Т Ц Р К О Л О Э И Й А - Turkologiya 2011-4.doc · Web viewBizə görə, ha tarixən...

T Ü R K O L O G İ Y A

¹ 4 2011

AFİNA ƏLİZADƏ

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ CİNS BİLDİRƏN SÖZ VƏ SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİ HAQQINDA

X ü l a s ə. Azərbaycan dilində qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Lakin cinsləri bioloji cəhətdən bir-birindən fərqləndirmək üçün bir sıra leksik vahidlərdən istifadə olunur, məs.: qız, oğlan, dişi, erkək, kişi, qadın şairə, şair, müəllimə, müəllim və b. Məqalədə cins bildirən söz və söz birləşmələri haqqında türkoloji tədqiqatlarla bağlı daha ətraflı şəkildə bəhs olunur.

Açar sözlər: qrammatik cins kateqoriyası, bioloji cins, söz, söz birləşmələri, türkoloji tədqiqatlar, leksik vahidlər

Türk dillərində qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Buna görə də bir qayda olaraq qrammatika kitablarında isimlərdə cins kateqoriyasından bəhs olunmur. Lakin başqa dillərdə olduğu kimi, türk dillərində də canlıları bioloji cəhətdən bir-birindən fərqləndirmək üçün cins bildirən bir sıra leksik vasitələrdən istifadə edilir ki, belə sözlər dilin lüğət tərkibinə daxildir. Bəzi türkoloqlar cins bildirən isimlərdən öz tədqiqat əsərlərində bu və ya digər dərəcədə bəhs etmişlər.

A. N. Kononov türk dilində qadın cinsinin bəzən morfoloji yolla ifadəsindən bəhs edir: feodal rütbəli, xan və bəy sözlərindən -ım, -im mənsubiyyət şəkilçisi ilə xanım, bəyim; ana ‘böyük qardaş’ sözünün -ca, -ce sözdüzəldici şəkilçisi ilə düzəlmiş adca // adaca ‘госпожа’ sözləri və s. Bu dil faktları tarixən Azərbaycan dilinə də xas olmuşdur [1].

N. K. Dmitriyev göstərir ki, Azərbaycan dilində ilkin cins anlayışı ümumi olmuşdur. Sonralar ilkin «ümumi cins» anlayışı diferensiallaşmış və canlılar aləminin təbii əlamətinə görə iki qrupa (kişi və qadın cinsi) ayrılmışdır [2. S. 351].

Demək lazımdır ki, semantikasında erkək və dişi olmaqla cins anla-yışını bildirən bir sıra isimlər qədim olub, xalqın həyat və məişəti ilə bağlı şəkildə yaranmış, dilin qədim leksik laylarını təşkil edir.

Yazılı abidələrin dilini tədqiq edərkən məlum olur ki, cins bildirən isimlər sadə, düzəltmə və mürəkkəb quruluşda olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, əldə olan yazılı abidələrin böyük qismi klassik şeir üslubunda yazıldığına görə gündəlik məişətdə və canlı danışıq dilində geniş istifadə olunan sözlərin işlədilməsi imkan xaricində olub. Daha konkret desək, klassik şeir üslubunun tələbləri nəticəsində müəyyən məhdudluq mövcuddur ki, burada canlı danışıq dilinə məxsus sözlər sərbəst olaraq öz əksini tapa bilmir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan dilində cins bildirən isimlər əvvəlki dövrün yazılarında bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapa bilmişdir.

Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində cinslərin həm leksik, həm də sintaktik yolla ifadə edilməsində semantik cəhətdən bəzi fərqli xüsusiy-yətlər müşahidə edilir:

1. Dədə ‘ata’, ‘baba’, ‘ustad’, ‘elin hörmətli atası’; baba ‘ata’ məna-sında: Dədə Qorqud boy boyladı, söy söylədi [3. S. 139].

«Kitabi-Dədə Qorqud»da baba ‘ata’ mənasında, dədə isə ‘baba’ mənasında işlənmişdir. XVI əsrin tərcümə əsərində baba ‘atanın yaxud ananın atası’ ulu dədə birləşməsi ilə adlandırılmışdır: Səkkiz yaşar oldi dədəsi (babası) dəxi vəfat oldi [4. S. 54a]. Hazırda Gürcüstan ərazisində yaşayan azərbaycanlılar ataya baba deyirlər. Kişi cinsinə aid olan dədə isminin sonralar danışıq dilində ‘ata’ mənasında işləndiyini müşahidə etmək olur. Dədə sözü bir sıra tərkiblərlə dədə ‘babadan qalma’, ‘qədim’, ‘çox köhnə’; dədə malı ‘əvvəlki nəsildən qalan varidat’; dədə Kərəm ‘ağıllı söz söyləyən’, ‘məsləhət verən’, ‘yol göstərən’ və s. mənalarda iş-lənməklə ilkin məna az-çox qorunub saxlanılır. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir Azərbaycan dilində arxaikləşmədə olan dədə sözü qədim leksik vahid olması ilə bəzi elmi mülahizələrin aydınlaşmasına imkan verir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının məhz Azərbaycan xalqının, Azər-baycan dilinin malı olduğunu faktlarla isbat etməyə çalışan M. Erkin Dədə Qorqud adının üzərində dayanıb yazır [5]. O, Dədə Qorqud bir-ləşməsindən bəhs edirsə də, dədə sözünün dilimizin qədim abidəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» əsərinin adında işlənməsi tarixi baxımdan diqqəti cəlb edir. Dədə sözü ‘ata’ mənasında Azərbaycan dilinin dialekt və şivə-lərində, o cümlədən Cənubi Azərbaycan dialektlərində fəal şəkildə iş-lənməkdədir.

2. Ata sözünün dilimizin ən qədim leksik qatlarını özündə qoruyub saxlayan ibrətamiz, məzmunlu qısa kəlam və ifadələrin ümumi adı olan atalar sözü birləşməsində ‘hörmətli’, ‘bilici’ mənası mühafizə edilir. Ata sözünün ‘evladın atası’, əsasən kişi cinsini bildirməsi, ‘nəslin ilk davam etdiricisi’ mənasında, həmçinin ata-baba yurdu, ata-babadan qalma ifadələrində ‘qədim’, ‘çox köhnə’, ‘ibtidai’ kimi ilkin mənalar özünü sax-layır. Maraqlıdır ki, N. Nadjip türk dillərinin XIV əsr lüğətlərində ‘baba’

mənasında uluğ ata birləşməsinin işləndiyini qeydə almışdır [6. S. 155]. Ata sözü quşların cinsini bildirmək üçün ata sərçə (həm də ana sərçə), qaraqalpaq dilində ата пышык ‘кот’, ана пышыг ‘кошка’ [7. S. 51] kimi tərkiblər cins bildirmək üçün işlədilir.

3. Oğlan sözü də kökü ‘oğul’ olub - ən qədim cəmlik şəkilçisi ilə düzəlmişdir.

S. Y. Malov qədim türkdilli abidələrdə oğlan sözünün həm ‘şəxsi oğul’, həm də ‘uşaqlar’ mənasında işləndiyini göstərir [8. S. 403].

