέmicroενος (ra-wa-ke-si-jo te-me-no) laquoτο κτήmicroα που ανήκει στον λαFαγέταν (ra-wa-ke-ta) laquoαρχηγό του στρατούraquo και ίσο microε τα κτήmicroατα των τριών microαζί τελεστών (te-re-ta-o τελεστάων) προφανώς υψηλόβαθmicroων αξιωmicroατούχων Έχουmicroε εποmicroένως σε αυτό το κείmicroενο την πυραmicroίδα της microυκηναϊκής ιεραρχίας τουλάχιστον στην Πύλο Fάναξ στην κορυφή αmicroέ-σως microετά ο λαFαγέτας (πβ λαγέτας στον Πίνδαρο) λέξη σύνθετη microε α΄ συνθετικό το λαFός laquoπολεmicroιστήςraquo και β΄ το αγέτας (=ηγέτης) παράγωγο του ρ αγέοmicroαι (= ηγούmicroαι) Τρίτοι λογικά στην ιεραρχία ήταν οι τελεσταί (te-re-ta) Η λέξη παράγεται από το ουσ τέλος αλλά αγνοούmicroε την ακριβή της σηmicroασία Ο αριθmicroός τους ήταν όmicroως σχετικά microεγάλος σε ένα διοικητικό διαmicroέρισmicroα της Πύλου υπήρχαν δεκατέσσερεις και στην τοποθεσία ΑπτάρFα της δυτικής Κρήτης σαράντα πέντε Βέβαιο πάντως είναι ότι κατεί-χαν microεγάλης έκτασης κλήρους Με τον τίτλο τελεστάς σχετίζεται το ρήmicroα τελείαmicroι (πβ οmicroηρικό τελεία) που δήλωνε το είδος των καθηκόντων του Χαρακτηριστική είναι

Ο αρχαιολογικός χώρος στα Άπτερα της δυτικής Κρήτης


η φράση τελεστάςhellip οφείλων τα τελελάεν ούτε τελειά (te-re-tahellipo-pe-ro-ge te-re-ja-e ou-ge-re-ja) laquoο τελεστήςhellip αν και όφειλε να τελεί όmicroως δεν τελείraquo που όmicroως δεν γνωρίζουmicroε τι σηmicroαίνει Και ο λαFαγέτας όπως ο Fάναξ έχει στην υπηρεσία του τεχνίτες διαφόρων επαγγελmicroάτων οι οποίοι προσδιορίζονται microε το επίπεδο λαFαγέσιος (ra-wa-ke-si-jo) laquoαυτός που ανήκει στον λαFαγέτανraquo Αξίζει τώρα να σηmicroειωθεί ότι ενώ το επίθετο λαFαγέσιος έχει σχηmicroατιστεί από το ουσ λαFαγέτας microε την κατάληξη ndashιος που σηmicroαίνει το ανήκειν το επίθετο Fανάκτερος έχει σχηmicroατιστεί από το ουσ Fάναξ και την κατάληξη ndashτερος η οποία στη microυκηναϊκή ελληνική δεν έχει συγκριτική σηmicroασία αλλά διαφοροποιητική Fανάκτερον είναι το τέmicroενος που ανήκει στον Fάνακτα κατrsquo αντίθεση προς τα άλλα τεmicroένη που ανήκουν σε οποιονδήποτε άλλο Από τη microυκηναϊκή φράση Fανάκτερον τέmicroενος microε παράλειψη του ουσιαστικού και ουσιαστικοποίηση του επιθέτου προέκυψε η λέξη ανάκτορον της κλασικής ελληνικής (ο τύπος ανάκτορον από το ανάκτερον microε αφοmicroοίωση φωνηεντική του ε-ο σε ο-ο)Σηmicroαντική θέση στη microυκηναϊκή ιεραρχία κατείχαν οι αξιωmicroατούχοι που δηλώνονται microε τη λέξη επέτας (e-qe-ta) παράγωγο του ρ έποmicroαι laquoακολουθώraquo Οι επέται laquoακόλου-θοιraquo είχαν δούλους Ένας από αυτούς ονόmicroατι Αmicroφιmicroήδης (a-pi-me-de) ήταν microεγάλος γαιοκτήmicroονας και πολλοί από τους επέτας που αναγράφονται στις στρατιωτικές οmicroάδες τις επιφορτισmicroένες microε τη φύλαξη των παράκτιων περιοχών πλάι στο κύριο προσωπικό τους όνοmicroα έφεραν και το όνοmicroα του πατέρα τους σηmicroείο αριστοκρατικής καταγωγής Οι επέται φορούσαν ιδιαίτερη ενδυmicroασία όπως συνάγεται από τις πινακίδες της Κνω-σού που καταγράφουν ενδύmicroατα Διέθεταν επίσης άρmicroατα οι τροχοί των οποίων είχαν ειδική κατασκευήΤα παραπάνω στοιχεία microαρτυρούν την υψηλή κοινωνική θέση των επετών ενώ η εmicroπλοκή τους microε άρmicroατα υποδηλώνει άσκηση στρατιωτικού αξιώmicroατος Κύρια αποστολή τους ήταν να βρίσκονται επικεφαλής microονάδων του πεζικού Πλάι στους ευγενείς που πλαισίωναν την ανακτορική διοίκηση υπήρχαν αυτοί που κατείχαν microεγάλες εκτάσεις γης Αυτοί απάρτιζαν microια ευρύτερη τάξη από την οποία προήλθαν οι περιφερειακοί διοικητές Το πυλιακό βασίλειο χωριζόταν σε δεκαέξι διοικητικά διαmicroερίσmicroατα το καθένα από τα οποία κυβερνούσε ένας αξιωmicroατούχος καλούmicroενος κορητήρ (ko-re-te) πβ κορέω laquoφροντίζωraquo και τα σύνθετα microε β΄ συνθετικό από το ρήmicroα αυτό σηκο-κόρος νεω-κόρος ναό-κόρος σιο-κόρος = θεοκόρος Ο κορητήρ διέθετε αναπληρωτή

Το περιτείχισmicroα του microυκηναϊκού ανακτόρου

Χρυσό microυκηναϊκό διάδηmicroα του 16ου αιώνα πΧ (Εθνικό Αρχαι-

ο οποίος ονοmicroαζόταν προκορητήρ Με βάση ένα κείmicroενο της Πύλου ο κορητήρ και ο προκορητήρ είχαν την ευθύνη να παραδώσουν στην κεντρική διοίκηση ποσότητα χαλ-κού ως έκτακτη εισφορά Τα ονόmicroατά τους συναντάmicroε και σε άλλη πινακίδα της Πύλου ατυχώς φθαρmicroένη η οποία καταγράφει συνεισφορές χρυσού Τίτλο δηλώνει και ο όρος microορόππας (mo-ro-pa) που απαντά σε πινακίδα της Πύλου microε κατεστραmicromicroένη την αρχή η οποία όmicroως καταγράφει πρόσωπα που ασκούσαν κάποιο επίσηmicroο λειτούργηmicroα Κατά λέξη σηmicroαίνει laquoκάτοχος microοίρας γηςraquo Ίσως ήταν υψηλού βαθmicroού διάκριση Πάντως ένας κορητήρ ονόmicroατι Κλύmicroενος (ku-ru-me-no) προσδιορίζεται και microε τη λέξη microορόππας και ένας υποδιοικητής ενός τmicroήmicroατος της ακτοφυλακής της Πύλου χαρακτηρίζεται microε την ίδια λέξηΣτις πινακίδες της Πύλου αναφέρεται ο δάmicroος (da-mo) = δήmicroος που δηλώνει το συλλο-γικό σώmicroα του λαού Από αυτή τη λέξη σχηmicroατίστηκε ο όρος δηmicroοκρατία που πέρασε και στις άλλες γλώσσες του κόσmicroου (democrasie democracy κλπ) Με τον ίδιο όρο όmicroως δηλωνόταν και το συλλογικό σώmicroα του λαού κάθε διοικητικού διαmicroερίσmicroατος Έτσι εξηγείται γιατί σε έναν κατάλογο που ορίζει πόσους χοίρους σιτευτούς θα εκθρέ-ψουν οι οπιδάmicroιοι (= οmicroηρικό επιδήmicroιοι) δηλαδή laquoαρmicroόδιοι κάθε δήmicroουraquo ως δάmicroοι κατονοmicroάζονται τα εννέα διοικητικά διαmicroερίσmicroατα της Δεύρο Αιγολαϊας (de-me-ro-a3 ndashko-ra-I-ja) laquoΔώθε Αιγολαϊαraquo laquoΕγγύτερης Επαρχίαςraquo της ΠύλουΑπό τον δήmicroο (pa-ro-da-mo παρά δάmicroω = αττ παρά του δήmicroου) παραχωρείται η κατοχή κοινοτικής γης Σε microια πινακίδα της Πύλου καταγράφεται η αmicroφισβήτηση που πρόβαλε ο δάmicroος για την κυριότητα ενός τεράστιου αγρού που διεκδικούσε εξ ονό-microατος κάποιας θεάς η ιέρεια ονόmicroατι Ερίθα (e-ri-ta) Η διένεξη ιερατείου ndash πολι-τείας στον ελληνικό χώρο γραπτώς ξεκίνησε από τα microυκηναϊκά χρόνια Αξίζει τώρα να σηmicroειωθεί ότι στην προκαταρκτική microορφή του εν λόγω κειmicroένου αντί για τη λέξη δάmicroος έχει γραφτεί η λέξη κτοινούχοι (ko-to-no-o-ko) πληθ του κτινούχος σύνθετο από το κτοίνα (ko-to-na) = κλήρος γης και το ρ έχω Αυτό σηmicroαίνει ότι οι κτοινούχοι οι κάτοχοι δηλαδή microεγάλων εκτάσεων γης ενός διαmicroερίσmicroατος microιλούσαν ως εκφραστές του δήmicroου Συνώνυmicroο του δάmicroος και του κτοινούχοι ίσως είναι και οι τελεσταί που είναι και αυτοί όπως είδαmicroε παραπάνω κάτοχοι microεγάλων κλήρων γης Με τον δάmicroο προφανώς σχετίζεται ο αξιωmicroατούχος δαmicroοκόρος (da-mo-ko-ro) Η λέξη είναι σύνθετη microε α΄ συνθετικό το δάmicroος Το β΄ παράγεται από την ίδια ρίζα microε το κορητήρ (βλ πιο

Πινακίδα από την Πύλο microε Γραmicromicroική Γραφή Βrsquo

πάνω) Η φράση πάντως microέσα στην οποία απαντά η λέξη δαmicroοκόρος είναι σαφέστατη ω Fίδε Φυγέβεις ότε Fάναξ θήκε ΑυγέFαν δαmicroοκόρον (o-wi-de-pu-ke-qi-ri) o-te-wa-n-ak-a te-ke-au-ke-wa da-mo-ko-ro) laquoτα εξής είδε ο Φύγεβεις όταν ο βασιλιάς τοπο-θέτησε τον Αυγεία δαmicroοκόροraquo Η φράση είναι η επικεφαλίδα microιας σειράς κειmicroένων στα οποία καταγράφονται ποικίλα οικιακά σκεύη και έπιπλα πολυτελούς κατασκευής Με βάση την ετυmicroολογία του ονόmicroατος που δεν είναι όmicroως πάντοτε ασφαλής οδηγός δαmicroοκόρος laquoαυτός που ασχολείται microε τον δάmicroονraquo ένα είδος δηmicroάρχουΣτα microυκηναϊκά βασίλεια εκτός από την άρχουσα τάξη υπήρχε βέβαια και το λαϊκό πλή-θος οι ειδήσεις όmicroως που αντλούmicroε γιrsquo αυτό από τις πινακίδες είναι ελάχιστες Η ανα-κτορική διοίκηση ενδιαφερόταν για τους ευγενείς για τους γαιοκτήmicroονες και για τους υφισταmicroένους και δούλους τους Ανάmicroεσα όmicroως σε αυτούς βρισκόταν ο microεγάλος όγκος του εργαζόmicroενου πληθυσmicroού Στα κείmicroενα καταγράφονται υποmicroισθωτές γης χαρακτη-ριζόmicroενοι ως δούλοι θεότητας (te-o-jo do-e-ro = θεοίο δόελος = θεού δούλος te-o-jo do-e-ra θεοίο δοέλα = θεού δούλη) Δεν είναι όmicroως ξεκάθαρο τι σήmicroαινε ο χαρακτηρισmicroός αυτός Κάποιοι από τους υποmicroισθωτές αλλά πολλοί λίγοι εργάζονταν ως βασιλικοί (wa-na-ka-te-to Fανάκτερα) τεχνίτεςΚαι σε πινακίδα της Πύλου καταγράφονται δώδεκα τοιχοδόmicroοι δηλαδή laquoτειχοποιοίraquo διανεmicroηmicroένοι σε τέσσερεις διαφορετικές περιοχές Μάλλον πρόκειται για τεχνίτες καθώς είναι ολιγάριθmicroοι Στις πινακίδες ονοmicroάζονται πλείστες επαγγελmicroατικές ειδι-κότητες που προϋποθέτουν εντυπωσιακό καταmicroερισmicroό εργασίας κατασκευάστριες κεφαλοδέσmicroων (a-pu-ko-wo-ko αmicroπυκFοργοί) ξάντριες (pe-ki-ti-ra2 πέκτριαι) γυναίκες που ασχολούνται microε τη ρόκα (a-ra-ka-te-jaαλακάτεια απο το αλακάτα = ηλακάτη laquoρόκαraquo) υφάντρες (I-te-ja ίστειαι από το ιστός = αργαλειός) νεράντρες λινών (ri-ne-ja γίνεται από το λίνον = laquoλινάριraquo) νεράντρες microαλλίνων (we-we-si-je-ja Fερ Fεσίειαι από το FέρFος= Είρος έριον laquoεριουργόςraquo) και πολλά άλλα που αδυ-νατούmicroε να κατανοήσουmicroε όπως te-pa-te-pe-ja λουτράρισσδες (re-wo-to-ro-ko-wo λεFοτροχόFος = οmicroηρικό λουτροχόοι) Ανάmicroεσα στους επαγγελmicroατίες microνηmicroονεύεται και ο κυανουργός (ku-wa-no-wo-ko κυανοFοργός) ο laquoτεχνίτης λαγουρίτη λίθουraquo γεγο-νός που microαρτυρεί ασυνήθιστο επίπεδο πολυτέλειας Ισως δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το επάγγελmicroα ασκούσαν microόνο στις Μυκήνες στο πολιτιστικό κέντρο του microυκηναϊκού κόσmicroου Οι microεγάλοι απόντες του καταλόγου των επαγγελmicroάτων είναι οι γεωργοί και οι

Ο θόλος του τάφου του Ατρέως στις Μυκήνες

γραφείς (εκτός αν οι τελευταίοι δηλώνονται microε το de-pte-ra-po-ro Διφτεραφόρος) Όπως ήταν φυσικό πολλά microυκηναϊκά ονόmicroατα επαγγελmicroάτων δεν επιβίωσαν στα κλα-σικά χρόνια Λησmicroονήθηκαν τα ονόmicroατά τους όταν πια τα επαγγέλmicroατα έπαψαν να ασκούνται Στη χαmicroηλότερη βαθmicroίδα της κοινωνικής κλίmicroακας βρίσκονταν οι δούλοι Από το σύνολο των δούλων που ανήκαν σε ιδιώτες οι πολυαριθmicroότεροι ανήκαν στους χαλκείς

ΔιατροφήΟι Μυκηναίοι οι δηmicroιουργοί ενός από τους πιο λαmicroπρούς πολιτισmicroούς της αρχαιότη-τας δεν γνωρίζουmicroε επακριβώς τι έπιναν και τι έτρωγαν Μπορούmicroε όmicroως βάσιmicroα να υποθέσουmicroε στηριζόmicroενοι κυρίως στα microυκηναϊκά κείmicroενα και κατά δεύτερο λόγο στα οmicroηρικά έπη τα οποία ως γνωστό είναι η ώριmicroη κατάληξη microιας microακραίωνης προφο-ρικής επικής παράδοσης που φθάνει έως τα microυκηναϊκά χρόνια και ακόmicroα παλαιότερα Βέβαια microιλώντας για αγροτικά προϊόντα στα microυκηναϊκά χρόνια δεν πρέπει να λησmicroο-νούmicroε ότι στα microυκηναϊκά κείmicroενα καταγράφονται microονάχα όσα παρουσίαζαν ειδικό ενδι-αφέρον από τη σκοπιά της ανακτορικής διοίκησης Δεν microνηmicroονεύεται το σύνολο των προϊόντων των οποίων έκαναν χρήση οι Μυκηναίοι για παράδειγmicroα τα ποικίλα λαχα-νικά και οι ποικίλοι καρποί οπωροφόρων δένδρων

Μυκηναϊκά ποτάΟι Μυκηναίοι έπιναν κρασί που το δήλωναν microε τη λ Fοίνος (wo-no) Οι Έλληνες των κλασικών χρόνων χρησιmicroοποιούσαν την ίδια λέξη microε το δίγαmicromicroα και χωρίς το δίγαmicromicroα Η αντίστοιχη λατινική λέξη είναι vinum απrsquo όπου η γερmicroανική wein και η αρχαία σλαβική vino Την αγάπη των αρχαίων Ελλήνων προς τον οίνο microαρτυρεί το πλήθος των ανθρω-πωνυmicroίων όπως Οινόφιλος Οινεύς Οίνων Οίνιχος Fοινίας κλπ Οι σηmicroερινοί Έλληνες για να δηλώσουν τον οίνο χρησιmicroοποιούν τη λ κρασί (κεράννυmicroι) από τη συνήθεια να αναmicroειγνύουν παλαιότερα τον οίνο microε νερό να microην πίνουν τον οίνο άκρατο (ltα-στερητικό + κεράννυmicroι) Το περίεργο είναι ότι ενώ οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν τον οίνο αναmicroεmicroειγmicroένο microε νερό τη λέξη κρασί που microαρτυρεί αυτή ακριβώς τη συνήθεια των αρχαίων τη χρησιmicroοποιούν οι νέοι Έλληνες οι οποίοι όmicroως πίνουν τον οίνο χωρίς να τον αναmicroειγνύουν microε νερό Είναι από τα γλωσσικά περίεργα της ελληνικής γλώσσας

Χάλκινα microυκηναϊκά δοχεία καθη-microερινής χρήσης του 15ου-14ου

Προφανώς το νεοελληνικό κρασί έχει τη ρίζα του στην αρχαιότηταΑξίζει πάντως να σηmicroειωθεί ότι σε κάποιες περιοχές που σήmicroερα δυστυχώς δεν είναι πια ελληνικές αλλά τουρκοκρατούmicroενες επιβιώνει η microυκηναϊκή λέξη προς δήλωση του κρασιού στην Κερασούντα στην Οινόη και στην Τραπεζούντα του Πόντου το κρασί ονοmicroαζόταν microέχρι το 1922 οινάριν οινάρι Όmicroοια ονοmicroάζεται και στη σηmicroερινή Κύπρο Το σηmicroερινό οινάριν προέρχεται από το αρχαίο οινάριον που είναι υποκοριστικό του οίνος ndash Fοίνος Σηmicroειώνω τέλος ότι οι λέξεις οίνος οινοπώλης οινοπωλείον οινο-ποιϊα κά απαντούν στην καθαρεύουσα ελληνικήΜετά την αναγκαία παρέκβαση επιστρέφουmicroε στον οίνο τον microυκηναϊκό Η λέξη Fοίνος απαντά σε microια πινακίδα της Πύλου Η πινακίδα καταγράφει διάφορες ποσότητες κρα-σιού που έχει διανεmicroηθεί συmicroπληρωmicroατικά (ΡΥ Vn 20 e-pi-da-to επιδέδαστοι = εποι-δέδασται του ρ επιδατέοmicroαι = διανέmicroω επιπλέον) σε εννέα γεωγραφικά διαmicroερίσmicroατα του πυλιακού βασιλείου Το κρασί αυτό προσδιορίζεται microε microια λέξη που δεν έχει έως σήmicroερα ερmicroηνευθεί ικανοποιητικά (pa-ra-we-wo) Θυmicroίζει πάντως τον περίφηmicroο πράmicroνειον οίνον που microνηmicroονεύει ο Όmicroηρος στην Ιλιάδα (Μ 639) και στην Οδύσσεια (κ 235) Αλλά και το οmicroηρικό πράmicroνειος δεν γνωρίζουmicroε τι σηmicroαίνει Ίσως και το microυκη-ναϊκό pa-ra-we-wo και το οmicroηρ Πράmicroνειος σχετίζονται microε το επίθετο ραυς πράος πβ πραύνωΜια δεύτερη ποικιλία κρασιού microαρτυρείται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Ο οίνος αυτός προσ-διορίζεται microε το επίθετο microελίτιος (me-ri-ti-jo) και προφανώς σηmicroαίνει το κρασί για την παρασκευή του οποίου έχει χρησιmicroοποιηθεί microέλι Τώρα ίσως κατανοούmicroε καλύτερα το οmicroηρικό επίθετο microελιηδής που προσδιορίζει microεταξύ άλλων τον οίνο και συνή-θως το microεταφράζουmicroε laquoγλυκός σαν microέλιraquo Το microυκηναϊκό microελίτιος οίνος υπαγορεύει να δεχθούmicroε ότι αρχικά το επίθετο microελιηδής εσήmicroανε laquoγλυκός εξαιτίας του microελιού που χρησιmicroοποιήθηκε για την παρασκευή τουraquoΣε microια πινακίδα της Κνωσού το κρασί που καταγράφεται χαρακτηρίζεται microε τη λ δλεύ-κος (ΚΝ Uc 160 de-re-u-ko δλεύκος) τον πρόγονο του κλασικού ελληνικού γλεύκος = microούστος γλυκό κρασί Ο microυκηναϊκός τύπος δλεύκος βεβαιώνει την ετυmicroολογική συγγένεια του επιθέτου γλυκύς (ltδλυκύς) microε το λατ dulcis που είχαν ήδη υποθέσει οι γλωσσολόγοι πριν από την αποκρυπτογράφηση της Γραmicromicroικής γραφής Β Τέλος microια σειρά παράγωγα και σύνθετα στα οποία ως βάση υπόκειται η λ οίνος microαρτυρούν την

Κύπελο από ορεία κρύσταλλο microε microορφή πάπιας που βρέθηκε στις

επίδραση που είχε το κρασί στη ζωή των Μυκηναίων Έτσι1) ΦιλοFοίνα (pi-ro-wo-na ΦιλοFοίνα) ονοmicroάζεται microια γυναίκα στις Μυκήνες προφα-νώς γιατί της άρεσε το κρασί2) FοινέFας ονοmicroάζεται ένας άντρας στην Πύλο (wo-ne-wa)3) Fοινόπορσος ονοmicroάζεται ένα βόδι στην Κνωσό (wo-no-qo-so) προφανώς από το χρώmicroα που είχε η πλάτη του [σύνθετο από το Fοινον (ltοίνος + όπωπα) laquoο έχων το χρώmicroα του οίνου ο κρασάτοςraquo πβ βόε οίνοπε στον Όmicroηρο + όρσος = το πίσω microέρος η πλάτη] 4) Fοινάδες διαβάζεται σε πινακίδα της Κνωσού (wo-na-si Fοινάσσι δοτ ndash τοπική πληθ laquoστους αmicroπελώνεςraquo) πβ οινάδες αmicroπελώδεις τόποι Ησύχιος5) FοινωFάτις παράγωγο του Fοινώα = αmicroπελώνας απαντά δύο φορές στην Πύλο Τη microία φορά στην ίδια πινακίδα διαβάζεται και η λέξη ΔιFόνυσος = Διόνυσος ο θεός του οίνου και του θεάτρου Η λέξη Διόνυσος διαβάζεται άλλη microία φορά σε πινακίδα της Πύλου ώστε δεν υπάρχει καmicroία αmicroφιβολία για τη λατρεία του θεού αυτού στην Πύλο γύρω στο 1200 πΧ Πιθανόν η λέξη Fοίνος υπόκειται ως βάση και σε άλλες microυκηναϊκές λέξεις των οποίων όmicroως η ανάγνωση και η ερmicroηνεία δεν microας είναι σαφείς Προσθέτω ακόmicroη ότι χρήση του οίνου έκαναν οι Μυκηναίοι και για άλλους σκοπούς Έτσι κρασί χρησιmicroοποιούσαν microαζί microε διάφορες αρωmicroατικές ουσίες για την παρασκευή αρωmicroατικής αλοιφής Κρασί επίσης microαζί microε άλλα αγροτικά προϊόντα προσέφεραν σε διάφορες θεότητες Αυτά λοιπόν για τον Fοινον των Μυκηναίων microε βάση τα κατάστιχα των ανακτόρων Τι άλλο έπιναν οι Μυκηναίοι δεν γνωρίζουmicroε Τα microυκηναϊκά κείmicroενα δεν microας διαφωτίζουν

Μυκηναϊκές τροφέςΟι Μυκηναίοι έτρωγαν πρωτίστως κρέας όπως microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε από το microέγα πλήθος των ζώων που καταγράφονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Στις πινακίδες της Κνωσού καταγράφονται συνολικά περίπου 100000 πρόβατα στις πινακίδες της Πύλου περίπου 11000 πρόβατα 2000 αίγες 500 χοίροι και 30 βόδια Ο αριθmicroός των βοδιών είναι εξαιρετικά microικρός Είναι βέβαιο ότι στην Πύλο εκτρεφόταν microέγας αριθmicroός βοδιών Με βάση τις πινακίδες της Πύλου Ma ετησίως παραδίδονταν στα ανάκτορα 234 δέρmicroατα βοδιών Η συνεισφορά αυτή υπαγορεύει να δεχθούmicroε την ύπαρξη πολύ

microεγαλύτερου αριθmicroού ζώων Τούτο συmicroφωνεί (α) microε τον microεγάλο αριθmicroό βουκόλων που microνηmicroονεύονται στις πυλιακές πινακίδες τουλάχιστον 310 και β) microε τα οmicroηρικά δεδοmicroένα Ο Αγαmicroέmicroνονας υπόσχεται στον Αχιλλέα microαζί microε microία κόρη του επτά παραθα-λάσσιες πόλεις που βρίσκονται κοντά στην Πύλο και στις οποίες άνδρες ναίουσι πολύρρηνες πολυβούται (Ι 154)Τα βόδια που καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού σχεδόν πάντα σε ζυγό αριθmicroό είναι πολύ λίγα Προφανώς τα χρησιmicroοποιούσαν για όργωmicroα Άλλωστε συχνά χαρακτηρίζονται microε τη λ Fεργάτας (we-ka-ta) = εργάτης microε microια λέξη που δεν επιβι-ώνει microόνο στην κλασσική Ελλάδα (πβ βους εργάτης στον Αρχίλοχο κα) αλλά και στη σηmicroερινή Μέχρι σήmicroερα στην ελληνική διάλεκτο της Κάτω Ιταλίας αργάτης λέγεται το εύρωστο και ικανό για όργωmicroα βόδιΠοια ήταν τα κατοικίδια ζώα των Μυκηναίων φανερώνουν και τα ονόmicroατα των βοσκών που για διαφόρους λόγους microνηmicroονεύονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Απαντούν οι επαγ-γελmicroατικοί όροια) ποιmicroήν (po-me κλπ) = βοσκός προβάτωνβ) αιγιπάστας (a3-ki-pa-ta) = αιγοβοσκόςγ) βουκόλος (qo-u-ko-ro βουκόλοι ονοmicro πληθ) = βοσκός βοδιών Αξίζει να σηmicroειω-θεί ότι η λέξη έχει επιβιώσει σε πλείστους τόπουςδ) συβώτας (su-qo-ta) = οmicroηρ Συβώτης laquoχοιροβοσκόςraquoΟι Μυκηναίοι εκτός από κρέας προβάτου αίγας χοίρου και βοδιού ασφαλώς εγεύοντο και κρέας από κυνήγι αφού στα microυκηναϊκά κείmicroενα microνηmicroονεύονται κυναγέται (ku-na-ke-ta-I κυναγέταις δοτ πληθ) = κυνηγοί Ασφαλώς εγεύοντο και κρέας ελάφου σε microια πινακίδα της Πύλου αναφέρεται ότι το laquoτάδε οφείλει στα ανάκτορα οκτώ περσινά δέρmicroατα ελαφιώνraquo (ΡΥ Ub 1316 pe-ru-si-nu-wa-e-ra-pi-ja περυσινFαί ελαφία = περυ-σιναί ελαφέαι) Ας σηmicroειωθεί οτι ελαφηβόλος ανήρ και κυνήγι ελάφου microνηmicroονεύονται στον Όmicroηρο (Σ 319 κ 158 κκ)Οι Μυκηναίοι εκτός από κρέας κατανάλωναν και άρτο όπως συmicroπεραίνουmicroε από το επαγ-γελmicroατικό όνοmicroα αρτοπόπος a-to-po-qo αρτοπόποι που σηmicroαίνει laquoαυτός που ψήνει το ψωmicroίraquo Από το αρτοπόπος προέκυψε microε ανοmicroοίωση ο τύπος αρτοκόπος που απαντά για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο Ο άρτος παρασκευαζόταν από το σιτάρι και το κριθάρι που microνηmicroονεύονται στα κείmicroενα και ασφαλώς ήταν η βάση της τροφής των Μυκηναίων

Πινακίδα της Γραmicromicroικής Γραφής Βrsquo

Το σιτάρι λέγεται σίτος (si-to) και το κριθάρι κριθά (ki-ri-ta κριθάν αιτ εν) Και οι δύο λέξεις απαντούν στον Όmicroηρο και επιβιώνουν microέχρι σήmicroερα microε τους τύπους σιτάρι υποκοριστικό του σίτος και κριθάρι υποκοριστικό του κριθή πβ ακόmicroη τα σύνθετα αραπο-σίτι τα ρό-σιτα (ltαιρό-σιτα) laquoσιτάρι microε πολλή νήραraquo (στη Ρόδο) η σιτο-σπορά (στην Πελοπόννησο) που διασώζεται ο αρχικός τύπος σίτος Το κριθή έχει επιβιώσει και microε τους τύπους κρίσα (στην απουλία της Κάτω Ιταλίας) ο κρίθος και ο άκριθας (στη Χίο) Κατευθείαν από το κριθή προέρχεται το ποντιακό κούρθινος (lt κρίθινος) και το κριθινό της Κάτω Ιταλίας Με τη microέτρηση και γενικά την τακτοποίηση (πχ κοσκίνισmicroα) του σιταριού ασχολούνταν οι Μυκηναίες όπως συνάγεται από το επαγγελmicroατικό όνοmicroα σιτοχόFος (si-to-ko-wo) = αυτή που βάζει το σιτάρι Για το β΄ συνθετικό πβ το οmicroηρ οινο-χόος και ακόmicroη την οmicroηρ φράση γρηύςhellip δε οι άλφιτα χευεν (β 380)Σε microια πινακίδα της Πύλου 53 γυναίκες χαρακτηρίζονται σιτοχόFοι Με το άλεσmicroα των δηmicroητριακών ασχολούνται επίσης γυναίκες και ονοmicroάζονται microελέτριαι (me-re-ti-ri-ja) = αυτές που γυρίζουν τον microύλο που αλέθουν Ο αντίστοιχος οmicroηρικός όρος είναι γυνή αλετρίς (υ 105 πβ και η 104) Το αλεσmicroένο σιτάρι και κριθάρι δηλώνεται microε τη λ Μέλευρον (me-re-u-ro) η οποία microε τον τύπου microάλευρον (ltmicroάλευρον+άλευρον) απαντά στην κλασική ελληνική Τη σηmicroασία του σίτου για τη ζωή των Μυκηναίων φανερώνει και η λατρεία ειδικής θεότητας που έφερε το όνοmicroα Σιτώ (si-to-po-ti-ni-ja Σιτώ Ποτνία δοτ εν)Παράλληλα microε τα δηmicroητριακά βασική τροφή για τους Μυκηναίους ήταν τα σύκα Στις γυναίκες δούλες της Πύλου χορηγούνταν ίσες ποσότητες σύκων και δηmicroητριακών Ειδικός υπάλληλος ήταν υπεύθυνος για τα σύκα όπως φανερώνει η λέξη Οπίσυκος (o-pi-su-ko) laquo ο επί των σύκωνraquo laquoο επόπτης των σύκωνraquo Η θέση του ηταν υψηλή στην κρατική ιεραρχία αφού το όνοmicroά του αναγράφεται δίπλα microε το όνοmicroα της ιέρειας ΚλαFιφόρου (ka-ra-wi-po-ro κλαFιφόρος) laquoΚλειδούχουraquo Ο microυκηναικός Οπίσυκος microας βοηθά ίσως να καταλάβουmicroε καλύτερα το πολυσυζητηmicroένο όνοmicroα συκοφάντηςΕκτός από σύκα οι Μυκηναίοι κατανάλωναν ελιές και φυσικά λάδι που ονοmicroάζεται έλαιFον (e-ra-wo) Ο καρπός του ελαιόδενδρου δηλώνεται microε τη λέξη ελαίFα (e-re-wa) όπως δηλαδή και το ελαιόδενδρο Η microυκηναϊκή λέξη microε τη διττή σηmicroασία επιβιώ-νει microέχρι σήmicroερα microε τον τύπο ελιά Λάδι αρωmicroατισmicroένο microε ποικίλες αρωmicroατικές ουσίες (πβ τους χαρακτηρισmicroούς ροδόεν [wo-do-we FoρδόFεν] σφακόFεν [pa-ko-we]) προ-

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος (15ος αιώνας πΧ) από microαύρο

σέφεραν οι Μυκηναίοι στους θεούς τους όπως επίσης οίνο και σύκα και κριθάρι και microέλι (me-ri) και τυρόν tu-ro2) Το microέλι και τον τυρόν είναι βέβαιο ότι τα γεύονταν και οι ίδιοι Γεύονταν ακόmicroη χουρmicroάδες (po-ni-ki-jo φοινίκιον) και φιστίκια (ki-ta-no κίρτανος = κρίτανος άλλο όνοmicroα του δένδρου τέρmicroινθοςτερέβινθος = σηmicroερινό τρε-microιθιά ανταmicroιθιά κλπ) που σε microεγάλες ποσότητες καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού Τέλος microε microια σειρά καρυκεύmicroατα οι Μυκηναίοι φρόντιζαν να νοστιmicroίζουν τα φαγητά τους Στις πινακίδες κυρίως των Μυκηνών αναγράφονται τα ακόλουθα microάραθο (ma-ra-tu-wo microάραθFον) σέλινο (se-ri-no) κύmicroινο (ku-mi-no) κάρδαmicroο (ka-da-mi-ja καρδαmicroία) σχοίνος (ko-no και οι δύο ποικιλίες όπως φανερώνει η φράση ko-no- a-po-te-ra σχοίνοι αmicroφότεροι) κόλιανδρο (ko-ri-ja-do-no κορίανδρον = κορίαντρο) σησάmicroι (sa-sa-ma σάσαmicroα) κνήκος (ka-na-no κνάκος) φλησκούνι (ka-ra-ko γλάχων = βλήχων) δυόσmicroος (mi-ta microίνθα) Οι σηmicroερινοί Έλληνες περίπου ύστερα από τρια-νταπέντε αιώνες εξακολουθούν να χρησιmicroοποιούν αυτές τις τροφές και αυτά τα ποτά Χάρη στη θαυmicroαστή συνέχεια της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού βίου από τα microυκηναϊκά χρόνια έως σήmicroερα οι σηmicroερινοί Έλληνες εξακολουθούν να λένε το κύmicroινον κύmicroινο το σέλινον σέλινο το microέλι microέλι κλπ

Γεωργικός βίος

Ονόmicroατα γαιώνΤα διάφορα είδη γαιών οι Μυκηναίοι δήλωναν ως εξής1 αγρός (a-ko-ro) laquoαγρός χωράφι γηraquo2 άρουρα (a-ro-u-ra) laquoσιτοφόρος αγρόςraquo3 τέmicroενος (te-me-no) laquoτεmicroάχιο γης που ανήκει στον βασιλιά ή σε άλλο αξιωmicroατούχο Το τέmicroενος για παράδειγmicroα χαρακτηρίζεται σε microια πινακίδα της Πύλου wa-na-ka-te-ro Fανάκτερον laquoβασιλικόςraquo και ra-wa-ke-si-jo λαFαγέσιον laquoπου ανήκει στον λαFαγέταν = στον αρχηγό του στρατούraquo Επίσης στον Όmicroηρο τέmicroενος είναι τmicroήmicroα γης που αποχωρί-ζεται από τη δηmicroόσια γη και δίδεται στο βασιλιά (πχ Ζ 194) ή αφιερώνεται σε θεό4 κτοίνα (ko-to-na) laquoτmicroήmicroα γηςraquo Η λέξη στην αλφαβητική ελληνική microαρτυρείται από τη Ρόδο microε βάση τη γλώσσα του Ησύχιου λεξικογράφου του 5ου αιmicroΧ κτύναι ή κτοίναι χωρήσεις προγονικών ιερών ή δήmicroος microεmicroερισmicroένος Από τη Ρόδο microαρτυ-

Σκεύη καθηmicroερινής χρήσης από τις Μυκήνες (Εθνικό Αρχαιολο-

ρούνται και οι όροι κτοινάτας και κτοινέτας παράγωγα του κτοίνα Στις πινακίδες α) κτοίναι διακρίνονται σε δύο είδη όπως συνάγεται microε βεβαιότητα από τις εκφράσεις α) ko-to-na ki-ti-me-na κτοίνα κτιmicroένα laquoιδιόκτητη γηraquo και β) ke-ke-me-na ko-to-na ki-ti-me-na κτοίνα laquoδηmicroόσια γηraquo Αξιοσηmicroείωτη είναι η σειρά των λέξεων το ki-ti-me-na κτιmicroένα πάντα ακολουθεί το ke-ke-me-na πάντα προηγείται Αι ke-ke-me-na κτοίναι ανήκουν στον δήmicroο (da-mo) ο οποίος τις εκχωρεί microε microίσθωση στους ιδιώτες Η φράση που χρησιmicroοποιείται δεκάδες φορές είναι laquoεκ microέρους του δήmicroουraquo laquoαπό τον δήmicroοraquo (pa-ro-da-mo παρό δάmicroω = παρά δήmicroω που σηmicroαίνει ότι και η φράση παρά δήmicroου της κλασικής ελληνικής) Σε αυτή τη χρήση ο δάmicroος σηmicroαίνει το συλλογικό σώmicroα των αντιπροσώπων ενός γεωγραφικού διαmicroερίσmicroατος Με την ευκαιρία ας σηmicroει-ωθεί ότι στις πινακίδες της Πύλου καταγράφονται οι γαίες και του δηmicroόσιου και του ιδιωτικού τοmicroέα Η Πύλος γύρω στο 1200 πΧ διέθετε κτηmicroατολόγιο5 κτίmicroενον (ki-ti-me-no e-kehellippe-pu2-te-me-no κτίmicroενον έχει πεφυτηmicroένον laquoιδιό-κτητο κτήmicroα έχει φυτεmicroένο microε δένδραraquo) Η λέξη είναι ουσιαστικοποιηmicroένη microετοχή microε παράλειψη του ουσιαστικού τέmicroενος πβ στον Όmicroηρο τη φρ ευκτιmicroένη αληώ (Φ 77 ω336) laquoοmicroορφοκαλλιεργηmicroένος κήποςraquo6 φυταλιά (pu-ta-ri-ja) laquoκήποςraquo laquoκήπος microε οπωροφόρα δένδραraquo Με την ίδια σηmicroα-σία ο όρος απαντά και στον Όmicroηρο microε τον ιωνικό τύπου φυταλιά (Ζ 195 Μ 314 Υ 185)7 Ka-ma laquoτmicroήmicroα γηςraquo Ο όρος δεν έχει επιβιώσει στην αλφαβητική ελληνική και αγνο-ούmicroε την ετυmicroολογία του (πβ Κάmicroνω) και την ακριβή του σηmicroασία Από το παράγωγο ka-ma-e-u καmicroατεύς συmicroπεραίνουmicroε ότι είναι ουδέτερο Πιθανόν σχετίζεται microε τη γλώσσα του Ησύχίου καmicroάν τον αγρόν Κρήτες8 Pu-te-ri-ja φυτήλίαν

Ιδιοκτήτες γαιώνΚτοινέτας (ko-to-ne-ta) laquoκάτοχος κτοίναςraquo Ο όρος στα ιστορικά χρόνια microαρτυρείται στη Ρόδο παράλληλα microε τον τύπο κτοινάτας Κτοινοόχος (ko-to-no-o-ko) laquoκάτοχος κτοίναςraquo Κτοινεύς (ko-to-ne-we κτοινήFες ονοmicro πληθ) laquoκάτοχος κτοίναςraquo Ότι η ακριβής σηmicroασία των όρων αυτών microας διαφεύγει είναι αυτονόητο Ka-ma-e-u καmicroαhεύς laquoο κάτοχος ενός Ka-ma laquoείδος γηςraquo Mo-ro-qa microορόπας (πβ microοίρα microόρος

Αmicroφοροειδής κρατήρας της Ύστερης Εποχής του Χαλκού

Πήλινο ειδώλιο άρmicroατος microε ανα-βάτη της Ύστερης Εποχής του

laquoτmicroήmicroαraquo + πάοmicroαι laquoκατέχωraquo) laquoιδιοκτήτης τεmicroαχίου γηςraquo o-na-te-re ονατήρες (πβ ονίναmicroαι ονάτωρ στον Πίνδαρο Το ονατήρ σηmicroαίνει αυτός που έχει o-na-to ονα-τόν laquoκλήρο υπό microίσθωσηraquo Από τον γυναικείο πληθυσmicroό κτήmicroατα κατέχουν γυναίκες microε ιερατικά αξιώmicroατα γεγονός που υποδηλώνει ότι microόνο στον θρησκευτικό χώρο οι γυναίκες είχαν κάποια θέση που τους εξασφάλιζε ανεξαρτησία Πάντως ένα από τα microεγαλύτερα κτήmicroατα της Πύλου κατέχει η ιέρεια Ερίθα Όmicroως η κυριότητα του κτήmicroα-τος αmicroφισβητείται Η αντιδικία ανάmicroεσα στην ιέρεια και στον δήmicroο έγκειται στο αν η διαφιλονικούmicroενη γη τελεί υπό microίσθωση ή έχει παραχωρηθεί microε προνοmicroιακή ατέλεια Οι σχετικοί όροι είναι o-na-to ονατόν στην πρώτη περίπτωση και e-to-ni-jo ετώνιον στη δεύτερη (πβ κυπριακό πανώνιον laquomicroε όλα του τα δικαιώmicroαταraquo) Πώς διευθετήθηκε η αντιδικία είναι άγνωστο Ο ανακτορικός υπάλληλος που ήταν εντεταλmicroένος για την καταγραφή αυτού του κτήmicroατος αρκέστηκε να εκθέσει απλώς το γεγονός

Ιδιοκτησιακό καθεστώςo-na-to ονατόν laquoγη υπό microίσθωσηraquoe-to-ni-jo ετώνιον laquoείδος κατοχής γης παραχώρηση γης microε προνοmicroιακή ατέλειαraquoda-mi-jo δάmicroιον laquoγη που ανήκει στον δήmicroοraquo

ΚαλλιεργητέςΟ όρος microε τον οποίο δηλωνόταν ο laquoγεωργόςraquo δεν microας παραδίδεται Στις πινακίδες απαντούν σχετικοί όροι όπως φυτήε ( pu-te) laquoφυτευτήςraquo πβ τις λέξεις pu-to φυτόν και pe-pu-te-me-no πεφυτηmicroένον laquoκαλλιεργηmicroένο microε δένδραraquo Ίσως εδώ υπάγονται και οι όροι ki-ti-ta κτίτας laquoκαλλιεργητήςraquo me-ta-ki-ti-ta πβ οmicroηρικό microετα-νάστης laquomicroέτοικοςraquo Το laquoκαλλιεργώraquo laquoεργάζοmicroαι τη γηraquo δηλώνεται microε το e Fόρζω που ετυmicroο-λογικά αντιστοιχεί στα οmicroηρικά έρδω και ρέζω laquoκάνωraquo Είναι χαρακτηριστική η ακό-λουθη φράση ka-pa-ti-ja ka-ra-wi-po-ro e-ke ke-ke-me-no o-pe-ro-sa du-wo-u-pi wo-ze-e o-u-wo-re Καρπαθία κλαFιφόρος έχει ke-ke-microένω (δυϊκός) οφέλλουσα δύουφι Foρζεhεν ου Fόρζει laquoΗ κλειδούχος (ενν ιέρεια) Καρπαθία κατέχει δύο τεmicroάχια γης αυτή είναι υποχρεωmicroένη και τα δύο να τα καλλιεργεί όmicroως δεν τα καλλιεργείraquoΛοιποί γεωργικοί όροιPe-ma σπέρmicroα laquoσπόροςraquo a-ma αmicroά laquoσυγκοmicroιδήraquo laquoθερισmicroόςraquo πβ αmicroάω laquoθερίζωraquo

ri-na-ko-ro λιναγόρος (από το ουσ λίνον + αγείρω) laquoο συλλογέας του λιναριούraquo πβ ri-ne-ja λίνεται laquoοι ασχολούmicroενες microε την κατεργασία του λιναριούraquo wi-ri-za Fρίζα = ρίζα du-ru-to-mo δρυτόmicroος laquoξυλουργόςraquo do-we-jo δόρFειος = δούρειος laquoξύλινοςraquo e-pi-pu2-ta επίφυτα laquoξύλα χρησιmicroοποιούmicroενα από τον κατασκευαστή αmicroαξιώνraquo πβ οmicroηρικό όρπηξ laquoβλαστόςraquo (Φ 38) ku-te-se-jo κυτέσειος laquoαπό κύτισοraquo ku-pa-ri-se-jo κυπαρίσσειος laquoαπό κυπαρίσσιraquo e-re-mo ερήmicroον (προσδιορίζει το ουσ τέmicroενος) laquoακαλλιέργητοςraquo ko-ro χώροςto-pa-po-ro τορπαφόρος (ltτάρπη laquoκοφίνιraquo + φέρω) πβ το οmicroηρικό χωρίο Σ 568 (οι νέοι και οι νέες) πλεκτοίς εν ταλάροισι φέρον microελιηδέα καρπόνa-ki-ti-to άκτιτος laquoακαλλιέργητοςraquoa-no-no άνονος πβ ονατόνa-ko-to- no άκτοινος laquoχωρίς κτοίνανraquoa-de-te-re ανδετέρες (ltανα-δέω) πβ οmicroηρικό αmicroαλλοδετήρες (Σ 553)

Μέτρηση γηςΣτα microυκηναϊκά κείmicroενα το microέγεθος κάθε γήινης έκτασης υπολογίζεται microε βάση την ποσότητα σπόρου που απαιτείται για να καλλιεργηθεί (to-so pe-ma τόσσον σπέρmicroα Ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα ΣΙΤΟΣ και ο αριθmicroός) Με τον ίδιο τρόπο δηλώνονται και οι εκτάσεις γης όπου καλλιεργούνται αmicroπέλια και συκιές Απαράλλακτα όmicroοια δηλώνεται η έκταση γης σε πολλούς τόπους στη σύγχρονη Ελλάδα Στη Νάξο για παράδειγmicroα θα ακούσει κανείς να microιλούν για laquoπέντε πινάκια αmicroπέλιraquo που σηmicroαίνει ότι το εν λόγω αmicroπέλι είναι τόσης έκτασης ώστε αν σπαρεί σιτάρι ή κριθάρι θα χρειαστούν πέντε πινάκια σπόρο

Είδη καλλιεργουmicroένων φυτών και δένδρων ndash Μελισσοκοmicroία

ΔηmicroητριακάΌπως είναι φυσικό την πρώτη θέση στις καλλιέργειες κατέχουν τα δηmicroητριακά Τερά-στιες ποσότητες καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού Για παράδειγmicroα στην περιοχή ΔάFος (da-wo) που ίσως ταυτίζεται microε την εύφορη πεδιάδα της Μεσαράς στη νότια Κρήτη η συγκοmicroιδή δηmicroητριακών ανέρχεται σε 10000 microονάδες δηλαδή περίπου σε 775 τόνους Η νεοελληνική συνήθεια να σπέρνουν σιτηρά κάτω από ελαι-ώνες φαίνεται ότι ήταν και microυκηναϊκή ελιές και σιτηρά καταγράφονται microαζί σε κάποιες πινακίδες

ΕλαιόδενδραΒασικό είδος καλλιέργειας στη microυκηναϊκή Ελλάδα ήταν εκτός από τα δηmicroητριακά η ελαιοκαλλιέργεια Το λάδι της ελιάς είχε πολλαπλή χρήση Χρησιmicroοποιείτο στη microαγει-ρική και ως φωτιστικό microέσο και ακόmicroα για την ατοmicroική περιποίηση καθώς τότε δεν υπήρχε σαπούνι Στις πινακίδες της Κνωσού αναφέρονται δύο είδη ελιάς το ιδεό-γραmicromicroα που παριστάνει ελιά συνοδεύεται από την ακροφωνική βραχυγραφία α και ti Οι συντοmicroογραφίες αντιπροσωπεύουν τις ελληνικές λέξεις ά(γριος) και τι(θασός) = ήmicroερος Η περιοχή της Κρήτης ΔάFος microε τη microεγάλη απόδοση σε σιτάρι παράγει επίσης 9000 λίτρα ελιέςΣυκιέςΔιαδεδοmicroένη microε βάση τις πινακίδες ήταν η καλλιέργεια της συκιάς και τα σύκα κατεί-χαν σπουδαία θέση στο microυκηναϊκό διαιτολόγιο Το ίδιο ίσχυε microέχρι πριν από τέσσερις πέντε δεκαετίες στη σύγχρονη Ελλάδα πχ στη Νάξο Σε microια πινακίδα της Κνωσού καταγράφονται 1700 συκιές και στην Πύλο ένας αξιωmicroατούχος έφερε τον τίτλο οπί-συκος (o-pi-su-ko) δηλαδή laquoεπόπτης των σύκωνraquo

ΑmicroπέλιαΠότε το αmicroπέλι άρχισε να καλλιεργείται στον χώρο του Αιγαίου είναι άγνωστο Προς δήλωσή του οι Μυκηναίοι χρησιmicroοποιούσαν τη λέξη νιεύς (we-j-ewe υιήFες ονοmicro πληθ) που microας διέσωσε αποκλειστικά ο λεξικογράφος του 5ου αι microΧ Ησύχιος laquoυιήν την άmicroπελονraquo Το υιής είναι ο αντίστοιχος αρκαδοκυπριακός τύπος του υιεύς

Θρησκευτική ποmicroπή τριών γυναικών σε παράσταση

Σε microια πινακίδα της Κνωσού καταγράφονται αmicroπέλια (we-j-we υιήFες) 420 ρίζες και 104 συκιές Σε microια πινακίδα της Πύλου φθαρmicroένη ατυχώς καταγράφονται 110 ρίζες αmicroπελιού και στη συνέχεια συκιές Η συνήθεια να καλλιεργούνται microαζί κλήmicroατα και συκιές είναι και νεοελληνική Χρησιmicroοποιείται επίσης προς δήλωση του αmicroπελώνα ο όρος Fοινάς (wo-na-si Fοινάσσι δοτική ndashτοπική πληθ) (πβ τα τοπωνύmicroια Οινόη και Οινούσσαι)

ΜελισσοκοmicroίαΗ microελισσοκοmicroία ήταν διαδεδοmicroένη στα microυκηναϊκά χρόνια Με ειδικό όρο δηλώνεται ο microελισσοκόmicroος microελιτεύς (me-ri-de-wo microελιτήFος γεν εν) παράγωγο από το microέλι (γεν microέλιτος) Αναmicroφίβολα πρόκειται για σηmicroαντικό αξιωmicroατούχο επιφορτισmicroένο microε το θέmicroα της παραγωγής microέλιτος Σηmicroαντικός είναι και ο τίτλος microελιδάmicroαρτες (me-ri-da-ma-te) Η λέξη είναι σύνθετη microε α΄ συνθετικό τη λ microέλι και β΄ τη λ δάmicroαρ γεν δάmicroαρτος (στον Όmicroηρο σηmicroαίνει laquoσύζυγοςraquo εδώ όmicroως ταιριάζει η σηmicroασία laquoεπικεφα-λήςraquo laquoεπόπτηςraquo) Στις πινακίδες το microέλος που καταγράφεται προορίζεται για προσφορά σε θεότητες πχ σε microια πινακίδα της Κνωσού από ένας αmicroφορέας microέλι προσφέρεται α) στον Ποσειδώνα (po-se-da-o-ne Ποσειδαώνει) β) στους Πάντας θεούς (pa-si-te-o-i Πάνσι θεοίhι = πάσι θεοίς) και γ) στη θέα του τοκετού Ελειθυια (e-re-u-ti-ja Ελευθία) προφανώς προς εξευmicroενισmicroόΘρησκευτικός βίοςΜυκηναϊκά κείmicroενα microε θεολογικό περιεχόmicroενο (ύmicroνοι αφιερωτικές επιγραφές αναγρα-φές αναγραφές σε αναθηmicroατικά σκεύη κλπ) δεν έχουν σωθεί Σε αυτά οι θεοί εmicroφα-νίζονται microόνο ως αποδέκτες προσφορών οι οποίες εκπορεύονται από την ανακτορική διοίκηση Το όνοmicroα των θεοτήτων στις οποίες γίνονται οι προσφορές κείται όπως είναι φυσικό σε δοτική πτώση Αυτονόητο είναι ότι η επισήmicroανση των microυκηναϊκών θεοτήτων στηρίζεται κατά κύριο λόγο στα αντίστοιχα ονόmicroατα θεοτήτων της κλα-σικής εποχής Με αναλογικές προεκτάσεις microπορούmicroε να αναγνωρίσουmicroε ως ονόmicroατα θεών και microερικά που δεν microαρτυρούνται στην αλφαβητική ελληνική Ξεκινώντας από το ολυmicroπιακό δωδεκάθεο της κλασικής εποχής στα microυκηναϊκά κείmicroενα microνηmicroονεύονται1) Ο Ζευς ο θεός των καιρικών συνθηκών και του αίθριου ουρανού που ως τοπωνύmicroιο

Αίγαγροι σε αντιθετική διάταξη εκατέρωθεν φυτικού κοσmicroή-

έχει επιβιώσει στη σύγχρονη ελληνική (πχ Ζας ltΔίας ονοmicroάζεται το ψηλότερο βουνό της Νάξου και των Κυκλάδων στην πλαγιά του οποίου πάνω σε βράχο είναι χαραγ-microένη η επιγραφή ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ = όρος διός Μηλωσίου δηλαδή laquoσύνορο του Δία του περιβεβληmicroένου microε δασύmicroαλλη προβιά για τη microαγική πρόκληση βροχήςraquo) Το όνοmicroά του απαντά σε δοτική microε τον τύπο di-me ΔιFε΄ι = ΔιFί = Διί laquoστον Δίαraquo)α) Στην περίφηmicroη πυλιακή πινακίδα Τη 316 στην οποία microε την ευκαιρία κάποιας ασυνήθιστης ιερής τελετής προσφέρονται στις θεότητες της Πύλου συνολικά δεκατρία χρυσά κύπελλα και δέκα ανθρώπινα όντα άντρες και γυναίκες προορισmicroένοι πιθανό-τατα να θυσιαστούν (do-ra-qe pe-re po-re-na qe a-ke δώρα τε φέρει ρο-τήνας τε άγει laquoνα φέρουν δώραraquo (που συνίστανται σε χρυσά κύπελλα δηλούmicroενα microε ιδεόγραmicromicroα) και να οδηγήσουν po-te-na (που συνίστανται σε άντρες και γυναίκες δηλούmicroενες microε ιδεόγραmicromicroα)Για τη σύναψη των ρηmicroάτων φέρει και άγει πβ το οmicroηρικό χωρίο 512-13 δωκε δrsquo άγειαν ετάροισιν υπερθύροισι γυναίκακαι τρίποδrsquo ωτώεντα φέρεινΣτον Δία προσφέρεται ένα χρυσό κύπελλο και ένας άντρας Μνηmicroονεύεται επίσης ο τόπος λατρείας του Δία το Δίfιον (di-wi-jo di-u-jo) και στην Πύλο και στην Κρήτη (Χανιά) Εκτός από τον Δία στις πινακίδες και της Πύλου και της Κνωσού microνηmicroονεύεται και η ΔίFια η οmicroόλογη του Δία γυναικεία microορφή ίσως θεά του ουρανού Και ακόmicroη ο γιος του Δία Δρίmicroιος (di-ri-mi-jo di-wo ι-ze-we Δριmicroίω ΔιFός ιήFει laquoστον γιο του Δία Δρίmicroιοraquo)2) Η Ηρα (e-ra Ηρα = στην Ήρα) στην ίδια πινακίδα Τη 316 και πλάι microε τον Δία σηmicroείον ότι οι δύο αυτές θεότητες ήδη στα microυκηναϊκά χρόνια είχαν αποτελέσει ζευ-γάριβ) Σε πινακίδες της Κνωσού στην οποία καταγράφεται λάδι που χορηγείται σε διάφορες θεότητες και microεταξύ άλλων στον Δικταίο Δία (di-ka-ta-jo di-we Δικταίω ΔιFεί = Διί3) Ο Ερmicroής (e-ma-a Ερmicroάhα = στον Ερmicroή) Αλλού ο Ερmicroής προσδιορίζεται microε το επί-θετο Αρείας (e-ma-a a-re-ja Ερmicroάhα Αρεία) που δεν ξέρουmicroε τη σηmicroασία του απαντά πάντως σε αρκαδική επιγραφή του 4ου αιώνα πΧ ως λατρευτική επίκληση του Δία και του Ενυάλιου και της Αθηνάς4) Ο Άρης (a-re Άρη laquoστον Άρηraquo)5) Ο Απόλλων ( a-pe-ro2 [-ne Απελλώνει = Απέλλωνι laquoστον Απόλλωναraquo)

Λεζάντα της Γραmicromicroικής Γρα-φής Βrsquo από τις Μυκήνες

Πινακίδα Γραmicromicroικής Βrsquo (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

6) Ο Ποσειδών (po-se-da-o-ne Ποσειδαώνει = οmicroηρικό Ποσειδάωνι laquoστον Ποσειδώναraquo Παράλληλα προς το όνοmicroα του θεού microνηmicroονεύεται και ο τόπος λατρείας του Ποσιδάιον (po-si-da-ι-jo) Εκτός από τον Ποσειδώνα αναφέρεται και η Ποσιδάεια (po-si-da-e-ja Ποσιδαεία δοτική) παράγωγο από τον Ποσειδάων αmicroάρτυρο από την κλασική εποχή προφανώς ήταν η οmicroόλογη του Ποσειδώνα γυναικεία microορφή Με βάση τις πυλιακές πινακίδες ο Ποσειδώνας ήταν ο σπουδαιότερος από όλους τους θεούς της Πύλου Είναι αποδέκτης τακτικών ετήσιων εισφορών σε σιτηρά Ο ίδιος είναι αποδέκτης προσφορών που περιλαmicroβάνουν βόδια πρόβατα γίδια χοίρους σιτάρι κρασί microέλι αρωmicroατισmicroένο λάδι microαλλί και ύφασmicroα Εξέχουσα θέση κατέχει και σε πινακίδες microε θέmicroα τη χορήγηση ποσοτήτων αρωmicroατικού λαδιού σε διάφορες θεότητες Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι και ο Όmicroηρος (γ 43 κεδ) στην Πύλο τοποθετεί microια microεγάλη γιορτή που τελείται προς τιmicroήν του Ποσειδώνα7) Ο Διόνυσος (di-wo-nu-so ΔιFονύσω) Το όνοmicroα microαρτυρείται και στην Πύλο και στα Χανιά της Κρήτης και περιέχει το πατρικό του (ΔιFό- το υπόλοιπο τmicroήmicroα του ονόmicroατος είναι αδιευκρίνηστο)8) Η Αθηνά (a-ta-na-po-ti-ni-ja Αθάνα Ποτνία πβ οmicroηρική έκφραση (Ζ305 πότνιrsquo Αθηναίη laquoΔέσποινα Αθηνάraquo)9) Η Άρτεmicroις (a-ti-mi-te Αρτιmicroίτει laquoστην Άρτεmicroηraquo Πβ και την έκφραση Αρτέmicroιδος δούλος (a-te-mi-to do-e-ro Αρτέmicroιδος δόελος)Άλλα ονόmicroατα θεοτήτων που microνηmicroονεύονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα microε αφορmicroή προ-σφορές σrsquo αυτά γνωστά από τα κλασικά χρόνια είναια) ο Ενυάλιος (e-nu-wa-ri-jo Ενυαλίω) συχνά microαρτυρούmicroενο στην ελληνική γραmicromicroατεία ως άλλο όνοmicroα του πολε-microικού θεού Άρη β) Ο ΠαιάFων (Pa-ja-wo-ne ΠαιαFώνει = οmicroηρικό Παιήωνι laquoστον Παιήωναraquo αργότερα Παιάνα)γ) Η Ερινύς (e-ri-nu-we Ερινύει laquoστην Ερινύαraquo)δ) Οι θεοί (te-o-i Θεοίhι = θεοίς laquoστους θεούςraquo)ε) Η Πότνια (po-ti-ni-ja) laquoΔέσποιναraquo laquoΚυρίαraquoΚατά κανόνα το Πότνια προτάσσεται ή επιτάσσεται microιας άλλης λέξης που κείται σε πτώση γενική πχ Λαβυρίνθοιο Ποτνία (da-pu2-ri-to-jo po-ti-ni-ja Δαβυρίνθοιο Ποτνία Για την εναλλαγή δλ πβ ΟδυσσεύςΟλυσεύς κλπ) laquoστην Πότνια του Λαβυ-ρίνθουraquo Σίτων Ποτνία (si-to po-ti-ni-ja) Άλλες φορές η Πότνια συνοδεύεται από επίθετα Ιππεία (i-qe-ja) που υποδηλώνει σχέση microε άλογα Ασία (a-swi-ja) laquoΑσιανήraquo

Θρησκευτική απεικόνιση σε λάρνακα (13ος αιώνας πΧ)

κλπ Ανάλογη είναι η χριστιανική συνήθεια να προσαγορεύεται η Παναγία microε διάφορα επίθετα και επωνυmicroίες που άλλοτε δηλώνουν τόπο πχ Παναγία Σπηλιώτισσα Αργο-κοιλιώτισσα (Νάξος) κλπ και άλλοτε ιδιότητα πχ Γοργοεπήκοος κλπ Από το όνοmicroα της Πότνιας παράγεται ένα επίθετο το ποτνιάFειος (po-ti-ni-ja-we-jo) microε το οποίο χα-ρακτηρίζονται κοπάδια προβάτων στην Κνωσό και χαλκείς στην Πύλο Τα πρόβατα ήταν αφιερωmicroένα στη θεά ως πηγή εσόδων για τα ιερά και για το λατρευτικό της προσωπικό Η συνήθεια είναι και νεοελληνική Η σχέση πάλι θεοτήτων microε εργαστήριο χαλκέων τεκmicroηριώνεται και αρχαιολογικά Ο αείmicroνηστος Μαρινάτος παρατήρησε ότι σπήλαιο στο Αρκαλοχώρι της Κρήτης (νότια της Κνωσού) χρησίmicroευσε ως χώρος λατρευτικός αλλά και ως εργαστήρι χαλκέων Και η εικονιζόmicroενη υπερmicroεγέθης γυναικεία microορφή σε αίθουσα κοντά σε microεταλλουργείο microέσα στην περίβολο της ακρόπολης των Μυκηνών είναι πολύ πιθανόν ότι παρίστανε Πότνιαστ) Η Ελεύια (e-re-u-ti-ja Ελευθία δοτ ενικού) θεά του τοκετού Η λέξη απαντά στον Όmicroηρο microε τον τύπο Ειλείθνια και σε σχέση microε την Αmicroνισό (τ 188 στήσε δrsquo εν Αmicroνισώ όθι τε σπέος Ειλειθύιης laquoάραξε στην Αmicroνισό όπου το σπήλαιο της Ειλείθυιαςraquo) όπως ακριβώς και σε πινακίδα της Κνωσού a-mi-ni-so e-re-u-ti-ja Αmicroνισώ Ελευθία laquoστην Αmicroνισό στην Ειλείθυιαraquoζ) Οι Αmicroφίπολοι (a-pi-qo-ro-i Αmicroφιπόλοιhι = Αmicroφιπόλοις laquoστις Αmicroφιπόλουςraquo Με τη λέξη δηλώνονται κάποιοι θεοί συνοδοί ή πιθανότερα ιέρειες θεράπαινες της θεάς Σrsquo αυτές χορηγείται ποσότητα αρωmicroατικού λαδιούη) Οι Άνεmicroοι (a-ne-mo-I-je-re-ja Ανέmicroων ιερεία laquoστην ιέρεια των Ανέmicroωνraquo) Αmicroάρ-τυρα στα ιστορικά χρόνια αλλά κατανοητά είναι τα ονόmicroατα α) Η Μητέρα των θεών (ma-te-re te-I-ja Ματρεί θεία = Μητρί θεία laquoστη θεϊκή Μητέρα) β) Ο Μεγάλος Ήρωας (ti-ri-se-ro-e Τρισηρώει laquoστον Τρισήρωαraquo Η λέξη είναι σύνθετη από το αριθmicroητικό επίρρηmicroα τρις (laquoτρεις φορέςraquo) και το ουσ ήρως που στην ελληνική των ιστορικών χρόνων χρησιmicroοποιείτο για ηmicroιθέους και για τοπικούς θεούς) γ) Ο Δεσπότης (do-po-ta Δοσπότα laquoστον Δεσπότηraquo) δ) Το ιερό του Δαιδάλου (da-da-re-jo-de Δαιδαλείον δε laquoγια το ΔαιδαλείοraquoΤρεις ονοmicroασίες εορτών microνηmicroονεύονται στις πινακίδες της Πύλου και microας είναι κατα-νοητές microολονότι οι λέξεις microε τις οποίες δηλώνονται δεν microαρτυρούνται στην αλφα-βητική ελληνική α) Η microία είναι τα Λεχεστρωτήρια (re-ke-to-ro-te-ri-jo Λεχεστρω-

Πήλινο φυσιοκρατικό ειδώλιο της πρώιmicroης microυκηναϊκής ειδω-

Θρησκευτική σκηνή microε γυναί-κες microπροστά σε οικοδόmicroηmicroα microε

τηρίοις δοτική laquoεορτή κατά την οποία γίνεται το στρώσιmicroο του κρεβατιούraquo (πβ την οmicroηρική έκφραση στορέσας λέχος εστόρευσαν λέχος) και το λατινικό όνοmicroα εορτής Pectisternium β) Η άλλη τα θρονοελητήρια (to-no-e-ke-te-ri-jo θεονοελητηρίοις = Θεόνοελητηρίοις laquoεορτή κατά την οποίαν έλκουσι (= απλώνουν) τον θρόνο (= πεποι-κιλmicroένο πέπλο) πβ την εορτή των Παναθηναίων) γ) Η τρίτη θεοφορία (te-o-po-ria) laquoεορτή κατά την οποία γίνεται λατρευτική πορείαraquoΆγνωστα ονόmicroατα θεοτήτων ή ιερών θεοτήτων microας είναι τα ακόλουθα1) qo-wi-ja ΒοFία laquoστην Βοείαraquo πβ το επίθετο της Ήρας βοώπις στον Όmicroηρο2) ko-ma-we-te-ja ΚοmicroαFεντεία Θηλυκό του κοmicroάFενς = κοmicroήεις δηλαδή microακρυmicroάλ-λης πβ την οmicroηρική έκφραση κάρη κοmicroόωντες3) qe-ra-si-ja Θηρασία Τειρασία4) Pa-de 5) ma-ri-ne-u Μαλλινεύς Μαρινεύς6) pe-re-jo = ιερό της θεάς pe-re-swa ΠρέσFα pe-re-ja ΠρεAgraveας πβ Περσεφόνη7) i-pe-me-de-ja-o ιερό της θεάς i-pe-me-de-ja Ιφεmicroέδεια πβ στον Όmicroηρο (λ 305) Ιφιmicroέδεια laquoαυτή που κυριαρχεί microε δύναmicroηraquo8) pi-pi-tu-na πβ ως προς την κατάληξη Δίκτυννα9) a-ju-ma-na-ke10) a-ro-do-ro-oΠοικίλες προσφορές γίνονται σε θεότητες Διακρίνονται δύο είδη 1) οι προσφορές που περιλαmicroβάνουν ένα microόνο είδος και αυτό είναι α) λάδι (κατά κανόνα αρωmicroατι-σmicroένο) β) microέλι γ) σιτάρι δ) microαλλί (λατρευτική χρήση του microαλλιού απαντά και στους κλασικούς χρόνους) ε) υφάσmicroατα από microαλλί στ) ενδυmicroασίες για τα ξύλινα αγάλmicroατα των θεών (ξόανα) και 2) οι προσφορές που περιλαmicroβάνουν ποικίλα είδη αγαθών όπως α) 1574 λίτρα κριθάρι 14frac12 λίτρα κύπαιρος 115 λίτρα αλεύρι 307 λίτρα ελιές 19 λίτρα microέλι 96 λίτρα σύκα 1 βόδι 26 κριοί 6 προβατίνες 2 τράγοι 2 αίγες 1 χοί-ρος σιτευτός 6 γουρουνόπουλα 585frac12 λίτρα κρασί και ακόmicroα άλλα τρία είδη που δεν microας είναι κατανοητά αυτές οι προσφορές γίνονται κατά τη laquomicroύηση του Fάνακτοςraquo Και β) βόδια πρόβατα αίγες χοίροι σιτάρι κρασί microέλι αρωmicroατισmicroένο λάδι microαλλί και ύφασmicroα Αποδέκτης εδώ είναι ο ΠοσειδώναςΣε πινακίδες των Θηβών λατρευτικές προσφορές γίνονται και σε διάφορα ζώα σε

Χρυσό διάδηmicroα από τάφο των Μυκηνών

ηmicroιόνους (e-mi-jo-no-i hηmicroιόνοιhi = ηmicroιόνοις) σε ερπετά (e-pe-to-i hερπετοίhι = ερπετοίς) σε όρνιθες (o-ni-si όρνισσι) σε σκύλους (ku-si κυνσί = κυσί)Ίσως η σηmicroαντικότερη είδηση που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκά κείmicroενα για την ιστο-ρία της ελληνικής θρησκείας είναι ότι ο θεός Διόνυσος ο οποίος εθεωρείτο νέος και λαϊκός θεός microαρτυρείται microε βεβαιότητα περισσότερες από microία φορά στα microυκηναϊκά κείmicroενα της Πύλου και της Κρήτης (Χανιά) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η microνεία του θεού στην κρητική πινακίδα γιατί λατρευόταν microαζί microε τον Δία και microοιραζόταν microε αυτόν την ίδια ποσότητα microελιού Σύmicroφωνα microε την microυθολογική παράδοση ο Διόνυσος ήταν γιος του Δία και της Σέmicroελης Το α΄ συνθετικό του ονόmicroατος του θεού είναι ελληνικό (ΔιFό ndash γενική του Ζευς) ενώ το β΄ νύσος παραmicroένει αδιευκρίνηστο Είναι πιθανό πάντως σε αυτό να κρύβεται η έννοια laquoγιοςraquo

Πολεmicroικός βίος

Όπλα αmicroυντικάΤα αmicroυντικά όπλα που microνηmicroονεύονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα είναι1 Η περικεφαλαία (ko-ru κόρυς και ko-ru-to κόρυθος γενική) Το microυκηναϊκό κρά-νος είναι εφοδιασmicroένο microε προσθήmicroατα (o-pi-ko-ru-si-ja o-pa-wo-ta 4 απικορύσια οπάFορτα 4 Η λέξη είναι σύνθετη από την πρόθεση οπί = επί και το επίθετο κορύσιος lt κορύθιος παράγωγο του κόρυς και σηmicroαίνει πρόσθετο έλασmicroα πάνω στην περικε-φαλαία Ισοδύναmicroη είναι η έκφραση κόρυθος ο(πάFορτα) 4 (ko-ru-to O 4 Το Ο είναι ακροφωνική βραχυγραφία της λέξης o-pa-wo-ta οπάFορτα) που σηmicroαίνει laquoτέσσερα ελάσmicroατα της περικεφαλαίαςraquo) Το κράνος είναι εφοδιασmicroένο microε δύο παραγναθίδες ( pa-ra-wa-jo 2 παραFαίω 2 Το παραFαίω είναι δυϊκός και παράγεται από το ουσιαστικό παραύα πβ αιολικό παραύα laquoπαρειάraquo Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στον Όmicroηρο ο κόρυς χαρακτηρίζεται χαλκοπάρκος)2 Οι επωmicroίδες (e-po-mi-jo 2 επωmicroίω δυϊκός του επιθέτου επώmicroιος)3 Ο θώρακας Η λέξη απαντά σε ονοmicroαστική ενικού στην Τίρυνθα και συνοδεύεται από το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα (to-ra-ka θώραξ) Στην ονοmicroαστική πληθυντικού απαντά σε πινακίδα της Πύλου (to-ra-ke θώρακες) Ο θώρακας microε βάση τις πινακίδες της Πύλου είναι εφοδιασmicroένος microε πρόσθετα ελάσmicroατα microεγαλύτερα και microικρότερα των οποίων

Μυκηναϊκή επιτύmicroβια στήλη microε ζωγραφική παράσταση πολε-

ο αριθmicroός ποικίλλει είκοσι και δέκα είκοσι δύο και δώδεκα (ΘΩΡΑΚΑΣ 1 o-pa-wo-ta me-zo-a2 O 20 me-u-jo-a2 O10 ΘΩΡΑΚΑΣ 1 απάFορτα microέjohα o(πάFορτα) 20 microείFjohα ο(πάFορτα) 10) Στο ίδιο κείmicroενο καταγράφονται τα πρόσθετα ελάσmicroατα της περικεφα-λαίας και δύο παραγναθίδες Το οπάFορτα δεν microαρτυρείται στην αλφαβητική ελληνική microπορούmicroε όmicroως να προσεγγίσουmicroε τη σηmicroασία του microε βάση τα συmicroφραζόmicroενα και την ετυmicroολογία Είναι σύνθετο microε την πρόθεση οπί-επί και ρίζα το ρ αFείρω αFερτάω πβ αν-αρτώ και δηλώνει πρόσθετο έλασmicroα που τοποθετείται πάνω στους θώρακες ή στα κράνη Τέλος σε microια πινακίδα καταγράφονται πέντε ζεύγη θωράκων και χαρακτηρίζο-νται παλαιοί (pa-ra-jo) Προφανώς υπονοούνται τα δύο τmicroήmicroατα (πβ οmicroηρ γυαλα) του θώρακα που περιέβαλλαν το σώmicroα του πολεmicroιστή Εντύπωση προκαλεί η απουσία των ασπίδων από τα λογιστικά κατάστιχα των microυκηναϊκών ανακτόρων Άλλοι όροι όπως qo-ro2 δεν microας είναι σαφείς Ίσως είναι δυϊκός του ψέλιον και σήmicroαινε τα microεταλλικά καλύmicromicroατα που προστάτευαν τους βραχίονες Ίσως σχετίζεται microε τη λ γύαλον Τέλος σε microια πινακίδα της Κνωσού ο microνηmicroονευόmicroενος χιτώνας ίσως ήταν αmicroυντικό όπλο Στο κείmicroενο γίνεται λόγος για λίνον λεπτόν (ri-no re-po-to) προορισmicroένο για χιτώνα (ki-to) πιο πέρα υπάρχει η ένδειξη laquoένα κιλό χαλκόςraquo Στη συνέχεια της πινακίδας διαβά-ζεται η λ επιχιτώνια (e-pi-ki-to-ni-ja) και πάλι η ίδια ένδειξη Ίσως ο χιτώνας να ήταν λινός και να επενδυόταν microε τα χάλκινα οπάFορτα Η χάλκινη πανοπλία που βρέθηκε στα Δενδρά της Αργολίδας πριν από αρκετά χρόνια δεν microας βοηθά να κατανοήσουmicroε τι ήταν τα οπάFορτα Για τη σχέση λίνου χιτώνος και χαλκού εύγλωττα οmicroιλεί το οmicroηρικό επίθετο χαλκοχίτωνες που αποδίδεται στους Τρώες και στους Αχαιούς

Όπλα επιθετικά1 Αιχmicroή (= το microπροστινό χάλκινο τmicroήmicroα των δοράτων και των ακοντίων) Η σηmicroασία αυτή συνάγεται microε βεβαιότητα από την περίφηmicroη πινακίδα της Πύλου στην οποία απα-ντά Με βάση αυτή την πινακίδα που microάλλον υποδεικνύει πολεmicroική προπαρασκευή επιτάσσεται ο χαλκός της Πύλου για να κατασκευαστούν αιχmicroές για δόρατα και ακόντια (jo-do-so-si [οι τάδε αξιωmicroατούχοι] ka-ko na-wi-jo pa-ra-jo-I-qo e-ke-si-qe a3ndashka-sa-ma ως δώσονσι χαλκόν νάFιον παλταίοιhί τε έγχεσσί τε αικσmicroάνς (κατά τον εξής τρόπο οι αξιωmicroατούχοι θα δώσουν χαλκό των ναών () για να κατασκευαστούν αιχmicroές για ακόντια και δόρατα) Για τη χάλκινη αιχmicroή του δόρατος χαρακτηριστικό είναι το

Ξίφος microε χρυσή λαβή (16ος αιώνας πΧ) που βρέθηκε στις

ακόλουθο οmicroηρικό χωρίο (Ο Έκτορας στο χέρι του) έγχος εχrsquo ενδεκάπηχυ πάροιθε δε λάmicroπετο δουρός (αιχmicroή χαλκείη)2 Έγχος (= δόρυ) Μια πινακίδα της Κνωσού καταγράφει laquoδώδεκα δόρατα microε χάλκινη microύτηraquo (e-ke-aka-ka-re-a ΔΟΡΥ 12 έγχεhα χαλκάρεhα 12 Και οι δύο λέξεις απαντούν στον Όmicroηρο microε τον τύπο έγχος και χαλκήρης) πβ και τις φράσεις χαλκήρει δουρί και χαλκήρεσιν εγχείησιν Και στην περίφηmicroη πινακίδα της Πύλου όπου ο λόγος για επί-ταξη χαλκού η λ έγχος απαντά σε δοτική πληθυντικού (e-ke-si-qeέγχεσσί τε)3 Ξίφος (qi-si-pe-e ξίφεhε δυϊκός) Η λέξη διαβάζεται σε πυλιακή πινακίδα στην οποία καταγράφονται δύο διπλοί πελέκεις δηλούmicroενοι microε ιδεόγραmicromicroα4 Φάσγανον (= εγχειρίδιο) Η λέξη σε κνωσιακές πινακίδες (po-ka-na φάσγανα) συνο-δευόmicroενη microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Σε microια πινακίδα προφανώς συγκεντρωτική καταγράφονται πενήντα εγχειρίδια (to-sa pa-ka-na ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ 50 τόσα φάσγα-ναhellip50) Σε άλλες χαρακτηρίζονται ότι είναι laquoεφοδιασmicroένα microε λαβέςraquo (a-ra-ru-wo-a de-so-mo αραρFόhα δεσmicroοίς = αραρότα αρηρότα δεσmicroοίς) πβ το οmicroηρικό (0713) φάσγανα καλά microελάνδετα κωπήεντα laquomicroαχαίρια ωραία microαυροmicroάνικαraquo Σε άλλες ανα-φέρεται ότι οι λαβές είναι από κέρατο (ke-ra de-de-me-na κέρα δεδεmicroένα) ή από ελεφαντόδοτο (e-re-pa-te- de-de-me-na ελέφαντες δεδεmicroένα)5 Παλταίον (pa-ta-jo-i παλταίοιhι ndash δοτ πληθ) Η λέξη συνάπτεται microε τη δοτική έγχεσσί τε και παράγεται από το παλτόν Η ίδια λέξη σε ονοmicro πληθ απαντά και στην Κνωσό Διαβάζεται σε σφράγισmicroα που απεικονίζει microικρό αιχmicroηρό ραβδί Εποmicroένως παλταίον microάλλον σηmicroαίνει ελαφρό ακόντιο ή δόρυ εκσφενδονιζόmicroενο και όχι βέλος Το βέλος ήταν διαφορετικό όπως υποδηλώνει πινακίδα της Κνωσού που καταγράφει αυτό το όπλο δηλούmicroενο microε το ιδεόγραmicromicroά τουΕικών της πινακίδας από laquoΜυκ Κόσmicroοςraquo σ 3496 Πέλεκυς (wa-o Fάορ Η λέξη απαντά στην ίδια πινακίδα στην οποία καταγράφονται δύο ξίφη και δεν έχει επιβιώσει στην αλφαβητική ελληνική Το ότι εδήλωνε laquoπέλεκυςraquo συνάγεται microε βεβαιότητα από το ιδεόγραmicromicroα που τη συνοδεύει

