«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

1

Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Ελληνική παραδοσιακή κατοικία.

Εισαγωγή

Ελληνική παραδοσιακή κατοικία ονομάζουμε το σύνολο των κατοικιών που

κτίστηκαν μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453) μέχρι

τις πρώτες δεκαετίες μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους (1830). Η μεγάλη

ανάπτυξη της ελληνικής παραδοσιακής κατοικίας σημειώθηκε ωστόσο στους δύο

τελευταίους αιώνες της ξένης κυριαρχίας και συμβαδίζει με τη γενικότερη

οικονομική και πολιτισμική ακμή του ελληνισμού την εποχή αυτή.

Η αρχιτεκτονική των κατοικιών στον ελληνικό χώρο, δεν είναι παντού ίδια αλλά

διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Διαφορετικές ανάγκες, κλιματολογικές συνθήκες,

ντόπια υλικά, επιδράσεις δημιούργησαν πολλές μορφές.

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες ελληνικών

παραδοσιακών σπιτιών: τα νησιώτικα (αιγαιοπελαγίτικος ή νότιος τύπος) και τα

σπίτια της ηπειρωτικής Ελλάδας (βορειοελλαδίτικος τύπος).

Ανάλογα με την κοινωνική τάξη των κατοίκων τους, διακρίνονται με τη σειρά τους,

σε λαϊκά, σε μεσαία (νοικοκυρόσπιτα) και σε αρχοντικά.

Οι άνθρωποι, αφενός με τις ανάγκες και τις δυνατότητες τους καθορίζουν τη

μορφή του οικοδομήματος αλλά και αυτό με τη σειρά του επηρεάζει τη ζωή που

πλαισιώνει δημιουργώντας ψυχολογικό κλίμα.

Αιγαίο πέλαγος Μακεδονία (Καστοριά)

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

2

α) Νησιωτική Ελλάδα (Κυκλάδες-Δωδεκάνησα)

Σημαντικοί παράγοντες που επηρέασαν την αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική είναι

το περιβάλλον, το κλίμα, ο ρόλος του νερού και του φυσικού εδάφους. Ο οικισμός

μεγάλωνε χωρίς σχεδιασμό ανάλογα με το φυσικό έδαφος. Το κτίσιμο ενός χωριού

βάση σχεδίου είναι κάτι πολύ σπάνιο κυρίως στις Κυκλάδες.

Τα νησιά του Αιγαίου

έχουν προβλήματα

ασφαλείας λόγω της

πειρατείας γι’ αυτό και η

αρχιτεκτονική πήρε

χαρακτήρα αμυντικό.

Βλέπουμε λοιπόν σπίτια να

κτίζονται μέσα σε κλειστό

οχυρωμένο κάστρο

(Άνδρος, Νάξος,

Αστυπάλαια). Η Χώρα της Αστυπάλαιας με το κάστρο στην κορυφή (αεροφωτογραφία)

Η αρχιτεκτονική των σπιτιών οφείλεται επίσης και στις οικονομικές συνθήκες,

αφού μεγάλη σημασία έχουν τα χρησιμοποιούμενα μέσα αλλά και οι ικανότητες των

τεχνικών. Καθώς τα οικονομικά μέσα είναι ελάχιστα και οι εργάτες ανειδίκευτοι, τα

υλικά είναι τοπικά, ανεπεξέργαστα και οι χτίστες είναι οι ίδιοι οι χρήστες τους.

Τα κυκλαδίτικα σπίτια χτίζονται με απλά μέσα για να καλύπτουν βιοτικές ανάγκες

αλλά θεωρούνται έργα μοναδικά σε αισθητική.

O πιο απλός τύπος νησιώτικου σπιτιού είναι το μονόσπιτο, που αποτελείται από

ένα μικρό μακρόστενο πέτρινο δωμάτιο που στεγάζεται με ξύλινη οριζόντια

κατασκευή ή λίθινο ημικυλινδρικό θόλο με επίπεδη στέγη από χώμα (δώμα). Έτσι,

έχουμε κυρίως «μονόχωρους κύβους» με εμβαδόν 3x4μ και ύψος 2,5μ καθώς δεν

υπήρχε διαθέσιμη ξυλεία και οι δοκοί δεν ξεπερνούσαν τα τρία μέτρα.