«Oğuznamə»də oğlan sözü ‘uşaq’ mənasında işləndiyi müşahidə edilir: ağuz oğlan ‘südəmər uşaq’ mənasinda [9. S. 66]. Oğlan sözü bəzi ifadələrdə ‘mərdlik’, ‘sərtlik’ mənalarında işlənməkdədir, məs.: yaxşı və ya pis xəbər gətirən şəxsə müraciətlə deyilir: Oğlan gəldin yoxsa qız? Qışın oğlan çağı və s.

4. Dişi - A. Memetovun verdiyi məlumata görə, dişi sözü şumerlərin mifologiyası ilə bağlıdır [10. S. 75]. Yevanın adı Ti (di) olmuşdur. Şumercə ti sözünün iki mənası vardır: 1) ‘qabırğa’; 2) ‘həyat verən’. Mifologiya ilə bağlı olsa da, dişi sözü semantikasına görə ‘həyat verən’ mənada inandırıcıdır:

Dişiləri ilən uşaqları üçün ükəklər [11] düzətdirdi [4. S. 20b].

Dişi sözü ‘qadın’ mənasında şifahi danışıq dilində az da olsa, işlənməkdədir. Aslanın erkəyi dişisi olmaz ifadəsi qəhrəmanlıq göstərən qadınlar üçün deyilən qədim ifadələrdəndir.

5. Dayə ‘uşağa qulluq edən qadın’ mənasında: Oğlancığını dayələrə verdi, saxlatdı [3. S. 15] və s.

6. Qadın - xatın, xanım isimləri qadın sözünün fonetik variantıdır.

Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində cinslərin həm leksik, həm də sintaktik yolla ifadə edilməsində semantik cəhətdən bəzi fərqli cəhətlər müşahidə edilir, məs.: qadın, xatın. Bu sözlərin sinonim olması ma-hiyyətcə tarixi xarakterə malikdir. Mənşəcə eyni kökdən (qat felindən) qat // qad // xat düzələn bu isimlər işlənmə yerinə görə incə mənalar kəsb edir. Kadın kat- və -ın şəkilçisindən düzəlmişdir. -In, -in şəkilçisini gəl-in sözündə də görmək olur. Hər iki sözün kökü feldir. Kat sözünün ‘qadın’ mənasında olduğunu V. V. Radlov göstərmişdir [12. S. 277].

Müasir Azərbaycan dilində xatın və qadın hörmətli qadına, yaxud hörmətli şəxslərin qadınlarına deyilir. V. V. Radlovun yazdığına əsasən

türk dillərinin qədim dövrlərində xanım, xatın hörmətə layiq olan qadın cinsini bildirmişdir [12. S. 277].

Türkdilli xalqların qədim tayfa va qəbilə təşkilatlarında kişi və qadınların xüsusi mövqeyi olmuşdur. Tədqiqatçılar xatın sözünün daha qədimliyinin izini aşağıdakı kimi dəqiqləşdirmişlər. A. Bernştam qədim monqol dilinin atlasında xatın sözünün dörd dəfə işləndiyini göstərir [13. S. 87–167]. Onlardan biri daha maraqlıdır.

Mifologiyadan məlumdur ki, Umay (Humay) qadın allahı hesab edilir. Xatın Humayın (qadın allahının) yerdəki, yer üzərindəki qadınlarda surətini bildirir. Deməli, xatın - qadın allahının şəxsiyyətinin yerdəki ifa-dəsidir.

Ehtimal ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında məhz peyğəmbər övladı kimi kultlaşdırılmış qadına Burla xatun, Selcan xatun adlarını vermişlər.

Dini mənada peyğəmbərin övladlarını xatın ‘qadın allahı’ Humayın yerdəki əksi adlandırmışlar. XVI əsr tərcümə əsəri olan «Şühədanamə»-nin dilində xatın sözü məhz peyğəmbərin qız övladlarının adı ilə yanaşı işləndiyi müşahidə olunur. Bakı dialektində Həlimə xatun, qayın xatun və s. birləşmələrlə hörmətli qadınlara ad qoyulur.

Kişi - əslində ‘adam’, ‘mərd’, həm də kişi cinsini bildirir [4. S. 224].

Təsadüfi deyildir ki, qədim türk yazılı abidələrinin dilində işlənmiş tişi kişi qadın cinsi mənasında qeydə alınmışdır [7. S. 563]. Bu birləşmənin birinci komponenti tişi qadın cinsini, ikinci komponenti kişi isə ‘adam’ mənasında olub, birlikdə tişi kişi birləşməsi ‘qadın adam’ mənasını bildirir. Maraqlıdır ki, Mahmud Kaşğari kişi sözünün ‘qadın’, ‘zövcə’ mənasını göstərib yazır: «Mən buna yaqma dilində təsadüf etdim: ol kişi aldımu - o evləndimi» [14. S. 224]. Kişi sözünün ‘qadın’, ‘zövcə’ mənası qədim türk dillərinə məxsus digər abidələrdə də müşahidə edilir [7. S. 310].

Kişi və qadın cinslərini bildirən isimlərin bəzən sintaktik tərkiblərdə işlənməsinə təsadüf edilir ki, onlar bioloji cəhətdən yenə də kişi və qadın cinsini bildirir. Bunlar aşağıdakılardır:

1) Qız qardaş ‘bacı’ mənasında: Baxdı gördü ki, qız qardaşları qaralı-göylü otururlar [3. S. 85].

Qeyd olunmalıdır ki, qardaş // qarındaş qarın -da -eş tərkibindən ibarətdir.

Qadın cinsinə mənsub olan qız ismi qarın -da -eş sözü ilə birləşməklə qardaşa (kişi cinsinə) ‘qarın yoldaşı’ mənasını verir. Yəni qardaşın ‘qarın yoldaşı’ olan qız // qız kardaşı // qız yoldaşı sonralar həmin cinsi bildirmək üçün bacı sözü sabitləşmişdir.

2) Qız oğlan qədim türk dillərində qız ‘дочь’ mənasında işlənmişdir [12. S. 477]. «Kitabi-Dədə Qorqud»da da buna təsadüf edirik: Boyu uzun Burla xatun oğlancığın andı, qərarı qalmadı, qırx incəbelli qız oğlanla qara ayğırın dartdırdı bütün mindi [3. S. 148].

Misaldan aydın olur ki, qız oğlan ‘qızlar’ mənasındadır. Müasir Azərbaycan dilində oğlan sözünün ‘övlad’, ‘nəsl’ mənacaları oğul-uşaq birləşməsində az da olsa özünü göstərir. Deməli, qiz-oğlan birləşməsi ‘qız’, ‘qız uşağı’, ‘qız övladı’ mənasında olub, məhz qadın cinsini bildirir.

Qız oğlan türk dillərinin çox qədim dövrlərində işlənməsini göstərən digər faktlar da vardır. S. Y. Malov кыз оғлан birləşməsinin qadın tay-fası, yəni ‘qızlar’ mənasında işləndiyini qeyd edir [8].

XVI əsr türk xalqlarının abidəsi olan «Baburnamə»nin dilində ер оғлан, кыз оғлан (‘сыновья и дочери’) ifadəsinə təsadüf edilir. Müasir xakas dilində isə хыс оғлан ‘qız’ mənasında işlənir [15. S. 23].