ΆρmicroαΟ βαριά οπλισmicroένος Μυκηναίος πολεmicroιστής διέθετε άρmicroα προκειmicroένου να βρεθεί στο πεδίο της microάχης Το microυκηναϊκό άρmicroα ήταν δίτροχο και εσύρετο από δύο άλογα Είναι

Ορειχάλκινα όπλα ορισmicroένα microε χρυσές λαβές (16ος αιώνας

χαρακτηριστική η ονοmicroασία του στις πινακίδες της Κνωσού ιππία (i-qi-ja) laquoαλογά-microαξαraquo Το ιππία είναι θηλυκό του επιθέτου ίππιος (= αυτός που ανήκει στον ίππον) και αρχικά προσδιόριζε το ουσιαστικό Fοχα (wo-ka) που microαρτυρείται στην Πύλο Η λέξη Fοχά σηmicroαίνει laquoόχηmicroαraquo και παράγεται από το ρ Fέχω πβ λατ vehor (=οχούmicroαι) Από το ιππία Fοχά microε παράλειψη του ουσιαστικού το επίθετο ιππία ουσιαστικοποιήθηκε και εδήλωσε πια laquoαλογάmicroαξαraquo Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι το microυκηναϊκό ιππία επιβιώνει στο οmicroηρικό ιππιοχάρmicroης που δεν σηmicroαίνει βέβαια όπως συνήθως ερmicroηνεύεται ο πολεmicroιστής που χαίρει microε laquoτους ίππουςraquo αλλά microε τας ιππίας δηλ microε τις άmicroαξες ή ορθότερα laquoο από του άρmicroατος microαχόmicroενοςraquoΣε πολλές πινακίδες της Κνωσού καταγράφονται άρmicroατα περιγραφόmicroενα microε όλα τους τα εξαρτήmicroατα για παράδειγmicroα laquoΤρία άρmicroατα διακοσmicroηmicroένα microε ελεφαντόδοντο microε προσαρmicroοσmicroένους τους τροχούς εφοδιασmicroένα microε χαλινάρια microε παρωπίδες από ελε-φαντόδοντο microε o-pi-I-ja από κέρατο Κατασκευή του Κ 9raquo (I-qi-jaa-ja-me-na e-re-pa-te a-ra-ro-mo-te-me-na a-ra-ru-ja a-ni-ja-pi e-re-pa-te-jo o-po-qo ke-ra-ja-pi o-pi-I-ja-pi ko-ki-da o-pa ΑΡΜΑ 3 ιππίας αιαιmicroέναι ελεφάντει αραρmicroοτmicroέναι αραρυίαι ανίαφι ελεγαντείω οπώπω κεραίαφι ορίαφι Κ hοπά)Σε άλλες πινακίδες καταγράφονται άρmicroατα και σηmicroειώνονται τα εξαρτήmicroατα που λεί-πουν Η απουσία πχ των ηνίων δηλώνεται microε τη φράση laquoδεν έχουν προστεθεί τα χαλινάριαraquo (o-u-qe a-ni-ja po-si e-e-si ούτε ανίαι ποσί έενσι = ούτε ηνία προς εισί και microε παράλειψη του ρήmicroατος σε άλλη πινακίδα o-u-qe a-ni-ja po-si ούτε ανίαι πόσι) Ακόmicroη σε microια πινακίδα καταγράφονται πενήντα έξι άρmicroατα χωρίς τροχούς και χωρίς διακόσmicroηση (i-qi-ja a-na-mo-to a-na-to APMA 56 ιππίαι ανάρmicroοστοι άναιτοι ΑΡΜΑ 56 Το ανάρmicroοστοι και το άναιτοι είναι το ακριβώς αντίθετο του αραρmicroοτmicroέναι και του αιαιmicroέναι αντίστοιχα) Σε άλλη ογδόντα άρmicroατα χωρίς διακόσmicroηση και χωρίς τροχούς κατασκευής του Αλεξίτου (i-qi-ja a-na-ta a-na-mo-to a-re-ki-si-to-jo o-pa ΑΡΜΑ 80 ιππίαι άναιτοι ανάρmicroοστοι Αλεξίτοιο hορά ΑΡΜΑ 80)Σε άλλη καταγράφονται είκοσι επτά άρmicroατα χωρίς τροχούς που είναι όmicroως διακοσmicroη-microένα (i-qi-ja a-na-mo-to a-ja-me-na ΑΡΜΑ 27 ιππίαι ανάρmicroοστοι αιαιmicroέναι ΑΡΜΑ 27) Μια άmicroαξα χαρακτηρίζεται laquoδιαλυmicroένηraquo (me-ta-ke-ku-me-na microετακεοχυmicroένα = microετακεχυmicroένη) Τα καταγραφόmicroενα τώρα άρmicroατα ήταν βαmicromicroένα microερικές φορές microε κόκ-κινο χρώmicroα (po-ni-ki-ja φοινίκιαι mi-to-we-sa microιλτόFεσσαι) Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι

Οι δύο όψεις ορειχάλκινου ξίφους microε χρυσές ενθέσεις

στον Όmicroηρο και τα δύο αυτά χρώmicroατα αναφέρονται σε πλοία νέος φοινοκοπαρήους (λ 124= y 271) νήεςhellip microιλτοπάρκοι (Β 637ι 125)Μερικά τmicroήmicroατα του άρmicroατος ονοmicroάζονται microε λέξεις που δεν έχουν επιβιώσει στην αλφαβητική ελληνική Οι λέξεις αυτές ως όροι τεχνικοί και όταν διαβάζονται γίνο-νται δύσκολα κατανοητοί πχ o-pi-i-ja-pi i-qo-e-qe ιππόεψ aυ-rο αυλός pte-no πτέρνω (δυϊκός) pe-qa-to πεδβατόν = δάπεδο του άρmicroατος Γνωρίζουmicroε πάντως πώς λεγόταν ο ηνίοχος a-ni-o-ko ανίοχος = ηνίοχοςΟ συνολικός αριθmicroός των αρmicroάτων της Κνωσού ήταν περισσότερα από εξακόσια ndash εκπλήσσει δεδοmicroένης της γεωmicroορφολογίας της Κρήτης Είναι πιθανόν τα άρmicroατα αυτά κυρίως να ήταν χρήσιmicroα στην ανακριτική διοίκηση της Κνωσού για να ασκεί τον έλεγχό της σε ολόκληρη την Κρήτη κάτι βέβαια που προϋποθέτει την ύπαρξη ενός καλά οργανωmicroένου οδικού δικτύου Αποmicroένει η ανίχνευση των αmicroαξιτών δρόmicroων της microυκη-ναϊκής Κρήτης έργο δυσχερές λόγω της πλούσιας πολιτισmicroικής διαστρωmicroάτωσηςΗ έννοια τροχός δηλώνεται microε τη λέξη άρmicroο (a-mo) δυϊκός άρmicroοτε (a-mo-te) και πλη-θυντικός άρmicroοτα (a-mo-ta) και συνάπτεται ετυmicroολογικά microε το ρήmicroα αραρίσκω laquoπρο-σαρmicroόζωraquo Αρχικά εποmicroένως σήmicroαινε laquoτmicroήmicroα που συναρmicroόζεται (στον άξονα)raquo Ο αντίστοιχος τύπος στην αλφαβητική ελληνική είναι άρmicroα που σηmicroαίνει όmicroως άmicroαξα άρmicroα όχι τροχός άρmicroατος Η εξέλιξη εποmicroένως ηταν άρmicroο = 1) τροχός και 2) κατά το σχήmicroα συνεκδοχής (το microέρος αντί του όλου pars pro toto) άmicroαξα άρmicroα Η αρχική σηmicroασία διασώζεται σε κάποια οmicroηρικά χωρία πβ τη φράση καmicroπύλον άρmicroα Ο τύπος άρmicroο αντί άρmicroα είναι σύmicroφωνος microε τη φωνητική της microυκηναϊκής στην οποία το φωνη-εντικό υγρό εξελίσσεται σε ο και όχι σε α (ngtο) Σε αρκετές πινακίδες ο τροχός δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα κύκλος microε σταυρό στο εσωτερικό του πβ τη χρήση του όρου κύκλος στον Όmicroηρο για να δηλωθεί ο τροχόςΟι ειδήσεις που αντλούmicroε από τις πινακίδες (κυρίως τις πυλιακές) που καταγράφουν τροχούς είναι πολλές και ενδιαφέρουσες Οι τροχοί των microυκηναϊκών αρmicroάτων είναι από φτελιά (pre-re-wa πτελέFας γενική της ύλης) από ιτιά (e-ri-ka ελίκας γενική της ύλης) από κυπαρίσσι (ku-pa-ri-se-ja κυπαρίσσεια επίθετο ύλη) από ελεφαντόδοντο (e-re-pa-to ελέφαντος γενική της ύλης ελέφας = ελεφαντόδοντο) από χαλκό (ka-ki-jo χαλκίω δυϊκός του επιθέτου χάλκιος = χάλκεος laquoχάλκινοςraquo)Ο τρόπος κατασκευής τους ποικίλλει Τα άρmicroοτα (= τροχός) είναι οδοντωτά (o-da-

twe-ta οδάτFεντα laquoεφοδιασmicroένα microε δόντιαraquo) εφοδιασmicroένα microε στεφάνη (te-mi-dwe-ta τερmicroίδFεντα από το τέρmicroις laquoγύροςraquo) αργυρόδετα (a-ku-ro de-de-me-no αργύρω δεδεmicroένω δυικός) χαλκόδετα (ka-ko-de-ta χαλκόδετα πβ και την ισοδύναmicroη δια-τύπωση ka-ko de-de-me-no χαλκώ δεδεmicroένω δυϊκός Η πρώτη πινακίδα είναι της Κνωσού η δεύτερη της Πύλου) Δηλώνεται επίσης η ποιότητά τους ή η κατάσταση στην οποία βρίσκονταν την ώρα της καταγραφής τους Χαρακτηρίζονται ως καλύτερης ποιότητας (a-ro2-a άρροhα συγκριτικός του αγαθός laquoκαλόςraquo) ως άχρηστα (no-pe-re-a2 νωφελέhα = ανωφελή) ως καινούργια (ne-wa νέFα = νέα) ως παλαιά (pa-ra-ja) ως υπό κατασκευήν ή και επισκευήν (wo-zo-me-na Fορζόmicroενα microετοχή του Fόρζω = εργάζοmicroαι) Δηλώνεται επίσης το microέγεθός τους Σε microια πινακίδα της Πύλου έντεκα ζεύγη άρmicroοτα (= τροχοί) χαρακτηρίζονται laquoψηλάraquo (ta-na-wa ΤαναFά = ταναά) Ακόmicroα δηλώνεται η προέλευσή τους Τριάντα δύο ζεύγη σε δύο πινακίδες της Πύλου χαρακτη-ρίζονται Ζακύνθια (za-ku-si-ja Ζακύνσια) Δεν γνωρίζουmicroε όmicroως αν πρόκειται για το γνωστό νησί ή για τόπο της περιοχής της Πύλου που έφερε το ίδιο όνοmicroα Σε πινακίδα της Κνωσού ο τόπος προέλευσης ενός ζεύγους τροχών δηλώνεται microε την παράθεση του τοπωνυmicroίου στην αρχή Φαιστός (pa-i-to)Τα άρmicroοτα (= τροχοί) και στην Κνωσό και στην Πύλο υπολογίζονται πάντοτε κατά ζεύγη Στο τέλος κάθε πινακίδας που καταγράφει τροχούς εικονίζεται το ιδεόγραmicromicroα του τροχού ακολουθούmicroενο από την ακροφωνική βραχυγραφία ΖΕ = ζεύγος Όσες φορές ο αριθmicroός των καταγραφόmicroενων τροχών είναι microονός αναγράφεται η συmicroπλη-ρωmicroατική ένδειξη ΜΟ = microόνFον = microόνον (ενν άρmicroο) και ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα του τροχού και ο αριθmicroός πάντοτε 1 Πχ σε microια πινακίδα της Κνωσού που καταγράφο-νται επτά τροχοί από ιτιά οδοντωτοί (a-mo-ta e-ri-ka te-mi-dwe-ta άρmicroοτα ελίκας τερmicroίδFντα) ο αριθmicroός δηλώνεται ως εξής ΤΡΟΧΟΣ ΖΕ 3 ΜΟ ΤΡΟΧΟΣ 1 laquoτρία ζεύγη τροχοί ένας microόνος τροχόςraquo

Ποιmicroενικός βίοςΟι ειδήσεις που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκά κείmicroενα για τον ποιmicroενικό βίο είναι άφθο-νεςΑ Οι λέξεις που χρησιmicroοποιούνται προς δήλωση του επαγγέλmicroατος του βοσκού είναι οι ακόλουθες

Μινωική τοιχογραφία microε αναβά-τες άρmicroατος

1) Ποιmicroήν Πιθανόν ο όρος δεν σηmicroαίνει γενικά laquoβοσκόςraquo αλλά laquoβοσκός προβάτωνraquo αφού ειδικός όρος απαντά προς δήλωση του αιγοβοσκού σε πινακίδες της ίδιας σει-ράς Η λέξη microαρτυρείται σε ποικίλες πτώσεις στον ενικό και στον πληθυντικό po-me ποιmicroήν po-me-ne ποιmicroένες po-me-no ποιmicroένος po-me-ne ποιmicroένοι = αττ ποι-microένε Απαντά επίσης ως ανθρωπωνύmicroιο στην Κνωσό Η λέξη υπόκειται ως βάση και στα κύρια ονόmicroατα Ποιmicroάνωρ (po-ma-no-ri Ποιmicroάνορι δοτική πβ Ποίmicroανδρος στην ελληνική της πρώτης χιλιετηρίδας και την οmicroηρική έκφραση ποιmicroήν λαών) Ποιmicroνίων ή Ποίmicroνιος (po-mi-ni-jo) πβ Ποmicroνίων και Ποιmicroένιος στην κλασική εποχή Εδώ ανήκει και το po-ma-ko είτε Ποίmicroαγος πβ βοηγός ονηγός είτε Ποίmicroαρχος διαβαστεί (και οι δύο αναγνώσεις είναι δυνατές)2) Αιγιπάστας (a3-ki-pa-ta) laquoαιγοβοσκόςraquo3) Βουκόλος (qo-u-ko-ro) Η λέξη έχει επιβιώσει σε πλείστους τόπους4) Βουβότας (qo-u-qo-ta) laquoβοσκός βοδιώνraquoΑξίζει να σηmicroειωθεί ότι από τους δύο αυτούς όρους ο πιο παλιός είναι το βουκόλος5) Συβώτας (su-qo-ta) laquoχοιροβοσκόςraquo

Β Ονόmicroατα ζώων1) Τετράποδα (qe-to-ro-po-pi τετρόποπφι οργανική πληθ του τετράποδα = τετρά-ποδα) Ο όρος που microαρτυρείται και σε άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες δεν απαντά στον Όmicroηρο Για πρώτη φορά στην αλφαβητική ελληνική απαντά στον Ηρόδοτο Και όmicroως όπως microαρτυρούν τα microυκηναϊκά κείmicroενα ήταν εν χρήσει στην ελληνική γλώσσα πολλούς αιώνες παλαιότερα2) Ίππος (i-qo) Στο ίδιο κείmicroενο καταγράφονται επίσης όνοι (o-no) και πώλοι (po-ro) H λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα α) microε τα παράγωγα ιππεία (po-ti-ni-ja i-qe-ja Ποτνία Ιππεία laquoστη θεά των ίππωνraquo) και ιππία (i-qi-ja εννwoka ιππία ενν Fοχά = άmicroαξα που σύρεται από άλογα αλογάmicroαξα) και β) microε τα σύνθετα ιπποφορβός (ze-u-ke-u-si i-po-po-qo-i-qe ζευγεύσι ιπποφορβοίhιτε laquoστους ζευγείς και στους ιπποφορβούςraquo) και υππόεψ (do-we-jo i-qo-e-qe δορFείω ιπποέπει δοτική-οργανική laquomicroε ξύλινοhellipraquo) = όρος τεχνικός που χαρακτηρίζει τmicroήmicroα της άmicroαξας κατασκευασmicroένο από ξύλο αλλά δεν γνωρίζουmicroε τι σηmicroαίνει Είναι πάντως σύνθετο από το ουσ ίππος και το ρ έποmicroαι Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι δεν microαρτυρούνται στα microυκηναϊκά κείmicroενα ονόmicroατα

Τοιχογραφία από την Πύλο microε κρανοφόρους πολεmicroιστές επί

προσώπων microε α΄ ή β΄ συνθετικό τη λ ίππος κάτι πολύ συνηθισmicroένο στην κλασική εποχή ενώ microαρτυρούνται ανθρωπωνύmicroια παράγωγα της λ βους Σχετίζεται τούτο microε την αρχαιολογικά τεκmicroηριωmicroένη άποψη ότι για πρώτη φορά στα microέσα της 2ης χιλιετη-ρίδας πχ το άλογο έγινε οικείο στον χώρο του Αιγαίου Από πλευράς ονοmicroατολογίας θα ήταν ενδιαφέρουσα η συγκριτική εξέταση των microυκηναϊκών και των οmicroηρικών δεδο-microένων Αυτή ίσως οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συmicroπεράσmicroατα που θα αφορούν στην παλαιότητα του έπους και στη σχέση του microε την ιστορική πραγmicroατικότητα3) Οώmicroος (po-ro πώλος δίπλα στο i-qo ίπποι και στο o-no όνοι) πβ Οmicroήρ 1680-1 ίππουςhellip πολλήσι δε πώλοι υπήσαν Η λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα microε τα ανθρωπω-νύmicroια Πώλος (po-ro) και po-ri-ko είτε διαβαστεί Πώλιχος πβ Λεόντιχος είτε Πωλίσκος πβ Κυνίσκος Λεοντίσκος (και οι δύο αναγνώσεις είναι δυνατές microε βάση τους κανόνες της microυκηναϊκής ορθογραφίας)4) Όνος (o-no 3 όνοι 3 = τρία γαϊδούρια) Η λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα microε το τοπω-νύmicroιο Ονοκαραόρει (o-no-ka-ra-o-re τοπική) = laquoΌνου κεφαλήraquo πβ τα τοπωνύmicroια της κλασικής εποχής Όνου Γνάθος Όνου Ράχις Ώτα Όνου κλπ5) Βους (qo-o βως-βους) Η λέξη microαρτυρείται και έmicromicroεσα Ι microε το παράγωγο ΒοFία (qo-wi-ja ΒοFία δοτική) και ΙΙ microε τα σύνθετα α) βουβότας (βλ πιο πάνω) β) βου-κόλος (βλ πιο πάνω) γ) ΒοFαξεύς (qo-wa-ke-se-u) σύνθετο από το βους+άγω δ) Στατιβοεύς (ta-ti-qo-we-u) πβ Στήσιππος ε) βούκρας (qo-u-ka-ra βούκρας ή βου-κάραltβους+κάρα laquoκεφαλήνraquo) επίθετο που προσδιορίζει ένα αγγείο και σηmicroαίνει laquomicroε κεφαλή βοδιούraquo Στις πινακίδες που καταγράφουν βόδια το ζώο δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ο τύπος βους απαντά σε πολλά νεοελληνικά ιδιώmicroατα 6) Πόρτις (a-di-ri-ja-te-qe po-ti-pi-qe ανδριάντες τε πόρτιφί τε laquomicroε απεικόνιση ανθρώπινης microορφής και δαmicroαλιώνraquo Διακοσmicroητικό στοιχείο θρόνου πολυτελούς κατα-σκευής) Σηmicroαίνει laquoδαmicroάλιraquo7) Αιξ = αίγα_ Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το επίθετο αίγαltαιγία laquoκατσικήσοςraquo και το αιγιπάστας (βλ πιο πάνω) Στις πινακίδες που καταγράφουν αίγες προς δήλωση του ζώου χρησιmicroοποιείται το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Η λέξη microε τον τύπο αίγα έχει επιβιώσει σε πλείστα νεοελληνικά ιδιώmicroατα8) ΌFις (= πρόβατο) Μαρτυρείται έmicromicroεσα microε το επίθετο οFικά και ίσως microε το o-wi-de-

Πτηνόσχηmicroες χάντρες από στε-ατίτη υαλόmicroαζα και φαγεντιανή

ta που είναι όmicroως αmicroφίβολης ανάγνωσης και ερmicroηνείας Στις πινακίδες που καταγρά-φουν πρόβατα το ζώο δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Ο συνολικός αριθmicroός που καταγράφεται στις πινακίδες της Πύλου είναι πάνω από 10000 Στις πινακίδες της Κνωσού ο αριθmicroός είναι δεκαπλάσιος9) Fαρήν (= αρνί) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το ανθρωπωνύmicroιο wa-ni-ko είτε διαβαστεί Fαρνίσκος είτε Fαρνίχος (και οι δύο αναγνώσεις είναι δυνατές microε βάση τους κανονες της microυκηναικής ορθογραφίας) Το Αρνίσκος microαρτυρείται στην αλφαβητική ελληνική Αλλά ότι και το Fάρνιχος θα microπορούσε να υπάρξει δείχνει πχ το Λεόντι-χος Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι το F στη λέξη αυτή έχει microέχρι σήmicroερα διατηρηθεί στους τσακωνικούς τύπους βάννε (= αρνί)lt Fάρνε βαννί(= αρνάκι)lt Fαρνί και βάννιχο(= αρνήσιος)lt Fάρνιχο10) Fρήν (= αρνή) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το παράγωγο Fρηνεία (we-re-ne-ja) laquoδέρmicroα αρνιούraquo και διασώζεται στον Όmicroηρο στα σύνθετα υπόρρηνος πολύρρηνος πολύρρην πολύρρηνες Είναι πιθανόν η Ρήνεια νησάκι κοντά στη Δήλονα προέρχεται από αυτή τη λέξη11) Fρόνεια (wo-ro-ne-ja) Το επίθετο προσδιορίζει την έννοια έρια και σηmicroαίνει laquoαυτά που προέρχονται από αρνιάraquo Το Fρόνειος ltFrόνειος παράγωγο του Fαρήν laquoαρνίraquo12) Κάρνος (= κριός) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το παράγωγο καρνεία (= δέρmicroα κριού)13) Συς (= χοίρος) Μαρτυρείται έmicromicroεσα microε το επαγγελmicroατικό όνοmicroα συβώτας (βλ πιο πάνω) Η έννοια laquoχοίροςraquo δηλώνεται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα Στις πινακίδες της Πύλου καταγράφονται πάνω από πεντακόσιοι Αγέλες χοίρων καταγράφονται και στις πινακίδες της Κνωσού microε δήλωση κάθε φορά του τόπου όπου ενδιαιτώνται14) Σίhαλος (si-a2-ro σιhάλονς = σιάλους) Η λέξη σηmicroαίνει laquoχοίρος σιτευτόςraquo και microαρτυρείται στην επικεφαλίδα πινακίδας σύmicroφωνα microε την οποία οι κάτοικοι (o-pi-da-mi-jo οπιδάmicroιοι = επιδήmicroιοι) εννέα περιοχών της Πύλου υποχρεώνονται να εκθρέ-ψουν είκοσι πέντε σιάλους (si-a-ro σιάλονς αιτιατική) που πιθανόν να προορίζονταν για θυσία Η λέξη απαντά και microε την ακροφωνική βραχυγραφία SΙ (σίhαλος) που προσδιορίζει το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα15) Κάπρος Η λέξη microαρτυρείται microε την ακροφωνική βραχυγραφία Κα κά(προς) που προσδιορίζει το ιδεόγραmicromicroα του χοίρου Ένας κάπρος προσφέρεται θυσία στον Ποσει-

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος από αχάτη microε παράσταση θηλυ-

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος από αιmicroατίτη microε παράσταση λέοντος

δώνα microε βάση microια πινακίδα της Πύλου16) Κολοβρός (= χοίρος) Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το ανθρωπωνύmicroιο Μόλοβρος (mo-ro-qo-ro) Για τη σηmicroασία του microολοβρός πβ την έκφραση microολοβρίτης συς στον ΙππωνακταΑς σηmicroειωθεί ακόmicroη ότι κοπάδια χοίρων microαζί microε πρόβατα αίγες και βόδια καταγρά-φονται σε πινακίδες της Κνωσού και δηλώνονται microε τα αντίστοιχα ιδεογράmicromicroατα πχ στην πινακίδα ΚΝ (ο 903 καταγράφονται κατά σειρά 60 κριοί 270 πρόβατα 49 τράγοι 130 αίγες 17 χοίροι 41 γουρούνες 2 ταύροι 4 αγελάδες Η περιοχή ονοmicroάζεται wa-to Σε άλλη πινακίδα καταγράφονται 117 κριοί 100 πρόβατα 54 τράγοι 151 αίγες 87 γουρούνες ταύροι hellip Η περιοχή ονοmicroάζεται Κυδωνία (ku-do-ni-ja) τα σηmicroερινά Χανιά Σε άλλη πινακίδα καταγράφονται 202 κριοί 750 πρόβατα 125 τράγοι 240 αίγες 21 χοίροι 60 γουρούνες 2 ταύροι 10 αγελάδες Η περιοχή ονοmicroάζεται Si-ra-ro Οι καταγραφές αυτές θυmicroίζουν το οmicroηρικό χωρίο 98 κεξΟυδέ ξυνεείκοσι φωτώνεστrsquo άφενος τοσσούτον εγώ δε κέ τοι καταλέξωδώδεκrsquo εν ηπείρω αγέλαι τόσα πώεα οιώντόσσα συών συβόσια τοσrsquo αιπόλια πλατέrsquo αιγώνβόσκουσι ξεινοί τε και αυτού βώτορες άνδρες(= ακόmicroα και είκοσι microαζί ανθρώπων δεν είναι τόσο microεγάλοι οι θησαυροί εγώ θα σου τα λογαριάσω microε τη σειρά Δώδεκα κοπάδια βόδια στη στεριά άλλα τόσα κοπάδια πρό-βατα άλλα τόσα γουρούνια κι άλλα τόσα κατσίκια που σκορπούν και τα βόσκουν ξένοι και δικοί microας τσοπάνηδες) (Μετάφρ Γ Ζευγώλη)17) Κυών Η λέξη microατυρείται έmicromicroεσα microε το κυναγέτας (ku-na-ke-ta-i κυναγέταιhi laquoστους κυνηγούςraquo)18) Έλαφος Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το παράγωγο ελαφία ελαφείαΜερικές από τις ειδήσεις που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκά κείmicroενα σε σχέση microε τα ζώα είναι οι ακόλουθες 1 Εκτρέφονται φυσικά για το κρέας τους αλλά και για το έριο και για τα δέρmicroατα των οποίων η χρήση ήταν πολλαπλή 2 χρησιmicroοποιούνται στις αγροτικές εργασίες 3 προσφέρεται θυσία στους θεούς πχ στον Ποσειδώνα ταύροι πρόβατα αίγες χοίροι microαζί microε κρασί microέλι (me-ri) αλοιφές (a-re-pa άλειφαρ) τυρί (tu-ro2 τυρρός = τυρός) αλεύρι (me-re-u-ro microέλευρον = άλευρον) έριο ενδύmicroατα

Πήλινο πτηνόmicroορφο microυκηναϊκό ρυτό

Χάλκινες περικνηmicroίδες από την Αχαΐα

δέρmicroατα (ko-wo κώFος = οmicroηρ κώας)Τέλος οι πινακίδες της Πύλου microας διέσωσαν το ρήmicroα που χρησιmicroοποιούσαν οι Μυκη-ναίοι επιτηρώντας τα αιγοπρόβατά τους Είναι το ρήmicroα όροmicroαι που απαντά στον microετο-χικό τύπο ορόmicroενος σε τρεις πινακίδες microε παρόmicroοια δοmicroή και περιεχόmicroενο Παραθέτω αυτήν που σώζεται πληρέστερα (ΡΥ Ae 134) ke-ro-wo po-me a-si-ja-ti-ja o-pi- ta-ra-ma-ta-o qe-to-ro-po-pi o-ro-me-no ΑΝΔΡΑΣ 1 ΧήροFος ποιmicroήν Ασιατία οπί θαλα-microάταο τετρόποπφι ορόmicroενος ΑΝΔΡΑΣ 1 laquoΟ ποιmicroήν ΧήροFος επιτηρεί τα ζώα του θαλα-microάτα στην περιοχή Ασιατίαraquo Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να σηmicroειωθεί ότι το σπάνιο αυτό ρήmicroα σε παρόmicroοια συmicroφραζόmicroενα απαντά και στο οmicroηρικό χωρίο 103-104 ενθάδε δrsquo αιπόλια πλατέ΄ αιγών ένδεκα πάνταεσχατιή βόσκοντrsquo επί δrsquo ανέρες εσθλοί όρονται(= Σε τούτη πάλι την άκρη βόσκουν ανάρια έντεκα κοπάδια κατσίκια και τα φυλάνε άντρες ικανοί) (Μετάφρ Γ Ζευγώλη)Η συγγένεια του microυκηναϊκού κειmicroένου microε το οmicroηρικό χωρίο είναι χαρακτηριστική και δεν περιορίζεται microονάχα στο περιεχόmicroενο αλλrsquo επεκτείνεται και στη θέση των λέξεων στο τέλος και των δύο κειmicroένων ο ρηmicroατικός τύπος ορόmicroενοςόρονται πβ και τη θέση του microυκηναϊκού οπί (= επί) και του οmicroηρικού επί Ότι η οmicroηρική έκφραση επί διrsquo ανέρες εσθλοί όρονται έχει microυκηναϊκή καταγωγή είναι σαφές Αξίζει τώρα να σηmicroειω-θεί ότι ένας microεγάλος οmicroηριστής ο Κ Meisrer θεωρούσε τον ρηmicroατικό τύπο όρονται ποιητικό κατασκεύασmicroα (poetisches Kunstprodukt) Δεν είναι η πρώτη φορά που τα λογιστικά κατάστιχα των microυκηναϊκών ανακτόρων διαλύουν φιλολογικές πλάνες

Εκτροφή βοδιών στην ΠύλοΕξαιρετικά microικρός είναι ο αριθmicroός βοδιών που καταγράφονται στις πινακίδες της Πύλου τριάντα σε οκτώ κείmicroενα Πιθανόν τα βόδια αυτά προορίζονταν για θυσία Με βάση πχ την πινακίδα ΡΥ Cn 22 πέντε στρατιωτικές οmicroάδες αποστέλλουν ένα βόδι η καθεmicroία στον ιερέα του Ποσειδώνα Για θυσία προορίζονταν πιθανόν και τρία βόδια που microαζί microε άλλα ζώα καταγράφονται στην ατυχώς αποσπασmicroατικά διατηρηmicroένη πινακίδα ΡΥ Cn 23 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι εδώ τα βόδια δηλώνονται microε το αντίστοιχο ιδεόγραmicromicroα που προσδιορίζεται microε την ακροφωνική βραχυγραφία SI σι(αλος) = παχύς Πρόκει-ται εποmicroένως για laquomicroόσχους σιτευτούςraquo Το γεγονός όmicroως ότι microέγας αριθmicroός βοδιών

Δείγmicroατα κεραmicroικής εικονιστικού ρυθmicroού όστρακα κρατήρα από

εκτρεφόταν στην Πύλο είναι βέβαιο microε βάση τις πινακίδες της Πύλου Μα ετησίως παραδίδονταν στην ανακτορική διοίκηση διακόσια τριάντα τέσσερα δέρmicroατα βοδιών Η συνεισφορά αυτή υπαγορεύει να δεχθούmicroε την ύπαρξη πολύ microεγαλύτερου αριθmicroού ζώων Τούτο συmicroφωνεί άλλωστε α) microε τον microεγάλο αριθmicroό βουκόλων που microνηmicroονεύονται στις πυλιακές πινακίδες τουλάχιστον 310 και β) microε τα οmicroηρικά δεδοmicroένα Ο Αγαmicroέmicroνο-νας υπόσχεται στον Αχιλλέα microαζί microε τη microια του κόρη επτά παραθαλάσσιες πόλεις που βρίσκονται κοντά στην Πύλο και στις οποίεςhellip Άνδρες ναίουσι πολύρρηνες πολυβούται (Ι 154)Για τη σηmicroασία τώρα των δερmicroάτων βοδιών στην οικονοmicroία της εποχής εκείνης διδα-σκαλικό είναι το ακόλουθο οmicroηρικό χωρίοΒόδια για όργωmicroα στην ΚνωσόΖεύγη αροτήρων βοών στην ΚνωσόΠερίπου δέκα πινακίδες της Κνωσού καταγράφουν βόδια που προφανώς χρησιmicroοποιού-νταν στο όργωmicroα Η δοmicroή του κάθε κειmicroένου είναι η ακόλουθη Προηγείται microε κεφαλαία γράmicromicroατα ένα ανθρωπωνύmicroιο που προφανώς είναι ο ιδιοκτήτης του ζεύγους των αρσε-νικών βοδιών τα οποία ονοmicroάζονται στη συνέχεια Τα ονόmicroατα των ζώων έχουν σχέση microε το χρώmicroα τους Ένα ονοmicroάζεται Αίλος (a3-wo-ro ΑίFολος) από το επίθετο αιόλος που σηmicroαίνει α) ευκίνητος β) αστραφτερός λαmicroπερόχρωmicroος ποικιλόχρωmicroος πβ τα σηmicroερινά ονόmicroατα βοδιών Λαmicroπίρης Λαmicroπροφόρα Λευκούρα Άλλο ονοmicroάζεται Κέλαι-νος ke-ra-no Κέλαινος) από το επίθετο κελαινός laquomicroαύροςraquo πβ το σηmicroερινό Μελάνα Ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα που σηmicroαίνει laquoαρσενικό βόδιraquo και η ακροφωνική βραχυγρα-φία ΖΕ = ζεύγος η οποία συνοδεύεται από τον αριθmicroό 1 Με το ΖΕ 1 νοούνται φυσικά τα δύο βόδια που χρησιmicroοποιούνται στο άροτρο Η λ ζεύγος microε αυτήν ακριβώς τη σηmicroασία απαντά στον Όmicroηρο στην περίφηmicroη περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα (Σ της Ιλιάδας στ 476 κεξ) πάνω στην οποία εικονίζεται ένας τεράστιος σιτοφόρος αγρός την ώρα που οργώνεται Σε αυτόν τον αγρόhellipπολλοί δrsquo αροτήρες εν αυτή (ενν τη αρούρη) ζώγεα δινεύοντες ελάστρεον ένθα και ένθα (Σ 542) Με αυτή τη σηmicroασία επιβιώνει και στα βυζαντινά χρόνια laquoτα δύο ζεύγη της Μονής και τας αγελαίας βους νέmicroεσθαι ακω-λύτωςraquo (έγγραφο του 1080) Στα νέα ελληνικά το ζεύγος έχει εξελιχθεί σε ζευγάρι Στη Ρόδο ζευγάριν = το ζεύγος βοδιών Και σε κρητικό έγγραφο του 1655 γίνεται λόγος για ένα ζευγάρι βούγια Και σε δωδεκανησιακά κάλαντα ο Άγιος Βασίλειος microε την ιδιότητα

Αmicroυγδαλόσχηmicroος σφραγιδόλι-θος από σάρδιο microε παράσταση

του ζευγολάτη έχει καλόν ζευγάριν Ο κάτοχος ζεύγους αροτήρων βοδιών στα Μυκηνα-ϊκά ονοmicroαζόταν ζευγεύς όπως συνάγεται από τη φράση ze-u-ke-u-si i-po-po-qo-i-qe ζευγεύσι ιπποφορβοίhi τε laquoστους ζευγείς και στους ιπποφορβούςraquo Συγγενές είναι το νεοελληνικό ζευγάς που απαντά στη Νάξο αλλά και αλλού και σηmicroαίνει γεωργός (αρχικά αυτόν που έχει ζευγάρι βοδιών για όργωmicroα) Ενίοτε αmicroέσως microετά τα δύο ονόmicroατα των βοδιών ακολουθούν οι ακροφωνικές βραχυγραφίες ne we που διαβάζονται και συmicroπλη-ρώνοντα νέFοι Fεργάταε = νέοι εργάται δηλαδή microικρής ηλικίας ταύροι κατάλληλοι για όργωmicroα Η συmicroπλήρωση του we fε ως Fεργάταε (ονοmicro δυϊκού) είναι ασφαλής αφού η λέξη απαντά πλήρης microε αυτόν τον τύπο σε άλλη πινακίδα της Κνωσού η οποία κατα-γράφει ένα ζευγάρι ταύρων microε το όνοmicroα του ιδιοκτήτη τουςΓια τον χαρακτηρισmicroό της έννοιας laquoβόδιraquo microε το όνοmicroα Fεργάτας πβ βους εργάτης στον Αρχίλοχο και στον Σοφοκλή και ακόmicroη τη φράση βόε εργάτα δύο σε αττική επι-γραφή του 414 πΧ Το σηmicroαντικό για την ελληνική γλωσσική συνέχεια είναι ότι microε την ίδια σηmicroασία η λέξη έχει επιβιώσει microέχρι σήmicroερα στην ελληνική της Κάτω Ιταλίας Εκεί αργάτη και αρgάτη (ο) χαρακτηρίζεται το εύρωστο και ικανό για βαρειές εργασίες βόδι πβ ακόmicroη τη βυζαντινή έκφραση βοών εργατικών και αγελαίων και το νεοελληνικό βόδια καmicroατερά = αροτριώντα Δεν περιττεύει να σηmicroειωθεί ότι και τα άλλα ονόmicroατα των αροτήρων βοών που καταγράφονται στις πινακίδες της Κνωσού είναι ελληνικά α) Πόδαργος (a3-wo-ro-qe po-da-ko-qe ΑιFολός τε Πόδαργός τε = laquoΟ Λαmicroπερόχρω-microος και ο Λευκοπόδαροςraquo) Το Πόδαργος όπως και το Στόmicroαργος β΄συνθετικό έχει το επίθετο αργός = λευκός Ας σηmicroειωθεί ότι στον Όmicroηρο (Θ 185 Ψ 295) το όνοmicroα Πόδαργος φέρουν δύο άλογα β) Στόmicroαργος (a3-wo-ro-qe to-ma-ko-qe ΑίFολός τε Στόκαργός τε = laquoΟ Λαmicroπερόχρωmicroος και ο Λευκόστοmicroοςraquo) γ) Fοινόπορσος (wo-no-qo-so to-ma-ko-qe Fοινόπορσος Στόmicroαργός τε = laquoΟ ταύρος microε τα κοκκινωπά καπούλια και ο Λευκόστοmicroοςraquo Το Fοινόπορσος είναι σύνθετο microε α΄ συνθετικό το Fοίνοψ = κοκκι-νωπός που έχει το χρώmicroα του οίνου πβ την οmicroηρική έκφραση βόε οίνοπε (δυικός) όπου ο λόγος για ζεύγος αροτήρων βοών Για το β΄ συνθετικό πβ τα microελάmicroπυγος και φοινικόνωτος και ακόmicroη την έκφραση laquoτην αγελάδα την ασπρόργια = microε άσπρη ουράraquo σε ναξιακό έγγραφο του έτους 1697 δ) Ξούθος (hellip ko-so-u-to-qe hellipΞουθός τε) Το Ξούθος προέρχεται από το επίθετο ξουθός που δήλωνε κάποιο χρώmicroα Κατά τον λεξι-κογράφο Ησύχιο (5ος αι microΧ) ξουθά ου microόνον ξανθά αλλά και λευκά και πυρρά ε)

Φακόσχηmicroος σφραγιδόλιθος από όνυχα microε παράσταση λέο-

Fάρνων (hellip wa-no-qe hellip Fάρνων τε = laquoκαι ο Fάρνωνraquo πβ ανθρωπωνύmicroιο Fάρνων laquoΟ Ήmicroεροςraquo (σαν αρνί) στ) Αίσχρος (α3-zo-ro-qe Αίσχρος τε) Από το επίθετο αισχρός ζ) Αίας (a3-wa ΑίFανς) Βραχύτερος τύπος του ΑίFολος η) Στύmicroαργος (a3-qa tu-ma-ko ΑίFνας Στύmicroαργος) Το Στύmicroαργος προέρχεται από το Στόmicroαργος microε υ αντί ο κοντά στο έρρινο θ) Λόφαργος (pa-ko-qe Λόφαργός τε) Σύνθετο microε α΄ συνθετικό το ουσ λόφος = τράχηλος και β΄ το επίθετο αργός = λευκός) Εποmicroένως laquoΛευκοτράχηλοςraquoΤο γεγονός ότι βόδια φέρουν ελληνικά ονόmicroατα στην Κρήτη δείχνει ότι δεν έχουmicroε να κάνουmicroε όπως έχει υποστηριχθεί microε microια microικρή αριστοκρατία ελληνική που κυριαρχεί στη νήσο αλλά microε συmicroπαγή ελληνικό αγροτικό πληθυσmicroό Εκτός από τις πινακίδες που καθεmicroία καταγράφει ένα ζεύγος αροτήρων βοδιών microε τον ιδιοκτήτη τους έχουν σωθεί και άλλα κείmicroενα στα οποία καταγράφονται microεγαλύτερες οmicroάδες αρσενικών βοδιών πάντα σε ζυγό αριθmicroό Στην πινακίδα πχ ΚΝ Ce 59 καταγράφονται 6 6 10 6 6 50 Κάθε οmicroάδας προηγείται ένα όνοmicroα τόπου Ιδού ο τελευταίος στίχος του κειmicroένουtu-ri-sowe-ka-ta ΤΑΥΡΟΣ 6 ku-do-ni-jawe-ka-ta ΤΑΥΡΟΣ 50umlΤΥΛΙΣΟΣ Fεργάται ΤΑΥ-ΡΟΣ 6 ΚΥΔΩΝΙΑ Fεργάται ΤΑΥΡΟΣ 50laquoΣτην Τύλισο υπάρχουν 6 αροτήρες ταύροι Στην Κυδωνία 50raquo Σε άλλη πινακίδα της Κνωσού που ατυχώς έχει αποσπασmicroατικά σωθεί καταγράφονται είκοσι ζεύγη βοδιών και χαρακτηρίζονται we-ka-ta Fεργάται = αροτήρες

Προβατοτροφία στην ΚνωσόΠερίπου οκτακόσιες πινακίδες στην Κνωσό καταγράφουν πρόβατα Ο συνολικός αριθ-microός τους πλησιάζει τις εκατό χιλιάδες Η ανακτορική διοίκηση της Κνωσού έχει εγκα-τασπείρει σε ολόκληρη την Κρήτη εκατοντάδες αγέλες προβάτων Η οργάνωση και ο σχεδιασmicroός εντυπωσιάζουν Η δύναmicroη της κάθε αγέλης είναι ορισmicroένη (κατά κανόνα 100 ή πολλαπλάσιό του) και διατηρείται σταθερή χάρη στις microονάδες εκτροφής (ανα-παραγωγή) που έχει οργανώσει Για παράδειγmicroα microία από αυτές βρίσκεται κοντά στην Κνωσό στην Αmicroνισό Εκεί εκτρέφονται περίπου δώδεκα χιλιάδες κριοί και χαρακτηρί-ζονται νέοι (ne = ακροφωνική βραχυγραφία του επιθέτου νέFος = νέος)Μία φορά τον χρόνο την εποχή της άνοιξης η ανακτορική διοίκηση διενεργούσε γενική απογραφή των προβάτων της νήσου Ο σκοπός της απογραφής αυτής ήταν 1

η διαπίστωση της δύναmicroης των αγελών 2 η συmicroπλήρωση των αγελών από την ανα-κτορική διοίκηση στον προϋπολογισmicroένο στρογγυλό αριθmicroό (100 ή πολλαπλάσιό του) σε περίπτωση που αυτές είχαν υποστεί απώλειες κατά τη διάρκεια του χειmicroώνα 3 η ύπαρξη microιας βάσης για τον υπολογισmicroό της ποσότητας του ερίου που αναmicroενόταν από κάθε αγέληΤα καταγραφόmicroενα πρόβατα διακρίνονται εκτός από θηλυκά και αρσενικά σε παλαιά (pa ακροφωνική βραχυγραφία του παλαιός) νέα (ne ακροφωνική βραχυγραφία του νέFος) περυσινά (pe ακροφωνική βραχυγραφία του περισυνFός = περυσινός) και φετεινά (za ακροφωνική βραχυγραφία του σαFέτεια = αυτού του έτους πβ το άρνες εφέτειοι και αρνία σάτινα στην πτολεmicroαϊκή Αίγυπτο και το νεοελληνικό φετεινά αρνιά) και νεογέννητα (ki ακροφωνική βραχυγραφία του γιλλός = νεογέννητος) Τρεις ακόmicroη όροι χαρακτηρίζουν πρόβατα αλλά καθώς είναι αmicroάρτυροι στην αλφαβητική ελλη-νική δεν γνωρίζουmicroε τη σηmicroασία τους (ki-ri-jo-te κρίοντες laquomicroεγάλοιraquo ai-mi-re-we αιmicroιλήFες laquoζώα του στάβλουraquo e-ka-ra-e-we εγγραήFες laquoζώα για πάχυνσηraquo) Κάθε φορά σηmicroειώνεται ο τόπος όπου η αγέλη βόσκεται καθώς και ο υπεύθυνος βοσκός της παράδειγmicroα ο βοσκός Πώλος στη Φαιστό έχει 72 πρόβατα 20 κριούς και 8 παλαιούς κριούς

Προβατοτροφία στην ΠύλοΟ πλούτος των αγελών της Πύλου υπολείπεται κατά πολύ του κρητικού περίπου δέκα χιλιάδες πρόβατα Στην Πύλο το λινάρι βρίσκεται στην πρώτη γραmicromicroή της υφασmicroατοβι-οτεχνίας Πρέπει να παρατηρηθεί ότι το λινάρι ταιριάζει καλύτερα στη φύση της πυλι-ακής γης πλούσια σε νερό Ακόmicroα σήmicroερα η νοτιοδυτική Πελοπόννησος η περιοχή όπου κείτο το βασίλειο του Νέστορα παράγει τη microεγαλύτερη ποσότητα λιναριού στην Ελλάδα Το ίδιο προϊόν καλλιεργείτο στην ίδια περιοχή από τη microυκηναϊκή εποχή

Ζωικά προϊόνταΟι Μυκηναίοι microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι συχνά έτρωγαν κρέας η άρχουσα βέβαια τάξη Οι πολλοί το γεύονταν microόνο microε την ευκαιρία θυσίας αφού ανάmicroεσα στις λατρευ-τικές προσφορές συχνά αναφέρονται ζώα Το τυρί (tu-ro2 τυροί) microνηmicroονεύεται ως προσφορά σε θεότητες Εκτός από το κρέας και το τυρί τα κυριότερα ζωικά προϊόντα

Κύλικες και άλλα αγγεία από την αίθουσα 2 του ανακτόρου της

ήταν τα δέρmicroατα Ποικίλων δερmicroάτων microνεία γίνεται στα microυκηναϊκά κείmicroενα Καταγρά-φονται 1) δέρmicroατα ελαφιών (e-ra-pi-ja ελάφια e-re-pe-ja ελάεφειαι) 2) δέρmicroατα βοδιών (wi-ri-no Feινός = ρινός) 3) δέρmicroατα προβάτων (ko-wo κώFος = οmicroηρ κώας laquoπροβιάraquo) αρνιών (we-re-ne-ja Fρηνεία παράγωγο του Fρήν laquoαρνίraquo πβ το οmicroηρ πολύρρηνες = αυτοί ποτ έχουν πολλά αρνιά) και κριών (ka-ne-ja κάρνειαι παράγωγο του κάρνος = κριός) Ανάmicroεσα στα είδη που καταβάλλουν ως φόρο στα ανάκτορα οι διάφορες περιοχές της Πύλου περιλαmicroβάνονται και δέρmicroατα βοδιών Με τη λ διφθέρα (di-pte-ra) δηλώνεται το κατεργασmicroένο δέρmicroα Η λέξη προσδιορίζεται microε το επίθετο ερυθρός (e-ru-ta-ra di-pte-ra ερυθραί διφθέραι) microε το επίθετο αίγειος (di-pte-ra a3-za διεφθέρα αίγα= αιγία laquoαπό αίγαraquo) Απαντά και ως α΄ συνθετικό στο δηλωτικό επαγγέλmicroατος ή αξιώmicroατος όνοmicroα di-pte-ra-po-ro διφθεραφόρος του οποίου όmicroως η σηmicroασία είναι αδιευκρίνηστη Τα δέρmicroατα έχουν ποικίλες χρήσεις Χρησιmicroεύουν 1) για ένδυση (α) we-e-wi-ja di-pte-ra FεhήFιας διφθέραι laquoκατεργασmicroένα δέρmicroατα που προ-ορίζονται για ενδύmicroατα β) we-e-wi-ja e-ra-pe-ja FεhηFία ελαφεία laquoένα δέρmicroα ελαφιού που προορίζεται για ένδυmicroαraquo γ) e-ra-pe-ja e-pi-u-ru-te-we 2 ελάφεια επιFρυτήFει 2 laquoδύο δέρmicroατα ελαφιών για την κατασκευή ενδύmicroατος του τύπου επιFρυτεύς 2) για υπόδηση (α)di-pte-ra a3-za pe-di-ro-i διφθέρα αίγα πεδίλοιhι 1 laquoένα δέρmicroα αίγας για να κατασκευαστούν πέδιλαraquo β) wi-ri-no pe-di-ro e-ma-ta 4 Fρινοί πεδίλων έρmicroατα 4 laquoτέσσερα δέρmicroατα βοδιών ως βάσεις πεδίλωνraquo γ) we-re-ne-ja ku[ ] pe-re 1 Fρηνεία σκύ[τεhι προ]φερής laquoένα δέρmicroα αρνιού κατάλληλο για την κατασκευή υποδηmicroάτωνraquo δ) ka-ne-ja wo-ro-ma-ta 4 κάρνειαι Fλώmicroατα 4 laquoτέσσερα δέρmicroατα κριού ως επιβλή-microατα σε ενδύmicroαταraquo Το Fλώmicroα στην ελληνική της πρώτης χιλετηρίδας απαντά microε τον τύπο λώmicroα και σηmicroαίνει laquoτο εις το κατώτερον του ιmicroατίου επίβληmicroαraquo ούγια Fρινός Fειλύmicroατα τρισί ζεύγεσσι 1 laquoένα δέρmicroα βοδιού ως καλύmicromicroατα για τρία ζευγάρια (ενν υποδηmicroά των)raquo3) για την κατασκευή παρωπίδων (wi-ri-ne-jo o-po-qo Fρίνειον όπω-πον laquoπαρωπίδα από δέρmicroα βοδιούraquo) και άλλων ειδών ιπποσκευής (πβ a-ni-ja ανίαι = ηνία) po-qe-wi-ja φορβειαί laquoκαπίστριαraquo o-pi-de-so-mo ka-tu-ro2 οπίδεσmicroοι κανθυ-λίων laquoδεσίmicroατα για τα κανθήλια Κάποιοι όροι δεν microας είναι σαφείς (to-pa ru-de-a2 Τόρπας λύδεhα πβ τάρπη laquomicroεγάλο πλεκτό κοφίνιraquo Ειδικό όνοmicroα έφερε ο ασχολούmicroε-νος microε την κατεργασία των Fρινών = ρινών laquoδερmicroάτων βοδιώνraquo Ονοmicroαζόταν Fρινεύς Με βάση microια πινακίδα της Κνωσού ποσότητα λαδιού χορηγείται σrsquo αυτόν (wi-ri-ne-we

Μυκηναϊκά ερείπια

FρινήFει (δοτ) laquoστον κατεργαζόmicroενο δέρmicroατα βοδιώνraquo Πιθανόν το λάδι που του χορηγείται να προορίζεται για επαγγελmicroατική χρήση Η περίφηmicroη οmicroηρική παροmicroοίωση έρχεται στο νουως δrsquo οτrsquo ανήρ ταύροιο βοός microεγάλοιο βοείηνλαοίσιν δώη τανύειν microεθύουσαν αλοιφήδεξάmicroενοι δrsquo άρα τοί γε διαστάντες τανύουσικυκλόσ΄ άφαρ δε τε ικmicroάς έβη δύνει δε τrsquo αλοιφήπολλών ελκόντων τάνυται δε τε πασα διαπρόως οι γrsquo ένθα και ένθα νέκυν ολίγη ενί χώρηείλκεον αmicroφότεροι (Ρ 389-395)

Η τεχνική που περιγράφει ο ποιητής σrsquo αυτήν την έξοχη παροmicroοίωση φαίνεται ότι ήταν και microυκηναϊκή στην πινακίδα της Πύλου που καταγράφει λογιών λογιών δέρmicroατα απαντά η φράση o-ka di-pte-ra ολκά διφθέρα δηλαδή laquoδιεφθέρα για κατεργασίαraquo Το ολκά = ολκή είναι παράγωγο του έλκω που απαντά στο παραπάνω οmicroηρικό χωρίο Στον παραδοσιακό ναξιακό βίο το ρήmicroα που χρησιmicroοποιούσαν κατά την κατεργασία των δερmicroάτων ήταν το σύρω ακριβώς συνώνυmicroο του έλκω

Κυνηγετικός βίοςΣτα microυκηναϊκά ο κυνηγός δηλώνεται microε τον όρο κυναγέτας που microε τον ιωνικό τύπο κυνηγέτης απαντά επίσης στον Όmicroηρο (ι 120) Παράγωγο του κυνηγέτης είναι το νεοελληνικό κυνηγετικός Ανάmicroεσα στα θηράmicroατα των microυκηναϊκών microε βάση τα κεί-microενα ήταν και τα ελάφια χρήσιmicroα τόσο για το κρέας όσο και για το δέρmicroα τους Σε microια πινακίδα της Πύλου καταγράφονται οκτώ δέρmicroατα ελαφιών που ο Λάmicroαος (ra-ma-o) όφειλε από την προηγούmicroενη χρονιά στα ανάκτορα Η έννοια δέρmicroα ελαφιού δηλώνεται στο κείmicroενο microε τη λ e-ra-pi-ja ελαφία Σε άλλη πινακίδα που καταγρά-φει δέρmicroατα το όνοmicroα απαντά δύο φορές microε τον τύπο e-ra-pe-ja ελαφεία Έχουmicroε να κάνουmicroε microε το ουσιαστικοποιηmicroένο θηλυκό του επιθέτου ύλης ελάφειος Από το ελαφεία ενν διφθέρα σχηmicroατίστηκε το ελαφεία Οι τύποι ελαφία και ελαφεία είναι παράλληλοι σχηmicroατισmicroοί που προέρχονται από τα επίθετα ελάφιοςελάφειος Στην ελληνική των ιστορικών χρόνων προς δήλωση του δέρmicroατος της ελάφου χρησιmicroοποι-

Χρυσό περίτmicroητο έλασmicroα (16ος αιώνας πΧ) microε ελάφια

είται το ελαφή (ltελαφέα) Οκτώ δέρmicroατα ελαφιών καταγράφονται και σε άλλη πυλιακή πινακίδα Τα δέρmicroατα αυτά κάποιος ονόmicroατι ΙFάχας (i-wa-ka) οφείλει στα ανάκτορα από την περασmicroένη χρονιάΜνεία δερmicroάτων ελαφιών γίνεται και σε άλλη πυλιακή πινακίδα στην οποία καταγρά-φονται δέρmicroατα διαφόρων ειδών Ανάmicroεσα στα άλλα στο κείmicroενο αυτό καταγράφονται α) δύο δέρmicroατα ελαφιών για την κατασκευή ενδύmicroατος που ονοmicroάζεται επιFρυτεύς (e-ra-pe-ja e-pi-u-ru-te-we E 2 ελάφειαι επιFρυτήFει Ε2) και β) ένα δέρmicroα ελαφιού που προορίζεται για ένδυmicroα (we-e-wi-ja e-ra-pe-ja E 1 FεhηFία ελαφεία E 1 Το we-e-wi-ja προφανώς είναι παράγωγο του we-e-u Fεhεύς από το ρ Fέσνυmicroι = έννυmicroι laquoντύνωraquo) Για τη χρήση του δέρmicroατος ελαφιού ως ενδύmicroατος πβ το οmicroηρικό χωρίο v 436 αmicroφί δε microιν microέγα δέρmicroα ταχείης εσσrsquo ελάφοιο Το όνοmicroα του ζώου microαρτυρείται στη microυκηνα-ϊκή ελληνική στο τοπωνύmicroιο e-ra-po ri-me-ne Ελάφων Λιmicroένει laquoστον Λιmicroένα των Ελα-φιώνraquo πβ το τοπωνύmicroιο Ελάφω λίmicroνα = λίmicroνη της Ελάφου σε αρχαία κρητική επιγραφή και τα σηmicroερινά ναξιακά Τrsquo Αλαφιού τω Λαγγάδι και Αλαφό(γ)ουρνα Ας σηmicroειωθεί ότι ελάφια καταγράφονται σε τρεις πυλιακές πινακίδες που όmicroως έχουν αποσπασmicroατικά διασωθεί Η δοmicroή τους είναι η ακόλουθη προηγείται όνοmicroα τόπου και ακολουθεί το ιδεόγραmicromicroα του ελαφιού (microια ωραιοτάτη ελαφοκαλή) και ένας αριθmicroός που κυmicroαίνεται από 1 έως 3 Το σύνολο των ελαφιών που είχαν καταγραφεί ήταν τουλάχιστο είκοσι τρία Προφανώς προέρχονταν από κυνήγι Το ότι το κυνήγι ελάφου στα microυκηναϊκά χρόνια ήταν συνηθισmicroένο microαρτυρούν οι παραστάσεις πβ και το ελαφηβόλος ανήρ = κυνηγός στον Όmicroηρο (Σ 319) Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι ορισmicroένες περι-οχές της Πύλου ήταν υποχρεωmicroένες να παραδίδουν αριθmicroό ελαφιών (κυρίως για τη χρησιmicroοποίηση των δερmicroάτων) στα ανάκτορα Στο κυνηγετικό ναυτικό βίο ανήκει το επαγγελmicroατικό δεικτοFοργός (de-ku-tu-wo-ko) = κατασκευαστής δικτύων που απαντά σε πυλιακή πινακίδα

Ναυτικός βίοςΟι ειδήσεις που αντλούmicroε από τα microυκηναϊκή κείmicroενα για τον ναυτικό βίο είναι έmicromicroε-σες Ι Προς δήλωση του πλοίου οι Μυκηναίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο ναυς Η λέξη microαρτυρείται έmicromicroεσα 1) microε το επαγγελmicroατικό όνοmicroα ναυδόmicroος (na-u-do-mo) πβ ναυ-πηγός και οικο-δόmicroος laquoκατασκευαστής πλοίουraquo microε τα ανθρωπωνύmicroια α) ΝαυσικλέFης

(na-u-si-ke-re-we) = Ναυσικλής β) ΩκύναFος (o-ku-na-wo) γ) ΟρτίναFος (o-ti-na-wo) πβ Ορτίλοχος-Ορσίλοχος δ) ΕύναFος (e-u-na-wo) = οmicroηρικό Εύνηος ΙΙ Προς δήλωση των κωπηλατών χρησιmicroοποιείτο ο όρος ερέτας (e-re-ta)= οmicroηρικό ερέτης παράγωγο του ρ έρω (= κωπηλατώ) Το ρήmicroα απαντά στη φράση laquoπέντε άνδρες που οφείλουν να κωπηλατούνraquo (o-pe-ro-te e-re-e ΑΝΡΑΣ 5 οφήλοντες ερέhεν ΑΝΔΡΑΣ 5 = οφείλοντες ερέσσειν) αλλά και αλλού Από το ερέτας σχηmicroατίστηκε στη συνέχεια νέο ρήmicroα το ερέσσω (ltερέτjωltερέτας) ΙΙΙ Προς δήλωση του laquoπλέωraquo χρησιmicroοποιούσαν οι Μυκη-ναίοι τον τύπο πλέFω που microαρτυρείται έmicromicroεσα microε το ανθρωπωνύmicroιο ΕύπλοFος (e-u-po-ro-wo) = Εύπλους Η ευπλοίη που ζητά ο Αχιλλέας από τον εννοσίγαιον Ποσει-δώνα έρχεται στο νου ει δε κεν ευπλοίην δώη κλυτός εννοσίγαιοςηmicroατί κε τριτάτω Φθίην ερίβωλον ικοίmicroην (1362-3)IV Προς δήλωση του microήνα του κατάλληλου για την έναρξη των ανοιξιάτικων ταξιδιών οι Πύλιοι χρησιmicroοποιούσαν ειδικό όνοmicroα παράγωγο του πλέFω (=πλέω) το ΠλόFιστος (po-ro-wi-to) Είναι πολύ πιθανόν ένα τέτοιον microήνα η Πύλος να καταστράφηκε

Βιοτεχνία

Εριουργία στην Κνωσό- Παράδοση ερίου στην ανακτορική διοίκηση της ΚνωσούΟ κύριος σκοπός της εκτροφής περίπου εκατό χιλιάδων προβάτων (κατά κανόνα κριών ευνουχισmicroένων) στην Κνωσό ήταν η εριοπαραγωγή η οποία υπολογίζεται ότι ξεπερ-νούσε κατά πολύ τα πενήντα χιλιάδες κιλά τον χρόνο Οι πινακίδες που καταγράφουν έριο έχουν την ακόλουθη δοmicroή microνηmicroονεύεται ο υπεύθυνος βοσκός ο τόπος που βόσκει ο αριθmicroός των ζώων και η ποσότητα του ερίου που οφείλει να παραδώσει στην ανακτορική διοίκηση Η microονάδα ερίου έχει υπολογιστεί ότι αντιστοιχεί σε τρία κιλά (ίσως πρέπει να υποθέσουmicroε microε βάση τον νεοελληνικό παραδοσιακό ποιmicroενικό βίο ότι οι Μυκηναίοι microετρούσαν το έριο σε ποκάρια = τα microαλλιά των προβάτων τυλιγmicroένα σε σφαιρικό σχήmicroα Το βάρος του ποκαριού από τόπο σε τόπο ποικίλλει κυmicroαινόmicroενο περίπου από ένα έως τρία κιλά) Με βάση τη microελέτη πολλών κειmicroένων όmicroοιας δοmicroής η σχέση ανάmicroεσα στον αριθmicroό των προβάτων και στην ποσότητα του ερίου είναι στα-

Φακόσχηmicroος χρυσόδετος σφρα-γιδόλιθος από σάρδιο microε την

θερή τέσσερα πρόβατα αντιστοιχούσαν σε microία microονάδα ερίου ή τρία κιλά Η ποσότητα ερίου που ο κάθε βοσκός οφείλει να παραδόσει στην ανακτορική διοίκηση υπολογίζεται πάντοτε microε βάση τον αριθmicroό των προβάτων που έχει χρεωθεί Κάθε φορά σηmicroειώνεται το έριο που έχει παραδοθεί και το έριο που οφείλεται Για παράδειγmicroα ο Έρυθρος βοσκός εκατό κριών είχε παραδώσει στα ανάκτορα δεκαεννιά microονάδες ερίου δηλαδή πενήντα επτά κιλά (19 microονάχες x 3 κιλά = 57 κιλά) και όφειλε έξι microονάδες δηλαδή δεκαοκτώ κιλά (6 microονάδες x 3 κιλά = 18 κιλά) Αυτό σηmicroαίνει ότι στα 100 πρόβατα αντι-στοιχούν 25 microονάδες δηλαδή 75 κιλά ερίου Σηmicroειώνεται ακόmicroα ότι τα καταγραφόmicroενα έρια microπορεί να είναι φετεινής ή περσινής κουράς (ne-wa po-ka νέFα ποκά laquoέρια που προέρχονται από τη φετεινή κουρά των προβάτωνraquo σε αντιδιαστολή προς το pe-ru-si-nwa po-ka περυσινFά ποκά =περυσινή κουρά) Με την κατεργασία του ερίου ασχολείται ειδικευmicroένο προσωπικό όπως δείχνουν τα παρακάτω επαγγελmicroατικά ονόmicroατα1) αλακάτειαι (a-ra-ka-te-ja) laquoγυναίκες που τυλίγουν το microαλλί στη ρόκαraquo Ο όρος microαρ-τυρείται και στην Πύλο και παράγεται από το αλακάτα = οmicroηρ ηλακάτη Παροιmicroιώδεις είναι οι οmicroηρικοί στίχοιαλλrsquo εις οίκον ιούσα τα σrsquo αυτής έργα κόmicroιζειστόν τrsquo ηλακάτην τεhellipπου αντιστοιχούν στο νεοελληνικό laquoάντε κάmicroε κυρά microου τη ρόκα σουraquo2) ασκήτριαι (a-ke-ti-ri-ja) laquoδιακοσmicroήτριεςraquo Ο όρος microαρτυρείται και στην Πύλο και στις Μυκήνες και παράγεται από το ρήmicroα ασκώ που απαντά στον Όmicroηρο (Ξ 178 κε) σε συmicroφραζόmicroενα σχετικά microε την υφαντική τέχνηαmicroφί δrsquo αρrsquo αmicroβρόσιον εανόν έσαθ ον οι Αθήνηέξυσrsquo ασκήσασα τίθει δrsquo ενί δαίδαλα πολλά3) πέκτριαι (pe-ki-ti-ri-ja) laquoοι γυναίκες που ξαίνουν τα έριαraquo Ο όρος microαρτυρείται και στην Πύλο και παράγεται από το ρήmicroα πέκω laquoξαίνωraquo4) ne-we-wi-ja laquoγυναίκες που ασχολούνται microε το γνέσιmicroοraquo πβ το οmicroηρικό γυνή χερ-νήτις (Μ 433)5) we-we-si-je-ja FερFεσίειαι laquoγυναίκες που ασχολούνται microε την κατεργασία του ερίουraquo Ο όρος είναι δηλωτικός γυναικείου επαγγέλmicroατος και απαντά στην ΠύλοΣχέση microε την κατεργασία του ερίου έχουν ακόmicroη οι όροι1) ταλασία (ta-ra-si-ja) = ποσότητα ερίου που διανέmicroεται για κατεργασία και 2) τουχά

(to-u-ka) = φκειάσιmicroο επιδιόρθωση Ο όρος παράγεται από το ρήmicroα τεύχω = κατα-σκευάζω πβ σπουδή σπεύδω κλπ Στην Αιτωλία η κατεργασία των microαλλιών δηλώνεται microε τον όρο laquoφκειάσιmicroοraquo (Λουκόπουλος 4) Ίσως κάτι ανάλογο σηmicroαίνει ο microυκηναϊκός όρος to-u-ka τουχάΤέλος microε ειδικό επίθετο χαρακτηρίζονται τα ενδύmicroατα που είναι κατασκευασmicroένα από έριο Ονοmicroάζονται FερFέhεhα (we-we-e-a) Αυτού ακριβώς του τύπου κανονική εξέλιξη είναι το ερεά της αττικής διαλέκτου Το microυκηναϊκό επίθετο προϋποθέτει το ουσιαστικό FέρFος Από αυτό προέκυψε το οmicroηρικό είρος = έριο Το ουσιαστικό FέρFος έmicromicroεσα microόνο microαρτυρείται στη microυκηναϊκή ελληνική Η έννοια βέβαια απαντά συχνότατα στα microυκηναϊκά κείmicroενα προς δήλωσή της όmicroως χρησιmicroοποιείται ιδεόγραmicromicroα

Εριουργία στις ΜυκήνεςΈριο καταγράφουν ακόmicroη αρκετές πινακίδες που βρέθηκαν στις Μυκήνες από τον Wace το 1952 Με βάση τις πινακίδες αυτές έριο χορηγείται από την ανακτορική διοίκηση 1) στον γναφέα Δίδυmicroο (di-du-mo ka-na-pe-we Διδύmicroω κναφήFει = κναφεί laquoστον γναφέα) 2) σε κάποιον πλεκέα (pe-re-ke-we πλεκήFει = πλεκεί laquoσrsquo αυτόν που πλέκειraquo) 3) σε διακοσmicroήτριες (a-ke-ti-ri-ja ασκητρίαις) 4) στην Αmicroφιδώρα (a-pi-do-ra Αmicroφιδώρα) 5) στον Οφελάνορα (o-pe-ra-no-re Οφελανόρει) 6) στον Κ(κ)εραmicroέα (ke-ra-me-wi Κ(κ)εραmicroήFι = Κ(κ)εραmicroεί) 7) στον Χ(χ)αλκέα (ka-ke-wi X(κ)αλκήFι = Χ(χ)αλκεί) 8) στην Αντιγένεια (a-ti-ke-ne-ja Αντιγενεία) 9) στον Ζακύνσιο (za-ku-si-jo Ζακυνσίω) σε microια πινακίδα το καταγραφόmicroενο έριο χαρακτηρίζεται κλωστόν (ko-ro-to) Τέλος ενδιαφέρουσες ειδήσεις αντλούmicroε από microια πινακίδα (De 111) που ατυχώς έχει διασωθεί αποσπασmicroατικά Σε αυτήν καταγράφονται microεγάλες ποσότητες ερίου πάνω από (100 + 200=) 300 microονάδες (= 900 κιλά) Προφανώς πρόκειται για κείmicroενο συγκεφαλαιωτικό Καταγράφονται σε αυτό έρια που χαρακτηρίζονται α) περυ-σινά (pe-ru-si-nwa περυσινFά) β) νέα (ne-wa νέFα) γ) από πρόβατα (o-n-ka οFικάlt όFις = πρόβατο) δ) αρνήσια (wo-ro-ne-ja Fρόνεια παράγωγο του Fαρήν = αρνί) και microια παρατήρηση microε βάση τον νεοελληνικό βίο για τη λ Fρόνεια = έρια των αρνιών Η διάκριση των ερίων σε έρεα προβάτων και έρια αρνιών που συmicroπτωmicroατικά δεν microαρτυρείται στην αρχαία ελληνική απαντά σήmicroερα στον τόπο microας Στην Κάρπαθο πχ laquomicroάκρες ή τσουλλάτα λέγουν τα microακρά microαλλιά των προβάτων και αρνά ή αρνές τα

Κεφαλή ταύρου από ζωγραφι-σmicroένο γυψοmicroάρmicroαρο (1500

κοντά microαλλιά των αρνιών και όχι των microεγάλων προβάτων Τα παίρνουν από τα αρνιά εξ ου και το όνοmicroαraquo (Μιχαηλίδης ndash Νουάρος 260-261) Επίσης στη Ρόδο αρνιές λέγονται τα microαλλιά των αρνιών και προβειά τα microαλλιά που βγάζουν από κάθε πρόβατο Και στην Αιτωλία αρνουπόκια λέγονται τα microαλλιά των αρνιών (Λουκόπουλλος 3)

Εριουργία στη ΘήβαΈριο καταγράφεται επίσης σε πινακίδες που βρέθηκαν το 1970 στη Θήβα Οι ποσότητες είναι σχετικά microικρές (η microεγαλύτερη είναι δέκα microονάδες = τριάντα κιλά) και διανέmicroονται α) σε άτοmicroα που έχουν επαγγελmicroατική σχέση microε το έριο πχ σε γυναίκα που κάνει ρόκα (a-ra-ka-te-ja αλακατεία laquoστην αλακάτειαraquo) β) σε πρόσωπα που έχουν σχέση microε τη λατρεία πχ σε ιέρεια (a-pi-qo-ro αmicroφιπόλω laquoστην αmicroφίπολοraquo) γ) σε θεότη-τες πχ στην Ήρα (e-ra Ήρα) και στον Ερmicroή (e-ma-a2 Ερmicroάhα Συχνά δηλώνεται ο τόπος προορισmicroού του ερίου πχ Για την Αmicroάρυνθο (a-ma-ru-to-de Αmicroαρυνθόνδε) για την Αιγιαλία (a3-ki-a2-ri-ja-de Αιγιhαλίανδε) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χορήγηση ποσότητας ερίου στο ιερό της Πότνιας για τη διακοσmicroήτρια (po-ti-ni-ja wo-ko-de a-ke-ti-ra2 Ποτνίας Fοικόνδε ασκητρία) ο οίκος της Πότνιας ήταν και εργαστήρι ερίου Είναι πολύ πιθανόν η Πότνια αυτή να ταυτίζεται microε τη θεά Αθηνών (πβ στον Όmicroηρο Ζ 305 Πότνιrsquo Αθηναίη) η οποία microε βάση τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο διδάσκει στις γυναίκες την υφαντική έργα κλυτά εργάζεσθαι (Οmicroηρος υ 72)έργα διδασκήσαι (νlδιασκήσαι) πολυδαίδαλον ιστόν υφαίνειν (Ησίοδος Έργα 63-64) Η ίδια θεά εξυσrsquo ασκήσασα τον αmicroβρόσιον εανόν της Ήρας (Όmicroηρος Ξ 178-9) και ακόmicroη ποιήσατο και κάmicroε χερσίν και τον δικό της ποικίλον πέπλον (Ε 735 = Θ 386)

Πήλινο ειδώλιο κουροτρόφου από το microυκηναϊκό νεκροταφείο

Χρυσή χάντρα σχήmicroατος κεφα-λής κρανοφόρου άνδρα από το

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5



Το γεωγραφικό πλαίσιο του microυκηναϊκού κόσmicroου δεν είναι δυνατό να αναγνωρι-στεί microέσα από άmicroεσες πηγές δηλαδή από χάρτες πιθανώς γιατί δεν σχεδιάστη-καν από τους ανθρώπους εκείνη την εποχή ή δεν διασώθηκαν έως τις ηmicroέρες microας Εποmicroένως microόνο από έmicromicroεσες πηγές όπως τα γραπτά κείmicroενα δηλαδή τα οmicroηρικά έπη και οι πινακίδες της Γραmicromicroικής γραφής Β και τα αρχαιολογικά ευρή-microατα όσα ευρήmicroατα δηλαδή έχουν έρθει στο φως από τις αρχαιολογικές ανα-σκαφές microπορεί κανείς σήmicroερα να αναπαραστήσει την εξάπλωση του microυκηναϊκού κόσmicroου

Από τις γραπτές microαρτυρίες το πρώτο κείmicroενο αφορά ασφαλώς στην Ιλιάδα Εκεί υπάρ-χει ένας αναλυτικός κατάλογος στον οποίο απαριθmicroούνται οι πόλεις των Αχαιών που έλαβαν microέρος στον Τρωικό πόλεmicroο Σε αυτόν βέβαια τον κατάλογο αναφέρονται microόνο οι πόλεις συγκεκριmicroένων γενών που συmicromicroετείχαν ενώ πολλοί ερευνητές του Οmicroήρου θεωρούν πιθανότερο ο συγγραφέας των επών να περιέγραφε τη γεωγραφία της επο-χής του και όχι αυτή του πολέmicroου Ανατρέχοντας στις προ-οmicroηρικές γραφές φτάνει κανείς στις πινακίδες που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών ερευνών των microυκηναϊκών ανακτόρων Είναι γεγονός ότι στις πινακίδες δεν αναγνωρίζονται χάρτες Φαίνεται επίσης πως οι γραφείς τους δεν θέλησαν να δώσουν λεπτοmicroέρειες σχετικά microε τις πόλεις στις οποίες αναφέρονται Η γνώση εποmicroένως και σε αυτή την περίπτωση είναι έmicromicroεση microέσω των τοπωνυmicroίων τα οποία άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα microπορούν να συσχετιστούν microε γνωστές πόλεις της κλασικής αρχαιότητας Και σε αυτή την περίπτωση τα προβλήmicroατα της έρευνας είναι πολλά οφείλονται δε κυρίως στη microεταβολή των ονοmicroάτων microε το πέρασmicroα του χρόνου Πρόβληmicroα επίσης δηmicroιουργεί το γεγονός ότι πολλές φορές το ίδιο τοπωνύmicroιο εmicroφανίζεται σε περισσότερες από microία περιοχές microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργείται σύγχυση στην αναγνώρισή του Ορισmicroένα τοπωνύmicroια microάλιστα εmicroφανίζονται σε πολύ αποmicroακρυσmicroένες περιοχές από αυτές που θα περίmicroενε κανείς πιθανώς λόγω microετακινήσεων πληθυσmicroώνΑπό την ανάγνωση των πινακίδων σχηmicroατίζεται microια πρώτη άποψη για τα σύνορα του microυκηναϊκού κόσmicroου Το κέντρο του είναι η Πελοπόννησος microε πιο γνωστές περιοχές τις Μυκήνες την Πύλο και την Τίρυνθα Προς βορρά microυκηναϊκά κέντρα υπάρχουν στη

123

4

7

58

6

Δορυφορική εικόνα της νοτι-οανατολικής Μεσογείου όπου


Βοιωτία όπως η Γλα η Θήβα και ο Ορχοmicroενός ενώ ακόmicroα βορειότερα η Ιωλκός Η Μακεδονία δεν έχει ακόmicroα αποκαλύψει θέσεις ανακτόρων όπως αυτές είναι γνωστές από τη νότια Ελλάδα αν και έχουν βρεθεί και εκεί στοιχεία του microυκηναϊκού πολιτι-σmicroού Είναι πολύ πιθανό οι Μυκηναίοι να ίδρυσαν εmicroπορικούς σταθmicroούς στις ακτές της βόρειας Ελλάδας τις οποίες δεν γνωρίζουmicroε ακόmicroα Επαφές και εmicroπορικές συναλλαγές είχαν και microε πιο microακρινές περιοχές όπως η Βρετανία η Βαλτική και τα Καρπάθια από όπου προmicroηθεύονταν χάντρες από ήλεκτρο και χρυσό Είναι όmicroως σίγουρο ότι οι Μυκη-ναίοι προτίmicroησαν να επεκταθούν προς τον νότο Την πρώτη κατάκτησή τους αποτέλεσε η Κρήτη η οποία εξαιτίας της microινωικής θαλασσοκρατίας των πολιτισmicroικών επιρροών της και του ανεπτυγmicroένου εmicroπορίου της θα ήταν δελεαστικός στόχος για έναν λαό microε επεκτατικές βλέψεις όπως οι Αχαιοί Οι Μυκηναίοι ίδρυσαν αποικίες και εmicroπορικούς σταθmicroούς σε όλο το Αιγαίο αλλά και στην ανατολική Μεσόγειο Χαρακτηριστική ιδιότητά τους η οποία παρέmicroεινε ενεργή στους Έλληνες και κατά τη διάρκεια των κλασικών χρόνων αποτέλεσε η προτίmicroηση ίδρυσης αποικιών στα παράλια και όχι στο εσωτερικό στην ενδοχώρα Έτσι microυκηναϊκές αποικίες βρέθηκαν στη Ρόδο και στη Μίλητο όπου οι Μυκηναίοι διαδέχθηκαν τους προκατόχους τους Μινωίτες στην Κω στην Αλικαρνασσό στην Κιλικία στις Κλαζοmicroε-νές ενώ επαφές είχαν και microε την Τροία Ακόmicroα πιο νότια δηmicroιούργησαν αποικία στην Έγκωmicroη της Κύπρου και στην Ουγκαρίτ της Συρίας Αλλά και προς τα δυτικά επαφές είχαν microε την Ιταλία τη Σικελία και τη Σαρδηνία Ο microόνος χώρος από τον οποίο έmicroειναν σε απόσταση ήταν ο νότος της Κρήτης Η Αίγυπτος παρέmicroεινε σχεδόν απροσπέλαστη γιrsquo αυτούς καθώς ελάχιστες microαρτυρίες υπάρχουν έως σήmicroερα για την ύπαρξη εmicroπορι-κών ανταλλαγών microεταξύ των δύο πληθυσmicroών Αν προσπαθήσουmicroε να αναγνωρίσουmicroε το εσωτερικό του microυκηναϊκού κόσmicroου θα δούmicroε ότι και πάλι οι πληροφορίες των πινακίδων της Γραmicromicroικής γραφής Β είναι αποσπασmicroατι-κές Επειδή οι περισσότερες πινακίδες προέρχονται από την ανασκαφή του ανακτόρου της Πύλου η πλειοψηφία των γνώσεών microας αφορά σε αυτό το σηmicroαντικό microυκηναϊκό κέντρο Από τις πινακίδες γνωρίζουmicroε λεπτοmicroέρειες για τη διοικητική διαίρεση της Πύλου το βασίλειο αποτελούνταν από δύο επαρχίες την Εγγύτερη στα δυτικά και την Απώτερη στα ανατολικά Τα βόρεια σύνορα της πρώτης αποτελούσε ο ποταmicroός της Νέδας ενώ στα νοτιοδυτικά παράλια του Μεσσηνιακού κόλπου ορίζονταν τα νότια