Ξεκινώντας από τον απλό αυτό τύπο θα δημιουργηθούν συνθετότερες μορφές που

προκύπτουν από τον εσωτερικό χωρισμό και την επανάληψή του οριζόντια και

κατακόρυφα. Έτσι σ΄ένα δωμάτιο αρχικά (μονόχωρο) προστίθεται η κουζίνα

(διχωρο) και λοιποί βοηθητικοί χώροι (πολύχωρο).

Ο παλιότερος τύπος κατοικίας που απαντά στα Δωδεκάνησα είναι επίσης το

μονόροφο, δωματοσκέπαστο κτήριο σε πλατυμέτωπη ή στενομέτωπη διάταξη. Η

διάδοση αυτής της στοιχειώδους κατοικίας έχει τις ρίζες της στο εθιμικό δίκαιο,

σύμφωνα με το οποίο η πρωτοκόρη έπαιρνε την οικογενειακή κατοικία και ο πατέρας

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

3

όφειλε να χτίσει ιδιαίτερο σπίτι για καθεμιά από τις θυγατέρες του. Η βασική μονάδα

αποτελείται από μια ορθογώνια κάμαρη 5-7 μ. μάκρος και 3-3,50 μ. πλάτος.

Μια παραλλαγή του βασικού τύπου είναι η προσθήκη σε σχήμα Γ ενός βοηθητικού

χώρου, που στην Κάρπαθο και την Κάσο χρησιμοποιείται ως μαγειρείο και ονομάζεται

«κέλλος».

Το τετράγωνο σχήμα ολοκληρώνεται με μία αυλή, κλειστή στο δρόμο με μάνδρα. Σε

όλες τις περιπτώσεις η αυλή, στην οποία πραγματοποιείται μεγάλο μέρος της

ιδιωτικής και δημόσιας ζωής των Δωδεκανήσιων, είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της

κατοικίας.

Η είσοδος ανοίγεται στη στενή

πλευρά του ορθογωνίου. Η

ξύλινη πόρτα (μονόφυλλη ή

δίφυλλη) χωρίζεται σε δύο

τμήματα, την πάνω και την

κάτω, και εξασφαλίζουν

φωτισμό, αερισμό, επικοινωνία

με το δρόμο, εμποδίζοντας

ταυτόχρονα την είσοδο των

ζώων στο σπίτι. Η πόρτα

εισόδου διακοσμείται με διάφορα

σχήματα και χρώματα.

Το μονόσπιτο

περιλαμβάνει όλες τις

λειτουργίες ενός σπιτιού.

Πρώτο σημαντικό

στοιχείο του είναι ο σοφάς

ή κρέβατος, μια ξύλινη

κατασκευή, λίγο πιο ψηλά

από το δάπεδο, όπου

πάνω της οι άνθρωποι

έστρωναν για να

κοιμηθούν, ενώ από κάτω

αποθήκευαν διάφορα

αγαθά. Εσωτερικό σπιτιού

(Αθηνά Ταρσούλη 1947)

Δεύτερο στοιχείο αποτελεί το τζάκι, που χρησίμευε για θέρμανση και για

μαγείρεμα. Ο χώρος ανάμεσα στην περιοχή του ύπνου και της εισόδου προορίζεται

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

4

για την υποδοχή και διημέρευση. Κατά μήκος των μακρών πλευρών υπάρχει ξύλινο

ράφι για την τοποθέτηση σκευών του σπιτιού και για το εικονοστάσι. Χαμηλότερα

διαμορφώνονται στον τοίχο εσοχές, κόγχες ή αβαθή ντουλάπια για την αποθήκευση

της οικοσκευής.

Με την προσθήκη καθ΄ύψος ενός ή

δύο ακόμη μονόσπιτων πάνω από το

ισόγειο έχουμε ένα διώροφο ή

τριώροφο κτίσμα. Στους πάνω

ορόφους ανεβαίνουμε με εξωτερική

λίθινη ή ξύλινη σκάλα.