3) Qadın ana - Azərbaycan dilinin qrammatik qanunlarının tələbinə uyğun düzəlmiş bu birləşmə qadın cinsini bildirir: - Bəy babamın, qadın anamın yüzin görmədən bu gərdəyə girərsən, - dedi [3. S. 100]; Qadın ana, bəy baba deyü bozlatdınmı? [3. S. 28].

Qadın sözü ‘hörmətli’ mənasında çıxış edərək konkret şəraitdə ananın hörmətə layiq olduğunu bildirir, anaya pərəstişkarlıq ifadə edilir. Qadın ana yəni ‘hörmətli ana’, ‘möhtərəm ana’ və s. Gətirilən misaldan da bunu aydın görmək olur. Müq. et: qadın ana (‘hörmətli ana’) bəy baba... [3].

V. V. Bartold qadın ana birləşməsini doğru olaraq ‘моей госуда-рыни-матушки’ kimi tərcümə etmişdir, qadın müqəddəs, hörmətli hesab edilir [16. S. 70]. Odur ki, anaya hədsiz məhəbbətini və hörmətini, ona pərəstişkarlığını ifadə etmək üçün qadın ana tərkibilə müraciət edilmişdir.

4) Qız gəlin - toyu edilən qadın cinsi - ‘qız’ mənasında: Anam, bacım qız gəlin, əli ayağı düz gəlin.

V. V. Radlovun fikrincə, qədim qırğız dilində gəlin sözü daha çox qız ismi ilə işlədilərək (qız gəlin) adətən ailə və nəslin cinsə görə kiçik qadın üzvlərini bildirmişdir [12. S. 391]. Deməli, hazırda toyu olan qızı qız gəlin adlandırmaqla onu ailənin kiçik qadın üzvü hesab edilir. Əlbəttə, bu ifadə qədim dövrlərin dil məhsuludur.

5) Anam kişi, xatın kışı, gəlin kişi, qız kişi. İki antonim mənalı cins bildirən isimlər bir birləşmədə işlənir: anam kişi, qızım kişi: Gördülər ki, bu gəlin kişinin qılıncının balçığı qanlı, oğlu görünməz oldu [3. S. 194];

Gördülər bir xatun kişi gəlir [3. S. 115]; Ol xatun kişiyə bir əsir verdi [3. S. 116]; Ağız dildən qız kişi xabar mana [3. S. 103].

Göründüyü kimi, bu birləşmələr yalnız KDQ-da təsadüf edilir.V. V. Radlov türk dillərində işlənən xatun kişi birləşməsini ‘киши-

заде, человек хорошего происхождения’ kimi mənalandırmışdır [12. S. 1391].

Anam kişi, xatın kişi, qızım kişi, gəlin kişi birləşmələrində kişi sözü adam, həm də yaxşı nəsildən olan adam (əsilzadə), zadəgan, kübar nəsildən olduğunu bildirir. Qadın kişi, anam kişi, qızım kişi, gəlin kişi birləşmələrinin ifadə etdikləri semantikaya görə dilimizin ən qədim dövrlərinin məhsuludur. Azərbaycan qədim abidələrindən olan «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində işlənmiş qadın və kişi cinslərini bildirən birləşmələr, əlbəttə ki, ilkin deyil, sonrakı dövrlərdə yaranmış, insan təfəkkürünün inkişafı ilə bağlı olan dil hadisələridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilinin qədim dövrlərində qadın və kişi cinslərinə aid olan şəxsləri mənsub olduğu nəslə görə fərq-ləndirmək məqsədilə bir qayda olaraq atanın ad və qızı, oğlu sözlərindən istifadə edilirdi. Misal üçün: Qazan oğlu Uruz, Səlcuq oğlu Dəli Dondar, Baybecan bəy qızı Banıçiçək və s. [3], Ziyad oğlu, Bağır oğlu Məhəmməd [4. S. 546] və s. Bu hal indi az da olsa, izini saxlamışdır.

Müasir Azərbaycan dilində də qadın və kişi cinslərini ataya görə başqasından fərqləndirmək üçün (familiya əvəzində) qızı və oğlu söz-lərindən istifadə edilərək Mədinə Yusif qızı, İslam Həsən oğlu kimi tərkibləri işlənməkdədir.

XIX əsrin sonlarından başlayaraq tərkiblərə babanın adı və rəsmi olaraq rus dilinə məxsus ov, ova hissəciklərinin əlavəsi ilə familiya termini adı ilə qadın və kişi cinsləri bir-birindən fərqləndirilir. Misal üçün: Mədinə Yusif qızı Bağırova, İslam Həsən oğlu Şirinov və s. Hazırda müxtəlif dillərdə, o cümlədən Azərbaycan dilində işlənən familiya sözü semantik cəhətdən maraqlı inkişaf yolu keçmişdir.

Beləliklə, familiya (familia) latın tayfalarında ailəliyin qanuniləşdiril-məsindən sonra meydana gələn ailə sistemindən qədim deyildir.

Göründüyü kimi, sonralar familia sözü semantik cəhətdən sülalə, xanədan, nəsl nəhayət daha konkret ‘ailə’ mənasında sabitləşmiş isimdir.

Azərbaycan dilində tarixən fərqləndirilən cins anlayışı müasir dövrdə az da olsa, özünü saxlayır. Misal üçün, danışıq dilində bu və ya digər sənət, peşə sahiblərini cinsə görə fərqləndirmək məqsədilə kişi və qadın sözlərindən istifadə edilir: qadın həkim, kişi həkim, qadın müəllim, kişi müəllim, bəzən də ərəb dilinə məxsus: şair, şairə, müəllim, müəllimə, tələbə, talibə, rus dilinə məxsus: aktyor, aktrisa və s. işlənməkdədir.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə Azərbaycan dilçiliyində az toxunulan bir problemə – cins bildirən söz və söz birləşmələrinə nəinki müasir dilimizdə, hətta tarixi baxımdan da bəhs olunur. Ehtimal ki, Azərbaycan dilində cins bildirən söz və söz birləşmələrinə həsr edilmiş bu məqalənin gələcək tədqiqatlarda tətbiqi əhəmiyyəti olacaqdır.

Q E Y D L Ə R

1 Кононов А. Н. Грамматика современного тюркского литератур-ного языка. М.; Л., 1956.

2 Дмитриев Н. К. О грамматическом роде в азербайджанском языке // Строй тюркских языков. М., 1962.

3 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988.4 Şühədanamə: XVI əsr. Fotokopiya.5 Ergin M. Dede Korkut kitabı. İstanbul, 1963.6 Наджип Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков

ХIV века. М., 1979. Кн. 1.7 Баскаков Н. А. Словосочетания в каракалпакском языке // Ис-

следования по сравнительной грамматике тюркских языков. М., 1961. Т. 3.

8 Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. М.; Л., 1951.