ΕΓΓΥΤΕΡΗ

ΕΠΑΡΧΙΑ

ΑΠΩΤΕΡΗ

ΕΠΑΡΧΙΑ

ΠίσσαΜέταπα

Πέθνος

Σφαγιάνες

ΧάραδροςΡίον

Λουσός

Ti-mi-to-a-ko

A-ke-re-wa

Η διοικητική διαίρεση του βασι-λείου της Πύλου όπου διακρί-

σύνορά της Η ευρύχωρη κοιλάδα της Μεσσηνίας αποτελούσε την Απώτερη επαρχία Η Μεσσηνία ήταν χωρισmicroένη σε 7 διοικητικές περιφέρειες οι οποίες βρίσκονταν υπό την ηγεmicroονία του άρχοντα της Πύλου Για τα υπόλοιπα microυκηναϊκά κέντρα δεν υπάρχουν αντίστοιχες πληροφορίες Εκείνο όmicroως που εύκολα καταλαβαίνει κανείς από την επιλογή της γεωγραφικής θέσης στην οποία χτίστηκαν τα ανάκτορα είναι ότι οι Μυκηναίοι ενδιαφέρονταν για τον εύκολο έλεγχο της περιοχής τους Γιrsquo αυτό τον λόγο κατασκεύαζαν πάντα τα ανάκτορά τους σε θέσεις στρατηγικής σηmicroασίας από όπου microπορούσαν να ελέγχουν οπτικά την περιοχή της κυριαρχίας τους Στο ανάκτορο της Πύλου για παράδειγmicroα που χτίστηκε στον Εγκλιανό ο άρχοντάς του είχε τον απόλυτο έλεγχο καθώς η θέα κάλυπτε όλο το εύρος της περιοχής του βασιλείου του Το ίδιο ισχύει για το ανάκτορο των Μυκηνών της Τίρυνθας και των Αθηνών Είναι γνωστό από τις πινακίδες ότι κάθε ανάκτορο αποτελούσε ένα ανεξάρτητο διοικη-τικά βασίλειο Στα ανάκτορα ζούσαν οι βασιλείς και όσοι ασκούσαν διοικητική εξουσία ενώ οι κάτοικοι ζούσαν σε συνοικισmicroούς και αγροτικές εγκαταστάσεις έξω από τα τείχη Δεν είναι όmicroως γνωστό αν τα γεωγραφικά όρια του βασιλείου ήταν αυτά που καθόριζαν και την επιβολή της πολιτικής εξουσίας Τα ανάκτορα των Μυκηναίων ήταν οχυρωmicroένα (Τίρυνθα Μυκήνες Γλα) εκτός από αυτό της Πύλου Το στοιχείο αυτό αποτελεί ίσως την πιο έντονη αντίθεση microεταξύ του microυκηναϊκού και του microινωικού κόσmicroου όπου τα αντίστοιχα ανάκτορα ήταν στην ουσία απροστάτευτα

Επειδή οι microυκηναίοι δεν ήταν απρόσωποι φρόντισαν να αφή-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ

Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισmicroα του microυκηναϊκού πολιτισmicroού (1550-1100 πΧ) του λαmicroπρότερου ελληνικού πολιτισmicroού που αναπτύχθηκε κατά την προϊστο-ρική εποχή αποτελούν οι microυκηναϊκές ακροπόλεις έδρα των αξιωmicroατούχων και βέβαια των Μυκηναίων ανάκτων των laquoδιογενών βασιλήωνraquo σύmicroφωνα microε τον Όmicroηρο Οι ακροπόλεις χτισmicroένες σε λόφους και οχυρωmicroένες microε κυκλώπεια τείχη το ανακτορικό συγκρότηmicroα τα ιερά τα βιοτεχνικά εργαστήρια οι αποθήκες αποτελούσαν το κέντρο της διοίκησης της επικράτειας microε αυστηρά οργανωmicroένο συγκεντρωτικό σύστηmicroα Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι οι περισσότερες και σηmicroαντι-κότερες από αυτές τις ακροπόλεις βρίσκονται στην Αργολίδα το σηmicroαντικότερο κέντρο του microυκηναϊκού πολιτισmicroού γύρω από το αργολικό πεδίο όπου κατοικού-σαν τα ηρωικά γένη των Αχαιών

Μεταξύ των ακροπόλεων σηmicroαντικότερη είναι αυτή των Μυκηνών πρωτεύουσας του microυκηναϊκού κόσmicroου που έδωσε το όνοmicroά της στον λαmicroπρό microυκηναϊκό πολιτισmicroό Ακο-λουθούν οι ακροπόλεις της Τίρυνθας και της Μιδέας καθώς και η σχεδόν άγνωστη ακρόπολη της Λάρισας του Άργους Ακροπόλεις υπήρχαν φυσικά και σε άλλες περιοχές του microυκηναϊκού κόσmicroου στις έδρες των Μυκηναίων ανάκτων όπως η microυκηναϊκή ακρόπολη των Αθηνών χτισmicroένη στη θέση της σηmicroερινής Ακρόπολης microε τον Παρθενώνα και τα υπόλοιπα λαmicroπρά κλασικά κτίρια της αθηναϊκής δηmicroοκρατίας του 5ου αιώνα πΧ στη Θήβα στην Εύτρηση αλλά και στον Γλα στην Κωπαΐδα όπου βρίσκεται χτισmicroένη η microεγαλύτερη σε έκταση ακρό-πολη η οποία υπαγόταν στο microυκηναϊκό ανακτορικό κέντρο του Ορχοmicroενού Το ανάκτορο ως οικονοmicroικό και διοικητικό κέντρο κατάγεται από τη microινωική Κρήτη αλλά και από την Ανατολή προσαρmicroοσmicroένο στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο Οι κυκλώ-πειες οχυρώσεις έλκουν σαφώς την καταγωγή τους από τη Μικρά Ασία από το ισχυρό κράτος-αυτοκρατορία των Χετταίων σύmicroφωνα άλλωστε και microε τη microυθολογική παρά-δοση

Η ακρόπολη των ΜυκηνώνΣτη βόρεια απόληξη του αργολικού πεδίου laquoέν microυχῶ Ἄργεος ἱπποβότοιοraquo στην ανα- Οι τρεις φάσεις οχύρωσης της

microυκηναϊκής ακρόπολης

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ

τολική πλευρά της στενής κοιλάδας που συνδέει την εύλοφη Αργολίδα microε την Κοριν-θία microέσω Τρητού σε πλεονεκτική θέση βρίσκεται χτισmicroένη πάνω σε τριγωνικό χαmicroηλό λόφο ύψους 45-50 micro και σε υψόmicroετρο 280 micro από τη θάλασσα η laquoεὐρυάγυια και πολύχρυση Μυκήνηraquo η καλοχτισmicroένη πόλη το laquoἐϋκτίmicroενον πτολίεθρονraquo του Οmicroήρου (Β 569) η έδρα των Ατρειδών και του αρχηγού της τρωικής εκστρατείας του Αγαmicroέ-microνονα Ο χαmicroηλός και κατάλληλος για κατοίκηση αυτός λόφος ορίζεται από τη βόρεια βαθιά ρεmicroατιά της Κοκορέτσας που τον ξεχωρίζει από τον ψηλό λόφο του Προφήτη Ηλία στα βόρεια ύψους 805 micro ενώ το βαθύ και απότοmicroο φαράγγι του Χάβου στα νότια αποmicroο-νώνει την ακρόπολη από τον απρόσιτο λόφο της Σάρας ύψους 660 micro Οι δύο αυτοί λόφοι κατοπτεύουν την ευρύτερη περιοχή Στην ψηλότερη κορυφή του Προφήτη Ηλία υπήρχε microυκηναϊκό φυλάκιο Στον Αγαmicroέmicroνονα του Αισχύλου ο φρουρός ξαγρυπνούσε πάνω στις στέγες των Ατρειδών για να δει microέσα στη νύχτα το πολυπό-θητο microήνυmicroα της φλόγας της λάmicroψης της φωτιάς να φθάσει από την Τροία microέσω της Ίδης της Λήmicroνου του Άθωνος του Κιθαιρώνα και του Αραχναίου στις Μυκήνες ότι οι Αχαιοί πάτησαν την Τροία και ότι ο Αγαmicroέmicroνονας επέστρεψε στις ΜυκήνεςΗ κύρια πρόσβαση στην ακρόπολη των Μυκηνών λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης γίνεται από τη δυτική πλευρά καθώς ανηφορίζει ο επισκέπτης από την αργολική πεδι-άδα προς τη γνωστή Πύλη των ΛεόντωνΟ λόφος είχε ήδη κατοικηθεί στην Ύστερη Νεολιθική εποχή και στην Πρώιmicroη εποχή του Χαλκού (Πρωτοελλαδική εποχή 2800-1900 πΧ) Το 2000 πΧ microε την εγκατάσταση των ελληνικών φύλων κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού (Μεσοελλαδική εποχή 2000-1600 πΧ) ο οικισmicroός microεγάλωσε θεαmicroατικά παρά το ότι λόγω της microεταγενέστερης κατοίκησης στον χώρο δεν έχουν διατηρηθεί οικοδοmicroήmicroατα της εποχής αυτής Αυτό προκύπτει από το σηmicroαντικό microεσοελλαδικό νεκροταφείο στα δυτικά της ακρόπολης microε τους δύο ταφικούς κύκλους-περιβόλους Α και Β και από τους πλούσια κτερισmicroένους κάθετους λακκοειδείς τάφους (Shaft Graves) Ο λόφος ήταν έδρα πλούσιων και ισχυρών ηγεmicroόνων Η θεαmicroατική αυτή ανάπτυξη της περιοχής οφείλεται στη γεωγραφική και στρατηγική της θέση καθώς έλεγχε καθορι-στικά τις επικοινωνίες και τους χερσαίους δρόmicroους microεταξύ Αργολίδας και Κορινθίας και τη Στερεά Ελλάδα καθώς και τα microεγάλα λιmicroάνια της Ναυπλίας και της Κορίνθου και τις

Η Πύλη των Λεόντων κύρια είσοδος της ακρόπολης των

θαλάσσιες επικοινωνίες στην ανατολική Μεσόγειο στο Αιγαίο και στην Κρήτη microέσω των οποίων ήρθε σε επικοινωνία microε τον πολιτισmicroό άλλων λαών Η κατακόρυφη θεαmicroατική οικονοmicroική ανάπτυξη που παρατηρείται αυτή την εποχή και που οφείλεται στους παραπάνω λόγους έχει οδηγήσει τους ερευνητές στο συmicroπέρασmicroα ότι πιθανώς να υπήρχε στην κορυφή του λόφου ανάκτορο της Ύστερης Μεσοελλαδικής εποχής το οποίο όmicroως δεν διατηρήθηκε λόγω της ολοκληρωτικής ανοικοδόmicroησης της κορυφής κατά τη Μυκηναϊκή εποχή και την κατασκευή του microεγάλου ανακτορικού microυκηναϊκού συγκροτήmicroατος Περίπου το 1350 πΧ (ΥΕ ΙΙΙΑ) οικοδοmicroήθηκε ο πρώτος οχυρωmicroατικός περίβολος στην κορυφή του λόφου Εκατό χρόνια αργότερα όταν η ακmicroή των Μυκηνών συνεχιζόταν κατασκευάστηκε περίπου το 1250 πΧ η δεύτερη φάση του microυκηναϊκού-κυκλώπειου τείχους ο microεγάλος οχυρωmicroατικός περίβολος microε τις δύο microνηmicroειακές πύλες την Πύλη των Λεόντων και τη βόρεια πύλη Η επέκταση της οχύρωσης περιέλαβε εντός του τεί-χους τον γνωστό κυκλικό ταφικό περίβολο Α τον οποίο ανέσκαψε ο Ερρίκος Σλίmicroαν Στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ κατασκευάστηκε νέα επέκταση στα ΒΑ της ακρόπολης που εξασφάλιζε στην ακρόπολη νερό microε υπόγεια κρήνη Την εποχή αυτή το ανακτορικό συγκρότηmicroα επεκτάθηκε χτίστηκαν σπίτια-βιοτεχνικά εργαστήρια εκτός της ακρόπο-λης και κατασκευάστηκε ένα πυκνό οδικό δίκτυο microε microνηmicroειακές microυκηναϊκές γέφυρες που συνέδεε την ηπειρωτική χώρα microε τα λιmicroάνια Οι εmicroπορικές συναλλαγές αυξήθηκαν κατακόρυφα και οι Μυκήνες έγιναν το microεγαλύτερο διοικητικό και οικονοmicroικό κέντρο Μετά τα microέσα του 13ου αιώνα η ακρόπολη δονήθηκε από ισχυρό σεισmicroό από τον οποίο ανέκαmicroψε σύντοmicroα Στα τέλη του 13ου αιώνα γύρω στο 1200 πΧ πραγmicroατο-ποιήθηκαν microεγάλης έκτασης αναταραχές στην ανατολική Μεσόγειο microε αποτέλεσmicroα το εmicroπόριο να σηmicroειώσει απότοmicroη κάmicroψη και παρακmicroή Την εποχή αυτή (1200-1190 πΧ) τοποθετείται ο Τρωικός πόλεmicroος Το ανάκτορο καταστράφηκε από πυρκαγιά καθώς και άλλα κτίρια εντός της ακρόπολης όπως το Θρησκευτικό Κέντρο Το τέλος της Μυκηνα-ϊκής εποχής τοποθετείται στα 1100 πΧ Η κατοίκηση συνεχίστηκε κατά τη Γεωmicroετρική εποχή (9ος-7ος αιώνας πΧ) Στην κορυφή του λόφου όπου βρισκόταν το ανάκτορο κατασκευάστηκε microεγάλος αρχαϊκός ναός της Ήρας ή της Αθηνάς από τον οποίο έχουν σωθεί λίγα χαρακτηριστικά δείγ-microατα αρχαϊκής πλαστικής στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο καθώς και νέος ναός της

Ο Ερρίκος Σλήmicroαν ανασκαφέας των βασιλικών τάφων των

Ελληνιστικής εποχής Στους Περσικούς πολέmicroους πολέmicroησαν και οι Μυκηναίοι Το 468 πΧ οι Αργείοι microετά από πολιορκία κατέλαβαν και κατέστρεψαν τις Μυκήνες Στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ κατά την Ελληνιστική εποχή οι Μυκήνες ήταν microία ακmicroάζουσα ελληνιστική κώmicroη microε ναό και θέατρο στον χώρο του θολωτού τάφου της Κλυταιmicroνήστρας Η κώmicroη αυτή κατά τη Ρωmicroαϊκή εποχή ήταν έρηmicroη σύmicroφωνα microε τον γεωγράφο Στράβωνα και τον περιηγητή Παυσανία που την επισκέφτηκε τον 2ο αιώνα microΧ Η πρώτη γνωστή αναφορά για την Πύλη των Λεόντων microετά τον Παυσανία γίνεται από τον περιηγητή DesMonceaux το 1669 Είναι αξιοσηmicroείωτη η αναφορά του microηχανικού F Vandeyk του Βενετού αρχιστράτηγου Φ Μοροζίνι το 1700 ότι το ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων δεν ήταν ορατό προφανώς από τη βλάστηση και το καθάρισε Ο M Fourmont επισκέφτηκε τις Μυκήνες το 1729 και στη συνέχεια ακολούθησαν ο Leake το 1805 ο Dodwell το 1817 και ο Curtius το 1838

Μυθολογική παράδοσηΣύmicroφωνα microε την παράδοση τις Μυκήνες ίδρυσε ο Περσέας γιος του Δία και της Δανάης κόρης του βασιλιά του Άργους Ακρίσιου Ο Περσέας δεν ήθελε να γίνει βασι-λιάς στο Άργος γιατί κατά τη διάρκεια αθλητικών αγώνων που έγιναν στη Λάρισα όταν έριξε τον δίσκο σκότωσε χωρίς τη θέλησή του σύmicroφωνα όmicroως microε προϋπάρχοντα χρη-σmicroό τον παππού του Ακρίσιο Συmicroφώνησε λοιπόν microε τον Μεγαπένθη γιο του Προίτου να ανταλλάξουν τα βασίλειά τους Ο Μεγαπένθης πήρε το Άργος και ο Περσέας την Τίρυνθα Στη συνέχεια ο Περσέας έγινε laquoτῶν Μυκηνῶν οἰκιστήςraquo Η κατασκευή των τειχών microε πολύ microεγάλες πέτρες έγινε microε τη βοήθεια των microυθικών Κυκλώπων οι οποίοι είχαν ήδη χτίσει τα τείχη της Τίρυνθας και γιrsquo αυτό άλλωστε τα τείχη ονοmicroάστηκαν κυκλώπεια Ο Παυσανίας αναφέρει ότι οι Μυκήνες πήραν την ονοmicroασία τους από τη θέση όπου έπεσε ο microύκης η ηmicroισφαιρική απόληξη της λαβής του ξίφους του Περσέα γεγονός το οποίο ο Περσέας θεώρησε καλό οιωνό για να χτίσει εκεί την πόλη Άλλη παράδοση αναφέρει ότι ο Περσέας διψούσε και έκοψε έναν microύκητα-microανιτάρι από τη γη Από τη θέση αυτή ανάβλυσε νερό και ξεδίψασε ευχαριστήθηκε και έτσι ονόmicroασε την περιοχή Μυκήνες Ωστόσο η λέξη αναφέρεται και σε ενικό αριθmicroό ως Μυκήνη κόρη του Ινά-

Η βορειοδυτική γωνία του κυκλώπειου τείχους της ακρόπο-

Ο Ηρακλής microάχεται microε τον microυθικό γίγαντα Γηρυόνη για να

χου από την οποία κατά microία άλλη άποψη πήραν την ονοmicroασία τους οι Μυκήνες Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το όνοmicroα Μυκήνη-αι προέρχεται από τους microύκητες ndashτα microανιτάριαndash που φύτρωναν στην περιοχή στις πηγές της γνωστής Περσείας κρήνης ndashαπό το όνοmicroα του οικιστήndash που βγάζει νερό ακόmicroα και σήmicroερα ανατολικά της ακρό-πολης από όπου υδρεύονταν οι Μυκήνες Ο τύπος του ονόmicroατος στον πληθυντικό αριθmicroό Μυκῆναι προφανώς οφείλεται στους διαφορετικούς οικισmicroούς που υπήρχαν στην περιοχή Ο οικισmicroός στην περιοχή της ακρόπολης ονοmicroαζόταν Άνω Μυκήνη ενώ ο οικισmicroός που βρισκόταν χαmicroηλότερα Κάτω Μυκήνη Οι απόγονοι του Περσέα βασί-λευσαν για τρεις γενιές και σύmicroφωνα microε την παράδοση ήταν κατά σειρά ο Ηλεκτρύων ο Σθένελος και ο τελευταίος βασιλιάς απόγονος του Περσέα ο Ευρυσθέας γνωστός από τους δώδεκα άθλους που επέβαλε στον Ηρακλή που φανερώνουν την επέκταση της εξουσίας της επικράτειας των Μυκηνών στην Πελοπόννησο Ο Ευρυσθέας σκοτώθηκε σύmicroφωνα microε την παράδοση στην Αττική κατά τη διάρκεια εκστρατείας πολεmicroώντας εναντίον των Ηρακλειδών και των Αθηναίων Στη συνέχεια την εξουσία ανέλαβαν οι απόγονοι του Πέλοπα Βασιλιάς έγινε ο Ατρέας από το συγγενικό γένος των Πελοπιδών και στη συνέχεια ο αδελφός του Θυέστης Οι έριδες ανάmicroεσα στον Ατρέα και στον Θυέστη και οι ερωτικές αντιζηλίες κατέληξαν στο βδελυρό Θυέστειο δείπνο και στην κατάρα του Θυέστη κατά του Ατρέα και των απογόνων του Τον Θυέστη διαδέχτηκε σύmicroφωνα microε το καθιερωmicroένο laquoἔθοςraquo ο γιος του Ατρέα Αγαmicroέmicroνονας Οι Μυκήνες εξου-σίαζαν την Αργολίδα την Κορινθία και πολλά νησιά Συmicromicroετείχαν στην εκστρατεία της Τροίας microε 100 πλοία ενώ δάνεισαν 60 επιπλέον πλοία στους Αρκάδες Στην Αυλίδα όπου είχε συγκεντρωθεί ο στόλος ο αρχηγός των Ελλήνων Αγαmicroέmicroνονας θυσίασε την κόρη του Ιφιγένεια για να εξευmicroενιστεί η Άρτεmicroη και να ξεκινήσει η εκστρα-τεία Ο microεγάλος αυτός αριθmicroός των πλοίων φανερώνει το microέγεθος των πολεmicroικών και εmicroπορικών επιχειρήσεων του Μυκηναίου άνακτα Αλλά ο Αγαmicroέmicroνονας έφερε το βάρος της κατάρας του Θυέστη Η δεκάχρονη πολιορκία της Τροίας ήταν καταστροφική για τους Αχαιούς microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργηθούν και ανταρσίες στο εσωτερικό Ο Αγαmicroέmicroνονας όταν επέστρεψε στις Μυκήνες δολοφονήθηκε από τη γυναίκα του Κλυται-microνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο Στη συνέχεια ο γιος του Ορέστης σκότωσε τους δολοφόνους του πατέρα του Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι 80 χρόνια microετά την πτώση της Τροίας οι Μυκηναίοι καταστράφηκαν από τους Δωριείς Σύmicroφωνα microε τις γενεαλο-

Ο Ορέστης σκοτώνει την Κλυ-ταιmicroνήστρα σε γλυπτό του 2ου

γίες των αρχαίων συγγραφέων ο ιδρυτής των Μυκηνών Περσέας βασίλευσε περίπου στο 1400-1300 πΧ ο Ατρέας γύρω στο 1250 πΧ και ο Αγαmicroέmicroνονας περίπου στο 1228-1184 πΧ Η δυναστεία των Ατρειδών τελείωσε το 1120 πΧ όταν οι Δωριείς κατέλαβαν τις Μυκήνες Το τέλος της Μυκηναϊκής και ηρωικής εποχής σύmicroφωνα microε την παράδοση τοποθετεί-ται στα 1100 πΧ Στη συνέχεια αρχίζει να διαmicroορφώνεται η νέα ιστορική εποχή

Ιστορία των ανασκαφών Ο χώρος των Μυκηνών microε τις microεγαλιθικές κατασκευές τα κυκλώπεια τείχη και τη microονα-δική microνηmicroειακή Πύλη των Λεόντων ήταν ορατός από την αρχαιότητα microέχρι σήmicroερα Οι περιηγητές microετά τον Παυσανία κατά την Τουρκοκρατία από τον 17ο αιώνα και microετά ανακάλυψαν και πάλι τις Μυκήνες και άρχισαν και εκεί οι διαρπαγές των microνηmicroείων από συλλέκτες microεσάζοντες και προmicroηθευτές O λόρδος Sligo ο λόρδος Elgin microε τους πράκτορες Phil Hunt και G Lusieri ο Βελής Πασάς του Ναυπλίου αλλά και ο Βλασσόπουλος από το Άργος ήταν οι σηmicroαντικότεροι άρπαγες και συλητές αρχαιοτήτων από τα microνηmicroεία των Μυκηνών ndash κυρίως τεmicroάχια ανάγλυφων και κιόνων από τους τάφους του Ατρέα και της Κλυταιmicroνήστρας Ακόmicroα και το ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων ήθελαν να απαγάγουν αλλά για τη microαταίωση της βέβηλης αυτής αρπαγής και ιεροσυλίας είχαν προνοήσει οι ίδιοι οι Μυκηναίοι microε το ασήκωτο βάρος της microεγαλιθικής κατασκευής του αναγλύφου Μετά την απελευθέρωση της χώρας οι Μυκήνες τέθηκαν υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εται-ρείας Το 1841 ο εκπρόσωπος της εταιρείας Κυριάκος Πιττάκης έκανε τον πρώτο ανα-σκαφικό καθαρισmicroό της Πύλης των Λεόντων Αλλά τη δόξα των πολύχρυσων Μυκηνών στους νεότερους χρόνους η τύχη την επεφύλαξε στον Γερmicroανό ονειροπόλο ανασκαφέα της Τροίας και των Μυκηνών H Schliemann ο οποίος απέδειξε ότι το ποιητικό όνειρο των οmicroηρικών επών ήταν πραγmicroατικότητα και microε τη σκαπάνη του τάραξε τον αιώνιο ύπνο των Μυκηναίων ανάκτων και βασιλέων και τους επανέφερε στο φως του ήλιου και της ιστορίας Το 1874 αφού διενήργησε αρχικά σε διάφορες θέσεις της ακρόπολης 34 ανασκαφικές τάφρους επανήλθε το καλοκαίρι του 1876 και microε βάση τον Παυσανία ανέσκαψε το πρώτο βασιλικό νεκροταφείο εσωτερικά της Πύλης των Λεόντων και των κυκλώπειων τειχών τον γνωστό ταφικό κύκλο Α Σε 15 εβδοmicroάδες ανέσκαψε πέντε

Η περίφηmicroη χρυσή laquoπροσωπίδα του Αγαmicroέmicroνοναraquo που ανα-

microεγάλους κάθετους λακκοειδείς τάφους microε πλούσια κτερίσmicroατα και αmicroύθητους θησαυ-ρούς όπως η γνωστή χρυσή προσωπίδα την οποία απέδωσε laquoχωρίς αmicroφιβολίαraquo στον microεγάλο Μυκηναίο άνακτα τον Αγαmicroέmicroνονα τον οποίο εξυmicroνεί ο Όmicroηρος στην Ιλιάδα Το αν τελικά η προσωπίδα δεν ήταν του Αγαmicroέmicroνονα αλλά ανήκε σε πολύ παλαιότερη εποχή έχει microικρή σηmicroασία microπροστά στο αναπάντεχο microέγεθος της ανακάλυψης του microυκηναϊκού πολιτισmicroού που ήταν ελληνικός και προεκτεινόταν για χίλια χρόνια microέσα στον τότε σκοτεινό χώρο της προϊστορίας όπως αποδείχθηκε περίτρανα microε την απο-κρυπτογράφηση και ανάγνωση των πινακίδων της Γραmicromicroικής γραφής Β το 1952 από τον Άγγλο αρχιτέκτονα M Ventris πάνω στις οποίες είναι γραmicromicroένη η αρχαιότερη microορφή της ελληνικής γλώσσας Τον επόmicroενο χρόνο ο συνεργάτης του H Schliemann επιστη-microονικός εκπρόσωπος και απόστολος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Π Σταmicroατάκης ανέ-σκαψε τον έκτο τελευταίο τάφο του ταφικού κύκλου Α ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιστηmicroονική τεκmicroηρίωση του αmicroύθητου θησαυρού των Μυκηνών Μετά τη συνταρακτική αυτή ανακάλυψη ο H Schliemann στράφηκε σε άλλο εξίσου σηmicroαντικό παρθένο χώρο την ακρόπολη της Τίρυνθας όπου microαζί microε τον κορυφαίο συνεργάτη του αρχιτέκτονα W Dorpfeld ανακάλυψε το microυκηναϊκό ανάκτορο της Τίρυνθας Αλλά ο κύριος και συστηmicroατικός ερευνητής των Μυκηνών ήταν ο κορυφαίος Έλλη-νας καθηγητής της προϊστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Χρήστος Τσούντας ο οποίος εργάστηκε για 18 έτη (1884-1902) στις Μυκήνες συστηmicroατικά microε επιmicroονή και microεθοδικότητα Ανέσκαψε το microυκηναϊκό ανάκτορο στην κορυφή του λόφου οικίες εντός της ακρόπολης την υπόγεια δεξαmicroενή και πολλούς θολωτούς και θαλαmicroοειδείς τάφους και δηmicroοσίευσε το πρωτοποριακό θεmicroελιώδες έργο του στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα ndash Μυκήναι και Μυκηναϊκός Πολιτισmicroός (Αθήνα 1893) Tsountas C-Manatt JL The Mycenaean Age (Λονδίνο 1897) Στη συνέχεια έγιναν στις Μυκήνες microικρές έρευνες από τους Δ Ευαγγελίδη (1909) G Rodenwaldt (1911) και Α Κεραmicroόπουλλο (1917) Κατά την περίοδο 1919-1923 το 1939 καθώς και το διάστηmicroα 1950-1957 συνεχίστη-καν οι συστηmicroατικές έρευνες από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Alan J Wace στη σιταποθήκη στη νότια οικία στην οικία των κιόνων στην Περσεία κρήνη στο microυκηναϊκό νεκροταφείο καθώς και από τους συνεργάτες του Ε French και W Taylour στην οικία του λαδεmicroπόρου και στο Θρησκευτικό Κέντρο έως

Ο αρχαιολόγος αρχιτέκτονας και ακαδηmicroαϊκός Αναστάσιος

το 1969 Παράλληλα από το 1950 ξανάρχισαν οι αρχαιολογικές έρευνες από την Αρχαιολογική Εταιρεία και από την Υπηρεσία Αναστήλωσης της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων υπό τις οδηγίες του ακαδηmicroαϊκού Αναστ Ορλάνδου και του Ευστ Στίκα Αναστηλώθηκε ο θολωτός τάφος της Κλυταιmicroνήστρας (1951-52) Το 1952 ανακαλύφθηκε κοντά σε αυτόν ο ταφικός κύκλος Β που ανασκάφηκε έως το 1955 από τον Ι Παπαδηmicroητρίου και τον καθηγητή και ακαδηmicroαϊκό ΓΕ Μυλωνά microε τη συmicromicroετοχή του Δ Θεοχάρη Συνεχίστηκε επίσης η αναστήλωση των κυκλώπειων τειχών Ο έφορος αρχαιοτήτων Ν Βερδελής ανέσκαψε εξωτερικά της ακρόπολης τη δυτική οικία Από το 1958 και microετά οι microακρο-χρόνιες έρευνες συνεχίστηκαν από τον Γ Μυλωνά στα κυκλώπεια τείχη στο ανάκτορο στο Θρησκευτικό Κέντρο και σε όλη την έκταση των κτιρίων της ακρόπολης microε πλήθος συνεργατών ενώ το 1988 τον διαδέχτηκε ο καθηγητής Σ Ιακωβίδης ο οποίος συνεχί-ζει microέχρι σήmicroερα το έργο εντός και εκτός της ακρόπολης Σε αυτά τα χρόνια ερευνή-θηκαν συστηmicroατικά η microεγάλη αναβάθρα η βόρεια άνοδος στο ανάκτορο η ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου η οικία Μ στη βόρεια πλευρά η βορειοανατολική επέκταση της ακρόπολης η Ποmicroπική Οδός και τmicroήmicroατα του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκη-νών η νοτιοδυτική συνοικία το βορειοδυτικό συγκρότηmicroα των σπιτιών Εξωτερικά της ακρόπολης ερευνήθηκαν οι microυκηναϊκές οικίες στον λόφο της Παναγίτσας microία οικία στη θέση Πλάκες και η δυτική οικία του λαδεmicroπόρου το ιερό του Ενυαλίου Άρη θεού του πολέmicroου στο Ασπρόχωmicroα Τα τελευταία χρόνια συνεχίζεται η ανασκαφή στην οικία Πέτσα Παράλληλα microεγάλο αριθmicroός σωστικών ανασκαφών κυρίως σε microυκηναϊκούς τάφους έχει διενεργηθεί από τη Δ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η ακρόπολη των ΜυκηνώνΗ κύρια είσοδος βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία του κυκλώπειου τείχους Η ακρό-πολη καταλαmicroβάνει έκταση 30 στρεmicromicroάτων και περιβάλλεται από τη microεγαλιθική κατα-σκευή του κυκλώπειου τείχους microήκους 900 micro που ακολουθεί το έντονο περίγραmicromicroα-φρύδι του βράχου Τα τείχη έχουν πλάτος 5-7 micro και σωζόmicroενο ύψος 825 micro Το αρχικό ύψος του τείχους δεν σώζεται ωστόσο υπολογίζεται ότι έφθανε περίπου τα 12 micro Τα πανύψηλα αυτά τείχη απηχούν οι ποιητικοί στίχοι 1087-1088 της τραγωδίας Εκάβη του Ευριπίδη laquoλάινα (λίθινα) κυκλώπεια ουράνιαraquo Τα τείχη είναι κατασκευασmicroένα

Πανοραmicroική άποψη της ακρόπο-λης των Μυκηνών στην κορυφή

microε microεγάλους ακατέργαστους ογκόλιθους στις δύο εξωτερικές πλευρές τους και στα ενδιάmicroεσα microε microικρές πέτρες Το εσωτερικό τmicroήmicroα του τείχους ndashγέmicroισmicroαndash αποτελείται από microικρότερου microεγέθους πέτρες και χώmicroα Η microεγαλιθική ισχυρή αυτή κατασκευή των τειχών αποδόθηκε στους microυθικούς Κύκλωπες οι οποίοι σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση ήρθαν από τη Λυκία Ο πιθανότερος τρόπος κατασκευής των τειχών έγινε microε τη δηmicroιουργία επικλινών επιπέδων (ράmicroπες) από χώmicroατα microέσω των οποίων microεταφέρο-νταν οι ογκόλιθοι Στη συνέχεια τα χωmicroάτινα επικλινή επίπεδα αποmicroακρύνονταν Στην οχύρωση των Μυκηνών έχουν διαπιστωθεί τρεις οικοδοmicroικές φάσεις Η πρώτη οικοδοmicroική φάση τοποθετείται στα microέσα του 14ου αιώνα πΧ (1350 πΧ) Κατασκευ-άστηκε στο ψηλότερο τmicroήmicroα του λόφου και έχει στενό επίmicroηκες σχήmicroα Η κύρια πύλη τους τείχους βρισκόταν λίγο βορειότερα της Πύλης των Λεόντων ενώ στην ανατολική απόληξη υπήρχε microία microικρότερη πύλη Από την αρχική αυτή φάση του τείχους διατη-ρείται σήmicroερα όλη η βόρεια πλευρά της οχύρωσης Η πρώτη αυτή οχύρωση αποδίδεται στον microυθικό οικιστή της Ακρόπολης Περσέα Η δεύτερη οικοδοmicroική φάση τοποθετεί-ται περίπου 100 χρόνια αργότερα στα microέσα του 13ου αιώνα Την εποχή αυτή πραγmicroα-τοποιήθηκε microεγάλη επέκταση της ακρόπολης προς τα νότια και τη δυτική πλευρά και η έκτασή της σχεδόν διπλασιάστηκε Την εποχή αυτή κατασκευάστηκε το σωζόmicroενο ανάκτορο περικλείστηκε εντός του περιβόλου ο ταφικός κύκλος Α που ανέσκαψε ο H Schliemann και κατασκευάστηκε η microνηmicroειακή Πύλη των Λεόντων καθώς και η βόρεια microικρότερη πύλη Η νότια πλευρά του παλαιότερου τείχους κατεδαφίστηκε και οι λίθοι χρησιmicroοποιήθηκαν προφανώς στην κατασκευή της νότιας και δυτικής επέκτασης του τείχους Η νέα microεγαλιθική αυτή επέκταση αποδίδεται στον Ατρέα Κατά τη δεύτερη οικοδοmicroική φάση η βορειοδυτική πλευρά του τείχους η Πύλη των Λεόντων και ο αmicroέσως νότιος ορθογώνιος πύργος κατασκευάστηκαν από microεγάλους κροκαλοπαγείς αmicroυγδαλίτες λίθους (breccia) από τα λατοmicroεία της περιοχής που έχουν υποστεί επε-ξεργασία microόνο microε σφυρί και microερικές φορές microε πριόνι και έχουν χτιστεί σε ανισόπαχες σειρές κατά το ψευδοϊσόδοmicroο σύστηmicroα Η κατασκευή αυτή αποτελεί microόνο την εξωτε-ρική όψη-επένδυση του τείχους ενώ το εσωτερικό κύριο τείχος έχει κατασκευαστεί microε το κυκλώπειο σύστηmicroα Στο microυκηναϊκό τείχος κυρίως στον νότιο πύργο της Πύλης των Λεόντων το νοτιοδυτικό τmicroήmicroα και τον microεγάλο πύργο ύψους 12 micro στη νότια πλευρά έχουν γίνει επισκευές κατά το πολυγωνικό σύστηmicroα στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ

Το τείχος χτισmicroένο σύmicroφωνα microε το ψευδοϊσόδοmicroο σύστηmicroα

όταν οι Μυκήνες ήταν microία σηmicroαντική κώmicroη του Άργους Τα τmicroήmicroατα αυτά του τείχους κατεδάφισαν οι Αργείοι το 468 πΧ όταν κατέλαβαν microετά από microακρόχρονη πολιορκία τις Μυκήνες Στα τέλη του 13ου αιώνα γύρω στο 1200 πΧ η ακρόπολη επεκτάθηκε στο βορειοα-νατολικό στενότερο τmicroήmicroα της όπου κατασκευάστηκε η υπόγεια κρήνη για τον ασφαλή εφοδιασmicroό της microε νερό και δύο πυλίδες η βόρεια σύριγγα και η νότια πύλη εφόδου (Sally Port)

Η Πύλη των ΛεόντωνΗ είσοδος στην ακρόπολη γίνεται από τη δυτική πλευρά από τη microοναδική microνηmicroειακή microεγαλιθική κατασκευή της Πύλης των Λεόντων που διατηρείται αιώνια στη θέση της και ήταν ορατή από τότε που κατασκευάστηκε Ο ανηφορικός δρόmicroος καταλήγει microπρο-στά από την πύλη σε στενή αυλή microήκους 15 micro και πλάτους 723 micro όπου περικλείεται από τα απότοmicroα βραχώδη πρανή και τα ψηλά τείχη του βορειοδυτικού τείχους την πύλη και τον νότιο microεγαλιθικό πύργο σωζόmicroενου ύψους 920 micro Η πύλη είναι θαυmicroαστό microεγαλιθικό microνηmicroείο και έχει κατασκευαστεί από τέσσερις κρο-καλοπαγείς ορθογώνιου σχήmicroατος microεγαλιθικούς microονόλιθους Το κατώφλι microήκους 465 micro πλάτους 231 micro και πάχους 088 micro φέρει στην άνω επιφάνεια τρεις αβαθείς αυλακώσεις οι οποίες δεν δηmicroιουργήθηκαν από τη διέλευση των αρmicroάτων όπως είχε αρχικά υποτεθεί αλλά κατασκευάστηκαν στην Ελληνιστική εποχή (3ος αιώνα πΧ) για την παροχέτευση των νερών της βροχής Οι δύο κάθετες παραστάδες εκατέρωθεν είναι microονόλιθοι ύψους 310 micro πλάτους 174 micro και πάχους 054-060 micro και στήριζαν το microονολιθικό υπέρθυρο microήκους 450 micro πλάτους 198 micro και microέγιστου πάχους 080 micro ενώ το βάρος του υπολογίζεται σε 18 τόνους Η είσοδος έχει ύψος 310 micro πλάτος στο κατώφλι 295 αλλά στενεύει ελαφρώς και στο ανώτερο τmicroήmicroα έχει πλάτος 287 micro Η πύλη έκλεινε microε δίφυλλη θύρα και προ-φανώς ήταν διακοσmicroηmicroένη microε χάλκινα ελάσmicroατα Στα αντίστοιχα άκρα του κατωφλίου και του ανωφλίου υπήρχαν οι αντίστοιχες κοιλότητες microέσα στις οποίες περιστρεφό-ταν τα αντίστοιχα κάθετα δοκάρια των ξύλινων θυρόφυλλων Περίπου στο microέσο των παραστάδων υπάρχουν κοιλότητες όπου έmicroπαινε η οριζόντια microπάρα και ασφάλιζε από την εσωτερική πλευρά όταν έκλεινε η πύλη Πάνω από το ανώφλι (υπέρθυρο) για

Οι Λέοντες της Πύλης των Μυκηνών πατούν εκατέρωθεν

να ελαφρώσει από το υπερβολικό βάρος της ανωδοmicroής υπάρχει το χαρακτηριστικό microυκηναϊκό κουφιστικό τρίγωνο που δηmicroιουργείται microε τον εκφορικό τρόπο κατασκευής των λίθων της ανωδοmicroής ώστε το βάρος των ανωτέρω λίθων να microεταβιβάζεται στις παραστάδες Πάνω από το ανώφλι έχει τοποθετηθεί microεγαλιθική τριγωνική ανάγλυφη πλάκα από ασβεστόλιθο-τιτανόλιθο ύψους 330 micro microέγιστου πλάτους στη βάση 390 micro ανώτερο πλάτος απόληξης 110 micro και πάχος 060-070 micro Η βάση του αναγλύφου είναι ελα-φρώς καmicroπυλωτή ώστε το microεγάλο βάρος του να microεταβιβάζεται στις παραστάδες Το microοναδικό microεγαλιθικό ανάγλυφο απεικονίζει δύο όρθια λιοντάρια σε συmicromicroετρική αντι-θετική εραλδική διάταξη από τα οποία άλλωστε πήρε την ονοmicroασία της η πύλη Στο κεντρικό κατώτερο τmicroήmicroα του αναγλύφου εικονίζονται δύο χαρακτηριστικοί αmicroφίκοιλοι microινωικοί-microυκηναϊκοί βωmicroοί Πάνω από τους βωmicroούς σε άβακα (ορθογώνια πλίνθο) στηρίζεται κίονας microινωικού τύπου microε microικρή διάmicroετρο στη βάση και microεγαλύτερη στην ανώτερη απόληξη κάτω από το διαmicroορφωmicroένο κιονόκρανο microε εχίνο και άβακα που βαστάζει ανάγλυφο τmicroήmicroα ξύλινης ανωδοmicroής κτιρίου 4 στρογγυλούς δίσκους απολή-ξεις οριζόντιων δοκαριών και άβακα στο ανώτερο τmicroήmicroα Τα λιοντάρια εκατέρωθεν σε συmicromicroετρική διάταξη πατούν microε τα πίσω πόδια τους στο έδαφος έχουν ανασηκωmicroένο το microπροστινό τmicroήmicroα του σώmicroατος κατά τοmicroή και microε τα όρθια microπροστινά πόδια πατούν εκατέρωθεν σε άβακα-πλίνθο πάνω από τους αmicroφίκοιλους microυκηναϊκούς βωmicroούς Τα κεφάλια των λιονταριών ήταν στραmicromicroένα κατενώπιον αλλά δεν έχουν σωθεί Αποσπά-στηκαν βίαια στα microεταγενέστερα χρόνια microε αποτέλεσmicroα να καταστραφούν τmicroήmicroατα του αναγλύφου Από τις τεχνικές λεπτοmicroέρειες (κυλινδρικές εντορmicroίες) γίνεται φανερό ότι δεν έχουν κατασκευαστεί από χαλκό αλλά από άλλη microαλακότερη πέτρα από τον ασβεστόλιθο Έχει εκφραστεί η άποψη ότι πιθανώς να ήταν από στεατίτη αλλά και ο πωρόλιθος δεν microπορεί να αποκλειστεί Το ανώτερο τmicroήmicroα του κουφιστικού τριγώνου αλλά και του αναγλύφου και του τείχους δεν σώθηκαν Η αρmicroονική αδρή microεγαλιθική σύνθεση και οι επιmicroέρους λεπτοmicroέρειες της κατασκευής δίνουν στο ανάγλυφο microεγαλο-πρέπεια και αφήνουν έκθαmicroβο τον επισκέπτη Το ανάγλυφο παραmicroένει στη θέση αυτή περίπου 3240 χρόνια και τα λιοντάρια δεί-χνουν ακοίmicroητοι φρουροί της δόξας του Ατρέα στην εποχή του οποίου microάλλον κατα-σκευάστηκε και του microεγαλείου των microυθικών Μυκηναίων ανάκτων της πρωτεύουσας

Τρισδιάστατη αναπαράσταση του λόφου και της Ακρόπολης

του microυκηναϊκού κόσmicroου Η εκφρασθείσα άποψη ότι τα εικονιζόmicroενα ζώα είναι γρύπες δεν ευσταθεί άλλωστε οι λιονταρίσιες ουρές των ζώων και η απουσία φτερών δεν αφήνουν καmicroία αmicroφιβολία Ο Παυσανίας (2165) κατά την περιήγησή του στις Μυκήνες στα microέσα του 2ου αιώνα microΧ αναφέρει ρητά laquoΛείπεται δέ ὅmicroως ἔτι καἰ ἄλλα τοῦ περιβόλου καί ἡ πύλη λέοντες δέ ἐφεστήκασι αὐτῆςraquo Το microνηmicroειακό microεγαλιθικό ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων σε άριστο συνδυασmicroό microε την αρχιτεκτονική διαmicroόρφωση της πύλης αποτελεί το αρχαιότερο ανάγλυφο του ευρωπαϊκού χώρου Για την ερmicroηνεία της παράστασης του microοναδικού αναγλύφου της Πύλης των Λεό-ντων έχουν εκφραστεί διάφορες απόψεις Ο Χ Τσούντας ερmicroήνευσε την παράσταση ως καθαρά διακοσmicroητική Ο Sir Arthur Evans και ο AJB Wace υποστήριξαν τη συmicro-βολική σηmicroασία του κίονα και αναγνώρισαν την ανεικονική παράσταση της microεγάλης microυκηναϊκής θεάς της φύσης Ο πατριάρχης της microυκηναϊκής θρησκείας Martin Nilsson υποστήριξε ότι εικονίζεται το ιερό της θεότητας που φυλάσσουν οι δύο λέοντες Φυσικά έχουν εκφραστεί και πολλές άλλες απόψεις Ο ερευνητής των Μυκηνών ΓΕ Μυλωνάς εξέφρασε την άποψη ότι ο κίονας συmicroβολίζει το ανάκτορο των Μυκηνών την οικία της βασιλικής οικογένειας των Μυκηνών και τη βασιλική δυναστεία την οποία φυλάττουν οι λέοντες τα σύmicroβολα των Μυκηνών Οι βωmicroοί κατά την άποψη του Μυλωνά συmicroβολίζουν το δικαίωmicroα που έδωσαν οι θεοί στους άρχοντες να κυβερνούν και στο ανάγλυφο κατά την άποψη αυτή έχουmicroε το βασιλικό θυρεό των Μυκηνών Το λιοντάρι ήταν το έmicroβληmicroα των Μυκηνών Σε όλα τα παραπάνω microε βάση την microέχρι τώρα σε βάθος έρευνα της microυκηναϊκής θρησκείας επισηmicroαίνουmicroε τα ακόλουθα Οι αmicroφίκοιλοι βωmicroοί πάνω στους οποίους πατούν οι λέοντες και ο microινωικός κίονας στο microέσο έχουν καθαρά θρησκευτική και λατρευτική σηmicroασία και σχετίζονται άmicroεσα microε τη λατρεία της microεγάλης microυκηναϊκής θεάς της φύσης Πρόκειται δηλαδή για ιερό σύmicroβολο και αυτό δεν αmicroφισβητείται από κανέναν ερευνητή που ασχολείται microε τη microυκηναϊκή θρησκεία Μυκηναϊκές θρησκευτικές παραστάσεις σε σφραγίδες ή τοιχογραφίες στο κάτω microέρος των οποίων εικονίζονται αmicroφίκοιλοι βωmicroοί έχουν καθαρά θρησκευτικό-λατρευτικό χαρακτήρα Ενδεικτικά αναφέρουmicroε τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας microε τη λατρευτική παράσταση προσφορών στη microεγάλη θεά της φύσης πίσω από

την οποία εικονίζεται γρύπας Η εξέδρα της παράστασης υποβαστάζεται από αmicroφίκοι-κους βωmicroούς Η παράσταση του αναγλύφου της Πύλης των Λεόντων microε τα χαρακτηρι-στικά σύmicroβολα τους βωmicroούς τον κίονα και τα δύο λιοντάρια που αποτελούν microαζί microε τους γρύπες τις σφίγγες και τους λεοντοδαίmicroονες τα ιερά ζώα της microεγάλης θεάς της φύσης δεν αφήνουν περιθώρια αmicroφιβολιών ότι πρόκειται για microια καθαρά θρησκευτική ανεικονική παράσταση των συmicroβόλων της θεότητας και του ιερού της Το ανάγλυφο λοιπόν είχε καθαρά θρησκευτικό νόηmicroα για τους Μυκηναίους και υποδη-λώνει για λόγους θρησκευτικής και πολιτικής προπαγάνδας ότι η ακρόπολη των Μυκη-νών είναι θεοφύλακτη και προστατεύεται από τη microεγάλη microυκηναϊκή γυναικεία θεότητα Οι απόψεις περί θυρεού του Μυκηναίου άνακτα καθώς και το ότι το λιοντάρι ήταν το έmicroβληmicroα των Μυκηνών είναι αναχρονισmicroοί και όπως εύστοχα έχει επισηmicroάνει ο M Nilsson είναι microεθοδολογικό λάθος να χρησιmicroοποιούmicroε microεταγενέστερα παράλληλα ως στοιχεία της Μυκηναϊκής εποχής Εσωτερικά της Πύλης των Λεόντων υπάρχει τετράγωνη αυλή διαστάσεων 4 x 4 micro η οποία στη Μυκηναϊκή εποχή ήταν στεγασmicroένη πάνω στη στέγη της κινούταν η φρουρά της πύλης Στην αριστερή πλευρά της αυλής εσωτερικά του βόρειου τοίχου υπάρχει microικρός ανοικτός θάλαmicroος διαστάσεων 130 x 1 x 150 micro Ο χώρος αυτός θεωρείται microάλλον λατρευτικός κάποιας προ πυλαίας θεότητας παρά χώρος όπου έmicroεναν οι σκύλοι-φύλακες της πύλης Εσωτερικά νότια της πύλης υπήρχε κλιmicroακοστάσιο ανόδου της φρουράς στο τείχος Νοτιότερα του κλιmicroακοστασίου υπήρχε ένα microεγάλο κτίριο χτισmicroένο σε άmicroεση επαφή microε το τείχος γνωστό ως σιταποθήκη διότι στα υπόγειά του βρέθηκαν πιθάρια microε απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών Πρόκειται για microεγάλο δηmicroόσιο διώροφο κτίριο το οποίο προοριζόταν για τη φρουρά της πύλης και των τειχών Ήταν σε χρήση έως το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής και καταστράφηκε από πυρκαγιά Στο κτίριο αυτό βρέθηκαν από τον ανασκαφέα AJB Wace χαρακτηριστικά αγγεία της Ύστερης Μυκηναϊκής εποχής η διακόσmicroηση των οποίων έmicroεινε γνωστή microε την ονοmicroασία ρυθmicroός της σιταποθήκης (Granary Style) Ταφικός κύκλος ΑΝότια της σιταποθήκης βρίσκεται ο περίφηmicroος ταφικός κύκλος Α τον οποίο ανέσκαψε ο H Schliemann το 1876 Έχει κυκλικό σχήmicroα microε διάmicroετρο 2750 micro που περικλείε-ται από περίβολο από ψαmicromicroίτη λίθο σε σχήmicroα Π microέσου πλάτους 135 micro και ύψους

Ταφικός κύκλος Α laquoσιταπο-θήκηraquo microεγάλη αναβάθρα οικία

092-152 micro microε είσοδο από τη βόρεια πλευρά που διαmicroορφώθηκε στα microεταγενέστερα χρόνια γύρω στο 1250 πΧ όταν η δυτική επέκταση του τείχους συmicroπεριέλαβε τον ταφικό κύκλο Α και τmicroήmicroα του microεσοελλαδικού νεκροταφείου microε αποτέλεσmicroα λόγω της νέας διαmicroόρφωσης να ανέβει η στάθmicroη και να κατασκευαστεί microεγάλος αναληmicromicroατικός κυκλικός τοίχος Εσωτερικά του ταφικού κύκλου βρέθηκαν έξι microεγάλοι κάθετοι λακκο-ειδείς βασιλικοί τάφοι Πέντε από αυτούς ανέσκαψε ο H Schliemann και τον έκτο ο Π Σταmicroατάκης Οι microεγάλοι τετράπλευροι τάφοι έχουν ποικίλες διαστάσεις από 305 x 355 micro microέχρι 655-410 micro και ύψος 075-150 micro Ήταν καλυmicromicroένοι microε ξύλινα οριζόντια δοκάρια που στήριζαν τις καλυπτήριες πλάκες Οι τάφοι καλύπτονταν microε χώmicroα το οποίο στο ανώτερο τmicroήmicroα σχηmicroάτιζε τύmicroβο Πάνω στον τύmicroβο και στους τάφους στήνονταν λίθινες ανάγλυφες στήλες microε παραστάσεις κυνηγιού και αρmicroατοδροmicroιών ή ήταν ακόσmicroη-τες Συνολικά στους τάφους βρέθηκαν 19 σκελετοί (8 άνδρες 9 γυναίκες 2 παιδιά) Οι τάφοι ήταν κτερισmicroένοι microε πλήθος χρυσών ασηmicroένιων χάλκινων και ελεφαντοστέινων κτερισmicroάτων χρυσές προσωπίδες όπλα και ξίφη Το βάρος των χρυσών αντικειmicroένων υπολογίζεται σε 14 κιλά Τα microοναδικά αυτά ευρήmicroατα εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολο-γικό Μουσείο Αθηνών Οι τάφοι του ταφικού κύκλου Α χρονολογούνται στο 1600-1500 πΧ

Κάτω ακρόπολη ndash Θρησκευτικό ΚέντροΝότια του ταφικού κύκλου Α και του τείχους ο H Schliemann ανέσκαψε την οικία του κρατήρα των πολεmicroιστών η οποία οφείλει την ονοmicroασία της στην ανεύρεση σε αυτήν microεγάλου υστεροmicroυκηναϊκού κρατήρα microε σκηνή αποχαιρετισmicroού πολεmicroιστών Ανατο-λικά σε ψηλότερο επίπεδο βρέθηκε η microεγαρόσχηmicroη οικία της αναβάθρας η δυτική οικία η microεγάλη νότια οικία ή κτίριο Wace που αρχικά ονοmicroάστηκε από τους Άγγλους ανασκαφείς Citadel House Η οικία είναι διαmicroορφωmicroένη σε τρία διαφορετικά επίπεδα και διατηρεί ακόmicroα την πλίνθινη ανωδοmicroή της Πρόκειται για πολύ σηmicroαντικά κτίρια της ακρόπολης σε διαφορετικά επίπεδα όπου πιθανώς να διέmicroεναν αξιωmicroατούχοι στρατιωτικοί διοικητές καθώς και τα πρόσωπα της θρησκευτικής ιεραρχίας Στα ΝΑ της οικίας Wace microεταξύ της Ποmicroπικής Οδού που κατεβαίνει από το ανάκτορο και του τείχους αποκαλύφθηκε ένα συγκρότηmicroα κτιρίων το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών microε τα ιερά Το ορθογώνιο κτίριο του ναού αποτελείται από δύο χώρους ο

Ερείπια κτισmicroάτων εκτός της Ακρόπολης των Μυκηνών

πρώτος (δυτικός) ορθογώνιος χώρος διαστάσεων 450 x 645 micro έχει θεmicroέλια τετρά-γωνου βωmicroού τράπεζα θυσιών και πεταλόσχηmicroο βωmicroό Σε συνέχεια ανατολικότερα υπάρχει τετράγωνο δωmicroάτιο άδυτο στο οποίο βρέθηκε από τον Χ Τσούντα πλακίδιο (πλίνθος) ζωγραφισmicroένο microε παλλάδιο αmicroφίκοιλο βωmicroό και δύο εκατέρωθεν γυναικείες λατρευτικές microορφές τοιχογραφία microε παράσταση θεότητας microε γρύπα καθώς και η γνω-στή κεφαλή Σφίγγας η οποία πιθανώς αποτελεί κεφαλή της microυκηναϊκής γυναικείας θεό-τητας της φύσης Το κτίριο χρονολογείται στο 1250 πΧ Σε δεύτερη υστερότερη φάση ιδρύθηκε υπαίθριος βωmicroός Δυτικά του ναού αποκαλύφθηκε ιερό κτίριο το ιερό των ειδώλων microε τράπεζα προσφορών και χτιστά έδρανα θέσεις microεγάλων ειδώλων κατά τις τελετουργίες Στο υπερυψωmicroένο τmicroήmicroα του ιερού δωmicroατίου αποκαλύφθηκαν πολλά microεγάλα πήλινα δύσmicroορφα ανθρωπόmicroορφα ειδώλια microε κυλινδρικό σώmicroα καθώς και κου-λουριασmicroένα φίδια Προφανώς πρόκειται για λατρεία χθόνιων αποτρόπαιων δαιmicroονικών microορφών Σε χαmicroηλότερο επίπεδο δυτικότερα σε άmicroεση σχέση microε το τείχος βρέθηκε άλλο κτίριο ιερός χώρος το κτίριο των τοιχογραφιών microε χτιστά έδρανα τράπεζα προ-σφορών βωmicroό και microε microία microοναδική τοιχογραφία microε τρεις γυναικείες ιέρειες-θεότητες σε σκηνή τελετουργίας Τα ιερά αυτά χτίστηκαν τον 13ο αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) γύρω στο 1200 και καταστράφηκαν από πυρκαγιά Νότια του Θρησκευτικού Κέντρου σε συνέ-χεια βρέθηκε microεγάλη microυκηναϊκή οικία τmicroήmicroα της οποίας έχει σχήmicroα microεγάρου η οικία Τσούντα η οικία του αρχιερέα microε σηmicroαντικές τοιχογραφίες που φέρουν παραστάσεις οκτώσχηmicroων ασπίδων καθώς και την τοιχογραφία της Μυκηναίας προφανώς γυναικείας θεότητας Το ιερό καταστράφηκε περίπου το 1200 πΧ αλλά επισκευάστηκε και ήταν σε χρήση microέχρι το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής Στο Θρησκευτικό Κέντρο κατέληγε η Ποmicroπική Οδός η οποία ξεκινούσε από το ανάκτορο στην κορυφή του λόφου Το τmicroήmicroα της Ποmicroπικής Οδού κατά microήκος της βόρειας πλευράς του Θρησκευτικού Κέντρου αρχικά ήταν στεγασmicroένο Το ανάκτορο Η ανάβαση προς το ανάκτορο αρχίζει σε microικρή απόσταση ανατολικότερα από την Πύλη των Λεόντων microε κατεύθυνση Α-Δ microε τη microεγάλη αναβάθρα microία έντονα επικλινή πλακόστρωτη κατασκευή microήκους 24 micro και πλάτους 410-575 micro η οποία στην τελική της microορφή έχει διαmicroορφωθεί στο τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα πΧ microε την κατα-σκευή στη νότια πλευρά ισχυρού αναληmicromicroατικού τοίχου Η πρόσβαση στην αναβάθρα

Το microυκηναικό ανάκτορο ήταν χτισmicroένο στην κορυφή της

γίνεται microε σύγχρονη στενή πέτρινη σκάλα για τη διευκόλυνση των επισκεπτών Από τη νότια πλευρά της αναβάθρας ο επισκέπτης έχει microια πλήρη εποπτική εικόνα του ταφικού κύκλου Α της νότιας και δυτικής πλαγιάς της ακρόπολης που αναφέραmicroε παραπάνω των κυκλώπειων τειχών αλλά και του ευρύτερου εξωτερικού χώρου καθώς και της αργολικής πεδιάδας Ανατολικότερα και κατά microήκος της δυτικής πλευράς υπάρχει microία microικρότερη και χαmicroη-λότερη microικρή αναβάθρα microήκους 15 micro και πλάτους 3 micro χτισmicroένη και αυτή microε το κυκλώπειο σύστηmicroα Στη συνέχεια η οδός ανέβαινε προς την κορυφή ελισσόmicroενη στη δυτική πλευρά του λόφου Από τη βόρεια πύλη του τείχους ξεκινούσε επίσης δεύτε-ρος δρόmicroος κατά microήκος του τείχους και ανέβαινε προς το ανάκτορο Οι δύο δρόmicroοι ενώνονταν και στη συνέχεια υπήρχε πέτρινη κλίmicroακα ανόδου προς το ανάκτορο η οποία διατηρήθηκε πολύ αποσπασmicroατικά Και η άνοδος προς το ανάκτορο στο ανώ-τερο τmicroήmicroα γινόταν microε την κατασκευή αναληmicromicroάτων Τα κτίρια του συγκροτήmicroατος του ανακτόρου στην κορυφή του λόφου της ακρόπολης λόγω της ανισόπεδης φυσικής δια-microόρφωσης είναι κατασκευασmicroένα σε διαφορετικά επίπεδα ενώ microεγάλα τmicroήmicroατα έχουν θεmicroελιωθεί πάνω σε microεγάλα τεχνητά άνδηρα (ταράτσες) microε την κατασκευή microικρών και microεγάλων αναληmicromicroατικών τοίχων στη βόρεια δυτική και νότια πλευρά για την επέκταση του οικοδοmicroήσιmicroου χώρου Στη βορειοδυτική πλευρά το ανακτόρου καθώς ο δρόmicroος πλησιάζει στο βόρειο άνδηρο βρέθηκαν δύο microικρά ορθογώνια δωmicroάτια-φυλάκια του ανακτόρου και στη συνέχεια microικρή πλακόστρωτη αυλή Στο νότιο τmicroήmicroα της αυλής υπάρχει τετράγωνο πρόπυλο microε εγκάρσιο τοίχο και πόρτα στο microέσο microε έναν κίονα εκατέρωθεν Εσωτερικά του προπύλου υπάρχει επιmicroήκης ορθογώνιος χώρος 15 x 3 micro ο οποίος microε κλίmicroακα οδηγούσε στα ψηλότερα διαmicroερίσmicroατα βόρεια του ανακτόρου Στον ψηλότερο χώρο του λόφου από τα σωζόmicroενα ελάχιστα τmicroήmicroατα τοίχων ο Μυλωνάς αναγνώρισε τη θέση παλαιότερου ανακτόρου microε κατεύθυνση Β-Ν της Μεσοελλαδικής-Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής (ΜΕ-ΥΕ Ι) καθώς και άλλα υπολείmicromicroατα κτιρίων Τα microυκηναϊκά κτίρια στον χώρο αυτόν έχουν καταστραφεί κυρίως από την κατασκευή στα ιστορικά χρόνια του αρχαϊκού και ελληνιστικού microεγάλου ναού της Ήρας ή της Αθηνάς Μεταξύ της θέσης του παλαιότερου και του νεότερου microυκηναϊκού ανακτόρου παρεmicro-βάλλεται επιmicroήκης ορθογώνιος χώρος microε προσανατολισmicroό Α-Δ ο οποίος έχει ερmicroη-

Άποψη αναληmicromicroατικού τοίχου στην κορυφή της microυκηναϊκής

νευτεί ως εξώστηςΜεταξύ του εξώστη και του ανακτόρου από τα δυτικά υπάρχει ο πυλώνας και επιmicroήκης διάδροmicroος Α-Δ που οδηγούσε στα ανώτερα διαmicroερίσmicroατα του ανακτόρου Το κυρίως ανάκτορο microε προσανατολισmicroό Α-Δ αποτελείται στα δυτικά από microεγάλη κεντρική ορθο-γώνια αυλή διαστάσεων 15 x 12 micro που επικοινωνεί microε τον βορειοδυτικό πυλώνα Στην ανατολική πλευρά βρίσκεται το microέγαρο το κυρίως κτίριο του ανακτόρου και στα νότια της αυλής το microεγάλο microεταγενέστερο κλιmicroακοστάσιο Δυτικά της αυλής βρίσκε-ται ορθογώνιο δωmicroάτιο 550 x 620 micro το οποίο ο Μυλωνάς αναγνώρισε ως ξενώνα επίσηmicroων προσκεκληmicroένων του άνακτα Το microεγαλοπρεπές κτίριο του microεγάρου σώθηκε περίπου κατά το ήmicroισυ γιατί το νοτιοανατολικό τmicroήmicroα του κατέρρευσε λόγω των έντο-νων απότοmicroων πρανών του φυσικού βράχου microε αποτέλεσmicroα να καταρρεύσει και microεγάλο τmicroήmicroα του νοτιοανατολικού τείχους της ακρόπολης Στο δυτικό τmicroήmicroα του microεγάρου βρίσκεται η αίθουσα βάθους 385 micro που έφερε δύο κίονες microεταξύ παραστάδων Οι τοίχοι ήταν επιχρισmicroένοι microε κονίαmicroα και στο κάτω microέρος έφεραν διακοσmicroητική ζώνη microε αντωπούς ηmicroιρόδακες Το δάπεδο ήταν στρωmicroένο microε πλάκες γυψόλιθου κάτω από τις οποίες βρέθηκαν τοιχογραφίες παλαιότερης φάσης του ανακτόρου το οποίο δεν διασώθηκε Στη βόρεια πλευρά της αίθουσας υπήρχε θύρα που οδηγούσε στον θάλαmicroο των παραπετασmicroάτων Μετά την αίθουσα υπήρχε ο δεύτερος χώρος του microεγάρου ο πρόδοmicroος διαστάσεων 1150 x 430 micro Το δάπεδο από ασβεστοκονίαmicroα ήταν διακοσmicroηmicroένο κατά τετράγωνα microε πολύχρωmicroη γραmicromicroική διακόσmicroηση Στη συνέχεια υπήρχε το κύριο τmicroήmicroα του microεγά-ρου ο δόmicroος Το άνοιγmicroα microεταξύ του προδόmicroου και του δόmicroου ήταν ανοιχτό και δεν έκλεινε microε θύρα Ο χώρος αυτός ήταν η επίσηmicroη αίθουσα του ανακτόρου Σώθηκε αποσπασmicroατικά και έχει αναστηλωθεί Έχει διαστάσεις 1290 x 1150 micro και περιmicroε-τρικά φέρει πλάκες γυψόλιθου πλάτους 115 micro Το κεντρικό τmicroήmicroα έφερε επίχρισmicroα microε ζωγραφιστή διακόσmicroηση κατά τετράγωνα Στο microέσο υπάρχει microία microεγάλη κεντρική εστία υπερυψωmicroένη διαmicroέτρου 370 micro microε βαθmicroιδωτό δακτύλιο από πωρόλιθο microε απανωτά έγχρωmicroα λεπτά κονιάmicroατα Στη νότια πλευρά που δεν σώθηκε βρισκόταν προφανώς ο θρόνος του άνακτα Στον χώρο αυτόν βρισκόταν το κέντρο της εξουσίας όπου ο άνακτας (ο wana-κα των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β) δεχόταν επίσηmicroους και αξιω-microατούχους όπως microε microοναδικό τρόπο περιγράφει ο Όmicroηρος το παλάτι του Αλκίνοου

Άποψη της αργολικής πεδιάδας από την ακρόπολη (φωτ Π

το οποίο αντίκρισε ο Οδυσσέας (Οδύσσεια η 82-102) Η εστία περιστοιχιζόταν από τέσσερις κίονες όπως και στα άλλα microυκηναϊκά ανάκτορα Έχουν σωθεί οι βάσεις των κιόνων Στην οροφή υπήρχε άνοιγmicroα για τον καπνό και από εκεί έmicroπαινε και το φως της ηmicroέρας Η τυχόν ύπαρξη παραθύρου δεν έχει εξακριβωθεί Η στέγη ήταν επίπεδη Από τους κατεστραmicromicroένους από την πυρκαγιά τοίχους προέρχονται αποσπασmicroατικές τοιχο-γραφίες που εικονίζουν πολυώροφο οικοδόmicroηmicroα σκηνή microάχης που την παρακολου-θούν και γυναίκες και παράσταση πολεmicroιστών ίππων κλπ Το ανάκτορο χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΒ1 εποχή Έχει καταστραφεί δύο φορές από πυρκαγιά και δίνει την εικόνα ενός αρmicroονικού και microεγαλοπρεπούς ανακτόρου το οποίο δεν είναι microινωικής καταγωγής αλλά δηmicroιούργηmicroα του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου των Αχαιών Ελλήνων Στα ανατολικά του ανακτόρου στην ανατολική πλαγιά του λόφου σε χαmicroηλότερο επί-πεδο υπάρχει microεγάλο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα που αποτελεί εξάρτηmicroα του ανακτόρου Στον χώρο αυτόν βρίσκονται δύο παράλληλα microεγάλα κτίρια microε κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ Το δυτικό διώροφο διαστάσεων 27 x 28 micro ονοmicroάστηκε εργαστήριο των καλλιτεχνών από τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα και αποτελείται από κεντρική αυλή δύο διαδρόmicroους και διπλή σειρά δωmicroατίων ήταν η ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου Αmicroέσως ανατολικά βρίσκεται ένα σπάνιο διώροφο κτίριο διαστάσεων 2050 x 27 micro η οικία των κιόνων όπως ονοmicroάστηκε από τον AJB Wace ο οποίος το ερεύνησε microετά τον Χ Τσούντα Κατασκευάστηκε πάνω σε τεχνητό άνδηρο (ταράτσα) Το χαρακτηριστικό αυτό κτίριο στην κεντρική αυλή είχε τρεις σειρές κιόνων (στοές) στις τρεις πλευρές και microικρό microέγαρο στην ανατολική πλευρά Το κτίριο χτίστηκε στο βrsquo microισό του 13ου αιώνα πΧ Στο microεγαλοπρεπές αυτό κτίριο εύλογα υποστηρίχτηκε από τον Μυλωνά που το ερεύνησε για τρίτη φορά ότι κατοικούσε microέλος της βασιλικής οικογένειας Βορειοανατολικά του κτιρίου υπάρχουν δύο άλλα ισχυρά διώροφα κτίρια Γ και Δ τα οποία ήταν πιθανώς αποθήκες του ανακτόρου

Βορειοανατολική επέκταση της ακρόποληςΌπως ήδη αναφέρθηκε η βορειοανατολική επέκταση της ακρόπολης microε τείχος πάχους 550-725 micro έγινε στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ για να εξασφαλιστεί η απαραίτητη ύδρευση στην ακρόπολη Στον χώρο αυτόν αποκαλύφθηκαν δύο κτίρια Α και Β πιθα-νώς αποθήκες της Ύστερης Μυκηναϊκής Εποχής προσκτισmicroένα στο τείχος καθώς και

microεγάλη κυκλική δεξαmicroενή της Ελληνιστικής εποχής Στα βόρεια και νότια του τείχους έχουν κατασκευαστεί δύο σύριγγες άφρακτοι δίοδοι η ανωδοmicroή των οποίων είναι κατασκευασmicroένη microε τον χαρακτηριστικό εκφορικό τρόπο Η νότια πυλίδα βλέπει προς τη χαράδρα του Χάβου και έχει θεωρηθεί πυλίδα αιφνιδιαστικής εφόδου της φρουράς ενώ η βόρεια σύριγγα κατασκευάστηκε πιθανώς για τη φύλαξη και την υπεράσπιση του υπόγειου αγωγού της υπόγειας κρήνης που τροφοδοτούσε την ακρόπολη microε νερό

Υπόγεια κρήνη Για την εξασφάλιση της ύδρευσης της ακρόπολης στη βορειοανατολική επέκταση κατα-σκευάστηκε microια υπόγεια κρήνη microε υπόγεια βαθmicroιδωτή δίοδο microε εκφορική καmicroάρα πλά-τους 140-160 micro που αρχίζει από την εσωτερική πλευρά του τείχους και εκτείνεται υπογείως εξωτερικά της Ακρόπολης ακολουθώντας τεθλασmicroένη πορεία σε βάθος 18 micro Η απόληξη της υπόγειας διόδου καταλήγει σε τετράπλευρο πηγάδι διαστάσεων 160 x 170 micro και βάθους 350 micro Στο επάνω microέρος του πηγαδιού κατέληγε υπόγειος αγωγός που γέmicroιζε το φρέαρ αλλά και τmicroήmicroα της διόδου microε νερό από την Περσεία πηγή η οποία βρίσκεται ανατολικότερα της ακρόπολης και χρησιmicroοποιείται ακόmicroα και σήmicroερα

Βόρειες αποθήκεςΑκολουθώντας δυτική πορεία εσωτερικά του βορειοανατολικού τείχους microετά το κτί-ριο Δ σε δρόmicroο κατασκευασmicroένο microε ψηλό αναληmicromicroατικό τοίχο στο ύψος της βόρειας πύλης του τείχους συναντάmicroε τις βόρειες αποθήκες όπου είχαν αποθηκευτεί σε πιθά-ρια δηmicroητριακά κατά το βrsquo microισό του 12ου αιώνα Στον χώρο αυτόν βρέθηκε επίσης πινακίδα της Γραmicromicroικής Β

Βόρεια πύλη ndash Βορειοδυτική ακρόποληΗ βόρεια πύλη σύγχρονη και πολύ microικρότερη από την κύρια Πύλη των Λεόντων κατασκευάστηκε από τέσσερις microονολιθικούς κροκαλοπαγείς αmicroυγδαλίτες λίθους Έχει πλάτος 140 micro ύψος 230 micro και έκλεινε όπως η κύρια πύλη microε ξύλινη δίφυλλη πόρτα και microοχλό (microπάρα) εσωτερικά Πάνω από την πύλη δεν σχηmicroατιζόταν κουφιστικό τρί-γωνο αλλά έχει τοποθετηθεί microεγάλος ορθογώνιος λίθος το βάρος του οποίου όmicroως microεταβιβάζεται στις παραστάδες Μπροστά από την πύλη σχηmicroατίζεται στενός διάδρο-

Η υπόγεια δεξαmicroενή στο βορειο-ανατολική επέκταση της ακρόπο-

microος microήκους 7 micro και εσωτερικά αυλή διαστάσεων 4 x 4 micro Στη νοτιοανατολική γωνία υπάρχει επίσης microικρός θάλαmicroος πρόκειται πιθανώς για ιερό παρά για φυλάκιο Ακολουθώντας δυτική πορεία φθάνουmicroε στα ΒΔ της ακρόπολης όπου υπάρχει ένα πολυσύνθετο κτίριο Μ σε στενή επαφή microε το τείχος το οποίο ήταν διώροφο Μεγάλα τmicroήmicroατα του κτιρίου είχαν χρησιmicroοποιηθεί ως αποθήκες ενώ στη βόρεια πλευρά υπάρχουν τρεις αποθήκες που κατασκευάστηκαν microεταγενέστερα microέσα στο τείχος Το κτίριο είχε χρησιmicroοποιηθεί πιθανότατα από κάποιον αξιωmicroατούχο υπεύθυνο για την υπεράσπιση της ακρόπολης και ήταν σε χρήση τα τέλη του 12ου αιώνα πΧ Στο βορει-οδυτικό υπερυψωmicroένο τmicroήmicroα της ακρόπολης πάνω από τη βόρεια πλευρά της Πύλης των Λεόντων υπήρχε microεγάλο τετράπλευρο κτίριο του 12ου αιώνα πΧ το οποίο microάλ-λον χρησίmicroευε για να στεγάσει τη φρουρά της ακρόπολης

Μνηmicroεία έξω από την ακρόποληΕντός της Ακρόπολης διέmicroενε ο άνακτας οι αξιωmicroατούχοι και το ιερατείο η φρουρά και το απαραίτητο προσωπικό Οι Μυκηναίοι κατοικούσαν στην ευρύτερη περιοχή κατά οmicroάδες κατά κώmicroες που επικοινωνούσαν microε ένα πυκνό και καλά οργανωmicroένο οδικό δίκτυο Ένας microεγάλος αριθmicroός σηmicroαντικών microνηmicroείων βρίσκεται στα δυτικά της ακρόπο-λης ο ταφικός κύκλος Β κυρίως θολωτοί αλλά και θαλαmicroωτοί τάφοι microοναδικά microνηmicroεία αρχιτεκτονικής βιοτεχνικά κτίρια και microυκηναϊκά σπίτια Από τα microυκηναϊκά σπίτια έχει ερευνηθεί ένα microικρό τmicroήmicroα στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης στην περιοχή του θολωτού τάφου των Λεόντων και στον χώρο του νέου microουσείου των Μυκηνών στην απέναντι θέση Πλάκες και στον λόφο της Παναγίτσας ενώ τώρα ερευνάται συγκρότηmicroα κατοικιών που ήταν αρχικά γνωστό ως οικία Πέτσα Στα δυτικά της Ακρόπολης και της Πύλης των Λεόντων εκτεινόταν το microεγάλο microεσοελλαδικό νεκροταφείο εντός του οποίου βρισκόταν ο ταφικός κύκλος Α αλλά και ο ταφικός κύκλος Β δυτικότερα στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου καθώς και οι θολωτοί τάφοι της Κλυταιmicroνήστρας και του Αιγίσθου Μετά την έξοδο από την Πύλη των Λεόντων υπάρχει ένα επίmicroηκες πώρινο οικοδόmicroηmicroα της Ελληνιστικής εποχής την Περσεία κρήνη την οποία αναφέρει ο Παυσανίας και στην οποία έφτανε το νερό από την πηγή της Περσείας ανατολικά της ακρόπολης Στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου ΒΔ από τον θολωτό τάφο της Κλυ-ταιmicroνήστρας βρίσκεται ο ταφικός κύκλος Β που ανασκάφηκε το διάστηmicroα 1952-1955

Ο φόνος του Αγαmicroέmicroνονα από την Κλυταιmicroνήστρα και τον Αίγι-

από τον Ι Παπαδηmicroητρίου και τον ΓΕ Μυλωνά και είναι περίπου σύγχρονος microε τον ταφικό κύκλο Α που ανακάλυψε ο Η Schliemann Σώζεται microικρό τmicroήmicroα του περιβόλου και η διάmicroετρος υπολογίζεται στα 28 micro Αποκαλύφθηκαν 24 τάφοι από τους οποίους οι 14 είναι βασιλικοί κάθετοι λακκοειδείς και πλούσια κτερισmicroένοι Οι υπόλοιποι είναι microικροί λαξευτοί στον microαλακό φυσικό βράχο Ο microεγαλύτερος τάφος έχει διαστάσεις 380 x 280 x 350 micro Οι κάθετοι λακκοειδείς τάφοι ήταν πλούσια κτερισmicroένοι Εδώ βρέθηκε συληmicroένος και ο microοναδικός χτιστός τάφος Ρ microε οξυκόρυφη απόληξη Ο ταφικός κύκλος Β χρονολογείται στα τέλη του 17ου αιώνα πΧ έως το αrsquo microισό του 16ου αιώνα πΧ Ορισmicroένοι τάφοι είναι σύγχρονοι ενώ άλλοι αρχαιότεροι από αυτούς του ταφικού κύκλου Α Οι δύο ταφικοί κύκλοι φανερώνουν την ύπαρξη δύο βασιλικών γενών στις Μυκήνες όπως υποστήριξε ο Σ Μαρινάτος και ανήκαν σε ένα ευρύτερο νεκροταφείο της Μεσοελλαδικής εποχής το οποίο εκτείνεται δυτικά αλλά και εντός των τειχών της ακρόπολης

Μυκηναϊκοί τάφοιΚατά τη Μυκηναϊκή εποχή διαmicroορφώθηκαν δύο κύριες κατηγορίες τάφων α) οι θαλα-microωτοί ή θαλαmicroοειδείς οικογενειακοί τάφοι για τους πολίτες Μυκηναίους και β) οι θολωτοί για τους άνακτες και τους αξιωmicroατούχους Οι θαλαmicroωτοί είναι σκαmicromicroένοι microέσα στον φυσικό microαλακό φυσικό βράχο microε δρόmicroο είσοδο και θάλαmicroο Οι θολωτοί είναι και αυτοί υπόγειοι αλλά microνηmicroειακοί microε δρόmicroο είσοδο και κυκλικό θάλαmicroο microεγά-λου microεγέθους χτισmicroένοι microε πέτρες και στεγασmicroένοι microε θόλο κατασκευασmicroένη microε τον εκφορικό τρόπο Στις Μυκήνες έχει αποκαλυφθεί microεγάλος αριθmicroός θαλαmicroωτών τάφων που βρίσκονται κατά συστάδες στην ευρύτερη περιοχή καθώς και εννέα θολωτοί τάφοι Ο AJB Wace κατέταξε τους θολωτούς τάφους σε τρεις οmicroάδες σύmicroφωνα microε την χρονολογική εξέ-λιξή τους από το 1550 έως το 1200 πΧ

Θολωτός τάφος του ΑιγίσθουΣε microικρή απόσταση δυτικά του τείχους στη νότια πλαγιά υπάρχει ο θολωτός τάφος του Αιγίσθου που ανήκει στην πρώτη κατηγορία των θολωτών τάφων σύmicroφωνα microε την κατάταξη του AJB Wace και χρονολογείται στο 1500 πΧ Η θόλος δεν σώζεται Ο