Τα διαφορετικά επίπεδα (όροφοι)

μπορούν να λειτουργήσουν ως

ανεξάρτητες οικίες ή ως μία

κατοικία, το κατώι και το ανώι

(«καλό σπίτι») (και το πατάρι).

Πολλές φορές και μια εσωτερική

απότομη σκάλα επιτρέπει την

επικοινωνία των επιπέδων μέσα από

ένα άνοιγμα στο ξύλινο πάτωμα.

Πρόσοψη δίπατου σπιτιού (Αθηνά Ταρσούλη 1947)

Το ισόγειο του ανωγοκάτωγου σπιτιού χρησιμοποιείται για διημέρευση, μαγείρεμα,

αποθήκευση προϊόντων, κελάρι, στέρνα για συλλογή νερού, ακόμη και για ύπνο.

Κάτοψη δίπατου σπιτιού (Αθηνά Ταρσούλη 1947)

Ο όροφος («καλό σπίτι»)

χρησιμοποιείται σ΄ένα

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

5

μεγάλο τμήμα του για

υποδοχή (σάλα) με

πλουσιότερη ξυλόγλυπτη

επίπλωση και εξοπλισμό

και για ύπνο.

Ο όροφος έχει και μικρή

βεράντα (ή ξύλινο

εξώστη) στη στενή όψη

του όπου συνήθως

καταλήγει και η εξωτερική

σκάλα από το δρόμο.

Το καλοκαίρι η βεράντα

είναι το καθιστικό του

σπιτιού.

Σάλα σπιτιού (Πάτμος)

Ρόδος, εσωτερικό σπιτιού

(σάλα και ύπνος)

Ο προσανατολισμός των

σπιτιών και των οικισμών

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

6

είναι συνήθως

νοτιοανατολικός ώστε το

σπίτι να απολαμβάνει το

φυσικό φως ενώ οι τοίχοι

έχουν πάχος 60-80εκ ώστε

να διασφαλίζεται η

επιθυμητή θερμοκρασία.

Τα ανοίγματα για τον ίδιο

λόγο είναι μικρά ενώ στη

βόρεια πλευρά υπήρχε

σχεδόν πάντα ένα άνοιγμα

για να δροσίζεται το σπίτι

το καλοκαίρι από τα

μελτέμια αλλά και για να μην

μπαίνει ο κρύος αέρας το

χειμώνα.

Μερική άποψη της Χώρας της Αστυπάλαιας

Επιπλέον το λευκό χρώμα των τοίχων περιορίζει την απορρόφηση θερμότητας.

Η οικονομία του χώρου, τα

σοκάκια, τα απρόοπτα αδιέξοδα,

τα στεγαστά, τα σπίτια που

συμπλέκονται μεταξύ τους με

κοινούς μεσότοιχους και

αφήνουν ελάχιστους χώρους για

φωτισμό, αερισμό και

κυκλοφορία, οι περιορισμένοι

δημόσιοι χώροι – μικρές

πλατείες κυρίως μπροστά σε

εκκλησίες γενούν την εντύπωση

ότι βασική πρόβλεψη των

κατοίκων είναι η άμυνα σε

περίπτωση πειρατικής ή άλλης

επιδρομής.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί του Αιγαίου έδωσαν αφορμή στο λαϊκό τεχνίτη να δείξει

τις ικανότητές του. Έκτισε σπίτια με ανθρώπινο μέτρο, λιτά στην ικανοποίηση των

αναγκών που εκφράζουν σχέσεις ανθρώπινες. Ακόμα και στο διάκοσμο από τα

ταβάνια και τα κουφώματα μέχρι τις σιδεριές στους φεγγίτες και τα ξύλινα κάγκελα

στις σκάλες και τους εξώστες, διακρίνουμε τη σοφία με την οποία αφαιρεί το περιττό

προχωρώντας σε λιτές, τυπικές αλλά κομψότατες λύσεις.

Δομικά υλικά

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

7

Η κατασκευή, και συνεπώς και η μορφή, της νησιώτικης κατοικίας είναι στενά

εξαρτημένη από την ποιότητα των τοπικών υλικών. Τα κτήρια είναι λιθόκτιστα. Ο

φέρων οργανισμός γίνεται από ξύλινα δοκάρια, από πεύκο ή κυπαρίσσι, που

ονομάζονται «κατράνια» και «φίδες». Οι οριακές αντοχές σε κάμψη της διαθέσιμης

ξυλείας καθόριζαν και τις βασικές διαστάσεις της δωματοσκέπαστης κατοικίας.