9 Древнетюркский словарь. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1969.10 Меметов А. О терминах родства в крымско-татарском языке //

Сов. тюркология. 1980. № 6. 11 Ükək - qadınların və uşaqların oturması üçün dəvənin üstündə

düzəldilmiş yer.12 Рaдлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий. СПб., 1899. Т. 2,

ч. 2.13 Бернштам А. Родовой строй // Социально-экономический

строй орхоно-енисейских тюрков VI–VIII веков. M.; Л., 1946.14 Kaşğari Mahmud. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, 2006. C. 3.15 Мусабаев Г. Г. К вопросу словообразования // Исследования по

сравнительной грамматике тюркских языков. Ташкент, 1965.16 Бартольд В. Книга моего деда Коркута. М., 1962.

АФИНА АЛИЗАДЕ

О СЛОВАХ И СЛОВОСОЧЕТАНИЯХ, УКАЗЫВАЮЩИХ НА РОД, В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е

В азербайджанском языке нет грамматической категории рода. Однако для различения биологического пола используется ряд лексических единиц, напр.: qız ‘девушка’, oğlan ‘парень’, dişi ‘самка’, erkək ‘самец’, kişi ‘мужчина’, qadın ‘женщина’, şairə ‘поэтесса’, şair ‘поэт’, müəllimə ‘учительница’, müəllim ‘учитель’ и др. В статье подробно анализируются тюркологические исследования, касаю-щиеся слов и словосочетаний, указывающих на род.

Ключевые слова: грамматическая категория рода, био- логический пол, слова, словосочетания, тюркологические исследования, лексические единицы

AFINA ALIZADE

ABOUT WORDS AND WORD COMBINATIONS INDICATING GENDER IN THE AZERBAIJAN LANGUAGE

S u m m a r y

There is no grammatical category of gender in the Azerbaijan language. But for differentiation of biological sex a number of lexical units are used. For example: qız ‘a girl’, oğlan ‘a boy’, dişi ‘female’, erkək ‘male’, kişi ‘a man’, qadın ‘a woman’, şairə ‘a poetess’, şair ‘a poet, müəllimə ‘a teacher’, ‘a schoolmistress’, müəllim ‘a teacher’ and so on. In the article are deeply analysed turcological investigations con-cerning words and word combinations indicating gender.

Key words: grammatical category of gender, biological sex, words, word combinations, turcological investigations, lexical units


¹ 4 2011

ROZA EYVAZOVA

АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИ ИРАНДАКЫ ТЦРК ЕТНОСЛАРЫНЫНДИЛИ КОНТЕКСТИНДЯ (ХЯЛЯЪЛЯР)

Х ц л а с я. Азярбайъан дилинин Ирандакы тцрк етносларынын дили контекстиндя арашдырылмасы заманы бир сыра охшар вя фяргли хцсусий-йятляр мейдана чыхмышдыр. Тядгигата хяляълярин дили ъялб олунмуш-дур.

Ачар сюзляр: Азярбайъан дили, хяляъ дили, етнос,

контекст, фонетика

Азярбайъан дилини Ирандакы тцрк етносларынын дили контекстиндя арашдырмаг цчцн биринъи нювбядя бу дилин щансы мцщитдя, щансы шяраитдя, щансы иътимаи-сийаси щадисялярля ялагядар олараг ишлянмя юзялликляриня нязяр салмаг лазымдыр; щямчинин щансы ареаллардакы ишлянмясиндян асылы олараг инкишаф вя тяняззцл сябябляринин ашкар-ланмасы ваъибдир.

Иранда, Ъянуби Азярбайъанда Азярбайъан тцркъясинин фяалиййяти, ишлянмя даиряси иътимаи-сийаси вязиййятля ялагядар олараг чох зяиф-дир; беля бир шяраитдя, мцщитдя милли ядяби дилин формалашмасы чя-тинликлярля цзляшир.

Милли диллярин инкишафы даим дювлят гайьысы вя нязаряти алтын-да олмалы, милли вя дил сийасятинин тяркиб щиссяси кими даим мцвафиг структурлар тяряфиндян юн плана чякилмялидир [1. С. 56].

Я. Сяррафинин эялдийи гянаятляр бу фикри бир даща тамамлайыр: 1 – Иранда данышылан бир чох диллярин ичиндя тцрк дили нисби яксярий-йятя маликдир; 2 – Иран тцркляри буэцн Тцркийя тцркляриндян сонра йер цзцндя ян бюйцк тцрк топлумудур; 3 – Иран тцркляринин чоху Иранын шимал-гярбиндя, бир дя шимал-шярги вя эцнейиндя йашайырлар; 4 – Эц-ней вя Орта Иран тцркляринин данышдыьы шивя Азярбайъан тцркъясинин бир шивясидир. Хорасан тцркляринин дили ися тцркмян тцркъяси юз тцрк-ъямизин арасында олуб даща чох тцркъяйя йахын бир дилдир; 5 – Иран тцркляри чох зянэин бир фолклор хязинясиня маликдирляр вя дцнйа тцрк фолклорчулары, дилчиляри, етнографлары, сосиологлары вя археологлары ахтардыглары бир чох ишя йарайан материаллары Иран тцркляринин дил вя ел ядябиййатында тапа билярляр. Иран тцркляринин халг ядябиййаты бц-тцн тцрклярин айрылмаз ядяби мирасыдыр вя она щяр кяс сащиб чыхма-лыдыр; 6 – буэцн фолклорумузун топланыб йайылмасында ясас янэялляр ана дилдя тялим вя тярбийянин олмамасы, фолклорун бир елм голу кими Иранда танынмамасы, фарслашма ъяряйаны вя бу кими амиллярдян иба-рятдир [2. С. 60–71].

Бу йазыда ясас мягсядимиз Ирандакы хяляълярин тарихи кюкляриня вя онларын йайылма ареалларына ютяри екскурс етмяк, конкрет олараг Азярбайъан дили иля Ирандакы хяляълярин дил хцсусиййятляринин охшар вя фяргли хцсусиййятлярини ашкарламагдыр.

М. Вялийев йазыр ки, халаъ тайфасы лап гядимлярдян Хорасанда вя Ирагда йашайан гядим тцрк тайфаларындан биридир [3. С. 39].

Т. Я. Ибращимов гейд едир ки, Фарса кючян хяляъляр ики щиссяйя ай-рылдылар. Онларын бир щиссяси отураг щяйат тярзи кечиряряк, фарс яйа-лятинин Гонгори районунда сакин олду вя хяляъ адларыны да сахладылар. Кючяри щяйат кечирян икинъи щисся Гашгай ели тяркибиндя диэяр кю-чяри тайфаларла бирэя йашайырлар [4. С. 68].

H. Məhəmmədzadə хяляъляр щаггында фикирлярини беля ачыглайыр: «Хяляълярин чоху гайыдыб Гум вя Ярак вилайятляри арасындакы яразидя сакин олдулар вя ораны Хяляъистан адландырдылар. Щямин хяляълярин бир гисми о вахтларда Хяляъистаны тярк едиб, ъянуба-фарс яйалятиня эет-дикдя, галан хяляъляр онлары гаъгар адландырдылар. Бу вахта гядяр эюс-тярилмиш “гаъгар”, “гошгар”, “гашгар”, “гяшдя”, “кашьу” сюзляриндян “гаъгар” сюзц дцзэцн вя тарихи щягигятя уйьундур» [5. С. 13–14].

