Εικονογραφία του 21

laquoΗ απελευθέρωση της Ελλάδοςraquo Πέτερ φον Ες (Peter Von Hess)

Βαυαρός ζωγράφος Με τα έργα του χάραξε στη εθνική μνήμη μας τις μορφές των ηρώων του 1821 Ο Peter Von Hess έφθασε στο Ναύπλιο συνοδεύοντας τον νεαρό Βασιλιά Όθωνα μετά από εντολή του βασιλιά

Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας πατέρα του Όθωνα και είχε την τύχη να γνωρίσει τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης και να ζωγραφίσει μέσα στα ερείπια που ακόμη κάπνιζαν

Ο Peter von Hess φιλοτέχνησε 39 σκηνές σχετικές με τον αγώνα καθώς και προσχέδια τοιχογραφιών τα οποία επρόκειτο να διακοσμήσουν τις στοές των κήπων του παλατιού στο Μόναχο αλλά και τους τοίχους των

ανακτόρων του τσάρου Νικολάου Α΄ στην Αγία Πετρούπολη

Ρήγας Φεραίος laquoο Ρήγας εξάπτει τον προς ελευθερίαν των Ελλήνων έρωταraquo

Αλέξανδρος Υψηλάντης laquoο Υψηλάντης αναδέχεται την αρχιστρατηγίαν του υπερ ελευθερίας αγώνοςraquo

Παλαιών Πατρών Γερμανός laquoο Μητροπολίτης Γερμανός ευλογεί την σημαίαν της ελευθερίαςraquo

Αθανάσιος Διάκος laquoο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρίτας εις την μάχηνraquo

Πατριάρχης Γρηγόριος ο Εrsquo laquoο Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχης Γρηγόριος αποκρεμάταιraquo

[] Η ρητορική των στάσεων των κινήσεων και των εκφράσεων στα πρόσωπα η θεατρικότητα και ο εμφατικός λόγος είναι τα κατεξοχήν μέσα μετάδοσης του μηνύματος και αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του κώδικα επικοινωνίας με τους θεατές Η ηρωική διάσταση προσωποποιημένη σε επώνυμους αγωνιστές ενσαρκωμένη σε ένα συγκεκριμένο άτομο κάθε φορά είναι κομβικό γνώρισμα των παραστάσεων του κύκλου του αγώνα[] ( Αφροδίτη Κουριά Το Ναύπλιο των περιηγητών)

Αντώνης Οικονόμου laquoο Οικονόμος κηρύττει εν Ύδρα την ελευθερίανraquo

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αλέξανδρος Υψηλάντης laquoο Υψηλάντης αναδέχεται την αρχιστρατηγίαν του υπερ ελευθερίας αγώνοςraquo

Παλαιών Πατρών Γερμανός laquoο Μητροπολίτης Γερμανός ευλογεί την σημαίαν της ελευθερίαςraquo

Αθανάσιος Διάκος laquoο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρίτας εις την μάχηνraquo

Πατριάρχης Γρηγόριος ο Εrsquo laquoο Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχης Γρηγόριος αποκρεμάταιraquo

[] Η ρητορική των στάσεων των κινήσεων και των εκφράσεων στα πρόσωπα η θεατρικότητα και ο εμφατικός λόγος είναι τα κατεξοχήν μέσα μετάδοσης του μηνύματος και αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του κώδικα επικοινωνίας με τους θεατές Η ηρωική διάσταση προσωποποιημένη σε επώνυμους αγωνιστές ενσαρκωμένη σε ένα συγκεκριμένο άτομο κάθε φορά είναι κομβικό γνώρισμα των παραστάσεων του κύκλου του αγώνα[] ( Αφροδίτη Κουριά Το Ναύπλιο των περιηγητών)

Αντώνης Οικονόμου laquoο Οικονόμος κηρύττει εν Ύδρα την ελευθερίανraquo

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Παλαιών Πατρών Γερμανός laquoο Μητροπολίτης Γερμανός ευλογεί την σημαίαν της ελευθερίαςraquo

Αθανάσιος Διάκος laquoο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρίτας εις την μάχηνraquo

Πατριάρχης Γρηγόριος ο Εrsquo laquoο Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχης Γρηγόριος αποκρεμάταιraquo

[] Η ρητορική των στάσεων των κινήσεων και των εκφράσεων στα πρόσωπα η θεατρικότητα και ο εμφατικός λόγος είναι τα κατεξοχήν μέσα μετάδοσης του μηνύματος και αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του κώδικα επικοινωνίας με τους θεατές Η ηρωική διάσταση προσωποποιημένη σε επώνυμους αγωνιστές ενσαρκωμένη σε ένα συγκεκριμένο άτομο κάθε φορά είναι κομβικό γνώρισμα των παραστάσεων του κύκλου του αγώνα[] ( Αφροδίτη Κουριά Το Ναύπλιο των περιηγητών)

Αντώνης Οικονόμου laquoο Οικονόμος κηρύττει εν Ύδρα την ελευθερίανraquo

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αθανάσιος Διάκος laquoο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρίτας εις την μάχηνraquo

Πατριάρχης Γρηγόριος ο Εrsquo laquoο Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχης Γρηγόριος αποκρεμάταιraquo

[] Η ρητορική των στάσεων των κινήσεων και των εκφράσεων στα πρόσωπα η θεατρικότητα και ο εμφατικός λόγος είναι τα κατεξοχήν μέσα μετάδοσης του μηνύματος και αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του κώδικα επικοινωνίας με τους θεατές Η ηρωική διάσταση προσωποποιημένη σε επώνυμους αγωνιστές ενσαρκωμένη σε ένα συγκεκριμένο άτομο κάθε φορά είναι κομβικό γνώρισμα των παραστάσεων του κύκλου του αγώνα[] ( Αφροδίτη Κουριά Το Ναύπλιο των περιηγητών)

Αντώνης Οικονόμου laquoο Οικονόμος κηρύττει εν Ύδρα την ελευθερίανraquo

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Πατριάρχης Γρηγόριος ο Εrsquo laquoο Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχης Γρηγόριος αποκρεμάταιraquo