Η κατασκευή του δώματος είναι η ίδια

σε όλα τα νησιά του Αιγαίου. Πάνω από

τα ξύλινα δοκάρια της οροφής

τοποθετούνται καλάμια (ή σανίδια), φύκια

(ή βούρλα), πυλός (κοκκινόχωμα) καλά

πατημένο και κατόπιν αργιλικό χώμα το

οποίο ανανεώνεται στις αρχές κάθε

Σεπτέμβρη. Έτσι εξασφαλίζεται η

στεγανότητα του δώματος και η

θερμομόνωση του σπιτιού. Περιμετρικά

του δώματος οι εξωτερικοί τοίχοι του

σπιτιού δημιουργούν μικρά στηθαία

(σαμάρια) που προστατεύουν την

κατασκευή του δώματος.

Οι λίθινοι τοίχοι σοβατίζονται και

βάφονται.

Τυπική κατασκευή νησιώτικου δώματος

Ταβάνι δωματίου με δώμα (ξύλινα δοκάρια και καλάμια)

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

8

β) Ηπειρωτική Ελλάδα (Ήπειρος-Μακεδονία)

Τα κτίσματα έχουν αυστηρή γεωμετρική μορφή, με λιτούς, καθαρούς όγκους. Η

πρωταρχική μορφή της κατοικίας είναι η μονόχωρη, ισόγεια καλύβα, με χωμάτινο

έδαφος και εστία τοποθετημένη στο κέντρο. Η εστία χρησίμευε για τη θέρμανση και

το μαγείρεμα.

Στο πέρασμα του χρόνου η τυπολογία της κατοικίας εξελίχθηκε, σύμφωνα πάντα

με τις ανάγκες των κατοίκων αλλά και με βάση την τεχνική εξέλιξη, για να φτάσει να

αποτελεί μια σύνθεση κτισμάτων, διώροφων ή τριώροφων, τα οποία περιβάλλονται

από περίκλειστη αυλή.

Ο υπαίθριος χώρος της αυλής είναι ζωτικός για την καθημερινή διαβίωση, αφού

μέρος των δραστηριοτήτων γίνεται σ' αυτή. Περιβάλλονται πάντα από ψηλό, πέτρινο

τοίχο, ο οποίος προφυλάσσει την ιδιωτική ζωή από το δημόσιο χώρο, ενώ

ταυτόχρονα λειτουργεί προστατευτικά (αμυντικά). Λειτουργικά αποτελεί τον

ενδιάμεσο χώρο, την ομαλή μετάβαση από το έξω (δημόσιο) στο μέσα (ιδιωτικό). Το

μέγεθος της αυλής ποικίλει ανάλογα και με το υπόλοιπο σπίτι και την οικονομική

κατάσταση του ιδιοκτήτη.

Οι οικίες χωρίζονται στα «αρχοντικά» που ανήκαν στους μεγαλέμπορους που

έχουν στενές οικονομικές σχέσεις με την Ευρώπη, στα «νοικοκυρόσπιτο» και

αντιστοιχούσε σε ένα πολύ σημαντικό κοινωνικό στρώμα, στους νοικοκυραίους, στους

τοπικούς εμπόρους, στους βιοτέχνες, στους ναυτικούς, κλπ. και στα «λαϊκά» σπίτια

των αγροτικών οικογενειών.

Τα «λαϊκά» σπίτια είναι

ισόγεια. Τα «αρχοντικά»

και τα «νοικοκυρόσπιτα»,

είναι διώροφα ή τριώροφα,

έχουν λιθόχτιστους τους

τοίχους των κάτω

πατωμάτων, ενώ στους

πάνω ορόφους

δημιουργούνται χαγιάτια,

προεξοχές, οι τοίχοι

έχουν πολλά και μεγάλα

παράθυρα, κλπ.