Гядим мянбялярдя халаъ адынын галаъ, калаъ вариантлары юзцнц эюстярир [6. С. 174]. Халаъ ады иля баьлы бир сыра мянбяляря истинад едяряк, гейд етмяк лазымдыр ки, «гядим тцрк гябиляляриндян халаълар би-линмяйян бир тарихдя Тцркцстандан кючцб Гярби Яфганыстанда йерляш-мишдир. Бу гябиляйя мянсуб оланлар ясэяр вя дювлят адамы идиляр. Ичляриндян бир чоху Гязня вя Гур щюкмдарларынын хидмятиндя олмуш вя сонралар Щиндистанда бюйцк мювгеляр ялдя етмишдиляр» [6. С. 174]. Щиндистанла баьлы ашаьыдакы мялумат да мараглыдыр: «Кейумярсин наиби олан халаъларын ряиси Фируз шащ рягибляриня цстцн эяляряк Ъя-лаляддин лягяби иля Деhли султанлыьынын башына кечян бу хялаъ аиляси яски бир тцрк гябиляси олан вя бялли олмайан бир тарихдя Тцркцстандан щиърят едиб Шярги Яфганыстанда вя Щиндистанын шимал щцдудларын-да йерляшмиш олан халаъ тцркляриня мянсубдурлар. Индики Эилзай яф-ганларынын да онларын няслиндян эялмиш олмалары эцман едилир. Мци-зяддин дюврцндя халаълар Щиндистанын гурлулар тяряфиндян истила-сында ясас рол ойнадылар. Бенгал иля Шярги Щиндистан бюлэяляриня ис-ламы эятирян Ихтийаряддин Мцщяммяд Халаъы олмушдур» [6. S. 174]. Халаъларын башга бир голу ися 839/1436 – 937/1531-ъи илляр арасында Мавлада щюкм сцрмцшдцр. Ибн Хордадбещ дейир ки, халаълар ЫХ ясрдя Баласагун вя Исвиъаб арасында йашамышлар. Макварт Сурийа вя Бизанс мянбяляриня ясасланараг халаъларын ВЫ ясрдян мювъуд олдуьуну ещти-мал едир. Мараглыдыр ки, яряб гошунлары Мярванын башчылыьы иля Гафгаза эяляркян халаъ тцркляри иля растлашырлар. 1748-ъи илдя «Халаъ ъамааты сяркярдяляри» ады иля Тцркийядя чыхан китабда да онларын башчылары щаггында бящс олунур. Халг рявайяти Багийака хябяр верир ки, халаълар ВЫЫ ясрдя ъянуб-шярги Ирана кючцбляр. Онлар Шираздан эялмядиляр. Ярябгüл Харраблы эюстярир ки, онлар индики йеря Иран кюр-фязи сащилляриндян эялибляр. Волфqанг Щагенин 1978-ъи илдя Мцнщен-дя няшр олунмуш ясяринин 372-ъи сящифясиндя эюстярилир ки, ХЫВ ясрдя Амудярйа ятрафында Халаъ метрополийасы мювъуд олмушдур. Чох мараг-

лыдыр ки, бу тайфаларын йашадыьы ъоьрафи ярази хейли эенишдир. Ми-сал цчцн, ХЫЫЫ–ХЫВ ясрлярдян етибарян Яфганыстанда йашамаьа баш-лайан бу тайфалар тяхминян щямин вахтда Щиндистанда да мювъуд ол-мушлар. Буну сцбут етмяк цчцн Щиндистанда 1451–1526-ъы иллярдя ща-кимиййятдя олмуш Лодилярин халаъларын няслиндян олмасыны сюйля-мяк кифайятдир. Бу факт Мящяммяд Фириштянин 1832-ъи илдя Бомбейдя чапдан чыхмыш «Эцлшяни-Ибращим» ясяриндя дя вар. Щал-щазырда Анадолуда 16 йашайыш мянтягясинин ады халаъларла баьлыдыр. Бундан башга инди Иранда Тещрандан 200 км ъянуб-гярбдя халаълар йашайыр. Мянбялярдя гейд едилир ки, сялъуглар дюврцндя халаъларын бир гисми Ирана, орадан да Азярбайъана эялмишляр [6. С. 174–176].

Халаъларын ХЫХ ясрдя Ъавад гязасында йашадыьы гейд едилир. Мцасир дюврцмцздя Азярбайъанда 5 районун яразисиндя (Абшерон, Гу-бадлы, Шярур, Салйан, Уъар) Халаъ кяндляринин олмасы, тясадцфи де-йилдир [7].

Азярбайъанын Астара районундакы Шащаьаъ кяндиндя халаълар да йашайыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, В. Минорскинин «The Turkish Dialect of the Khalaj» («Халаъ тцрк лящъяси»), Э. Дюрферин алманъа «Дие Turksprachen Irans» («Иранын тцркъя данышан халглары»), Ъавад Щейятин «Торки хя-ляъ», Я. Сяррафинин «Иран тцркляринин дили вя фолклору» ясярляриндя хяляълярин дил хцсусиййятляриня тохунулмушдуr. Нцмуняляря нязяр са-лаг (хяляъ – Азярбайъан): богур – боьаз; кюз, кез – эюз; аьруг – аьры; алума – алма; йил – ил; щадак – айаг; думруг –йумруг; балуг, балыг – шящяр; ил-эяр – габаг; буз – сойуг; тавушган – довшан; щикмяк – чюряк; ляля, лала – гардаш, киши; гоончи – чобан; ишик (ешик) – гапы.

Хяляъ аталар сюзляриндян бир нечя нцмуня Азярбайъан тцркъяси иля мцгайисядя: 1. Тцлкиэа щайдлар: Шащедун кемя? Щайда: Гудруьум – Тцл-кцйя дедиляр (айытдылар): Шащидин кимдир? Деди: Гуйруьум; 2. Йаь йаь цсте тамайур, петле горуг гайнайыр – Йаь-йаь цстя дамыр, йарма йаван гайнайыр; 3. Бу йилги куш кялмиш белдеркине ъив-ъив иртир – Бу илки гуш эялмиш билдиркиня чик-чик юйрядир; 4. Йелэин сирийилен йетермиш, щала дана щартыъа кезир – Илхыны сцрцсц иля итирмиш, ала дана ардын-ъа эязир; 5. Орде-бурде сюзуй орта, йик истиде кезуй олта – Орда-бурда сюзцн олсун, йцк цстцндя эюзцн олсун.