[] Η ρητορική των στάσεων των κινήσεων και των εκφράσεων στα πρόσωπα η θεατρικότητα και ο εμφατικός λόγος είναι τα κατεξοχήν μέσα μετάδοσης του μηνύματος και αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του κώδικα επικοινωνίας με τους θεατές Η ηρωική διάσταση προσωποποιημένη σε επώνυμους αγωνιστές ενσαρκωμένη σε ένα συγκεκριμένο άτομο κάθε φορά είναι κομβικό γνώρισμα των παραστάσεων του κύκλου του αγώνα[] ( Αφροδίτη Κουριά Το Ναύπλιο των περιηγητών)

Αντώνης Οικονόμου laquoο Οικονόμος κηρύττει εν Ύδρα την ελευθερίανraquo

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αντώνης Οικονόμου laquoο Οικονόμος κηρύττει εν Ύδρα την ελευθερίανraquo

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης laquoο Μαυρομιχάλης επανιστά την Μεσσηνίανraquo

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Μπουμπουλίνα Λασκαρίνα laquoη Βοβολίνα αποκλείει την Ναυπλίανraquo

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αναγνωσταράς laquoο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσιraquo

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ιάκωβος Τομπαζής laquoο Τομπαζής πυρπολεί το πρώτον τουρκικόν τρίκροτονraquo

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

400 Ιερολοχίται πρόδρομοι του ιερού αγώνος πίπτουσι περί το Δραγασάνιον

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Α Μεταξάς νικά τους Τούρκους περί τον Λάλα

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αθανάσιος Αγραφιώτης Ο Αθ εξ Αγράφων με 500 μάχεται περί Προύτον προς 12000 ιππικόν

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η παράδοση της Μονεμβασιάς

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η παράδοση του Νεοκάστρου

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Γεωργάκης Ολύμπιος Ο Γεωργάκης με τέσσερις συντρόφους ανατινάζει το μοναστήρι του Σέκου

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η μάχη στα Βασιλικά Ο Οδυσσέας και ο Γκούρας νικούν τους Τούρκους στη Φοντάνα

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Παναγιώτης Κεφάλας Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η κατάληψη των Πατρών Ο Αθανάσιος Κανακάρης καταλαμβάνει την Πάτρα

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ο Μαυροκορδάτος υπερασπίζεται με επιτυχία την πόλη του Μεσολογγίου

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Πανουργιάς κυριεύει τον Ακροκόρινθον ( Η άλωση του Ακροκορίνθου) Peter Von Hess

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Κωνσταντίνος Κανάρης Ο Κανάρης πυρπολεί περί τη Χίον την ναυαρχίδα του Καρά Αλή Peter Von Hess

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Δημήτριος Πλαπούτας Ο Πλαπούτας υπερασπίζεται τα Δερβένια και τον Ισθμόν Peter Von Hess

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Δημήτριος Υψηλάντης Ο Υψηλάντης υπερασπίζεται ανδρείως την πόλιν Άργος Peter Von Hess

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Ο Κολοκοτρώνης εν Λέρνη συναγείρει τους νικητάς του Δράμαλη Peter Von Hess

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Αναγνώστης Πετιμεζάς Θάνατος του Πετμεζά Peter Von Hess

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Στάικος Σταϊκόπουλος κυριεύει εξ εφόδου το Παλαμίδιον Peter Von Hess

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ανδρέας Λόντος Ο Λόντος εξολοθρεύει περί την Βοστίτσαν δια λοιμού 3000 εχθρών Peter Von Hess

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Μάρκος Μπότσαρης Ο Βότσαρης μετά 300 ανδρών εν Καρπενησίω αποθνήσκει τροπαιοφόρος Peter Von Hess

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Νικηταράς Ο Νικηταράς καταθραύσας το ιππικόν του Δραμαπασσά επονομάζεται Τουρκοφάγος Peter Von Hess

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η μάχη στο Μαραθώνα Ο Γούρας (Γκούρας) καταθραύει τους εχθρούς περί τον Μαραθώνα Peter Von Hess

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Γεώργιος Σαχτούρης νίκη κατά θάλασσαν περί την Σάμον Peter Von Hess

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η μάχη της Βέργας Νίκη του Μαυρομιχάλη και των Λακώνων περί Βέργαν Peter Von Hess

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Γιάννης Μακρυγιάννης Ο Μακροϊάννης αμύνεται εν Πειραιεί προς τους εχθρούς καρτερικώτατα Peter Von Hess

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Κωλέτης αναγγέλλει τοις Έλλησι την εκλογήν Όθωνος Peter Von Hess

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Οι αντιπρόσωποι των Ελλήνων στο Μοναχό Οι Πρεσβευταί της Ελλάδος προσφέρουσιν υποταγήν τω εαυτών Βασιλεί Peter Von Hess

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο Όθωνος του ά Βασιλέως της Ελλάδος απόβασις εις Ναυπλίαν Peter Von

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ανδρέας Μιαούλης Ο Μιαούλης καταναυμαχεί τον εχθρικόν στόλον περί την Κω Peter Von Hess

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Κρατσάϊζεν Κάρλ ndash Ο Βαυαρός λοχαγός ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο λοχαγός Κάρλ Κρατσάϊζεν ζωγραφίζει τους Έλληνες και Φιλέλληνες αγωνιστές του΄21

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (27 Οκτ 1794 - 25 Ιαν 1878) ως αντιστράτηγος του Πεζικού Η φωτογραφία χρονολογείται το 1852-1863 Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον γιο του στην Εθνολογική και Ιστορική Εταιρεία περίπου το 1900 Φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Κάρλ Κρατσάϊζεν (Karl Krazeisen) από το Παλατινάτο της Βαυαρίας (1794-1878) παρrsquo όλο το δυσκολοπρόφερτο σύνθετο όνομά του ndash στα γερμανικά σημαίνει laquoσιδερένιο ξύστρο για παπούτσιαraquo- είναι πια αναγνωρίσιμος και γνωστός στην ελληνική γραμματεία των τεχνών Είναι ο αυτοδίδακτος εκείνος ζωγράφος ο οποίος μέσα από ένα σχεδόν αφελές σχεδιαστικό ρομαντικό ιδίωμα απέδωσε σχεδιάζοντας με μολύβι εκ του φυσικού τις προσωπογραφίες των Ελλήνων ηρώων και Ευρωπαίων συναγωνιστών του από το 1826 ως το 1827 Ήταν αυτός που ως στρατιωτικός δρώντας και ως laquoπολεμικός ανταποκριτήςraquo στο Ναύπλιο τον Πόρο την Αίγινα τη Σαλαμίνα ανέδειξε τις προσωπογραφίες των οπλαρχηγών πυρπολητών πολιτικών προεστών και λογίων στο εγκυρότερο νεοελληνικό laquoΠάνθεον Αθανάτωνraquo το οποίο διαμόρφωσε τη συνείδηση πολλών γενεών πατριωτών μέχρι σήμερα