Ήπειρος

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

9

Στο ισόγειο των σπιτιών τοποθετούνται όλοι οι βοηθητικοί χώροι - αποθήκες,

χώροι για τα ζώα, κελάρια, μαγειρείο. Στους ορόφους τοποθετούνται οι κύριοι χώροι

διημέρευσης - δωμάτια (σάλα, δωμάτια ύπνου καλοκαιρινά και χειμερινά).

Στους ορόφους υπάρχει πάντα ένας

βασικός, κεντρικός χώρος γύρω από τον

οποίο διατάσσονται μια σειρά άνετων και

αυτοτελών δωματίων, οι οντάδες. Ο

κεντρικός αυτός πυρήνας είναι, είτε

ημιϋπαίθριος, δηλαδή χαγιάτι είτε

κλειστός, δηλαδή σάλα.

Ο κεντρικός χώρος (σάλα ή χαγιάτι)

έχει δημόσιο και εξωστρεφή χαρακτήρα

και σε αυτόν συγκεντρώνονται το

μεγαλύτερο μέρος των καθημερινών

δραστηριοτήτων. Σε αντίθεση οι οντάδες,

είναι περισσότερο, προσωπικά δωμάτια,

δηλαδή δωμάτια για ύπνο, αποθήκευση

αντικειμένων, φύλαξη ρουχισμού και

στρωσιδιών, κλπ.

Τυπική διάταξη κάτοψης ορόφου Συμμετρικού τύπου

(Μουτσόπουλος 1993)

Καστοριά, σάλα αρχοντικού

(Λαογραφικό Μουσείο) (Μουτσόπουλος 1989)

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

10

Υποδοχή στο χαγιάτι του σπιτιού (έγχρωμη χαλκογραφία του Edward Dodwell)

(Μουτσόπουλος 1993)

Χαγιάτι ως χώρος εργασίας και ανάπαυσης

Από τον οντά, συχνά επικοινωνεί μια στενή απότομη σκάλα με πορτούλα που

ανεβαίνει σε ένα μικρό χώρο πάνω από την μουσάντρα, το δίπατο. Το δίπατο πάντα

σχεδόν έχει δρύφρακτα, δηλαδή καφασωτά που βλέπουν στους οντάδες και στη σάλα.

Από εκεί πάνω τα ανύπαντρα κορίτσια του σπιτιού καθισμένα παρακολουθούσαν την

διασκέδαση των αντρών.

Οι οντάδες έχουν περίπου, το ίδιο μέγεθος και επίπλωση. Το φαινόμενο αυτό

μπορεί να εξηγηθεί διότι κάτω από την ίδια στέγη συγκατοικούσαν πολλές γενεές: η

γιαγιά κι ο παππούς, η προγιαγιά πολλές φορές, οι γονείς, τα παιδιά, όλες οι φάσεις

της ανθρώπινης ζωή συνυπήρχαν και, αλληλοεπηρεάζονταν. Έτσι, μπορούμε να

υποθέσουμε, ότι κάθε γενιά είχε και το δικό της «αυτόνομο» χώρο.

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

11

Καστοριά, οντάδες αρχοντικού

(Μουτσόπουλος 1989)

Η εσωτερική σκάλα του σπιτιού ξεκινά από το ισόγειο και καταλήγει στον κεντρικό

χώρο του ορόφου, στο χαγιάτι ή στη σάλα, και ποτέ μέσα σε οντά.

Τα βασικά κουφώματα της κατοικίας είναι οι αυλόπορτες, οι θύρες, τα παράθυρα,

και οι καταπακτές. Τα παράθυρα είναι λιγότερα και μικρότερα στα κάτω επίπεδα του

ισογείου (για λόγους ασφάλειας και προστασίας), ενώ στον πάνω όροφο είναι

περισσότερα και μεγαλύτερα, επιτρέποντας τον άνετο αερισμό και ηλιασμό.

Σε πολλές κατοικίες, στο μεσαίο πάτωμα βρίσκονται οι χώροι που χρησίμευαν για

την διαβίωση της οικογένειας κατά τους χειμερινούς μήνες. Τα «χειμωνιάτικα» είναι

μικρά χαμηλοτάβανα δωμάτια με τζάκια. Τα χοντρά ντουβάρια, τα μικρά παράθυρα,

τα άφθονα μάλλινα στρώματα και το αναμμένο τζάκι, δημιουργούν την κατάλληλη

ατμόσφαιρα σωματικής και ψυχικής θαλπωρής.