Ο δρόmicroος προς το θολωτό τάφο της Κλυταιmicroνήστρας

τάφος είναι χτισmicroένος microε microικρές πέτρες Συντηρήθηκε πρόσφατα και κατά τις εργασίες διαπιστώθηκε ότι φέρει κουφιστικό τρίγωνο

Θολωτός τάφος της ΚλυταιmicroνήστραςΔυτικά του θολωτού τάφου του Αιγίσθου και ΝΑ του ταφικού κύκλου Β βρίσκεται ο δεύτερος microετά τον θησαυρό του Ατρέα microνηmicroειακός θολωτός τάφος που είναι γνωστός ως τάφος της Κλυταιmicroνήστρας Ο τάφος ανακαλύφθηκε στο διάστηmicroα 1809-1812 και συλήθηκε από τον Βελή Πασά του Ναυπλίου microε αποτέλεσmicroα να καταστραφεί το ανώ-τερο τmicroήmicroα της θόλου Ο δρόmicroος έχει microήκος 37 micro πλάτος 6 micro και είναι χτισmicroένος microε κροκαλοπαγείς λιθοπλίνθους κατά το ισόδοmicroο σύστηmicroα Ο θάλαmicroος έχει διάmicroετρο 1350 micro και ύψος 13 micro Δεξιά και αριστερά της εισόδου διατηρούνται οι βάσεις των ηmicroικιόνων microε 13 ραβδώσεις οι οποίοι συλήθηκαν Το κουφιστικό τρίγωνο έφερε δια-κόσmicroηση που δεν σώζεται Ο τάφος χτίστηκε περίπου το 1220 πΧ Η θόλος αναστη-λώθηκε το 1950-52 από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι πάνω στον δρόmicroο και στη θόλο του τάφου της Κλυταιmicroήστρας κατασκευάστηκε αρχαίο θέατρο της Ελληνιστικής εποχής της αργειακής τότε ανθούσας κώmicroης των Μυκηνών Από το θέατρο σώζονται εκατέρωθεν του δρόmicroου του τάφου τα πώρινα έδρανα της πρώτης σειράς της προεδρίας Αποτελεί αποθέωση του τραγικού λόγω του ότι τα δραmicroατικά έργα των αρχαίων Ελλή-νων τραγικών για τους Ατρείδες παίζονταν στον ίδιο χώρο των τραγικών συmicroβάντων στις Μυκήνες πάνω στον τάφο της Κλυταιmicroήστρας

Βιοτεχνικό εργαστήριοΝοτιοδυτικά του τάφου της Κλυταιmicroνήστρας και του ταφικού κύκλου Β αποκαλύφθηκε στη δεκαετία του 1950 συγκρότηmicroα τεσσάρων βιοτεχνικών κτιρίων που χρονολογού-νται στον 12ο αιώνα πΧ και έλαβαν τις ακόλουθες συmicroβατικές ονοmicroασίες microε βάση τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα που βρέθηκαν σε αυτά Οικία του λαδεmicroπόρου όπου γινόταν επεξεργασία λαδιού για την κατασκευή αρωmicroάτων οικία των σφιγγών και οικία των ασπίδων εργαστήριο επεξεργασίας ελεφαντοστέινων καλλιτεχνηmicroάτων τέλος η δυτική οικία που οφείλει την ονοmicroασία της στη θέση της σε σχέση microε τα προηγούmicroενα κτίρια Στον χώρο αυτόν βρέθηκαν επίσης και πήλινες πινακίδες Γραmicromicroικής Β Το συγκρότηmicroα

Κάτοψη και τοmicroή θαλαmicroοειδούς τάφου

Κάτοψη του συγκροτήmicroατος της laquoΟικίας του λαδεmicroπόρουraquo 1-2

καταστράφηκε από πυρκαγιά στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ

Οικίες στον λόφο της ΠαναγίτσαςΣτον λόφο της Παναγίτσας ερευνήθηκε συγκρότηmicroα τριών microυκηναϊκών οικιών Στην οικία Ι που καταστράφηκε το 1230-1220 πΧ από σεισmicroό βρέθηκε στην πόρτα κατα-πλακωmicroένος γυναικείος σκελετός

Βόρεια πλευρά της ακρόποληςΣτην περιοχή αυτή έχουν αποκαλυφθεί η οικία του οινεmicroπόρου το συγκρότηmicroα της Οικίας Πέτσα το εργαστήριο η οικία του τάφου των τριπόδων στον χώρο του νέου microουσείου και η Οικία στη θέση Πλάκες

Ο θησαυρός του ΑτρέαΝοτιότερα από τις οικίες και στην ανατολική πλαγιά του λόφου της Παναγίτσας βρί-σκεται ο microεγαλύτερος θολωτός microυκηναϊκός τάφος των Μυκηνών ο οποίος από τη microνεία του Παυσανία έχει λάβει την ονοmicroασία θησαυρός του Ατρέα Χτίστηκε περίπου το διάστηmicroα 1250-1240 πΧ Έχει microήκος δρόmicroου 36 micro και πλάτος 6 micro Η πρόσοψη του τάφου έχει ύψος 1050 micro και η είσοδος έχει ύψος 540 micro και πλάτος 270-245 micro Δεξιά και αριστερά της εισόδου υπήρχαν ηmicroικίονες από πρασινωπό λίθο microε περίτε-χνη ανάγλυφη διακόσmicroηση τmicroήmicroατα των οποίων σώζονται στα microουσεία της Αθήνας του Λονδίνου και του Βερολίνου Το κουφιστικό τρίγωνο καλυπτόταν microε microαρmicroάρινες πλάκες ερυθρού λίθου διακοσmicroηmicroένες microε οριζόντιες ταινίες που έφεραν σπειροειδή κοσmicroήmicroατα Το microεγάλων διαστάσεων ανώφλι (9 x 5 x 120 micro) έχει βάρος 120 τόνων Ο κυκλικός κωνικός θάλαmicroος έχει διάmicroετρο 1460 micro και ύψος 1350 micro Στη βόρεια πλευρά του τάφου υπάρχει θύρα microε παραστάδες και κουφιστικό τρίγωνο που οδηγεί σε πλευρικό δωmicroάτιο Ο πλευρικός θάλαmicroος έφερε διακοσmicroηmicroένες πλάκες γυψόλιθου Ο τάφος ήταν συληmicroένος Οι υπόλοιποι θολωτοί τάφοι στα δυτικά της ακρόπολης είναι οι εξής ο τάφος των Λεόντων ΒΔ της οmicroώνυmicroης πύλης ο τάφος του Επάνω Φούρνου του Κάτω Φούρνου της Παναγίτσας ο κυκλώπειος τάφος και ο τάφος του Ορέστη ή των Δαιmicroόνων ο οποίος σώζεται σε καλή κατάσταση

Η είσοδος του θησαυρού του Ατρέα από την εσωτερική

Ιερό ΕνυαλίουΒόρεια των Μυκηνών στη θέση Ασπρόχωmicroα έχει βρεθεί το ιερό του θεού του πολέ-microου Ενυαλίου Στον χώρο αυτόν microεταξύ άλλων βρέθηκε ενεπίγραφο τmicroήmicroα χάλκινης ασπίδας λάφυρο-ανάθηmicroα των Αργείων στο ιερό από τον Πύρρο βασιλιά της Ηπείρου που σκοτώθηκε στο Άργος το 272 πΧ

Οδικό δίκτυοΤο microοναδικό για την εποχή οδικό δίκτυο κατασκευάστηκε τον 13ο αιώνα πΧ περίοδο ακmicroής του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Το microέσο πλάτος της οδού είναι 350 micro Σε επικλινές έδαφος κατασκευάζονταν αναλήmicromicroατα οχετοί απορροής των νερών καθώς και οι microονα-δικές microυκηναϊκές γέφυρες Ενδεικτικά αναφέρουmicroε την καλύτερα διατηρηmicroένη microυκηνα-ϊκή γέφυρα στην Καζάρmicroα δίπλα στον δηmicroόσιο δρόmicroο microεταξύ Ναυπλίου και Επιδαύ-ρου Στην περιοχή αυτή σώζονται δύο ακόmicroα γέφυρες Το οδικό δίκτυο επέτρεπε την ταχεία microετακίνηση microε τα ιππήλατα άρmicroατα οι ροδιές των οποίων έχουν αποτυπωθεί στο βραχώδες υπέδαφος εξαιτίας της πολύχρονης χρήσης Ανατολικά του σηmicroερινού οικισmicroού των Μυκηνών στον χείmicroαρρο Χάβο σώζεται ένα microεγάλο τmicroήmicroα microυκηναϊκής γέφυρας Στη θέση αυτή βρέθηκε το Αγαmicroεmicroνόνειο ηρωική λατρεία του Αγαmicroέmicroνονα κατά τους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Το οδικό δίκτυο χρησιmicroοποιήθηκε έκτοτε σε όλες τις microεταγενέστερες εποχές Οι Μυκήνες έδωσαν το όνοmicroά τους στον σηmicroαντικότερο προϊστορικό ελληνικό πολιτι-σmicroό Ήταν η έδρα του πρώτου Μυκηναίου άρχοντα στη microεγάλη επικράτεια των Ελλή-νων Αχαιών της Αχιγιάβα (Ahhiyawa) όπως αναφέρεται στα χεττιτικά αρχεία Το αρχείο των Μυκηνών δυστυχώς έχει χαθεί αλλά έχουν βρεθεί σηmicroαντικές πινακίδες της Γραmicromicroικής Β εντός και εκτός της ακρόπολης καθώς και σφραγίσmicroατα στα βιοτε-χνικά εργαστήρια στις αποθήκες αλλά και στο Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών Οι microυκηναϊκοί microύθοι των ηρωικών γενών ο Τρωικός πόλεmicroος του οποίου ήταν αρχηγός ο laquoἄναξ ἀνδρῶνraquo ο Αγαmicroέmicroνονας και τα δεινά του πολέmicroου που ακολούθησαν έφθει-ραν τα ηρωικά γένη και έδωσαν τέλος στη Μυκηναϊκή εποχή Στη συνέχεια ο Όmicroηρος τον 8ο αιώνα πΧ στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια microε την ποιητική του microούσα διατή-ρησε ολοζώντανα στους αιώνες τα ηρωικά κατορθώmicroατα των Αχαιών τα έκανε laquoκτήmicroα

Ο θησαυρός του Ατρέα ο microεγα-λύτερος θολωτός τάφος (φωτ

ες αείraquo της ανθρωπότητας και γονιmicroοποίησε τη φαντασία και την ποιητική γραφίδα των microεγάλων τραγικών και microεταγενέστερων ποιητών Μετά την κατάρρευση του microυκηναϊκού κόσmicroου στα ιστορικά χρόνια το Άργος επικρά-τησε των Μυκηνών οι οποίες συρρικνώθηκαν Οι Μυκηναίοι και οι Τιρύνθιοι σε αντί-θεση microε τους Αργείους συmicromicroετείχαν ενεργά στους Περσικούς πολέmicroους Στη συνέχεια οι Μυκήνες καταστράφηκαν microετά από πολιορκία από τους Αργείους το 468 πΧ και τmicroήmicroα των τειχών κατεδαφίστηκε Στα ελληνιστικά χρόνια όmicroως ανέκαmicroψαν το τείχος ξαναχτίστηκε και έγιναν microία ανθούσα κώmicroη του Άργους microε θέατρο στον χώρο του τάφου της Κλυταιmicroνήστρας όπου παρέmicroεινε ζωντανός ο τραγικός λόγος Στα ρωmicroαϊκά χρόνια ο Παυσανίας βρήκε έρηmicroες τις Μυκήνες microε ζωντανό όmicroως το ένδοξο παρελθόν και τους ηρωικούς microύθους στους κατοίκους της περιοχής και microε την αιώνια πύλη στη θέση της και τα λιοντάρια του λίθινου αναγλύφου ακοίmicroητους φρουρούς του microύθου και του θρύλου των Ατρειδών Έκτοτε επικράτησε σιωπή microέχρι να ανακαλυφθούν ξανά σε microεταγενέστερες εποχές από τους περιηγητές Και σήmicroερα ο microύθος των Μυκηνών είναι ζωντανός πάνω από τα ερείπια στον λαϊκό microύθο και στη φαντασία που ποτέ δεν έλειψε από τον λαό microας Οι κάτοικοι της Αργολίδας αναζητούν ακόmicroα microε αγωνία τη χρυσή άmicroαξα του Αγαmicroέmicroνονα που σύmicroφωνα microε την παράδοση είναι θαmicromicroένη κάπου άγνωστο σε ποιο ακριβώς τmicroήmicroα του microυκηναϊκού δρόmicroου microε τις πολυθρύλητες microνηmicroειακές γέφυ-ρες που σώζονται σήmicroερα microαζί microε τα microυθικά κυκλώπεια τείχη Οι σηmicroερινοί κάτοικοι των Μυκηνών καθώς αντικρίζουν το απαράmicroιλλο κάλλος του αργολικού πεδίου απrsquo όπου ξεπήδησαν τα πρώτα ηρωικά γένη αναγνωρίζουν δυτικότερα από το Άργος σε έναν microεγάλο πέτρινο microακρόστενο λόφο τον Αγαmicroέmicroνονα ξαπλωmicroένο σε ύπτια θέση να κοιmicroάται τον αιώνιο ύπνο του microύθου και του θρύλου Σε αυτό όmicroως έχει συmicroβάλλει καταλυτικά και η φύση microε την ανθρωπόmicroορφη όψη του λόφουΑλλά ο επισκέπτης και προσκυνητής που έχει βιώσει τον microύθο και την ιστορία των Μυκηνών αν θέλει να δει τους ηρωικούς microύθους να ξαναζωντανεύουν microπροστά του δεν έχει παρά να αντικρίσει τον καθαγιασmicroένο αυτόν χώρο του microύθου και του θρύλου microε πανσέληνο όταν το ολόγιοmicroο ασηmicroένιο φεγγάρι στέκεται ακίνητο ανάmicroεσα στις δύο ουράνιες βουνοκορφές του Προφήτη Ηλία και της Σάρας πάνω από τις Μυκήνες Τότε ο χώρος καταλύεται και ο microαγεmicroένος κόσmicroος της φύσης ζωντανεύει όπως τον περιγράφει ο Γ Σεφέρης στον ποιητικό του λόγο microε τίτλο Μυκήνες laquoείδα microέσα στη νύχτα

Αεροφωτογραφία της ακρόπο-λης των Μυκηνών

Τη microυτερή κορυφή του βουνούΕίδα τον κάmicroπο πέρα πληmicromicroυρισmicroένοΕίδα γυρίζοντας το κεφάλιΤις microαύρες πέτρες συσπειρωmicroένεςΚαι τη ζωή microου τεντωmicroένη σα χορδήΑρχή και τέλοςΗ τελευταία στιγmicroή Στα χέρια microουΒουλιάζει όποιος σηκώνει τις microεγάλες πέτρεςraquo

Οι θησαυροί των πολύχρυσων Μυκηνών είναι εκτεθειmicroένοι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας Από το 2003 στις Μυκήνες λειτουργεί το νέο microουσείο microε πολύ σηmicroαντικά ευρήmicroατα των ανασκαφών οι οποίες συνεχίζονται στην περιοχή microέχρι σήmicroερα

Μυκηναϊκή ακρόπολη ΤίρυνθαςlaquoὩδέ ποτrsquo ἐν ΤίρυνθιraquoΗ microυκηναϊκή ακρόπολη της Τίρυνθας η αρχαιότερη από όλες τις microυκηναϊκές ακρο-πόλεις είναι χτισmicroένη πάνω σε χαmicroηλό επιmicroήκη βραχώδη λόφο microήκους περίπου 280 micro και κυmicroαινόmicroενου πλάτους 45-100 micro σε microικρή απόσταση από τη θάλασσα 4 χλmicro βόρεια από το Ναύπλιο 8 χλmicro ανατολικά από το Άργος και 20 χλmicro ΝΑ από τις Μυκήνες Ο microικρός και χαmicroηλός ασβεστολιθικός βράχος ξεφυτρώνει microέσα από την επίπεδη προ-σχωσιγενή πεδιάδα της Αργολίδας Έχει microέγιστο υψόmicroετρο 26 micro από τη θάλασσα και 18 micro από τη γύρω πεδιάδα και αποτελείται από δύο εξάρmicroατα το νότιο και ψηλότερο και το βόρειο χαmicroηλότερο microε αποτέλεσmicroα ο λόφος λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης να αποτελείται από δύο διαφορετικά επίπεδα Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι οι άλλες τρεις microυκηναϊκές ακροπόλεις της Αργολίδας Μυκήνες Μιδέα και Λάρισα του Άργους είναι χτισmicroένες σε λόφους ύψους 270-280 micro ενώ η Τίρυνθα σε πολύ χαmicroηλό λόφο σε πεδινό έδαφος συνολικής έκτασης 20 στρεmicromicroάτωνΣύmicroφωνα microε τον microυκηναϊκό τρόπο αντίληψης και κατασκευής των ακροπόλεων θα

Αεροφωτογραφία της ακρόπο-λης της Τίρυνθας

ανέmicroενε κανείς η ακρόπολη της Τίρυνθας να είχε χτιστεί στον ψηλό ανατολικότερο λόφο του Προφήτη Ηλία Νέας Τίρυνθας αλλά προφανώς η έντονα κωνική και απότοmicroη διαmicroόρφωση του λόφου ήταν ακατάλληλη για ένα τέτοιο εγχείρηmicroα Γιrsquo αυτό προφανώς επιλέχθηκε εξ ανάγκης ο χαmicroηλός λόφος ο περιβάλλων χώρος του οποίου ήταν εκτε-θειmicroένος στις συνεχείς πληmicromicroύρες και στις προσχώσεις ενός microεγάλου χειmicroάρρου που κατέβαινε από την ανατολική ηmicroιορεινή περιοχή της Αργολίδας και περνούσε νότια της ακρόπολης δηmicroιουργώντας σοβαρά προβλήmicroατα και φυσικές καταστροφές Για τη ριζική αντιmicroετώπιση του χρόνιου αυτού προβλήmicroατος σε απόσταση περίπου 4 χλmicro ανατολικά της ακρόπολης κατασκευάστηκε στην κοίτη του ποταmicroού κατά το β΄ microισό του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) ένα microεγάλο microυκηναϊκό φράγmicroα και έγινε εκτροπή της κοίτης νοτιότερα Η πρώτη κατοίκηση του χώρου διαπιστώθηκε από τη Νεολιθική εποχή (7000-4000 πΧ) αλλά η πρώτη κύρια οικιστική κατοίκηση και οργάνωση έγινε κατά την Πρώιmicroη εποχή του Χαλκού (Πρωτοελλαδική περίοδος) στην 3η χιλιετία πΧ (2800-2000 πΧ) όταν η ακρόπολη κατοικείτο οπότε ανοικοδοmicroήθηκαν σπίτια σε όλη την έκταση στην άνω microέση και κάτω ακρόπολη Στην άνω ακρόπολη στον χώρο του microετέπειτα microυκηναϊ-κού ανακτόρου κατά τη δεύτερη φάση της Πρωτοελλαδικής εποχής (ΠΕ ΙΙ 2600-2200 πΧ) κατασκευάστηκε ένα microεγάλο πρωτοφανές κυκλικό κτίριο εξωτερικής διαmicroέτρου 24 micro και εσωτερικής 18 micro Το κτίριο ήταν πλίνθινο χτισmicroένο σε πέτρινη θεmicroελίωση microε ακτινωτές αντηρίδες στο ψηλότερο σηmicroείο του λόφου και το πιθανότερο σχετιζόταν microε τη διοικητική οργάνωση του χώρου Η κατοίκηση συνεχίστηκε κατά τη Μεσοελ-λαδική εποχή (ΜΕ 2000-1600 πΧ) Στην ακρόπολη και κυρίως στο ανώτερο τmicroήmicroα της στην άνω και microέση ακρόπολη κατασκευάστηκαν αναληmicromicroατικοί τοίχοι για την ανοικοδόmicroηση και κατοίκηση του χώρου Αλλά η κύρια και microνηmicroειακή διαmicroόρφωση της ακρόπολης της Τίρυνθας συντελέστηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή στην οποία θα αναφερθούmicroε στη συνέχεια

Μυθολογική παράδοσηΣύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση ιδρυτής της Τίρυνθας αναφέρεται ο βασιλιάς της Προίτος γιος του βασιλιά του Άργους Άβαντα και αδελφός του Ακρισίου Τα δύο αδέλφια Προίτος και Ακρίσιος διαφώνησαν για τη βασιλική εξουσία και περιουσία γιrsquo

Η ακρόπολη της Τίρυνθας κατrsquo αποτύπωση του Wilhelm

αυτό ο Προίτος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Άργος και να πάει στον βασιλιά της Λυκίας Ιοβάτη και να παντρευτεί την κόρη του Σθενόβοια Στη συνέχεια microε τη βοήθεια του πεθερού του επέστρεψε στην Αργολίδα όπου κατέλαβε και οχύρωσε την Τίρυνθα microε τα ισχυρά κυκλώπεια τείχη Τα τείχη της Τίρυνθας σύmicroφωνα microε την παράδοση τα έχτισαν οι Κύκλωπεςndash microυθικά πρόσωπα microε υπεράνθρωπες δυνάmicroεις τους οποίους έφερε microαζί του ο Προίτοςndash και από αυτούς ονοmicroάστηκαν κυκλώπεια Με τον βασιλιά της Τίρυν-θας Προίτο ως γνωστόν συνδέεται και ο microύθος microε τις κόρες του Προιτίδες Λυσίππη Ιφινόη και Ιφιάνασσα οι οποίες καταλήφθηκαν από microανία και microετά από πολλές περι-πλανήσεις θεραπεύτηκαν microε τη βοήθεια του microάντη Μελάmicroποδα Με την Τίρυνθα και τον Προίτο σχετίζεται επίσης ο microύθος microε τον Kορίνθιο ήρωα Βελλερεφόντη ο οποίος όταν επισκέφθηκε την Τίρυνθα επειδή δεν ενέδωσε στις ερωτικές προτάσεις της γυναίκας του Προίτου Σθενόβοιας αυτή τον συκοφάντησε στον άντρα της Ο τελευταίος για να τον τιmicroωρήσει τον έστειλε microε κλειστή σφραγισmicroένη επιστολή σε πτυκτό πίνακα στη Λυκία στον πεθερό του Ιοβάτη για να τον φονεύσει όπως αναφέρει ο Όmicroηρος (Ζ168-169) laquoσήmicroατα λυγρά γράψας ἐν πίνακι πτυκτῶ θυmicroοφθόρα πολλάraquo Είναι αξιοσηmicroεί-ωτο ότι ελεφαντοστέινος πτυκτός πίνακας του 14ου αιώνα πΧ βρέθηκε το 1984 από τον G Bass σε ναυάγιο microυκηναϊκού πλοίου στο Ulu Burun στα νοτιοανατολικά παράλια της Μικράς Ασίας Ο ήρωας Βελλεροφόντης πήγε στη Λυκία σκότωσε τη Χίmicroαιρα όπως του υπέδειξε ο Ιοβάτης και στη συνέχεια παντρεύτηκε τη δεύτερη κόρη του Ιοβάτη και αδελφή της Σθενόβοιας Με την Τίρυνθα σύmicroφωνα microε την παράδοση συνδέεται και ο Περσέας ιδρυτής των Μυκηνών στενός συγγενής του Προίτου γιος του Δία και της Δανάης κόρης του Ακρί-σιου Ο Περσέας επειδή άθελά του αλλά σύmicroφωνα microε προϋπάρχοντα χρησmicroό σκότωσε σε αγώνες ρίχνοντας τον δίσκο τον παππού του Ακρίσιο δεν ήθελε να βασιλέψει στο Άργος Για τον λόγο αυτό αντάλλαξε έπειτα από συmicroφωνία το βασίλειό του microε τον γιο του Προίτου Μεγαπένθη και έγινε βασιλιάς της Τίρυνθας Στη συνέχεια ο Περσέας microεγάλωσε το βασίλειό του και έχτισε τις Μυκήνες Τέλος microε την Τίρυνθα συνδέεται και ο γενάρχης ήρωας Τιρύνθιος Ηρακλής δισέγγο-νος του Περσέα ο οποίος καταδιωκόταν από την Ήρα Αφού καταλήφθηκε από microανία σκότωσε τα παιδιά του σύmicroφωνα microε χρησmicroό και εγκαταστάθηκε στην Τίρυνθα υπό τις εντολές του βασιλιά των Μυκηνών Ευρυσθέα για να εκτελέσει τους δώδεκα άθλους

Η άνω ακρόπολη της Τίρυνθας και το ανάκτορο microε τα κυκλώ-

του

Ανασκαφικές έρευνεςΗ πρώτη microικρή ανασκαφική έρευνα πραγmicroατοποιήθηκε στην Τίρυνθα το 1831 από τον Φρειδερίκο Θείρσιο και τον Αλέξανδρο Ρίζο-Ραγκαβή Αλλά η πρώτη συστηmicroατική έρευνα διενεργήθηκε από τον H Schliemann Σε πρώτη φάση το 1876 διενήργησε δοκιmicroαστικές τοmicroές σε όλη την έκταση της ακρόπολης και στη συνέχεια επανήλθε microε microεγάλο αριθmicroό εργατών το 1884 microαζί microε τον αρχιτέκτονα και συνεργάτη του στην Τροία και στις Μυκήνες W Dorpfeld Το 1885 η ανασκαφή συνεχίστηκε από τους W Dorpfeld και G Kawerau Στα δύο αυτά χρόνια αποκαλύφθηκε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των τειχών και του ανακτόρου ενώ διενεργήθηκαν δοκιmicroαστικές τοmicroές στη microέση και στην κάτω ακρόπολη Έναν χρόνο αργότερα το 1886 δηmicroοσίευσε τα αποτελέσmicroατα των ερευνών σε συνεργασία microε τον W Dorpfeld Οι αρχαιολογικές έρευνες συνεχίστη-καν από το Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο κατά διαστήmicroατα στις περιόδους 1905-1914 και 1926-1929 υπό την διεύθυνση των W Dοrpfeld G Karo και K MullerΤο 1957 ξεκίνησαν αναστηλωτικές εργασίες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία στη δυτική πλευρά των κυκλώπειων τειχών τα οποία σε microεγάλο τmicroήmicroα είχαν καταρρεύσει καθώς και ανασκαφές υπό τη διεύθυνση του Εφόρου Αρχαιοτήτων Νικ Βερδελή Το 1962 εντοπίστηκαν στη δυτική πλευρά της κάτω ακρόπολης δύο κτιστές υπόγειες κατασκευές δηλαδή σύριγγες που αρχίζουν από την εσωτερική πλευρά του τείχους και συνεχίζουν υπόγεια εκτός των τειχών για την εξασφάλιση ύδρευσης της ακρόπο-λης από τις υπόγειες πηγές της πεδιάδας σε περίπτωση πολιορκίας Οι ανασκαφικές έρευνες συνεχίστηκαν έως το 1965 microε αποτέλεσmicroα να αποκαλυφθούν στον εξωτερικό χώρο των συρίγγων σηmicroαντικές επιγραφές αρχαϊκής εποχής σχετικά microε τις λατρείες της Ήρας της Αθηνάς και του Δία στην Τίρυνθα Την περίοδο 1967-1986 οι ανασκα-φές διενεργήθηκαν από το Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και πραγmicroατοποιήθηκαν εκτεταmicroένες και σηmicroαντικές αρχαιολογικές έρευνες στην άνω και κάτω ακρόπολη καθώς και στον χώρο του οικισmicroού εξωτερικά της ακρόπολης υπό τη διεύθυνση των U Jantzen J Schafer και K Kilian microε πολύ σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα και συmicroπεράσmicroατα για την Τίρυνθα και τη microυκηναϊκή αρχαιολογική έρευνα Παράλληλα έγιναν σωστικές ανασκαφές στην περιοχή της Τίρυνθας από τη Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Ανασκαφές στην Τίρυνθα

Ο ανασκαφέας της Τίρυνθας Wilhelm Doumlrpfeld

Αρχαιοτήτων Το 1997 το Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο υπό τη διεύθυνση του J Maran άρχισε εργασίες συντήρησης του ανακτόρου και συνέχισε τις αρχαιολογικές έρευνες Παράλληλα ξεκίνησε από τη Δ ΕΠΚΑ πρόγραmicromicroα στερέωσης των τειχών και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου microε χρηmicroατοδότηση της ΕΕ

Η οχύρωση της ΤίρυνθαςΗ microεγαλιθική γιγάντια οχύρωση των κυκλώπειων τειχών της Τίρυνθας πάντα προκα-λούσε τον θαυmicroασmicroό και την απορία Είναι η microόνη microυκηναϊκή ακρόπολη που αποκα-λείται τειχιόεσσα από τον Όmicroηρο (Β559) Ξεπροβάλλει κυρίαρχη σε όγκο και microέγεθος στον αργολικό κάmicroπο σχεδόν εξαφανίζοντας τον χαmicroηλό φυσικό βράχο πάνω στον οποίο είναι χτισmicroένη Ο Παυσανίας (2 25 8) στα microέσα του 2ου αιώνα πΧ αναφέρει ως microόνο σωζόmicroενο το τείχος ndashέργο των Κυκλώπωνndash κατασκευασmicroένο από microεγάλους ακατέργαστους λίθους από τους οποίους ούτε ο microικρότερος δεν microπορεί να microετακινη-θεί από ζευγάρι ηmicroιόνων Η σωζόmicroενη οχύρωση στην τελική microορφή έχει διαmicroορφωθεί σε τρεις οικοδοmicroικές φάσεις

Πρώτη φάση οχύρωσηςΣτην πρώτη φάση οχυρώθηκε ο νότιος ψηλότερος λόφος microε το κυκλώπειο τείχος πλά-τους περίπου 3 micro να ακολουθεί το ανώτερο εξωτερικό περίγραmicromicroα σε σχήmicroα τετρά-πλευρου πλαισίου microε αγκώνες και συνεχή ορθογώνια πορεία στο βόρειο τmicroήmicroα Η οχύ-ρωση αυτή καταλαmicroβάνει τον χώρο του microετέπειτα ανακτόρου έκτασης 7 στρεmicromicroάτων της άνω ακρόπολης Η εξωτερική όψη του τείχους κατασκευάστηκε microε ογκόλιθους ύψους 060-070 micro πελεκηmicroένους και τοποθετηmicroένους κατά στρώσεις ενώ το microέγι-στο πλάτος του τείχους στο νότιο τmicroήmicroα υπολογίζεται σε 3 micro Το εσωτερικό τmicroήmicroα του τείχους γέmicroιζε microε microικρότερους λίθους και κιτρινωπό αργιλόχωmicroα Το βόρειο τmicroήmicroα του τείχους είχε microικρό πλάτος microε τη microορφή αναλήmicromicroατος microε microία κύρια εξωτερική όψη microε ποικίλο εσωτερικό πλάτος Η είσοδοςndashπύλη βρισκόταν στην ανατολική πλευρά πλά-τους 284 micro microεταξύ δύο προmicroαχώνων ενώ στη βορειοανατολική πλευρά του τείχους είχε κατασκευαστεί ένα χαmicroηλό άνδηρο Η πρώτη οχύρωση της ακρόπολης χρονολο-γείται στο αrsquo microισό του 14ου αιώνα πΧ

Ο προmicroαχώνας της Πύλης Εισόδου στην ακρόπολη της

Δεύτερη φάση οχύρωσηςΕκατό χρόνια αργότερα περίπου το 1250 πΧ συντελέστηκε η δεύτερη φάση οχύρω-σης της ακρόπολης microε microεγάλης έκτασης προσθήκες στην ανατολική βόρεια και νότια πλευρά microε αποτέλεσmicroα να διπλασιαστεί η έκτασή της να αυξηθούν οι αποθηκευτικοί χώροι και να ενισχυθεί η οχύρωσή της Στην ανατολική πλευρά ενισχύθηκε η προσπέλαση στην ακρόπολη καταργήθηκε η παλιά είσοδος και κατασκευάστηκε ένα τετράπλευρο άνδηρο (ταράτσα) το οποίο οχυ-ρώθηκε microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργηθεί microία εσωτερική αυλή (σχ 1 Β1) Ενισχύθηκε το βορειοανατολικό τείχος (σχ 1 Β3) και ανατολικότερα κατασκευάστηκε άλλο παράλ-ληλο τείχος (σχ 1 Β3) ενώ ο ενδιάmicroεσος χώρος διαmicroορφώθηκε σε αναβάθρα microέσω της οποίας η πρόσβαση στην ακρόπολη ήταν αναγκαστική microεταξύ των δύο τειχών Στο νοτιότερο τmicroήmicroα microπροστά από την εξωτερική αυλή κατασκευάστηκαν δύο διαδοχικές πύλες Ο νέος αυτός τρόπος οχύρωσης microε στενό χώρο πρόσβασης προς την πύλη που αναγκάζει τον επιτιθέmicroενο εχθρό να προσεγγίζει κάθε φορά την ακρόπολη microε microικρό αριθmicroό επιτιθεmicroένων ndashεκτεθειmicroένο και απροστάτευτο από όλες τις πλευρές στα όπλα των αmicroυνοmicroένωνndash εφαρmicroόστηκε για πρώτη φορά και έκτοτε αποτέλεσε κανόνα στην αmicroυντική οχυρωmicroατική τέχνη όλων των εποχώνΣτη νότια πλευρά της ακρόπολης έγινε microεγάλη ορθογώνια προσθήκη του τείχους σε σχήmicroα Π προφανώς microεγάλος προmicroαχώνας πάχους 8 micro εντός του οποίου διαmicroορφώ-θηκε microικρή πυλίδα στην οποία κατέληγε πέτρινη κλίmicroακα Ο εσωτερικός χώρος διαmicroορ-φώθηκε σε αποθήκες (σχ 1 Β 67) Στη βόρεια πλευρά έγινε microεγάλη ορθογώνια προσθήκη microε ισχυρό τείχος πάχους 5-7 micro (σχ 1 Β8) που λειτουργούσε και ως ανάληmicromicroα microε αποτέλεσmicroα να δηmicroιουργηθεί η ονοmicroαζόmicroενη microέση ακρόπολη σε επίπεδο 250 micro χαmicroηλότερα από την αmicroέσως νοτιότερη άνω ακρόπολη microε την οποία επικοινωνούσε στα ΒΔ microε microικρή κλίmicroακα Η έκταση της ακρόπολης στη δεύτερη φάση έφτασε τα 12 στρέmicromicroατα Στη δεύτερη φάση της οχύρωσης χρησιmicroοποιήθηκαν γκρίζοι ασβεστόλιθοι αλλά και κόκκινοι λίθοι καλά πελεκηmicroένοι ενώ κατά διαστήmicroατα παρεmicroβάλλονταν microεγάλοι λίθοι διαστάσεων 125 x 120 micro Υπάρχουν όmicroως και άλλα τmicroήmicroατα του τείχους microε ανώmicroαλους λίθους οι οποίοι εναλλάσσονται microε άλλους microικρότερους

Σωζόmicroενη πύλη που βρίσκό-ταν microεταξύ των δυο τειχών της

Τρίτη φάση οχύρωσηςΣτο δεύτερο microισό και προς τα τέλη του 13ου αιώνα πΧ η ακρόπολη της Τίρυνθας απέκτησε τη microέγιστη έκταση και την τελική microορφή της η οποία σώζεται microέχρι σήmicroερα Η ακρόπολη επεκτάθηκε προς βορρά microε την κάτω ακρόπολη ενισχύθηκε microε νέες προ-σθήκες και microετατροπές ώστε να γίνει απόρθητη πολλαπλασιάστηκαν οι αποθηκευ-τικοί χώροι εξασφαλίστηκε ο συνεχής ανεφοδιασmicroός microε νερό microε τις δύο υπόγειες σύριγγες της κάτω ακρόπολης ενώ απέκτησε το microοναδικό ανακτορικό συγκρότηmicroα στη βάση ενός οργανωmicroένου σχεδίου Με την κάτω ακρόπολη στη βόρεια πλευρά η ακρόπολη της Τίρυνθας απέκτησε microία microοναδική περίκλειστη ισχυρή κυκλώπεια οχύρωση που διέτρεχε το εξωτερικό περί-γραmicromicroα του λόφου Με τη νέα προσθήκη το ανατολικό τείχος της κάτω ακρόπολης ενώ-θηκε microε τη βορειοανατολική απόληξη του τείχους της δεύτερης φάσης Η ελεύθερη πρόσβαση στην ακρόπολη από τα βορειοανατολικά αποκλείστηκε και για τον λόγο αυτό κατασκευάστηκε microεταξύ παλιού και νέου ανατολικού τείχους είσοδος microε εκατέρωθεν ισχυρούς προmicroαχώνες κάθετη προς το τείχος (σχ 1 Γ2) πλάτους 470 micro και microήκους 6 micro Το πλάτος της εξωτερικής εισόδου στα ιστορικά χρόνια microειώθηκε στα 250 micro Εξωτερικά του τείχους κατασκευάστηκε αναβάθρα (ράmicroπα) πρόσβασης πλάτους 470 micro και microήκους 20 micro ένα τmicroήmicroα της οποίας έχει αναστηλωθεί (σχ 1 Γ3) Η είσοδος στην ακρόπολη οδηγούσε σε στενό διάδροmicroο προς την άνω ακρόπολη και το ανάκτορο όπου κατασκευάστηκαν δύο ισχυρές πύλες Η πρώτη κύρια πύλη είναι ανάλογης κατασκευής microε την Πύλη των Λεόντων των Μυκη-νών Είναι κατασκευασmicroένη microε τέσσερις microεγαλιθικούς microονόλιθους από αmicroυγδαλίτη λίθο (breccia) που προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή των Μυκηνών όπου υπάρχει σε αφθονία Το κατώφλι της πύλης microήκους 4 micro και πλάτους 145 micro σώζεται ακέραιο καθώς και η δυτική παραστάδα ύψους 320 micro η ανατολική παραστάδα σώζεται κατά το ήmicroισυ ενώ δεν σώζεται το υπέρθυρο (ανώφλι) Οι εσωτερικές διαστάσεις της πύλης ήταν 286 x 320 micro ανάλογες microε τη σύγχρονη Πύλη των Λεόντων 290-278 x 310 micro Η πύλη έκλεινε microε δύο θυρόφυλλα και ασφαλιζόταν microε οριζόντια microπάρα όπως στις Μυκήνες Στη συνέχεια microετά από microία εσωτερική αυλή στο τέλος της οποίας υπήρχε microία δεύτερη πύλη δηλαδή η παλιά πύλη που ήταν ήδη σε χρήση (σχ 1 Γ5)

Η ανατολική σύριγγα της ακρό-πολης της Τίρυνθας

Κατόψεις των τριών οικοδοmicroικών φάσεων της Τίρυνθας Α Β Γ

Μετά την πύλη υπάρχει ορθογώνια εσωτερική αυλή στην ανατολική πλευρά της οποίας χτίστηκε αβαθής επιmicroήκης κιονοστοιχία από την οποία σώζονται microερικές βάσεις των κιόνων Κάτω από αυτή τη στοά και στο εσωτερικό του τείχους κατασκευάστηκε υπό-γεια γαλαρία που αποτελείται από επτά ορθογώνιους αποθηκευτικούς χώρους δια-στάσεων 430 x 330 micro οι οποίοι έmicroπροσθεν επικοινωνούν microε διάδροmicroο microήκους 29 micro και πλάτους 165 micro microε είσοδο από τη νότια πλευρά Το ανώτερο τmicroήmicroα όλων αυτών των χώρων στεγάζεται microε εκφορική οξυκόρυφη διαmicroορφωmicroένη απόληξη Πρόκειται για την πρωτότυπη και καλύτερα διατηρηmicroένη χαρακτηριστική κατασκευή γνωστή microε την ονοmicroασία σύριγγα της Τίρυνθας Ανάλογης κατασκευής σύριγγα υπάρχει και στη νότια πλευρά του τείχους microε πέντε δωmicroάτια και διάδροmicroο microήκους 2190 micro και πλάτους 258 micro Η νότια αυτή κατασκευή που διατηρείται αποσπασmicroατικά κατασκευάστηκε εντός του νότιου πρόσθετου τείχους πλάτους 9 micro microε αποτέλεσmicroα το συνολικό πλάτος του τείχους να φθάνει τα 17 micro

Δυτικός προmicroαχώναςΓια την αποτελεσmicroατική ενίσχυση της δυτικής πλευράς της άνω και microέσης ακρόπολης στη βορειοδυτική γωνία της οποίας είχε ήδη κατασκευαστεί τετράγωνος πύργος (σχ 1 Γ10) νότια του πύργου κατασκευάστηκε ένα ισχυρό καmicroπυλωτό τείχος πλάτους 5-7 micro ο δυτικός προmicroαχώνας ο οποίος περικλείει τη δυτική πλευρά της ακρόπολης σε microήκος περίπου 60 micro και ενώνεται microε το δυτικό τεθλασmicroένης πορείας τείχος της πρώτης οικοδοmicroικής φάσης Στο νοτιότερο τmicroήmicroα του καmicroπύλου προmicroαχώνα κατασκευάστηκε πυλίδα λοξά microέσα στο τείχος microήκους 750 micro πλάτους 150 micro και ύψους 250 micro η οποία στεγάζεται microε τον χαρακτηριστικό microυκηναϊκό εκφορικό τρόπο διάταξης των λίθων Το πλάτος και το ύψος της πυλίδας microεγαλώνει προς το εσωτερικό και προσο-microοιάζει microε χοάνη Εσωτερικά υπάρχει άνετη κτιστή κλίmicroακα η οποία ακολουθούσε την εσωτερική πλευρά του προmicroαχώνα προς βορρά όπου διατηρούνται 65 σκαλοπάτια Με την αρχιτεκτονική αυτή διαmicroόρφωση ο εισερχόmicroενος επιτιθέmicroενος στην ανηφορική κλίmicroακα ήταν εκτεθειmicroένος από όλες τις πλευρές στους αmicroυνόmicroενους υπερασπιστές Στο τέλος της κλίmicroακας πριν από τον πύργο υπήρχε microεγάλος ορθογώνιος και βαθύς λάκκοςndashπαγίδα Ο λάκκος αυτός σε καιρό ειρήνης ήταν καλυmicromicroένος microε ξύλινη εσχάραndashκινητή γέφυρα η οποία αποmicroακρυνόταν σε καιρό πολέmicroου και απέκλειε την πρόσβαση

Η νότια σύριγγα της ακρόπολης της Τίρυνθας

στον βόρειο πύργο και στη συνέχεια προς το ανάκτορο

Η κάτω ακρόποληΗ κάτω ακρόπολη χτίστηκε ενιαία και κάλυψε προς βορρά ολόκληρο τον χαmicroηλό επι-microήκη ελλειψοειδούς σχήmicroατος λόφο microήκους 130 micro και πλάτους 60 micro Το νοτιοανατο-λικό άκρο χτίστηκε στον δεξιό προmicroαχώνα της ανατολικής εισόδου και το νοτιοδυτικό άκρο στη βορειοδυτική γωνία της microέσης ακρόπολης ώστε η κάτω ακρόπολη να είναι τελείως αποκοmicromicroένη από την άνω ακρόπολη Στην κάτω ακρόπολη υπάρχουν δύο δίο-δοι Η δυτική κύρια πύλη (σχ 1 Γ16) στο νοτιοδυτικό τmicroήmicroα του τείχους έχει πλάτος 220 micro και στο ανώτερο τmicroήmicroα σε ύψος 275 micro τα τοιχώmicroατα συγκλίνουν αλλά δεν σώζεται το ανώτερο τmicroήmicroα της Η εξωτερική άνοδος στην πύλη γίνεται microε πέτρινη κλίmicroακα Η βόρεια πύλη έχει πλάτος 220 micro και βρίσκεται υψηλότερα από το microυκηναϊκό δάπεδο 275 micro microοιάζει περισσότερο microε microεγάλο παράθυρο και δεν προοριζόταν για κανονική κυκλοφορία αλλά χρήση γινόταν microόνο microε ξύλινη σκάλα κατά περίπτωση Στα βορειοδυτικά εσωτερικά του τείχους το 1962 κατά τις αναστηλωτικές εργασίες αποκα-λύφθηκαν δύο υπόγειες παράλληλες κατασκευές σύριγγες που απέχουν microεταξύ τους 9 micro και έχουν κατασκευαστεί σε microήκος 20 micro και βάθος 8 micro από την εξωτερική επιφάνεια του εδάφους Οι κατασκευές αυτές είναι γνωστές ως σύριγγες και διέρχονται microέσα από το τείχος όπου στεγάζονται microε εκφορικό τρόπο και εκτείνονται υπόγεια εξωτερικά του τείχους Σκοπός των δύο αυτών κατασκευών ήταν η απρόσκοπτη εξασφάλιση νερού στην ακρόπολη Βορειότερα από τις δύο σύριγγες στη δυτική πλευρά του τείχους και σε microικρή απόσταση νοτιότερα από τη βόρεια πύλη το 2002 αποκαλύφθηκε στενή και απότοmicroη δίοδος microέσα στο τείχος σε microήκος 8 micro η οποία όταν λειτουργούσε οδηγούσε εξωτερικά του τείχους Το βαθύτερο τmicroήmicroα της είχε αποκλεισθεί microε ριγmicroένες πέτρες Η δίοδος αυτή κατασκευάστηκε προς το τέλος του 13ου αιώνα πΧ προφανώς για την αποτελεσmicroατική προστασία των συρίγγων ύδρευσης και ήταν σε χρήση για microικρό χρο-νικό διάστηmicroα Ανάλογη δίοδος σύριγγα έχει κατασκευαστεί ως γνωστόν στη βορει-οανατολική επέκταση της ακρόπολης των Μυκηνών Εσωτερικά του τείχους της κάτω ακρόπολης υπάρχουν microεγάλες κόγχες οι οποίες πιθανώς είχαν αποθηκευτική χρήση Για τη microικρή εσωτερική κόγχη που υπάρχει βορειότερα από την ανατολική είσοδο πλά-τους 180 micro-2 micro και ύψους 325 micro ψηλότερα κατά 150 micro από τον microυκηναϊκό δρόmicroο

ο K Muumlller microε βάση ένα ιερό της Αθηνάς των ιστορικών χρόνων που βρέθηκε στον περιβάλλοντα χώρο υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό Ανάλογες κόγχες microε λατρευ-τική χρήση υπάρχουν εσωτερικά της Πύλης των Λεόντων και της βόρειας πύλης των Μυκηνών Τα τείχη της τρίτης φάσης τους ακρόπολης έχουν κατασκευαστεί ως συνήθως microε ακατέργαστους ογκόλιθους microερικοί από τους οποίους έχουν microήκος 325 micro-4 micro και είναι χτισmicroένοι microε λίθους διαφόρων microεγεθών Στην κάτω ακρόπολη αποκαλύφθηκε microεγάλο συγκρότηmicroα ορθογώνιων κτιρίων σε οργανωmicroένο σχέδιο microε πρόσοψη σε αυλή του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) τα οποία καταστράφηκαν γύρω στο 1200 πΧ Κατά τον 12ο-11ο αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΓ) ο χώρος ανοικοδοmicroήθηκε σε ανώτερο επίπεδο και συνέχισε να κατοικείται Μεταξύ των κτιρίων αποκαλύφθηκε ιερό αποτελούmicroενο από δύο ορθογώνιους χώρους καθώς και τρία χαρακτηριστικά microεγάλα πήλινα λατρευτικά ειδώλια Έκτοτε ο χώρος εγκαταλείφθηκε

Το ανάκτοροΤο ανακτορικό συγκρότηmicroα της Τίρυνθας χτισmicroένο στην άνω ακρόπολη αποτελεί το καλύτερα διατηρηmicroένο microυκηναϊκό ανάκτορο και εντυπωσιάζει τον επισκέπτη Μετά την εσωτερική ανατολική είσοδο την ανατολική αναβάθρα (ράmicroπα) και τις δύο εσωτερικές πύλες την εξωτερική ανατολική αυλή microε τη microεγάλη στοά στα ανατολικά χτισmicroένη πάνω από την ανατολική σύριγγα στα δυτικά βρίσκεται το εξωτερικό microεγάλο πρόπυλο (σχ 2 1) ένα microνηmicroειακό τετράγωνο κτίσmicroα σε σχήmicroα Η πλευράς 1360 micro χτισmicroένο πάνω στον χώρο της παλιάς πύλης Στο microέσο φέρει εγκάρσιο τοίχο microε πύλη που έκλεινε microε δίφυλλη πόρτα ενώ στην εξωτερική και εσωτερική πλευρά δύο κίονες ἐν παραστάσι σχηmicroατίζουν βαθιές στοές Στην εσωτερική βόρεια πλευρά του προπύλου υπάρχει είσοδος που επικοινωνεί microέσω διαδρόmicroου microε το ανατολικό τmicroήmicroα του ανακτόρου Το εξωτερικό πρόπυλο οδηγεί σε microεγάλη ανοιχτή αυλή (σχ 2 3) στη δυτική και νότια πλευρά της οποίας υπάρχουν αποθήκες και βοηθητικοί χώροι και αmicroέσως νότια του προπύλου microικρή στοά ενώ στη βόρεια πλευρά βρίσκονται δύο ορθογώνιοι χώροι της φρουράς ή του αρχείου Στον βορειοδυτικό χώρο υπάρχει το microικρό πρόπυλο microε πύλη και δύο κίονες εκατέρωθεν εν παραστάσι που οδηγεί από νότο προς βορρά στην εσωτερική αυλή διαστάσεων 1775 x 2025 micro η οποία βρίσκεται στο κέντρο του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η αυλή στις τρεις πλευρές ανατολική νότια και δυτική περιβάλλεται

Αναβάθρα και προmicroαχώνας της ανατολικής πλευράς της ακρό-

από τρεις στοές Στο νότιο κεντρικό χώρο και στον άξονα του microεγάρου που βρίσκεται στο κεντρικό τmicroήmicroα της βόρειας πλευράς της αυλής υπάρχει κυκλικό κτίσmicroα βωmicroός για τις θρησκευτικές τελετουργίες ύψους 054 micro και διαmicroέτρου 2 micro Στη Μυκηναϊκή εποχή η κατασκευή αυτή έφερε τετράγωνο πλαίσιο Ανατολικότερα υπάρχει κυκλικό φρεάτιο όπου συγκεντρώνονταν τα νερά της βροχής Το δάπεδο ήταν στρωmicroένο microε ασβεστο-κονίαmicroα Το microέγαρο στη βόρεια πλευρά της αυλής αποτελείται από τρεις διαδοχικούς χώρους και βρίσκεται δύο βαθmicroίδες ψηλότερα από την αυλή Η αίθουσα όπως αναφέρει ο Όmicroηρος (σχ 2 13α) είναι ανοιχτός χώρος διαστάσεων 965 x 485 micro microε δύο κίο-νες ἐν παραστάσι που στηρίζονταν σε λίθινες στρογγυλές βάσεις Οι εσωτερικοί τοίχοι της αίθουσας στη βάση έφεραν σειρά πλακών από αλάβαστρο microε ανάγλυφες ταινίες microε αντωπούς ηmicroιρόδακες διακοσmicroηmicroένους microε ένθετες ψηφίδες από κύανο Από την αίθουσα τρεις δίφυλλες θύρες microε κατώφλια από αmicroυγδαλίτη λίθο οδηγούσαν στον πρό-δοmicroο του microεγάρου (σχ 2 13β) διαστάσεων 970 x 472 micro Στη δυτική πλαϊνή πλευρά υπήρχε microονόφυλλη θύρα που οδηγούσε στα δυτικά δωmicroάτια του microεγάρου Τα δάπεδα της αίθουσας και του προδόmicroου ήταν στρωmicroένα microε ασβεστοκονίαmicroα και έφεραν ορθο-γώνιες γραmicromicroικές διακοσmicroήσεις Τέλος microία θύρα πλάτους 180 micro οδηγούσε στον δόmicroο τον κύριο χώρο του microεγάρου διαστάσεων 986 x 1181 micro microε κυκλική εστία διαmicroέτρου 330 micro στο κέντρο Γύρω από την εστία υπάρχουν βάσεις και τέσσερις ξύλινοι κίονες που στήριζαν την οροφή Στην ανατολική πλευρά στο ύψος της εστίας υπήρχε τετρά-πλευρο βάθρο που έφερε τον θρόνο του άνακτα τmicroήmicroα του οποίου διατηρήθηκε Το δάπεδο του δόmicroου ήταν επιστρωmicroένο microε ασβεστοκονίαmicroα και χωρισmicroένο microε λεπτές γραmicromicroές σε συmicromicroετρικά τετράγωνα ζωγραφισmicroένα εναλλάξ microε φολιδωτούς ρόmicroβους και microε ζεύγη δελφινιών ή microε απεικόνιση χταποδιού Στα δυτικά του microεγάρου υπάρχει συγκρότηmicroα κτιρίων διαδρόmicroων κλιmicroακοστάσια για τον δεύτερο όροφο που επικοινω-νούν microε την αυλή και το microέγαρο καθώς και εξωτερικός περιmicroετρικός διάδροmicroος στο βόρειο τmicroήmicroα του microεγάρου Στο συγκρότηmicroα αυτό είναι χαρακτηριστικό το διαmicroέρισmicroα λουτρού (σχ 2 19) microε δύο χώρους Το δάπεδο του κυρίως λουτρού είναι κατασκευ-ασmicroένο από τεράστιο microονόλιθο ασβεστόλιθο διαστάσεων 3 x 4 micro πάχους 070 micro και βάρους άνω των 20 τόνων Περιmicroετρικά έφερε επένδυση σανίδων και σκαλισmicroένη αύλακα απορροής των νερών Ο διάδροmicroος που διατρέχει εξωτερικά από τη βόρεια πλευρά το microέγαρο οδηγεί στο ανα-

Το ανάκτορο της ακρόπολης της Τίρυνθας

τολικό συγκρότηmicroα του ανακτόρου σε τετράπλευρη αυλή (σχ 2 23) στην ανατολική πλευρά της οποίας και στη βορειοανατολική γωνία υπάρχει στοά microε κιονοστοιχία και θρανία Στη βόρεια πλευρά της αυλής υπάρχει άλλο microικρότερο και αρχαιότερο microέγαρο από το κυρίως microέγαρο microε δύο χώρους αίθουσα microε δύο εκατέρωθεν ανοίγmicroατα και δόmicroο χωρίς κίονες προφανώς λόγω του microικρού microεγέθους Το δάπεδο έφερε ασβε-στοκονίαmicroα και διακοσmicroήσεις σε τετράγωνα microε φολιδωτούς ρόmicroβους και αφηρηmicroένα φυτικά θέmicroατα Στους τοίχους υπήρχε διακόσmicroηση microε τοιχογραφίες που απεικόνιζαν ποmicroπή γυναικών κυνήγι κάπρων και γυναίκες microε άρmicroα Το microικρό microέγαρο περιβάλλεται επίσης από διάδροmicroο ενώ ανατολικά υπάρχει άλλο microεγαροειδές κτίριο Νοτιοανατολικά υπάρχει microια άλλη αυλή (σχ 2 35) microε στοά στα δυτικά που επικοινωνεί νότια microε το microεγάλο εξωτερικό πρόπυλο Από την ύπαρξη κλιmicroακοστασίου γίνεται φανερό ότι στο ανακτορικό συγκρότηmicroα υπήρχε δεύτερος όροφος Το ανάκτορο ήταν η έδρα της διοί-κησης του άνακτα του wa-na-ka των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β τα εργαστήρια και οι κατοικίες των αξιωmicroατούχων Το ανάκτορο καταστράφηκε από πυρκαγιά στα τέλη του 12ου αιώνα πΧ Οι καmicroένες πλίνθοι από την ισχυρή φωτιά της ξυλοδεσιάς διατηρούνται ακόmicroα στους τοίχους του ανακτόρου Το ανάκτορο της Τίρυνθας microε τις απανωτές microεγάλες microνηmicroειακές αυλές και τις microοναδικές κιονοστοιχίες και τα πρόπυλα microε το λειτουργικό και εναρmicroονισmicroένο στο περιβάλλον αρχιτεκτονικό σχέδιο ξεπροβάλλει και σήmicroερα ενιαίο στα microάτια του επισκέπτη πάνω σε χαmicroηλό λόφο και αποτελεί το καλύτερο ανάκτορο της ηπειρωτικής ΕλλάδαςΜετά την καταστροφή του ανακτόρου στον χώρο του microεγάρου χτίστηκε ένα microικρότερο στενότερο και επίmicroηκες κτίριο διαστάσεων 21 x 730 micro ο ανατολικός τοίχος του οποίου είναι χτισmicroένος πάνω στη δυτική πλευρά του ανατολικού τοίχου του microεγάρου Το κτίριο αυτό ερευνήθηκε από τον H Schliemann microε αποτέλεσmicroα να microην υπάρχουν αρχαιολο-γικά στοιχεία για την ακριβή χρονολόγησή του ενώ θεωρήθηκε αρχαϊκός ναός που χτί-στηκε στον χώρο του ανακτόρου Σε ότι αφορά την άποψη αυτή υπήρξαν αντιρρήσεις από τον W Blegen (1921) Ωστόσο microετά τις microεγάλης έκτασης ανασκαφικές έρευνες ο Κ Kilian ήδη από το 1979 εξέφρασε την άποψη ότι το κτίριο αυτό χτίστηκε microετά την καταστροφή του ανακτόρου από σεισmicroό κατά την Ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) όταν η κατοίκηση συνεχιζόταν και στην κάτω ακρόπολη όπου αποκαλύφθηκε microεταξύ

Η κάτω ακρόπολη της Τίρυν-θας

άλλων ιερό της ΥΕ ΙΙΙΓ εποχής στο οποίο βρέθηκαν τρία microεγάλα γυναικεία λατρευτικά ειδώλια Την άποψη αυτή υποστήριξε πρόσφατα microε νέα στοιχεία ο νέος διευθυντής του Γερmicroανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Τίρυνθα J Maran διάδοχος του K Kilian Στον εξωτερικό χώρο της ακρόπολης από τις microέχρι τώρα ανασκαφικές έρευνες διαπι-στώνεται ότι ο χώρος είχε κατοικηθεί κατά την Πρωτοελλαδική microέχρι τη Μεσοελλαδική και τη Μυκηναϊκή έως την Ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) οπότε διαπιστώθηκε ότι ο οικισmicroός καταλαmicroβάνει microεγάλη έκταση Η ανάπτυξη αυτή του οικισmicroού οφείλεται και στην αποτελεσmicroατική προστασία του χώρου microε την κατασκευή του φράγmicroατος σε microεγάλη απόσταση ανατολικά της Τίρυνθας και στην εκτροπή του χειmicroάρρου Μετά τη Μυκηναϊκή εποχή κατά την Πρώιmicroη εποχή του Σιδήρου στην αρχή της ιστορικής επο-χής ο πληθυσmicroός microειώθηκε αλλά ο χώρος πέριξ της ακρόπολης συνέχισε να κατοικείται χωρίς διακοπήΣτη δυτική πλευρά του λόφου του Προφήτη Ηλία Νέας Τίρυνθας έχει ανασκαφεί (1913) ένας microεγάλος θολωτός τάφος που βρέθηκε συληmicroένος ενώ ένας δεύτερος δεν έχει ακόmicroα ερευνηθεί Στην ανατολική πλαγιά του Προφήτη Ηλία έχει ερευνηθεί σηmicroαντικό νεκροταφείο microυκηναϊκών θαλαmicroοειδών τάφων Εκτός από τις σηmicroαντικές τοιχογρα-φίες του ανακτόρου που απεικόνιζαν microεταξύ άλλων κυνήγι κάπρου ποmicroπή γυναικών παράσταση γυναικών σε άρmicroα σκηνή microε ταυροκαθάψια το διακοσmicroηmicroένο δάπεδο του microεγάρου microε παραστάσεις ζεύγους αντίνωτων δελφινιών και χταποδιού και τα microεγάλα λατρευτικά ειδώλια του ιερού στην κάτω ακρόπολη της Ύστερης Μυκηναϊκής εποχής (ΥΕ ΙΙΙΓ) κρίνουmicroε απαραίτητο να αναφέρουmicroε δύο χρυσά microυκηναϊκά δαχτυλίδια της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής τα οποία προέρχονται από κρυmicromicroένο microυκηναϊκό θησαυρό στα νότια της ακρόπολης Το ένα εικονίζει παράσταση microε σκηνές ζευγαριού και πλοίου και το άλλο είναι το γνωστό microεγαλύτερο δαχτυλίδι του microυκηναϊκού κόσmicroου διαστά-σεων 35 x 57 εκ πάνω στο οποίο εικονίζεται microια microοναδική λατρευτική σκηνή επι-φάνειας της microεγάλης microυκηναϊκής θεάς της φύσης Στην αριστερή πλευρά εικονίζεται καθιστή γυναικεία θεότητα που κρατά στο δεξί ανυψωmicroένο χέρι το ποτήριο της Θείας Κοινωνίας και δεξιά microινωικός κίονας microικρά δέντρα και ποmicroπή τεσσάρων λεοντοδαιmicroό-νων που κρατούν πρόχους χαρακτηριστικά τελετουργικά αγγεία microε ψηλό λεπτό λαιmicroό κατάλληλα για προσφορές στη θεότητα Στην κάτω πλευρά το δακτυλίδι φέρει ταινία microε ηmicroιρόδακες και πάνω από την παράσταση ανάmicroεσα σε κλαδιά δέντρων εικονίζεται

ο ουρανός microε τα αστρικά σύmicroβολα του ήλιου και της σελήνης Παρότι το microυκηναϊκό αρχείο microε τις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β έχει χαθεί κατά τις εκτεταmicroένες ανασκαφικές έρευνες στα ΝΑ της ακρόπολης αλλά και στην κάτω ακρόπολη βρέθηκαν microερικές στενό-microακρες φοινικόσχηmicroες πινακίδες καθώς και 4 οστέινες γραφίδες από τον K KilianΗ microυθολογική παράδοση της ηρωικής Μυκηναϊκής εποχής της Τίρυνθας microε τα λαmicroπρά κατορθώmicroατα του Προίτου του Βελλεροφόντη και του Ηρακλή παρέmicroεινε ζωντανή στα αρχαία και microεταγενέστερα χρόνια Τα ηρωικά κατορθώmicroατα τραγουδήθηκαν από τον Όmicroηρο και τους microεταγενέστερους ποιητές αλλά και από τους ραψωδούς σε γιορτές και σε πανηγύρεις Ανεκτίmicroητη είναι η παράσταση σε αττικό ερυθρόmicroορφο αmicroφορέα του Ζωγράφου του Κλεοφράδους την περίοδο 490-480 πΧ στο Βρετανικό Μουσείο όπου εικονίζεται ραψωδός πάνω σε βάθρο κρατώντας βακτηρία στο δεξί χέρι τη στιγmicroή κατά την οποία αρχίζει την απαγγελία ενός ποιήmicroατος microε θέmicroα από την ηρωική παρά-δοση της Τίρυνθας Από το ανοιχτό στόmicroα του ραψωδού ξεπετάγονται τα γράmicromicroατα εν σειρά φωνητικά σύmicroβολα της αρχής ενός άγνωστου σε microας ποιήmicroατος laquoὩδέ ποτrsquo ἐν Τίρυνθιhelliphellipraquo laquoέτσι έγιναν κάποτε στην Τίρυνθαraquo Τέλος ο Παυσανίας τον 2ο αιώνα microΧ microεταξύ άλλων στη δυτική πλευρά των τειχών της ακρόπολης αναφέρει τους θαλάmicroους χώρους διαmicroονής των κορών του Προίτου Προ-φανώς πρόκειται για microια καθαρά microυθολογική ερmicroηνεία των δύο εξωτερικών ανοιγmicroάτων των συρίγγων του κυκλώπειου τείχους της κάτω ακρόπολης τα οποία ήταν ορατά στα ρωmicroαϊκά χρόνια όπως και σήmicroερα microετά τον καθαρισmicroό τους πριν καταρρεύσουν και τα καταπλακώσουν οι ανώτεροι λίθοι του κυκλώπειου τείχους Τα σηmicroαντικά ευρήmicroατα των ανασκαφών της ακρόπολης της Τίρυνθας εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μου-σείο αλλά και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου

Η microυκηναϊκή ακρόπολη της ΜιδέαςΣτις ανατολικές παρυφές της αργολικής πεδιάδας microεταξύ των Μυκηνών και της Τίρυν-θας βρίσκεται η ακρόπολη της Μιδέας χτισmicroένη σε λόφο microε υψόmicroετρο 270 micro Από τη θέση αυτή ο επισκέπτης έχει microια πανοραmicroική άποψη του αργολικού πεδίου microε το φυσικό κάλλος των βουνών τα οποία το περιβάλλουν microε τις θεϊκές βουνοκορφές της εύλοφης Αργολίδας και του αργολικού κόλπουΣύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση (Παυσανίας 2162) όταν οι γιοι του βασιλιά

Ακρόπολη της Μιδέας ελληνο-σουηδική ανασκαφή

του Άργους Άβαντα Προίτος και Ακρίσιος microοίρασαν την πατρική περιουσία ο Ακρί-σιος πήρε το Άργος και ο Προίτος την Τίρυνθα τη Μιδέα και το ΗραίοΜε τη Μιδέα η οποία υπαγόταν στην επικράτεια της Τίρυνθας σχετίζονται επίσης οι πρόγονοι των Ηρακλειδών ο Ηλεκτρύωνας και ο Περσέας βασιλιάς αρχικά της Τίρυν-θας microετά τον Μεγαπένθη και στη συνέχεια ιδρυτής των Μυκηνών Οι πρόγονοι των Ηρακλειδών πριν επικρατήσουν στην Αργολίδα φαίνεται ότι κατάγονταν από τη Μιδέα από τα παλαιά γένη που κατοικούσαν αυτόν τον λόφο ήδη από τη Μεσοελλαδική εποχή (2000-1600 πΧ) Ο λόφος όmicroως είχε ήδη κατοικηθεί από τη Νεολιθική εποχή και κυρίως από την Πρώιmicroη εποχή του Χαλκού την Πρωτοελλαδική εποχή (2800-2000 πΧ) Οι ανασκαφικές έρευνες στην ακρόπολη έγιναν στην αρχή αποσπασmicroατικά από τη σου-ηδική αρχαιολογική αποστολή υπό τον Α Persson το 1939 κυρίως στην κορυφή του λόφου και στην ανατολική πύλη Μικρής έκτασης ανασκαφή έγινε το 1963 και από το 1983 και microετά η ακρόπολη άρχισε να ανασκάπτεται συστηmicroατικά microε ελληνοσου-ηδική συνεργασία υπό τη διεύθυνση της εφόρου αρχαιοτήτων Αικ Δηmicroακοπούλου και του καθηγητή P Astrom Η ανασκαφή διεξάγεται σε δύο τοmicroείς τον ανατολικό και τον δυτικό που αντιστοιχούν στις δύο πύλες της ακρόπολης Η ακρόπολη της Μιδέας είναι χτισmicroένη στο ανώτερο τmicroήmicroα του οmicroώνυmicroου κωνικού λόφου ο οποίος στην νοτιοανατολική και νότια πλευρά του είναι απότοmicroος και απόκρηmicroνος ενώ στη βόρεια και δυτική πλευρά σχηmicroατίζει οmicroαλά πρανή Το microυκηναϊκό τείχος εκτείνεται στη βορειοανατολική βόρεια και δυτική πλαγιά Έχει microήκος 450 micro και περικλείει έκταση 24 στρεmicromicroάτων Το ανώτερο τmicroήmicroα της ακρόπολης στην κορυφή του λόφου ξεχωρίζει microε την απότοmicroη φυσική διαmicroόρφωση των βράχων από τη microεγαλύτερη χαmicroηλότερη κυρίως ακρόπολη microε τη microεγάλη έκταση κατάλληλη για κατοίκηση Το κυκλώπειο τείχος έχει πλάτος 5-7 micro και το microέγιστο σωζόmicroενο ύψος του είναι 7 micro Το microέγιστο πλάτος του τείχους συναντάται στις θέσεις όπου το τείχος σχηmicroατίζει γωνίες Το τείχος είναι θεmicroελιωmicroένο στον φυσικό ασβεστολιθικό βράχο καλά προσαρmicroοσmicroένο microε αποτέλεσmicroα microεταξύ των λίθων να παρεmicroβάλλονται πολύ λίγες microικρές πέτρες για τη στερέωσή τους Το εσωτερικό τmicroήmicroα του τείχους είναι κατασκευασmicroένο microε φυσι-κές ασβεστολιθικές πέτρες Το τείχος παρουσιάζει σε microερικά σηmicroεία microεταγενέστερες

Οι οχυρώσεις της ακρόπολης της Μιδέας

επισκευές της Ελληνιστικής εποχής Στα χαmicroηλότερα τmicroήmicroατα του τείχους υπάρχουν ανοίγmicroατα αγωγοί για την απορροή των υδάτων Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το microυκηναϊκό τείχος χτίστηκε ενιαία και δεν παρουσιάζει microεταγενέστερες προσθήκες Χρονολογεί-ται στον 13ο αιώνα (ΥΕ ΙΙΙΒ) πιθανότερα στα microέσα του αιώνα περίοδο ακmicroής του microυκηναϊκού πολιτισmicroού οπότε έγιναν οι microεγάλες σε έκταση microυκηναϊκές οχυρώσεις και επεκτάσεις στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα Η ακρόπολη έχει δύο πύλες την ανατολική και τη δυτική Η κύρια πρόσβαση στην ακρόπολη γινόταν από την ανατολική πύλη στην οποία η φυσική διαmicroόρφωση ήταν οmicroαλότερη ενώ στη δυτική πύλη η φυσική εξωτερική διαmicroόρφωση ήταν πολύ απότοmicroη Εξωτερικά της ανατολικής πύλης είχε διαmicroορφωθεί microε αναληmicromicroατικό τοίχο ράmicroπα πρόσβασης η οποία δεν σώζεται Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι και οι δύο πύλες της Μιδέας είναι χτισmicroένες microε φυσικές ασβεστολι-θικές πλάκες χωρίς ιδιαίτερα επιmicroεληmicroένη κατασκευή και πολυτέλεια όπως συmicroβαίνει στις ακροπόλεις των Μυκηνών της Τίρυνθας αλλά και της Λάρισας του Άργους Η ανα-τολική πύλη έχει πλάτος 2 micro στην εξωτερική και 230 micro στην εσωτερική πλευρά και σωζόmicroενο ύψος 230 micro ενώ είναι αξιοσηmicroείωτο ότι στην πύλη δεν είχε κατασκευα-στεί οχυρωmicroατικός προmicroαχώνας Εσωτερικά της πύλης στην αριστερή πλευρά υπάρχει ισχυρός κυκλώπειος τοίχος πλάτους 250 micro κάθετος προς το τείχος Στον χώρο αυτόν microεταξύ του τείχους της ακρόπολης και του εσωτερικού τοίχου έχει κατασκευαστεί microία δίοδος πλάτους 2 micro που αποτελούσε microία εσωτερική πύλη που έλεγχε την πρόσβαση στην άνω ψηλότερη ακρόπολη της Μιδέας όπου προφανώς βρισκόταν η έδρα του Μυκηναίου ηγεmicroόνα Η δυτική πύλη της Μιδέας καλύτερα διαmicroορφωmicroένη έχει πλάτος 250 micro microήκος 550 micro σωζόmicroενο ύψος 2 micro και βρίσκεται στην αρχή του δυτικού τείχους και του απότο-microου λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης νότιου τmicroήmicroατος του λόφου το οποίο δεν έχει οχυρωθεί Η πρόσβαση στην πύλη αυτή γίνεται από τα νοτιοδυτικά microε απότοmicroο ανηφορικό microονο-πάτι Στην ανατολική πλευρά της πύλης προς τον φυσικό βράχο υπάρχει αναληmicromicroατι-κός τοίχος microήκους 5 micro και ύψους 2 micro ενώ στην εξωτερική δυτική πλευρά της πύλης έχει χτιστεί microεγάλος ορθογώνιος πύργος διαστάσεων 550 x 5 micro για την ενίσχυση της πύλης Εξωτερικά της πύλης σχηmicroατιζόταν microία αυλή διαmicroορφωmicroένη microε χώmicroα και microικρές πέτρες Το δάπεδο της πύλης είναι επικλινές και είχε διαmicroορφωθεί στον φυσικό

Η είσοδος της ακρόπολης της Μιδέας

Το φυλάκιο των φρουρών στην ακρόπολη της Μιδέας

βράχο microε δύο σκαλοπάτια στην είσοδο Εσωτερικά και στη δυτική πλευρά της πύλης βρέθηκε δωmicroάτιο χτισmicroένο microε πέτρες διαστάσεων 2 x 350 micro το οποίο προφανώς ήταν διώροφο και αποτελούσε χώρο διαmicroονής της φρουράς Κατά την ανασκαφική έρευνα διαπιστώθηκε ότι το δωmicroάτιο έχει καταστραφεί από ισχυρή πυρκαγιά και βρέ-θηκαν microάλιστα εντός αυτού απανθρακωmicroένα ξύλα ασβεστοποιηmicroένες πέτρες καmicroέ-νες πλίνθοι αγγεία εργαλεία τριπτήρες κεραmicroίδες ειδώλια κοmicromicroάτια τοιχογραφιών Βρέθηκαν επίσης απανθρακωmicroένα σύκα δηmicroητριακά και σπόροι ελιών και σταφυλιών Τα ευρήmicroατα χρονολογούνται στο βrsquo microισό του 13ου αιώνα πΧ ενώ η καταστροφή του χώρου συντελέστηκε στα τέλη του 13ου ndash αρχές του 12ου αιώνα πΧ Στη δυτική πλαγιά της ακρόπολης δυτικά της πύλης σε επικλινές έδαφος βρέθηκαν δωmicroάτια χτισmicroένα σε επαφή microε το τείχος τα οποία εκτείνονται σε microεγάλη έκταση βορειότερα στην κάτω ακρόπολη Μεταξύ των ευρηmicroάτων περιλαmicroβάνονται αγγεία εργαλεία σφραγίδες βέλη ειδώλια καθώς και ένα σπάνιο microεγάλου microεγέθους γυναικείο λατρευτικό πήλινο ειδώλιο Οι χώροι αυτοί είχαν χρησιmicroοποιηθεί ως εργαστήρια Στην ανατολική πλευρά της ακρόπολης εσωτερικά της ανατολικής πύλης σε οmicroαλό χώρο ανασκάφηκε συγκρότηmicroα microυκηναϊκών σπιτιών και χώροι εργαστηρίου microε σηmicroα-ντικά ευρήmicroατα Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι στη Μιδέα βρέθηκαν ενεπίγραφα microυκηναϊκά σφραγίσmicroατα microε Γραmicromicroική γραφή Β καθώς και ενεπίγραφος σε Γραmicromicroική Β ψευδόστο-microος microινωικός αmicroφορέας microε επιγραφή wi-na-jo από τη δυτική Κρήτη που φανερώνει τις εmicroπορικές ανταλλαγές της Μιδέας microε την Κρήτη Από την ανασκαφική έρευνα διαπιστώθηκε ότι η ακρόπολη καταστράφηκε στα τέλη του 13ου ndash αρχές του 12ου αιώνα πΧ από σεισmicroό όπως και οι microυκηναϊκές ακροπόλεις των Μυκηνών και της Τίρυνθας Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι τα σπίτια επισκευάστηκαν και η κατοίκηση συνεχίστηκε και microετά την καταστροφή κατά την Ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) κατά τον 12ο-11ο αιώνα πΧ οπότε αποκαλύφθηκε σηmicroαντικό microικρό microεγα-ροειδές κτίριο Στην κορυφή του λόφου από τις ανασκαφικές έρευνες του Α Persson σε επίπεδο διαmicroορφωmicroένο και κατοικηmicroένο χώρο δεν διατηρήθηκαν τα αρχαία κτίρια αλλά microόνο αποσπασmicroατικά θεmicroέλια κτιρίων καθώς και λίγα χαρακτηριστικά ευρήmicroατα που χρονολογούνται στον 13ο αιώνα πΧ Στη Μιδέα δεν υπήρχε microυκηναϊκό ανάκτορο αλλά ήταν προφανώς η έδρα του Μυκηναίου ηγεmicroόνα υπό την επικράτεια των Μυκηνών και της Τίρυνθας όπου σε microικρή απόσταση συνυπήρχαν δύο ανάκτορα Η ανάπτυξη

της Μιδέας είχε αρχίσει ήδη από το τέλος της Μεσοελλαδικής ndash αρχές της Μυκηναϊκής εποχής (17ος-16ος αιώνας πΧ) όπως αποδεικνύεται και από το microυκηναϊκό νεκρο-ταφείο που αποκαλύφθηκε από τον A Persson το 1939 τον Ν Βερδελή το 1962 και την Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη το 1975-1978 Το νεκροταφείο βρίσκεται στην περιοχή των Δενδρών σε αρκετή απόσταση δυτικά της ακρόπολης όπου έχει βρεθεί microεγάλος θολωτός τάφος καθώς και σηmicroαντικός αριθmicroός microυκηναϊκών τάφων microε πλούσια κτερί-σmicroατα Στο νεκροταφείο των Δενδρών βρέθηκε σε θαλαmicroοειδή microυκηναϊκό τάφο η γνω-στή microοναδική χάλκινη πανοπλία των Δενδρών του 15ου αιώνα πΧ η οποία σώζεται ολόκληρη σύmicroφωνα microε τον Όmicroηρο την πανοπλία αυτή φορούσαν οι laquoχαλκοχίτωνες Ἀχαιοίraquo Οι αρχαιολογικές έρευνες στην ακρόπολη της Μιδέας ndashαποτέλεσmicroα της ελλη-νοσουηδικής συνεργασίαςndash τα τελευταία 22 χρόνια έχουν συmicroβάλει καθοριστικά στην ανάδειξη της ακρόπολης ενώ παράλληλα από τη Δ ΕΠΚΑ ολοκληρώνονται οι εργασίες ανάδειξης του microυκηναϊκού νεκροταφείου των Δενδρών Τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα του microυκηναϊκού νεκροταφείου βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο καθώς και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου

Ακρόπολη Λάρισας ΆργουςlaquoἌργος ἄειδε θεά πολιδίψιον ἔνθεν ἄνακτεςraquoΣτα δυτικά της αργολικής πεδιάδας δυτικά της πόλης του Άργους υψώνεται προς τον ουρανό σαν έmicroβολο ο κωνικός λόφος της Λάρισας σε υψόmicroετρο 281 micro microε την οmicroώ-νυmicroη αλλά σχεδόν άγνωστη microυκηναϊκή ακρόπολη Ο κωνικός λόφος φυσική απόληξη της Λυκώνης βρίσκεται 10 χλmicro νοτιοδυτικά από τις Μυκήνες και 85 χλmicro δυτικά από την Τίρυνθα Η πλεονεκτική και ισχυρή αυτή θέση προστατεύει δυναmicroικά την πόλη του Άργους και ελέγχει σηmicroαντικούς δρόmicroους της βορειοανατολικής ΠελοποννήσουΗ ακρόπολη είχε κατοικηθεί από τα microέσα της Μέσης εποχής του Χαλκού (Μεσοελ-λαδική εποχή) περίπου το 1750 πΧ σε microια εποχή κατά την οποία η περιοχή του Άργους ήταν ένας από τους microεγαλύτερους microεσοελλαδικούς οικισmicroούς της ηπειρωτικής Ελλάδας και το κύριο οικιστικό κέντρο της Αργολίδας Άλλωστε δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι άνακτες του microυκηναϊκού πολιτισmicroού που ακολούθησε στην Αργολίδα σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση είχαν αφετηρία το Άργος Η πρώτη κατοίκηση του Άργους ανάγεται στη Νεολιθική εποχή και έκτοτε κυρίως από την Πρωτοελλαδική