Η ιστορία δεν ειρωνεύεται σπάνια στον τόπο μας Αυτός ένας Βαυαρός εμείς με έντονη ακόμα αντι-βαυαρική διάθεση προς τις εκτιμήσεις μας σχετικά με τη συγκρότηση του κράτους και την ιστορική μας πορεία ως έθνους μας πρόσφερε ένα εικαστικό υλικό τόσο φορτισμένο από την ίδια την παρουσία και το ήθος των θνητών ηρώων ώστε να το ενσωματώσουμε αναντίρρητα στην εθνική μας συνείδηση αποσιωπώντας όμως ενδεχόμενες laquoταπεινωτικέςraquo για τις επιλογές μας λεπτομέρειες Μια από αυτές θα ήταν ότι το χέρι που έδωσε σάρκα και οστά στο laquoΕθνικόν Ηρώον του 1821raquo ήταν βαυαρικό ανήκε μάλιστα σε έναν υπολοχαγό του βαυαρικού πεζικού

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Κρατσάϊζεν δεν έφθασε στην Ελλάδα ως περιηγητής αλλά ως στρατιωτικός σε μια δύσκολη για την Επανάσταση περίοδο κατά την οποία το Μεσολόγγι είχε πέσει ο Ιμπραήμ ήταν κυρίαρχος στην Πελοπόννησο και οι Έλληνες οπλαρχηγοί σπαράσσονταν από εμφύλιες έριδες Τα γεγονότα αυτά στάθηκαν προφανώς επαρκή για να τον ωθήσουν στην περιπέτεια της καθόδου στην Ελλάδα Φαίνεται όμως πως ο τρόπος με τον οποίο εγκατέλειψε τη μονάδα του στη Βαυαρία ήταν τυχοδιωκτικός Για τον λόγο αυτόν επιστρέφοντας στο Μόναχο δικάστηκε και καταδικάστηκε Μόνο επειδή έτυχε συγνώμης ndash ίσως επειδή είχε συνταχθεί στο φιλελληνικό σώμα του Karl Wilhelm von Heideck επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου και κατοπινού μέλους της Αντιβασιλείας του Όθωνα ndash επανέκτησε τον στρατιωτικό βαθμό του και έφθασε με κανονικές προαγωγές μέχρι τον βαθμό του υποστρατήγου

Σε φωτογραφία του που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο αναγνωρίζουμε τη φυσιογνωμία του σε ώριμη ηλικία Τη γνωρίζουμε όμως και από τον πρώτο ιστορικό πίνακα της νεοελληνικής τέχνης Στον πίνακα laquoΤο εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη το έτος 1827raquo έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη του 1855 (Εθνική Πινακοθήκη) που είχε θεωρήσει ως αφιέρωμα στον ελληνικό λαό και τους φίλους του αναγνωρίζεται ανάμεσα στους φουστανελοφόρους αγωνιστές με τη στολή του βαυαρικού πεζικού να συμμετέχει στην προετοιμασία της μάχης και θέλοντας να ενθαρρύνει τους άτακτους συναγωνιστές του δείχνει εμφατικά τον στόχο της επικείμενης μάχης που δεν ήταν άλλος από την επανάκτηση της Ακρόπολης

Είναι σημαντική η πληροφορία ότι ο Κρατσάϊζεν είχε συμμετάσχει στην ιστορική πολιορκία της Αθήνας της 6ης Μαρτίου και της Ακρόπολης στις 22 Απριλίου το 1827 υπό το πρόσταγμα του Γάλλου στρατηγού Fabvier του Καραϊσκάκη και των Φιλελλήνων στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης

Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα 1855 Ελαιογραφία σε μουσαμά Αθήνα Εθνική Πινακοθήκη

Ο Βρυζάκης με τη λεπτομέρεια αυτή αποτίει ειδικό φόρο τιμής στον αυτοδίδακτο ζωγράφο ndash στρατιωτικό που ως φιλέλληνας φορεί στο κεφάλι φέσι φορεμένο μάλιστα με τον ελληνικό τρόπο ελαφρά πατημένο προς τα κάτω Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τον ιδιαίτερο φόρο τιμής που αποδίδει ο ζωγράφος στον φίλο του Heideck στον οποίο δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο Είναι εκείνος που διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα πρώτος στη σειρά

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

των στρατηγών παρακολουθώντας με το τηλεσκόπιο την Ακρόπολη τον ιδεατό στόχο της ελευθερίας των Ελλήνων Αλλά και τα πορτρέτα των αγωνιστών που εικονίζονται στον πίνακα φιλοτεχνήθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα που είχε σχεδιάσει ο Κρατσάϊζεν και καθίστανται για τον λόγο αυτόν σαφή και αναγνωρίσιμα

Η διαδρομή από το Μόναχο στην Ελλάδα

Ο Κρατσάιζεν έφθασε στην Αττική ο οποίος ήταν και ο τελικός του στόχος μέσω Ιταλίας (Ανκόνα) Κέρκυρας Ζακύνθου Ναυπλίου με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πόρο την Αίγινα και τη Σαλαμίνα Ενώ δεν έχει διασωθεί ημερολόγιο οι ακριβείς τοποθεσίες και ημερομηνίες που φρόντισε να αναγράφει σχεδόν πάντα σχολαστικά στα σχέδια και τις υδατογραφίες του μπορούν να πάρουν τη θέση ημερολογίου της σύντομης αλλά εικαστικά τόσο καρποφόρας παραμονής του στην Ελλάδα