Σιάτιστα, αρχοντικό, τομή

(Μουτσόπουλος 1993)

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

12

Η θέρμανση του

εσωτερικού χώρου

γίνεται με τζάκια, αλλά

όχι απαραίτητα σε

κάθε δωμάτιο. Τζάκια,

υπάρχουν μόνο στους

οντάδες, και ποτέ

στην σάλα. Γύρω από

το τζάκι μαζευόταν η

οικογένεια τις βαριές

χειμωνιάτικες νύχτες.

Τζάκι σε οντά (Δ. Βεΐκου, Νομικού Ρίζου 1989)

Το τζάκι είναι το σημείο όπου οι τεχνίτες παρουσίασαν όλη την ικανότητα και την

αφθονία της φαντασίας τους. Με τα απλά τεχνικά μέσα τους και καθοδηγημένοι μόνο

από το προσωπικό τους γούστο και την αγάπη τους για την ομορφιά, έχουν

πραγματικά μετατρέψει το τζάκι από ένα απλό λειτουργικό στοιχείο σε ένα έργο

τέχνης.

Τα έπιπλα του σπιτιού είναι απλά, λιτά και στην πλειοψηφία τους ακίνητα -

ενσωματωμένα κατάλληλα σε εσοχές των τοίχων και σε υψομετρικές διαφορές του

δαπέδου ακίνητα έπιπλα, κατασκευασμένα όλα από ξύλο, είναι τα κρεβάτια, τα

ερμάρια, οι βιβλιοθήκες, οι ντουλάπες.

Το πιο βασικό έπιπλο, είναι η

«μεσάντρα» (ή μουσάντρα) που

χρησίμευε για την φύλαξη του

ρουχισμού. Μέσα στην μουσάντρα,

όπου στην σημερινή ορολογία θα

μπορούσε να ονομαστεί

«εντοιχισμένη ντουλάπα» έβαζαν

τα στρώματα και τις βελέντζες

που μεταχειρίζονταν το βράδυ.

Στις μεσάντρες υπάρχουν και

θυρίδες για διάφορα

μικροπράγματα, κεράσματα, κτλ. «μεσάντρα» με πλούσια διακόσμηση (Δ. Βεΐκου, Νομικού Ρίζου 1989)

Επίσης υπάρχουν και διπλά ντουλάπια, τα οποία χρησίμευαν για την φύλαξη

φαγητών.

Τα κινητά έπιπλα περιορίζονται στις κασέλες (αποθήκευση ρούχων) και στα

χαμηλά τραπεζάκια.

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

13

Τα έπιπλα, ιδιαίτερα στα πλούσια αρχοντικά, αποτελούν εξαιρετικά ξυλόγλυπτα

έργα, ενώ οι κασέλες και οι ντουλάπες κυρίως, ζωγραφίζονται με ιδιαίτερο μεράκι.

Ενδεικτικό της αγάπης των κατοίκων για την τέχνη και την ομορφιά, τα ζωγραφικά

έργα που απεικονίζονται στις επιφάνειες των επίπλων είναι σκηνές από την

καθημερινή ζωή - η δουλειά, τα γλέντια, οι γιορτές, τα έθιμα, αλλά και από τα ταξίδια

των μαστόρων και των εμπόρων. Σημαντικό κομμάτι των έργων αποτελούν και

εικόνες από το φυσικό περιβάλλον - δάση, βουνά, κ.λπ., χαρακτηριστικό της αγάπης

των κατοίκων για τον τόπο τους.

Οι οροφές των δωματίων είναι ξυλόγλυπτες. Εκτός από διακοσμητικό χαρακτήρα,

διαιρούν οπτικά τους ενιαίους χώρους σε μικρότερους. Ιδιαίτερα τα ταβάνια στους

καλούς οντάδες είναι χωρισμένα σε δυο διακοσμητικές περιοχές, ενώ στη σάλα σε

τρεις. Έτσι, μέσα στον ίδιο χώρο υπάρχουν δυο ή τρία ταβάνια με ξεχωριστή

διακόσμηση.