Σήmicroερα στην ακρόπολη της Λάρισας στο Άργος αυτό που

(2800-2000 πΧ) κατοικείται συνεχώς χωρίς καmicroία διακοπή Η ακρόπολη της Λάρισας οχυρώθηκε για πρώτη φορά κατά τη Μυκηναϊκή εποχή και έκτοτε η οχύρωση συνεχιζόταν σε όλες τις εποχές microε αποτέλεσmicroα σε κάθε νέα οχύ-ρωση να ενσωmicroατώνεται και ένα τmicroήmicroα της παλαιότερης Συνεπώς η ακρόπολη της Λάρισας διασώζει οχυρώσεις όλων των εποχών από τη Μυκηναϊκή την Ύστερη Αρχα-ϊκή 5ου ndash 4ου αιώνα πΧ τη Βυζαντινή τη Φραγκική την Τουρκοκρατία και την Ενετοκρατία Η σηmicroερινή σωζόmicroενη ακρόπολη χρονολογείται κυρίως στην Ύστερη Βυζαντινή και Φραγκική περίοδο microε microικρής έκτασης microεταγενέστερες προσθήκες Απο-τελείται από δύο περιβόλους τον microικρότερο εσωτερικό περίβολο έκτασης περίπου τριών στρεmicromicroάτων και τον ευρύτερο εξωτερικό περίβολο Η ανασκαφική έρευνα στην ακρόπολη έγινε στις αρχές του περασmicroένου αιώνα microεταξύ 1906 και 1928 από τον Ολλανδό αρχαιολόγο W Vollgraff τον πρώτο συστηmicroατικό ερευνητή των αρχαιοτήτων του Άργους ο οποίος σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα ανέσκαψε όλη την έκταση του εσωτερικού περιβόλου της Λάρισας Κατά την ανασκαφική έρευνα στην ανατολική πλευρά του εσωτερικού περιβόλου και εσωτερικά του βυζαντινού τείχους αποκαλύ-φθηκε ένα microεγάλο τmicroήmicroα από το κατώτερο σωζόmicroενο τmicroήmicroα του microυκηναϊκού τείχους microήκους 35 micro microε κατεύθυνση Β-Ν από το οποίο διατηρείται καλύτερα το νοτιότερο τmicroήmicroα Το σωζόmicroενο τείχος είναι κατασκευασmicroένο στο ανατολικό απότοmicroο πρανές του λόφου microε το κυκλώπειο σύστηmicroα Στην ανατολική εξωτερική ορατή όψη το τείχος είναι κατασκευασmicroένο microε ακατέργα-στους ασβεστόλιθους διαστάσεων microέσου microεγέθους 050-070 micro αλλά και microε microεγα-λύτερους λίθους διαστάσεων 070-090 x 120-150 micro Μεταξύ των λίθων παρεmicroβάλ-λονται microικρότεροι λίθοι Το σωζόmicroενο ύψος του τείχους φθάνει τα 280-350 micro και το ανώτερο ορατό πλάτος του περίπου 150 micro Η εσωτερική πλευρά (παρειά) του τείχους είναι κατασκευασmicroένη microε πέτρες microικρού microεγέθους προφανώς microε την τεχνική των αναληmicromicroατικών τοίχων λόγω των απότοmicroων πρανών του λόφου όπως το βόρειο τείχος της πρώτης φάσης της Τίρυνθας Το τείχος από βορρά προς νότο ακολουθεί ελαφρά καmicroπυλωτή πορεία Το βορειότερο τmicroήmicroα του microυκηναϊκού τείχους σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του έχει ανακατασκευαστεί κατά την Ύστερη ΒυζαντινήndashΦραγκική περίοδο Στο βορειοανατολικό άκρο το τείχος στρέφεται προς τα δυτικά και σώζεται σε ύψος 250 micro πάνω από τη σηmicroερινή επιφάνεια του εδάφους

Άποψη του τείχους της Ακρόπο-λης της Λάρισας στο Άργος

Άποψη της εξωτερικής πλευράς του τείχους στη Λάρισα Άργους

ενσωmicroατωmicroένο στην αψίδα βυζαντινής εκκλησίας ενώ το αmicroέσως νοτιότερο ανατολικό microυκηναϊκό τείχος σώζεται βαθύτερα από τη σηmicroερινή επιφάνεια τουλάχιστον 260 micro Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το microυκηναϊκό τείχος έχει σωζόmicroενο ύψος 510 micro Ωστόσο το ύψος του microυκηναϊκού τείχους ήταν ακόmicroα ψηλότερο Στη βόρεια πλευρά του κυκλώπειου τείχους σώζεται microόνο το κατώτερο τmicroήmicroα της θεmicroελίωσης σε microήκος 31 micro ενώ στη δυτική πλευρά το τείχος δεν σώζεται και προφανώς ακολουθούσε την πορεία του microεταγενέστερου βυζαντινού τείχους Στη νότια οmicroαλότερη πλευρά του λόφου σώζεται ένα microικρό τmicroήmicroα από την εξωτε-ρική παρειά καθώς και αρχιτεκτονικά microέλη και υπολείmicromicroατα τοίχων εκατέρωθεν της κύριας εισόδου ndash microυκηναϊκής πύλης του τείχους Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι στη θέση αυτή βρισκόταν η πύλη σε όλες τις microεταγενέστερες εποχές λόγω οmicroαλής πρόσβασης του λόφου και έχει υποστεί microεταγενέστερες microετατροπές κυρίως κατά την ελληνιστική και βυζαντινή εποχή Από τη microυκηναϊκή πύλη σώζονται τmicroήmicroατα δύο παραστάδων από ασβεστόλιθο α) διαστάσεων 255 x 111 x 0895 micro σε δύο κοmicromicroάτια β) εξωτερικά του βυζαντινού τείχους υπάρχει εντοιχισmicroένη σε αυτό άλλη παραστάδα διαστάσεων 263 x 111 micro καθώς επίσης microεγάλο υπέρθυρο (ανώφλι) από χαρακτηριστικό αmicroυ-γδαλίτη λίθο (breccia) σωζόmicroενου microήκους 385 micro τετράγωνης διατοmicroής microε πλευρά 085 micro το αρχικό πλήρες microήκος του οποίου υπολογίζεται στα 4 micro Ο λίθος αυτός έχει microεταφερθεί από την περιοχή των Μυκηνών όπου βρίσκεται σε αφθονία ή το πιθανό-τερο από την κοντινότερη περιοχή του Ηραίου Άργους ειδικά για την κατασκευή της πύλης της ακρόπολης της Λάρισας Με ανάλογους microεγαλιθικούς αmicroυγδαλίτες λίθους ως γνωστόν είναι κατασκευασmicroένες οι πύλες των Μυκηνών και της Τίρυνθας Με βάση τις διαστάσεις των δύο παραπάνω παραστάδων και του υπέρθυρου (ανωφλίου) το πλάτος της πύλης της Λάρισας του Άργους υπολογίζονται σε 250-270 micro και το ύψος σε 250-260 micro Ανάλογες διαστάσεις έχουν η πύλη των Λεόντων 290-278 x 310 micro και η πύλη της Τίρυνθας 280 x 320 micro Στην ακρόπολη πολύ πιθανόν να υπήρχε και microία δεύτερη microικρή πύλη προς τη δυτική πλευρά στη θέση χτισmicroένης πύλης βυζαντι-νής εποχής Ο περίβολος της microυκηναϊκής ακρόπολης είχε κυκλικό σχήmicroα microε microέγιστες εσωτερικές διαστάσεις περίπου 50 micro Β-Ν και 47 micro Α-Δ και συνολική έκταση 2300 τmicro Σήmicroερα διατηρείται πολύ αποσπασmicroατικά διότι κατά την Ύστερη Αρχαϊκή εποχή οι λίθοι του microυκηναϊκού τείχους χρησιmicroοποιήθηκαν για την κατασκευή νέας οχύρωσης

Άποψη του Άργους από την ακρόπολη της Λάρισας

microεγάλα τmicroήmicroατα της οποία σώζονται ενσωmicroατωmicroένα στο βυζαντινό τείχος Εσωτερικά της ακρόπολης δεν βρέθηκαν microυκηναϊκά κτίρια τα οποία θεωρούνται φυσικό επακόλουθο της microυκηναϊκής οχύρωσης Προφανώς καταστράφηκαν από τη microεταγενέστερη συνεχή κατοίκηση του χώρου σε βραχώδες υπέδαφος Με βάση την κεραmicroική της Ύστερης Μυκηναϊκής εποχής το τείχος της ακρόπολης της Λάρισας το οποίο δεν έχει υποστεί microεταγενέστερες προσθήκες microε τη χαρακτηριστική microνηmicroειακή πύλη ανάλογης κατασκευής microε την Πύλη των Λεόντων και της Τίρυνθας προφανώς κατασκευάστηκε την ίδια εποχή στον προχωρηmicroένο 13ο αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ2) περί-οδο ακmicroής του microυκηναϊκού πολιτισmicroού microετά το 1250 πΧ Λαmicroβάνοντας υπόψη ότι τα microυκηναϊκά κέντρα της Αργολίδας και οι microυκηναϊκές ακροπό-λεις των Μυκηνών και της Μιδέας είναι χτισmicroένες σε ανάλογους λόφους σε υψόmicroετρο 270-280 micro εκτός από την Τίρυνθα η οποία χτίστηκε σε χαmicroηλό λόφο για λόγους που έχουmicroε ήδη αιτιολογήσει την ανεύρεση κυπροmicroινωικού σφραγιδοκυλίνδρου στον λόφο της Λάρισας τη διαπίστωση ότι στην περιοχή του Άργους δεν υπάρχει άλλη σηmicroαντικότερη και κατάλληλη microυκηναϊκή θέση από τη Λάρισα γίνεται φανερό ότι στην ακρόπολη της Λάρισας βρισκόταν η έδρα του Aργείου Μυκηναίου ηγεmicroόνα ο οποίος βρισκόταν υπό την επικυριαρχία του ανακτορικού κέντρου των Μυκηνών και της Τίρυνθας Η Τίρυνθα σύmicroφωνα microε τη γνωστή microυθολογική παράδοση της έριδας του Προίτου και του Ακρισίου γιων του βασιλιά Άβαντα του Άργους αποσπάστηκε από το Άργος από τον βασιλιά Προίτο και στη συνέχεια υπερίσχυσε του Άργους λόγω άmicroεσης γειτνίασης microε το λιmicroάνι του Ναυπλίου το σηmicroαντικότερο της Αργολίδας Στη συνέχεια κυριάρχησαν στην Αργολίδα οι Μυκήνες τις οποίες ίδρυσε ο Περσέας λόγω γεωγρα-φικών και πολιτικών συνθηκών Ωστόσο τα ηρωικά γένη και οι άνακτες κατάγονται από το πολίδιψον και πανάρχαιο Άργος Η Λάρισα ως έδρα του Αργείου ηγεmicroόνα ενισχύ-θηκε επίσης έmicromicroεσα από τις εγκατεστηmicroένες λατρείες της Αθηνάς Πολιάδας του Δία Λαρισαίου και της Ακραίας Ήρας Ανάλογες λατρείες εγκαταστάθηκαν επίσης κατά τα ιστορικά χρόνια στα δύο microεγάλα microυκηναϊκά κέντρα της Αργολίδας του Δία της Αθηνάς και της Ήρας στην Τίρυνθα και της Ήρας ή Αθηνάς στις Μυκήνες Η microυκηναϊκή ακρόπολη της Λάρισας συνέχισε να κατοικείται και microετά την καταστροφή των ανακτόρων στα τέλη του 13ου ndash αρχές 12ου αι πΧ και κατά την Ύστερη Μυκηνα-ϊκή εποχή (ΥΕ ΙΙΙΓ) (12ος-11ος αι πΧ) όπως συmicroπεραίνεται από την κεραmicroική που

βρέθηκε και όπως διαπιστώνεται από τη συνέχιση της κατοίκησης του Άργους κατά την εποχή αυτή Κατά τα πρώιmicroα ιστορικά χρόνια το Άργος επικράτησε των Μυκηνών και κυριάρχησε στην Αργολίδα microε αποτέλεσmicroα στα οmicroηρικά έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια να εξυmicroνείται το Άργος και τα ονόmicroατα Αργείος και Δαναός να υποκαθιστούν το εθνικό όνοmicroα των Ελλήνων

Η microυκηναϊκή ακρόπολη των ΑθηνώνΗ ακρόπολη της Αθήνας πριν από την ανοικοδόmicroησή της κατά τη λαmicroπρή χρυσή εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) microε τα microοναδικά κλασικά αρχιτεκτονήmicroατα τον Παρθε-νώνα το Ερέχθειο τα Προπύλαια κλπ ακατάλυτα σύmicroβολα της αρχαίας ελληνικής δηmicroοκρατίας και της Οικουmicroένης είχε ήδη οχυρωθεί και χρησιmicroοποιηθεί ως ακρόπολη κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Ο microικρός λόφος της ακρόπολης ελλειψοειδούς σχήmicroατος και διαστάσεων 320 x 170 micro βρίσκεται σε υψόmicroετρο 15616 micro από τη θάλασσα και περίπου 40 micro από τον περι-βάλλοντα χώρο Υψώνεται ελεύθερος και κυρίαρχος στο αττικό τοπίο χωρίς να είναι απρόσιτος όπως ο απέναντι οξυκόρυφος λόφος του Λυκαβηττού Ο φυσικά οχυρός αυτός λόφος microε τις απόκρηmicroνες πλαγιές έχει πρόσβαση από τα δυτικά στην ανώτερη επιφάνειά του συνολικής έκτασης 23 στρεmicromicroάτων που σχηmicroα-τίζει ελαφριά κλίση και πλάτωmicroα προς βορρά κατάλληλο για κατοίκηση Μία microικρότερη στενή ανηφορική πρόσβαση σχηmicroατίζεται επίσης στη βόρεια πλευρά σε φυσική πτυχή του βράχου Ο χώρος κατοικήθηκε από τη Νεολιθική Πρωτοελλαδική και Μεσοελλα-δική εποχή και έχουν ανακαλυφθεί αρκετοί τάφοι Η κατοίκηση του χώρου συνεχί-στηκε και κατά την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή Στη συνέχεια έγινε έδρα του microυκηναϊκού ανακτόρου και των ανάκτων της Αττικής και αργότερα οχυρώθηκε Το παλιό αυτό microυθικό τείχος ονοmicroαζόταν Πελασγικό ή Πελαργικό όπως αναφέρεται στην αρχαία γραmicromicroατεία και στις επιγραφές Μετά το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής η κατοίκηση συνεχίστηκε οmicroαλά Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι ενώ τα microυκηναϊκά κτίρια της ακρόπολης καταστράφηκαν microε microικρές εξαιρέσεις όπως ήταν φυσικό από τη microετέπειτα ανοικοδόmicroηση τα τείχη διατηρήθηκαν microέχρι την εποχή των Περσικών πολέmicroων και το 479 πΧ χρησιmicroοποιήθηκαν ως αmicroυντικό τείχος από τους λίγους Αθηναίους που

Κάτοψη της ακρόπολης των Αθηνών Μεγάλα σωζόmicroενα

κλείστηκαν στην ακρόπολη και αντιστάθηκαν κατά των Περσών Τότε οι Πέρσες κατέ-λαβαν την ακρόπολη την πυρπόλησαν και κατέστρεψαν τα παλαιά microυκηναϊκά τείχη και τα microνηmicroεία της Αρχαϊκής εποχής Μετά την καταστροφή αυτή και τη νέα οχύρωση της ακρόπολης κατά την Κλασική εποχή διατηρήθηκαν microικρά και αποσπασmicroατικά τmicroήmicroατα της microυκηναϊκής οχύρωσης microερικά από τα οποία είναι ακόmicroη ορατά Η ανασκαφική έρευνα της ακρόπολης πραγmicroατοποιήθηκε στο διάστηmicroα 1885-1890 από τον Π Καβ-βαδία microε τη βοήθεια του Γερmicroανού αρχιτέκτονα G Kawerau Με τα microυκηναϊκά τείχη και τα σωζόmicroενα τmicroήmicroατα κυρίως θεmicroέλια κτιρίων ασχολήθη-καν στη συνέχεια οι A Kοster L Holland O Broneer W Kolbe GP Stevens καθώς και ο Ι Τραυλός και ο ακαδηmicroαϊκός Σ Ιακωβίδης ο οποίος microελέτησε συστηmicroατικά τη microυκηναϊκή ακρόπολη της Αθήνας και διευκρίνισε microε οξυδέρκεια πολλά προβλήmicroατα της οχύρωσης Τα παλαιότερα υπολείmicromicroατα των microυκηναϊκών κτιρίων ανακαλύφθηκαν βόρεια και βορειο-ανατολικά του Ερεχθείου της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής (ΥΕ Ι 1550-1500 πΧ) πολύ πριν από την κατασκευή του microυκηναϊκού τείχους Στην περιοχή αυτή του Ερεχθείου κατέληγε η στενή ανηφορική βορειοανατολική άνοδος της ακρόπολης η οποία χρονο-λογείται στην ΥΕ ΙΙ microυκηναϊκή φάση (1500-1430 πΧ) και η οποία στο ανώτερο τmicroήmicroα κατέληγε σε χτιστή κλίmicroακα Αργότερα όταν χτίστηκε το microυκηναϊκό τείχος η πρόσβαση αυτή έπαψε να χρησιmicroοποιείται Στον χώρο του Ερεχθείου και νοτιότερα του παλαιού αρχαϊκού ναού του Εκατόmicroπεδου του οποίου σώζονται τα θεmicroέλια ο L Holland επεσή-microανε αναληmicromicroατικούς τοίχους πλάτους 120-140 micro παλαιότερους της οχύρωσης Οι ισχυροί αυτοί τοίχοι που σώθηκαν πολύ αποσπασmicroατικά σχηmicroάτιζαν πέντε βαθmicroιδωτά άνδηρα (ταράτσες) από Β προς Ν προσαρmicroοσmicroένα στη φυσική οmicroαλή κλίση της βόρειας πλευράς του λόφου όπου ανοικοδοmicroήθηκε το ανάκτορο Το βορειότερο άνδηρο Ι (σχ ) ήταν αποmicroονωmicroένο Σε microικρή απόσταση νοτιότερα και ψηλότερα υπήρχε στενό και επίmicroηκες άνδηρο ΙΙ πλάτους 550 micro και microήκους 58 micro και παράλληλα νοτιότερα ένα πολύ microεγαλύτερο ψηλότερο ορθογώνιο άνδηρο ΙΙΙ microήκους περίπου 100 micro microε κατεύ-θυνση Α-Δ και κυmicroαινόmicroενο πλάτος 25-35 micro Ανατολικότερα από το τρίτο άνδηρο υπήρ-χαν δύο microικρότερα κλιmicroακωτά άνδηρα IV V σε διαφορετικά επίπεδα Η διαφορετικών επιπέδων αυτή διαmicroόρφωση κατασκευάστηκε για την εγκατάσταση του microυκηναϊκού ανα-κτορικού συγκροτήmicroατος της ακρόπολης από το οποίο όmicroως δεν σώθηκε τίποτα Από το

ανάκτορο διατηρήθηκαν microόνο σε δεύτερη χρήση microία λίθινη βάση και δύο λίθοι κλίmicroακας βόρεια του Ερεχθείου Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι τα άνδηρα αυτά σώζονταν στην αρχαϊκή και στη microεταγενέστερη εποχή και πάνω σε αυτά κατασκευάστηκαν ο αρχαϊκός Εκατό-microπεδος ναός και στα τέλη του 5ου αιώνα πΧ το Ερέχθειο το microοναδικό πολυσύνθετο κτίριο της Κλασικής εποχής microε τα διαφορετικά επίπεδα η πολυποίκιλη αρχιτεκτονική σύνθεση του οποίου συmicroπεριέλαβε όλες τις αρχαίες λατρείες Με βάση την κεραmicroική η κατασκευή των ανδήρων χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ)

Το microυκηναϊκό τείχοςΗ microυκηναϊκή οχύρωση της ακρόπολης της Αθήνας λόγω της αδιάκοπης microεταγενέστερης χρήσης των καταστροφών της οχύρωσης του 5ου αιώνα πΧ και των microνηmicroειακών κτιρίων ndashΠροπύλαια Ερέχθειο κλπndash διατηρήθηκε πολύ αποσπασmicroατικά Το τείχος ακολουθούσε το ανώτερο περίγραmicromicroα-φρύδι του φυσικού βράχου Η κύρια πρόσβαση λόγω της φυσικής διαmicroόρφωσης βρισκόταν στη δυτική πλευρά Στο ανώτερο τmicroήmicroα κάτω από τον ναό της Αθηνάς Νίκης νότια των Προπυλαίων υπήρχε microεγάλος τετρά-πλευρος επιmicroήκης οχυρωmicroατικός microυκηναϊκός πύργος microε κατεύθυνση Ν-Β και microε δια-στάσεις 1950-10 micro που αποκαλύφθηκε κατά την πρώτη αναστήλωση του ναού από τον Γ Μπαλάνο Στη δυτική πλευρά του πύργου αποκαλύφθηκε χτιστή κόγχη η οποία όπως και στις πύλες των Μυκηνών ήταν ιερό της παρακείmicroενης πύλης Ο πύργος δεν ενώνεται όπως θα περίmicroενε κανείς microε το δυτικό κυκλώπειο τείχος το οποίο σχηmicroατίζει γωνία Ν-Β αλλά microεταξύ του τείχους και του πύργου σχηmicroατίζεται στενό πέρασmicroα πλάτους 3 micro Η δυσερmicroήνευτη αυτή διαmicroόρφωση του διαχωρισmicroού του πύργου από το τείχος ερmicroη-νεύτηκε microε οξυδέρκεια από τον καθηγητή Σ Ιακωβίδη ο οποίος αναγνώρισε ότι το microυκηναϊκό τείχος είχε δύο πύλες Η κύρια είσοδος βρισκόταν στη βορειοδυτική πλευρά του microυκηναϊκού πύργου microε χτιστή κλίmicroακα ενώ παράλληλα υπήρχε και ένας ευρύτερος στενότερος δρόmicroος κατάλληλος για την πρόσβαση των ζώων Και οι δύο δρόmicroοι microετά την εξωτερική αυλή κατέληγαν στην πύλη που σχηmicroατιζόταν microεταξύ του νοτιοανατο-λικού τmicroήmicroατος του πύργου και της νοτιοδυτικής απόληξης του βόρειου τείχους Μετά την πύλη αυτή microε κατεύθυνση Β-Ν η οποία ενωνόταν microε τον στενό διάδροmicroο Ν-Β

Η προς δυσmicroάς εξωτερική όψη του σωζόmicroενου microυκηναϊκού

microεταξύ του πύργου και του νότιου τείχους σχηmicroατιζόταν βορειότερα microία στενότερη πύλη microέσω της οποίας γινόταν η είσοδος στην ακρόπολη Το πλάτος του τείχους που σώζεται αποσπασmicroατικά ήταν 5 micro Βορειότερα στη βορειοδυτική γωνία της Πινακοθή-κης το τείχος διακλαδίζεται και σχηmicroατίζει διπλή καmicroπύλη το εξωτερικό τείχος κατε-βαίνει χαmicroηλότερα στην πλαγιά στα σπήλαια του Πάνα του Δία και του Απόλλωνα όπου ανιχνεύεται η πορεία του και αφού σχηmicroατίζει αmicroβλεία γωνία ανεβαίνει ΝΑ προς το ανώτερο φρύδι του λόφου Το αντίστοιχο εσωτερικό ανώτερο τείχος διατηρείται και αυτό αποσπασmicroατικά και ακολουθούσε πορεία προς τα ανατολικά Λίγο πριν ενωθεί microε το εξωτερικό ανερχόmicroενο τείχος σχηmicroατιζόταν microία κλιmicroακωτή σύριγγα καθόδου προς τον χαmicroηλότερο οχυρωmicroένο χώρο των σπηλαίων Ανατολικότερα εσωτερικά του microυκη-ναϊκού τείχους και εξωτερικά της κλασικής οχύρωσης στην περιοχή του χαmicroηλότερου σπηλαίου της Αγλαύρου υπάρχει η είσοδος της κατάβασης στη βόρεια υπόγεια βαθιά κρήνη της ακρόπολης η οποία έχει κατασκευαστεί σε βαθύ και απότοmicroο όρυγmicroα 3450 micro microε τmicroηmicroατική κλιmicroακωτή διαmicroόρφωση που καταλήγει σε υδροmicroαστευτική δεξαmicroενή διαmicroέτρου 4 micro Η κατασκευή αυτή έγινε στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) και microετά από 25-30 χρόνια στις αρχές της ΥΕ ΙΙΙΓ έπαψε να λειτουργεί Το τείχος χωρίς να διατηρείται ακολουθούσε το βραχώδες περίγραmicromicroα του λόφου έως τη στενή βορειοανατολική άνοδο της ακρόπολης στα ανατολικά του Ερεχθείου όπου σχηmicroατίζονταν δύο δίοδοι που οδηγούσαν στο εσωτερικό της ακρόπολης προς τα δυτικά και προς τα νότια Τα περάσmicroατα αυτά όπως προέκυψε από τις ανασκαφικές έρευνες του Ο Broneer χτίστηκαν microε τοίχους και αχρηστεύτηκαν όταν κατασκευάστηκε το microυκηναϊκό τείχος Ανατολικότερα της θέσης του πύργου Belvedere στην ανατολική πλευρά της ακρό-πολης διατηρήθηκαν σε ορισmicroένα σηmicroεία ενδείξεις και υπολείmicromicroατα του τείχους Τα σηmicroαντικότερα τmicroήmicroατα του τείχους διατηρούνται εξωτερικά και εσωτερικά του microου-σείου της ακρόπολης στα νοτιοανατολικά του λόφου πλάτους 350-4 micro Το microεγαλύ-τερο όmicroως συνεχόmicroενο κοmicromicroάτι του microυκηναϊκού τείχους έχει σωθεί στη νότια πλευρά της ακρόπολης στο ύψος της νοτιοδυτικής γωνίας του Παρθενώνα σε microήκος 40 micro και πλάτος που φτάνει τα 4-450 micro Το υπόλοιπο νοτιότερο τmicroήmicroα καταστράφηκε από τις microεταγενέστερες επεmicroβάσεις Το δυτικότερο σωζόmicroενο τmicroήmicroα του τείχους είναι αυτό στη νότια πλευρά των Προπυλαίων στην περιοχή του Βραυρωνείου ιερού (σχ 13 20)

Τmicroήmicroα του κυκλώπειου τείχους της microυκηναικής εποχής στην

Εντοmicroές στο βράχο της ακρό-πολης που προέρχονται από το

όπου το τείχος σχηmicroατίζει γωνία microήκους 10 micro και 6 micro αντίστοιχα και αποτελούσε microέρος του εξωτερικού περιβόλου του Βραυρωνείου ιερού της ακρόπολης Το τmicroήmicroα αυτό ήταν ορατό σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας Η κάτω ακρόπολη το πελαρ(σ)γικό τείχος και το ανάκτοροΠελασγικό ή Πελαργικό τείχος ονοmicroαζόταν το αρχαιότερο microυκηναϊκό τείχος στην ακρό-πολη Από τα αρχαία χρόνια όmicroως είναι γνωστό ότι το τείχος αυτό εκτεινόταν δυτικά και κάτω από την ακρόπολη της Αθήνας Από την αρχαιολογική έρευνα του Σ Ιακωβίδη έγινε φανερό ότι το Πελαργικό τείχος περιλάmicroβανε microόνο το βορειοδυτικό κάτω τmicroήmicroα και το χαmicroηλό πλάτωmicroα του λόφου της ακρόπολης στην περιοχή του σπηλαίου του Πάνα και των άλλων σπηλαίων και βρίσκονταν κοντά στο τέλος της οδού των Πανα-θηναίων Σύmicroφωνα microε την αρχαιολογική έρευνα το τείχος κατέβαινε χαmicroηλότερα στη βορειοδυτική γωνία της Πινακοθήκης και στη συνέχεια ανέβαινε προς τα ανατολικά και ενωνόταν microε το κύριο τείχος της ακρόπολης Οι microαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων Κλείδηmicroου (4ος αιώνας πΧ) και Πολέmicroωνα (2ος αιώνας πΧ) ότι το Πελαργικό τείχος είχε εννέα πύλες και εκτεινόταν σε microεγάλη έκταση κάτω από την ακρόπολη στη δυτική και νότια πλευρά της οφείλονται σε ιστορικούς αναχρονισmicroούς Προφανώς έτσι ονο-microάζονταν οι αναληmicromicroατικοί τοίχοι και οι διαmicroορφώσεις της Γεωmicroετρικής και Αρχαϊκής εποχής τις οποίες οι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούσαν ότι σχετίζονται microε το microυκηναϊκό τείχος της ακρόπολης Η ακρόπολη της Αθήνας είχε ήδη κατοικηθεί κατά τη Μεσοελλαδική εποχή (2000-1600 πΧ) και στις αρχές της Μυκηναϊκής εποχής Οργανωmicroένη εγκατάσταση δηmicroιουργήθηκε όταν κατασκευάστηκαν τα microεγάλα αναλήmicromicroατα I-V στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης στις αρχές του 13ου αιώνα πΧ (ΥΕ ΙΙΙΒ) οπότε χτίστηκε το microυκηναϊκό ανάκτορο Το microυκηναϊκό ανάκτορο για microεγάλο χρονικό διάστηmicroα δεν ήταν οχυρωmicroένο Η οχύρωση της ακρόπολης έγινε αργότερα προς τα τέλη του 13ου αιώνα πΧ ήταν ενιαία και δεν δέχτηκε microεταγενέστερες προσθήκες Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι σε αντί-θεση microε τις microυκηναϊκές ακροπόλεις της Αργολίδας η microυκηναϊκή ακρόπολη της Αθήνας δεν καταστράφηκε στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ αλλά συνέχισε να κατοικείται χωρίς διακοπή Η microυθολογική παράδοση αναφέρει τον Αιγέα και τον Θησέα που συνοίκησε microε τους κατοίκους γύρω από την ακρόπολη Η microυκηναϊκή ακρόπολη της Αθήνας αποτελεί χαρα-

Η βάση κίονα από τιτανόλιθο και οι δύο βαθmicroίδες από microαmicromicroόλιθο

κτηριστική περίπτωση ακρόπολης η οποία καταστρέφεται στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα της από τη συνεχή κατοίκηση του χώρουΚατά την ιστορική εποχή στην Ακρόπολη ιδρύθηκε στην έδρα του Μυκηναίου άνακτα ο microεγάλος αρχαϊκός ναός το Εκατόmicroπεδο τα σεβάσmicroια ιερά microε τις πανάρχαιες λατρείες και τα microοναδικά κλασικά δηmicroιουργήmicroατα του 5ου αιώνα πΧ ο Παρθενώνας το Ερέ-χθειο τα Προπύλαια κλπ microε σεβασmicroό στις αρχαίες λατρείες και στο ιερό microυθικό περιβάλλον

Ακρόπολη του Γλα στην ΚωπαΐδαΣτον βορειοανατολικό microυχό του λεκανοπεδίου και άλλοτε λίmicroνης της Κωπαΐδας στη Βοιωτία κοντά στο σηmicroερινό χωριό Κάστρο ξεφυτρώνει microέσα από τον κάmicroπο ένας χαmicroηλός βραχώδης λόφος ακανόνιστου σχήmicroατος καmicroπύλου στα δυτικά και στενού επιmicroήκους στα ανατολικά Ο υπερmicroεγέθης αυτός βράχος έχει microήκος 900 micro Α-Δ microέγι-στο πλάτος 580 micro Β-Ν στα δυτικά και ελάχιστο 125 micro στα ανατολικά Το υψόmicroετρο από τη θάλασσα κυmicroαίνεται από 9638 έως 9996 micro ενώ το ύψος του από τη γύρω πεδιάδα κυmicroαίνεται από 950 έως 38 micro Πριν από την αποξήρανση της λίmicroνης στο βrsquo microισό του 19ου αιώνα ο λόφος ήταν microία νησίδα Η ονοmicroασία Γλας αποτελεί παραφθορά της λέξης Κουλάς-Γουλάς που σηmicroαίνει πύργο-κάστρο είναι χαρακτηριστικό άλλω-στε ότι ακόmicroα και σήmicroερα ονοmicroάζεται από τους κατοίκους Παλιόκαστρο ή Κάστρο Καταλαmicroβάνει έκταση 200 στρεmicromicroάτων και έχει σχετικά οmicroαλή βραχώδη επιφάνεια η βόρεια πλευρά όmicroως χαρακτηρίζεται από ψηλές απότοmicroες πλαγιές Ο λόφος οχυρώθηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή και το τείχος ακολουθεί το ανώτερο περίγραmicromicroα-φρύδι του λόφου Πρόκειται για ένα κολοσσιαίο οχυρωmicroατικό έργο επτα-πλάσιο σε έκταση από τις Μυκήνες και δεκαπλάσιο από την Τίρυνθα microε αποτέλεσmicroα να αποτελεί τη microεγαλύτερη microυκηναϊκή οχύρωση Στη βόρεια πλευρά του λόφου χτίστηκαν δύο microεγάλα πανοmicroοιότυπα microυκηναϊκά microέλα-θρα σε συνέχεια και σε σχήmicroα Γ ενώ νοτιότερα εντός περιβόλου ένα microεγάλο συγκρό-τηmicroα κτιρίων Οι microεγάλες αυτές εγκαταστάσεις microετά τη Μυκηναϊκή εποχή εγκαταλεί-φθηκαν και δεν ξανακατοικήθηκαν παρά microόνο περιστασιακά κατά την Ελληνιστική και τη Βυζαντινή εποχή Η περιοχή αυτή κατά τη Μυκηναϊκή εποχή βρισκόταν στην επικράτεια του ανακτορικού

Τοπογραφικό σχέδιο της ακρό-πολης του Γλα στην Κωπαΐδα

κέντρου του Ορχοmicroενού που είχε υπό τον έλεγχό του την περιοχή της Κωπαΐδας στην οποία ως γνωστόν είχαν εκτελεστεί microεγάλης έκτασης τεχνικά αποξηραντικά έργα για την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας Την ακρόπολη του Γλα αναφέρουν οι περιηγητές του 19ου αιώνα E Dodwell W Leake ο Γερmicroανός αρχαιολόγος L Ross ενώ τον χώρο επισκέφθηκαν και περιέγραψαν το 1837 οι H Ulrichs P Forchhaommer και W Vischer (1853) Η αρχαία ονοmicroασία της ακρόπο-λης είναι άγνωστη Ο Κ Bursian (1862) ταύτισε τον χώρο microε τις Κώπες πόλη από την οποία πήρε την ονοmicroασία της η λίmicroνη ενώ ο A de Ridder την ταυτίζει microε την Άρνη του Οmicroήρου Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες έγιναν το 1893 από τους F Noack και A de Ridder Η ανασκαφική έρευνα συνεχίστηκε το διάστηmicroα 1955-61 από τον έφορο αρχαιοτήτων Ι Θρεψιάδη Στη δεκαετία 1981-1991 η ανασκαφική έρευνα ολοκληρώ-θηκε από τον ακαδηmicroαϊκό Σ Ιακωβίδη ο οποίος δηmicroοσίευσε και τις αρχαιολογικές έρευνες του Ι Θρεψιάδη στους τόmicroους ΓΛΑΣ Ι (1989) και ΓΛΑΣ ΙΙ (1998) Η οχύρωση του ΓλαΤο microυκηναϊκό τείχος συνολικού microήκους 3 χλmicro είναι ενιαίο και περιλαmicroβάνει ολό-κληρο τον λόφο ακολουθώντας το ανώτερο φυσικό του περίγραmicromicroα Το πλάτος τους τείχους φθάνει τα 540-580 micro το σωζόmicroενο ύψος του τα 2-6 micro και είναι κατα-σκευασmicroένο κατά το κυκλώπειο σύστηmicroα microε πλακοειδείς φυσικές πλάκες και microε αδρή επεξεργασία στις εξωτερικές πλευρές Το εσωτερικό γέmicroισmicroα αποτελείται από πλακοειδείς ακατέργαστες πέτρες Ο τρόπος κατασκευής του τείχους εmicroφανίζει microία χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα καθώς δεν παρουσιάζει καmicroπύλες διαmicroορφώσεις αλλά είναι κατασκευασmicroένο κατά συνεχόmicroενα ευθύγραmicromicroα τmicroήmicroατα microήκους 9-10 micro αλλά και 6-10 micro ενώ οι εξωτερικές παρειές-όψεις του διακόπτονται από κατακόρυφες οδοντώσεις microικρές προεξοχές microέσου πλάτους περίπου 025-040 micro microε αποτέλεσmicroα το τείχος να παρουσιάζει πριονωτή όψη Αντίστοιχη διαmicroόρφωση παρουσιάζει και η εσωτερική πλευρά microε εσοχές ή εξοχές Σύmicroφωνα microε τον Σ Ιακωβίδη ο τρόπος αυτός κατασκευής οφείλεται στην ιδιοmicroορφία του ντόπιου φυσικού ασβεστολιθικού βράχου ο οποίος λόγω της γεωλογικής του διαmicroόρφωσης δεν είναι κατάλληλος για καmicroπύλες κατασκευές Στο τείχος υπάρχουν τέσσερις πύλες η δυτική η νότια κύρια πύλη η νοτιοανατολική και η βόρεια πύλη Η ανάβαση στις πύλες γινόταν microε κατασκευές αναληmicromicroατικών τοί-

Κάτοψη του κεντρικού περιβό-λου στο Γλα

χων και κατασκευών Οι πύλες παρουσιάζουν οmicroοιοmicroορφία microε επιmicroέρους ιδιαιτερότη-τες Εκατέρωθεν των πυλών υπάρχουν δύο ορθογώνιοι προmicroαχώνες στην εσωτερική πλευρά κάθε πύλης υπήρχε δίφυλλη πόρτα ενώ εσωτερικά της πύλης σχηmicroατίζεται microία αυλή στη microία πλευρά της οποίας υπάρχει ορθογώνιος χώρος που ονοmicroάζεται φυλάκιο Η δυτική πύλη είναι microικρότερη διαστάσεων 530 x 6 micro έχει εσωτερική αυλή 530 x 4 micro δεξιά δωmicroάτιο-φυλάκιο 3 x 3 micro και αριστερά τοίχο για τη στέγη της εσωτερικής αυλής Η νότια κύρια πύλη αποτελείται από ισχυρούς πύργους πλάτους 580 micro Είναι αξιοση-microείωτο ότι ο δεξιός προεξέχει του τείχους κατά 1150 micro και ο αριστερός microόνο 6 micro microε αποτέλεσmicroα οι αmicroυνόmicroενοι να microπορούν να βάλλουν από τα πλάγια κατά των επιτι-θεmicroένων Το άνοιγmicroα της πύλης είναι 415 micro microεταξύ των παραστάδων Εσωτερικά της πύλης υπήρχε δωmicroάτιο 425 x 290 micro το οποίο είχε στη νότια πλευρά κόγχη 090 x 150 micro και ανάλογο δωmicroάτιο στη νότια πλευρά Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι η προεξέ-χουσα θέση του ενός πύργου που υπάρχει στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα απαντάται για πρώτη φορά στον Γλα

Νοτιοανατολική πύληΗ νοτιοανατολική πύλη είναι διπλή αποτελεί δηλαδή ένα δίπυλο microεταξύ των οποίων παρεmicroβάλλεται τετράπλευρος πύργος πλάτους 6 micro που βρίσκεται στην ίδια γραmicromicroή microε δύο εκατέρωθεν προmicroαχώνες Η διπλή αυτή πύλη κατασκευάστηκε γιατί κάθε πύλη οδηγεί σε διαφορετικούς χώρους η ανατολική πύλη οδηγεί στην ανατολικότερη από-ληξη της ακρόπολης η οποία είναι χωρισmicroένη από τη δυτική microε ένα διατείχισmicroα (εσωτερικό διαχωριστικό τοίχο) και η δυτική οδηγεί στο δυτικό κυρίως τmicroήmicroα της ακρόπολης Η ανατολική πύλη είναι microικρότερη έχει πλάτος 390 micro εξωτερικό βάθος 1050 micro και εσωτερικό δωmicroάτιο Η δυτική πύλη είναι microεγαλύτερη έχει βάθος 1110 micro πλάτος 490 micro και κλείνεται microε δύο διαδοχικές θύρες Μεταξύ των δύο θυρών στη δεξιά πλευρά υπάρχει δωmicroάτιο 310 x 3 micro και απέναντι τοίχος απαραίτητος για την εσωτερική στέγη της πύλης

Βόρεια πύληΑποτελείται από δύο ελαφρώς συmicromicroετρικά προεξέχοντες προmicroαχώνες και εξωτερική

Κάτοψη του Μελάθρου στο Γλα

αυλή διαστάσεων 550 x 7 micro που κλείνει microε θύρα Εσωτερικά υπήρχε στεγασmicroένη εσωτερική αυλή microε φυλάκιο στη δεξιά πλευρά διαστάσεων 320 x 285 micro Αριστερά υπάρχει παράπλευρος υπόστεγος χώρος διαστάσεων 5 x 380 micro

Εσωτερικό της ακρόποληςΤο ανατολικό microικρό τmicroήmicroα της ακρόπολης περίπου το 110 της συνολικής επιφά-νειας είναι χωρισmicroένο από το δυτικό microε ένα διατείχισmicroα Στον χώρο αυτόν υπάρχει επίmicroηκες αψιδωτό κτίριο ακαθόριστης χρήσης Στο κεντρικό δυτικό ευρύτερο τmicroήmicroα της ακρόπολης υπάρχει ένα επιmicroήκης τετράπλευρος περίβολος σε σχήmicroα κανονικού τραπεζίου σχεδόν ορθογώνιο πλάτους 180 micro Α-Δ στη βόρεια πλευρά και 144 micro στη νότια Η ανατολική πλευρά κάmicroπτεται σε δύο σηmicroεία έχει microήκος Β-Ν 260 micro ενώ η δυτική πλευρά είναι ευθύγραmicromicroη και έχει microήκος Β-Ν 28745 micro Οι πλαϊνές επι-microήκεις πλευρές του περιβόλου ενώνονται προς βορρά microε το βόρειο τείχος η δυτική σε ευθεία γραmicromicroή και η ανατολική σχηmicroατίζει ορθή γωνία Στο κεντρικό τmicroήmicroα της βόρειας πλευράς ενδιάmicroεσα του τείχους παρεmicroβάλλεται το microέλαθρο που αποτε-λείται από δύο πτέρυγες σε ορθή γωνία Α-Δ και Β-Ν Δύο εσωτερικά εγκάρσια Α-Δ διατειχίσmicroατα χωρίζουν τον περίβολο σε τρία άνισα τmicroήmicroατα Ι ΙΙ ΙΙΙ Ο βόρειος ανατολικός χώρος Ι διαστάσεων 50 x 80 micro microεταξύ του τείχους του microελάθρου και του περιβόλου είναι αποκλεισmicroένος Το βόρειο τmicroήmicroα ΙΙ έχει διαστάσεις 100 x 160 micro και περιλαmicroβάνει το microέλαθρο που αποτελείται από δύο πτέρυγες σε ορθή γωνία microε κατεύθυνση Α-Δ και Β-Ν Στη νοτιοανατολική πλευρά του περιβόλου υπάρχει πύλη που επικοινωνούσε microε τη νότια είσοδο της ανατολικής πτέρυγας του microελάθρου ενώ η είσοδος της δυτικής πτέρυγας επικοινωνούσε microε έναν δρόmicroο Β-Ν microε το νότιο τmicroήmicroα ΙΙΙ του περιβόλου microε microια πύλη του διαχωριστικού διατειχίσmicroατος Η βόρεια πλευρά του microελάθρου παρεmicroβάλλεται microεταξύ του τείχους και ακολουθεί το ανάγλυφο του λόφου microε αποτέλεσmicroα η πλευρά αυτή να αποτελεί παράλληλα και την εξωτερική πλευρά της οχύρωσης Η επικοινωνία των δύο πτερύγων του microελάθρου που έχουν διαφορετικές εισόδους γίνεται microε έναν συνεχή διάδροmicroο ο οποίος κλείνει microε πόρτα microε αποτέλεσmicroα οι δύο πτέρυγες να είναι δύο ξεχωριστά κτίρια Κοντά στις εισόδους υπήρχαν δύο microικρά microεγαροειδή κτίρια microε πρόδοmicroο και δόmicroο χωρίς όmicroως κίονες και εστία στο microέσο Τα υπόλοιπα διαmicroερίσmicroατα του microελάθρου αποτελούνται από χωριστά

Οι πύλες της ακρόπολης του Γλα Κατόψεις

microεταξύ τους διαmicroερίσmicroατα που επικοινωνούν microε διαδρόmicroους Το κτίριο του microελάθρου ανασκάφηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Γάλλο αρχαιολόγο Α de Ridder Το κατώτερο τmicroήmicroα είναι λίθινο ενώ η ανωδοmicroή του πλίνθινη microε ξυλοδεσιά Το κτίριο ήταν microε βάση το microέγεθος του τοίχου ισόγειο ενώ η στέγη ήταν επικλινής σκεπασmicroένη microε microυκηναϊκές κεραmicroίδες Ήταν διακοσmicroηmicroένο microε ασβεστοκονίαmicroα και τοιχογραφίες οι οποίες δυστυχώς δεν διατηρήθηκαν Το microέλαθρο αποτελείται από δύο όmicroοιες καλοχτισmicroένες πτέρυγες-κατοικίες οι οποίες δεν ήταν ανάκτορα αλλά σύmicroφωνα microε τον Σ Ιακωβίδη ήταν κατοικίες για δύο ισό-τιmicroους αξιωmicroατούχους microε διαφορετικές δικαιοδοσίες Το microοναδικό σε microέγεθος αυτό οχυρό που βρισκόταν στο κάmicroπο της Κωπαΐδας σχετιζόταν άmicroεσα microε τα microεγάλης έκτασης αναχώmicroατα των διωρύγων που συγκέντρωναν το νερό αποστράγγισης της λίmicroνης και το οδηγούσαν στις καταβόθρες Ο ένας εκ των αξιωmicroατούχων προφανώς ήταν ο υπεύθυνος για την εποπτεία και τη συντήρηση των σηmicroαντικών αυτών έργων Ο δεύτερος αξιωmicroατούχος που κατοικούσε στη βόρεια πτέρυγα η οποία επικοινωνεί απευθείας microε το νότιο τmicroήmicroα ΙΙΙ χώρο αποθηκών της microεγάλης παραγωγής δηmicroητρια-κών της Κωπαΐδας προφανώς ήταν επιφορτισmicroένος microε τη συγκοmicroιδή τη συγκέντρωση και τη φύλαξη της ετήσιας παραγωγής

Τα κτίρια των αποθηκώνΤο νότιο microεγάλο τραπεζιόσχηmicroο σχεδόν ορθογώνιο τmicroήmicroα ΙΙΙ του περιβόλου microεγί-στων διαστάσεων 160 x 170 micro συνδέεται microε πύλη microε το βόρειο τmicroήmicroα του χώρου ΙΙ του microελάθρου και microε microία εξωτερική πύλη microε δύο εκατέρωθεν πύργους από τη νότια πλευρά που συνδέεται microε την εξωτερική νότια πύλη του τείχους Ο σωζόmicroενος χαmicroη-λός πέτρινος περίβολος έχει πλάτος 115-120 micro ενώ η ανωδοmicroή του ήταν πλίνθινη Στη νότια πλευρά του τmicroήmicroατος ΙΙΙ που επικοινωνεί απευθείας microε την κύρια πύλη της οχύρωσης υπάρχουν κατά microήκος δύο microεγάλα επιmicroήκη συγκροτήmicroατα microε ανάλογη διάταξη και διαρρύθmicroιση microεταξύ των οποίων παρεmicroβαλλόταν microία microεγάλη πλατεία Το δυτικό επειδή έχει microεγαλύτερο πλάτος φέρει εσωτερική σειρά υποστηριγmicroάτων Στη βόρεια πλευρά τους φέρουν microία σειρά δωmicroατίων πιθανώς κατοικίες ή χώρους εργασίας Στο νότιο άκρο κάθε συγκροτήmicroατος και κατά microήκος της νότιας πλευράς του περιβόλου υπάρχει από ένα microεγάλο τετράπλευρο κτίριο Α-Δ microε τέσσερα επιmicroήκη ίσων

Τmicroήmicroατα της τοιχογραφίας από το δωmicroάτιο Η4 του Γλα microε ρόδα-

Γλας Ανατολικά δωmicroατίου Ν1 κοmicromicroάτια λωρίδας κισσόφυλλων

διαστάσεων δωmicroάτια που επικοινωνούσαν microέσω ενός κεντρικού δωmicroατίου στο κέντρο Οι microεγάλου microεγέθους χαρακτηριστικές αυτές κατασκευές microε βάση τα ευρήmicroατα και ποσότητες καmicroένου σιταριού που βρέθηκαν σε διάφορους χώρους ήταν αποθήκες σιτηρών Οι αποθήκες αυτές είχαν συνολική έκταση 2500 τmicro και συνολική χωρητι-κότητα τουλάχιστον 2000 τόνων Στην ακρόπολη του Γλα προφανώς συγκεντρωνόταν και αποθηκευόταν η ετήσια παραγωγή σιτηρών και δηmicroητριακών της Κωπαΐδας του microεγάλου ανακτορικού κέντρου του Ορχοmicroενού της Βοιωτίας Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι ndashόπως έχει γίνει φανερό από τις ανασκαφικές έρευνεςndash η κολοσσιαία οχύρωση και τα microοναδικά συγκροτήmicroατα του Γλα χτίστηκαν ενιαία στις αρχές του 13ου αιώνα πΧ Οι αποθήκες έφεραν διακόσmicroηση τοιχογραφιών microε διά-φορα έγχρωmicroα σχέδια και παραστάσεις δελφινιών Οι κατασκευές αυτές καθώς και τα microοναδικά microεγάλης έκτασης αποστραγγιστικά αναχώmicroατα της λίmicroνης της Κωπαΐδας για την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας προϋποθέτουν ισχυρή κεντρική εξουσία που ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των microυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων Η καταστροφή της ακρόπολης και η εγκατάλειψη του Γλα έγινε στα τέλη του 12ου αιώνα πΧ γύρω στα 1200 πΧ και είναι εmicroφανής η καταστροφή από πυρκαγιά Στην ίδια εποχή καταστράφηκε και το ανακτορικό κέντρο του Ορχοmicroενού Σύmicroφωνα microε τη microυθολογική παράδοση η καταστροφή αποδίδεται στον Θηβαίο Ηρακλή που κατέ-στρεψε τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐδας Η αντιπαλότητα των δύο microεγάλων ανακτορικών κέντρων της Βοιωτίας των Θηβών και του Ορχοmicroενού είναι επίσης γνωστή από τη microυθολογική παράδοση σύmicroφωνα microε την οποία η microυκηναϊκή Θήβα επικράτησε τελικά του Ορχοmicroενού microε αποτέλεσmicroα να καταστραφεί το microεγαλύτερο τεχνικό αποστραγγιστικό έργο της Μυκηναϊκής εποχής

Μυκηναϊκές ακροπόλεις Θηβών ndash ΕύτρησηςΑπό τη microέχρι τώρα αρχαιολογική έρευνα έχει γίνει φανερό ότι στη Βοιωτία εκτός από τον Γλα υπήρχαν δύο ακόmicroα οχυρωmicroένες microυκηναϊκές ακροπόλεις η microυκηναϊκή ακρόπολη των Θηβών η Καδmicroεία και η Εύτρηση η οποία βρίσκεται 10 χλmicro ΝΔ των Θηβών στην ευρύτερη περιοχή των Θεσπιών Από την ακρόπολη των Θηβών που είναι χτισmicroένη σε ελλειψοειδή λόφο διαστάσεων 800 x 400 micro λόγω της συνεχούς κατοίκησης από τα αρχαία χρόνια microέχρι σήmicroερα

Σύνθεση microε δελφίνια σε αναπα-ράσταση από το δωmicroάτιο Ν1

σώθηκαν ελάχιστα υπολείmicromicroατα από τη microυκηναϊκή οχύρωση στην ανατολική πλευρά του λόφου Η ακρόπολη της Εύτρησης είναι χτισmicroένη σε οmicroαλό αmicromicroόλοφο Από τη microυκηναϊκή οχύρωση που καταλάmicroβανε έκταση 22 στρεmicromicroάτων διατηρήθηκαν ελάχιστοι λίθοι λόγω της επαναχρησιmicroοποίησης των λίθων σε microεταγενέστερες εποχές Οι οχυρώσεις αυτές χρονολογούνται στον 13ο αιώνα πΧ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ

ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Η αναζήτηση του microύθου Οι πρωτεργάτες Ο Γερmicroανός Ερρίκος Σλίmicroαν (1822-1890) υπήρξε άνδρας χαρισmicroατικός επίmicroονος και φιλόδοξος Μετά από περιπετειώδη βίο και απόκτηση πλούτου στη Ρωσία και στην Αmicroερική εγκαταστάθηκε στην Αθήνα Το 1876 ανέσκαψε τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών microε τη βοήθεια της Ελληνίδας συζύγου του Σοφίας Η ανασκαφή έγινε υπό την εποπτεία του Έλληνα αρχαιολόγου Παναγιώτη Σταmicroατάκη Τα εκπληκτικά αποτελέ-σmicroατα της ανασκαφής αυτής ξεπέρασαν κάθε προσδοκία και ανέστησαν κυριολεκτικά microπροστά στα microάτια των συγχρόνων του τον microύθο των πολύχρυσων ΜυκηνώνΟδηγός του Σλίmicroαν ήταν τα οmicroηρικά έπη η Iλιάδα και η Οδύσσεια που ανασυνθέτουν ποιητικά τον Tρωικό πόλεmicroο και τις περιπέτειες της επιστροφής των ηρώων στην πατρίδα τους Ο Σλίmicroαν αναζητούσε στις Μυκήνες τους τάφους των απογόνων του Ατρέα των Ατρειδών που ενέπνευσαν τους τραγικούς ποιητές της Αθήνας του 5ου αιώνα πΧ Με την ίδια πίστη και σύmicroφωνα microε τους στόχους που εξαρχής είχε θέσει ο Σλίmicroαν επεδίωξε και πέτυχε την ανασκαφή και άλλων microυθικών τόπων όπως η Τροία η Τίρυνθα και ο Ορχοmicroενός της Βοιωτίας Ο Χρήστος Τσούντας (1857-1934) κορυφαία microορφή της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας υπήρξε ο ευρυmicroαθής και συστηmicroατικός ερευνητής των Μυκηνών και του θολωτού τάφου του Βαφειού στη Λακωνία Είναι ο πρώτος που έδωσε επιστηmicroονικά τη σύνθεση των νέων δεδοmicroένων στο βιβλίο Μυκήναι και Μυκηναίος πολιτισmicroός το 1893 Ο ίδιος προχώρησε βαθύτερα στον χρόνο και υπήρξε πρωτοπόρος αναδεικνύοντας microε τις ανασκαφές του στις Κυκλάδες και στη Θεσσαλία τους παλαιότερους πολιτισmicroούς του ελληνικού χώρου τον Νεολιθικό και τον Κυκλαδικό Σήmicroερα γνωρίζουmicroε ότι τα οmicroηρικά έπη έργα του 8ου αιώνα πX αποτελούν ποιητι-κές συνθέσεις που αντλούν τις υποθέσεις τους από προγενέστερες παραδόσεις και αναπλάθουν τα κατορθώmicroατα των πολεmicroιστών ή των παράτολmicroων ναυτικών Στις ανα-λυτικές εξιστορήσεις και περιγραφές τους υπάρχουν στοιχεία από τη λαmicroπρότητα των Μυκηνών της microεγάλης ακmicroής αλλά και από τους αιώνες που ακολούθησαν microετά την παρακmicroή του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Οι τάφοι που ανέσκαψε ο Σλίmicroαν χρονολογούνται τετρακόσια χρόνια πριν από τον Τρωικό πόλεmicroο Η ανασκαφή τους όmicroως σηmicroαδεύει την αρχή της έρευνας του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα ο

Ο microεγάλος Έλληνας αρχαιολό-γος της Ελληνικής Προϊστορίας

Χρήστος Τσούντας σηmicroείωνε προφητικά ότι ένα νέο λαmicroπρό κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας άνοιξε χαmicroένο microέχρι τότε στον κόσmicroο της ποιητικής φαντασίας

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟΗ Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή 16ος-15ος αιώνας πΧΟ microυκηναϊκός πολιτισmicroός (1600-1000 πΧ) όπως ονοmicroάστηκε από το microεγαλύτερο κέντρο του τις Μυκήνες στην Πελοπόννησο αναπτύχθηκε σε όλο τον ελληνικό χώρο Η ακτινοβολία του έφθασε από τη Μικρά Ασία την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο microέχρι την Ιταλία και τη βορειοδυτική Ευρώπη Τη σταδιακή microεταστροφή του microεσοελλαδικού κόσmicroου σε microια πιο ευηmicroερούσα αλλά και ιεραρχηmicroένη κοινωνία χαρακτηρίζουν νέα στοιχεία Η γεωργία και η κτηνοτροφία παραmicroένουν βασικές πηγές πλούτου ενώ microαρτυρίες για τη ναυσιπλοΐα παρέχουν οι εικόνες πλοίων σε αγγεία Tα εργαστήρια microεταλλουργίας αναπτύσσονται και διαδίδουν τη χρήση του ανθεκτικού microπρούντζου κράmicroατος χαλκού και κασσίτερου Κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η άνοδος ηγετικών οmicroάδων πολεmicroιστών οι οποίοι αποκτούν δύναmicroη και εξουσία στους ήδη εγκατεστηmicroένους σε πρόσφορες θέσεις οικισmicroούς Καθοριστική σηmicroασία έχουν οι σχέσεις που αναπτύσσονται microε τον microινωικό πολιτισmicroό της Kρήτης ο οποίος την εποχή αυτή βρίσκεται στο απόγειο της ακmicroής του και ασκεί microεγάλη πολιτι-στική επιρροή στους οικισmicroούς των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων όπως το Ακρω-τήρι της Θήρας η Φυλακωπή της Μήλου τα Τριάντα της Ρόδου Η microετάκληση τεχνιτών από την Κρήτη που εργάζονται πλέον στην κυρίως Ελλάδα φέρνει καινούργια στοιχεία και δηmicroιουργεί επανάσταση στην τέχνηΗ συσσώρευση του πλούτου η εισαγωγή έτοιmicroων προϊόντων ιδεών και τεχνικών στην παραγωγή αλλά και στην κοινωνική οργάνωση δηmicroιουργούν microια νέα κατάσταση την οργάνωση της οποίας αναλαmicroβάνει microια ισχυρή εξουσία Η νέα τάξη πραγmicroάτων πουθενά δεν αντικατοπτρίζεται καλύτερα από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών (ταφικοί κύκλοι Α και Β 16oς αιώνας πΧ) microε τα πολύτιmicroα κτερίσmicroατα σύmicroβολα κοι-νωνικής θέσης και αξιώmicroατος Ήδη από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή αναπτύσσονται επαφές microε Ανατολή και Δύση Eνα αργυρό οmicroοίωmicroα ελαφιού από τους ίδιους τάφους θεωρείται έργο των Χετταίων λαού της Μικράς Ασίας οι οποίοι ndashmicroε πρωτεύουσα τη Xαττούσα στην περιοχή της

Μυκηναϊκά εργαλεία σκεύη λύχνοι και σταθmicroά από το

σηmicroερινής Άγκυραςndash συγκροτούν αυτοκρατορία Δύο microυκηναϊκά ξίφη του 15ου αιώνα πX ένα στη Σmicroύρνη και ένα στην περιοχή της Άγκυρας αποτελούν microάρτυρες των περιπετειών των Aχαιών ηρώων στη Mικρά Aσία πριν από τον περίφηmicroο Tρωϊκό πόλεmicroο των τελών του 13ου αιώνα πX Tα microακριά χάλκινα ξίφη των Mυκηνών που αναπα-ράγουν κρητικούς τύπους ανευρίσκονται από τους τάφους της Aλβανίας έως τους θησαυρούς της Tρανσυλβανίας της Mαύρης θάλασσας και του Kαυκάσου Tο άρmicroα ως microεταφορικό microέσο για τον πόλεmicroο και το κυνήγι απεικονίζεται στις λίθινες ταφικές στή-λες των Mυκηνών και γίνεται γνωστό στον ευρωπαϊκό χώρο Συγχρόνως οι άρχουσες τάξεις στη δυτική και ανατολική Ευρώπη χρησιmicroοποιούν χρυσά κύπελλα αποmicroιmicroήσεις των microυκηναϊκών ή και εισάγουν πολύτιmicroα σκεύη από τον χώρο του Aιγαίου Kοινά διακοσmicroητικά θέmicroατα όπως οι σπείρες οι στρόβιλοι και οι ρόδακες ndashτα οποία θεωρού-νται επίσης συmicroβολισmicroοί του ηλίουndash παρατηρούνται στην Eλλάδα και στην υπόλοιπη Eυρώπη Πολύτιmicroα για την εποχή κοσmicroήmicroατα από ήλεκτρο (κεχριmicroπάρι) της Bαλτικής συνοδεύουν τους νεκρούς των βασιλικών τάφων των Mυκηνών ή της Πύλου Πίσω από τις αmicroοιβαίες αυτές σχέσεις είναι δυνατόν να κρύβονται εθιmicroοτυπικές ανταλλαγές δώρων microεταξύ ηγεmicroόνων Την ίδια εποχή οι microεγάλοι θολωτοί τάφοι της Πύλου αποτελούν τα πρώτα δείγmicroατα microνηmicroειώδους αρχιτεκτονικής ενώ περιλαmicroβάνουν επίσης πλούσια κτερισmicroένες ταφές Τον 15ο αιώνα η επίδειξη πλούτου και ισχύος κατά την ταφή microελών της άρχουσας τάξης όπως αυτή εκφράζεται microε τον microνηmicroειώδη χαρακτήρα των τάφων και τα πλούσια κτερίσmicroατα παρατηρείται σε όλη την Ελλάδα microε ενδεικτικά παραδείγmicroατα τον θολωτό τάφο του Βαφειού στη Λακωνία τους θολωτούς τάφους της περιοχής της Πύλου και τον θολωτό τάφο του Βόλου Η έρευνα των οικισmicroών αυτής της περιόδου δεν έφερε στο φως ανάκτορα ή κυκλώπεια τείχη Υπάρχουν ωστόσο κάποια κτίρια microε επίσηmicroο χαρακτήρα στα οποία γύρω από τον κεντρικό ορθογώνιο χώρο το microέγαρο αναπτύσσονται και άλλοι βοηθητικοί χώροι όπως αποθήκες και εργαστήρια τα οποία επικοινωνούν microε ένα σύστηmicroα διαδρόmicroων Την πληρέστερη εικόνα ενός τέτοιου κτιρίου έδρας ηγεmicroόνα κατά τα τέλη του 15ου αιώνα πΧ microας δίνει το κτίριο στο Μενελάιο Λακωνίας κοντά στη Σπάρτη ενώ ανά-λογα κτίρια είναι γνωστό ότι υπήρχαν στην Πύλο στον Κακόβατο Τριφυλίας και στην Τίρυνθα

Λίθινοι λύχνοι και άλλα σκεύη εισηγmicroένα στις Μυκήνες κυρίως

Λίθινη microήτρα (13ος αιώνας πΧ) για τη χύτευση ορειχάλ-

Ο οικισmicroός στο Ακρωτήρι της Θήρας διατηρεί σχέσεις microε τους Αχαιούς της κυρίως Ελλάδας χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στην τοιχογραφία του στόλου στο Ακρω-τήρι της θήρας απεικονίζονται Μυκηναίοι πολεmicroιστές να αποβιβάζονται στο λιmicroάνι του Ακρωτηρίου Η έκρηξη του ηφαιστείου (16ος αιώνας πΧ) και η καταστροφή του οικισmicroού στο Ακρωτήρι συγκλονίζει όλο το Αιγαίο Ο microινωικός πολιτισmicroός της Κρήτης παρά τις καταστροφές από τις επιπτώσεις της έκρηξης και το παλιρροϊκό κύmicroα παρα-microένει ακmicroαίος Κατά τα microέσα του 15ου αιώνα πΧ ωστόσο οι Μυκηναίοι καταλαmicroβά-νουν το ανάκτορο της Κνωσού και εγκαθίστανται στην Κρήτη Οι τάφοι των πολεmicroιστών στα περίχωρα της Κνωσού αλλά και η πρόσφατη ανασκαφή ανάλογων τάφων στα Χανιά δίνουν την ταυτότητα των νέων κυρίαρχων της Κρήτης Tο microινωικό ανάκτορο της Kνωσού υπό αχαϊκή πλέον δυναστεία είναι το πρότυπο της συγκεντρωτικής και ιεραρχηmicroένης διοικητικής οργάνωσης που θα microεταφερθεί και στην κυρίως Ελλάδα από την επόmicroενη περίοδο Η γραφειοκρατία της νέας διοίκησης προσαρmicroόζει τη microινωική Γραmicromicroική γραφή Α για να αποδώσει την ελληνική γλώσσα στη Γραmicromicroική γραφή B την πρώτη ελληνική γραφή Η εποχή των microεγάλων ανακτόρων 14ος-13ος αιώνας πΧΣτις αρχές του 14ου αιώνα πΧ οικοδοmicroούνται τα microεγάλα ανάκτορα των Mυκηνών της Tίρυνθας και της Πύλου στην Πελοπόννησο και των Θηβών στη Bοιωτία Ισχυρά διοι-κητικά κέντρα υπήρχαν επίσης στην ακρόπολη της Μιδέας στην Αργολίδα στον Ορχο-microενό της Βοιωτίας και στην Ιωλκό της Θεσσαλίας H ακρόπολη των Αθηνών η πατρίδα του microυθικού ήρωα Θησέα ήταν τειχισmicroένη microε κυκλώπεια τείχη ελάχιστα όmicroως ίχνη σώθηκαν από το microυκηναϊκό ανάκτορο λόγω της συνεχούς και έντονης οικοδοmicroικής δραστηριότητας στον ιερό λόφο κατά τα microεταγενέστερα χρόνιαΤα ανάκτορα αποτελούν τα διοικητικά οικονοmicroικά στρατιωτικά και θρησκευτικά κέντρα microιας ευρύτερης περιοχής ο τόπος όπου συγκεντρώνονται τα προϊόντα της γης και οι πρώτες ύλες για κατεργασία στα ανακτορικά εργαστήρια Η κεντρική διοίκηση είναι ιεραρχικά διαmicroορφωmicroένη microε επικεφαλής τον άνακτα Εξειδικευmicroένοι γραφείς τηρούν αρχεία στη Γραmicromicroική Β τα οποία καταγράφουν τις οικονοmicroικές δραστηριότη-τες του ανακτόρου και το ανθρώπινο δυναmicroικό ελεύθερων και δούλων που εργάζεται στην υπηρεσία τους Οι χρυσοχόοι οι χαλκουργοί οι ελεφαντουργοί οι λιθοξόοι

Ορειχάλκινα αντικείmicroενα των ανακτορικών εργαστηρίων των

οι ξυλουργοί και οι άλλοι τεχνίτες εργάζονται υπό την εποπτεία των αξιωmicroατούχων του ανακτόρου στα ανακτορικά εργαστήρια microέσα στα κυκλώπεια τείχη ή στις λεγό-microενες οικίες εκτός της Aκρόπολης Το ανάκτορο διατηρεί παράλληλα τον έλεγχο της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής καθώς και της παραγωγής κρασιού λαδιού ή αρωmicroάτων Mεγάλοι ψευδόστοmicroοι αmicroφορείς συνήθως microε επιγραφές στη Γραmicromicroική Β που δηλώνουν τον ιδιοκτήτη ή τον παραγωγό καθώς και τον τόπο παραγωγής χρησιmicroοποιούνται στη διακίνηση των υγρών προϊόντων ενώ φέρουν και πήλινα σφρα-γίσmicroατα τα οποία διασφαλίζουν την ποιότητα και την ακεραιότητα του περιεχοmicroένου Οργανωmicroένη είναι επίσης η παραγωγή και η κατεργασία του microαλλιού των προβάτων ενώ γυναίκες υφάντρες ασχολούνται microε την ύφανση ενδυmicroάτων Tα ανάκτορα διατηρούν σχέσεις και διεξάγουν οργανωmicroένο εmicroπόριο microε την Kύπρο την Aίγυπτο και την Eγγύς Aνατολή Στα αρχεία της Xαττούσας σώζονται επιστο-λές σε σφηνοειδή γραφή του microεγάλου Xιττίτη βασιλιά προς τον αδελφό του της Ahhiyawa (Αχαΐας) που αναφέρονται ειδικά σε ταραχές στην πόλη της Milawanda (Mίλητο) Οι θαλαmicroωτοί τάφοι στη Μικρά Ασία και στα κεραmicroικά εργαστήρια της Mιλή-του τα οποία ειδικεύονται στην παραγωγή της microυκηναϊκής κεραmicroικής δηλώνουν την παρουσία των Αχαιών-Eλλήνων στην περιοχή πριν από τον ελληνικό αποικισmicroό της 1ης χιλιετίας Κατά τον 14ο αιώνα πλακίδια σκεύη ή ειδώλια από φαγεντιανή που φέρουν τη δέλτο των Φαραώ Amicroένοφι Brsquo και Γrsquo microεταφέρονται στις Mυκήνες ίσως και από επίσηmicroη αιγυπτιακή αντιπροσωπεία προς τους Tanaja (Δαναούς) επίθετο συνώ-νυmicroο των Ελλήνων-Αχαιών του Οmicroήρου Στην Amicroάρνα πρωτεύουσα του Amicroένοφι Δrsquo του αιρετικού Φαραώ Aκενατόν εισάγεται microεγάλη ποσότητα microυκηναϊκής κεραmicroικής Στο θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου των Θηβών φυλάσσονται σφραγιδοκύλινδροι από κύανο (lapis lazuli) microε σκηνές θεών και ηρώων της Μεσοποταmicroίας Στα εξωτικά για τον ελληνικό χώρο αντικείmicroενα περιλαmicroβάνονται επίσης τα λίθινα αιγυπτιακά αγγεία οι σκαραβαίοι από φαγεντιανή τα αβγά στρουθοκαmicroήλου Είναι η εποχή της microυκηναϊκής κοινής της κυριαρχίας του microυκηναϊκού πολιτισmicroού σε όλο το Αιγαίο και της ακτινοβολίας του στη Μεσόγειο

Το τέλος του microυκηναϊκού πολιτισmicroούΟι microετακινήσεις των λαών της ξηράς και της θάλασσας στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ

Αιγυπτιακό κοmicroψοτέχνηmicroα σε αβγό στρουθοκαmicroήλου και

αναστατώνουν όλη την κεντρική και ανατολική Mεσόγειο από τη Σαρδηνία έως την Kύπρο και τη Συρία καταστρέφουν τη χιττιτική αυτοκρατορία και την περιοχή της Eγγύς Aνατολής και τελικά κατανικώνται από τους Aιγυπτίους H διακοπή των επαφών του microυκηναϊκού κόσmicroου microε τα λιmicroάνια της ανατολικής Mεσο-γείου θεωρείται microία από τις κύριες αιτίες κατάρρευσης του συγκεντρωτικού ανακτορι-κού συστήmicroατος στην Eλλάδα και της αρχής microιας νέας περιόδου κατά τον 12ο αιώνα πX που είναι και ο τελευταίος του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Κοινωνικά και οικονοmicroικά προβλήmicroατα microιας ταραγmicroένης περιόδου microετά τον Τρωικό πόλεmicroο και την περιπετει-ώδη κατά την παράδοση επιστροφή των ηρώων στις πατρίδες τους θεωρούνται επίσης ότι οδήγησαν στην καταστροφή και εγκατάλειψη των ανακτόρων Οι ανασκαφές βεβαιώνουν ότι την ίδια περίοδο ισχυροί σεισmicroοί πλήττουν τις ακροπόλεις και φαίνεται ότι δεν υπάρχουν πλέον τα οικονοmicroικά microέσα και η βούληση για την άmicroεση επισκευή και επαναλειτουργία των microεγάλων κτιρίων Μια νέα πραγmicroατικότητα διαmicroορφώνεται πλέον στον microυκηναϊκό κόσmicroο κατά τον 12ο αιώνα πΧ Αναπτύσσονται χωρίς την επιρροή των ισχυρών κεντρικών διοικήσεων νέα τοπικά κέντρα στην Πελοπόννησο στα νησιά των Κυκλάδων στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη Παρατηρούνται microετακινήσεις πληθυσmicroών που αναζητούν microεγαλύτερη ασφάλεια Οι παλαιές ακροπόλεις όπως οι Μυκήνες και η Τίρυνθα συνεχίζουν πάντα να κατοικούνται και οι θαλάσσιοι δρόmicroοι του Αιγαίου είναι ανοικτοί Η επικοινωνία microε την ανατολική Μεσόγειο δεν έχει εντελώς διακοπεί και χάλκινα ειδώλια του συροπα-λαιστινιακού θεού Reshef ανευρίσκονται στις Μυκήνες στην Τίρυνθα και στη Φυλα-κωπή της Μήλου Οι σχέσεις microε την Κύπρο εντείνονται και παρατηρείται microετανάστευση πληθυσmicroού προς τη microεγαλόνησοΗ δηmicroιουργία microιας νέας τάξης πολεmicroιστών σε περιοχές όπως η Αχαΐα η Αρκαδία και η ανατολική Κρήτη microακριά από τα παλαιά κέντρα δίνουν microια εικόνα της εποχής που προετοιmicroάζει την πολεmicroική αριστοκρατία των οmicroηρικών επών Xαρακτηριστική είναι η διάδοση και η παρουσία στους τάφους των πολεmicroιστών microιας κατηγορίας ισχυρών χάλκινων ξιφών που έχουν δυτικοευρωπαϊκό πρότυπο και ήταν ήδη γνωστά πριν από το τέλος της εποχής των ανακτόρων Ο ίδιος τύπος ξίφους κατασκευασmicroένος πλέον από σίδηρο επιβιώνει και κατά τους επόmicroενους αιώνες (11ος-8ος αιώνας πX) την εποχή του Σιδήρου Χάλκινες περόνες και πόρπες καθώς και εγχειρίδια εισάγονται

Χάλκινα εργαλεία από την Τροία της 3ης χιλιετίας πΧ

τώρα κυρίως από την Ιταλία διαmicroέσου της Αδριατικής οδού σηmicroαδεύοντας microια εποχή ανανέωσης των σχέσεων της δυτικής Ευρώπης microε τον ελληνικό χώρο Ο 11ος αιώνας πΧ (Υποmicroυκηναϊκή περίοδος) σηmicroαδεύει το τέλος του microυκηναϊκού πολιτισmicroού και παρά την αναπόφευκτη αρχικά πολιτιστική υποχώρηση στη microεταβα-τική αυτή περίοδο δηmicroιουργούνται οι βάσεις της ανάπτυξης της αυτόνοmicroης ελληνικής πόλης

Η ταφική αρχιτεκτονική και τα ταφικά έθιmicroα Οι ταφικοί κύκλοι Α και Β των Μυκηνών που περιέκλειαν τους τάφους των ηγεmicroόνων των Μυκηνών κατά τον 17ο και 16ο αιώνα πΧ αποτελούσαν microέρος του προϊστορικού νεκροταφείου που απλωνόταν στη δυτική πλευρά της ακρόπολης εκτός της κατοικη-microένης περιοχής που τότε περιοριζόταν στην κορυφή της ακρόπολης Τον 13ο αιώνα πΧ η ανέγερση του δυτικού κυκλώπειου τείχους και της Πύλης των Λεόντων ανύψωσε το έδαφος και οι τάφοι του Κύκλου Α επιχώθηκαν Η ανάmicroνησή τους ωστόσο παρέ-microενε ζωντανή και το νέο τείχος περιέλαβε στο εσωτερικό του τους τάφους ενώ νέος περίβολος διαmicroορφώθηκε σε ανώτερο επίπεδο Ο ταφικός κύκλος Β προγενέστερος του Α παρέmicroεινε εκτός των τειχών της ακρόπολης η microνήmicroη έσβησε και εν microέρει κατα-πατήθηκε κατά την ανέγερση του θολωτού τάφου της Κλυταιmicroνήστρας τον 14ο αιώνα πΧ Επιτύmicroβιες στήλες microε ανάγλυφες παραστάσεις υψώνονται πάνω από τους τάφους Σε αυτές απεικονίζεται για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο το άρmicroα που σύρεται από άλογα το κατεξοχήν microέσο microεταφοράς της αριστοκρατίας και δηmicroοφιλές εικονογραφικό θέmicroα κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Το άρmicroα αποτελεί το κεντρικό στοιχείο σε πολεmicroικές ή κυνηγετικές σκηνές που σκοπό είχαν την εξύmicroνηση των ανδραγαθηmicroάτων των νεκρών Εντυπωσιακός είναι ο microεγάλος αριθmicroός και η ποικιλία των πολύτιmicroων κτερισmicroάτων τα οποία συνόδευαν τους νεκρούς στον τάφο όπως οι χρυσές νεκρικές προσωπίδες και τα περίτεχνα χάλκινα όπλα των ανδρικών ταφών τα χρυσά αργυρά και χάλκινα σκεύη τα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια και κυρίως στις γυναικείες ταφές τα κοσmicroήmicroατα Οι συνολικά έξι λακκοειδείς τάφοι του κύκλου Α είναι βαθιά ορύγmicroατα βάθους έως 4 micro των οποίων τα τοιχώmicroατα επενδύονται microε λίθους στο κατώτερο τmicroήmicroα τους Η οροφή από ξύλα ή και λίθινες πλάκες στηρίζεται στα τοιχώmicroατα Οι διαστάσεις τους

Ο ταφικός κύκλος Α των Μυκη-νών βρισκόταν εκτός της κατοι-

κυmicroαίνονται από 3 x 350 micro έως 450 x 640 micro Ο ταφικός κύκλος Β περιλαmicroβάνει 14 microεγάλους λακκοειδείς τάφους ανάλογους microε αυτούς του ταφικού κύκλου Α καθώς και 12 microικρότερους απλούς κιβωτιόσχηmicroους τάφους Ανάλογοι τάφοι χωρίς τα πλούσια κτερίσmicroατα των ταφικών κύκλων βρέθηκαν και σε άλλες θέσεις όπως η Θήβα η Ελευσίνα και η ΠύλοςΟι θολωτοί τάφοι είναι microνηmicroειώδεις κτιστοί υπόγειοι τάφοι microε κυκλικό θάλαmicroο στε-γασmicroένο κατά τον εκφορικό τρόπο (οι σειρές των λίθων στα τοιχώmicroατα συγκλίνούν βαθmicroιαία προς το εσωτερικό και καταλήγουν σε έναν λίθο το κλειδί της θόλου στην κορυφή) Πρωιmicroότεροι από τον 16ο αιώνα πΧ είναι οι τάφοι της Πύλου ενώ κατά τον 15ο αιώνα πΧ είναι ο συνήθης τρόπος ταφής των τοπικών ηγεmicroόνων Σε ελάχι-στες περιπτώσεις υπάρχει και παράπλευρος ορθογώνιος θάλαmicroος όπως στους microνηmicroει-ώδεις θολωτούς τάφους του Ατρέα του Μινύου στον Ορχοmicroενό της Βοιωτίας καθώς και σε αυτόν των Aρχανών στη microυκηναϊκή Κρήτη που χρονολογούνται στον 14ο αιώνα πΧ Οι θολωτοί τάφοι είναι προσιτοί microε microεγάλο δρόmicroο ανοιγmicroένο κάθετα στην πλαγιά ενός λόφου που οδηγεί στον θάλαmicroο διαmicroέσου της εισόδου και του στοmicroίου Εξωτε-ρικά καλύπτονται microε τύmicroβο από χώmicroα Ο θολωτός τάφος του Ατρέα έχει θόλο διαmicroέτρου 1460 micro και ύψος 1350 micro και παράπλευρο δωmicroάτιο λαξευmicroένο σε φυσικό βράχο H microνηmicroειώδης πρόσοψη είχε ύψος 1050 micro και στη microέση ανοιγόταν θύρα ύψους 540 micro και πλάτους 270 micro Η θύρα της εισόδου ανοίγει ανάmicroεσα σε δύο ηmicroικόνες από πρασινωπό οφείτη λίθο microε ανάγλυφη διακόσmicroηση ενώ microε ανάγλυφες πλάκες από ερυθρό λίθο έχει καλυφθεί το τύmicroπανο και το ανακουφιστικό τρίγωνο πάνω από το υπέρθυρο Συνεχείς σπείρες και ηmicroιρόδακες αποτελούν τα διακοσmicroητικά θέmicroαταΟ θολωτός τάφος του Μινύου έχει διάmicroετρο 14 micro ενώ ανάλογο υπολογίζεται και το ύψος του Οι δόmicroοι της θόλου φέρουν ίχνη χάλκινων καρφιών και φαίνεται ότι οι τοί-χοι είχαν πρόσθετη χάλκινη διακόσmicroηση (χαλκέους τοίχους αναφέρει ο Όmicroηρος στην Οδύσσεια (η 84-87) Η οροφή του πλευρικού θαλάmicroου φέρει επίσης διακόσmicroηση microε σπειροειδή και σχηmicroατικά φυτικά θέmicroατα microέσα σε πλαίσια από ρόδακες Οι θολωτοί αυτοί τάφοι ήταν συληmicroένοι από την αρχαιότητα ο χαρακτηρισmicroός τους όmicroως ως θησαυρών υποδηλώνει τον πλούτο των κτερισmicroάτων που περιείχανΣτις πλαγιές των λόφων γύρω από τις ακροπόλεις και τους οικισmicroούς αναπτύσσονται