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνολικός αριθμός των έργων του ανέρχεται σε 39 σχέδια με μολύβι σε χαρτί μικρού και μεσαίου μεγέθους στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι προσωπογραφίες των αγωνιστών 21 υδατογραφίες από τοπία με αρχαιότητες κάστρα θαλασσινά και στεριανά τοπία με ναυτικούς και χωρικούς και 31 σχέδια με μολύβι με μνημεία και πολεμικές συνθέσεις σε χαρτί μεγάλου μεγέθους Συνολικά ανέρχονται σε 91 έργα σημαντικός αριθμός για τη συλλογή σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης Αποκτήθηκαν το 1926 όπως θα δειχθεί παρακάτω ύστερα από θετική παρέμβαση στον τύπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου τότε διευθυντή του Μουσείου[1]

Αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε τουλάχιστον σχηματικά τη διαδρομή του Κρατσάϊζεν στον ελλαδικό χώρο με αφετηρία τα σχέδια Το πρωιμότερο σχέδιο της σειράς είναι από τις 7 Σεπτεμβρίου 1826 στην Ανκόνα (υπάρχουν άλλα δύο στις 20 και 28 του ίδιου μήνα) Αμέσως μετά στις 15 Οκτωβρίου πηγαίνει μέσω Ragusa (Δυρράχιο) στις 20 και 28 Οκτωβρίου 1826 στην Κέρκυρα όπου σχεδιάζει ένα πορτρέτο αγνώστου Στις 6 Νοεμβρίου εντοπίζεται στη Ζάκυνθο όπου σχεδιάζει τη Βασιλική και τον Δημήτριο Μπότσαρη στις 13 Νοεμβρίου τον Άγγλο συνταγματάρχη John Ross και στις 18 δύο Άγγλους αξιωματικούς ενώ στις 19 Νοεμβρίου τον Κολίνο Κολοκοτρώνη Το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή είναι αυτό στις 11 Αυγούστου 1826 του Γεωργίου Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Γεώργιος Μαυρομιχάλης Στις 11 Αυγούστου 1826 ο Κάρλ Κρατσάϊζεν συναντάει και σκιτσάρει στο Ναύπλιο τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη Είναι το πρώτο πορτρέτο αγωνιστή που σχεδιάζει Όλα τα σκίτσα έγιναν εκ του φυσικού σε απλό χαρτί μικρών διαστάσεων (163x125) και φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή του κάθε εικονιζόμενου

Στις 4 Δεκεμβρίου περιπλέει το ακρωτήριο Μαλέα και στις 15 Δεκεμβρίου βρίσκεται ξανά στο Ναύπλιο Στις 3 Φεβρουαρίου 1827 βρίσκεται με τους άνδρες του Φαβιέρου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας προετοιμάζοντας την πολιορκία της Ακρόπολης και σχεδιάζει χωρικές και χωριάτικα σπίτια Στις 21 Φεβρουαρίου είναι στην Αίγινα στις 22 σχεδιάζει έναν πολεμιστή και παραμένει εκεί ως τις 7 Απριλίου Ένα τοπίο της Αίγινας (υδατογραφία) είναι χρονολογημένο στις 3 Απριλίου Ζωγραφίζει τον ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο στις 16 Μαρτίου Συμμετέχει στις 27 Απριλίου στην πολιορκία της Αττικής και ζωγραφίζει άποψη του Πειραιά και του Μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα Είχε προηγηθεί στις 22-23 Απριλίου 1827 η μάχη του Ανάλατου λίγο πριν από την οποία πρόλαβε και σχεδίασε το κεφάλι του Καραϊσκάκη αφήνοντας μισοτελειωμένο το τμήμα του μπούστου Το ημιτελές αυτό σχέδιο είναι ιδιαίτερα συγκινητικό γιατί στη διάρκεια της τελειοποίησης άφησε ο Καραϊσκάκης την τελευταία του πνοή στον Ανάλατο

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Γεώργιος Καραϊσκάκης

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Γεώργιος Καραϊσκάκης Το πορτρέτο του Γεώργιου Καραϊσκάκη αποτελεί συγκινητική εξαίρεση αφού είναι το μόνο ημιτελές από τα σχέδια του Κρατσάϊζεν Το σκιτσάρισμα ξεκίνησε λίγο πριν από τη μάχη του Ανάλατου (22-23 Απριλίου 1827) όπου ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός τραυματισμένος θανάσιμα άφησε την τελευταία του πνοή Ο Κρατσάιζεν είχε προλάβει να σχεδιάσει μόνο το κεφάλι Έτσι η προσωπογραφία έμεινε ανολοκλήρωτη

Επιστρέφει μέσω Κορίνθου όπου στις 21 Μαρτίου σχεδιάζει τους στύλους του Ναού του Απόλλωνα περνά στις 12 Μαΐου στον Πόρο όπου ζωγραφίζει τον καθηγητή Κανέλλα τον γιατρό Dra Bailly τον Γεώργιο Κουντουριώτη και μια χωριατοπούλα Στις 14 Μαΐου σχεδιάζει στη Δαμαλά (Τροιζήνα) τον laquoΓέρο του Μοριάraquo επιστρέφει στον Πόρο και σχεδιάζει τους Ανδρέα Ζαΐμη Γεώργιο Σισσίνη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο I Μαρκή-Μηλαΐτη διάφορα τοπία και παραμένει εκεί ως το τέλος Αυγούστου Το τελευταίο χρονολογημένο έργο της συλλογής είναι από τον Πόρο στις 28 Αυγούστου 1827 και απεικονίζει τον F von Reineck

Αποτίμηση των σχεδίων

Λογοτέχνες μελετητές ndash όπως ο Παντελής Πρεβελάκης - ο πρώτος μετά τον Ζαχαρία Παπαντωνίου σχολιαστής της σειράς των σχεδίων της Εθνικής Πινακοθήκης μιλάνε για την laquoαπαράμιλλη αξιοπιστία των σχεδίων των