Όσο πιο πλουσιοστολισμένο και εντυπωσιακό ήταν το οίκημα τόσο πιο πολύ

θαύμαζαν οι συντοπίτες τον ιδιοκτήτη του σπιτιού.

Τα περισσότερα σπίτια περιβάλλονται από αυλή, όπου εκεί βρίσκονται διάφορα

βοηθητικά κτίσματα, όπως στάβλοι, φούρνοι, αποθήκες, αναγκαίο (η σημερινή

τουαλέτα), κλπ.

Εργασίες στην αυλή (έγχρωμη χαλκογραφία του Edward Dodwell)

(Μουτσόπουλος 1993)

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

14

Ο φούρνος αποτελούσε

απαραίτητο συμπλήρωμα της

κατοικίας. Άλλοτε είναι έξω

από το σπίτι και άλλοτε μέσα

στο σπίτι ή σε ένα

ημιϋπαίθριο χώρο του

ισογείου.

Η κατασκευή των φούρνων

ήταν πέτρινη ή πλίνθινη και ο

εσωτερικός χώρος θολωτός.

Όταν βρίσκεται μέσα στο

οίκημα έπαιρνε περισσότερο

τη μορφή του τζακιού. Μαγειρειός σε καστοριανό αρχοντικό)

(Μουτσόπουλος 1989)

Το νερό το έφερναν από τη βρύση του χωριού. Στα χειμωνιάτικα δωμάτια, υπήρχε

μεταγενέστερα ένας νεροχύτης, προφανώς γιατί κατά τις κρύες ημέρες του χειμώνα

είναι δύσκολη, η συνεχής προμήθεια νερού.

Δομικά υλικά

Υλικά δομής είναι η πέτρα και το ξύλο.

Ανάλογα με τα τοπικά φυσικά διαθέσιμα, η

χρησιμοποίηση του ξύλου αφθονεί ή όχι. Τα

κτίσματα κατασκευάζονται ολόκληρα από πέτρα

(τοιχοποιία), η οποία μένει συνήθως

ανεπίχριστη, ενώ το ξύλο χρησιμοποιείται για

την κατασκευή κουφωμάτων, δαπέδων, οροφών,

χρηστικών αντικειμένων, κ.λπ. Η επικάλυψη

των κτιρίων γίνεται πάντα με στέγη (εξαιτίας

των κλιματικών συνθηκών) με ξύλινο σκελετό

(ζευκτά) και σχιστόπλακα. Ήπειρος

Οι Ηπειρώτες εξελίσσονται σε μοναδικούς τεχνίτες της πέτρας και του ξύλου

(μάστορες και ξυλογλύπτες), των οποίων η τέχνη αποτυπώνεται σε πλήθος έργων

τόσο στην Ήπειρο, όσο και σε πόλεις των Βαλκανίων και της Ευρώπης. Είναι

αξιοσημείωτη η εξειδίκευση ορισμένων χωριών σε μια τέχνη - οικοδομική,

ζωγραφική, ξυλογλυπτική - η οποία πηγάζει από την ανάγκη για επιβίωση και τις

δύσκολες συνθήκες του ορεινού τοπίου και ισχυροποιείται μέσα από την οργάνωση

των κατοίκων σε ομάδες - συντεχνίες, την δημιουργία και χρησιμοποίηση μυστικής

γλώσσας, τη μετάδοση του επαγγέλματος από γενιά σε γενιά, κ.λπ.

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

15

Η κατοικία στον ευρύτερο χώρο του οικισμού

Συνήθως, η διάταξη των κτιρίων, των δρόμων και των μονοπατιών ακολουθεί τις

φυσικές κλίσεις του εδάφους.

Για την χωροθέτηση του οικισμού επιλέγονται συνήθως περιοχές με νότιο

προσανατολισμό έτσι ώστε ο οικισμός να δέχεται την ηλιακή ακτινοβολία στο

μεγαλύτερο μέρος της ημέρας. Στις πιο θερμές περιοχές η δόμηση είναι πυκνή έτσι

ώστε η δίοδος του αέρα μέσα από τα στενά δρομάκια να δημιουργεί συνθήκες

δροσισμού. Επιπλέον, οι διάφορες κατασκευές (ημιϋπαίθριοι, στεγασμένα περάσματα,

κ.λπ.) διαπλέκονται με τέτοιο τρόπο στο χώρο, ώστε να δημιουργούν επιμέρους

χώρους μέσα στη δομή του οικισμού, με ευνοϊκές συνθήκες μικροκλίματος για τους

κατοίκους.