λίθοι φραγήςτης εισόδου

λίθοι

πέρασmicroα εισόδου (δρόmicroος)

κλίση εδάφουςείσοδος

C

C D

D



ΚΑΤΟΨΗ

είσοδος

τεχνητός τύmicroβοςτριγωνικός χώροςσυγκράτησηςτου βάρους

ΤΟΜΗ

∆ΡΟΜΟΣ

κάτοψη δαπέδουτοίχος φραγής

ΘΟΛΟΣ

φυσική κλίση

Κάτοψη και τοmicroή θολωτού και θαλαmicroωτού τάφου

συστηmicroατικά τα νεκροταφεία των θαλαmicroωτών τάφων Οι θάλαmicroοι κυκλικοί ή ορθογώ-νιοι microε ελαφρώς θολωτή επίπεδη ή σαmicroαρωτή οροφή είναι ανασκαmicromicroένοι στο microαλακό υπέδαφος Στα τοιχώmicroατά τους διακρίνονται ακόmicroη τα ίχνη των σκαπτικών εργαλείων Είναι προσιτοί microέσω στενού δρόmicroου ανοιγmicroένου κάθετα στην πλαγιά του λόφου που οδηγεί σε συνήθως χαmicroηλή θύρα φραγmicroένη microε ξερολιθιά Στο δάπεδό τους ανοίγονταν ταφικοί λάκκοι ενώ στα τοιχώmicroατα υπήρχαν κόγχες ή θρανία για την εναπόθεση των νεκρών και των κτερισmicroάτων Προορίζονται για τους αξιωmicroατούχους ή και τους απλούς κατοίκους microιας περιοχής συνεπώς διαφοροποιούνται σηmicroαντικά ως προς το microέγεθος την επιmicroέλεια της κατασκευής (σπανίως φέρουν κάποια απλή γραπτή διακόσmicroηση) καθώς και τον πλούτο της κτέρισης Οι θαλαmicroωτοί τάφοι είναι οικογενειακοί και χρησιmicroοποιούνται για πολλαπλές ταφές σε ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα που φθάνει τους δύο ή τους τρεις αιώνες Σε ορισmicroένες περιπτώσεις τον 12ο αιώνα πΧ παρατηρείται η επαναχρησιmicroοποίηση θαλαmicroωτών τάφων που έχουν εγκαταλειφθεί από τους αρχικούς κατόχους Ο παραmicroερισmicroός των λειψάνων των προγενέστερων ταφών και των κτερισmicroάτων καθώς και η αφαίρεση των πολυτιmicroότερων εξ αυτών παρατηρείται στους περισσότερους τάφους για τη δηmicroιουρ-γία χώρου για νέες ταφές Συγχρόνως φωτιές ανάβονται για την απολύmicroανση και τον φωτισmicroό τους Ο νεκρός εναποτίθετο συνήθως στο δάπεδο του τάφου ή και σε λάκκο σε συνεσταλmicroένη στάση φορώντας τα ενδύmicroατα και τα κοσmicroήmicroατά του Συνοδεύεται από τα κτερίσmicroατα προσφορές των συγγενών προς τον νεκρό τα οποία είναι ανάλογα του φύλου και της κοινωνικής του τάξης Οι παιδικοί και βρεφικοί τάφοι είναι συχνά ακτέριστοι Η καύση των νεκρών δεν είναι διαδεδοmicroένο έθιmicroο και τα λίγα παραδείγ-microατα ανάγονται στην περίοδο του τέλους του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Υπάρχουν λίγες ενδείξεις για τη χρήση ξύλινων κιβωτίων ή φορείων για την κήδευση και ταφή του νεκρού Στο νεκροταφείο της Τανάγρας στη Βοιωτία επικρατεί η χρήση των πήλινων λαρνάκων διακοσmicroηmicroένων microε εικονιστικές παραστάσεις θρηνωδών γυναι-κών σφιγγών κυνηγίου ταυροκαθαψίων ή αγώνων προς τιmicroήν των νεκρών Ο τρόπος αυτός ταφής επικρατεί κυρίως στα νεκροταφεία θαλαmicroωτών τάφων της microυκηναϊκής Κρήτης όπως στο νεκροταφείο των Αρmicroένων κοντά στο Ρέθυmicroνο Σπάνια ήταν και η χρήση απλών επιτύmicroβιων στηλών microε απλά εγχάρακτα σύmicroβολα Μετά το τέλος της ταφής υπάρχουν ενδείξεις για τελετουργίες που περιλάmicroβαναν την κατανάλωση φαγη-

Σχεδιαστική αναπαράσταση της πρόσοψης του laquoθησαυρού του

τών και ποτώνΟι θαλαmicroωτοί τάφοι στην πλειοψηφία τους παρέmicroειναν ασύλητοι και τα πολυπληθή κτερίσmicroατά τους αργυρά χάλκινα και λίθινα σκεύη χρυσά δαχτυλίδια-σφραγίδες και οι σφραγιδόλιθοι κοσmicroήmicroατα από χρυσό υαλόmicroαζα και φαγεντιανή χάλκινα όπλα πήλινα αγγεία και ειδώλια δίνουν πολλά στοιχεία για τη microυκηναϊκή κοινωνία από την κοινωνική ιεραρχία και τις θρησκευτικές της δοξασίες έως τις εξωτερικές σχέσεις Κατά τον 11ο αιώνα πΧ επικρατεί ο ατοmicroικός τρόπος ταφής σε microικρούς κιβωτιόσχη-microους λάκκους που απαρτίζουν εκτεταmicroένα νεκροταφεία όπως αυτό της Σαλαmicroίνας Η φτωχή κτέριση κυρίως microικρά πήλινα αγγεία και χάλκινα κοσmicroήmicroατα δίνει το πνεύmicroα microιας εποχής microε περιορισmicroένα microέσα microακριά από τη λαmicroπρότητα του microυκηναϊκού πολι-τισmicroού

Η microαρτυρία των ναυαγίων Από τα πρωιmicroότερα γνωστά ναυάγια της Μυκηναϊκής εποχής είναι αυτό της Κύmicroης της Εύβοιας από το οποίο ανασύρθηκαν το 1919 χάλκινα τάλαντα του 15ου αιώνα πΧ Τα χάλκινα τάλαντα και εργαλεία αποτελούν το κύριο φορτίο και ενός άλλου ναυαγίου του 13ου αιώνα πΧ αυτού της Χελιδονίας Άκρας στις νοτιοανατολικές ακτές της Μικράς ΑσίαςΣηmicroαντικότατες πληροφορίες παρέχει το ναυάγιο του 14ου αιώνα πΧ στο ακρωτήρι Ulu Burum κοντά στο Κας (απέναντι από το Καστελόριζο) το οποίο microετέφερε ποι-κίλο πλουσιότατο φορτίο microε προέλευση την Αίγυπτο την Εγγύς Ανατολή και την Κύπρο Ξεκινώντας από τις συροπαλαιστινιακές ακτές το κατάφορτο πλοίο διέσχιζε το Aιγαίο microεταφέροντας πρώτες ύλες Σε αυτές περιλαmicroβάνονταν τάλαντα χαλκού από την Κύπρο σε σχήmicroα δοράς βοδιού ή δισκοειδή σε microεγάλες ποσότητες που το βάρος τους έφθανε τους 10 τόνους Τα microοναδικά γνωστά τάλαντα κασσίτερου και υαλόmicroαζας τα ελεφαντόδοντα και τα κέρατα ιπποπόταmicroου ο αιγυπτιακός έβενος ή τα αυγά στρου-θοκαmicroήλου προορίζονταν για τα ανακτορικά εργαστήρια των Mυκηνών και των άλλων κέντρων Στο ίδιο φορτίο οξυπύθmicroενοι χαναανίτικοι αmicroφορείς διακινούσαν προς την Ελλάδα microια ποικιλία υγρών και στερεών προϊόντων όπως ρητίνη τερεβίνθου χρήσιmicroη στην αρωmicroατοποιία αλλά και στην παραγωγή κρασιού ή και χάντρες από υαλόmicroαζα Ο microοναδικός ξύλινος πτυκτός πίνακας γραφής ενός τύπου που ήταν γνωστός microέχρι τώρα

Πήλινη λάρνακα (13ος αιώνας πΧ) microε απεικόνιση ποmicroπής

Στις επιτύmicroβιες στήλες των Μυκηνών σηmicroειώνονται οι πρώ-

από τον Όmicroηρο (Ιλιάδα Ζ 168-169) προέρχεται από το ναυάγιο αυτόΣτο ίδιο πλοίο βρέθηκαν microυκηναϊκά χάλκινα όπλα σφραγιδόλιθοι και πήλινα επιτρα-πέζια σκεύη τα οποία δεν αποτελούσαν αντικείmicroενα εmicroπορίου Πιθανώς ανήκαν σε Μυκηναίους αξιωmicroατούχους οι οποίοι επέβαιναν στο πλοίο και συνόδευαν το πολύτιmicroο φορτίο του Το πλήρωmicroα πρέπει να ήταν από την Κύπρο ή τη Συροπαλαιστίνη και χρη-σιmicroοποιούσε τα χαρακτηριστικά κυπριακά επιτοίχια λυχνάρια Το ναυάγιο του ακρωτηρίου Ιρίων στην Αργολίδα χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ λίγο πριν από την πτώση των ανακτόρων Στο φορτίο του δεν περιλαmicroβά-νονται χάλκινα τάλαντα και εξωτικά είδη Μεταφέρει κυρίως κυπριακούς πίθους microεγά-λους microινωικούς ψευδόστοmicroους αmicroφορείς και microυκηναϊκά αποθηκευτικά αγγεία για τη διακίνηση προϊόντων Πρόκειται microάλλον για κυπριακό πλοίο που συνέδεε την Κύπρο microε την Κρήτη και την Αργολίδα την εποχή κατά την οποία εντείνονται οι σχέσεις του ελλαδικού κόσmicroου microε την Κύπρο

Η ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΟι πρώτες ύλες Κατά τη Μυκηναϊκή εποχή η χρήση των microετάλλων ήταν ευρύτατη Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει έναν microεγάλο αριθmicroό microετάλλινων σκευών αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων Εξειδικευmicroένες αναλύσεις προσπαθούν να προσδιορίσουν την προέ-λευση των microετάλλων που χρησιmicroοποιούντο στον ελληνικό χώρο Πηγή του χρυσού είναι δυνατόν να είναι η πλούσια Αίγυπτος αλλά και τα ποτάmicroια ή το όρος Παγγαίον στη Μακεδονία Ο άργυρος και ο microόλυβδος υπάρχουν στο Λαύριο στην Αττική και στη Σίφνο στις Κυκλάδες Ο χαλκός προέρχεται από την Κύπρο το Λαύριο ή τη Μικρά Ασία ενώ κοιτάσmicroατα χαλκού υπάρχουν και στη Σαρδηνία Ο κασσίτερος φαίνεται ότι προ-ερχόταν από την Ανατολή όπως microαρτυρεί και το ναυάγιο του Κας Μία άλλη πιθανή πηγή κασσίτερου είναι η δυτική Ευρώπη Το κράmicroα χαλκού και κασσιτέρου παράγει τον microπρούντζο το βασικό microέταλλο από το οποίο κατασκευάζονται όλα τα χάλκινα σκεύη όπλα και εργαλεία του microυκηναϊκού κόσmicroου Την προσπάθεια για την εξοικονόmicroηση του υλικού φανερώνουν οι θησαυροί microεγάλα σύνολα ήδη χρησιmicroοποιηmicroένων και φθαρmicroέ-νων χάλκινων όπλων και εργαλείων συγκεντρωmicroένα προφανώς από χαλκουργούς ως πρώτη ύλη για νέα κατεργασία

Τάλαντο χαλκού σε σχήmicroα δοράς βοδιού (15ος αιώνας

Ορειχάλκινο ρηχό κύπελλο (16ος αιώνας πΧ) το οποίο

Τα πολύτιmicroα αγγεία Χρυσά και αργυρά σκεύη κυρίως κύπελλα και πρόχοι κατάλληλα για το βασιλικό τρα-πέζι συνοδεύουν ως κτερίσmicroατα τους νεκρούς των βασιλικών τάφων των Μυκηνών Ανάλογα χρυσά κύπελλα βρέθηκαν στους θολωτούς τάφους της Πύλου και στον λεγό-microενο θησαυρό της Καλαmicroάτας Τα σκεύη αυτά ικανοποιούσαν την επιθυmicroία των Αχαιών ηγεmicroόνων για πολυτέλεια Κατασκευάζονται από σφυρήλατα χρυσά ελάσmicroατα και οι λαβές προσηλώνονται στο σώmicroα microε χρυσά καρφιά Διακοσmicroούνται έκτυπα microε σπείρες ή και εικονιστικά θέmicroατα όπως τα λιοντάρια που τρέχουν ή το θαλάσσιο τοπίο Τα περίφηmicroα κύπελλα του θολω-τού τάφου του Βαφειού microε σκηνές σύλληψης ταύρου αποτελούν τα σηmicroαντικότερα έργα αυτής της κατηγορίας Στο λεγόmicroενο κύπελλο του Νέστορος microε το υψηλό πόδι δύο γεράκια εικονίζονται στα χείλη του ποτηριού Η οmicroηρική περιγραφή για το laquoπερικαλλές δέπαςraquo microε περιστέρια στο χείλος που βρισκόταν στη σκηνή του γηραιού βασιλιά της Πύλου Νέστορα (Ιλιάδα Λ 632-635) έδωσε το όνοmicroα στο κύπελλο αυτό Ο Όmicroηρος όmicroως αναφέρεται σε ένα πολύ microεγαλύτερο σκεύος ανάλογο microε τους χάλκινους κρατήρες Η ζωγραφική σε microέταλλο γνωστή από τα εγχειρίδια χρησιmicroοποιείται και για τη διακό-σmicroηση αργυρών σκευών Εκτός από τα επιτραπέζια σκεύη εξαιρετικά έργα microεταλλοτε-χνίας είναι τα τελετουργικά ρυτά των βασιλικών τάφων όπως αυτά σε σχήmicroα κεφαλής ταύρου λιονταριού ή οκτώσχηmicroης ασπίδας το κωνικό ρυτό της πολιορκίας και ο microεγά-λος κρατήρας microε πολεmicroική σκηνή που δεν σώζεται σε καλή κατάσταση

Τα χάλκινα σκεύηΤα microεγάλα χάλκινα σκεύη (λέβητες υδρίες κρατήρες και τρίποδες) είναι σφυρήλατα και κατασκευάζονται από ελάσmicroατα χαλκού που συνδέονται microεταξύ τους microε σειρά χάλ-κινων καρφιών Οι λαβές είναι χυτές Τα σκεύη αυτά χρησιmicroοποιούντο στην καθηmicroερινή ζωή και ορισmicroένα έχουν επισκευαστεί λόγω φθορών κατά τη χρήση Ο microεγάλος αριθmicroός τους που βρέθηκε στους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών (16ος αιώνας πΧ) επέ-τρεπε την προετοιmicroασία πλούσιων συmicroποσίων αντάξιων του πλούτου των ηγεmicroόνωνΚατά τον 15ο-14ο αιώνα ανήκουν οι microικρές πρόχοι οι λεκάνες οι φιάλες και τα λυχνά-

Χρυσό κύπελλο (16ος αιώνας πΧ) από τους βασιλικούς

ρια microε την κάθετη λαβή Οι πρόχοι συχνά φέρουν διακοσmicroητική ταινία στον ώmicroο microε φυτικά ή γραmicromicroικά θέmicroατα η οποία κάλυπτε τα σηmicroεία ένωσης των ελασmicroάτων Τα άλλα φέρουν διακόσmicroηση στο πλατύ χείλος Προς το τέλος της Ανακτορικής εποχής η σπανιότητα του χαλκού δεν επιτρέπει πλέον τη δηmicroιουργία πολλών χάλκινων σκευών Τον 12ο αιώνα πΧ έργα της κυπριακής microεταλλοτεχνίας όπως ο χάλκινος τρίποδας από τον θησαυρό της Τίρυνθας εισάγονται στην κυρίως Ελλάδα

Τα χάλκινα εργαλείαΜια ποικιλία χάλκινων εργαλείων σε τύπους καθιερωmicroένους από αιώνες και γνωστούς microέχρι σήmicroερα χρησιmicroοποιείται κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Μας δίνουν πληροφορίες για την καθηmicroερινή ζωή και τις παραγωγικές ασχολίες των ανθρώπων όπως η γεωργία το ψάρεmicroα η ξυλουργική ή η λιθοξοΐα Σε αυτά περιλαmicroβάνονται διπλοί και microονοί πελέ-κεις αξίνες microαχαίρια δρεπάνια σφυριά πριόνια σmicroίλες καλέmicroια τρυπάνια βελόνες αγκίστρια χάλκινες ζυγαριές που χρησιmicroοποιούν microολύβδινα βάρη και χάλκινα χαλι-νάρια αλόγων Ξυράφια τριχολαβίδες και χάλκινοι καθρέπτες ανήκουν στα σύνεργα καλλωπισmicroού ανδρών και γυναικών

Ο οπλισmicroόςΤα επιθετικά όπλα του Μυκηναίου πολεmicroιστή περιλαmicroβάνουν ξίφη εγχειρίδια λόγχες και τόξα γνωστά από τους τάφους των πολεmicroιστών και τις παραστάσεις στην τέχνη Τα ξίφη εντάσσονται σε microια τυπολογία που επιτρέπει την παρακολούθηση της εξέλιξής τους σε όλη τη διάρκεια του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Τα ξίφη τύπου Α microε τη microακριά και λεπτή λεπίδα κατάγονται από τη microινωική Κρήτη Διαθέτουν περίτεχνες λαβές διακο-σmicroηmicroένες microε χρυσό και ελεφαντόδοντο microε τη microικρότερη όmicroως αντοχή στη microάχη λόγω της αδύναmicroης στειλέωσης της λαβής στο ξίφος Γιrsquo αυτόν τον λόγο το ξίφος τύπου Α σύντοmicroα αντικαταστάθηκε από το πιο εξελιγmicroένο ξίφος του τύπου Β Τα ξίφη τύπου Β βραχύτερα και πιο στιβαρά από εκείνα του τύπου Α ήταν ανθεκτικότερα και θεω-ρούνται τυπικά microυκηναϊκά δηmicroιουργήmicroατα Τα ξίφη και των δύο αυτών τύπων γνωστά από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών προορίζονταν να διαπερνούν το σώmicroα και όχι να το πλήττουν Ορισmicroένα φέρουν ανάγλυφη ή εγχάρακτη διακόσmicroηση στον ώmicroο ή στη λεπίδα Στα διακοσmicroητικά θέmicroατα συγκαταλέγονται γρύπες ή άλογα που τρέχουν

Χάλκινα ξίφη τύπου Α και Β (16ος αιώνας πΧ) microε χρυσά ή

καθώς και σπειροειδή θέmicroαταΗ δηmicroιουργία των νέων τύπων που κυριαρχούν κατά τον 14ο και 13ο αιώνα αποβλέπει κυρίως στην ενίσχυση της λαβής στην ασφαλέστερη συγκράτηση του ξίφους microέσα στην παλάmicroη και στην προστασία του χεριού Η λαβή αποκτά κερατοειδείς αποφύσεις ή είναι σταυρόσχηmicroη Στα τέλη του 13ου αιώνα πΧ εmicroφανίζεται νέος τύπος ισχυρού χάλκινου ξίφους κατάλληλος για να τρυπά αλλά και να πλήττει ο οποίος έχει δυτικο-ευρωπαϊκό πρότυπο Τον 12ο αιώνα πΧ τα ξίφη αυτά κατασκευάζονται και διαδίδονται στην κυρίως Eλλάδα ιδίως στην Αχαΐα στην Κρήτη και στην Κύπρο και κυριαρχούν παραmicroερίζοντας τους αντίστοιχους ασθενέστερους τεχνικά microυκηναϊκούς τύπουςΤα εγχειρίδια και οι παραξιφίδες (κοντά ξίφη) είναι γνωστά κυρίως από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή Ορισmicroένα φέρουν περίτεχνη διακόσmicroηση στη λεπίδα και αποτελούν σύmicroβολα κύρους και εξουσίας για τους κατόχους τους Ευρύτατη διάδοση έχουν οι λόγχες οι αιχmicroές των ακοντίων που έχουν ξύλινο στέλε-χος Αποτελεί το κύριο όπλο του Μυκηναίου χρήσιmicroο για τον πόλεmicroο και το κυνήγι ενώ το ξίφος παραmicroένει το όπλο της άρχουσας τάξης Τον επιθετικό οπλισmicroό συmicroπλη-ρώνουν τα τόξα που χρησιmicroοποιούν λίθινα ή χάλκινα βέληΟ αmicroυντικός οπλισmicroός περιλάmicroβανε τον θώρακα την περικεφαλαία και τις κνηmicroίδες Αυτά κατασκευάζονταν συνήθως από φθαρτά υλικά που δεν διατηρούνται στον χρόνο Η microορφή τους είναι γνωστή κυρίως από απεικονίσεις στην τέχνη Σώζονται ωστόσο κάποια δείγmicroατα χάλκινου αmicroυντικού οπλισmicroού Εντυπωσιάζει ο microεγάλος χάλκινος θώρακας από το νεκροταφείο των Δενδρών που κάλυπτε το σώmicroα τον λαιmicroό και τους ώmicroους των laquoχαλκοθεωρήκωνraquo Αχαιών πολεmicroιστών που αναφέρει ο Όmicroηρος (Ιλιάδα Δ 447-448) Ειδικό ιδεόγραmicromicroα της Γραmicromicroικής Β δηλώνει τον τύπο αυτό της πανοπλίας Διατηρούνται ακόmicroη θραύσmicroατα από άλλους θώρακες καθώς και από χάλκινες περικε-φαλαίες Στις Μυκήνες έχουν βρεθεί χάλκινα θραύσmicroατα από την κάλυψη του χεριού του πολεmicroιστή Χάλκινες κνηmicroίδες είναι γνωστές από τους τάφους της Αχαΐας και από την Αθήνα του 12ου αιώνα πΧ

Η χρήση του σιδήρουΟ σίδηρος ήταν σπάνιο υλικό στον microυκηναϊκό κόσmicroο Τα δαχτυλίδια από τις Μυκήνες τον θολωτό τάφο του Βαφειού και τα Δενδρά (Μιδέα) που συνδυάζουν τη χρήση

Τmicroήmicroα χάλκινου ξίφους microε λαβή διακοσmicroηmicroένη κατά την περί-

σιδήρου και αργύρου αποτελούσαν σπάνια και πολύτιmicroα για τους κατόχους τους απο-κτήmicroατα Δύο σιδερένια microαχαίρια του 12ου αιώνα πΧ από το νεκροταφείο της Περα-τής στην Αττική φαίνεται ότι προέρχονται από την Ανατολή

Το οδοντόφρακτο κράνος Χαρακτηριστικό στοιχείο του Μυκηναίου πολεmicroιστή είναι το περίτεχνο οδοντόφρακτο κράνος κατασκευασmicroένο από χαυλίους κάπρου σε επάλληλες σειρές Ο τύπος χρησι-microοποιήθηκε ήδη από τη Μεσοελλαδική περίοδο και γνώρισε microεγάλη διάδοση κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Για την κατασκευή του κράνους ήταν απαραίτητος ένας microεγάλος αριθmicroός δοντιών κάπρου Πραγmicroατικοί χαύλιοι σε ικανό αριθmicroό ώστε να αποκαταστα-θεί η microορφή του κράνους έχουν βρεθεί στις ανασκαφές Ο τύπος αυτός κράνους δεν επιβιώνει microετά το τέλος του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Η ανάmicroνησή του όmicroως επιβιώνει και ο Όmicroηρος (Ιλιάδα Κ 260-265) microας δίνει την περιγραφή του Απεικονίσεις του κράνους υπάρχουν σε τοιχογραφίες όπως σε αυτή του Στόλου στο Ακρωτήρι Θήρας και στο ανάκτορο της Πύλου Ελεφάντινα πλακίδια microε microορφές πολεmicroιστών οι οποίοι φορούν οδοντόφρακτο κράνος είναι γνωστά από ανασκαφές στην κυρίως Ελλάδα (Μυκήνες Σπάτα) στη Δήλο και στην Κρήτη (Αρχάνες Χανιά) Τα πλακίδια αυτά ήταν ενθέmicroατα και στόλιζαν πολύτιmicroα ξύλινα έπιπλαΤο κυνήγι του κάπρου απαιτούσε microεγάλη επιδεξιότητα και τόλmicroη Ο Όmicroηρος (Ιλιάδα Ι 538-550) αναφέρεται στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου στο οποίο λαmicroβάνουν microέρος ο Μελέαγρος και γνωστοί microυθικοί ήρωες Σε άλλο χωρίο παροmicroοιάζει την ορmicroή του Έκτορα microε αυτή του λιονταριού ή του κάπρου που περικυκλώνεται από κυνηγούς (Ιλιάδα Μ 41-42) Η σηmicroασία του κυνηγιού κάπρου για τη microυκηναϊκή άρχουσα τάξη δηλώνεται από τις απεικονίσεις στην τέχνη και από τη microυθική παράδοση Έργα όπως η τοιχογραφία της Τίρυνθας και ο σφραγιδόλιθος από τον θολωτό τάφο του Βαφειού που απεικονίζουν κυνήγι κάπρου ανήκουν στο microυκηναϊκό θεmicroατολόγιο και δεν έχουν παράλληλα στη microινωική τέχνη Τα χρυσά κύπελλα του Βαφειού Πρόκειται για κορυφαία αριστουργήmicroατα της κρητοmicroυκηναϊκής microεταλλοτεχνίας έργα ενός ή δύο καλλιτεχνών του 15ου αιώνα πΧ Βρέθηκαν το 1888 από τον Χρήστο Τσού-ντα κατά την ανασκαφή ασύλητου λάκκου στο δάπεδο του θολωτού τάφου του Βαφειού

Οδοντόφρακτο κράνος (14ος-13ος αιώνας πΧ) από τον

Χρυσό κύπελλο από το Βαφείο Λακωνίας που χρονολογείται

Λακωνίας Οι παραστάσεις έχουν αφηγηmicroατικό χαρακτήρα και εικονίζουν σκηνές σύλ-ληψης ταύρων Ο ταύρος κατέχει ξεχωριστή θέση στην κρητοmicroυκηναϊκή εικονογραφία Συmicroβόλιζε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και την αγριότητα της φύσης που όmicroως ήταν δυνατό να τιθασευτεί microε ικανούς και ευφυείς χειρισmicroούς ώστε στο εξής να χρησιmicroο-ποιείται προς το ανθρώπινο όφελος Τα ταυροκαθάψια γνωστά από τη microινωική Κρήτη microετέφεραν ακριβώς στον χώρο του τελετουργικού θεάmicroατος την πάλη του ανθρώπου microε τη φύση που αντιπροσωπεύει ο ταύρος Στο ένα κύπελλο απεικονίζεται microέσα σε τοπίο microε ελαιόδεντρα και φοίνικες η προσπά-θεια δύο κυνηγών να συλλάβουν τον ταύρο ο οποίος τρέπεται σε φυγή ανατρέποντας τους διώκτες του Στο microέσο της παράστασης ο ταύρος παγιδεύεται στα δίκτυα των κυνηγών Στο άλλο κύπελλο απεικονίζεται σκηνή ειρηνικής σύλληψης ταύρου microέσα σε τοπίο microε ελαιόδεντρα Ο ταύρος-θήραmicroα εmicroφανίζεται καθοδηγούmicroενος από την οσmicroή προς microια αγελάδα microε την οποία ερωτοτροπεί στο κέντρο της παράστασης Στην τελευταία σκηνή αιχmicroαλωτίζεται από τον κυνηγό που δένει χοντρό σχοινί στο πίσω πόδι του ταύρου

Insignia dignitatis Τα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια από τους βασιλικούς τάφους απεικονίζουν σκηνές χαρακτηριστικές του πνεύmicroατος της πολεmicroικής αριστοκρατίας στην οποία ανήκουν οι ηγεmicroόνες των Μυκηνών Στο ένα απεικονίζεται σκηνή κυνηγιού από άρmicroα που σύρεται από δύο άλογα Ένας τοξότης σηmicroαδεύει ελάφι που τρέχει Στο άλλο παριστάνεται πολεmicroική σκηνή σε βραχώδες τοπίο Δύο άνδρες microονοmicroαχούν microε microακρά ξίφη ένας τρίτος φορά οδοντόφρακτο κράνος κρατά δόρυ και ολόσωmicroη ασπίδα Ένας τέταρτος είναι ήδη πεσmicroένος κάτω και έχει τεθεί εκτός microάχης Σε microία χρυσή σφραγίδα απεικο-νίζεται λιοντάρι που επιτίθεται σε άνδρα και τον δαγκώνει στον ώmicroο ενώ αυτός το χτυπά microε ξίφοςΣύmicroβολα κύρους και εξουσίας αποτελούν και τα εγχειρίδια microε την περίτεχνα διακοσmicroη-microένη λεπίδα Περίφηmicroο είναι το εγχειρίδιο microε την παράσταση κυνηγιού λιονταριών από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών Απεικονίζονται άνδρες οπλισmicroένοι microε δόρατα και τόξα που καλύπτονται από δύο microεγάλες ολόσωmicroες και microία οκτώσχηmicroη ασπίδα Ένα λιοντάρι έχει ήδη πληγωθεί και ένας άνδρας κείτεται στο έδαφος ενώ δύο άλλα

Χρυσό δαχτυλίδι από τις Μυκή-νες (16ος αι πΧ) microε παρά-

λιοντάρια τρέπονται σε φυγή Στην πίσω όψη του εγχειριδίου λιοντάρι κυνηγά ζαρκά-δια Ένα άλλο εγχειρίδιο φέρει εξωτική παράσταση τοπίου από τις όχθες του ποταmicroού Νείλου στην Αίγυπτο Αιλουροειδή κυνηγούν υδρόβια πτηνά ανάmicroεσα σε άνθη παπύ-ρου 16ος αιώνας πΧ (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) Είναι φανερό ότι οι εικόνες των εγχειριδίων δανείζονται στοιχεία από την Ανατολή Πιθανώς όmicroως λιοντάρια υπήρχαν και στην Αργολίδα κατά τη Μυκηναϊκή εποχή καθώς έχουν βρεθεί οστά τους στην Τίρυνθα Συmicroβολικό χαρακτήρα πρέπει να είχε και το περιδέραιο microε τους χρυσούς αετούς Ζωγραφική σε microέταλλο Η τεχνική η οποία χρησιmicroοποιείται στη διακόσmicroηση των microυκηναϊκών εγχειριδίων εύστοχα ονοmicroάστηκε ζωγραφική σε microέταλλο Η απεικόνιση microιας σύνθετης και λεπτο-microερούς παράστασης πάνω σε microεταλλική επιφάνεια αποτελεί ένα από τα επιτεύγmicroατα της microυκηναϊκής τέχνης ήδη από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχή Η τεχνική αυτή συνί-σταται στην τοποθέτηση περίτmicroητων ελασmicroάτων από χρυσό και άργυρο πάνω σε microια microεταλλική (χάλκινη ή αργυρή) επιφάνεια στη λεπίδα ενός όπλου ή στο σώmicroα ενός αγγείου Η συνδετική χρήση κράmicroατος χρυσού αργύρου χαλκού και άλλων microετάλλων σε microικρή ποσότητα δίνει το χαρακτηριστικό microαύρο βάθος και τις λεπτοmicroέρειες των παραστάσεωνΤα γνωστά εγχειρίδια προέρχονται από τα microεγάλα κέντρα της Πελοποννήσου τις Μυκή-νες τη Μιδέα (Δενδρά) την Πύλο το Βαφειό αλλά και τον θολωτό τάφο των Φαρών στην Αχαΐα Ένα microοναδικό τmicroήmicroα ξίφους microε διακόσmicroηση χρυσών πελέκεων ndashσήmicroερα στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγηςndash λέγεται ότι βρέθηκε στη Θήρα Από τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι γνωρίζουmicroε ότι την εποχή αυτή πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου το νησί έχει επαφές microε τους Αχαιούς της κυρίως Ελλάδας Η ίδια τεχνική χρησιmicroοποιείται και για τη διακόσmicroηση αργυρών αγγείων Μία κύλικα από τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών φέρει φυτικό διάκοσmicroο Σε κύπελλο από τους θαλαmicroωτούς τάφους των Μυκηνών και σε ένα σκεύος από την Πύλο απεικονίζο-νται ανδρικές κεφαλές Δύο πανοmicroοιότυπες αργυρές φιάλες του 15ου αιώνα πΧ microε διχαλωτή λαβή από το νεκροταφείο των Δενδρών στην Αργολίδα και στην Έγκωmicroη της Κύπρου διακοσmicroούνται microε βουκράνια (σχηmicroατικές κεφαλές ταύρων) και φυτικά

Αργυρή φιάλη microε διακοσmicroητικές ανδρικές κεφαλές από θαλαmicroο-

θέmicroατα Τα σκεύη είναι ενδεικτικά των σχέσεων που αναπτύσσονται microε την Κύπρο ήδη από την Πρώιmicroη Μυκηναϊκή εποχήΗ τέχνη αυτή δεν επιβιώνει του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Ο απόηχός της ωστόσο διατηρείται στην περιγραφή του Οmicroήρου για την περίτεχνη ασπίδα του Αχιλλέα έργο του θεού Ηφαίστου η οποία εικονίζει σκηνές από τη ζωή των ανθρώπων (Ιλιάδα Σ 474-607) Οι πολύχρυσες Μυκήνεςεπί δrsquo εγδούπησαν Αθηναίη τε και Ήρη τιmicroώσαι βασιλέα πολυχρύσοιο Μηκήνης (Οmicroήρου Ιλιάδα Λ 45-46)τότrsquo εβροντήσαν η Αθηνά και η Ήρα να τιmicroήσουν των πολυχρύσων Μυκηνών τον microέγα βασιλέα

οι δrsquo ικάνοmicroεν φάσκειν Μυκήνας τας πολυχρύσους οράν (Σοφοκλέους Ηλέκτρα 8-9) Να που φθάσαmicroε λοιπόν microπροστά στις πολύχρυσες Μυκήνες

Ο Όmicroηρος τραγούδησε τις Μυκήνες ως πολύχρυσες και ο microύθος παρέmicroεινε ζωντα-νός στους τραγικούς ποιητές του 5ου αιώνα πΧ Πράγmicroατι ο χρυσός των πολύτιmicroων σκευών και κοσmicroηmicroάτων κυριαρχεί στα κτερίσmicroατα των βασιλικών τάφων των Μυκη-νών Ιδιαίτερα οι χρυσές νεκρικές προσωπίδες συνολικά πέντε όλες σε ανδρικές ταφές έγιναν εmicroβληmicroατικές του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Η σηmicroαντικότερη από αυτές γνωστή microε τη συmicroβατική ονοmicroασία laquoτου Αγαmicroέmicroνοναraquo αποδίδει την επιβλητική microορφή ενός Αχαιού ηγεmicroόνα από αυτούς που θεmicroελίωσαν τη δύναmicroη των Μυκηνών Η προσω-πίδα είναι κατασκευασmicroένη από έλασmicroα microε τα χαρακτηριστικά του προσώπου έκτυπα Τα microάτια αποδίδονται κλειστά Οι οπές στην περιοχή των αφτιών αποδεικνύουν ότι η προσωπίδα στερεωνόταν στο πρόσωπο microε τη βοήθεια νήmicroατος Στους ίδιους τάφους βρέθηκαν χρυσά νεκρικά επιστήθια που κάλυπταν τον κορmicroό του νεκρού Το microεγαλύτερο είναι διακοσmicroηmicroένο microε έκτυπες σπείρες ενώ δύο έκτυποι κύκλοι δηλώνουν το στήθος Ανάλογες ήταν οι πολυτελείς αιγυπτιακές ταφές στις οποίες το σώmicroα του νεκρού καλυπτόταν ολόκληρο microε χρυσά ελάσmicroατα Στις Μυκήνες υπάρχει και microία microοναδική χρυσή επένδυση βρέφους που αποτελείται από πολλά microεmicroο-

νωmicroένα ελάσmicroατα τα οποία κάλυπταν το πρόσωπο και ολόκληρο το σώmicroα Χαρακτηρι-στική λεπτοmicroέρεια αποτελούν οι χρυσοί κρίκοι που κρέmicroονται από τα αφτιά Την εικόνα συmicroπληρώνουν τα εκατοντάδες χρυσά δισκάρια microε έκτυπη διακόσmicroηση διαφόρων θεmicroάτων (πεταλούδα χταπόδι φύλλο ρόδακας σπείρες και στρόβιλος) που προέρχονται από τις γυναικείες ταφές Οι microικροσκοπικές οπές στην περιφέρεια υποδεικνύουν ότι τουλάχιστον τα περισσότερα ήταν ραmicromicroένα σε πολυτελή ενδύmicroατα ή υφάσmicroατα Περίτmicroητα χρυσά ελάσmicroατα σε σχήmicroα χταποδιού πεταλούδας ελαφιών ή αιλουροειδών φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό σε γυναικείες και ανδρικές ταφές

Τα τελετουργικά σκεύη (ρυτά)Η κατάθεση πολύτιmicroων τελετουργικών σκευών ως κτερισmicroάτων τα οποία πιθανώς χρη-σιmicroοποιήθηκαν ως ρυτά στις νεκρικές σπονδές χαρακτηρίζει τους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών Το αργυρό ρυτό σε σχήmicroα κεφαλής ταύρου microε χρυσά κέρατα και ρόδακα στο microέτωπο αναπαράγει θέmicroα γνωστό από τη microινωική Κρήτη που συmicroβολίζει τη ζωτική δύναmicroη και γονιmicroότητα Το χρυσό σφυρήλατο ρυτό σε σχήmicroα επιβλητικής κεφαλής λιονταριού παρουσιάζει ένα κατεξοχήν microυκηναϊκό σύmicroβολο που εκφράζει την ισχύ της άγριας φύσης και τη βασιλική εξουσία Το λίθινο αγγείο microε τις περίτεχνες λαβές είναι εισηγmicroένο από τα εξειδικευmicroένα εργαστήρια της Κρήτης Το αργυρό κωνικό ρυτό της πολιορκίας microας δίνει microια microοναδική σκηνή πολιορκίας τειχισmicroένης παραλιακής πόλης οκτώ αιώνες παλαιότερης από τα οmicroηρικά έπη Διακρίνονται γυναικείες microορφές στα τείχη microπροστά από πολυώροφα κτίρια καθώς και άνδρες υπερασπιστές microε σφενδόνες και τόξα Η θάλασσα και ο ελαιώνας δηλώνουν τον χώρο της παράστασης Κατά την Ανακτορική εποχή τον 14ο και 13ο αιώνα επικρατούν τα πήλινα ρυτά σε σχήmicroα απλού χωνιού ή πρόχου Τα ρυτά χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ειδικών ανοιγmicroάτων για την εισροή και την εκροή των υγρών και είναι δυνατόν να είχαν και πρακτικές χρήσεις Στους θαλαmicroωτούς τάφους κυρίως της microυκηναϊκής Αττικής ανευ-ρίσκεται microια πλειάδα πήλινων ρυτών διαφόρων τύπων ανάmicroεσά τους και δύο ρυτά σε σχήmicroα υποδήmicroατος του οποίου η microυτερή άκρη έχει έντονη κλίση προς τα πάνω Τα σκεύη αναπαράγουν ανάλογα πήλινα αγγεία των Χετταίων που είχαν ευρεία διάδοση στη Μικρά Ασία Από τα Βολιmicroίδια της Μεσσηνίας προέρχεται ένα ιδιότυπο τριποδικό

Μία από τις 5 νεκρικές προσω-πίδες (16ος αιώνας πΧ) από

ρυτό microε σφαιρικό σώmicroα και υψηλό λαιmicroό από τον ώmicroο του οποίου εκφύονται τρία κεφάλια ζώων δύο ταύρων και ενός ελαφιού Tο κωνικό ρυτό από τάφο στην Πυλώνα της Pόδου microε γραπτή εικονιστική διακόσmicroηση θρησκευτικού χαρακτήρα (πότνιος θηρών) φέρει επίθετη πλαστική κεφαλή ταύρου και ακολουθεί microια παράδοση κοινή στον χώρο της ανατολικής MεσογείουΜια ειδική κατηγορία πλαστικών αγγείων είναι τα ζωόmicroορφα ρυτά συνήθως σε microορφή ταύρου που ανευρίσκονται σε ιερά όπως αυτό στη Φυλακωπή της Μήλου Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η microικρή οmicroάδα των πήλινων ταυροκεφαλών-ρυτών microε γραπτή διακόσmicroηση που σώζονται ακέραια και αποδεικνύουν τη συνέχεια του τύπου αυτού κατά τη Μυκηναϊκή εποχή Tα γνωστά παραδείγmicroατα προέρχονται κυρίως από τη Pόδο την Kάρπαθο την Kύπρο και την Ουγκαρίτ (Pας Σάmicroρα) στη Συρία τα Δωδεκά-νησα και τον χώρο της ανατολικής Mεσογείου Μία κεφαλή κριού βρέθηκε στη Νάξο ενώ σε θολωτό τάφο της Πύλου microία microοναδική κεφαλή ελαφιούΜια γραφική εικόνα microας δίνουν τα πήλινα ρυτά σε microορφή αλόγου ή ηmicroιόνου που είναι φορτωmicroένος microε σκεύη Τα γνωστότερα παραδείγmicroατα προέρχονται από τους τάφους στην Ιαλυσό της Ρόδου και στη Φαιστό της Κρήτης και χρονολογούνται στον 12ο αιώνα πΧ Την ίδια εποχή στην Αχαΐα στην Κρήτη και στην Κύπρο διαδίδονται τα πτηνό-σχηmicroα αγγεία που κατατίθενται επίσης ως κτερίσmicroατα στους τάφους

Η πλαστικήΟι επιτύmicroβιες στήλες των ταφικών κύκλων Α και Β των Μυκηνών microε την ανάγλυφη απεικόνιση σκηνών πολέmicroου ή κυνηγιού από άρmicroα αποτελούν τα πρώτα έργα της microυκηναϊκής πλαστικής Το ανάγλυφο είναι αδρό και ρηχό χωρίς microεγάλη πλαστικό-τητα Ελάχιστα έργα της microεγάλης αρχιτεκτονικής γλυπτικής είναι γνωστά Το περίφηmicroο ανάγλυφο της Πύλης των Λεόντων στις Μυκήνες εντυπωσιάζει microε τη microεγαλοπρέπειά του Η λίθινη ζωφόρος microε ανάγλυφους ηmicroιρόδακες και ενθέσεις από κυανή (γαλάζια) υαλόmicroαζα που διακοσmicroούσε τον τοίχο του προθαλάmicroου του ανακτόρου της Τίρυνθας θυmicroίζει τον στίχο του Οmicroήρου για τους laquoθριγκούς κυάνοιοraquo (Οδύσσεια η 86-87) Στο ίδιο ανάκτορο η λίθινη βάση του βάθρου του θρόνου φέρει διακόσmicroηση από συνεχείς σπείρες Η διακόσmicroηση των θολωτών τάφων ανήκει επίσης στα microεγάλα αρχιτεκτονικά ανάγλυφα

Χρυσό microυκηναϊκό ρυτό σε microορφή κεφαλής λιονταριού

Η microυκηναϊκή πλαστική εκφράζεται κυρίως microε έργα microικρού microεγέθους από ελεφαντόδο-ντο και πηλό ή σπανιότερα κονίαmicroα Στις εξαιρέσεις συγκαταλέγεται η microεγάλη γυναι-κεία κεφαλή από ασβεστοκονίαmicroα microορφή θεάς ή σφίγγας Τα χαρακτηριστικά του επι-βλητικού προσώπου microε την έντονη έκφραση τονίζονται microε ζωηρό κόκκινο ή microαύρο χρώmicroα και διακρίνονται στιγmicroορόδακες στα microάγουλα και στο πηγούνι Η microορφή φέρει πόλο (κάλυmicromicroα κεφαλής) και στο microέτωπο διακρίνονται οι βόστρυχοι της κόmicromicroωσης Προέρχεται από την περιοχή του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών και χρονολο-γείται στον 13ο αιώνα πΧ Στα αριστουργήmicroατα της πλαστικής ανήκει το microικρού microεγέθους ύψους 75 εκ ελεφά-ντινο ολόγλυφο σύmicroπλεγmicroα δύο γυmicroνόστηθων καθιστών γυναικείων θεοτήτων και ενός νεαρού θεού που ακουmicroπά στα γόνατά τους πρόκειται για τη λεγόmicroενη ελεφάντινη τριάδα Λεπτοmicroερώς αποτυπώνονται οι πλούσιες φούστες που φορούν οι θεές ενώ στην πίσω όψη ένας πλεκτός επενδύτης περιβάλλει και τις δύο microορφές Στην κάτω επιφάνεια υπάρχει εγκοπή για τη στερέωσή του ίσως σε ένα σκήπτρο Βρέθηκε στην περιοχή του ανακτόρου των Μυκηνών και ίσως είχε εισαχθεί από την Κρήτη Χρονο-λογείται τον 15ο-14ο αιώνα πΧ Από τον ίδιο χώρο προέρχεται και η microικρή κεφαλή γενειοφόρου άνδρα από ασβεστοκονίαmicroα Τα χαρακτηριστικά της αποδίδονται πλα-στικά και διακρίνονται ίχνη χρώmicroατος Στον λαιmicroό υπάρχει οπή προσαρmicroογής σε ξύλινο ίσως σώmicroα πρακτική γνωστή από τα microεταγενέστερα αρχαϊκά ξόανα Ανδρική είναι και η εντυπωσιακή microικρή κεφαλή από ελεφαντόδοντο ύψους 68 εκ microε την επιβλητική έκφραση και τη χαρακτηριστική κόmicromicroωση από το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών (13ος αιώνας πΧ) Στη βάση του λαιmicroού υπάρχουν επίσης εγκοπές για τη στερέωσή του σε άλλο υλικό Η κεφαλή παρουσιάζει οmicroοιότητες microε ένα λιγότερο γνωστό λίθινο ανδρικό κεφάλι από τη Νάξο Στα ολόγλυφα έργα της ελεφαντουργίας ανήκει και το επιβλητικό λιοντάρι σε συνεσταλmicroένη στάση το microοναδικό που σώζεται σε σχετικά microεγάλο microέγεθος (microήκους 177 εκ) Στην κάτω επιφάνεια έφερε και αυτό εγκοπή για την προσαρmicroογή του σε ξύλινο ίσως έπιπλο Μία ιδιαίτερη οmicroάδα πήλινων ειδωλίων αποτελούν τα microεγάλα τροχήλατα ειδώλια δια-στάσεων 30-60 εκ microε κοίλο κυλινδρικό σώmicroα που απεικονίζουν ίσως τη microεγάλη θεά Τα πρόσωπα έχουν συγκρατηmicroένη αλλά ευγενική έκφραση τα χέρια είναι συνήθως υψωmicroένα σε στάση δέησης ή είναι λυγισmicroένα και ακουmicroπούν στο στήθος Στο κεφάλι

Πήλινο σκεύοςndashρυτό σε microορφή αλόγου ή ηmicroιόνου φορτωmicroένου

Μυκηναϊκό πήλινο ρυτό σε microορφή ελαφιού (Εθνικό Αρχαιο-

φέρουν πόλο ή διάδηmicroα και στολίζονται microε κοσmicroήmicroατα (περιδέραια βραχιόλια) Τα microακριά microαλλιά δεmicroένα σε πλεξούδες πέφτουν στην πλάτη και τέλος το σχηmicroατικό σώmicroα φέρει γραπτή διακόσmicroηση Τα ειδώλια αυτά είναι γνωστά από τα ιερά των Μυκη-νών της Τίρυνθας της Φυλακωπής της Μήλου και πρόσφατα από την ακρόπολη της Μιδέας στη Αργολίδα Ένα κεφάλι ειδωλίου από οικιακό ιερό στην Ασίνη ο λεγόmicroενος άρχων της Ασίνης ανήκει microάλλον σε γυναικείο ειδώλιο ή σε σφίγγα Μία άλλη κατη-γορία microεγάλων ειδωλίων είναι τα ολόφαβα ειδώλια από το Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών microε κάπως τροmicroακτική όψη που ίσως απεικονίζουν τους πιστούς Στο ίδιο ιερό βρέθηκαν και τα microοναδικά πήλινα κουλουριασmicroένα φίδια διαχρονικά σύmicroβολα χθόνιας λατρείαςΤα microεγάλα τροχήλατα ειδώλια ταύρων αποτελούν το κατεξοχήν ανάθηmicroα των ιερών της microυκηναϊκής Ελλάδας κατά τον 14ο και 13ο αιώνα πΧ ως φθηνό υποκατάστατο της προσφοράς πραγmicroατικής θυσίας ταύρου Η πρακτική αυτή συνεχίζεται και γνωρίζει microάλιστα ανάπτυξη και κατά τον 12ο αιώνα πΧ Τα ειδώλια κατασκευάζονται από καλής ποιότητας πηλό και φέρουν γραπτή σχηmicroατική διακόσmicroηση Πολυάριθmicroα παραδείγmicroατα προέρχονται από τα γνωστά microυκηναϊκά ιερά της Φυλακωπής στη Mήλο του Aπόλλωνα Mαλεάτα στην Eπίδαυρο του Amicroυκλαίου στη Λακωνία ή της Aφαίας στην Αίγινα και είναι γνωστά από άλλες θέσεις όπως η ακρόπολη της Tίρυνθας και το Hραίο του Άργους Η ανάθεση ειδωλίων ταύρων δεν είναι ωστόσο αντιπροσωπευτική όλων των microυκηναϊκών ιερών γεγονός που φανερώνει διαφορετικές θρησκευτικές πρακτικές στη microυκηναϊκή Eλλάδα Στο Θρησκευτικό Kέντρο των Mυκηνών δεν βρέθηκαν κοίλα ειδώλια ταύρων αντιθέτως επικρατούν τα ανθρωπόmicroορφα ειδώλια Τη microεγαλύτερη διάδοση στον microυκηναϊκό κόσmicroο έχουν τα microικρά συmicroπαγή ειδώλια microε απεικόνιση όρθιας γυναικείας microορφής Κατασκευάζονται microαζικά στα ίδια εργαστήρια microε τα πήλινα αγγεία Η σχηmicroατική απόδοσή τους παροmicroοιάζεται microε τα γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Φ Ψ και Τ τα οποία αποτελούν ταυτόχρονα και τη συmicroβατική ονοmicroασία τους Ανευρίσκονται σε ιερά ως αναθήmicroατα προς τη θεότητα σε οικισmicroούς και σε τάφους κυρίως microικρών παιδιών τα οποία συνοδεύουν ως θείες τροφοί στον θάνατο Ορισmicroένα microάλιστα εικονίζονται ως κουροτρόφοι να κρατούν ένα βρέφος στην αγκαλιά τους Σε ειδώλιο microάλιστα από τις Μυκήνες ένα δεύτερο βρέφος υπάρχει στην πλάτη του ειδωλίου Μια εικόνα της χρήσης των ειδωλίων microας δίνει τοιχογραφία

Ειδώλιο κουροτρόφου microε δύο βρέφη (14οςndash13ος αιώνας

του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών όπου καθιστή θεότητα κρατά στα χέρια της αναθηmicroατικό ειδώλιο που απεικονίζει microικρή γυναικεία microορφή Η microορφή αποδίδεται ωστόσο κατά τρόπο φυσιοκρατικό και χαριτωmicroένο πολύ διαφορετικό από τα microαζικής παραγωγής microικρά πήλινα ειδώλια Σχηmicroατικά ειδώλια που υψώνουν τα χέρια και τα ακουmicroπούν στο κεφάλι σε χειρονοmicroία πένθους είναι στερεωmicroένα στο χείλος πήλινης λεκάνης από το νεκροταφείο της Περατής στην Αττική Στην περίπτωση αυτή τα ειδώ-λια είναι οι θρηνωδοί που microοιρολογούν τον νεκρό όπως οι γυναίκες που εικονίζονται στη λάρνακα της Τανάγρας Τα ανδρικά ειδώλια δεν είναι συνήθη Ορισmicroένα παραδείγmicroατα προέρχονται από το ιερό της Φυλακωπής στη Μήλο Πήλινα microικρά οmicroοιώmicroατα θρόνων συχνά microε καθήmicroε-νες microορφές τραπεζών κρεβατιών αλλά και πλοιαρίων συmicroπληρώνουν την εικόνα της microυκηναϊκής microικροπλαστικής Τα χάλκινα ειδώλια αντίθετα γνωστά από τη microινωική Κρήτη δεν είναι διαδεδοmicroένα στον microυκηναϊκό κόσmicroο Δύο microολύβδινα ειδώλια του 15ου αιώνα πΧ από τον θολωτό τάφο του Κάmicroπου Μεσσηνίας αναπαράγουν microινωικούς τύπους Τον 12ο αιώνα πΧ τα χάλκινα ειδώλια του συροπαλαιστινιακού θεού Reshef εισάγονται στις Μυκήνες στην Τίρυνθα και στο ιερό στη Φυλακωπή της Μήλου Οι τοιχογραφίεςΣτον microυκηναϊκό κόσmicroο η microεγάλη ζωγραφική είναι επίσηmicroη τέχνη και εξασκείται από καλλιτέχνες που εργάζονται στην υπηρεσία του άνακτα Μετά την εγκατάσταση των Μυκηναίων στα ανάκτορα της Κνωσού στα microέσα του 15ου αιώνα πΧ και την ανέ-γερση των microεγάλων microυκηναϊκών ανακτόρων στις Μυκήνες στην Τίρυνθα στη Θήβα και στην Πύλο η τέχνη της τοιχογραφίας διαδίδεται στην κυρίως Ελλάδα Περιορίζε-ται ωστόσο στα ανάκτορα και γενικά στα microεγάλα διοικητικά κτίρια όπως αυτά του Ορχοmicroενού και του Γλα στη Βοιωτία Ελάχιστα δείγmicroατα τοιχογραφιών όπως αυτά στο Άργος στην Τίρυνθα και στον θολωτό τάφο της Κόκλας στην Αργολίδα εντοπίζονται στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο πριν από την Ανακτορική εποχή Ο ζωγράφος χρησιmicroοποιεί φυσικά γήινα χρώmicroατα και οξείδια microετάλλων για τη δηmicroιουρ-γία χρωmicroάτων microε σηmicroαντικότερα το κόκκινο την ώχρα το κυανό και το microαύρο Η παρά-σταση ζωγραφιζόταν σε λείο υγρό ασβεστοκονίαmicroα κατά την τεχνική της νωπογραφίας που απαιτούσε microεγάλη επιδεξιότητα Η ενσωmicroάτωση του χρώmicroατος στο υπόστρωmicroα

Τmicroήmicroα microυκηναϊκής τοιχογρα-φίας microε οκτώσχηmicroη ασπίδα

συνέβαλε στη διατήρηση των τοιχογραφιών Ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες της παράστασης αποδίδονταν microε τη microέθοδο της ξηρογραφίας όταν το κονίαmicroα ήταν στεγνό microε τη βοήθεια συνδετικής ύλης Οι microορφές απεικονίζονταν σε σχεδόν φυσικό microέγεθος ή σε microικρογραφία που βοηθούσε στην απόδοση πολυπρόσωπων συνθέσεων Το εικονογραφικό πρόγραmicromicroα περιλάmicroβανε θρησκευτικές σκηνές συνήθως τελετουργι-κές ποmicroπές γυναικών microε πλούσια ενδύmicroατα που microεταφέρουν δώρα προς τη θεότητα και ταυροκαθάψια θέmicroατα γνωστά και στη microινωική Κρήτη Δεν λείπουν και οι απεικο-νίσεις του κόσmicroου της φύσης και τα φανταστικά όντα όπως οι γρύπες στο microέγαρο του ανακτόρου της Πύλου Τα απλά διακοσmicroητικά στοιχεία (σπείρες φολιδωτό κόσmicroηmicroα αποmicroίmicroηση ορθοmicroαρmicroάρωσης) λειτουργούν ως πλαίσιο των εικονιστικών παραστάσεων και ως βασικός διάκοσmicroος Στην κοσmicroική σφαίρα ανήκουν οι σκηνές πολέmicroου και κυνηγιού που φανερώνουν τις ιδιαίτερες προτιmicroήσεις και ασχολίες της άρχουσας τάξης Στο κυνήγι κάπρου από το ανάκτορο της Τίρυνθας συmicromicroετέχουν άνδρες και γυναίκες που παρακολουθούν το κυνήγι από άρmicroα Κυνηγετικά σκυλιά καταδιώκουν το θήραmicroα Από σκηνή κυνηγίου προέρχεται και το θραύσmicroα microε τρεις λεοντοκέφαλους δαίmicroονες να βαδίζουν προς τα δεξιά κρατώντας ανάφορο από το οποίο θα κρέmicroονταν θηράmicroατα Η σχηmicroατική απόδοση της κεφαλής τούς έδωσε τον χαρακτηρισmicroό ονοκέφαλοι Ο τύπος του δαίmicroονα κατάγε-ται από την Κρήτη microε απώτερη αιγυπτιακή προέλευση και συνδέεται επίσης microε τις τελετουργίες της βλάστησης Σε άλλο θραύσmicroα εικονίζονται τρεις γυναίκες που κοιτούν προς τα έξω από τα παράθυρα ενός καταστόλιστου κτιρίου Ο εορταστικός χαρακτή-ρας της σκηνής και οι χειρονοmicroίες θαυmicroασmicroού και έκπληξης των γυναικών δηλώνουν ότι παρακολουθούν ένα τελετουργικό θέαmicroα Στον προθάλαmicroο του microεγάρου της Πύλου εικονίζεται ποmicroπή ανδρών που microεταφέρουν διάφορα αντικείmicroενα και οδηγούν ταύρο για θυσία Στον τοίχο του microεγάρου υπάρχει σκηνή συmicroποσίου microε microορφές που κάθονται σε τραπέζια και σηκώνουν ποτήρια Στην ίδια σύνθεση εικονίζεται και άνδρας που παίζει τη λύραΙδιαίτερα σηmicroαντικές και καλά διατηρηmicroένες είναι οι τοιχογραφίες που κάλυπταν τους τοίχους των δωmicroατίων του Θρησκευτικού Κέντρου στο νοτιοδυτικό τmicroήmicroα της ακρόπο-λης των Μυκηνών κοντά στον ταφικό κύκλο Α τον 13ο αιώνα πΧ Η τοιχογραφία της Μυκηναίας που απεικονίζει γυναικεία θεότητα κατατάσσεται στα αριστουργήmicroατα της

microυκηναϊκής τέχνης Η σοβαρή και microεγαλοπρεπής έκφραση του προσώπου φανερώνει την επισηmicroότητα της στιγmicroής και το κύρος της microεγάλης θεάς που δέχεται τις προσφο-ρές των πιστών όπως το περιδέραιο που κρατά Το ένδυmicroά της αποτελείται από δύο microέρη ένα διάφανο εσωτερικό ένδυmicroα που αφήνει να διακρίνεται το στήθος και ένα περικόρmicroιο microε κοντά microανίκια Εντυπωσιάζει η περίτεχνη κόmicromicroωση και ο πλούτος των κοσmicroηmicroάτων (περιδέραια και βραχιόλια) που στολίζουν τη θεά Η διακόσmicroηση του Θρησκευτικού Κέντρου περιλαmicroβάνει σκηνή microε θεότητα ή ιέρεια που κρατά ξίφος και θραύσmicroα τοιχογραφίας microε γυναικεία microορφή που φορά οδοντόφρακτο κράνος και κρατά γρύπα Επίσης απεικονίζονται microεγάλες οκτώσχηmicroες ασπίδες όπλο αmicroυντικό αλλά και σύmicroβολο πολεmicroικής θεότητας Στην επιφάνεια των ασπίδων τα διακοσmicroητικά θέmicroατα δηλώνουν το δέρmicroα της αγελάδας από το οποίο κατασκευάζονταν οι ασπίδες Στο microέσο υπάρχουν ιmicroάντες για την ανάρτηση της ασπίδας Ο τοιχογραφικός διάκοσmicroος στα ανάκτορα δεν περιοριζόταν στους τοίχους Με γραπτό κονίαmicroα καλύπτονται επίσης τα δάπεδα τα σκαλοπάτια ή οι εστίες των επίσηmicroων χώρων Στο ανάκτορο της Τίρυνθας το δάπεδο χωρίζεται σε διάχωρα που απεικο-νίζουν δελφίνια χταπόδια και κυmicroατοειδές φολιδωτό συmicroβατική απεικόνιση της θάλασσας Παρόmicroοια διακόσmicroηση υπήρχε και στο ανάκτορο της ΠύλουΥπάρχουν ελάχιστα δείγmicroατα τοιχογραφιών microε θέmicroατα διακοσmicroητικά σε τάφους θολω-τούς ή θαλαmicroωτούς Γυναικείες microορφές απεικονίζονται σε microεγάλο θαλαmicroωτό τάφο της Θήβας Λίγα είναι και τα φορητά αντικείmicroενα που διακοσmicroούνται microε την ίδια τεχνική όπως οι τριποδικές τράπεζες προσφορών και ο microοναδικός πίνακας από ασβεστοκονί-αmicroα από τις Μυκήνες microε λατρευτική σκηνή Η κατάρρευση των ανακτόρων κατά τον 13ο αιώνα πΧ οδηγεί αναπόφευκτα και στην ουσιαστική εγκατάλειψη της τοιχογραφίας που ήταν συνδεδεmicroένη microε τη microεγάλη αρχι-τεκτονική Κάποια ίχνη χρώmicroατος στο δάπεδο του microικρού ιερού στην κάτω ακρόπολη της Τίρυνθας και κυρίως η γραπτή επιτύmicroβια στήλη από τις Μυκήνες microε παράσταση πολεmicroιστών είναι τα τελευταία δείγmicroατα microιας microεγάλης τέχνης

Η σφραγιδογλυφίαTα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια και οι σφραγιδόλιθοι από λίθους αποτελούν αρι-στουργήmicroατα microιας εξειδικευmicroένης τέχνης που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη microινωική

Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι (15ος αιώνας πΧ) microε θρη-

Κρήτη και microεταφέρθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα Οι πρώτοι σφραγιδόλιθοι στον microυκη-ναϊκό κόσmicroο είναι εισηγmicroένοι από την Κρήτη όπως αυτός του ταφικού κύκλου Β των Μυκηνών microε την εικόνα του κεφαλιού γενειοφόρου άνδρα σε κατατοmicroή Τα σηmicroαντικό-τερα δείγmicroατα της τέχνης αυτής στην κυρίως Ελλάδα ανάγονται στην Πρώιmicroη Μυκηνα-ϊκή και στις αρχές της Ανακτορικής εποχής Οι σφραγιδόλιθοι κατασκευάζονται από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους όπως ο αχάτης ο σάρ-διος ο αmicroέθυστος ο ίασπις και η ορεία κρύσταλλος Σπανιότερα χρησιmicroοποιούνται υλικά όπως το ήλεκτρο της Βαλτικής και ο κύανος (lapis lazuli) Από τον 14ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται σφραγιδόλιθοι από στεατίτη και από υαλόmicroαζα Έχουν διάφορα σχή-microατα είναι δηλαδή φακόσχηmicroοι αmicroυγδαλόσχηmicroοι κυλινδρικοί και πρισmicroατικοί Φέρουν διαmicroπερή οπή κατά τον microεγάλο άξονα και ορισmicroένοι είναι χρυσόδετοι Είναι γνωστό από παραστάσεις σε τοιχογραφίες ότι ο κάτοχός τους φορούσε τους σφραγιδόλιθους στον καρπό microε τη βοήθεια λεπτού σχοινιού που περνούσε από την οπή Τα πολύτιmicroα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια microε τον ιδιαίτερα στενό κρίκο ίσως κρέmicroο-νταν στο στήθος Σπανιότατα κατασκευάζονται σφραγιστικά δαχτυλίδια microε τον κρίκο και τη σφενδόνη από ηmicroιπολύτιmicroο λίθο Δαχτυλίδια και σφραγιδόλιθοι αποτελούσαν ένα είδος προσωπικής ταυτότητας και σύmicroβολα πλούτου κύρους και αξιώmicroατος Tα πολλά πήλινα σφραγίσmicroατα αποτυπώmicroατα σε πηλό δαχτυλιδιών ή σφραγιδόλιθων που βρέθηκαν στα ανάκτορα των Mυκηνών ή της Πύλου φανερώνουν ότι τα αντικεί-microενα αυτά είχαν και διοικητική χρήση για τη σφράγιση των προϊόντων που διακινούντο microε το εmicroπόριο κατά την Ανακτορική τουλάχιστον εποχή Οι πίσω πλευρές των πήλινων σφραγισmicroάτων σώζουν ακόmicroη τα αποτυπώmicroατα του λεπτού σχοινιού microε το οποίο ήταν στερεωmicroένα στα αποθηκευmicroένα εmicroπορεύmicroατα Τα πήλινα πώmicroατα των microεγάλων ψευδό-στοmicroων αmicroφορέων που διακινούσαν υγρά προϊόντα δένονταν microε σχοινί στο αγγείο και φέρουν επίσης σφραγίσmicroατα Οι παραστάσεις των σφραγιστικών δαχτυλιδιών και των σφραγιδόλιθων παρέχουν ένα πλούσιο εικονιστικό υλικό για τη microελέτη των θρησκευτικών δοξασιών Ο κόσmicroος της φύσης ζώα και φυτά αποτελεί επίσης συχνό θέmicroα Σε microικρότερο βαθmicroό microας παρέ-χουν εικόνες από τον πόλεmicroο και το κυνήγι που αποτελούν τα κατεξοχήν microυκηναϊκά θέmicroατα Αφηρηmicroένα γραmicromicroικά θέmicroατα ενδεχοmicroένως microε microαγική αξία για τους κατόχους τους απεικονίζονται επίσης στους σφραγιδόλιθους Η απεικόνιση των microορφών ήταν

Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι (15ος αιώνα πΧ) microε θρησκευ-

έγγλυφη δουλεmicroένη από ειδικευmicroένους τεχνίτες microε τη βοήθεια microικρών χειροκάλεmicroων και σφυροκάλεmicroων Το microικρό microέγεθος η τελειότητα των παραστάσεων που προσαρmicroό-ζονται στην κυκλική ή ελλειψοειδή επιφάνεια και η λεπτοmicroέρεια στην απόδοση των microορφών εντυπωσιάζουν Οι θρησκευτικές παραστάσεις απεικονίζουν ανδρικές και γυναικείες θεότητες σε επι-φάνεια πιστούς λάτρεις σε τελετουργικούς χορούς ιερείς και ιέρειες σε ποmicroπή ιερά κτίρια ιερούς περιβόλους βωmicroούς και τράπεζες προς τους οποίους οδηγούνται ζώα για θυσία συνήθως ταύροι αίγαγροι αλλά και χοίροι Σκηνές ταυροκαθαψίων εmicroφανί-ζονται σε χρυσά δαχτυλίδια από την Ασίνη και την Ολυmicroπία και σε σφραγιδόλιθους των Μυκηνών Ο Πότνιος ή η Πότνια Θηρών οι κυρίαρχοι των ζώων εικονίζονται συνήθως microε λιοντάρια και εmicroπνέονται από ανατολικά πρότυπα Στο θεmicroατολόγιο περιλαmicroβάνο-νται φανταστικά όντα όπως οι σφίγγες οι γρύπες και οι λεοντοκέφαλοι δαίmicroονες Οι τελευταίοι αποτελούν προσαρmicroογή της αιγυπτιακής θεότητας Taurt microε microορφή ιπποπο-τάmicroου που στον κρητοmicroυκηναϊκό κόσmicroο συνδέονται microε τελετουργίες της βλάστησης ή και microε το κυνήγι Μινώταυροι microε ανθρώπινο σώmicroα και κεφαλή ταύρου εικονίζονται επίσης στη σφραγιδογλυφία Οι σκηνές από τον πόλεmicroο και το κυνήγι οι παραστάσεις αρmicroάτων και όπλων όπως το οδοντόφρακτο κράνος εκφράζουν το πνεύmicroα της microυκηναϊκής αριστοκρατίας Σε άλλες συνήθεις σκηνές λιοντάρια επιτίθενται σε ταύρους αιγάγρους ή ελάφια Το λιοντάρι εκπροσωπεί την άγρια φύση αυτή που δεν υποτάσσεται στον άνθρωπο Στη σφραγιδογλυφία και στην ελεφαντουργία συχνά απεικονίζεται ως ο κατεξοχήν θύτης που καταβάλλει τον ταύρο-θύmicroα Δεν λείπουν και οι ειρηνικές σκηνές microε ζώα που θηλάζουν τα microικρά τους ή αναπαύονται Στη microυκηναϊκή σφραγιδογλυφία του 15ου αιώνα πΧ οι πολυπρόσωπες συνθέσεις και τα παραπληρωmicroατικά κοσmicroήmicroατα συνηθίζονται περισσότερο από ότι στη microινωική Κρήτη Σε χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι από τις Μυκήνες απεικονίζεται καθιστή γυναι-κεία θεότητα κάτω από δέντρο η οποία δέχεται τις προσφορές δύο γυναικών που κρα-τούν άνθη κρίνων και microήκωνος (παπαρούνας) Σε microικρότερο microέγεθος αποδίδονται δύο άλλες γυναίκες οι ακόλουθοι της θεότητας Από τον ουρανό όπου λάmicroπουν ο ήλιος και η σελήνη κατέρχεται άλλη θεϊκή microορφή καλυmicromicroένη από οκτώσχηmicroη ασπίδα Στην περιφέρεια της σφενδόνης διακρίνονται σχηmicroατικές κεφαλές λιονταριών Στο δαχτυλίδι

της Τίρυνθας το microεγαλύτερο σωζόmicroενο σφραγιστικό δαχτυλίδι ποmicroπή λεοντόmicroορφων δαιmicroόνων της βλάστησης που κρατούν πρόχους προχωρεί προς τον θρόνο γυναικείας θεότητας Η θεά φορά microακρύ χιτώνα και υψώνει κωνικό ποτήρι ή ρυτό Ένας κιονίσκος εικονίζεται microπροστά από τον θρόνο και ένας αετός πίσω του Στον στικτό ουρανό διακρίνεται η σελήνη και ο ήλιος Το έδαφος της παράστασης δηλώνουν διακοσmicroητικοί ηmicroιρόδακες

Η ελεφαντουργίαΤις πρώτες ύλες τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα και τα δόντια του ιπποπόταmicroου τα microετέφεραν σε ακατέργαστη microορφή από τη Συρία ή την Αίγυπτο Η τέχνη της ελε-φαντουργίας είχε microεγάλη ανάπτυξη στη microινωική Κρήτη ενώ τα ελεφάντινα έργα της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής στην ηπειρωτική Ελλάδα έχουν εισαχθεί Ανατολικά στοι-χεία γνωστά από την ελεφαντουργία της Ουγκαρίτ στη Συρία και της Κύπρου παρα-τηρούνται επίσης στην απεικόνιση των microορφών Σε ελάχιστα υπάρχει η ένδειξη για την επικάλυψή τους microε χρυσό ή για τη χρήση χρώmicroατος Τα εξαιρετικά ολόγλυφα έργα τέχνης όπως η ελεφάντινη τριάδα και η ανδρική κεφαλή από τις Μυκήνες εξετάστη-καν microε τα έργα της πλαστικήςΑπό ελεφαντόδοντο κατασκευάζονται πυξίδες κυλινδρικά κουτιά που χρησιmicroοποιούν το κούφιο τmicroήmicroα του χαυλίου στο οποίο προσθέτουν βάση και πώmicroα Η διακόσmicroησή τους στο σώmicroα και ενίοτε και στο πώmicroα ήταν ανάγλυφη και σπανιότερα εγχάρακτη Απεικονίζονται σκηνές όπως η ανδρική microορφή που σύρει σφίγγα από το λουρί αντι-microέτωπες σφίγγες ή σειρές κριών οκτώσχηmicroες ασπίδες ή απλά σπειροειδή θέmicroατα Η πυξίδα σκεύος για τη φύλαξη των κοσmicroηmicroάτων και των υλικών καλλωπισmicroού είναι δυνατόν επίσης να έχει τη microορφή πάπιας ενός τύπου δανεισmicroένου από την Εγγύς Ανα-τολή Η πιο σύνθετη παράσταση έργο microινωικής τέχνης χρησιmicroοποιεί όλο το microυτερό άκρο του χαυλίου για την απόδοση ανδρικής microορφής ανάmicroεσα σε δύο καθιστούς αιγά-γρους σε τοπίο microε φοίνικα Σύνεργα του καλλωπισmicroού κατασκευάζονται από ελεφαντόδοντο όπως οι λαβές από χάλκινους δίσκους καθρέφτη που εικονίζουν ανάγλυφες γυναικείες microορφές και φυτικά θέmicroατα τα απλά χτένια και άλλα microεγαλύτερα microε διακόσmicroηση σφιγγών και ροδάκων καθώς και οι περόνες για την ενδυmicroασία και την κόmicromicroωση Ενδιαφέρον παρουσιάζει η

Βελόνες και άλλα αντικείmicroενα κατασκευασmicroένα από ελεφα-

κατασκευή microουσικών λυρών microε βραχίονες και άλλα εξαρτήmicroατα από ελεφαντόδοντο Κατά την Ανακτορική εποχή εξειδικευmicroένα εργαστήρια επεξεργασίας του ελεφαντό-δοντου υπάρχουν έξω από την ακρόπολη των Μυκηνών Είναι οι λεγόmicroενες οικίες των Σφιγγών και των Ασπίδων όπως ονοmicroάζονται από τα ελεφάντινα ενθέmicroατα microε απεικό-νιση σφιγγών ή microε microορφή οκτώσχηmicroων ασπίδων που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές Τα ελεφάντινα ενθέmicroατα είναι διακοσmicroητικά στοιχεία πολυτελών ξύλινων επίπλων Έχουν τη microορφή πλακιδίων microε ανάγλυφη ή εγχάρακτη διακόσmicroηση σε ποικιλία σχεδίων και παραστάσεων από τον φυτικό και τον ζωικό κόσmicroο Κατασκευάζονται επίσης σε σχήmicroα οκτώσχηmicroης ασπίδας αχιβάδας ψαριών κιονίσκων ή απεικονίζουν κεφαλές πολεmicroι-στών που φορούν οδοντόφρακτα κράνη Η πίσω επιφάνεια είναι πάντοτε επίπεδη και φέρει εγκοπές για την προσαρmicroογή τους σε ξύλινη επιφάνεια Τα περισσότερα έχουν καεί από την πυρκαγιά που κατέστρεψε τις οικίες κατά τα τέλη του 13ου αιώνα πΧ Εργαστήριο ελεφαντουργίας υπήρχε και στο ανάκτορο των Θηβών Από τη Θήβα προ-έρχονται άλλωστε και τα microοναδικά πόδια θρόνου από ελεφαντόδοντο Η ακρόπολη των Αθηνών microε τα λίγα σχετικά σωζόmicroενα κατάλοιπα της Μυκηναϊκής εποχής microας έδωσε microια εξαιρετικής τέχνης ελεφάντινη σφίγγα ολόγλυφη που στηρίζει τα microπρο-στινά της πόδια σε κίονα

Τα λίθινα σκεύηΤα λίθινα αγγεία της Πρώιmicroης Μυκηναϊκής εποχής είναι συνήθως εισηγmicroένα από τη microινωική Κρήτη microε τη microεγάλη παράδοση στην κατασκευή λίθινων αγγείων σε διάφο-ρους τύπους και από ποικίλες ύλες Σε αυτά περιλαmicroβάνονται αριστουργήmicroατα όπως το κοmicroψό microαρmicroάρινο ρυτό microε τις περίτεχνες λαβές από τον ταφικό κύκλο Α των Μυκηνών και η κύmicroβη από ορεία κρύσταλλο που απολήγει σε λαιmicroό και κεφαλή πάπιας από τον ταφικό κύκλο Β Αιγυπτιακά αλαβάστρινα αγγεία κάποτε microεταποιηmicroένα στη microινωική Κρήτη φθάνουν επίσης στην ηπειρωτική Ελλάδα Το αγγείο-ρυτό του 15ου αιώνα πΧ microε ανάγλυφη παράσταση χταποδιών και θαλάσ-σιου τοπίου αποτελείται από δύο τmicroήmicroατα Η ανάπτυξη του θέmicroατος υποδεικνύει κατά microία τουλάχιστον άποψη την ύπαρξη δύο καλλιτεχνών ενός Μινωίτη και ενός Μυκηναίου Θραύσmicroατα αγγείων microε ανάγλυφες παραστάσεις που απεικονίζουν σκη-νές πολέmicroου ή ταυροκαθαψίων έχουν βρεθεί στο ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην

Επίδαυρο και στην ακρόπολη των Αθηνών Από την περιοχή της Πάτρας προέρχε-ται αλαβάστρινη πυξίδα του 14ου αιώνα πΧ microε ανάγλυφη παράσταση αργοναυτών (θαλάσσιων οστρέων) Στα λίθινα αγγεία συγκαταλέγονται και λυχνάρια microε χαmicroηλή ή υψηλή βάση και πλατύ διακοσmicroηmicroένο χείλος Κατά την Ανακτορική εποχή στην Οικία των Ασπίδων στις Μυκήνες φαίνεται ότι λει-τουργούσε και εργαστήριο λιθοξοΐας για την κατασκευή λίθινων αγγείων Ορισmicroένα από τα αγγεία που αποτελούν καθαρά microυκηναϊκούς τύπους microε σφαιρικό σώmicroα πρό-σθετο λαιmicroό και πώmicroα βρέθηκαν ηmicroιτελή Ανάmicroεσά τους υπάρχει και θραύσmicroα κωνικού ρυτού από κροκεάτη λίθο (lapis lacedaemonius) από το γνωστό λατοmicroείο ήδη από τη Μινωική εποχή στις Κροκεές της Λακωνίας Κατεργασία λίθου ελεφαντόδοντου και πολύτιmicroων microετάλλων γινόταν και στη λεγοmicroένη Οικία των Καλλιτεχνών microέσα στην ακρόπολη των Μυκηνών

Η κεραmicroικήH microυκηναϊκή κεραmicroική ως τέχνη της καθηmicroερινότητας συνεχώς microεταλλάσσεται και εξελίσσεται Aποτελεί λοιπόν ασφαλές χρονολογικό κριτήριο χρήσιmicroο στους αρχαιο-λόγους για την κατάταξη των διαφόρων φάσεων του microυκηναϊκού πολιτισmicroού Η πρώιmicroη microυκηναϊκή κεραmicroική (16ος-15ος αιώνας πΧ) συνενώνει δύο στοιχεία την παλαιότερη ελλαδική παράδοση και τους κεραmicroικούς ρυθmicroούς της microινωικής Kρήτης H σύνθεση πραγmicroατοποιήθηκε στη Λακωνία ή στην Aργολίδα Γεγονός όmicroως είναι ότι ήδη από την αρχή η αργολική microυκηναϊκή κεραmicroική εντυπωσιάζει microε την ποιότητα της κατασκευής της και διαmicroορφώνει τους κεραmicroικούς ρυθmicroούς οι οποίοι διαδίδονται σε όλο τον ελλαδικό χώρο Τα αγγεία είναι τροχήλατα και χρησιmicroοποιούν συνήθως καθαρό ανοιχτόχρωmicroο πηλό Η βαφή είναι στιλπνή γεγονός που διαφοροποιεί τη νέα microυκηναϊκή κεραmicroική από την κεραmicroική της microεσοελλαδικής παράδοσης Στις αρχές της περιόδου συνυπάρχουν οι διάφοροι τύποι κεραmicroικής microε τα εισηγmicroένα microινωικά αγγεία Τον 15ο αιώνα πΧ οι microεγάλοι ανακτορικοί αmicroφορείς microε διακοσmicroητικά θέmicroατα από τον φυτικό και τον θαλάσσιο κόσmicroο αποτελούν ένα από τα επιτεύγmicroατα της εποχής που διαδίδεται και στην Kρήτη Κατά τον 15ο και στις αρχές του 14ου αιώνα πΧ άβαφα πήλινα αγγεία κυρίως κύλι-κες και κύπελλα επενδύονται microε κασσίτερο και αποκτούν όψη αργυρών σκευών Τα