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

προσωπογραφιών γιατί η στρατιωτική αγωγή του Κρατσάιζεν και το ρομαντικό πνεύμα τον είχαν προετοιμάσει να θαυμάζει ήρωεςraquo laquoΠέρα από την καλλιτεχνική του δεξιότηταraquo συνεχίζει ο Πρεβελάκης laquoενώ οι ldquoήρωεςrdquo εκφράζουν την ατομικότητά τους όλοι μαζί διαφυλάττουν το ήθος μιας εποχής μια ψυχική συνοχή σαν οι άνδρες αυτοί να είχαν μαζευτεί γύρω από το καθημαγμένο σώμα της πατρίδαςraquo

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Από τις επιφανέστερες και πλέον θρυλικές φυσιογνωμίες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Το σκίτσο του ολοκληρώθηκε στη Δαμάλα (Τροιζήνα) 14 Μαΐου 1827 Είναι αναμφισβήτητα το γνωστότερο πορτρέτο του Γέρου του Μωριά Πλήθος Ελλήνων καλλιτεχνών το χρησιμοποίησαν στη συνέχεια ως πρότυπο φιλοτεχνώντας αφίσες αφισέτες ή εικονογραφήσεις κειμένων σχετικών με την Επανάσταση

Σήμερα θα λέγαμε ότι ο Κρατσάϊζεν δεν είδε τόσο πολύ τους άνδρες ως ήρωες Η εντύπωση που αποκομίζει ο σημερινός θεατής είναι μάλλον η επιμελημένη αφέλεια με την οποία προσεγγίζει τους ανθρώπους του Δεν είναι τόσο η μαεστρία του laquoυπεράνθρωπουraquo αλλά η σιωπηρή αθωότητα του χρονικογράφου που οξύνει καθημερινά τη γραφίδα του με το πνεύμα του περιοδεύοντα χρονικογράφου που αντιλαμβάνεται ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή βιώνει ιστορία Ίσως για τον λόγο αυτόν φαίνεται οι άνδρες αυτοί να μοιάζουν μεταξύ τους τουλάχιστον να έχουν όλοι το ίδιο θλιμμένο βλέμμα

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο Καρλ Κρατσάϊζεν δεν είχε ιδιαίτερη εικαστική παιδεία Ήταν όπως πολλοί άλλοι στον γερμανόφωνο χώρο αυτοδίδακτος ταλαντούχος στο σχέδιο και την υδατογραφία ndash ελαιογραφίες από το χέρι του δεν είναι γνωστές Ανήκε στην κατηγορία των ερασιτεχνών εκείνων που έχοντας την εμπειρία του ρομαντικού κινήματος και των παρορμήσεών του δεν δίσταζε να καταθέτει τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του όσο κοινότοπες και να ήταν

Εντούτοις παρόλο που τα έργα περιορίζονται στην απλή σχεδιαστική και χρωματική επάρκεια η ποιότητά τους δεν είναι απορριπτέα Αντίθετα διακρίνεται μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια στην τοπιογραφία και γενικότερα στην αποτύπωση εμψύχων και αψύχων θεμάτων laquoεκ του φυσικούraquo Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει τα σχέδια αυτά να αξιολογηθούν

Η σειρά με τις λιθογραφίες

Όταν ο Κρατσάϊζεν επέστρεψε στο Μόναχο διαισθάνθηκε δίχως άλλο την ιστορική αξία των έργων του Ύστερα μάλιστα από το ενδιαφέρον που θα έδειξαν οι σύγχρονοί του έσπευσε το 1828 στο λιθογραφείο του Franz Hanfstaumlngl ndash το καλύτερο του Μονάχου ndash και με τη συνεργασία των Hohe Peter von Hess και Steingruumlbel την οποία επόπτευε ο ίδιος ολοκλήρωσε την έκδοση του γνωστού λευκώματος με τις 24 λιθογραφίες το 1831 Ο τίτλος του μεταφρασμένος στα ελληνικά είναι laquoΠροσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κρατσάι-ζενraquo[2]

Αποτελείτο από επτά τεύχη με τέσσερις λιθογραφίες το καθένα (τρεις προσωπογραφίες και ένα τοπίο ή παράσταση) και όπως ήταν αναμενόμενο αποτέλεσε το εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833 Ανάμεσά τους θα πρέπει να αναφερθεί οπωσδήποτε ο Peter von Hess

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Το Μπούρτζι από το λιμάνι Έργο του Βαυαρού Κρατσάιζεν Καρλ (Karl Krazeisen) Λιθογραφία Franz Hanfstaengl Μόναχο 1828

Τα επτά τεύχη που κυκλοφόρησαν σταδιακά από το 1828-1831 θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτοχρηματοδοτούμενα λόγω του χαμηλού κατά μονάδα κόστους Ένας από τους κύριους χρηματοδότες της έκδοσης ήταν και ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας Υπάρχει και σύντομος υπομνηματισμός των εικόνων στα γερμανικά και γαλλικά

Το περιεχόμενό τους ήταν το ακόλουθο

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Γιακουμάκης Τομπάζης Thomas Gordon και μια άποψη από το Παλαμήδι και από ένα τμήμα του Ναυπλίου

Νικηταράς Γεώργιος Κουντουριώτης Hastings και μια άποψη από το Μπούρτζι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μακρυγιάννης Κωνσταντίνος Νικόδημος και μια άποψη της Αίγινας Γεώργιος Καραϊσκάκης I Μαρκής- Μιλαΐτης Ανδρέας Ζαΐμης και μια άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών Ανδρέας Μιαούλης Γεώργιος Μαυρομιχάλης Γιατρός Bailly και μια άποψη του Πειραιά με το μοναστήρι

του Αγίου Σπυρίδωνα Κωνσταντίνος Κανάρης Γεώργιος Σισσίνης Α Schilcher και το laquoΚαπετάνιος που πολεμά μαζί με τα