Беляликля, Иран хяляъляри вя онларын дили щаггында хариъи мцтя-хяссислярдян В. Минорски вя Э. Дюрфер, иранлылардан М. Мцгяддям дя-йярли тядгигатлар апармыш, бу лящъянин хцсусиййятлярини мейдана чы-хармышлар. Иранда М. Мцгяддям хяляъ, азяри дили иля мцгайисяляриндя арашдырмалар апармыш, 1318-ъи илдя Тещранда чап етдирмишдир. В. Минорски 1945-ъи илдя чап олунмуш «Bultin of the Sosyety of Oriental and African Studies» мяъяллясиндя «The Turkish Dialect of Khalaj» йазысыны чап етдирмишдир. Э. Дюрфер 1968-ъи илдя хяляълярля ялагядар Иранда олмуш, сонракы илдя юз щямкар щейяти иля Ирана эялмиш, материаллар ясасында 1971-ъи илдя «Khalaj Materials» ясярини чап етдирмишдир. Бу китаб инэилис дилиндя йазылмыш, Америкада чап олунмушдур. Э. Дюр-фер бу китабда М. Мцгяддямин фарс дилиндя хяляъляр щаггында чап ет-дирдийи материалы олдуьу кими вермишди, даща доьрусу чап етдирмиш-ди. Хяляъ дили иля баьлы Э. Дюрферин алман, инэилис, тцрк (Тцркийя) дилляриндя Сямищ Тезъан вя башгалары иля бирликдя олан мягаляляри ишыг цзц эюрмцшдц.

Хяляъ тцркц тцрк лящъяляриндян гядим тцрк лящъяси сайылыр. Онун ашаьыдакы хцсусиййятляри вардыр:

1 – щ сюз яввялиндя ишлянир. Бу хцсусиййят чох гядимя аиддир. Беля ки, диэяр тцрк лящъяляриндя (азяри, гумуг, юзбяк, йени уйьур вя гарагал-паг) надир щалларда ишлянир, мяс.: щаз – аз, щаьаъ – аьаъ, щцзцм – цзцм, щев – ев, щуъаг – оъаг, щятяк – ятяк, щисти – исти вя с.;

2 – азяри вя диэяр оьуз тцрк лящъяляриндя ишлянян й – гойун хяляъ тцркцндя гоон шяклиндядир;

3 – д сяси гядим тцрк яламяти кими хяляъ дилиндя галмышдыр, мяс.: щадаг – айаг, гудруг – гуйруг, бода – бойа, рянэ, бод – бой, гядд, одьан – ойанмаг, уду – уймаг, йатмаг, щадру – айры, гадун – гайын, думруг – йум-руг. Бу хцсусиййят мцасир тцрк дилляриндян олан Тува дилиндя горунуб сахланмышдыр;

4 – й яксяр сюзлярин яввялиндя галмышдыр, мяс.: йил – ил, йиплик – иплик, йити – ити, тез, йыраг – ираг, узаг;

5 – сюзлярин яввялиндя д – т явязлянмяси мювъуддур, мяс.: тил – дил, тиш – диш, тырнаг – дырнаг, тиз – диз, тяри – дяри, тар – дар, торт йа тюрт – дюрд;

6 – сюзлярин яввялиндя гядим тцркдя олдуьу кими э – к явязлянмяси мювъуддур, мяс.: кцн йа кин – эцн, кечя – эеъя, кюз – эюз;

7 – чох сюзлярин тяркибиндя г вя э щярфляри галмышдыр, мяс.: сыч-ган – сичан, тонгуз – донуз, тавушган – тавшан, довшан, йунэ – йун, газган – газан, йекэя – йекя, гуруг – гуру, гысга – гыса;

8 – азяри тцркъясиндя сюзцн ахырында ишлянян х щярфи г шяклиндя юзцнц эюстярир, мяс.: тог – тох, гулаг – гулах, бармаг – бармах, торпаг – торпах, узаг – узах;

9 – сюзлярин ортасында ь чох вахт г шяклиндя тяляффцз олунур, мяс.: бугарсаг – баьырсаг, оглан – оьлан, богуз – боьаз, таг – даь;

10 – -да, -дя шякилчиси -дан, -дян, шякилчиси функсийасыны дашымагла, -дан, -дян шякилчиси дя -да, -дя шякилчиси функсийасыны дашыйыр;

11 – эяляъяк заман шякилчиси -ъаг, -ъяк явязиня -ьа вя -га формалары иля ишлянир, мяс.: билигам – биляъяэям, билигай – биляъяксян [8. С. 13–15].

Хяляъ дилиндя Азярбайъан дилиня мяхсус 9 саит ишлянир, щямчинин узун вя дифтонг саит юзцнц эюстярир.

Хяляъляр арасында гярб вя шярг кяндляриндяки данышыг дилиндя дя фяргли хцсусиййятляр вардыр. Мянсурабад шярг данышыг дили, Тялхаб вя Хялятабад гярб данышыг дилиня аиддир. Гярб данышыг дили фарс дили тясири алтындадыр, онларын дилиндя фарс сюзляри чохдур.

Мцгайися цчцн шярг вя гярб лящъяляриндяки бязи нцмуняляря нязяр салаг:

Мянсурабад

Хялятабад (шярг данышыг дили)

(гярб данышыг дили)

бил (бел)

боьасуг

щаъуг (аъы)

кирйяк (кцряк)

эювярчин

гудруг

йетмиш

сяэсан

тогсан

Э. Дюрферин групу 32 кянддян хяляълярля цнсиййятдя олмуш, эю-рцшмцш, 3 кянддян – Тялхаб (шимал-гярб), Хялятабад (ъянуб-гярб), Мян-сурабад (ъянуб-шярг) – сюзляр вя материаллар топламыш вя 541 сюздян ибарят хяляъ лцьятини чап етдирмишдир. Тялхаб лцьятинин сийащы-сында 319 сюздян 40-ы фарс кялмяси, Мянсурабад сийащысында 100 сюз-дян 5-и фарс кялмяси кими верилмишдир. М. Мцгяддямин сюзлцйцндя дя охшар вязиййят юзцнц эюстярир, йяни Тялхабдан йыьылан 302 сюзцн 50-си фарс кялмясидир.

Хяляъ тцркц вя Азярбайъан дили арашдырмаларындан, мцгайисяли тядгигатдан айдын олду ки, бунларын арасында охшар вя фяргли хцсусий-йятляр мювъуддур. Нцмуняляря нязяр салаг:

Хяляъ – Азярбайъан: алта, алтя – алты; би – бир; яки – ики; он – он; ич – цч; тырт – дюрд; биш – беш; гуруг – гуру; тар – дар; сарух – сары; богур –

кямярбянд

рудя

зар (зящяр)

пару

кябутяр

боьаз; кокарчик – эюйярчин; гаг – гарьа; мичяк, мякс – милчяк; алумла – ал-ма; йил – ил; йулдуз – улдуз; кюз, кез – эюз; щиркяк – еркяк; аьруг – аьры.

Гейд етмяк лазымдыр ки, хяляъ вя Азярбайъан тцркъясиндя бир-бирин-дян кяскин сурятдя фярглянян нцмуняляр дя мювъуддур. Нцмуняляря нязяр салаг:

Хяляъ – Азярбайъан: буз – сойух; кал – ушаг; ара, кара – гара; илэяр – габаг; анэир – дцнян; тими – инди; гоончи – чобан; шя – истямяк; ша – ет-мяк; йур – отурмаг; щармыш – йорьун; щяй, щай – сюйлямяк; кидян – той; китик – тойуг; лейкя – памбыг; йугаг – ъювцз, гоз; хода – танры, тары; ляля, лала – гардаш; щяр – киши; зян – гадын; бири – гурд; им, ем – шалвар; балуг, балыг – шящяр; щикмяк – чюряк; щавол – йахшы; ъирик – ъцъя; гаргы – гя-миш; кясик, кядук – палтар, либас.