Η διάταξη των κτισμάτων είναι τέτοια που επιτρέπει την ανεμπόδιστη είσοδο του

αέρα και του φυσικού φωτός σε κάθε κτίριο. Ειδικά στις περιοχές όπου οι κλίσεις

του εδάφους είναι ιδιαίτερα έντονες, τα κτίσματα διατάσσονται στο χώρο, με τρόπο

ώστε να εξασφαλίζεται, η σχεδόν, ανεμπόδιστη θέα σε κάθε ένα από αυτά.

Το σύνολο του οικισμού χτίζεται με γνώμονα την όσο το δυνατό πιο ισορροπημένη

κατανομή στο χώρο των πηγών νερού, ενώ οι δημόσιες λειτουργίες (πλατεία,

καφενείο, αγορά, σχολείο, εκκλησία, κ.λπ.) βρίσκονται συγκεντρωμένες σε ένα ή

περισσότερα κέντρα.

Τα κτίρια αναπτύσσονται γύρω από μια κεντρική πλατεία. Κοντά στο κέντρο

βρίσκονται τα πλουσιότερα σπίτια, στις αμέσως επόμενες ζώνες τα λαϊκά, ενώ στην

περίμετρο του οικισμού κατοικούν οι λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες - οι

γύφτοι συνήθως, οι οποίοι είναι κυρίως οργανοπαίχτες στα τοπικά πανηγύρια. Στη

ζώνη αυτή συνυπάρχουν κατοικίες με εργαστήρια (σιδηρουργοί, μαραγκοί, χτίστες,

μουσικοί) χωροθετημένα σε εκτάσεις που δεν προσφέρονται για καλλιέργειες

(ανήλιαγες πλαγιές), ενώ στα όρια του οικισμού και σε κατάλληλα επιλεγμένα εδάφη

βρίσκονται τα χωράφια με τις γεωργικές καλλιέργειες.

Γύρω από την κεντρική πλατεία βρίσκονται τα δημόσια κτίρια, τα οποία είναι

σημαντικά μεγαλύτερα από τα σπίτια και ιδιαίτερα προσεγμένα στην κατασκευή.

Μορφολογικά ακολουθούν τους ίδιους κανόνες δόμησης. Τα δημόσια κτίρια σε

συνδυασμό με την πλατεία συνθέτουν το κέντρο της δημόσιας ζωής. Εκεί γίνονται

όλες οι κοινωνικές εκδηλώσεις του χωριού, εκεί γίνεται η αγορά και οι εμπορικές

συναλλαγές, οι πολιτικές συγκεντρώσεις των κατοίκων, οι γιορτές και οι χοροί.

Βασικά κτίσματα που συναντά κανείς στην πλατεία είναι η εκκλησία, το σχολείο, η

βρύση και το κοινοτικό κατάστημα (εκκλησίες υπάρχουν και σε άλλα σημεία του

οικισμού, σε μικρότερες πλατείες).

«Ελληνική παραδοσιακή κατοικία». Εργασία στο Μάθημα της Οικιακής Οικονομίας 2014-2015

Αγγελάκου Ζαφειρία Α’1, Δημοπούλου Σοφία Α’2, Λάμπα Μαρίνα, Α’3, Μαστρογιάννη Δανάη Μαρία Α’3

16

Πηγές:

http://www.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Hpeiros.htm

Βιβλίο Οικιακής Οικονομίας Α ‘ Γυμνασίου

http://el.wikipedia.org/wiki/Κυκλαδίτικη_αρχιτεκτονική

http://www2.egeonet.gr/aigaio/forms/filePage.aspx?lemmaId=6981

http://www.decobook.gr/parousiaseis/spoudastika-themata/ Η Αρχιτεκτονική

του Εσωτερικού Χώρου στην Παραδοσιακή Μακεδονική Κατοικία, της Νίνας Κεσίσου