παλικάρια τουraquo Karl von Heideck Συνταγματάρχης Fabvier Κίτσος Τζαβέλας και το laquoΦρεγάτα ldquoΕλλάςrdquo και το ατμήλατο

ldquoΚαρτερίαrdquoraquo

Συγκρίνοντας τις λιθογραφίες με τα σχέδια συμπεραίνεται ότι δεν λιθογραφήθηκαν όλα επομένως ορισμένα από αυτά είναι σχεδόν άγνωστα Είναι οι προσωπογραφίες των Κωνσταντίνου Αξιώτη I Πέτα Σ Γ Πέτα Φιλήμονα Κωνσταντίνου Μπότσαρη και Δ Κολιόπουλου- Πλαπούτα Δεν θα ήταν άστοχο να ειπωθεί στο σημείο αυτό ότι η έκδοση των λιθογραφιών και η έννοια των πολλαπλών αντιτύπων έκανε να περιπέσουν σε αφάνεια τα αρχικά σχέδια Σήμερα πια ύστερα από τις δημοσιεύσεις των σχεδίων αυτών [3] είναι δυνατή η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις λιθογραφίες που αποδεικνύεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

laquoΤο δίκροτον Ελλάς κατ το ατμόπλοιο Καρτερίαraquo (υδατογραφία 26x31 εκ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνnotδρου Σούτζου)

Και μόνο η προσπάθεια μεγέθυνσης του αρχικού φύλλου με το σχέδιο που ήταν 165times121 εκ σε διατάσεις λευκώματος 515times395 εκ δηλαδή στο τριπλάσιο του αρχικού θα δημιουργούσε ως προς την εκτέλεση ανυπέρβλητα τεχνικά προβλήματα που μόνο ιδιαίτερα εξειδικευμένοι λιθογράφοι θα μπορούσαν να επιλύσουν Αυτοί όμως δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν την αρχική ατμόσφαιρα και όπως ορθά παρατηρεί ο Πρεβελάκης laquohellipοι λιθογραφίες του Μονάχου έχουν ψιμυθιώσει τα αρχικά σχεδιάσματαraquo

Κωνσταντίνος Κανάρης Το σκιτσάρισμα του διάσημου Ψαριανού πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1827

Τον laquoηρωικόraquo χαρακτήρα απέκτησαν όμως οι προσωπογραφίες με τις λιθογραφίες αυτές και τις γραφιστικές υπερβολές που ζητεί η χαρακτική και οι προδιαγραφές του μεγάλου σχήματος Έτσι αποξενώθηκαν από τον τρυφερό αισθησιασμό και την αμεσότητα του alla prima ρομαντικού σχεδίου και απέκτησαν laquoτη σημαντική

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

υπερβολή που δεν είχαν στο πρωτότυποhellip Με τας πολλάς φωτοσκιάσειςhellip με την πολλήν χρήσιν των τόνων με το ατμώδες και το κάπως φαντασμαγορικόνhellip η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπε η κοινή φαντασία (στην Ευρώπη)raquo σημειώνει ο Ζαχ Παπαντωνίου[4]

Πώς απέκτησε η Εθνική Πινακοθήκη τα έργα του Κρατσάϊζεν

Μετά τον θάνατο του Κρατσάϊζεν η συλλογή ανήκε πλέον στην κόρη του Μαρία από την οποία τα κληρονόμησε ο σύζυγός της Ιόν Ραδιονόφ Φετόβ καθηγητής ρωσικής καταγωγής στο Βερολίνο και αργότερα κάτοικος Γαλατίου Ρουμανίας

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

karl krazeisen - Το Παλαμήδι με τμήμα του Ναυπλίου

Στις 13 Φεβρουαρίου 1926 ο Φετόβ καταθέτει στο Ελληνικό Προξενείο του Γαλατίου ένα έγγραφο στα ρουμανικά με το ιστορικό της συλλογής του το οποίο μεταφρασμένο στα ελληνικά φυλάσσεται στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι για την αξία τους ο Φετόφ είχε συμβουλευτεί πριν από το 1900 τον ίδιο τον Νικόλαο Γύζη τότε καθηγητή στο Μόναχο ο οποίος και αμέσως αναγνώρισε την ιστορική σημασία τους προτείνοντας την ένταξή τους στο (τότε ανύπαρκτο) Μουσείο των Αθηνών Φαίνεται επίσης ότι για το ίδιο ζήτημα είχε ερωτηθεί και ο γλύπτης Φυτάλης Το πλήρες κείμενο που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά έχει ως εξής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

laquoΚατrsquo αρχάς του παρελθόντος αιώvos ότε ο Ελληνικός Λαός δια νrsquo αποτίναξη τον τουρκικόν ζυγόν πολλοί Φιλέλληνες εκ της Ευρώπης έλαβον μέρος εις τον αγώνα Μεταξύ αυτών υπήρξε και ο νέος Βαυαρός υπολοχαγός Κ Κρατσάιζεν μετά του ζωγράφου Χεσς Ο Κ Κρατσάιζεν ενθουσιασμένος διά τας ωραιότητας της κλασικής εποχής διά τους εμπνευσμένoυς ήρωάς της διά την Πατρίδα των διά τους ιδιοτρόπους αμφιέσεις έλαβε το μολυβδοκόνδυλον και την πυξίδα εις την χείρα ίνα διαιώνιση παν ότι τω εφαίνετο αξίας Επιστρέφων εις Βαυαρίαν ο καλλιτέχνης ούτος προέτεινεν εις την Επωνυμίαν Χάνφστενγκελ όπως λιθογραφήση τους επισημοτέρους ήρωας όπερ και επραγματοποιήθη διά της υποστηρίξεως του Βασιλέως της Βαυαρίας και αυτού τούτου τυγχάνοντος μεγάλου Φιλέλληνος

Μετά τον θάνατον του Κρατσάιζεν επισυμβάντος εν έτει 1878 τα ιχνογραφήματα και αι υδατογραφίαι του εκληρονομήθησαν παρά της θυγατρός του Μαρίας συζύγου μου μετά δε τον θάνατόν της συμφώνως τη τελευταία αυτής θελήσει περιήλθον εις την κατοχήν μου