Арашдырмалар заманы айдын олду ки, Э. Дюрфер вя онун тядгигат гру-пунун хяляъ дили иля баьлы топладыьы материалларын чох бюйцк дяйяри вардыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, Мцсейиб Ярябэцл Э. Дюрфер вя онун групу иля щямкарлыг едяряк (Иранда вя Алманийада) бир сыра мясялялярин щяллиндя кюмяйини ясирэямямишдир.

Йери эялмишкян M. Ярябэцля мяхсус бир дцбейти вермяк йериня дцшцр:

Хяляъ: Цч зад хейли хошар гядри билинмяз

Йемяк, ичмяк дяьу пулка алунмяз

Биси щай ишики, биси кара йаз,

Биси сайылукар варур щолунмаз.

Фарсъа: Се чыз хейли хошяст, вяли гядри мялум нист

Хураки вц нушидяни нист, ба пул хяриде нямишявяд

Йеки мещтаб, диэяри бящаряст,

Йеки ъяванист ке мирявядц бяр нямиэярдяд [8. С. 22–23].

Ибращим Вашгани Фяранидян бир нечя хяляъ зярб мясяллярини тягдим едирик:

Хяляъ: Ешкякя минян щартын эюрмяз.

Фарсъа: Кясике олаь сяваре, поште ходяшра нямибиняд.

Хяляъ: Щату щат йаныча вайган, щямрянэ олмага щямху олур.

Фарсъа: Ясб пише щям бебянди, щямрянэ няшявяд, щямхуй мишявяд [8. С. 23].

Азярбайъан вя хяляъ дилляриндяки фел заманларынын бязи хцсусий-йятлярини нязяря чатдырмаг мягсядиля бир сыра нцмуняляря мцраъият едяк:

Индики заман

(хяляъ)

(Азярбайъан)

Мян варум

Сян вари

О варир

Биз варимиз

Сиз вариз

Оллар вариляр

Шцщуди кечмиш заман

Мян вардум

Сян варди

О варды

Биз вардух

Сиз вардыз

Оллар вардиляр

Мян эедирям

Сян эедирсян

О эедир

Мян эетдим

Сян эетдин

О эетди

Нягли кечмиш заман

Мян вармышам

Сян вармысай

О вармыш

Биз вармышаг

Сиз вармышайыз

Оллар вармышалар

Мян эетмишям

Сян эетмисян

О эетмишдир

2 «Тцрколоэийа», № 4

Узаг кечмиш заман

Мян вармыш ертум

Сян вармыш ерти

О вармыш ерти

Биз вармыш ертуг

Сиз вармыш ертиз

Оллар вармыш ертиляр

Мягалянин елми йенилийи вя тятбиги ящямиййяти. Тядгигата ъялб олунан проблемин актуаллыьыны нязяря алараг, гейд етмяк лазым-дыр ки, Азярбайъан дилинин Иран етносларынын дили контекстиндя арашдырылмасынын, конкрет олараг хяляълярин дили иля мцгайисяли гар-шылашдырма методларындан истифадя етмякля тядгиги нязяри вя практик ъящятдян бюйцк ящямиййятя маликдир. Бу ишдян нязяри грамматика вя тцрк дилляринин мцгайисяли тядрисиндя, диалект вя лящъялярин юйря-нилмяси иля ялагядар мцщазиря вя семинарларда, хцсуси курсларда мянбя кими истифадя едиля биляр.

Я Д Я Б И Й Й А Т

1. Щаъыйева Х. Дювлят дили вя етнодил мясяляляри. Бакы: Елм, 1988.

2. Сяррафи Ялирза. Иран тцркляринин дили вя фолклору // Варлыг. Тещран, 1378. № 3.

3. Вялийев М. (Бащарлы). Азярбайъан. Бакы, 1993.4. Ибращимов Т. Я. (Шащин). Гашгайлар. Бакы: Елм, 1988.

Мян эетмиш идим

Сян эетмиш

Биз эетмиш идик

Сиз эетмиш

5. Мящяммядзадя Щямид. Гашгайлар щаггында йени тядгигат // Варлыг. Тещран, 1369. № 3.

6. Ейвазова Р. Щ. Яфганыстанда тцрк мяншяли топонимляр. Бакы: Елм, 1995.

7. Щясянов Намиг. Халаълар вя онларын тарихдя ролу // Тарих. 1992. 29 йанвар.

8. Щейят Ъавад. Торки Хяляъ // Варлыг. Тещран, 1367. № 4 (70).

РОЗА ЭЙВАЗОВА

АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫКВ КОНТЕКСТЕ ЯЗЫКА ТЮРКСКИХ ЭТНОСОВ ИРАНА

(ХАЛАДЖИ)

Р е з ю м е

Исследование азербайджанского языка в контексте одного из языков тюркских этносов Ирана – языка халаджей выявило между ними не только сходство, но и ряд различий.

Ключевые слова: азербайджанский язык, халаджский язык,

этнос, контекст, фонетика

ROZA EYVAZOVA

THE AZERBAIJANI LANGUAGE IN THE CONTEXTOF THE LANGUAGE OF THE TURKIC TRIBES LIVING

IN IRAN (KHALAJS)

S u m m a r y

The similar and different features were discovered during the investigation of the Azerbaijan language in the context of Turkic ethnoses in Iran. The language of the Turkic ethnos Khalaj has been included into the investigation as well.

Key words: Azerbaijan language, Khalaj language, ethnos,

context, phonetics

2 *

2 *


¹ 4 2011

Ф. Г. ХИСАМИТДИНОВА

КУЛЬТОВАЯ ЛЕКСИКА БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА:OSOK, OSOKLAU

Р е з ю м е. Автор статьи на основании собранных материалов объяс-няет значение некоторых слов, связанных с теми или иными болезнями че-ловека и входящих в состав культовой лексики башкирского языка. Самый опасный демон болезни у башкир - Осок. Осок же является и основой слов осоксо и осоклаусы ‘знахарь, который изгоняет дух Осок’. Осоклау - наз-вание обряда его изгнания, осоноу и осонган - болезней сверхъестествен-ного происхождения.

Ключевые слова: культовая лексика, демон Осок, обряд

осоклау, знахарь (осоксо), избавление от

болезни, заклинание, ритуал возвращения

домой

По представлениям башкир, самым опасным демоном болезни являет-ся демон Осок. Сыпи и налёты на губах, языке, эпилепсия, воспаление глаз, мочевого пузыря, женские болезни, бесплодие связываются ими с кознями именно этого демона [1].

Осок у юго-восточных башкир - это существо женского пола, полудух, полуплоть. Обычно оно обитает в «дурных местах» - в тихих заводях рек и озёр, на перекрёстках дорог, в ямах, куда выкидывают золу, кости, старые тряпки и различные нечистоты. При поднятии предметов с этих мест, па-дении, наступлении на предмет в человека вселяется демон Осок, и он за-болевает [2]. Болезнь, полученную в результате вселения Осок, можно вы-лечить только совершением магического обряда осоклау.