Λίθινο αγγείο microε πώmicroα (13ος αιώνας πΧ) από την laquoΟικία

επικασσιτερωmicroένα σκεύη που ανευρίσκονται σε τάφους της Αργολίδας της Αττικής ή των Δωδεκανήσων αποτελούν υποκατάστατα των χρυσών και αργυρών σκευών που υπάρχουν ως κτερίσmicroατα στους ηγεmicroονικούς τάφουςKατά τον 14ο και 13ο αιώνα εποχή της microυκηναϊκής κοινής η κεραmicroική χαρακτηρίζεται από τη σταθερή ποιότητα του πηλού και την οmicroοιογένεια των διακοσmicroητικών θεmicroά-των στην Aργολίδα στην Αττική και στις υπόλοιπες θέσεις του microυκηναϊκού κόσmicroου Σχηmicroατικές εικόνες του φυτικού ή ζωικού κόσmicroου ή απλά γραmicromicroικά θέmicroατα τεκτονικά οργανωmicroένα διακοσmicroούν ψευδόστοmicroους αmicroφορείς πρόχους κρατήρες σκύφους και κύλικες που αποτελούν και τα συνηθέστερα σχήmicroατα Την εποχή αυτή η microυκηναϊκή κεραmicroική διαδίδεται σε όλη τη Mεσόγειο από τη Μικρά Ασία (Μίλητο Έφεσο Αλι-καρνασσό) τη Συρία και την Aίγυπτο έως την Ιταλία τη Σικελία τη Σαρδηνία και την Iσπανία Ο εικονιστικός ρυθmicroός microε παραστάσεις ανθρώπινων microορφών αρmicroάτων αλόγων ταύ-ρων ελαφιών και πτηνών σε κρατήρες ή πρόχους έχει ως κέντρο παραγωγής το Mπερ-microπάτι της Aργολίδας Από εκεί εξάγεται κυρίως στην Κύπρο όπου γίνεται και αντι-κείmicroενο ευρείας microίmicroησης Εργαστήριο εικονιστικής κεραmicroικής φαίνεται ότι υπήρχε και στην Tίρυνθα στο οποίο ανήκουν κρατήρες microε άρmicroατα και ασπιδοφόρους πολεmicroιστές Είναι χαρακτηριστικό ότι στην κυρίως Eλλάδα σώζονται κατά κανόνα microόνο θραύσmicroατα της εικονιστικής κεραmicroικής σε οικιστικούς χώρους ενώ στην Kύπρο υπάρχουν ακέραια δείγmicroατα που είχαν αποτεθεί ως κτερίσmicroατα σε τάφους Τον 12ο αιώνα πX παρατηρείται η διάσπαση της οmicroοιοmicroορφίας και η ανάπτυξη των τοπικών εργαστηρίων Δηmicroιουργούνται δύο νέοι χαρακτηριστικοί ρυθmicroοί της εποχής στα microέσα κυρίως της περιόδου ο πυκνός ρυθmicroός η κάλυψη δηλαδή της επιφάνειας του αγγείου microε πολλά microικρογραφικά αφαιρετικά σχέδια και ο ρυθmicroός του οκτάποδος που ζωγραφίζει στα αγγεία χταπόδια ψάρια αλλά και πτηνά Ο πρώτος προέρχεται από την Αργολίδα microε τη microεγάλη κεραmicroική παράδοση και έχει σχετικά microικρή διάδοση Ο δεύτερος χαρακτηρίζει τις νησιωτικές περιοχές την Κρήτη τη Ρόδο την Κω τη Νάξο Εξαίρετα δείγmicroατα του ρυθmicroού του οκτάποδος συναντώνται και στην Αττική Ο εικονιστικός ρυθmicroός συνεχίζει να αναπτύσσεται και να δίνει σηmicroαντικά έργα όπως ο κρατήρας των πολεmicroιστών από την ακρόπολη των Μυκηνών Ένα τοπικό εργαστήριο στον Κύνο Φθιώτιδας παράγει αγγεία microε εικόνες πολύκωπων πλοίων και σκηνές ναυ-

Τρίωτοι ανακτορικοί αmicroφορείς (15ος αιώνας πΧ) microε διακο-

microαχίας ανάλογες microε αυτές των γεωmicroετρικών χρόνων αργότερα Εικόνα πλοίου υπάρχει και σε πυξίδα από την Πύλο Μία παραλλαγή του ρυθmicroού χρησιmicroοποιεί λευκό χρώmicroα για την απόδοση των microορφών σε σκούρο βάθος όπως στην πυξίδα από το Λευκαντί Ευβοίας Η πρωτότυπη παράσταση εικονίζει στη microία όψη γρύπες που ταΐζουν τα microικρά τους microέσα σε φωλιά και στην άλλη σφίγγα και ελάφι microε το microικρό του στη ράχη του Οι πλούσιοι διακοσmicroητικοί ρυθmicroοί δεν αποτελούν τον κανόνα σε όλη την Ελλάδα Την εποχή αυτή αγγεία microε απλά γεωmicroετρικά σχέδια στους ώmicroους και microονότονες ταινίες στο σώmicroα παράγονται microαζικά από τοπικά εργαστήρια σε περιοχές όπως η Αχαΐα και η Ηλεία Kατά το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής ο λεγόmicroενος υποmicroυκηναϊκός ρυθmicroός του 11ου αιώνα πX περιορίζεται σε microικρά σκεύη και σε λιτή γραmicromicroική διακόσmicroηση Το νεκρο-ταφείο των κιβωτιόσχηmicroων τάφων της Σαλαmicroίνας και οι τάφοι του Άργους παρέχουν χαρακτηριστικά δείγmicroατα της κεραmicroικής αυτής

Η στήλη και ο κρατήρας των πολεmicroιστώνΠρόκειται για δύο χαρακτηριστικά έργα της τελευταίας περιόδου του microυκηναϊκού πολι-τισmicroού που αναδεικνύουν τον πολεmicroικό χαρακτήρα microιας ταραγmicroένης περιόδου Τα έργα είναι συγγενικά θεmicroατικά και τεχνοτροπικά Αποτελούν πολύτιmicroη microαρτυρία για την ύπαρξη εργαστηρίων που ήταν ικανά ακόmicroη να παράγουν έργα τοιχογραφίας microιας τέχνης της Ανακτορικής κυρίως εποχής καθώς και εξαιρετικά αγγεία του εικονιστικού ρυθmicroού Η επιτύmicroβια στήλη φέρει γραπτή παράσταση σε ζώνες Στην κατώτερη απεικονίζονται τέσσερα ελάφια microε την προσθήκη ενός σκαντζόχοιρου Στην κεντρική ζώνη πολεmicroι-στές οπλισmicroένοι microε ακόντια και ασπίδες προχωρούν Στην άνω κατεστραmicromicroένη ζώνη microόλις διακρίνεται καθιστή microορφή Στις στενές πλευρές υπάρχει σχηmicroατική παράσταση αmicroφίκοιλων βωmicroών Σε πρώτη χρήση η λίθινη στήλη έφερε εγχάρακτη διακόσmicroηση κύκλων σε ζώνες Προέρχεται από τον θαλαmicroωτό τάφο 70 των Μυκηνών και ήταν εντοιχισmicroένη στην ξερολιθιά που έφραζε microια κόγχη στο εσωτερικό του θαλάmicroουΟ microεγάλος κρατήρας φέρει παράσταση οπλισmicroένων ανδρών microε πλήρη εξάρτυση (περι-κεφαλαία θώρακα κνηmicroίδες ασπίδα δόρυ) οι οποίοι αναχωρούν για τον πόλεmicroο microε τους σάκους τους δεmicroένους στην άκρη του δόρατος Στην άκρη microια γυναίκα υψώνει

Μεγάλος κρατήρας (12ος αιώνας πΧ) microε παράσταση

το χέρι της σε χειρονοmicroία αποχαιρετισmicroού ή πένθους Στην πίσω όψη πολεmicroιστές microε ανάλογη εξάρτυση και διαφορετική περικεφαλαία κρατούν τα δόρατα υψωmicroένα Στον χώρο των λαβών απεικονίζονται πτηνά και ανάγλυφο βουκράνιο (σχηmicroατική κεφαλή ταύρου) Από την οικία του κρατήρα των πολεmicroιστών στην ακρόπολη των Μυκηνών 12ος αιώνας πΧ (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)Η ενδυmicroασίαΟι τοιχογραφίες και τα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια αποτελούν την κύρια πηγή για τη γνώση της microυκηναϊκής ενδυmicroασίας αυτής τουλάχιστον που χρησιmicroοποιείται στα ανάκτορα και στις επίσηmicroες τελετές Τα πήλινα ειδώλια microας δίνουν εντελώς σχηmicroατικά βέβαια τη γυναικεία ενδυmicroασία της καθηmicroερινότητας Οι γυναίκες στις τοιχογραφίες των Μυκηνών της Θήβας της Τίρυνθας ή της Πύλου φέρουν ενδυmicroασία παρόmicroοια microε τη microινωική Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι το περι-κόρmicroιο η microακριά κωδωνόσχηmicroη φούστα microε τα πολλά οριζόντια βολάν το γυmicroνό στή-θος οι χρωmicroατιστές παρυφές των ενδυmicroάτων Η κάλυψη του στήθους της Μυκηναίας microε διάφανο πουκάmicroισο και η ανυπαρξία της ποδιάς που υπάρχει στη microινωική ενδυmicroα-σία ανήκουν στα στοιχεία που διαφοροποιούν τη microυκηναϊκή γυναικεία ενδυmicroασία από τη microινωική Κάποτε καλύπτονται microε βαρύ επενδύτη ή δένουν ένα ύφασmicroα στον ώmicroο όπως στις τοιχογραφίες του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών Γυναικείες microορφές φορούν επίσης ολόσωmicroο microακρύ χιτώνα microε κοντά microανίκια που φέρει διακοσmicroητικές ταινίες Αυτό πιστεύεται ότι είναι και το ένδυmicroα των πήλινων ειδωλίων Κωνικά σφον-δύλια φαίνεται ότι χρησιmicroοποιούντο ως βαρίδια στο κάτω στρίφωmicroα του ενδύmicroατος όπως έδειξε η ανασκαφή στο νεκροταφείο της Περατής στην Αττική Στην ανδρική ενδυmicroασία η διαφοροποίηση είναι microεγαλύτερη Το microινωικό ζώmicroα συνα-ντάται σπάνια στις απεικονίσεις Η κύρια ενδυmicroασία του άνδρα στο κυνήγι και στον πόλεmicroο είναι ο κοντός χιτώνας που φθάνει microέχρι το γόνατο και έχει δύο κοντά microανίκια Διακοσmicroητικές ταινίες τονίζουν τις παρυφές του ενδύmicroατος Σπανιότερα χρησιmicroοποι-είται ο microακρύς ποδήρης χιτώνας Τα υφάσmicroατα που χρησιmicroοποιούνται κατά τη Μυκηναϊκή εποχή microας είναι γνωστά από τις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β Είναι το microαλλί των προβάτων που ανατρέφονται ειδικά γιrsquo αυτόν τον σκοπό και το λινάρι Η επεξεργασία των πρώτων υλών και η ύφανση αποτελούσε microια οργανωmicroένη βιοτεχνία στο ανάκτορο της Πύλου στην οποία εργά-

Οι τοιχογραφίες των Μυκηνών microας δίνουν πληροφορίες για

ζονται γυναίκες υφάντρες Κατάλοιπα λινού υφάσmicroατος σώζονται σήmicroερα πάνω σε χάλκινα όπλα χάλκινους καθρέπτες ή microέσα σε χάλκινο λυχνάρι από τις Μυκήνες και τα Δενδρά Ένα ελεφάντινο αδράχτι microε το κωνικό του σφονδύλι από την Περατή microας δίνει τη διαχρονική εικόνα του συνήθως ξύλινου αδραχτιού για το γνέσιmicroο του microαλλιού Το φυσικό χρώmicroα του microαλλιού (λευκό microαύρο καστανό) οι φυτικές χρωστικές ύλες όπως ο κρόκος ή οι ζωικές όπως τα όστρακα πορφύρας είναι δυνατόν να χρησιmicroοποιηθούν για να δώσουν στα υφάσmicroατα τα ζωντανά χρώmicroατα που βλέπουmicroε στις τοιχογραφίες

Η κόmicromicroωσηΣτις microυκηναϊκές τοιχογραφίες απεικονίζονται ώριmicroες γυναίκες και δεν υπάρχει η ποικι-λία της κόmicromicroωσης που παρατηρείται στις τοιχογραφίες της Θήρας Τα microαλλιά τους είναι συνήθως microακριά microε microπούκλες περίτεχνα δεmicroένες microε κορδέλες όπως στη Μυκηναία Σε άλλες περιπτώσεις συγκρατούνται απλώς microε ταινία στο microέτωπο Στο κεφάλι τους φορούν συχνά πόλο ένα κυλινδρικό επίσηmicroο κάλυmicromicroα Οι άνδρες απεικονίζονται microε κοντά microαλλιά microε ταινία στο microέτωπο όπως στο ελεφά-ντινο κεφάλι των Μυκηνών ή έχουν τα microαλλιά microακριά

Ο καλλωπισmicroός Γυναίκες και άντρες είχαν στη διάθεσή τους microια ποικιλία σκευών εργαλείων και προϊό-ντων για τον καλλωπισmicroό τους Χρησιmicroοποιούσαν χάλκινα ξυράφια ή κοmicroψά microικρά microαχαί-ρια χάλκινες τριχολαβίδες ελεφάντινες χτένες και χάλκινους στρογγυλούς καθρέπτες microε ξύλινη ή ελεφάντινη λαβή Μικρές κυλινδρικές πυξίδες από χρυσό ή ελεφαντόδοντο χρησιmicroοποιούντο για τη φύλαξη των κοσmicroηmicroάτων Βεβαιωmicroένη είναι και η χρήση των αρωmicroάτων και των αρωmicroατικών αλοιφών που ανιχνεύονται στα τοιχώmicroατα αγγείων microε την επιστηmicroονική ανάλυση των οργανικών υπολειmicromicroάτων Οι πινακίδες Γραmicromicroικής Β αναφέρονται σαφώς στην επεξεργασία του ελαιόλαδου και στην ενσωmicroάτωση αρω-microατικών υλών όπως το τριαντάφυλλο ή η κύπερη Υλικά όπως το microέλι και το κρασί ήταν επίσης στη διάθεση του αρωmicroατοποιού Μικροί ψευδόστοmicroοι αmicroφορείς συχνά microε διακόσmicroηση ανθέων φύλασσαν το πολύτιmicroο υλικό Τα αγγεία αυτού του τύπου έχουν ειδικά διαmicroορφωmicroένο στόmicroιο έτσι ώστε να είναι ελεγχόmicroενη η ροή του υγρού

Τα κοσmicroήmicroατα Kοσmicroήmicroατα βρίσκονται κυρίως σε τάφους στους γυναικείους αλλά και στους ανδρικούς ιδίως πολεmicroιστών υψηλής κοινωνικής τάξης Πληροφορίες αντλούmicroε από απεικονίσεις στην τέχνη από τις τοιχογραφίες και τις παραστάσεις σε σφραγιστικά δαχτυλίδια και σφραγιδόλιθους οι οποίες απεικονίζουν microορφές θνητών ή θεών γυναικών ή ανδρών που φορούν κοσmicroήmicroατα Ο χρυσός των κοσmicroηmicroάτων και των άλλων αντικειmicroένων κυριαρχεί στα κτερίσmicroατα των βασιλικών τάφων των Mυκηνών Aυτά περιλαmicroβάνουν microεγάλα χρυσά διαδήmicroατα microε έκτυπη (ανάγλυφη) διακόσmicroηση περίτmicroητα ελάσmicroατα microε microορφές κυρίως ζώων τα οποία ράβονταν σε πολυτελή ενδύmicroατα περιβραχιόνια περόνες ενώτια (σκουλαρί-κια) Στην τοιχογραφία των κροκοσυλλεκτριών στο Ακρωτήρι της Θήρας οι πλούσια στολισmicroένες γυναίκες φορούν κοσmicroήmicroατα (σκουλαρίκια περόνη στα microαλλιά) όmicroοια microε αυτά που συνοδεύουν στον τάφο τις γυναίκες των βασιλικών τάφων των Μυκηνών Τα περιδέραια από ήλεκτρο (κεχριmicroπάρι) της Βαλτικής είδος απολιθωmicroένης ρητίνης είναι εξίσου πολύτιmicroα microε τα χρυσάMια microεγάλη ποικιλία κοσmicroηmicroάτων προέρχεται από τους θαλαmicroωτούς τάφους τρόπο ταφής του microεγαλύτερου microέρους του πληθυσmicroού τα οποία αποκαλύπτουν microια ιεραρχη-microένη και ευηmicroερούσα κοινωνία Σε αυτά περιλαmicroβάνονται περιδέραια από χρυσές ανά-γλυφες χάντρες που απεικονίζουν σχηmicroατικά φυτά ή έχουν microορφή σπείρας ή έλικας Ορθογώνια πλακίδια microε παραστάσεις συχνά ναυτίλων (θαλάσσιων οστρέων) αποτελού-σαν διαδήmicroατα για τον στολισmicroό της κεφαλής Eξειδικευmicroένες τεχνικές χρυσοχοΐας όπως η κοκκίδωση η συρmicroατερή και η περίκλειστη ήταν σε ανάπτυξη Περιδέραια και περίαπτα κατασκευάζονταν επίσης από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους (σάρδιο αmicroέθυστο αχάτη στεατίτη και σπανιότερα ορεία κρύσταλλο ήλεκτρο της Βαλτικής και κύανο) από το Αφγανιστάν Kατά τον 14ο και 13ο αιώνα πΧ τεχνητές ύλες όπως η φαγεντιανή και κυρίως η υαλόmicroαζα (συνθέσεις πυριτίου ασβεστίου οξειδίων νατρίου ή καλίου και οξειδίων microετάλλων για το χρώmicroα) χρησιmicroοποιούντο ευρύτατα για την κατασκευή κοσmicroηmicroάτων ως φτηνά υποκατάστατα του χρυσού και των ηmicroιπολύτιmicroων λίθων Γνωρίζουmicroε ότι εmicroπορικά πλοία όπως το ναυάγιο του Ulu Burun (Kας) του 14ου αιώνα πX microετέφεραν microεταξύ άλλων τάλαντα υαλόmicroαζας από τα λιmicroάνια της Eγγύς

Χρυσή microυκηναϊκή πυξίδα για τη φύλαξη καλλυντικών

Χρυσά κτερίσmicroατα (16ος αιώ-νας πΧ) από τον τάφο IV και

Aνατολής (Συρίας και Παλαιστίνης) στα εργαστήρια των Mυκηνών της Κνωσού της Μιδέας στην Αργολίδα και των άλλων ανακτορικών κέντρων Eκεί η υαλόmicroαζα χυνόταν σε λίθινες microήτρες από στεατίτη για την κατασκευή τυποποιηmicroένων χαντρών ή πλακι-δίων σε διάφορα σχήmicroατα H κατάρρευση του ανακτορικού συστήmicroατος διοίκησης τον 12ο και τον 11ο αιώνα πΧ καθώς και η καταστροφή των εξειδικευmicroένων εργαστηρίων είναι η αιτία της έλλειψης και της απλής microορφής των κοσmicroηmicroάτων αυτή την εποχή Ο χαλκός χρησιmicroοποιείται πλέον συχνά για την κατασκευή κοσmicroηmicroάτων και εξαρτηmicroάτων ενδυmicroασίας όπως οι microεγάλες περόνες και οι πόρπες η χρήση των οποίων διαδίδεται ακριβώς αυτή την εποχή

Μουσική και χορόςΟι απεικονίσεις στις τοιχογραφίες στη λάρνακα της Αγίας Τριάδας στα χρυσά σφραγι-στικά δαχτυλίδια και στα πήλινα ειδώλια στην Κρήτη microας έχουν δώσει microια εικόνα της microουσικής και του χορού στον microινωικό κόσmicroο Στη microυκηναϊκή Ελλάδα οι ενδείξεις είναι λιγότερες Σε τοιχογραφία του ανακτόρου της Πύλου σε σκηνή συmicroποσίου απεικονίζεται άνδρας microε ποδήρη χιτώνα που παίζει τη λύρα Οι βραχίονες της λύρας καταλήγουν σε κεφαλές πτηνών Από πινακίδα Γραmicromicroικής Β του ανακτόρου της Θήβας microαθαίνουmicroε άλλωστε ότι δύο παίκτες λύρας ανήκουν στο προσωπικό του ανακτόρου Ο παραλληλισmicroός τους microε τους αοιδούς τον Φήmicroιο και τον Δηmicroόδοκο οι οποίοι ψάλλουν τα κατορθώmicroατα των ηρώων στην Οδύσσεια του Οmicroήρου είναι εύλογος Οι τοιχογραφίες και τα εικονιστικά αγγεία παρουσιάζουν τις λύρες σε δύο microεγέθη σε microικρό microέγεθος την οποία ο λυράρης κρατά και παίζει microε τα δάχτυλα ή σε microεγαλύτερο το οποίο στηρίζεται στο έδαφος Η παρουσία των λυρών στον microυκηναϊκό κόσmicroο πιστο-ποιείται και από τα πραγmicroατικά τmicroήmicroατα ελεφάντινης λύρας microε καmicroπύλους βραχίονες που βρέθηκαν στον θολωτό τάφο του Μενιδίου Αττικής και στους θαλαmicroωτούς τάφους των Μυκηνών Δεν είναι γνωστό αν οι λύρες αυτές χρησιmicroοποιούσαν ηχεία από καύ-καλο χελώνας όπως συνέβαινε στην κλασική Ελλάδα Ένα άλλο microουσικό όργανο ο αυλός είναι γνωστός ήδη από τη Νεολιθική και την Κυκλαδική εποχή Πειστικά ευρήmicroατα για τη χρήση του αυλού στη microυκηναϊκή Ελλάδα

Η laquoΤοιχογραφία του λυράρηraquo από το ανάκτορο του Νέστορα

απουσιάζουν Ωστόσο σαφή απεικόνιση αυλητή έχουmicroε στη λάρνακα της Αγίας Τριά-δας στη microυκηναϊκή Κρήτη (14ος αιώνας πΧ) που απεικονίζει επικήδειες τελετές και θυσία ταύρου Στην ίδια λάρνακα απεικονίζεται και λυράρηςΟι παραστάσεις των χρυσών σφραγιστικών δαχτυλιδιών από τις Μυκήνες και το Βαφειό απεικονίζουν τελετουργικούς χορούς οι οποίοι ακολουθούν το microινωικό τυπικό Σήmicroερα δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουmicroε αν οι ποmicroπές των θρηνωδών γυναικών στις λάρνακες της Τανάγρας microε τη χαρακτηριστική στάση του σώmicroατος και τα χέρια υψωmicroένα συmicro-microετέχουν σε επικήδειο χορό

Η διατροφήΒάση της διατροφής κατά τη Μυκηναϊκή εποχή ήταν η διαχρονική microεσογειακή τριάδα το σιτάρι η ελιά και το αmicroπέλι Σε αυτά προστίθενται τα λαχανικά και τα όσπρια Επίσης οι ζωικές πρωτεΐνες και τα γαλακτοmicroικά προϊόντα δεν έλειπαν από το τραπέζι του Μυκηναίου Από τα δηmicroητριακά εκτός από το σιτάρι κοινή τροφή ήταν και το κριθάρι Στα όσπρια περιλαmicroβάνονται οι φακές τα ρεβίθια η φάβα τα microπιζέλια τα κουκιά Αγαπητή τροφή ήταν τα σύκα που συχνά βρίσκονται στα ερείπια των microυκηναϊκών οικισmicroών Κουκού-τσια από σταφύλια έχουν επίσης εντοπιστεί Χαρακτηριστική είναι η συχνή αναφορά των (ξερών) σύκων στις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β παράλληλα microε τα σιτηρά ως συmicroπλήρωmicroα της διατροφής του προσωπικού των ανακτόρων της Πύλου Οι πινακίδες των Μυκηνών καταγράφουν ποσότητες καρυκευmicroάτων που νοστίmicroιζαν τα φαγητά όπως το κάρδαmicroο το σέλινο ο κορίανδρος το κύmicroινο το microάραθο το σουσάmicroι Σε πινακίδες microε ανάλογο περιεχόmicroενο καταγράφονται βότανα τα οποία έχουν και ιαmicroα-τικές ιδιότητες όπως ο ιβίσκος ή η microολόχα Ενδείξεις υπάρχουν κυρίως από απεικο-νίσεις στην τέχνη και για τη χρήση του οπίου το οποίο είναι ισχυρό αναλγητικό και καταπραϋντικόΤο βοδινό και το χοιρινό κρέας ανήκαν στα σηmicroαντικά είδη της διατροφής Οστά προ-βάτου κατσίκας αγριόχοιρου ελαφιού και λαγού βρίσκονται επίσης κατά τις ανασκα-φές Παράλληλα microια άλλη πηγή ζωής ήταν και η θάλασσα η οποία παρείχε τα ψάρια και τα θαλασσινά όστρακα Το microαγείρεmicroα των φαγητών γινόταν σε πήλινες χύτρες από χονδροειδή πηλό microε αντοχή στη φωτιά Οι χύτρες είχαν σφαιρικό σώmicroα microε microία ή δύο

Ορειχάλκινο σκεύος (16ος αιώ-νας πΧ) από τάφους του ταφι-

Μυκηναϊκός ζυγός και σταθmicroά (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

λαβές και συχνά ήταν τριποδικές Πρόσφατα η πρωτοποριακή επιστηmicroονική microέθοδος ανάλυσης των οργανικών υπολειmicro-microάτων στα τοιχώmicroατα των microαγειρικών σκευών microας επέτρεψε να ρίξουmicroε microια πραγmicroα-τική microατιά στην κουζίνα των Μυκηναίων Γεύmicroατα σύνθετα microε δηmicroητριακά ή όσπρια κρέας και ελαιόλαδο παρασκευάζονταν στη Θήβα ή στη Μιδέα της Αργολίδας Στον χώρο του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών είχε παρασκευαστεί κρέας microε φακές και ελαιόλαδο microέσα σε χύτρα ενώ σε microικρή λεκάνη εντοπίστηκαν ίχνη microελιού Ίσως το πιο απίστευτο αποτέλεσmicroα της έρευνας ήταν η απόδειξη της ύπαρξης κρασιού microε ρητίνη πεύκου όπως η γνωστή ρετσίνα Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για την ύπαρξη microπύρας από ζύmicroωση κριθαριού και για τη χρήση ενός microείγmicroατος από νερό και microέλι το υδρόmicroελι σε σύνθετα ποτά Η χηmicroική ανάλυση των ανθρώπινων οστών που βρίσκονται σε τάφους είναι δυνατόν επίσης να δώσει πληροφορίες για τη διατροφή του πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τα πρώτα συmicroπεράσmicroατα της έρευνας αυτήςσ οι φυτικές και οι ζωικές τροφές αποτελούσαν τη βάση της διατροφής και οι Μυκηναίοι κατανάλωναν σε microικρότερο ποσοστό θαλάσσιες τροφές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5


ΜΙΝΩΙΚΗ-ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΜΙΝΩΙΚΗ - ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑΗ αποκρυπτογράφηση της Γραmicromicroικής Β και ο πλούτος των πληροφοριών που αυτή συνεπάγεται δυστυχώς αναφέρεται microόνο στην εποχή της microυκηναϊκής κυριαρχίας στην Κρήτη Η Κρητική Ιερογλυφική και η Γραmicromicroική γραφή Α που αποτέλεσαν τα γλωσσικά εργαλεία των Μινωιτών παραmicroένουν ακόmicroη αναποκρυπτογράφητες και microαζί microε αυτές παραmicroένει άγνωστο το περιεχόmicroενο των πολυάριθmicroων κειmicroένων της εποχής Κάποια microάλιστα από αυτά γραmicromicroένα πάνω σε τελετουργικά αντικείmicroενα όπως οι Διπλοί Πελέκεις οι Τράπεζες Προσφορών και τα Κοχλιάρια πιστεύεται πως θα microας δώσουν σηmicroαντικές πληροφορίες για τη microινωική θρησκεία όταν δια-βαστούν Μέχρι τότε όmicroως οι γνώσεις microας για τις θρησκευτικές αντιλήψεις των Μινωιτών θα παραmicroένουν εκ των πραγmicroάτων περιορισmicroένες βασιζόmicroενες σχεδόν αποκλειστικά στα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

Η αγωνιώδης και αδιάκοπη προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει τον κόσmicroο γύρω του και να ερmicroηνεύσει τη ζωοδότρα δύναmicroη που δηmicroιούργησε τον κόσmicroο αυτόν καθώς και η συναίσθηση της αδυναmicroίας του να αντιπαρατεθεί microε τις δυνάmicroεις της φύσης και να τις υποτάξει ήταν ανέκαθεν οι αιτίες της στροφής του προς το υπερβατικό στοιχείο Ιδιαίτερα για τον προϊστορικό άνθρωπο τα αmicroείλικτα υπαρξιακά ερωτήmicroατα που και σήmicroερα εν πολλοίς παραmicroένουν αναπάντητα πρέπει να ήταν βασανιστικά Οι λαοί όλων των πολιτισmicroών της ανθρώπινης ιστορίας κατέφυγαν στη θεοποίηση microιας ανώτερης δύναmicroης στην ευmicroένεια της οποίας εναπόθεταν και τη δική τους ευηmicroερία Δεν θα microπορούσαν λοιπόν από την έmicroφυτη αυτή ανθρώπινη τάση να εξαιρεθούν και οι κάτοικοι της Κρήτης Αντίθετα όπως συmicroβαίνει σε όλους τους ανατολικούς πολιτι-σmicroούς στον κύκλο των οποίων ανήκει και ο microινωικός η καθηmicroερινή ζωή στην Κρήτη ήταν συνυφασmicroένη σε τέτοιο βαθmicroό microε τη θρησκεία ώστε είναι αmicroφίβολο αν υπήρχε σαφής διάκριση microεταξύ κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής στη συνείδηση του απλού πιστού

Οι θεότητεςΜαρτυρίες για τις microινωικές θεότητες αντλούνται κυρίως από την ειδωλοπλαστική και την εικονογραφία στη microινωική τέχνη Ανεξάντλητος πλούτος πληροφοριών υπάρχει

Νεοανακτορικό σφράγισmicroα απο τα Χανιά microε παράσταση νεαρού

όmicroως και στις παραστάσεις των σφραγιδόλιθων και των σφραγιστικών δαχτυλιδιών microε εικονιστικές σκηνές Ιδιαίτερα σε αυτά η συντριπτική πλειοψηφία γυναικείων microορφών που microπορούν να αναγνωριστούν ως θεότητες οδηγεί σε συmicroπεράσmicroατα για τη λατρεία microιας γυναικείας θεότητας Οι επικρατούσες απόψεις για τη microινωική θεότητα συγκλίνουν στη θεοποίηση της φύσης και της ζωοποιού της δύναmicroης Πρόκειται για τη Μεγάλη Μητέρα Θεά που λατρεύτηκε ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε πολλούς πολιτισmicroούς γύρω από τη Μεσόγειο προσω-ποποιώντας τη microεγαλειώδη δύναmicroη της γονιmicroότητας Συνδεόmicroενη τόσο στενά microε τη φύση η microινωική θρησκεία βασίζεται σε microεγάλο βαθmicroό και στον κύκλο της βλάστησης Οι εναλλαγές των εποχών που συνεπάγονταν τη βλάστηση και τον microαρασmicroό δέντρων και φυτών φαίνεται πως συγκινούσαν βαθιά τον προϊστορικό άνθρωπο Τη θλίψη και την αγωνία του για τον microαρασmicroό της φύσης αντικαθιστούσε η ανακούφιση microε τον ερχοmicroό της άνοιξης Στη συνείδηση των πιστών ο κύκλος της βλάστησης ταυτίστηκε microε την ύπαρξη ενός νεαρού θεού που πέθαινε και ξαναγεννιόταν microαζί microε τη φύση Ο θνήσκων και αναγεννώmicroενος νεαρός θεός λατρεύεται άλλοτε ως θείον βρέφος και άλλοτε ως εραστής ή σύζυγος της θεάς Άλλοτε πάλι ως απλός σύντροφος και συνο-δός της Στις εικονογραφικές παραστάσεις εmicroφανίζεται σπάνια microόνος και συνηθέστερα υποδεχόmicroενος από γυναικείες microορφές που φαίνονται να τον χαιρετούν ή να του απο-δίδουν λατρεία Παρόmicroοια θεία ζεύγη εmicroφανίζονται στους ανατολικούς στους αιγυπτιακούς στους microικρασιατικούς και στους microεταγενέστερους ελληνικούς microύθους Ο ιερός γάmicroος της Μητέρας Θεάς microε τον νεαρό θεό φαίνεται πως αποτελούσε την κορύφωση του τελε-τουργικού δράmicroατος Ανάλογοι ιεροί γάmicroοι συναντώνται και σε σύγχρονους πολιτι-σmicroούς όπως για παράδειγmicroα ο γάmicroος του Όσιρι και της Ίσιδας στην Αίγυπτο ή της Ιστάρ και του Ταmicroούζ στην ΠαλαιστίνηΗ microινωική θεότητα παρουσιάζεται στη σχετική εικονογραφία σε πολλές παραλλαγές Πολύ συχνή είναι η εmicroφάνισή της σε χρυσά δαχτυλίδια όπου αποδίδεται ενθρονισmicroένη microεγαλόπρεπα κάτω από ένα δέντρο ή microπροστά από ένα ιερό να παρακολουθεί τους πιστούς που αποδίδονται πάντα σε microικρότερη κλίmicroακα να της αποδίδουν λατρεία Οι πολλαπλές απεικονίσεις της microινωικής θεάς έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις microεταξύ των θρησκειολόγων για το αν πρόκειται για microία θεότητα microε ποικίλες υποστά-

Σχεδιαστική απόδοση παράστα-σης σφραγίδας απο την Κνωσό

σεις ή περισσότερες γυναικείες θεότητες Τέτοια ερωτήmicroατα είναι δύσκολο όmicroως να βρουν οριστική απάντηση όσο τα σχετικά κείmicroενα των ανθρώπων της εποχής παρα-microένουν άγνωστα σε εmicroάς Οι σύγχρονοι microε τον microινωικό πολιτισmicroοί πάντως διατηρούν πολυθεϊστικές θρησκείες Είναι πιθανόν όmicroως ακόmicroη και αν υπήρχαν περισσότερες από microία θεότητες στον microινωικό κόσmicroο η Μεγάλη Μητέρα να είχε κυρίαρχο microέσα σε αυτές ρόλοΆλλες φορές αποδίδεται πλαστικά σε microικρού microεγέθους ειδώλια να υψώνει στον ουρανό ή να τεντώνει microπροστά τα χέρια της κρατώντας φίδια Είναι η Θεά των Όφεων που εικονίζεται ντυmicroένη microε ιερατική microεγαλοπρέπεια φορώντας βαριά ρούχα που όmicroως αφήνουν ανοικτό το στήθος microπροστά microία ακόmicroα ίσως αναφορά στη γονιmicroότητα Λιγότερο συχνά εmicroφανίζεται στην κορυφή ενός βουνού κρατώντας ακόντιο και συνο-δευόmicroενη από άγρια ζώα κυρίως λιοντάρια Πρόκειται για την Κυρία των Ζώων την Πότνια Θηρών ή την Ορεία Μητέρα όπως ονοmicroάστηκε στα microεταγενέστερα χρόνια Οι συσχετισmicroοί microε τη microεταγενέστερη θεά Άρτεmicroη είναι βέβαια αναπόφευκτοι Άλλοτε πάλι εmicroφανίζεται microε το θείο βρέφος στην αγκαλιά ως microητρική θεά Κουρο-τρόφος όπως αποκλήθηκε αργότερα ενώ άλλες φορές οπλισmicroένη microε σπαθί προβάλλει τις πολεmicroικές ή αποτροπαϊκές της ιδιότητες Αλλού εmicroφανίζεται πάνω σε πλοίο που ταξιδεύει microεταφέροντας τον τελετουργικό βωmicroό και το ιερό δέντροΕίναι άλλωστε σχεδόν βέβαιη η πίστη των Μινωιτών και σε δευτερεύουσες δυνάmicroεις που συνδέονταν microε τον Κάτω Κόσmicroο οι οποίες γιrsquo αυτό τον λόγο ονοmicroάζονται χθόνιες Οι χθόνιες αυτές θεότητες στη συνείδηση των πιστών σχετίζονταν microε τον θάνατο και δέχονταν ιδιαίτερη λατρεία Προσωποποίηση των σκοτεινών αυτών δυνάmicroεων είναι πιθανό να αποτελεί το φίδι του οποίου η παρουσία είναι εντονότατη στους χώρους που συνδέονται microε τη λατρεία Είναι γνωστά microάλιστα κάποια περίεργα σωληνωτά σκεύη microε ανάγλυφα φίδια και άλλα microε προσαρmicroοσmicroένα κύπελλα που θεωρήθηκαν αγγεία απόθεσης προσφορών για πραγmicroατικά οικιακά φίδια Η παράδοση λοιπόν για τον Οικουρό Όφι που τρεφόταν στην Ακρόπολη αποκτά ίσως προϊστορικό υπόστρωmicroαΑπό πολύ microεταγενέστερες πηγές πληροφορούmicroαστε και για τα ονόmicroατα της microινωικής θεότητας Γνωρίζουmicroε λοιπόν τη Δίκτυνα και τη Βριτόmicroαρτη δύο καθαρά προελληνικά ονόmicroατα Το πρώτο αναφέρεται προφανώς στη θεότητα που κατοικούσε στη Δίκτη και που microαζί microε την Ίδη λατρεύτηκαν ως ιερά βουνά από τους προϊστορικούς Κρήτες και

Σφραγίδα microε παράσταση της θεάς που συνοδεύεται από

αργότερα συνδέθηκαν microε τη γέννηση και την ανατροφή του microέγιστου θεού των Ελλή-νων του Δία Για το δεύτερο microόνο υποθέσεις microπορούν να γίνουν Γνωρίζουmicroε πάντως πως πρόκειται microάλλον για επίθετο που σηmicroαίνει Γλυκιά Παρθένος Στις διάφορες απεικονίσεις της η θεότητα αποδίδεται συχνά να συνοδεύεται από διά-φορα ζώα που φαίνονται να είναι προστάτες της ή απλοί συνοδοί της Τέτοια ζώα συνοδευτικά της θεάς είναι τα λιοντάρια οι ταύροι οι αίγαγροι τα πουλιά ιδίως τα περιστέρια και τα φίδια Παρόmicroοιοι συνοδοί εmicroφανιζόmicroενοι microαζί microε τη θεά ή και microόνοι τους είναι οι λεγόmicroενοι microινωικοί δαίmicroονες Δεν είναι άγνωστοι στην Κρήτη οι δαίmicroονες microε κεφαλή ταύρου που παραπέmicroπουν βέβαια στη microορφή του microυθικού Μινώ-ταυρου Πιο συχνή όmicroως είναι η απεικόνιση της microορφής του λεγόmicroενου γρύπα που αποδίδεται microε σώmicroα λιονταριού και κεφάλι πτηνού Εmicroφανίζονται συχνά microαζί microε τη Θεότητα ή microόνοι τους και microάλιστα σε αντιθετικά συmicroπλέγmicroατα δύο ζώων

ΘεοφάνειαΗ επαφή του πιστού microε τη θεότητα πραγmicroατοποιείται microε τη λεγόmicroενη θεοφάνεια Θεοφάνεια είναι η κάθοδος της Θεότητας στον ορατό κόσmicroο από τον κόσmicroο του υπερ-βατικού όπου κατοικοεδρεύει Η κάθοδος αυτή επιτυγχάνεται microε διάφορους τρόπους Συνηθέστερη είναι η κατάβαση της θεότητας από τον ουρανό ύστερα από τις απαιτού-microενες επικλήσεις και τελετουργίες προς αυτήν Στην περίπτωση αυτή εικονίζεται να κατεβαίνει αιωρούmicroενη από τον ουρανό και να προσεγγίζει τους πιστούς Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιη microια κατάσταση ενύπνωσης στην οποία έρχεται ο πιστός προκειmicroένου να αποδεχτεί τη θεοφάνεια ως microορφή οράmicroατος Μέσο για την επίτευξη αυτής της εκστατικής κατάστασης ίσως αποτελούσε και ο ιερός χορός Είναι βέβαιο πως τον ρόλο της επιφαινόmicroενης θεότητας υποδύονταν συχνά οι ιέρειες στολισmicroένες microε θεϊκή microεγαλοπρέπεια αποδεχόmicroενες τις προσφορές σε microια συmicroβολική επικοινωνία του πιστού microε το θείον Η εmicroφάνιση της θεότητας δεν πραγmicroατοποιείται όmicroως πάντα microε ανθρώπινη microορφή Αντίθετα microπορεί να προσλάβει τη microορφή ποικίλων ιερών ζώων όπως ο ταύρος ο αίγαγρος το φίδι και κυρίως το περιστέρι Πάρα πολλές είναι οι παραστάσεις που αποδίδουν τέτοια πουλιά να πετούν πάνω από σκηνές επικλήσεων στη Θεότητα ή να φτεροκοπούν πάνω από τα ιερά και να κουρνιάζουν στις επιστέψεις τους

Χρυσό δαχτυλίδι απο τα Ισό-πατα της Κνωσού microε απόδοση

Είδωλα-ΞόαναΤα αγαλmicroατίδια που πιστεύεται πως απεικονίζουν τη θεότητα είναι αποκλειστικά γυναι-κεία και είναι ελάχιστα σε σχέση microε τον ρόλο που θεωρούmicroε πως είχε η θρησκεία στη microινωική κοινωνία Το κύριο χαρακτηριστικό των microινωικών ειδώλων είναι το microικρό microέγε-θος όπως συmicroβαίνει και microε τα υπόλοιπα έργα της microινωικής τέχνης και η ανθρωποmicroορ-φική απόδοση των θεοτήτων Ιδιαίτερη κατηγορία λατρευτικών αγαλmicroάτων αποτελούν τα λεγόmicroενα ξόανα για την ύπαρξη των οποίων υπάρχουν προς το παρόν microόνο ενδεί-ξεις Μεταξύ των ειδωλίων που αποδίδουν στη θεότητα ξεχωριστή θέση κατέχουν οι περίφηmicroες όσο και σπανιότατες θεές των όφεων που βρέθηκαν στην ΚνωσόΤα δύο αυτά ειδώλια καθώς και πλήθος άλλων που φέρουν φίδια ερmicroηνεύονται ως απεικονίσεις χθόνιων θεοτήτων που συνδέονται microε τις microυστικές δυνάmicroεις του Κάτω Κόσmicroου Δεύτερη πολύ σηmicroαντική κατηγορία ειδώλων είναι τα πήλινα αγαλmicroατίδια στον τύπο της θεάς microε υψωmicroένα τα χέρια Άγνωστη παραmicroένει η σηmicroασία της χειρονοmicroίας των υψωmicroένων χεριών που ίσως δηλώνει χαιρετισmicroό ευλογία δέηση ή ίσως τη στάση της θεότητας την ώρα της ιερής επιφάνειας Πρόκειται για ευρύτατη κατηγορία λατρευτι-κών ειδωλίων που διαδίδονται στις πρώιmicroους σχετικά microινωικούς χρόνους διατηρούmicroενα έως τα απώτατα χρόνια του microινωικού πολιτισmicroού Οι διαστάσεις και αυτού του τύπου των ειδωλίων αυξάνονται σηmicroαντικά στα υστερότερα χρόνια και σχεδόν πάντοτε το κατώτερο τmicroήmicroα του σώmicroατος έχει microορφή κυλίνδρου microε σπάνια την απόδοση ποδιών και άλλων ανατοmicroικών χαρακτηριστικών Είναι τα περίφηmicroα κωδωνόσχηmicroα ειδώλια που ακmicroάζουν στα ύστερα microινωικά χρόνια και microάλιστα σε microορφές όπου επιχειρείται να διατηρηθεί microια σχετική ιδιαιτερότητα κάθε τέτοιας θεάς Περίφηmicroες είναι οι θεές των microηκώνων microε τις χαρακτηριστικές παπαρούνες στο κεφάλι που θεωρήθηκαν θεές συν-δεόmicroενες microε τον ύπνο και τον θάνατοΆλλα τέτοια ειδώλια αποδίδονται microε ιερά περιστέρια στο κεφάλι που θεωρούνται σύmicro-βολα της ουράνιας λατρείας Η ύπαρξη microεγάλων λατρευτικών αγαλmicroάτων φυσικού ή και υπερφυσικού microεγέθους αναζητείτο από πολύ νωρίς στα microινωικά ιερά και η απουσία τους αποδιδόταν συνήθως στα φθαρτά υλικά microε τα οποία ενδεχοmicroένως κατασκευάζο-νταν Ως τmicroήmicroατα τέτοιου microεγάλου λατρευτικού ειδώλου είχαν ερmicroηνευθεί ήδη από

Η laquoθεά των microηκώνωνraquo (1350-110 πΧ) από το Γάζι (Αρχαιολο-

τα χρόνια του Evans χάλκινοι βόστρυχοι φυσικού microεγέθους Η συνηθέστερη ερmicroηνεία αποδεχόταν την ύπαρξη τέτοιων ειδώλων και microάλιστα του τύπου των Ακρολίθων που είναι γνωστά από τις ύστερες κυρίως φάσεις της αρχαιότητας Τέτοια ακρόλιθα είδωλα τα ξόανα για τα οποία γίνεται συχνά λόγος στις αρχαίες πηγές και τα οποία ανάγονται ήδη στα προϊστορικά χρόνια κατασκευάζονταν από ξύλο στο κυρίως σώmicroα τους ενώ ποικίλες ύλες χρησιmicroοποιούνταν για την απόδοση της κεφαλής και των άκρων Με σχε-τική ασφάλεια εικάζεται η ύπαρξη τέτοιων ξοάνων από φθαρτά υλικά και στα microινωικά ιερά γεγονός που αποτελεί ικανοποιητική εξήγηση του microικρού αριθmicroού ειδώλων που θα microπορούσαν να παριστάνουν θεότητες Τέτοιο λατρευτικό ξόανο βεβαιώθηκε ανα-σκαφικά σχετικά πρόσφατα στις Αρχάνες σε έναν πολύ σηmicroαντικό για πολλούς λόγους ναό ο οποίος θα αναφερθεί παρακάτω Η ανακάλυψη δύο πήλινων ποδιών φυσικού microεγέθους γνωστών και από άλλες κρητικές θέσεις και η παρουσία ποσοτήτων κάρ-βουνου ερmicroηνεύθηκαν από τους ανασκαφείς ως ξύλινο λατρευτικό ξόανο microε πήλινα άκρα που στηριζόταν πάνω στο ιερό θρανίο του εν λόγω ναού microαζί microε κάποια σαφώς τελετουργικά σκεύη

Ιεροί ΤόποιΣχετικά microε τους τόπους που οι Μινωίτες επέλεγαν για να αποδώσουν λατρεία στη θεά ή στους θεούς τους έχουmicroε περισσότερες πληροφορίες Εκτός από λίγες εξαιρέσεις στις οποίες θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά η microινωική λατρεία τελείτο κυρίως σε υπαίθρι-ους και οικιακούς χώρους και συγκεκριmicroένα σε τρία κύρια είδη ιερών τα Ιερά Σπήλαια τα Ιερά Κορυφής και τα Οικιακά Ιερά

Ιερά Σπήλαια Τα σπήλαια στην Κρήτη αποτελούν microια ακόmicroη ιδιοmicroορφία της γεωmicroορφολογίας της microε την ποικιλία των microορφών τους την οmicroορφιά και κυρίως τον αριθmicroό τους Σχεδόν τα microισά από τα σπήλαια της Ελλάδας βρίσκονται στην Κρήτη Φαίνεται πως η επιβλητική ατmicroόσφαιρα microέσα στους χώρους των σπηλαίων η απόλυτη σιωπή στους δαιδαλώδεις διαδρόmicroους και ο υπέροχος σταλαγmicroιτικός διάκοσmicroος που και σήmicroερα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη προκάλεσε από νωρίς την προσοχή και το δέος των προϊστορικών Κρητών ώστε εύλογα να τα θεωρήσουν κατοικία της θεότητας Ίσως microάλιστα να θεω-

Σταλαγmicroίτες στο σπήλαιο της Ειλειθυίας της θεάς των τοκε-

ρήθηκαν ιδανικοί τόποι για την πραγmicroατοποίηση της Θείας Επιφάνειας Πολλά σπήλαια χρησιmicroοποιήθηκαν για θρησκευτικούς σκοπούς από τους πρώτους microινωικούς microέχρι και τους ρωmicroαϊκούς χρόνους Κάποιων άλλων η φήmicroη διατηρήθηκε στα microεταγενέστερα χρόνια και ο απόηχός τους φτάνει σε εmicroάς microέσω των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων Ένα τέτοιο σπήλαιο είναι της Ειλειθυίας της θεάς των τοκετών Στο σπήλαιο αυτό πιστοποιήθηκε η λατρεία ήδη από τα microινωικά χρόνια και διήρκεσε έστω και σπορα-δικά microέχρι τον 7ο ή τον 8ο αιώνα microΧ Στο σπήλαιο αυτό που αποτελεί έναν από τους ιερότερους τόπους της microινωικής Κρήτης τεκmicroηριώθηκε για πρώτη φορά η λατρεία των σταλακτιτών Κοντά στην είσοδο δεσπόζει ένας περίεργος πέτρινος σχηmicroατισmicroός που θυmicroίζει κοιλιά εγκύου γυναίκας ενώ στο βάθος διακρίνεται microια καθισmicroένη microορφή Περί-που στο microέσο του σπηλαίου ένας κυλινδρικός σταλακτίτης που θυmicroίζει γυναικεία microορφή περιβλήθηκε από χαmicroηλό τοίχο ενώ microπροστά από αυτόν microια microεγάλη τετράγωνη πέτρα είχε πιθανώς τον ρόλο του ιερού βωmicroού Τον τελευταίο αυτό σταλαγmicroίτη φαίνεται πως τον έχουν αγγίξει αναρίθmicroητα ανθρώπινα χέρια και τον γυάλισαν Είναι λοιπόν σχεδόν βέβαιο πως οι άνθρωποι προσέρχονταν σε αυτό το σπήλαιο για να ζητήσουν βοήθεια ερχόmicroενοι απευθείας σε επαφή microε το θείονΕξίσου σηmicroαντικό είναι επίσης το σπήλαιο των Καmicroαρών στις νότιες πλαγιές της Ίδης Ανάmicroεσα στους σταλακτίτες και στους σταλαγmicroίτες οι πιστοί άγνωστο για ποιους λόγους απέθεταν αποκλειστικά πήλινα αγγεία κάποια microάλιστα πολυτελή όπως αυτά του λεγόmicroενου καmicroαραϊκού ρυθmicroού που πήρε την ονοmicroασία του από το ίδιο το σπή-λαιο και έχει χαρακτηριστεί ως ένας από τους κοmicroψότερους ρυθmicroούς στην ιστορία της κεραmicroικής Είναι εύλογο να υποθέσουmicroε πως τα αγγεία περιείχαν τις προσφορές προς τη λατρευόmicroενη θεότηταΣπουδαίος λατρευτικός τόπος φαίνεται πως ήταν και το σπηλαίο του Αρκαλοχωρίου Οι έρευνες στο εν λόγω σπήλαιο απέδωσαν ολόκληρους θησαυρούς χρυσών αργυρών και χάλκινων αντικειmicroένων Πρόκειται για εκατοντάδες τελετουργικά κυρίως αντικείmicroενα όπως οι διπλοί πελέκεις και όπλα όπως ξίφη και εγχειρίδια Η παρουσία microάλιστα των όπλων αυτών microέσα στο ιερό σπήλαιο έκανε πολλούς ειδικούς να microιλήσουν για τη λατρεία microιας πολεmicroικής θεότητας Εντυπωσιακά ευρήmicroατα απέδωσαν οι ανασκαφές και στο σπήλαιο του Ψυχρού που παλαιότερα ταυτιζόταν microε το Δικταίον Άντρον της ελληνικής αρχαιότητας Η απόδοση

Χρυσό περίαπτρο (φυλαχτό) microε απεικόνιση χεριού φιδιού και

λατρείας στον χώρο πιστοποιείται από την ύπαρξη χτιστού βωmicroού και από το microεγάλο πλήθος των πολύτιmicroων αντικειmicroένων όπως ειδώλια τελετουργικά ρυτά διπλοί πελέ-κεις τράπεζες προσφορών και άλλων ευρηmicroάτων microε προφανή θρησκευτική σηmicroασίαΙδιαίτερα σηmicroαντικό σπήλαιο της αρχαιότητας ήταν τέλος και το Ιδαίον Άντρον στις βόρειες πλαγιές της Ίδης σε υψόmicroετρο 1500 micro Η φιλολογική παράδοση και οι παλαιότερες ανασκαφές επιβεβαίωσαν τη microεγάλη ανάπτυξη της λατρείας στο σπήλαιο κατά τα ιστορικά χρόνια καθιστώντας το ως το σηmicroαντικότερο λατρευτικό σπήλαιο των χρόνων εκείνων στον ελληνικό κόσmicroο Πρόσφατες ανασκαφές πιστοποιούν ήδη από τη microινωική εποχή τη λατρευτική χρήση του σπηλαίου η οποία συνεχίζεται αδιά-σπαστα microέχρι και τα ρωmicroαϊκά χρόνια Η microινωική λατρεία στο Ιδαίον πιστοποιείται από την παρουσία ανθρώπινων ειδωλίων σε στάση προσευχής ζωδίων και σφραγίδων microε θρησκευτικές παραστάσεις Θεωρείται πιθανή η λατρεία του θνήσκοντος και αναγεν-νώmicroενου νεαρού θεού ιδιότητα που κληρονόmicroησε αργότερα ο επίσης θνήσκων και αναγεννώmicroενος κρηταγενής Δίας Εκτός από αυτά που αναφέρθηκαν πρέπει να προστεθούν και πολλά άλλα σπήλαια microε αδιάψευστα ίχνη λατρευτικής χρήσης Τα ιερά σπήλαια είναι πιθανό να συνδέονται microε τη λατρεία των χθόνιων δυνάmicroεων Η είσοδος στα σπήλαια θεωρείτο προφανώς κατά-βαση στο εσωτερικό της γης όπου τοποθετούταν η κατοικία των χθόνιων θεοτήτων Η σηmicroασία της κατάβασης στα έγκατα της γης microαρτυρείται άλλωστε και από την απόθεση προσφορών στο σπηλαιώδες χάσmicroα στο Γιούκτα και στο Σταγονόσχηmicroο υπόγειο κτίσmicroα στο Φουρνί των Αρχανών

Ιερά ΚορυφήςΚρητική ιδιοmicroορφία αποτελεί εξάλλου και η απόδοση λατρείας στα λεγόmicroενα Ιερά Κορυφής Πρόκειται για υπαίθρια ιερά που ιδρύονταν σε γυmicroνές κορυφές ή πλαγιές βουνών σε κοντινή απόσταση από τις κατοικηmicroένες περιοχές Η γειτνίαση και η οπτική επαφή microε τον οικισmicroό σε συνδυασmicroό microε την προσβασιmicroότητα του τόπου αποτελούσαν microάλλον τα βασικά κριτήρια της επιλογής κάθε θέσης για την ίδρυση Ιερού Κορυφής Σε ολόκληρη την Κρήτη έχουν αποκαλυφθεί δεκάδες τέτοια ιερά και δεν είναι παράλογο να υποτεθεί πως σχεδόν κάθε πόλη είχε και το ορεινό ιερό της Σε κάποιες περιπτώ-σεις γειτονικοί οικισmicroοί microοιράζονταν κοινά Ιερά Κορυφής Τέτοιο κοινό ιερό είναι του

Το Ιδαίον Άντρον στην Ίδη της Κρήτης χρησιmicroοποιείτο ως

Γιούχτα που φαίνεται πως ανήκε στην Κνωσό και στις Αρχάνες Σηmicroαντικό είναι επίσης το ιερό του Κόφινα που ανήκε στη Φαιστό και εκείνο του Πετσοφά που ανήκε στη microινωική πόλη του Παλαικάστρου Σητείας Άξιο αναφοράς για πολλούς λόγους είναι και το microινωικό ιερό των Κυθήρων που αποτελεί σπάνια περίπτωση εξωκρητικού και microάλιστα ασύλητου Ιερού ΚορυφήςΗ εποχή της ανάπτυξης και της microεγάλης ακmicroής των Ιερών Κορυφής είναι η microεσοmicroι-νωική που συmicroπίπτει microε την ίδρυση των πρώτων ανακτόρων Αρχικά τα εν λόγω ιερά ήταν αστέγαστα ή έφεραν κατασκευές από φθαρτά υλικά που δεν άφησαν ίχνη Η ιερή περιοχή οριοθετείτο συχνά microόνο από έναν χτιστό περίβολο που χρησίmicroευε και ως ανάληmicromicroα Αργότερα κατά τη Νεοανακτορική περίοδο χτίζονται κάποια κτίρια σε ορι-σmicroένα τέτοια ιερά Σε ένα σηmicroαντικό λίθινο ρυτό από τη Ζάκρο αποδίδεται ανάγλυφα ένα τέτοιο ιερό χτισmicroένο σε βραχώδες έδαφος και αναγνωρίζεται ως Ιερό Κορυφής Πρόκειται microάλιστα για τη λεπτοmicroερέστερη microέχρι στιγmicroής απεικόνιση ιερού κτίσmicroα-τος στη microινωική εικονογραφία Στην παράσταση αυτή πιστεύεται πως αποδίδεται ένα τυπικό Ιερό Κορυφής της Νεοανακτορικής εποχής κατά την οποία η λατρεία σε τέτοια ιερά φαίνεται πως συστηmicroατοποιήθηκε ο αριθmicroός τους microειώθηκε ενώ χτίστηκαν και τα πρώτα κτίρια στα σηmicroαντικότερα από αυτά Το κύριο γνώρισmicroα των microινωικών Ιερών Κορυφής είναι οι microεγάλες ποσότητες πήλινων και σπανιότερα χάλκινων ανθρωπόmicroορφων ειδωλίων σε ποικίλες στάσεις και χειρονο-microίες (Ρεθεmicroιωτάκης 2001 Εικ στο εξώφυλλο) ζωδίων και ανθρώπινων ανατοmicroικών microελώνΤα ζώδια αποδίδουν πολλά είδη ζώων τόσο εξηmicroερωmicroένων όπως τα βοοειδή και τα αιγοπρόβατα όσο και άγριων όπως ο σκύλος ή ακόmicroα ο σκορπιός και η νυφίτσα Όχι σπάνια αποδίδονται ακόmicroη πτηνά ή και έντοmicroα Τα ανθρώπινα ανατοmicroικά microέλη γνωστά ως ηmicroίτοmicroα συνίστανται σε ξεχωριστά πλασmicroένα χέρια πόδια κεφάλια και κορmicroούς ανθρωπόmicroορφων ειδωλίων που συχνά φέρουν οπές για ανάρτηση Η ευτέ-λεια των υλών και η απλότητα της κατασκευής της πλειοψηφίας των αφιερωmicroάτων παρέχουν σαφείς ενδείξεις για την τέλεση της λαϊκής κυρίως λατρείας στα εν λόγω ιερά Αντίθετες περιπτώσεις ανάθεσης πολυτιmicroότερων υλών δηλώνουν ενδεχοmicroένως την ανάmicroειξη της ανακτορικής διοίκησης Στα Ιερά Κορυφής αποκαλύπτονται επίσης ποικίλα αντικείmicroενα όπως αγγεία και κοσmicroήmicroατα και βέβαια τα απαραίτητα για τη

λατρεία Ιερά ΣκεύηΕίναι βέβαιο πως η απόδοση της λατρείας στα εν λόγω ιερά κορυφωνόταν microε το άναmicromicroα microεγάλης τελετουργικής πυράς στην οποία οι πιστοί έριχναν ποικίλες προσφορές Οι περισσότεροι ερευνητές θεωρούν πως στα Ιερά Κορυφής λατρευόταν κάποια ιαmicroατική θεότητα στην οποία αφιερώνονταν τα πήλινα ειδώλια που ίσως απεικόνιζαν τους ίδιους τους πιστούς και τα κοπάδια τους ώστε να τυγχάνουν της θεϊκής προστασίας Η παρουσία οmicroοιωmicroάτων κάθε είδους ζώου στα Ιερά Κορυφής έχει βέβαια τον συmicroβο-λισmicroό της που ανταποκρίνεται στις θρησκευτικές δοξασίες των πιστών οι οποίες είναι άγνωστες σε εmicroάς Έτσι η σκοπιmicroότητα των οmicroοιωmicroάτων microη παραγωγικών ζώων παρα-microένει εν πολλοίς άγνωστη Συχνά αφιερώνεται microόνο το πάσχον τmicroήmicroα του σώmicroατος για να εστιαστεί εκεί η ευεργετική επίδραση της ιαmicroατικής θεότητας Έτσι ερmicroηνεύεται η παρουσία των ανεξάρτητων ανατοmicroικών microελών που προαναφέρθηκαν Προς την ίδια αυτή ερmicroηνεία microας κατευθύνει και το microοναδικό ειδώλιο του Ιερού Κορυφής στον Τρα-όσταλο που συνδέεται microε την πόλη και το ανάκτορο της Ζάκρου Στο εν λόγω ειδώλιο αποδίδεται γυναικεία microορφή microε πρησmicroένο το ένα πόδι να περιmicroένει προφανώς τη θεϊκή ίαση (Davaras K 1976 Guide to Cretan Antiquities New Jersey Noyes Press σελ 246 εικ 138) Αν ισχύει η πιθανή αυτή ερmicroηνεία για τα πήλινα οmicroοιώmicroατα και κυρίως τα ηmicroίτοmicroα τότε αυτά συνδέονται microε τα αντίστοιχα που κατέθεταν οι αρχαίοι Έλληνες στα ιερά του Ασκληπιού και βέβαια microε τα σύγχρονα σε εmicroάς τάmicroατα που αφήνουν οι ορθόδοξοι πιστοί microπροστά στις θαυmicroατουργές εικόνες των αγίωνΥπάρχουν ενδείξεις πως τα microινωικά Ιερά Κορυφής έπαιζαν και άλλο σηmicroαντικό ρόλο πέρα από εκείνον της απόδοσης λατρείας στην όποια θεότητα Λόγω της θέσης τους σε ψηλούς κυρίως λόφους συχνά έχουν θεωρηθεί παρατηρητήρια όπως οι microεταγε-νέστερες βίγλες ή ακόmicroα και σταθmicroοί επικοινωνίας απrsquo όπου microε το άναmicromicroα microεγάλης φωτιάς microεταβιβάζονταν τα microηνύmicroατα από τον έναν τόπο στον άλλο Προς αυτή την άποψη συνηγορεί microάλλον και το microινωικό Ιερό Κορυφής των Κυθήρων που είναι από τα ελάχιστα τέτοια ιερά στον εξωκρητικό κόσmicroο Η microεγάλη ακmicroή του ιερού των Κυθήρων που πιστοποιείται από τον τεράστιο αριθmicroό των σπάνιων συνήθως χάλκινων ειδωλίων οφείλεται προφανώς και στη στρατηγική θέση που καταλαmicroβάνει απrsquo όπου ελέγχονται σηmicroαντικοί θαλάσσιοι δρόmicroοι του Αιγαίου

Το Ιερό των Διπλών Πελέκεων της Κνωσού microε το χτιστό θρα-

Οικιακά ΙεράΗ τρίτη microεγάλη κατηγορία ιερών τόπων του microινωικού κόσmicroου είναι τα λεγόmicroενα Οικι-ακά Ιερά Πρόκειται για στεγασmicroένα ιερά που εντοπίζονται είτε σε ανάκτορα για να εξυπηρετούν ενδεχοmicroένως τις λατρευτικές ανάγκες της βασιλικής οικογένειας και της βασιλικής αυλής είτε σε κοmicroβικά σηmicroεία microέσα στις πόλεις για την τέλεση της δηmicroόσιας λατρείας είτε τέλος σε οικίες για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών κάθε οικογένειας χωριστά Διακρίνονται σε τρεις κύριους αρχιτεκτονικούς τύπους τα ιερά microε θρανίο τις κρύπτες microε πεσσούς και τέλος τις λεγόmicroενες δεξαmicroενές καθαρmicroώνΟ τύπος του ιερού microε θρανίο είναι το συνηθέστερο θρησκευτικό κτίριο στη microινωική Κρήτη και microάλιστα εmicroφανίζεται πριν από την ίδρυση των πρώτων ανακτόρων Αποτελεί ουσιαστικά έναν microικρό ορθογώνιο χώρο όmicroοιο microε ένα οποιοδήποτε δωmicroάτιο σπιτιού από το οποίο όmicroως διαφοροποιείται λόγω της ύπαρξης ενός χτιστού ή πήλινου χαmicroη-λού θρανίου σε microία από τις microακριές πλευρές Σε ορισmicroένες περιπτώσεις το θρανίο αυτό είναι επενδεδυmicroένο microε κονίαmicroα Τα ιερά microε θρανίο συναντώνται τόσο στα ανάκτορα σε πολυτελέστερη συνήθως microορφή όσο και στις microικρότερες επαύλεις και στις οικίες Η ταύτισή του microε ιερό χώρο οφείλεται κυρίως στην παρουσία λατρευτικών ειδωλίων καθώς και πολυάριθmicroων αντικειmicroένων αγγείων και σκευών που θεωρούνται τελετουρ-γικά Μάλιστα στις περιπτώσεις που τέτοια ιερά βρέθηκαν σε καλή κατάσταση τα τελετουργικά σκεύη βρέθηκαν τοποθετηmicroένα ακριβώς πάνω σε αυτό το θρανίο το οποίο προφανώς αποτελούσε το σεβασmicroιότερο τmicroήmicroα του ιερού Οι λεγόmicroενες ιερές κρύπτες είναι ένας λιγότερο συχνά εmicroφανιζόmicroενος τύπος ιερού Πρόκειται για ορθογώνια σκοτεινά κυρίως δωmicroάτια που συχνά βρίσκονται στα υπόγεια των κτιρίων Το κύριο γνώρισmicroα των ιερών αυτών είναι η ύπαρξη ενός ή περισσότερων τετράπλευρων πεσσών δηλαδή χτιστών κολόνων οι οποίες microάλιστα δεν φαίνονται να εξυπηρετούν λόγους στατικότητας της υπερκείmicroενης οροφήςΣυχνά microάλιστα οι τετράγωνοι λίθοι από τις πλευρικές όψεις των πεσσών αυτών φέρουν ανάγλυφα σύmicroβολα που θεωρούνται ιερά όπως για παράδειγmicroα ο διπλός πέλεκυς η τρίαινα το αστέρι και το στάχυ Σχεδόν πάντα οι ιερές κρύπτες είναι επιmicroεληmicroένης κατασκευής Το δάπεδο καλύπτεται συχνά microε πλακόστρωτο από ορθογώνιες πλάκες ή κονίαmicroα και οι πλευρικοί τοίχοι επενδύονται microε γυψόλιθο Η διάταξη στο εσωτερικό

Κρύπτη microε δύο πεσσούς απο το ανάκτορο των Μαλίων

Η δεξαmicroενή καθαρmicroών του ανα-κτόρου των Μαλίων

τους φαίνεται πως συνδέεται microε τις τελετουργικές σπονδές που λάmicroβαναν χώρα microέσα σε αυτές Πολλές φορές το δάπεδο εmicroφανίζει ευρύ κεντρικό βύθισmicroα ή αυλάκι γύρω από τον πεσσό που φαίνεται πως χρησίmicroευαν για τη συγκέντρωση των υγρών κατά την τέλεση των σπονδών Σε άλλες περιπτώσεις η περισυλλογή των σπονδικών υγρών γινόταν microε τη βοήθεια microεγάλων λεκανών που είχαν ενσωmicroατωθεί στο δάπεδο γύρω από τον πεσσό Στην ιερότητα των εν λόγω κρυπτών συνηγορούν άλλωστε και τα πολυάριθmicroα τελετουργικά σκεύη και ανθρωπόmicroορφα ειδώλια που προέρχονται microέσα ή γύρω από αυτέςΠολύ σηmicroαντικός τύπος Οικιακού Ιερού είναι τέλος και οι λεγόmicroενες δεξαmicroενές καθαρmicroών Πρόκειται για τον πλέον ιδιότυπο τύπο microινωικού ιερού και συναντάται σχεδόν αποκλειστικά στην Κρήτη και λιγότερο συχνά σε τόπους microε σαφείς επιρροές από αυτήν όπως η Θήρα Η οmicroοιότητά τους microε κοινές δεξαmicroενές νερού οδήγησε αρχικά σε θεωρίες για τέτοιου είδους χρήση του χώρου Η παντελής όmicroως απουσία αποχετευτικού συστήmicroατος καθι-στά αβάσιmicroες αυτές τις ερmicroηνείες Σήmicroερα αναγνωρίζονται ευρέως ως λατρευτικοί χώροι Σε αυτό συνηγορεί και αποκάλυψη τελετουργικών σκευών και αντικειmicroένων microέσα ή κοντά σε αυτές Βέβαια είναι αδύνατη η ακριβής ανασύνθεση των τελετουργιών που διαδραmicroατίζονταν microέσα στις δεξαmicroενές καθαρmicroών Ωστόσο θεωρείται πιθανή η πραγmicroατοποίηση τελετών εξαγνισmicroού που συνίσταντο προφανώς στον καθαρισmicroό των πιστών ή του ιερατείου πριν από τη συmicromicroετοχή στη λατρεία Η συmicroβολική αυτή πράξη καθαρmicroού πραγmicroατοποιείτο πιθανώς microε microικρή ποσότητα νερού ή και ιερού ελαίου Από την άλλη microεριά η υπόγεια microορφή των ιερών δεξαmicroενών παραπέmicroπει πιθανώς στην έννοια της κατάβασης microέσα στα σπλάχνα της σεβάσmicroιας γης όπως αναφέρθηκε παραπάνω στο κεφάλαιο για τα Ιερά Σπήλαια

ΝαοίΓια πολλές δεκαετίες οι microελετητές της microινωικής θρησκείας πίστευαν πως ο τύπος του ελεύθερου ναού ως ανεξάρτητου οικοδοmicroήmicroατος δεν υπήρχε στην Κρήτη Σήmicroερα γνωρίζουmicroε πως ναοί αυτού του τύπου υπήρχαν βέβαια χωρίς όmicroως τη συχνότητα microε την οποία εmicroφανίζονται οι υπόλοιποι τύποι ιερών Πρόσφατες ανακαλύψεις στους πρόποδες του όρους Γιούκτας των Αρχανών σε microια θέση microε εντυπωσιακή θέα στο

Ο microινωικός ναός στα Ανεmicroό-σπηλια

Αιγαίο βεβαίωσαν την ύπαρξη ανεξάρτητου ναϊκού οικοδοmicroήmicroατος microε τη χαρακτηρι-στική τριmicroερή διάταξη που microας είναι γνωστή από την εικονογραφίαΣτον νότιο τοίχο του κεντρικού δωmicroατίου ο φυσικός βράχος που προεξείχε λαξεύτηκε προσεκτικά ώστε να αποτελέσει χαmicroηλό επίπεδο θρανίο Πάνω σε αυτό δύο πήλινα πόδια φυσικού microεγέθους ανήκαν πιθανώς στο ξόανο της λατρευόmicroενης θεότητας που είχε κατασκευαστεί από φθαρτές ύλες και γιrsquo αυτό δεν σώθηκε Το ανατολικό δωmicroάτιο του ιερού προοριζόταν πιθανώς για τις αναίmicroακτες προσφορές Στο βάθος του δωmicroα-τίου είχε κατασκευαστεί λίθινος βωmicroός πάνω στον οποίο βρέθηκαν κάποια τελετουρ-γικά σκεύη του ιερού Το δυτικό δωmicroάτιο φαίνεται πως προοριζόταν για τις αιmicroατηρές θυσίες Στην ερmicroηνεία αυτή οδηγεί και ο συνδυασmicroός πεσσού και αβαθών αυλακιών που εντοπίστηκαν στο τmicroήmicroα αυτό του κτιρίου τα οποία συνδέονται microε την απορροή των υπολειmicromicroάτων των αιmicroατηρών θυσιών όπως αναφέρθηκε ήδη στο κεφάλαιο των ιερών κρυπτών microε τους πεσσούς Στο κέντρο περίπου του δωmicroατίου υπήρχε χαmicroηλή τραπεζοειδής κατασκευή που προεξείχε πάνω από το στρωmicroένο microε κονίαmicroα δάπεδο και αποτελούσε τον κεντρικό βωmicroό του ναού Ο ίδιος ναός είναι γνωστός και για το εύρηmicroα της ανθρωποθυσίας το οποίο θα αναφερθεί παρακάτω

Οι βωmicroοίΣτενή σχέση microε τα ιερά όλων των τύπων έχουν βέβαια και οι βωmicroοί καθώς αποτελούν τις κατεξοχήν κατασκευές που εξυπηρετούσαν την απόθεση των προσφορών και την πραγmicroατοποίηση της θυσίας Αρκετά συχνή είναι η παρουσία του χτιστού βωmicroού ο οποίος είναι είτε ορθογώνιος και microονοκόmicromicroατος είτε βαθmicroιδωτός Τέτοιου είδους βωmicroοί συναντώνται σε πολλά από τα ιερά της Κρήτης είτε αυτά βρίσκονται σε ανάκτορα είτε είναι υπαίθρια όπως για παράδειγmicroα στα σπήλαια και στα Ιερά Κορυφής Συχνότερα εmicroφανιζόmicroενοι και microνηmicroει-ωδέστεροι είναι βέβαια στα ανάκτορα γεγονός που συνδέεται microε την επισηmicroότερη microορφή της λατρείας και ενδεχοmicroένως microε τη microαζικότερη προσέλευση των προσκυνη-τών Στους microεγάλους αυτούς χτιστούς βωmicroούς εκτός από τις αναίmicroακτες προσφορές που συνίστανται στην απόθεση καρπών και άλλων αγαθών θεωρείται βέβαιη και η τέλεση των αιmicroατηρών προσφορών microε τη θυσία ζώων όπως αιγοπροβάτων και ταύ-ρων προς τιmicroήν της λατρευόmicroενης θεότητας Οι ζωοθυσίες σε τέτοιου είδους χτιστούς

Αmicroφίκοιλοι βωmicroοί απο τις Αρχά-νες

βωmicroούς είναι γνωστές από την περίφηmicroη εικονογραφηmicroένη σαρκοφάγο της Αγίας Τρι-άδας για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω Άλλος σηmicroαντικός τύπος βωmicroού αν και σπανιότερος είναι ο κινητός αmicroφίκοιλος βωmicroός γνωστός κυρίως από την εικο-νογραφία Πρόκειται για microικρού σχετικά microεγέθους επίπεδους βωmicroούς microε κοίλες τις κάθετες πλευρές που χρησιmicroοποιούνταν ενδεχοmicroένως microόνο για την απόθεση ιερών προσφορών

Ιερά σκεύηΣε όλους τους τύπους των ιερών βρέθηκαν και εξακολουθούν να αποκαλύπτονται ορι-σmicroένοι τύποι αγγείων και αντικειmicroένων που από τα πρώτα χρόνια των σχετικών ερευ-νών συνηθίζεται να θεωρούνται τελετουργικά Ως τέτοια αναγνωρίζονται τα σκεύη που χρησιmicroοποιούνταν απαραίτητα στην τέλεση λατρείας και της εκάστοτε ιεροπρα-ξίας Στη θεώρηση των αντικειmicroένων αυτών ως τελετουργικών οδήγησε η συχνότατη παρουσία τους στα ιερά και η ιδιότυπη συχνά microορφή τους που αποκλείει οποιαδήποτε χρηστική λειτουργία Τα κυριότερα από αυτά είναι οι τράπεζες προσφορών οι κέρνοι τα ρυτά και τα κοχλιάρια Οι τράπεζες προσφορών συναντώνται σε όλους τους τύπους των microινωικών ιερών Συνί-στανται σε δύο κύριους τύπους που εmicroφανίζουν πολλές παραλλαγές Ο πρώτος τύπος που είναι παλαιότερος και χρησιmicroοποιείται ήδη από τα παλαιοανακτορικά χρόνια απο-τελείται από microία ορθογώνια λίθινη πλάκα Σε ορισmicroένες περιπτώσεις στηρίζεται σε πόδι ή βαθmicroιδωτή βάση Η ανώτερη επιφάνειά τους είναι είτε λεία είτε παρουσιάζει αβαθή στρογγυλή ή ορθογώνια κοιλότητα Πιο συνηθισmicroένος είναι ο τύπος της τριπο-δικής τράπεζας προσφορών που συναντάται στα microεταγενέστερα νεοανακτορικά χρόνια Πρόκειται για στρογγυλή τράπεζα συνήθως microικρού microεγέθους η οποία στηρίζεται σε τρία χαmicroηλά πόδια Στην ανώτερη επιφάνειά της το πλατύ περιmicroετρικό περιχείλωmicroα ορίζει αβαθή κοιλότητα που χρησίmicroευε για την απόθεση των προσφορών Το υλικό των τραπεζών αυτών είναι ο πηλός και είναι επενδεδυmicroένες εξωτερικά microε κονίαmicroα ενώ ενίοτε φέρουν γραπτά διακοσmicroητικά microοτίβα Άλλες φορές κατασκευάζονται ολόκληρες από κονίαmicroα Τέτοιες τράπεζες είναι ευρύτατα γνωστές και σε περιοχές εκτός Κρήτης όπως η ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου κυρίως η ΘήραΠολύ χαρακτηριστικό σκεύος της microινωικής λατρείας είναι επίσης ο κέρνος Η microορφή

Λίθινος κέρνος απο την αυλή του ανακτόρου των Μαλίων Πρό-

του καθορίστηκε από την ανάγκη δηmicroιουργίας ενός σκεύους microε πολλές χωριστές κοι-λότητες Ονοmicroάστηκε έτσι από τα αντίστοιχα σκεύη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας που πήραν την ονοmicroασία τους από το ρήmicroα κεράννυmicroι (= ανακατεύω) Από τα πρω-τοmicroινωικά κιόλας χρόνια εmicroφανίζονται στους τάφους της Μεσαράς τα λεγόmicroενα αλα-τοδοχεία απλοί λίθινοι κέρνοι αποτελούmicroενοι από microία λίθινη πλάκα microε κοιλότητες Εξίσου πρώιmicroοι είναι και οι πήλινοι κέρνοι που αποτελούνται από συνδυασmicroούς δύο ή περισσότερων κυπέλλων που στηρίζονται σε κοινή βάση Οι κέρνοι διατηρήθηκαν σε όλη τη διάρκεια των microινωικών χρόνων και εξελίχθηκαν σε πολλές παραλλαγές Η επικρατέστερη άποψη για τα εν λόγω σκεύη είναι πως χρησίmicroευαν για την προσφορά πανσπερmicroίας δηλαδή microικρής ποσότητας αγαθών από πολλά είδη της γεωργικής παρα-γωγής Παρόmicroοιες προσφορές γίνονταν και στα microεταγενέστερα ιστορικά χρόνια Αν η ερmicroηνεία αυτή ευσταθεί γίνεται αντιληπτό πως η χρήση τους αποσκοπούσε στην επίκληση της θεότητας για την προστασία της παραγωγής microε την ευλογία αντιπροσω-πευτικής ποσότητας από το κάθε είδος Τα ρυτά αποτελούν άλλη microια ιδιότυπη και ιδιαίτερα σηmicroαντική κατηγορία της σκευής των ιερών microε κύριο γνώρισmicroα την ύπαρξη δύο οπών Η microία χρησίmicroευε για το γέmicroισmicroα του αγγείου και η άλλη για την απορροή του περιεχοmicroένου Η ονοmicroασία τους προέρχε-ται από το ρήmicroα ρέω και δηλώνει ακριβώς αυτή την ιδιότητα Η αρχική τους χρήση πιθανώς να ήταν πρακτική καθώς θεωρείται το ιδανικό σχήmicroα αγγείου που συνδέεται microε τη microετακένωση των υγρών κυρίως αγαθών από ένα αγγείο σε ένα άλλο microε στενότερο στόmicroιο Ίσως λοιπόν ορισmicroένοι τύποι ρυτών κυρίως αυτά που δεν είναι ιδιαιτέρως επιmicroεληmicroένα είχαν τον ρόλο που έχουν τα σηmicroερινά χωνιά Πολύ σύντοmicroα όmicroως συνδέθηκαν και microε τη λατρεία Υπάρχουν απλά ρυτά microε γεωmicroε-τρικά σχήmicroατα όπως κωνικά σφαιρικά και απιόσχηmicroα εντυπωσιακότερα όmicroως είναι τα ανθρωπόmicroορφα και τα ζωόmicroορφα Τα συνηθέστερα ζωόmicroορφα ρυτά παριστάνουν κυρίως ταύρους ή λέοντες Πολλές φορές αποδίδονται microόνο τα κεφάλια αυτών των ζώων Η ποικιλία των microορφών και των υλών που χρησιmicroοποιούνται για την κατασκευή των ρυτών είναι ανεξάντλητη Τα πήλινα ρυτά αποκτούν πολλές microορφές που κυmicroαίνονται από τις απλούστερες microέχρι και τις πιο περίτεχνες που προδίδουν γόνιmicroη φαντασία και βέβαια προσπάθεια για εντυπωσιασmicroό Το ίδιο ισχύει και για τα λίθινα για τα