Πάντα τα ιχνογραφήματα τούτα έδειξα τω τέως καθηγητή της εν Μονάχω Ακαδημίας Τεχνών Νικολάω Γύζη ίνα πληροφορηθώ όσο το δυνατόν κάλλιον περί της αξίας αυτών Η γνώμη του ήτο ότι η θέσις των δύναται να είναι μόνον το Μουσείον Αθηνών Αλλrsquo εγώ δεν ηδυνάμην να χωρισθώ αυτών εμφορούμενος προ παντός εξ αισθημάτων σεβασμού Τώρα όμως ων προκεχωρημένης ηλικίας και μη ων βέβαιος ότι μετά τον θάνατόν μου οι διάδοχοί μου θα εφύλαττον μετά της αυτής αγάπης και ευλαβείας τα πολύτιμα ταύτα πράγματα μοναδικά εις το είδος των απεφάσισα να τα παραδώσω εις χείρας πατριώτου τινός όστις θα εγνώριζε να εκτίμηση ταύτα Η αξία των όμως δύναται να καθορισθή μόνον εις απώτερον μέλλον καθrsquo όσον εκατό μόνον έτη είναι μικρόν διάστημα δυνάμενον να χρησιμεύη ως γνώμων εκτιμήσεως ιστορικού τινός αντικειμένουraquo

Ο Έλληνας αυτός πατριώτης που ανέλαβε την πώληση ονομαζόταν Αντύπας και ήταν Έλληνας του εξωτερικού Λίγους μήνες αργότερα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου δημοσιεύει το άρθρο με το οποίο παρακινεί το ελληνικό Δημόσιο να αγοράσει το συνολικό κληροδότημα Σrsquo αυτά περιλαμβάνονταν η κασετίνα με τα υδροχρώματα και τα πινέλα του Κρατσάϊζεν το δερμάτινο σελάχι του αγωνιστή Πλαπούτα μια φωτογραφία του ζωγράφου και 24 λιθογραφίες

Αγοράστηκε προς 200000 δρχ για λογαριασμό της Εθνικής Πινακοθήκης Παράλληλα αποκτήθηκε και ο συνολικός λεπτομερής κατάλογος των έργων στα ρουμανικά με περιληπτική εισαγωγή του ιστορικού όπου τονίζεται ιδιαίτερα ότι οι προσωπογραφίες είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού και ότι κάθε μια φέρει τις ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονιζόμενων

Επίσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι laquoδιαιωνίστηκαν στο χαρτί οι πιο ένδοξες προσωπικότητες που πολέμησαν μαζί με τον Κρατσάιζενraquo Έτσι διαιωνίστηκε ndash ανέλπιστα- και ο ίδιος ο Βαυαρός υπολοχαγός Κρατσάϊζεν στην Ελλάδα και αυτό όχι μόνο χάρη στους φιλέλληνες απογόνους του ή ακόμα στο laquoμολυβδοκόνδυλον και την πυξίδαraquo του αλλά κυρίως χάρη στη σύμφωνη με τις σημερινές απόψεις για τη γρήγορη διάδοση της εικόνας αντίληψη που το 1828 δεν ήταν άλλη από το μέσον της λιθογραφίας και μαζί με αυτήν η πολλαπλή χρήση κάθε νέου μηνύματος που έκανε τις εικόνες του αθάνατες

Αγώνες για την απελευθέρωση ndash Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Αγώνες για την απελευθέρωση

Άργος Δερβενάκια Αθήνα Αλαμάνα

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Η εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Άργους Αλέξανδρος Ησαΐας

Στα στενά των Δερβενακίων πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Πίνακας του Αλέξανδρου Ησαΐα εμπνευσμένος από τη μάχη της Αλαμάνας

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Dupreacute Louis ndash Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Γάλλος ζωγράφος Λουί Ντυπρέ (1789-1837) επισκέπτεται την Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1819 διατρέχει την Κέρκυρα την Ήπειρο τη Θεσσαλία τη Στερεά τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού συνεχίζει την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου

φτάνει στο Βουκουρέστι Ζωγραφίζει πρόσωπα τοπία ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage agrave Athegravenes

et agrave Constantinople με υπότιτλο ou collection des portraits de vues et costumes grecs et ottomans = Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη μια συλλογή από πορτραίτα τοπία ελληνικές και οθωμανικές

ενδυμασίες

Το λεύκωμα περιλαμβάνει μια και μόνη πολεμική σκηνή με τίτλο laquoΟ Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνωνraquo

Μητρόπουλος Νικολάκης αγωνιστής του 1821 Ζάτουνα Γορτυνίας

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα την ημέρα του Πάσχα του 1821

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Ο Δρ Μανώλης Βλάχος στο ldquoLouis Dupregrave Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούποληrdquo εκδόσεις Ολκός Αθήνα 1994 γράφει ndash αναλύει τη σκηνή

Η μορφή του αγωνιστή που έπειτα από σκληρή μάχη κατορθώνει να υψώσει την ελληνική σημαία στα τείχη των Σαλώνων προβάλλεται πολύ περισσότερο από το πολεμικό επεισόδιο έχει δε φιλοτεχνηθεί με την έμφαση και την επιμέλεια που ο ζωγράφος επιφυλάσσει στο πορτραίτο Το γεγονός εντούτοις ότι ο άνδρας εικονίζεται στο περιβάλλον της μάχης επιτρέπει να θεωρηθεί η παράσταση πολεμική σκηνή

Ο ζωγράφος σημειώνει στο οδοιπορικό του laquoΘα έχω την ευκαιρία να παρουσιάσω έναν από τους ήρωες που έστησαν επάνω στα τείχη αυτά τη σημαία του σταυρούraquo Ως παρουσίαση νοείται μόνον η ζωγραφική σύνθεση διότι ο Μητρόπουλος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού

Τον αγωνιστή εντούτοις ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824 από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος που έκαμε τον Dupre να περιλάβει στο λεύκωμα τη μοναδική ιστορική σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός δηλαδή ότι διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου

Θα παρατηρηθεί εξάλλου ότι ο ζωγράφος περιόρισε την παράσταση του επεισοδίου στην προσωπογραφία κυρίως του Μητρόπουλου και σε μια υποτυπώδη δήλωση του χώρου Δεν πρέπει να λησμονηθεί ακόμη ότι η απαίτηση της προσωπικής μαρτυρίας απέκλεισε από το λεύκωμα σπουδαιότερες μάχες και πολύ γνωστότερους αγωνιστές Η πρώτη εντύπωση από τον πίνακα είναι ότι περιγράφει την τελευταία φάση της μάχης τη δραματική άνοδο του σημαιοφόρου στις επάλξεις του φρουρίου για να στήσει εκεί τη σημαία Η παράσταση όμως θα μπορούσε να ερμηνευθεί και αντίστροφα πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να απεικονίσει προπάντων τη μορφή του πολεμιστή η οποία κατrsquo ανάγκην επέσυρε και το ανάλογο περιβάλλον

Αν και η μάχη ήδη έχει κριθεί στις επάλξεις η συμπλοκή συνεχίζεται Ανάμεσα στους νεκρούς του πρώτου επιπέδου που κείτονται στις βαθμίδες και τους άνδρες που πολεμούν στο βάθος ορθώνεται ο σημαιοφόρος Τα πόδια του πατούν το πτώμα και τα όπλα ενός Τούρκου με το αριστερό χέρι κρατά τη σημαία ενώ με το δεξί του σφίγγει το σπαθί Στο λαβωμένο πρόσωπο καθώς αιφνίδια στρέφεται στο θεατή διαγράφεται η αποφασιστικότητα η βίαιη έξαρση του πολέμου και η ικανοποίηση της νίκης

Η προσεκτική θεώρηση του έργου αποδεικνύει ότι ο ζωγράφος πέρα από τους εμφανείς προσωπογραφικούς στόχους θέλησε να επισημάνει τη σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος και να το προτείνει ως σύμβολο της Επανάστασης Η οργάνωση της σύνθεσης και η λειτουργία των διαφόρων θεματικών ή μορφολογικών στοιχείων που δρουν ως επί μέρους σύμβολα εκεί κατατείνουν Το σύνολο σχεδόν του θέματος ndash ο Μητρόπουλος η σημαία και οι δύο νεκροί ο Έλληνας και ο Τούρκος ndash περιέχεται στη θαυμάσια διαρθρωμένη πυραμίδα η οποία ενώ εγκλείει εντονότατη δράση συγκρατεί στέρεα την ισορροπία του σχήματος

Ο ιστός της σημαίας χωρίζει την παράσταση σε δύο άνισα ορθογώνια το αριστερό και ευρύτερο όπου επικρατεί ο πυρετός της μάχης και το δεξιό που καταλαμβάνεται ολόκληρο από τον νεκρό Έλληνα Η κατακόρυφος του ιστού αποτελεί το όριο πέρα από το οποίο η συμπλοκή δεν επεκτείνεται αλλά απωθείται προς τα αριστερά προκειμένου να εκτεθεί με άνεση ο μαχητής που πέθανε σφίγγοντας την άκρη της σημαίας στο στήθος του Το πρόσωπό του και το πρόσωπο του Μητρόπουλου καθώς εντάσσονται στην ίδια ευθεία αποτελούν δύο όψεις του αγώνα για την ελευθερία τη θυσία και τη νίκη

Η ιδέα επαναλαμβάνεται από τα σπαθιά των δύο Ελλήνων Η επιτυχής έκβαση της μάχης δηλώνεται και από το ότι ο ιστός με το σταυρό στην κορυφή πατά εάν προεκταθεί επάνω στο σαρίκι του νεκρού Τούρκου Η λειτουργία της σημαίας στη σύνθεση είναι ευρύτερη κατrsquo αρχήν οι μεγάλες καμπύλες που σχηματίζονται από τον βίαιο άνεμο εγκαθιστούν το ιδεώδες πλαίσιο προβολής του Μητρόπουλου αυξάνουν την ένταση και προοιωνίζονται το θρίαμβο αποτελούν όμως και ισχυρές ανασταλτικές ωθήσεις προς τα αριστερά δυσχεραίνουν την ανάβαση του σημαιοφόρου και τον υποχρεώνουν να εντείνει την προσπάθειά του

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Με το σώμα ολόκληρο ndash τον τεράστιο λοξό άξονα ndash φαίνεται να στηρίζει με δύναμη τη σημαία και να σφαλίζει την κατακόρυφο Θα επισημανθεί ακόμη η δημιουργία του σχήματος S που προκύπτει από τις καμπύλες της σημαίας και την παρυφή της φουστανέλας στο οποίο φαίνεται να εγγράφεται η μορφή του Εμφανής είναι η κλασική αντίληψη που διέπει τον πίνακα σε ότι αφορά την οργάνωση των διαφόρων στοιχείων του αλλά και η ρομαντική διάθεση από την οποία διαπνέεται ιδιαίτερα αισθητή στην ηρωική έξαρση που χαρακτηρίζει τη μορφή του σημαιοφόρου

Το έργο σύμβολο της εξέγερσης του ελληνισμού laquoεικονογραφείraquo κατάλληλα τη φράση του Dupre laquoΣήμερα το έθνος αυτό οργισμένο από το μέγεθος της συμφοράς και εμπνεόμενο από τη μνήμη και το μίσος ορθώθηκε για να πολεμήσει το δυνάστη και να ξεπλύνει στο αίμα τη μακροχρόνια και ωμότατη προσβολήraquo Η διττή φύση του έργου παραπέμπει έμμεσα στους πόλους των επιδράσεων που έχει δεχθεί τούτο Ως σύνολο η παράσταση φαίνεται μάλλον προσωπική σύνθεση του καλλιτέχνη Εντούτοις τα επί μέρους στοιχεία έχουν άμεση σχέση με την πολεμική εικονογραφία της εποχής Ο κύκλος του David και οι ρομαντικοί με επικεφαλής τον Delacroix ασφαλώς συνέβαλαν στη δημιουργία του έργου

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους ελαιογραφία Έργο του Ary Scheffer περίπου 1826 Amsterdam Stedelijk Museum

Έλληνες εξόριστοι κοιτάζουν τη χαμένη πατρίδα τους Ary Scheffer

Ary Scheffer (1795-1858) Γάλλος ζωγράφος γλύπτης και χαράκτης Ολλανδικής καταγωγής