Περίτεχνο πήλινο ρυτό από τη Φαιστό του 1700 πΧ (Αρχαιο-

οποία χρησιmicroοποιούνταν ποικίλες ύλες ντόπιες και ακριβότερες εισηγmicroένες Η συχνό-τερη ερmicroηνεία που δίνεται σε αυτά είναι πως χρησίmicroευαν για την τέλεση των ιερών σπονδών που συνίστανται στην απόδοση υγρών προσφορών προς τη λατρευόmicroενη θεότητα Οι όποιες υγρές προσφορές διά microέσου των ρυτών εικάζεται πως χύνονταν τελετουργικά στο δοχείο υποδοχής της σπονδής ή ενδεχοmicroένως απευθείας στη γη αν η επίκληση γινόταν σε χθόνια θεότητα Στην κατηγορία των σκευών που συνδέονται microε τη λατρεία ανήκουν και τα λεγόmicroενα κοχλιάρια τα οποία είναι σχετικά σπάνια Πρόκειται για microικρά καρδιόσχηmicroα αγγεία microε ιδιαίτερα κοmicroψό σχήmicroα Τέτοια σκεύη κατασκευάζονταν και από πηλό αλλά τα σηmicroαντι-κότερα δείγmicroατα είναι λίθινα Κατά κύριο λόγο προέρχονται από ιερά και λατρευτικούς χώρους όπως τα σπήλαια τα ιερά κορυφής και τα οικιακά ή ανακτορικά ιερά Την τελε-τουργική τους χρήση υπαινίσσονται εξάλλου και οι επιγραφές Γραmicromicroικής Α που φέρουν κάποια από αυτά οι οποίες θεωρείται ότι περιέχουν αναφορές στη microινωική θεότηταΤέλος σηmicroαντικά λατρευτικά σκεύη είναι και οι λεγόmicroενες τελετουργικές πρόχοι Οι πρόχοι γενικότερα αποτελούν κοινότατο σχήmicroα στην τυπολογία της microινωικής κεραmicroι-κής Είναι microικρού και microεσαίου microεγέθους κλειστά αγγεία microε πλατύ σώmicroα και στενό στόmicroιο microε προχοή που κατασκευάζονταν σε πολλές παραλλαγές Περιλαmicroβάνονται στα κύρια αγγεία που εξυπηρετούσαν τις καθηmicroερινές ανάγκες των προϊστορικών Κρητών Ιδιαί-τερη κατηγορία απαρτίζουν οι τελετουργικές πρόχοι Σε αυτές διακρίνεται ο τονισmicroένα ψηλός λαιmicroός και το στόmicroιο που κάmicroπτεται microε τέτοιο τρόπο ώστε θυmicroίζει ράmicroφος που-λιού Για τον λόγο αυτό ονοmicroάζονται και ραmicroφόστοmicroες Ο τύπος του εν λόγω αγγείου αν και αποκαλύπτεται σχετικά σπάνια στις ανασκαφές εmicroφανίζεται ωστόσο αρκετά συχνά στην εικονογραφία και κυρίως σε παραστάσεις σφραγίδων που θεωρούνται microαγικές

Ιερά σύmicroβολαΈχει διατυπωθεί η άποψη πως στη microινωική Κρήτη ήταν προσφιλέστερη η συmicroβολική απεικόνιση του θείου από την παράσταση αυτής της ίδιας της θεότητας Και πράγ-microατι στις εικονογραφικές παραστάσεις θρησκευτικού χαρακτήρα αποδίδονται συχνά ορισmicroένα σύmicroβολα που δεν microπορούν να τύχουν διαφορετικής ερmicroηνείας πέραν του συmicroβολισmicroού της θεότητας Εξάλλου εκτός από την παρουσία τους στη microινωική εικο-νογραφία τα σύmicroβολα αυτά κατασκευάζονταν και αυτόνοmicroα σε ποικίλες ύλες microεγέθη

Σπονδικό ταυρικό ρυτό από το microικρό ανάκτορο της Κνωσού

και παραλλαγές και microάλιστα σε τέτοια συχνότητα που πραγmicroατικά εντυπωσιάζει Τέτοια σύmicroβολα είναι οι λεγόmicroενοι διπλοί πελέκεις τα κέρατα καθιερώσεως ή καθοσιώσεως και ο ιερός κόmicroβος Από τα microινωικά θρησκευτικά σύmicroβολα ο διπλός πέλεκυς θεωρείται το ιερότερο και το σηmicroαντικότερο Έχει microάλιστα παρατηρηθεί πως microπορεί να συγκριθεί σε σπουδαιότητα microε τον σταυρό για τον χριστιανισmicroό και την ηmicroισέληνο για την ισλαmicroική πίστη Ως σχήmicroα ο microινωικός πέλεκυς αντιγράφει το γνωστό εργαλείο που υπήρξε κοινότατο σε πολλούς πολιτισmicroούς σε όλη τη διάρκεια της προϊστορίας Είναι βέβαιο πως αποτέλεσε διαχρονικά ένα βασικό εργαλείο εξυπηρέτησης καθηmicroερινών αναγκών Ήδη από τα προανακτορικά χρόνια παράλληλα microε τη χρηστική του σηmicroασία φαίνεται πως ο διπλός πέλεκυς αποκτά και τη θρησκευτική Λατρευτικοί θεωρούνται οι πελέκεις εκείνοι που είναι microεγαλύτεροι ή microικρότεροι από το κοινό εργαλείο και εκείνοι των οποίων το υλικό κατασκευής υπερβαίνει τα όρια ενός χρηστικού αντικειmicroένου Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι microεταλλικοί χυτοί ή σφυρήλατοι αποτελούmicroενοι από ένα λεπτό έλασmicroα microετάλλου Το συνηθέστερο υλικό είναι ο χαλκός ενώ υπάρχουν πολλά παρα-δείγmicroατα από χρυσό άργυρο και microόλυβδοΣτο ανάκτορο της Κνωσού διπλοί πελέκεις βρέθηκαν πάνω στο θρανίο αντίστοιχου ιερού να στηρίζονται όρθιοι σε λίθινες βάσεις microαζί microε ειδώλια θεοτήτων και άλλα λατρευτικά αντικείmicroενα Επιπλέον όmicroως αποτελεί προσφιλέστατο microοτίβο στην εικονο-γραφία καθώς εmicroφανίζεται συχνά στη διακόσmicroηση γραπτών αγγείων καθώς και σε τοι-χογραφίες δαχτυλίδια και σφραγίδες microε θρησκευτικές παραστάσεις Τέλος το σχήmicroα του διπλού πελέκεως αποτελεί ένα από τα βασικά σχήmicroατα που χαράσσονταν στους ιερούς πεσσούς όπως προαναφέρθηκε και σε άλλα τmicroήmicroατα των microινωικών κτιρίων Στο σχήmicroα του διπλού πελέκεως ορισmicroένοι ερευνητές είδαν τον συmicroβολισmicroό του ουρά-νιου θεού την ένωση δύο θεοτήτων ή την προσωποποίηση του θεού του κεραυνού Η θεότητα που εκπροσωπείται microε το εν λόγω σύmicroβολο δεν microπορεί όmicroως microε ασφάλεια να υποτεθεί Η πιθανότερη ερmicroηνεία στην οποία πρέπει να αρκεστούmicroε είναι πως ο διπλός πέλεκυς απέκτησε ιερή σηmicroασία ως το κατεξοχήν εργαλείο τέλεσης ταυρο-θυσιών κάτι που φαίνεται άλλωστε σε σχετικές παραστάσεις Ο ταύρος στην Κρήτη ήταν αναmicroφίβολα το ιερότερο ζώο και η θυσία του αποτελούσε τη microέγιστη microορφή ζωοθυσίας Η τέλεση των ζωοθυσιών microε τον διπλό πέλεκυ φαίνεται πως συνετέλεσε

Λίθινο κοχλιάριο από τις Αρχά-νες

Χρυσοί διπλοί πελέκεις από το σπήλαιο Αρκαλοχωρίου (Αρχαι-

στη βαθmicroιαία καθοσίωσή του και στην υπαγωγή του στη χορεία των ιερών συmicroβόλων Κατά microία βάσιmicroη άποψη ο microύθος και η ονοmicroασία του λαβύρινθου οφείλεται στην πολυπληθή παρουσία των διπλών πελέκεων στην Κνωσό Στη λυδική στην καρική και ίσως και στη microινωική γλώσσα η λέξη λάβρυς σηmicroαίνει διπλός πέλεκυς κάτι που συνε-πάγεται ότι λαβύρινθος σηmicroαίνει το ανάκτορο των διπλών πελέκεων Εξάλλου από πραγmicroατικά παραδείγmicroατα και παραστάσεις της εικονογραφίας είναι γνωστός ο διπλός πέλεκυς microεγάλου microεγέθους στην κορυφή ξύλινου στειλεού που στηρίζεται σε πυραmicroι-δική λίθινη βάση Η microορφή του αυτή σε συνδυασmicroό microε την προηγούmicroενη ετυmicroολογία της λέξης λαβύρινθος οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα πως ο διπλός πέλεκυς ξεπερνούσε τα πλαίσια ενός κοινού ιερού συmicroβόλου και αποκτούσε χαρακτηριστικά εmicroβλήmicroατος για τη microινωική ΚρήτηΠρωταρχικής σηmicroασίας σύmicroβολο στη θρησκευτική συνείδηση των προϊστορικών Κρη-τών είχαν και τα ιερά κέρατα microε microεγάλη συχνότητα εmicroφάνισης τόσο στις εικονογρα-φικές παραστάσεις όσο και σε οmicroοιώmicroατα από διάφορες ύλες Ονοmicroάστηκαν έτσι λόγω της microορφής τους που θυmicroίζει σχηmicroατική απόδοση κεράτων ταύρου Ιερά κέρατα έχουν βρεθεί πάmicroπολλα κατασκευασmicroένα από ποικίλα υλικά όπως πηλό κονίαmicroα ή λίθο Το microεγαλύτερο έχει βρεθεί στο ανάκτορο της Κνωσού και έχει microνηmicroειώδεις διαστάσεις που φτάνουν σε ύψος τα 2 micro Όπως αποδεικνύεται από την εικονογραφία τα ιερά κέρατα χρησίmicroευαν ως επίστεψη των κτιρίων κυρίως όmicroως των ανακτόρων των ιερών και των βωmicroών Η ιερή τους σηmicroασία πιστοποιείται από την παρουσία τους microέσα σε ιερά και microάλιστα πάνω στα θρανία microαζί microε άλλα λατρευτικά σύmicroβολα και ειδώλια Το microοτίβο των ιερών κεράτων χρησιmicroοποιήθηκε όmicroως και σε όλες σχεδόν τις microορφές της microινωικής τέχνης Ο Evans είναι ο πρώτος αρχαιολόγος που τα ονόmicroασε κέρατα καθιερώσεως ή καθοσι-ώσεως θεωρώντας πως δεν είναι καθαυτά ιερά αλλά microετέτρεπαν σε ιερό οτιδήποτε τοποθετείτο microεταξύ αυτών Και είναι πράγmicroατι πάmicroπολλες οι παραστάσεις κατά τις οποίες διπλοί πελέκεις κλαδιά δέντρων και άλλα αντικείmicroενα τοποθετούνται microεταξύ αυτών προκειmicroένου ίσως να καθαγιαστούν Πολύ σηmicroαντικό microινωικό ιερό σύmicroβολο είναι και ο ιερός κόmicroβος Πρόκειται για στενή λωρίδα υφάσmicroατος δεmicroένη κόmicroπο στη microέση σχεδόν όπως οι σηmicroερινές γραβάτες microε τις δύο άκρες του να καταλήγουν σε κρόσσια Φυσικά βρίσκονται microόνο οι αναπαρα-

Η αίθουσα των διπλών πελέκεων στο Αρχαιολογικό Μουσείο

στάσεις του σε άφθαρτες ύλες και όχι βέβαια τα υφασmicroάτινα πρωτότυπα Απεικονίσεις ιερών κόmicroβων υπάρχουν πάνω σε πήλινα αγγεία και σε τοιχογραφίες Εκτός όmicroως από τις απεικονίσεις υπάρχουν και οmicroοιώmicroατα ιερών κόmicroβων σε ελεφα-ντόδοντο και φαγεντιανή Η ακριβής σηmicroασία και αυτού του συmicroβόλου είναι αδύνατο σήmicroερα να υποτεθεί Συνήθως θεωρείται σύmicroβολο αποτροπαϊκό Ως τέτοια θεωρού-νται εκείνα τα σύmicroβολα που πιστεύεται πως κρύβουν microυστικές microαγικές δυνάmicroεις που εmicroποδίζουν τον κάτοχο του συmicroβόλου να πάθει κακό

Η λατρείαΟ τρόπος της απόδοσης λατρείας στους ιερούς τόπους των Μινωιτών δεν είναι βέβαια απόλυτα γνωστός και οι γνώσεις microας βασίζονται κυρίως στην εικονογραφία Τα πολυά-ριθmicroα πήλινα και χάλκινα ειδώλια που βρίσκονται κυρίως σε σπήλαια και Ιερά Κορυφής φαίνεται πως αποδίδουν τη στάση των πιστών απέναντι στη θεότητα Η πλειοψηφία των ειδωλίων παριστάνει άντρες και γυναίκες όρθιους και ευθυτενείς να κοιτάζουν προς τα πάνω microε τα χέρια σταυρωmicroένα στο στήθος ή microε το δεξιό υψωmicroένο σε χαιρετι-σmicroό ή τοποθετηmicroένο στο microέτωπο Πιθανώς οι συχνές αυτές απεικονίσεις να αποδίδουν τη στάση και τις χειρονοmicroίες των πιστών τη στιγmicroή της απόδοσης της λατρείαςΣτις παραστάσεις κυρίως των δαχτυλιδιών και των σφραγίδων αλλά και στις τοιχογρα-φίες εντυπωσιάζει εξάλλου η συχνή επανάληψη ορισmicroένων σκηνών που δεν microπορούν να ερmicroηνευθούν ως στιγmicroές από την καθηmicroερινή ζωή στη microινωική Κρήτη Αντίθετα θεωρείται βέβαιο πως αποδίδουν σκηνές από τον θρησκευτικό βίο των Μινωιτών και microάλιστα τελετουργικές πράξεις microε στόχο την επίκληση της θεότητας Ένα τέτοιο συχνό θέmicroα microε σαφώς ιερό χαρακτήρα είναι η ιερή ποmicroπή Εορταστικές ποmicroπές ανδρών και γυναικών microε πολυτελή ενδύmicroατα είναι ένα προσφιλές θέmicroα σε τοιχογραφίες των microεγάλων ανακτόρων Το ίδιο θέmicroα παρουσιάζεται συχνά σε παραστάσεις σφραγίδων και χρυσών δαχτυλιδιών Πολλές φορές κατά τις ποmicroπές αυτές microεταφέρονται διάφορες προσφορές για να αποδοθούν ίσως στη θεότηταΜία άλλη τελετουργία γνωστή σε εmicroάς από την εικονογραφία είναι ο ιερός χορός Η σηmicroασία του χορού στην Κρήτη ως στοιχείου λατρευτικής πράξης πιστοποιείται και από τον Όmicroηρο που αναφέρεται στην κατασκευή κυκλικού χοροστασίου από τον Δαίδαλο προς τιmicroήν της Αριάδνης Παρόmicroοιες κυκλικές κατασκευές που ερmicroηνεύθη-

Τοιχογραφηmicroένος πεσσός του αδύτου στη συνοικία Σπλάντζια

Χάλκινο ανδρικό ειδώλιο περί-που του 1200 πΧ (Αρχαιολο-

καν ως χοροστάσια έχουν βρεθεί πράγmicroατι στην Κρήτη Ανθρώπινες microορφές κυρίως γυναίκες που χορεύουν microπροστά από τη θεά συναντώνται συχνά στις τοιχογραφίες και στα δαχτυλίδια ενώ το πήλινο οmicroοίωmicroα κυκλικού χορού από πρώιmicroο θολωτό τάφο πιστοποιεί την ιερότητα του χορού ήδη από τα προανακτορικά χρόνια Στις περισσότερες περιπτώσεις η παράσταση χορού θεωρείται ιεροτελεστία Ίσως αποτελούσε microάλιστα επίκληση προς τη θεότητα η οποία αποδίδεται microερικές φορές να παρίσταται microπροστά ή πίσω από τους χορευτές Όπως έχει ήδη αναφερθεί είναι πιθανόν ο ιερός χορός να αποτελούσε το microέσον microε το οποίο οι πιστοί έφταναν στην έκσταση που απαιτούσε η οραmicroατική επαφή microε τη θεότητα Άλλου τύπου ιεροτελεστίες αποδίδονται συχνά στην εικονογραφία Μία από αυτές είναι η λατρεία του Βαιτύλου Βαίτυλος ονοmicroάζεται microια άmicroορφη συνήθως πέτρα που θεω-ρείται πως συνδέεται microε τη θεότητα Στις παραστάσεις των σφραγίδων και των δαχτυ-λιδιών αποδίδεται συχνά το microοτίβο microιας αντρικής ή γυναικείας microορφής που σκύβει και αγκαλιάζει ή φιλά έναν στρογγυλεmicroένο ογκόλιθο Πιθανώς να έχουmicroε και εδώ άλλη microια επίκληση στη θεότητα η οποία θεωρείται πως ίσως κατοικεί microέσα στον λίθο Λιγότερο συχνές είναι οι σκηνές κατά τις οποίες αποδίδεται η λεγόmicroενη προσφορά της ιερής εσθήτας Τέτοιες σκηνές αποδίδουν γυmicroνές ή ντυmicroένες γυναίκες να microεταφέρουν το κυριότερο γυναικείο microινωικό ένδυmicroα την εσθήτα Πολλές τέτοιες σκηνές συνδυά-ζονται συχνά και microε την παρουσία του διπλού πελέκεως Η ιερότητα του ενδύmicroατος πιστοποιείται επίσης από την ύπαρξη ανεξάρτητων οmicroοιωmicroάτων εσθήτας που έχουν βρεθεί στα ιερά θησαυροφυλάκια της Κνωσού microαζί microε άλλα ιερού περιεχοmicroένου αντι-κείmicroενα Πολλοί ερευνητές συνδέουν την προσφορά microε τη microεταφορά του ιερού πέπλου της Αθηνάς κατά τον εορτασmicroό των Παναθηναίων στα microεταγενέστερα χρόνια Συχνά αποδιδόmicroενη τελετουργική σκηνή είναι και η συλλογή λουλουδιών Θεωρείται σχεδόν βέβαιο πως πολλά φυτά και λουλούδια της κρητικής πανίδας είχαν ιερή σηmicroα-σία συνδεόmicroενα microε τη θεραπεία ασθενειών και τη διευκόλυνση του τοκετού Σε τοι-χογραφίες της Κρήτης και της εκmicroινωισmicroένης Θήρας το microάζεmicroα λουλουδιών είναι ένα προσφιλές θέmicroα Μεmicroονωmicroένες microορφές ή οmicroάδες γυναικών ντυmicroένες microε πολυτελείς εσθήτες που δεν θα ταίριαζαν σε microια κοινή αγροτική εργασία εικονίζονται σε ανθι-σmicroένα λιβάδια να ασχολούνται microε το microάζεmicroα του κρόκου Η εικονογραφία συmicroπληρώνεται microε τη δηmicroιουργία microπουκέτων και στεφανιών που είχαν

Θραύσmicroα λίθινου ρυτού από την Κνωσό που εικονίζει λάτρεις

Πήλινο οmicroοίωmicroα συmicroπλέγmicroατος ανδρών που χορεύουν η ιερό-

ως προορισmicroό την προσφορά στη θεότητα Η σκηνή της προσφοράς στη θεότητα απο-δίδεται έξοχα σε τοιχογραφία της Θήρας microε τη θεά ενθρονισmicroένη και φρουρούmicroενη από τον γρύπα της να δέχεται τις προσφορές των ανθέωνΆλλου είδους λατρείες πολύ γνωστές από την εικονογραφία αλλά microε άγνωστο σε εmicroάς περιεχόmicroενο είναι η πεσσολατρεία και η δενδρολατρεία Όπως αναφέρθηκε ήδη στο κεφάλαιο για τα ιερά ο πεσσός αποτελεί κύριο στοιχείο της microινωικής λατρείας και συνθέτει ειδική κατηγορία ιερού Δεν είmicroαστε σε θέση να γνωρίζουmicroε αν ο πεσσός αντιπροσωπεύει την απεικόνιση του θείου ή αποτελεί απλώς ένα θρησκευτικό σύmicro-βολο Ο βαθmicroός ιερότητας ενός οποιουδήποτε ιερού αντικειmicroένου είναι πολύ δύσκολο σήmicroερα να προσδιοριστεί Είναι πιθανόν πάντως να θεωρείτο σύmicroβολο κάποιας χθόνιας θεότητας και να συνδέεται microε τη λατρεία του Βαιτύλων και των σταλακτιτώνΗ λατρεία του ιερού δέντρου είναι microία από τις συχνότερες σκηνές στις εικονογραφικές παραστάσεις θρησκευτικού περιεχοmicroένου Στις περισσότερες σκηνές αποδίδεται ολό-κληρο δέντρο το οποίο ξεπροβάλλει microέσα από οικοδόmicroηmicroα που ταυτίζεται συνήθως microε περίβολο ή ναό Γύρω από αυτό προσέρχονται πάντοτε οι λατρευτές και απλώνουν τα χέρια αγγίζοντάς το ή microαζεύοντας καρπούςΜε τη λατρεία του ιερού δέντρου πρέπει να συνδέεται και η απεικόνιση microεmicroονωmicroένων κλάδων που παριστάνονται συχνά πάνω σε ιερούς βωmicroούς και κέρατα καθοσιώσεως Αν και αγνοούmicroε το ακριβές περιεχόmicroενο και τον βαθmicroό ιερότητας του δέντρου στη microινωική Κρήτη η δενδρολατρεία πρέπει να σχετιστεί microε τελετές που συνδέονταν microε τη φύση και τη γονιmicroότητα

Η λατρεία των νεκρώνΔοξασίες για την ιερότητα των νεκρών προγόνων πιστοποιούνται ήδη από τα προα-νακτορικά χρόνια Οι τεράστιοι συχνά θολωτοί τάφοι της Μεσαράς φαίνεται πως εκτός από την ταφική χρήση εξυπηρετούσαν και λατρευτικούς σκοπούς που συνδέονταν microε την προγονολατρεία Στους microεγάλους αυτούς κοινοτικούς τάφους διαπιστώθηκαν προσεκτικές ανακοmicroιδές παλαιών ταφών προς εξοικονόmicroηση χώρου για νέες ταφές καθώς και πληθώρα τελετουργικών αντικειmicroένων που βρίσκονται microόνο σε λατρευτικούς τόπους Είναι βέβαιη άλλωστε η απόδοση τιmicroών στους νεκρούς που συνίσταται σε θυσίες προσφορές συmicroπόσια και άλλες τελετουργικές πράξεις Ενδεικτικό άλλωστε

Πήλινο ειδώλιο γυναίκας σε χορευτική κίνηση από το Ανά-

είναι το πήλινο οmicroοίωmicroα οικίσκου από το Καmicroηλάρι της Μεσαράς που θεωρείται ότι αποδίδει σκηνή τέτοιων ταφικών προσφορών προς τους νεκρούς του τάφουΚατά microία άποψη microάλιστα οι εν λόγω τάφοι αποτελούν τους κατεξοχήν τόπους από-δοσης της δηmicroόσιας λατρείας τα προανακτορικά χρόνια Σηmicroαντικές ενδείξεις για τη λατρεία των προγόνων παρέχονται επίσης από τα microεταγενέστερα νεκροταφεία του Μόχλου των Γουρνιών και κυρίως των Αρχανών όπου διαπιστώθηκε η σχεδόν ευλα-βική διατήρηση των οστών κάποιων ανθρώπων που είχαν πεθάνει ακόmicroα και εκατο-ντάδες χρόνια πριν Ειδικά στις Αρχάνες τεκmicroηριώθηκε η πραγmicroατοποίηση ζωοθυσιών προς τιmicroήν των νεκρών που περιλάmicroβαναν τη θανάτωση σκύλων ταύρων και ενός αλόγου

Οι θυσίεςΕκτός από τις ποικίλες τελετουργίες που προαναφέρθηκαν και τις άγνωστες σε εmicroάς προσευχές και επικλήσεις της θεότητας υπήρχαν και άλλου τύπου λατρευτικές πρά-ξεις που πιθανώς αποτελούσαν κορυφαία στιγmicroή απόδοσης λατρείας και γίνονταν σε ιδιαίτερες περιστάσεις ξεφεύγοντας από την καθηmicroερινή πρακτική Τέτοιου είδους ξεχωριστές τελετές αποτελούσαν και οι κάθε λογής προσφορές προς τη θεότητα που είχαν τη microορφή και το περιεχόmicroενο θυσίας Στις αναίmicroακτες προσφορές περιλαmicroβάνεται κάθε είδους αγαθό που προσφέρεται στη θεότητα Είναι βέβαιο πως πρόκειται για προϊόντα της αγροτικής παραγωγής τα οποία υπήρχαν σε αφθονία στις οικίες των πιστών Μικροί βωmicroοί και τριποδικές τράπεζες ήταν οι κατεξοχήν χώροι απόθεσης τέτοιων προσφορών Στις αναίmicroακτες προσφορές περιλαmicroβάνονται και οι υγρές προσφορές από κρασί λάδι microέλι και γάλα όπως διαβάζουmicroε στις λίγο microεταγε-νέστερες πινακίδες της Γραmicromicroικής γραφής Β Οι χοές microε τις υγρές προσφορές γίνονταν microε τη βοήθεια των ιερών σκευών και κυρίως microε τα τελετουργικά ρυτάΜεγαλύτερης βαρύτητας στη συνείδηση του πιστού και ανάλογη microε τη σηmicroασία της αιτούmicroενης χάρης θα ήταν ασφαλώς η απόδοση οποιασδήποτε αιmicroατηρής προσφοράς Οι προσφορές αυτές συνίστανται στις θυσίες ζώων που ήταν κυρίως αιγοπρόβατα και βοοειδή Όπως φαίνεται στη σχετική εικονογραφία microεγαλύτερη σπουδαιότητα microεταξύ των ζωοθυσιών είχε η θυσία του ταύρου Το microεγαλόσωmicroο και σφριγηλό ζώο είχε ιδι-αίτερη σηmicroασία στην Κρήτη και διατυπώνεται η άποψη πως θεωρείτο ιερό Σκηνές

Πήλινο οmicroοίωmicroα οικίσκου απο το Καmicroηλάρι το οποίο πιστεύε-

ταυροθυσίας αποδίδονται πολύ συχνά στη microινωική τέχνη και ιδιαίτερα στις σφραγίδες Η γνωστότερη όmicroως και αντιπροσωπευτικότερη παράσταση θεωρείται εκείνη της σαρ-κοφάγου από την Αγία Τριάδα η οποία αν και χρονολογείται στα χρόνια της microυκηναϊκής κυριαρχίας στην Κρήτη δεν αποκλείεται να απηχεί microινωικά πρότυπα και να αποδίδει σκηνές του microινωικού τελετουργικού τυπικούAπό την άλλη microεριά σηmicroαντικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών στην Κρήτη απέδειξαν microε σχετική ασφάλεια πως η ζωοθυσία δεν ήταν η ύψιστη δυνατή αιmicroατηρή θυσία που τελούσαν στη microινωική Κρήτη Στον ναό στα Ανεmicroόσπηλια των Αρχανών που έχει αναφερθεί ήδη στο κεφάλαιο των ιερών αποκαλύφθηκε σκελετός νεαρού άνδρα ξαπλωmicroένου σε βωmicroό microε ένα microαχαίρι πάνω σε αυτόν Κοντά του εντοπίστηκαν άλλοι τρεις σκελετοί που ανήκαν σε δύο άντρες και microία γυναίκα οι οποίοι όmicroως φαίνεται πως πέθαναν αφού καταπλακώθηκαν από τη στέγη του ιερού που καταστράφηκε από σεισmicroό Το εν λόγω εύρηmicroα παρά τις αρχικές επιφυλάξεις αναγνωρίζεται πλέον ως τελετή ανθρωποθυσίας η οποία πραγmicroατοποιήθηκε για να εξευmicroενιστεί η θεότητα και να σταmicroατήσουν οι σεισmicroοί που κατέστρεψαν τελικά το ιερό καταπλακώνοντας θύτες και θύmicroα Σε λίγο microεταγενέστερο ιερό χώρο κοντά στο ανάκτορο της Κνωσού microια πρόσφατη επίσης ανακάλυψη ανθρώπινων οστών ερmicroηνεύθηκε ως πιθανή θυσία Σε δωmicroάτιο που θεωρήθηκε ιερό microε θρανίο εντοπίστηκαν microεταξύ των άλλων ευρηmicroάτων και τα οστά τεσσάρων παιδιών διασκορπισmicroένα στον χώρο Στα παιδικά αυτά οστά ο ανασκαφέας διέκρινε τα ίχνη εγκοπών που είχαν γίνει microε microαχαίρι κατά τη διάρκεια της αφαίρεσης της σάρκας από τους σκελετούς Μάλιστα η ερmicroηνεία που δόθηκε είναι πως επρόκειτο για microια θυσία κατά την οποία τα θύmicroατα θυσιάστηκαν και διαmicroελίστηκαν για να κατα-ναλωθούν στα πλαίσια ενός τελετουργικού γεύmicroατος Πρέπει όmicroως να τονιστεί ότι και στις δύο περιπτώσεις των παραπάνω πιθανολογούmicroε-νων ανθρωποθυσιών οι ανασκαφείς κάνουν σαφώς λόγο για την τέλεση microιας ακραίας και ασυνήθιστης πράξης που σε καmicroία περίπτωση δεν αποτελούσε συνηθισmicroένη πρα-κτική στην οποία οι πιστοί κατέφυγαν προκειmicroένου να εξευmicroενίσουν τη θεότητα ενό-ψει microιας επικείmicroενης θεοmicroηνίας Εξάλλου η πανθοmicroολογούmicroενη ειρηνική προδιάθεση των Μινωιτών αντανακλάται εν πολλοίς και στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις Η θρησκεία στην Κρήτη είχε βέβαια πρωταρχικό ρόλο στην καθηmicroερινή ζωή των ανθρώ-

Η Σαρκοφάγος της Αγίας Τριά-δας όπου απεικονίζεται τελετή

πων όmicroως δεν υπάρχουν ενδείξεις για την απόλυτη θεοκρατία και την παντοδυναmicroία του ιερατείου που microαρτυρείται την ίδια εποχή στην ανατολή

Μυκηναϊκή θρησκείαΣε αντίθεση microε τη microινωική θρησκεία που microας είναι σχετικά γνωστή τουλάχιστον ως προς τα επιmicroέρους στοιχεία της οι γνώσεις microας για την αντίστοιχη microυκηναϊκή είναι σαφώς πιο περιορισmicroένες Η διερεύνηση της microυκηναϊκής θρησκείας αποκλειστικά σε σχέση microε τα εικονογραφικά δεδοmicroένα είχε εξάλλου οδηγήσει για πολλές δεκαετίες στο συmicroπέρασmicroα πως οι Μυκηναίοι είχαν υιοθετήσει πλήρως τη θρησκεία των Μινωι-τών Σήmicroερα τα πορίσmicroατα της σύγχρονης επιστήmicroης αναγνωρίζουν τουλάχιστον δύο βασικά θρησκευτικά ρεύmicroατα που κυριαρχούσαν στη microυκηναϊκή κοινωνία Στη διαπί-στωση αυτή συνέβαλε όπως θα δούmicroε παρακάτω η αποκρυπτογράφηση των πινακί-δων της Γραmicromicroικής γραφής Β Το πρώτο ρεύmicroα είναι εκείνο που είχε διαmicroορφωθεί εξαιτίας της επαφής των Μυκη-ναίων microε τον προηγmicroένο πολιτισmicroό της Κρήτης Ο προγενέστερος και εντυπωσιακός microινωικός πολιτισmicroός είναι γνωστό πως επηρέασε καθοριστικά τους Μυκηναίους τόσο στον τοmicroέα της τέχνης όσο και στους άλλους τοmicroείς της κοινωνικο-οικονοmicroικής ζωής τους Ωστόσο ο πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας διατήρησε τα ιδιαίτερα χαρα-κτηριστικά που κληρονόmicroησε από την προγενέστερη Μεσοελλαδική περίοδο αφοmicroοι-ώνοντας τα microινωικά πολιτιστικά επιτεύγmicroατα για να διαmicroορφώσει τον πολιτισmicroό της Ύστερης εποχής του Χαλκού που ονοmicroάστηκε microυκηναϊκός Η ίδια τακτική φαίνεται πως ακολουθήθηκε και στον τοmicroέα της θρησκείας Και είναι ενδεικτικό πως ενώ πολλά microινωικά θρησκευτικά στοιχεία υιοθετούνταν χωρίς δυσκολία από τους Μυκηναίους κάποια άλλα που έρχονταν ίσως σε αντίθεση microε τις ηπειρωτικές δοξασίες αγνοή-θηκαν ολοκληρωτικά Εξάλλου κοντά στα microινωικά στοιχεία που υιοθετούνται προ-στίθενται και νέα γηγενή στοιχεία που ενδεχοmicroένως να απηχούν την προγενέστερη microεσοελλαδική παράδοση τα οποία δηmicroιουργούν ένα κρητοmicroυκηναϊκό συνοθύλευmicroα θρησκευτικών στοιχείων που θυmicroίζουν microεν τη microινωική θρησκεία αλλά ταυτόχρονα δια-φέρουν σε πολλά σηmicroεία από αυτήΤο δεύτερο microεγάλο θρησκευτικό ρεύmicroα που κυριάρχησε στον microυκηναϊκό κόσmicroο ήταν το λεγόmicroενο ινδοευρωπαϊκό Συνίσταται στη λατρεία οmicroάδας ανδρικών κυρίως θεοτήτων

οι οποίες αποτέλεσαν το ολυmicroπιακό δωδεκάθεο που επικράτησε στα microεταγενέστερα ελληνικά χρόνια Μάλιστα όπως θα φανεί παρακάτω οι πινακίδες της Γραmicromicroικής Β θεωρείται ότι αναφέρονται στο δεύτερο αυτό σηmicroαντικό θρησκευτικό ρεύmicroα Ωστόσο το ενδεχόmicroενο να αναφέρονται ονόmicroατα και στοιχεία microε κρητοmicroυκηναϊκή προέλευση είναι δύσκολο να αποκλειστεί

Το κρητοmicroυκηναϊκό στοιχείο της microυκηναϊκής θρησκείας Η θεότητα που κυριαρχεί τουλάχιστον στα πρώιmicroα microυκηναϊκά χρόνια είναι η θεά της γονιmicroότητας microε τις ποικίλες υποστάσεις η οποία λατρεύτηκε στην Κρήτη την αmicroέσως προηγούmicroενη περίοδοΦαίνεται πως αποτελεί απευθείας εισαγωγή στον microυκηναϊκό κόσmicroο από την Κρήτη και microάλιστα λατρεύεται microε το ίδιο microινωικό τυπικό Στις διάφορες απεικονίσεις της απο-δίδεται microε τα γνωστά microινωικά ενδύmicroατα και τα ίδια συνοδευτικά σύmicroβολα Ο διπλός πέλεκυς τα ιερά κέρατα οι ιεροί κόmicroβοι και οι ιεροί κλάδοι αποτελούν τα σύmicroβολα της θεότητας που εισήχθησαν microαζί microε τη λατρεία της από την Κρήτη Ωστόσο η χρήση και η λειτουργία των microινωικών συmicroβόλων είναι υποτονική χωρίς τη θρησκευτική φόρ-τιση που διαπιστώνεται στην Κρήτη γεγονός απόλυτα φυσικό καθώς πρόκειται για σύmicroβολα εισηγmicroένα ξένα προς τις ηπειρωτικές θρησκευτικές πεποιθήσεις Σε αυτά προστίθεται και ο ιερός κίονας microε συχνότητα εmicroφάνισης microεγαλύτερη από ότι στην Κρήτη Συχνές είναι οι παραστάσεις κιόνων microε επίστεψη ή χωρίς από τους οποίους φύονται πολλές φορές ιερά κλαδιά και φύλλα Νέο σύmicroβολο για τη microυκηναϊκή θεό-τητα αποτελεί και η λεγόmicroενη οκτώσχηmicroη ασπίδα Για πολλούς αιώνες αποτελούσε το κατεξοχήν αmicroυντικό όπλο των Μυκηναίων και γρήγορα συνδέθηκε microε τη λατρεία Ένα τέτοιο σύmicroβολο άλλωστε έρχεται σε πλήρη συmicroφωνία microε την πολεmicroική ιδιοσυγκρασία των Μυκηναίων Πιθανώς microάλιστα να ανάγεται στο έθιmicroο της οπλολατρείας που ήταν σύνηθες στα πρωτόγονα πολεmicroικά φύλα Πρόκειται για σύmicroβολο κοινότατο στην εικο-νογραφία καθώς εmicroφανίζεται στα δαχτυλίδια στους σφραγιδόλιθους και κυρίως στις τοιχογραφίες που κοσmicroούσαν τα microυκηναϊκά ανάκτορα Τα δαιmicroονικά όντα όπως οι γρύπες και οι σφίγγες microαζί microε τα λιοντάρια και άλλα ζώα είναι και πάλι οι κύριοι συνοδοί της θεότητας όπως συmicroβαίνει και microε τη microινωική θεά Σε αυτά προστίθενται και οι ονοκέφαλοι δαίmicroονες microειξογενή όντα microε ανθρώπινο σώmicroα

Χρυσό δαχτυλίδι από τις Μυκή-νες όπου απεικονίζεται καθιστή

και κεφάλι γαϊδουριού Στην εικονογραφία αποδίδονται τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε χρυσά δαχτυλίδια σε τελετουργικές στάσεις απόδοσης προσφορώνΌπως και στην Κρήτη σύmicroβολα της ιερής επιφάνειας αποτελούν τα πτηνά κυρίως το περιστέρι και τα φίδια τα οποία διατηρούν τον θρησκευτικό τους συmicroβολισmicroό και στις ηπειρωτικές δοξασίεςΠολλά σκεύη γνωστά από τις microινωικές τελετουργίες όπως τα ρυτά οι τελετουργικές πρόχοι και οι τριποδικές τράπεζες χρησιmicroοποιούνται και στη microυκηναϊκή λατρεία ενώ και τα ενδύmicroατα των πιστών και των ιερέων όπως και οι τελετουργικές χειρονοmicroίες δείχνουν σαφή microίmicroηση των αντίστοιχων microινωικών Ακόmicroα και βασικές τελετουργίες της microινωικής λατρείας όπως ο ιερός χορός η λατρεία του ιερού δέντρου του κίονα και του Βαιτύλου εισάγονται αυτούσιες από την Κρήτη

ΙεράΣε αντίθεση όmicroως microε την Κρήτη ο προσδιορισmicroός των ιερών χώρων στη microυκηναϊκή Ελλάδα δεν είναι πάντα τόσο σαφής Οι γνώσεις microας βασίζονται περισσότερο στα εικονογραφικά δεδοmicroένα παρά στα αρχαιολογικά κατάλοιπα Στις εικονογραφικές παρα-στάσεις των σφραγιστικών δαχτυλιδιών φαίνεται πάντως πως σηmicroαντικό microέρος των τελετουργιών λάmicroβανε χώρα σε υπαίθριους χώρους κυρίως κάτω από ιερά δέντρα ή σε βραχώδη τοπία Σε άλλες παραστάσεις διακρίνεται συχνά η σχηmicroατική απόδοση ενός αυτόνοmicroου οικοδοmicroήmicroατος microε δύο συνήθως κίονες που επιστέφεται από ζεύγη ιερών κεράτων ή ιερά κλαδιά Αν και δεν ταυτίζεται συχνά στις ανασκαφές φαίνεται πως αποτελεί απόδοση κύριου τύπου microυκηναϊκού ιερού το οποίο ονοmicroάστηκε από τους ειδικούς ναΐσκοςΣυνήθης πρέπει να ήταν και ο τύπος του τριmicroερούς ιερού γνωστός από τη microινωική εικονογραφία Πιθανώς να επρόκειτο για ελαφρά κατασκευή από φθαρτά υλικά όπως υποθέτουmicroε και για τα microινωικά Ιερά Κορυφής Απεικονίσεις αυτού του τύπου ιερού βρίσκονται σε χρυσά ελάσmicroατα από τους λακκοειδείς τάφους των ΜυκηνώνΕίναι βέβαιο πως οι γνωστοί microινωικοί τύποι ιερών όπως οι δεξαmicroενές καθαρmicroών και οι ιερές κρύπτες απουσιάζουν παντελώς από τη microυκηναϊκή λατρεία Επιπλέον περιπτώ-σεις θρησκευτικής χρήσης των σπηλαίων και των κορυφών που στην Κρήτη αποτελούν κοινό τόπο στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι σπάνιες και microάλλον επισφαλείς Τέλος οι

Χρυσό έλασmicroα από τις Μυκή-νες microε παράσταση τριmicroερούς

Τοιχογραφηmicroένο πλακίδιο απο τις Μυκήνες δύο γυναικείες

βωmicroοί στους οποίους οι Μυκηναίοι τελούσαν τις αιmicroατηρές ή αναίmicroακτες θυσίες τους είναι διαφορετικοί από τους αντίστοιχους microινωικούςΟι αρχαιολογικές microαρτυρίες για την αρχιτεκτονική microορφή των microυκηναϊκών ιερών είναι δυστυχώς ιδιαίτερα περιορισmicroένες Η διαφοροποίησή τους πάντως από τα αντίστοιχα microινωικά είναι σαφής Τα λίγα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που έχουν ταυτιστεί microε ιερά συνθέτουν νέους τύπους που στην πλειονότητά τους δεν θυmicroίζουν σε τίποτα τους microινωικούςΧαρακτηριστικό παράδειγmicroα αρχιτεκτονικού συνόλου microε λατρευτική χρήση το οποίο δεί-χνει τον βαθmicroό ανεξαρτησίας της microυκηναϊκής αντίληψης του θρησκευτικού χώρου από την αντίστοιχη microινωική είναι το λεγόmicroενο Θρησκευτικό Κέντρο των Μυκηνών (Μυλωνάς 1977 Πίνακας ΙΙ) Το εν λόγω συγκρότηmicroα αποτελείται από πολλά αυτόνοmicroα κτίρια και ιερές κατασκευές ενταγmicroένες στο οικιστικό σύνολο της ακρόπολης αλλά ανεξάρτητες από αυτό Το κεντρικότερο κτίσmicroα του συγκροτήmicroατος αποτελείται από τον ορθογώνιο ναό στον οποίο οδηγούσαν δύο ποmicroπικοί δρόmicroοι Ο ναός microε τη σειρά του αποτελείται από δύο τετράπλευρα δωmicroάτια εκ των οποίων το microικρότερο αποτελούσε το άδυτο Στο δεύτερο δωmicroάτιο υπήρχε πήλινος πεταλόσχηmicroος βωmicroός και microπροστά από αυτόν ρηχό βύθισmicroα κυκλικού σχήmicroατος προφανώς για την απορροή των υγρών κατά την τέλεση των θυσιών Ακόmicroα πιο microπροστά αποκαλύφθηκε microεγάλη ακατέργαστη πέτρα επιmicroελώς τοποθετηmicroένη που ερmicroηνεύθηκε ως ογκόλιθος σφαγιασmicroών Στην ανατολική πλευρά του δωmicroατίου ο φυσικός βράχος λαξεύτηκε και επιστρώθηκε microε κονίαmicroα ώστε να αποτελέσει θρανίο για την απόθεση των απαραίτητων σκευών για τη λατρεία Σε ένα γειτονικό κτίριο του ίδιου συγκροτήmicroατος δύο λαξευmicroένες πέτρες που σχηmicroάτιζαν αβαθή λεκάνη έχουν ερmicroηνευθεί ως βόθρος θυσιών Το πιο εντυπωσιακό όmicroως τmicroήmicroα του θρησκευτικού κέντρου είναι ένα παρακείmicroενο δωmicroάτιο microε ιδιότυπη κάτοψη Πρό-κειται για ορθογώνιο κτίσmicroα microε έκκεντρη κιονοστοιχία που χρησίmicroευε για τη στήριξη της ξύλινης στέγης Στο βόρειο τmicroήmicroα του υπήρχε στενή κλίmicroακα η οποία οδηγούσε σε ανώγειο διαmicroέρισmicroα Μέσα σε αυτό βρέθηκαν στοιβαγmicroένα πολλά πήλινα οmicroοιώmicroατα φιδιών και ειδώλια microε αποκρουστική όψη για τα οποία θα γίνει λόγος παρακάτωΣε άλλους τοίχους του κτιρίου χτίστηκαν κλιmicroακωτά θρανία πάνω στα οποία βρέθηκαν ένα ειδώλιο και microία τριποδική τράπεζα προσφορών Στο κέντρο του δωmicroατίου σώθηκε τετράπλευρη χαmicroηλή εξέδρα από πηλό που πιθανώς αποτελεί εστία Στο συγκρότηmicroα

του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών βρέθηκαν εξάλλου και κτίρια του ταυτίστη-καν microε την οικία του αρχιερέα ή microε κελιά του προσωπικού των ιερώνΑναmicroφίβολα το παραπάνω λατρευτικό συγκρότηmicroα αποτελεί ένα microοναδικό σύνολο αυτόνοmicroων διαmicroερισmicroάτων microε θρησκευτική χρήση ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της εποχής του Χαλκού Ωστόσο ένας τύπος microυκηναϊκού ιερού που επιβιώνει από τη microινωική λατρεία είναι σίγουρα το ιερό microε θρανίο Πρόκειται για το γνωστό microινωικού τύπου ιερό που αποτε-λείται από ένα δωmicroάτιο και ένα θρανίο σε microία από τις εσωτερικές πλευρές το οποίο χρησίmicroευε για την απόθεση των ιερών σκευών και των ειδώλων των θεώνΣηmicroαντικές ενδείξεις λατρείας έχουmicroε πάντως και microέσα στα microυκηναϊκά ανάκτορα Αυτό υπαινίσσονται microάλλον οι παραστάσεις microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο που αποκαλύφθη-καν σε κάποια από αυτά Εξάλλου και η διαρκώς αναmicromicroένη φωτιά στις εστίες των διαmicroερισmicroάτων του θρόνου ίσως παραπέmicroπει σε κάποιο άγνωστο τελετουργικό τυπικό Ιδιαίτερα το αυλάκι που αποκαλύφθηκε δίπλα στον θρόνο στο ανάκτορο της Πύλου microαρτυρεί προφανώς την τέλεση σπονδών αν όχι και θυσιών Ιδιαίτερης microνείας χρήζει ωστόσο και η διαπίστωση πως πολλές φορές κάτω από τα microεταγενέστερα κλασικά ιερά της αρχαίας Ελλάδας αποκαλύπτονται λείψανα microυκηναϊκών κτιρίων microε κάποια θρησκευτικά χαρακτηριστικά Θεωρείται βέβαιο πως αυτήν ακριβώς την εποχή ο microεταγενέστερος τύπος του αρχαίου ελληνικού ναού απέκτησε τα βασικά του αρχιτεκτονικά στοιχεία τον σηκό για τη φύλαξη του ειδώλου και τον βωmicroό για τις θυσίες Η πληροφορία αυτή έχει ιδιαίτερη σηmicroασία για τη σύνδεση της microυκηναϊκής microε τη microεταγενέστερη ελληνική θρησκεία

Η λατρείαΌπως έχει ήδη αναφερθεί η microυκηναϊκή θρησκεία υιοθέτησε πολλά στοιχεία από τη microινωική λατρεία Πολλά από αυτά εξελίχθηκαν σύmicroφωνα microε τις επιχώριες αντιλήψεις ώστε να αποκτήσουν έναν σύνθετο κρητοmicroυκηναϊκό χαρακτήρα Τέτοιο παράδειγmicroα απόδοσης λατρείας είναι η ανάθεση πήλινων ειδωλίων ανδρικών και γυναικείων που αποθέτονταν microέσα στα microυκηναϊκά ιερά ως αναθήmicroατα στη θεότητα Η ανάθεση των ανθρώπινων ειδωλίων αποτελεί βέβαια λατρευτική πρακτική των Μινωιτών όmicroως οι microορφές των εν λόγω ειδωλίων ακολουθούν τις αρχές της microυκηναϊκής αισθητικής Ιδι-

αίτερη οmicroάδα τέτοιων αναθηmicroατικών ειδωλίων είναι τα microικρού microεγέθους γυναικεία ειδώλια που συνθέτουν τους τύπους Φ και Ψ λόγω της microορφής τους που θυmicroίζει τα αντίστοιχα γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Τα ειδώλια αυτά microαρτυρούν έως έναν βαθmicroό κρητικές και ανατολικές επιδράσεις αλλά κατά βάση αποτελούν ελλαδική σύλληψη Είναι ενδεικτικό microάλιστα ότι είναι σπανιότατα πριν από τον 14ο αιώνα πΧ και απουσιάζουν εντελώς από τη microυκηναϊκή Κρήτη Πρόκειται για πολύ microικρά ειδώλια microε ύψος που σπάνια ξεπερνά τα 10 εκ Στους δύο βασικούς τύπους που αναφέρθηκαν έχουν τα χέρια είτε διπλωmicroένα στο στήθος ή στους microηρούς (τύπος Φ) είτε υψωmicroένα σε στάση δέησης (τύπος Ψ)Υπάρχουν και σπανιότεροι τύποι microικρών ειδωλίων όπως αυτός σε σχήmicroα Τ και εκείνος microε τα χέρια πάνω στο κεφάλι Τα ειδώλια των δύο κύριων τύπων αποτελούν τυπικό εύρηmicroα microυκηναϊκών ανασκαφών microε ευρύτατη διάδοση ακόmicroα και στους πιο αποmicroα-κρυσmicroένους οικισmicroούς Είναι λοιπόν πιθανόν να αποτελούσαν microέρος του τυπικού της λαϊκής λατρείας ως ιδιαίτερα δηmicroοφιλής ανάθεση στα θρανία των ιερών συχνά microαζί microε εξίσου microικρά ζωόmicroορφα ειδώλιαΠιο σπάνια συναντώνται και microεγαλύτερου microεγέθους ειδώλια ανδρικά και γυναικεία που θεωρούνται ελλαδικοί τύποι Το microέγεθός τους ποικίλλει αλλά σπάνια ξεπερνά τα 45-50 εκ Οι στάσεις και οι χειρονοmicroίες τους επίσης είναι διάφορες καθώς αποδίδο-νται microε τα χέρια άλλοτε υψωmicroένα δεξιά και αριστερά και άλλοτε τεντωmicroένα και ενω-microένα στο ύψος των ώmicroων ή διπλωmicroένα στο στήθος Κάποια από αυτά ενδεχοmicroένως να αποτελούν λατρευτικά αγαλmicroατίδια και να απεικονίζουν θεότητες Εξίσου πιθανή είναι όmicroως και η υπόθεση ότι παριστάνουν ιέρειες Παραδείγmicroατα ειδωλίων microε ενδεχόmicroενη λατρευτική χρήση θεωρούνται συνήθως η λεγόmicroενη Κυρία της Φυλακωπής κάποια γυναικεία ειδώλια και το γυναικείο κεφάλι από κονίαmicroα που βρέθηκαν στις Μυκήνες Ιδιαίτερης microνείας για πολλούς λόγους χρήζουν τα σπανιότατα ειδώλια δαιmicroονικών microορφών που βρέθηκαν σε κτίριο του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών Πρόκειται για ένα microεγάλο σχετικά σύνολο οmicroοιωmicroάτων δαιmicroονικών όντων που βρέθηκαν συγκε-ντρωmicroένα στο άδυτο του κτίσmicroατος microε την ιδιότυπη κάτοψη που περιγράφηκε παρα-πάνω microαζί microε οmicroοιώmicroατα κουλουριασmicroένων φιδιών Έχουν microικρό και microεγαλύτερο microέγε-θος και κατασκευάστηκαν από πηλό Είναι βέβαιο πως πρόκειται για δαιmicroονικές microορφές microε φοβερές εκφράσεις και microορφασmicroούς που προκαλούσαν αναmicroφίβολα το δέος αν όχι

Ειδώλιο γυναίκας σε λατρευτική στάση δέησης (Αρχαιολογικό

και τον τρόmicroο των πιστών Πιθανώς να πρόκειται για απεικονίσεις χθόνιων δυνάmicroεων του καλού και του κακού που για να αποτρέψουν τους κινδύνους και να ευεργετήσουν τους πιστούς έπρεπε πρώτα να εξορκιστούν Τέτοιες δοξασίες που αποτελούν αναmicro-φίβολα microέρος του τυπικού της λαϊκής και όχι της επίσηmicroης λατρείας είναι πιθανόν να προαναγγέλλουν τη microεταγενέστερη πίστη στις τερατόmicroορφες θεότητες όπως οι Ερινύες και οι Άρπιες αλλά και στις άλλες δαιmicroονικές microορφές των ιστορικών χρόνωνΟι πολλαπλές αναφορές στην Πότνια δείχνουν πως πρόκειται πιθανότητα για τη σηmicroα-ντικότερη γυναικεία θεότητα microέσα στο microυκηναϊκό πάνθεον Ενδέχεται microάλιστα να πρό-κειται για επιβίωση της microινωικής microεγάλης θεάς που λατρεύτηκε σε ολόκληρο το Αιγαίο τα αmicroέσως προηγούmicroενα χρόνια Είναι η θεότητα που συνάντησαν microε την έλευση τους οι Ινδοευρωπαίοι microε τη λατρεία της ριζωmicroένη τόσο βαθιά στη συνείδηση των γηγενών φύλων ώστε να παραmicroείνει ισχυρή και microετά την εισαγωγή των νέων θεών

Το ινδοευρωπαϊκό στοιχείοΟι γνώσεις microας για λατρεία των ουράνιων θεών ήδη από τη Μυκηναϊκή εποχή βασίζεται κυρίως στην αποκρυπτογράφηση των πινακίδων της Γραmicromicroικής Β΄ που βρέθηκαν στα αρχεία των microυκηναϊκών ανακτόρων και κυρίως στην Κνωσό και στην Πύλο Ωστόσο οι πινακίδες αυτές αποτελούν στην ουσία λογιστικού περιεχοmicroένου έγγραφα και οι πληροφορίες που περιέχουν αναφέρονται κυρίως στη διαχείριση των οικονοmicroικών των ιερών που ήταν καθώς φαίνεται υπό τον έλεγχο της ανακτορικής διοίκησης Για την τοποθέτηση του απλού ανθρώπου microπροστά στο θείο τις τελετουργίες τις δοξασίες και την οργάνωση εν γένει του θρησκευτικού συστήmicroατος δεν γίνεται σχεδόν καmicroία αναφορά και οι γνώσεις microας παραmicroένουν ασαφείςTο δεύτερο θρησκευτικό ρεύmicroα που κυριάρχησε παράλληλα microε το microινωικό είναι η λατρεία εκείνων των θεών που αργότερα αποτέλεσαν το ολυmicroπιακό δωδεκάθεο Οι νέοι αυτοί θεοί εισήχθησαν microε την έλευση των Ινδοευρωπαίων πιθανώς κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού και η λατρεία τους συνυπήρξε αρmicroονικά microε τη λατρεία των παραδοσιακών αιγαιακών θεοτήτων Οι πινακίδες της Γραmicromicroικής γραφής Β παρέχουν τα ονόmicroατα δεκάδων θεοτήτων που λατρεύονταν στα microυκηναϊκά χρόνια Κάποια από αυτά ανήκουν σε γνωστούς θεούς των οποίων η λατρεία συνεχίστηκε και στα microεταγενέστερα χρόνια Άλλα ονόmicroατα microας

είναι εντελώς άγνωστα καθώς δεν ταυτίστηκαν microε κλασικά αντίστοιχα ή απλά δεν επέζησαν ως θεότητες στους λεγόmicroενους σκοτεινούς αιώνες που ακολούθησαν τη Μυκηναϊκή εποχή

Οι θεοί των πινακίδων της Γραmicromicroικής ΒΑνάmicroεσα στις θεότητες που αναφέρονται στις πινακίδες της Γραmicromicroικής Β εκείνη που κατονοmicroάζεται συχνότερα και έχει προφανώς τη microεγαλύτερη σπουδαιότητα είναι η Πότνια O τίτλος αυτός σηmicroαίνει Δέσποινα ή Κυρία και αποδίδεται σε microία ή περισσότε-ρες γυναικείες θεότητες Εmicroφανίζεται microάλιστα είτε microόνος του είτε συνοδευόmicroενος από διάφορους προσδιορισmicroούς που δίνουν στον τίτλο συγκεκριmicroένη ιδιότητα Στις πινα-κίδες της Κνωσού η Πότνια αναφέρεται αρκετές φορές Σε δύο περιπτώσεις microπροστά από τον τίτλο τίθεται η γενική Da-pu-ri-to-jo που ερmicroηνεύεται ως του Λαβυρίνθου Πρόκειται λοιπόν για την προσφώνηση της Κυρίας του Λαβυρίνθου δηλαδή του ίδιου του κνωσιακού ανακτόρου αν ισχύει η ετυmicroολογία του από τη λέξη λάβρυς = πέλεκυς όπως αναφέρθηκε παραπάνω Σε άλλη πινακίδα από την Κνωσό διαβάζεται η laquoΠότνια της Αθήναςraquo που θυmicroίζει τη microεταγενέστερη θεά Αθηνά των Ελλήνων Στις πινακίδες του ανακτόρου της Πύλου αναφέρεται η laquoΠότνια της Ασίαςraquo στην οποία προσφέρεται ποσότητα αρωmicroατικών ελαίων και η laquoΠότνια των Ελώνraquo Σε άλλη πινακίδα που κατα-γράφει microια οmicroάδα εργασιών αναφέρεται η laquoΠότνια των Ίππωνraquo Ίσως οι τεχνίτες που αναφέρονται να εργάζονταν στην υπηρεσία της θεότητας ή να αποτελούσαν συντεχνίες υπό την προστασία της Συχνά αναφερόmicroενη είναι εξάλλου και η λεγόmicroενη laquoΠότνια του U-poraquo και εκείνη του laquoNewopeoraquo τα οποία όmicroως αποτελούν για εmicroάς άγνωστους για την ώρα προσδιορισmicroούς Σε πινακίδα από τις Μυκήνες πληροφορούmicroαστε επι-πλέον για την laquoΠότνια των Σίτωνraquo που δέχεται ποσότητες άγνωστων προσφορών Σε άλλα κείmicroενα microπροστά από τις καταγραφές κοπαδιών προβάτων microπαίνει microια λέξη παράγωγη του ουσιαστικού Πότνια Προφανώς αποτελεί προσδιοριστικό των εν λόγω κοπαδιών και microπορούmicroε να υποθέσουmicroε πως είτε ανήκουν στο ιερό της θεάς είτε έχουν τεθεί υπό την προστασία της Αλλού η Πότνια φέρεται να κατέχει χαλκουργεία σαγmicroατοποιεία και εργαστήρια αρωmicroατικών ελαίων

Άλλες γυναικείες θεότητες

Πήλινη δαιmicroονική microορφή απο το Θρησκευτικό Κέντρο των

Τοιχογραφία απο το Θρησκευ-τικό Κέντρο των Μυκηνών microε

Στα microυκηναϊκά κείmicroενα υπάρχουν αναφορές και σε άλλες δευτερεύουσες γυναικείες θεότητες αφού οι αναφορές σε αυτές είναι λιγοστές Εξαίρεση αποτελεί ίσως η Δία που αναφέρεται περισσότερες φορές Το όνοmicroα προέρχεται από τη microετατροπή του ονόmicroατος του Δία σε θηλυκό γένος προφανώς για να δηλωθεί η θεότητα που θεωρείτο η σύντροφος του microεγάλου Ινδοευρωπαίου θεού Στο ίδιο κείmicroενο γίνεται αναφορά σε άντρες και γυναίκες δούλους που ανήκαν στη θεότητα Η λατρεία της δεν επιβίωσε στα κλασικά χρόνια καθώς αντικαταστάθηκε από την Ήρα Όmicroως και η ίδια η Ήρα η microετέπειτα σύζυγος του Δία εmicroφανίζεται στο ίδιο κείmicroενο microε τη Δία Πρόκειται για την πολύ σηmicroαντική πινακίδα Τn 316 της Πύλου που αποτελεί έναν microικρό κατάλογο θεοτήτων microαζί microε τα προς τιmicroήν τους προσφερόmicroενα αφιερώmicroατα Η Ήρα φέρεται να δέχεται την προσφορά microιας χρυσής φιάλης και microιας γυναίκας ίσως ως υπηρέτριας στο ιερό της θεάς Άλλη γυναικεία θεότητα της οποίας το όνοmicroά προέρχεται από αρσενικό ισχυρό θεό είναι η Ποσίδαια η οποία επίσης λατρεύεται στα ιστορικά χρόνια Ίσως να αποτελεί τη σύζυγο του Ποσειδώνα Εmicroφανίζεται και αυτή στον κατάλογο των θεών και δέχεται τις ίδιες προσφορές microε τη Δία Μεταξύ των γυναικείων θεοτήτων εmicroφα-νίζεται επίσης η Ιφειmicroέδια να δέχεται και αυτή microια χρυσή φιάλη Ίσως να πρόκειται για τη microεταγενέστερη Ιφιmicroέδια που απέκτησε δύο γιους από τον έρωτά της microε τον ΠοσειδώναΣτον ίδιο κατάλογο των θεών υπάρχουν και άλλα ονόmicroατα γυναικείων θεοτήτων που είναι όmicroως δύσκολο να διαβαστούν Είναι οι άγνωστες θεές ma-na-sa και pe-re-twa που δέχονται και αυτές από microια φιάλη και microια δούλη Θεές microε οmicroιλούντα ονόmicroατα φαίνεται πως αποτελούν η laquoΒόειοςraquo που θυmicroίζει το οmicroηρικό επίθετο της Ήρας laquoΒοώ-πιςraquo και η laquoΜακρύκοmicroοςraquo που είναι γνωστή και από άλλη πινακίδα της Πύλου Στον ίδιο κατάλογο της Πύλου γίνονται προσφορές αρωmicroατικού ελαίου στη Θεία Μητέρα ή Μητέρα των Θεών Πιθανώς να πρόκειται για την επιβίωση microιας ανώνυmicroης κατά κάποιον τρόπο θεότητας που επιβιώνει πάντως και στην κλασική θρησκεία ως Μεγάλη Μητέρα Με κάποιες επιφυλάξεις αναγνωρίζεται και η Άρτεmicroη στα κείmicroενα της Πύλου Η γνωστότατη θεά του κυνηγιού της κλασικής Ελλάδας δεν αντιπροσωπεύεται όπως θα περίmicroενε κανείς στα microυκηναϊκά κείmicroενα Ίσως επειδή οι ιδιότητές της βρίσκονταν ήδη σε κάποια από τις υποστάσεις της ΠότνιαςΣτις πινακίδες θρησκευτικού περιεχοmicroένου από την Κνωσό υπάρχουν καταγραφές νέων

Το υπόγειο άδυτο η δεξαmicroενή καθαρmicroών στη συνοικία Σπλά-

γυναικείων θεοτήτων που απουσιάζουν από τον ηπειρωτικό χώρο Ίσως πρόκειται για επιβιώσεις θεαινών από το microινωικό πάνθεο που διατηρήθηκαν microόνο στα όρια της Κρή-της Η pi-pi-tu-na λόγω κατάληξης ταυτίζεται συχνά microε την Κρητική Δίκτυνα τη θεά του κυνηγιού Η qe-ra-si-ja είναι microια άλλη σηmicroαντική Κρητική θεότητα microε αξιόλογες προσφορές αρωmicroατικών ελαίων κάθε microήνα Σε άλλη κνωσιακή πινακίδα αναφέρεται η e-re-u-ti-ja στην οποία αφιερώνεται ένας αmicroφορέας microέλι Πρόκειται microάλλον για την οmicroηρική Ειλειθυία το microυκηναϊκό όνοmicroα της οποίας ήταν προφανώς Ελευθία Αλλού διαβάζεται το όνοmicroα άγνωστης Κρητικής θεότητας που ονοmicroάζεται e-ri-nu Πιθανώς να είναι η Ερινύς η Μανία της οmicroηρικής ποίησης ή οι στον πληθυντικό αποδιδόmicroενες Ερινύες οι προσωποποιήσεις της ανθρώπινης συνείδησηςΆνδρες ΘεοίΠρέπει να σηmicroειωθεί πως η παρουσία του Δία στα σχετικά κείmicroενα είναι σαφώς εντο-νότερη στην Κρήτη και συγκεκριmicroένα στην Κνωσό παρά στις άλλες περιοχές του microυκηναϊκού κόσmicroου Η διαπίστωση αυτή έρχεται ενδεχοmicroένως να επιβεβαιώσει την παράδοση που θέλει το microέγιστο των θεών να γεννιέται στην ΚρήτηΜεταξύ των άρρενων θεών που αναφέρονται στις καταγραφές των αρχείων της Γραmicro-microικής Β δεσπόζουσα θέση κατέχουν ο Δίας και ο Ποσειδώνας Ο Δίας αν και εmicroφα-νίζεται ελάχιστα στα κείmicroενα ωστόσο είναι σχεδόν πάντα έκδηλη η υπεροχή του έναντι των άλλων θεών Σε πινακίδα προσφορών από την Κνωσό για παράδειγmicroα ο Δίας εmicroφανίζεται να δέχεται τις microεγαλύτερες ποσότητες Επίσης πολλά ονόmicroατα που ανήκουν σε λάτρεις ή το πιθανότερο σε microέλη του ιερατείου ετυmicroολογούνται σαφώς από το όνοmicroα του Δία Σε πινακίδα από την Πύλο ο Ζευς φαίνεται να έχει κοινό ιερό microε την Ήρα και ίσως αυτό να υποδηλώνει τη microετέπειτα γνωστή συζυγική τους σχέση ήδη από τα πρώιmicroα αυτά χρόνια Σε άλλη καταγραφή γίνεται αναφορά στον Δρίmicroιο που φέρεται ως γιος του Δία ο οποίος όmicroως χάνεται microετά τη Μυκηναϊκή εποχή Όπως τουλάχιστον συmicroπεραίνεται από τη συχνότητα των αναφορών του ονόmicroατός του στις πινακίδες πολύ ψηλά στην ιεραρχία των θεοτήτων βρίσκεται και ο Ποσειδώνας Ιδιαίτερα στις πινακίδες της Πύλου το όνοmicroά του θεού αναφέρεται πολύ συχνά συν-δεόmicroενο microε αποστολές προφερόmicroενων αγαθών Οι προσφορές αυτές περιλάmicroβαναν αρωmicroατικά έλαια σε ειδικές εορτές θυσίες διαφόρων ζώων και σειρά προϊόντων που ενδεχοmicroένως να προορίζονταν για κατανάλωση σε ειδικά συmicroπόσια προς τιmicroήν του

Πήλινη πινακίδα Γραmicromicroικής Β (13ος αι πΧ) στην οποία ανα-

θεού Είναι γνωστή από τον Όmicroηρο η ιδιαίτερη σχέση του Νέστορα του βασιλιά της Πύλου microε τον Ποσειδώνα Ίσως θα πρέπει να υποθέσουmicroε πως η λατρεία θεών-προ-στατών microιας πόλης ή microιας περιοχής ανάγεται στην πρώιmicroη αυτή εποχή Τεκmicroήριο για τη σπουδαιότητα της λατρείας του Ποσειδώνα αποτελεί άλλωστε και το microοναδικό microέχρι τώρα παράδειγmicroα επιβολής ειδικών δασmicroών φορολόγησης στο όνοmicroα του θεού Σε ένα κείmicroενο από πινακίδα της Κνωσού πληροφορούmicroαστε και για την ιδιότητα του Ποσει-δώνα αναφέρεται microε το επίθετο laquoΕνοσίγαιοςraquo που σηmicroαίνει αυτός που σείει τη γηΕκτός από τον Δία και τον Ποσειδώνα τα αρχεία των microυκηναϊκών ανακτόρων αναφέρο-νται και σε άλλους θεούς που συνθέτουν το microεταγενέστερο δωδεκάθεο του Ολύmicroπου Ο Ερmicroής γνωρίζουmicroε πως λατρευόταν τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα όσο και στην Κρήτη Ο Άρης εmicroφανίζεται σε πινακίδες της Κνωσού και της Θήβας Στην Πύλο η λατρεία σε αυτόν συmicroπεραίνεται από την ανάγνωση ονοmicroάτων ανθρώπων microε ετυmicroο-λογική σχέση από το όνοmicroα του θεού Πολλές φορές εmicroφανίζεται microόνο microε το επίθετό του laquoΕνυάλιοςraquo που υπαινίσσεται την ιδιότητά του ως θεού του πολέmicroου ήδη από αυτήν την περίοδο Σε άλλα κείmicroενα διαβάζεται το επίθετο laquoΠαιάωνraquo Πιθανώς να πρόκειται για τον θεό Απόλλωνα που αποκτά παρεmicroφερές επίθετο στα microεταγενέστερα χρόνια Δύο άλλοι θεοί του ολυmicroπιακού πάνθεου που αναγνωρίζονται στα microυκηναϊκά κείmicroενα είναι ο Ήφαιστος microε κάποιες επιφυλάξεις και ο Διόνυσος Παράλληλα εκτός από τους microεταγενέστερα γνωστούς θεούς εmicroφανίζονται και θεοί που δεν επιβίωσαν στο πέρασmicroα των αιώνων όπως για παράδειγmicroα ο Pa-de(-i) που αναφέρεται αρκετά στα κνωσιακά κείmicroενα και δεν αποκλείεται να πρόκειται για την επιβίωση ενός microινω-ίτη θεού Ένας δεύτερος θεός του microυκηναϊκού κόσmicroου του οποίου τα ίχνη χάνονται στα ελληνικά χρόνια είναι ο Ma-ri-ne-u Σε πινακίδα της Κνωσού περιγράφεται ως θεός-προστάτης ενός άγνωστου σε εmicroάς οικισmicroού της Κρήτης ενώ αναφέρεται και σε άλλες καταγραφές των αρχείων του ηπειρωτικού χώρου Στη γνωστή πινακίδα Tn 316 της Πύλου αναφέρονται ακόmicroα ο Τρισήρως και ο do-po-ta να δέχονται από ένα χρυσό κύπελλο Τα microυκηναϊκά αρχεία αναφέρουν προσφορές σε δευτερεύουσες θεότητες που φαίνεται πως αποτελούν ηρωποιηmicroένους ή αγιοποιηmicroένους θνητούς Ως τέτοια θεοποιηmicroένη microορφή ίσως λατρευόταν η ιέρεια των Ανέmicroων Αναφέρεται microάλιστα microαζί microε το λιmicroάνι της Κνωσού την Αmicroνισό που ήδη από την εποχή του Οmicroήρου χαρακτηρίζεται ως

χαλεπό δηλαδή επικίνδυνο Δεν θα ήταν λοιπόν παράτολmicroη η υπόθεση για την ανα-φορά σε microια τοπική θεότητα των ανέmicroων που στον εξευmicroενισmicroό της ακριβώς προσέ-βλεπαν οι εν λόγω προσφορές

Η λατρείαΛίγα microόνο στοιχεία από τα κείmicroενα των αρχείων της Γραmicromicroικής Β συmicroβάλλουν στην προσπάθεια ανασύνθεσης της microυκηναϊκής λατρείας καθώς αυτά αναφέρονται στη δια-χείριση των οικονοmicroικών των ιερών και στην εξασφάλιση της εύρυθmicroης λειτουργίας τους microε τρόπο microάλλον ψυχρά λογιστικό Όπως έχει ήδη φανεί τα πιο εύγλωττα κείmicroενα και κυρίως η πινακίδα Tn 316 της Πύλου παρέχουν απλές καταγραφές προσφορών στους θεούς Ωστόσο τα ελάχιστα αυτά στοιχεία αποδεικνύονται ιδιαίτερα πολύτιmicroα καθώς αποτελούν microοναδικά σε θρησκευτικές πληροφορίες τεκmicroήρια Ωστόσο πρέπει να λαmicroβάνονται πάντα υπόψη οι κίνδυνοι παρανόησης που ελλοχεύει αυτή ακριβώς η microοναδικότητα Όπως προαναφέρθηκε η πινακίδα των προσφορών της Πύλου αναφέρε-ται σε έναν κατάλογο θεοτήτων που δέχονται ως δώρα πολύτιmicroα σκεύη και ανθρώπους Τα σκεύη είναι κυρίως χρυσά κύπελλα και φιάλες και οι άνθρωποι microπορεί να είναι άντρες ή γυναίκες Έχει υποτεθεί πως οι άνθρωποι είναι δούλοι πιθανώς σκλάβοι που προ-σφέρονται ως υπηρέτες της εκάστοτε θεότητας Δεν microπορεί όmicroως και να αποκλειστεί η προσφορά ανθρώπων ως θυmicroάτων για την τέλεση ανθρωποθυσιών Η φιλολογική παράδοση πάντως δεν αποκλείει τέτοιες πρακτικές έστω και microεmicroονωmicroένες αν ανα-λογιστεί κανείς microόνο την περίπτωση της θυσίας της Ιφιγένειας στην Αυλίδα Ίσως να έχουmicroε microπροστά microας ένα κείmicroενο που καταγράφει την ύστατη προσφορά προς microια microεγάλη microερίδα των λατρευόmicroενων θεοτήτων Εξάλλου και η προσφορά δεκατριών χρυ-σών αγγείων από microόνη της δεν φαίνεται να αποτελεί microια καθηmicroερινή πράξη απόδοσης τιmicroών στους θεούς Σε κάθε περίπτωση ως συνηθέστερη πρακτική προσφορών στους θεούς πρέπει microάλλον να θεωρηθεί η συχνά αναφερόmicroενη αποστολή αρωmicroατικών ελαίων που θα χρησίmicroευαν σε λατρευτικές πράξεις και ως καύσιmicroη ύλη για τους λύχνους ή η προσφορά γεωργικών αγαθών όπως κριθάρι αλεύρι σύκα λάδι και κρασί τα οποία αναφέρονται σε πινακίδα από την Κνωσό Συνήθης πρέπει να ήταν και η προmicroήθεια των ιερών σε microέλι και microαλλί και άλλων ίσως κτηνοτροφικών προϊόντων Στις πρακτικές απόδοσης προσφορών εντάσσεται χωρίς αmicroφιβολία και η αποστολή ζωντανών ζώων

Πινακίδα Γραmicromicroικής Β από την Πύλο microε καταγραφή προσφο-

προφανώς για θυσία Οι απαριθmicroούmicroενες στις πινακίδες προσφορές αναφέρονται συχνά ως είδη προς απο-στολή σε συγκεκριmicroένους προορισmicroούς όπου υπάρχει προφανώς ο τόπος λατρείας της κάθε θεότητας Ο οίκος ή ιερό της θεότητας προσδιορίζεται microε διάφορους τρόπους Συνηθέστερη είναι η ίδια η λέξη laquoΙερόνraquo (I-je-rohieron) που αναφέρεται ως ουσια-στικοποιηmicroένο επίθετο χωρίς το προσδιοριζόmicroενο ουσιαστικό όπως άλλωστε επικρά-τησε να χρησιmicroοποιείται και στα microεταγενέστερα χρόνια Όχι σπάνια γίνεται αναφορά στον laquoΟίκοraquo (wo-ko wo-i-ko) της όποιας θεότητας όπως αυτός της Πότνιας στην Πύλο Σε άλλες περιπτώσεις ο τόπος της λατρείας προσδιορίζεται απλώς γεωγραφικά όπως microια πινακίδα της Κνωσού που αναφέρει τη Δίκτη ή microια άλλη από την Πύλο microε την αναφορά στον άγνωστο σε εmicroάς τόπο της pa-ki-ja-na Άλλες φορές τέλος ο προορι-σmicroός δηλώνεται microε τη χρήση επιθέτων που σχηmicroατίζονται από τα ονόmicroατα των θεών στους οποίους απευθύνονται τα αφιερώmicroατα Σε κάθε περίπτωση ειδικοί ιερουργοί επάνδρωναν τα microυκηναϊκά ιερά Αναφέρονται όπως και σήmicroερα ιερείς και ιέρειες οι οποίοι microαζί microε τους υπηρέτες της θεότητας και τους κλειδούχους ήταν επιφορτισmicroένοι microε την κάλυψη των αναγκών και την ασφάλεια των ιερώνΤέλος στα ίδια κείmicroενα υπάρχουν πληροφορίες για ορισmicroένες εορτές microε θρησκευτικό περιεχόmicroενο που τελούνταν στα microυκηναϊκά χρόνια Γνωρίζουmicroε λοιπόν τη γιορτή του κρασιού τη Θεοφορία τα Θρονοελκτήρια κατά τα οποία προσφερόταν στη θεά η ιερή εσθήτα και τέλος το στρώσιmicroο της ιερής παστάδας που συνδέεται άmicroεσα microε την τέλεση του microυστηρίου του ιερού γάmicroου Οι τελευταίες αυτές πληροφορίες απο-κτούν ιδιαίτερη σπουδαιότητα καθώς αποδεικνύουν πως πολλά από τα microεταγενέστερα microυστήρια των κλασικών χρόνων έλκουν την καταγωγή τους από την εποχή του Χαλκού Εξάλλου η στενή σχέση της κλασικής θρησκείας microε την αντίστοιχη microυκηναϊκή είναι πλέον σαφήςΣυνοψίζοντας το microεγάλο αυτό θρησκευτικό ρεύmicroα που microόλις περιγράφηκε το οποίο έφτασε από τον βορρά και εξελίχθηκε στη microεταγενέστερη ολυmicroπιακή θρησκεία φαί-νεται πως θα επικρατήσει σταδιακά στα όψιmicroα microυκηναϊκά χρόνια Ωστόσο το παλαιό υπόστρωmicroα της microινωικής λατρείας θα υποβόσκει πάντοτε ιδιαίτερα στις θρησκευτικές αντιλήψεις των λαϊκών στρωmicroάτων Θα microπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως τα δύο αυτά κύρια θρησκευτικά ρεύmicroατα συνυπήρξαν microάλλον αρmicroονικά στη microυκηναϊκή συνείδηση

Πινακίδα Γραmicromicroικής Β (14ος αι πΧ) από την Πύλο

αλληλοσυmicroπληρούmicroενα και ενδεχοmicroένως διευρυνόmicroενα από τοπικές δοξασίες και θεό-τητες Μάλιστα φαίνεται πως σταδιακά συγχωνεύθηκαν και αποτέλεσαν τον λεγόmicroενο Μυκηναϊκό Θρησκευτικό Συγκρητισmicroό στον οποίο αναφέρονται πολλοί επιστήmicroονες εννοώντας τον συγκερασmicroό των δύο διαφορετικών θρησκευτικών ρευmicroάτων από το Αιγαίο και τον Βορρά αντίστοιχα που αποτέλεσαν το αmicroάλγαmicroα της microυκηναϊκής θρη-σκείας Εξάλλου η σύνθετη και πολισχιδής θρησκεία των Μυκηναίων είναι ενδεικτική του αιώνιου ρόλου του Αιγαίου που αποτέλεσε το πολιτιστικό χωνευτήρι στο οποίο αφοmicroοιώνονταν διαφορετικές τάσεις πεποιθήσεις και ρεύmicroατα που microετουσιώθηκαν σε ότι αργότερα ονοmicroάστηκε ελληνικός πολιτισmicroός

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΜΙΝΩΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ - ΕΚ.ΔΙ.ΤΟ · 2006. 4. 1. · Το...

Documents

Transcript of ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΜΙΝΩΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ - ΕΚ.ΔΙ.ΤΟ · 2006. 4. 1. · Το...