Обряд имеет несколько вариантов. Первый и самый простой из них - выбрасывание на закате одежды больного в реку, яму или на перекрёсток. По рассказам информаторов из Учалинского, Бурзянского, Абзелиловского и Белорецкого районов Башкортостана, раньше для изгнания болезни зна-хари (осоксо) делали куклу, которую, продержав три дня около больного, вместе с золой и кусками хлеба бросали в «дурные места» [2]. Аналогич-ный способ избавления от болезни использовали и башкиры Самарской области [1]. Обряд осоклау с куклой описан в материалах М. Кулаева, хра-нящихся в научном архиве ИИЯЛ БАН [5]. Следует, однако, отметить, что по регионам вместо одной куклы могут быть две, вместо золы - ногти боль-ного, чай, мякина, кости и т. д.

При «лечении» бесплодия проводился несколько иной обряд осоклау. По словам информатора, для того чтобы вылечить бесплодие, в семье ре-зали овцу. Больную, на лбу которой кровью этой овцы ставили точечку, били грязными, ещё тёплыми кишками. После кишки, грязную одежду женщины уносили в ведре из дома и оставляли у реки [3].

Своеобразный обряд записан в деревне Максютово Кугарчинского ра-йона. Для избавления oт лишая и чесотки знахарка мокрую тряпку сначала прикладывала к больному месту, а затем придавливала к земле. Эти дейс-

твия сопровождались молитвами то на арабском, то на башкирском языке и повторялись три или семь раз [1].

Обряд осоклау с использованием чёрной курицы зафиксирован Г. Дав-летшиным и Ш. Габдиевым. Согласно их записям для изгнания демона Осок резали чёрную курицу. Обнося курицу вокруг головы больного и од-новременно ударяя её этой курицей, приговаривали: «Күс, күс, күс!» (‘Пе-рейди, переходи, переселись’). Закончив процедуру, со словами «Пойдёмте со мной, я поведу вас в гости» курицу уносили и выбрасывали в яму или закапывали на перекрёстке семи дорог [4; 5. С. 21].

При совершении обряда осоклау в Оренбургской области (Кувандыкс-кий район, деревня Тиряклы) обычно произносили следующую формулу заклинания: Осок булщаң - осоп кит, тауҙан килщяң - тауға кит, таштан килщяң - ташка кит, ҡайҙан килщяң - шунда кит. Был бахырҙа нейең бар, яр аҫтында өйөң бар. Бар кит, ос! Мине күп этлянең, инде щимеҙ кешегя бар, йомшак түшяклегя бар! ‘Если ты Осок - улети, если ты пришёл с горы - уходи на гору, если ты с камня (скалы) пришёл - уходи туда. Что тебе до этого несчастного? Ведь у тебя есть дом под обрывом. Иди, уходи, лети! Долго ты меня мучала, теперь уходи к жирному человеку - человеку, у которого мягкая постель’ [1]. Данное заклинание (или часть его) бытует во многих регионах Башкортостана.

Кроме заклинания, общим или близким башкирам различных районов является ритуал возвращения домой после выбрасывания Осок. В этом случае, как отмечают информаторы, должны соблюдаться следующие пра-вила: 1) нельзя оглядываться назад; 2) возвращаться следует только околь-ными путями; 3) заходить надо в три дома; 4) необходимо подолгу стоять на перекрёстках и т. д. При несоблюдении указанных правил избавления от болезни, по мнению башкир, не происходит.

Таким образом, судя по имеющимся материалам, многие болезни баш-киры связывают с демоном Осок. Для избавления от них почти повсемест-но проводится обряд осоклау. Суть обряда заключается в изготовлении куклы, т. е. онгона, в которую «переселяется» демон болезни. В отдельных

случаях дух болезни может переселиться в чёрную курицу, одежду и другие вещи больного. Кроме магических действий, при совершении осок-лау используются заговоры. В соответствии с представлениями башкир о местах обитания духов болезней Осок изгоняется в землю, воду или с вет-ром.

В башкирском языке слово осок употребляется также для обозначения выбрасываемых после магического обряда предметов - куклы, одежды, курицы и т. д., т. е. сам демон болезни и его изображение, в которое пере-селяется болезнь, называются одним и тем же словом.. Осок является осно-вой таких слов, как осоксо, осоклаусы ‘знахарь, который изгоняет дух Осок’, осоклау - название обряда его изгнания.

В башкирском языке есть и другие слова, которые имеют отно-шение к болезням сверхъестественного происхождения. Это осоноу и осонган. Налёты, сыпи на языке, губах, а в некоторых регионах и на теле обозначаются словом осоноу. Ср.: 1) дянем осоноп сыға ла кысый ‘на теле появляется сыпь, и оно чешется’; 2) иренем осонған, телем осонған ‘на губах - налёт, на языке - налёт’ [3. С. 32-35; 1]. Как считают башкиры, болезнь осоноу связана с поцелуем духа бо-лезни. Поэтому для избавления от неё применяют следующий заго-вор: Телем, осонған, телем осонған, бэсяй артын үп, тфү, тфү, хай-ран телем хур булды, хур булды, хур булды.

Интересно отметить, что в значении ‘сыпь, налёт на губах’ в «Древнетюркском словаре» зафиксировано слово учук [6. С. 604]. В том же словаре в названии лихорадки учэук желпик присутствует элемент учук. Из современных тюркских языков слово учук (учук) как название той или иной болезни отмечается в азербайджанском, турецком, туркменском, киргизском, узбекском, уйгурском, казах-ском. Употребляется оно и у таджиков [7. С. 118]. Основные зна-чения данного слова таковы: 1) волдыри, пузырьки, сыпь на губах (при простуде, лихорадке, повышенной температуре); 2) синие пятна по телу при заражении крови или при нарушении кровообращения; 3) прыщ на губах; 4) маленькая язва; 5) болячки; 6) лёгкая головная боль с сыпью на лице; 7) падучая болезнь; 9) болезнь мочевого пу-зыря [8. С. 616].

В киргизском языке слово учук входит в состав названий болезней кайры учук ‘нарыв, который лечат прижиганием’, курчак учук ‘туберкулёз’ и ак учук - название (?) болезни [9. С. 812]. В этом же языке есть этногра-

фический термин учукта в значениях ‘лечить больного паром’, т. е. брыз-гая водой на раскалённое железо, ‘припугнуть’, ‘постращать’; ‘узнавать путём расспросов’ [9. С. 813]. У туркмен-човдуров жертвенное животное, употребляющееся при камлании, также называется учук [10. С. 133].

Во многих тюркских языках имеется и слово учун (учун). Основные значения этого слова и его фонетических вариантов таковы: ‘впасть в эпи-лептическое состояние’, ‘внезапно испугаться и вскрикнуть’, ‘появляться (о сыпи)’ [6. С. 616]. В татарском языке очан означает боль в животе у де-тей [11]. Аналогичную детскую болезнь башкиры называют өсйян (досл. ‘три души’).

Итак, рассмотренный языковой и этнографический материал позволяет сделать следующие выводы: 1) во многих тюркских языках в названия не-которых болезней входит слово учук (учук), которое, по-видимому, являет-ся фонетическим вариантом башк. осок; 2) эти на-звания в основном сход-ны с башкирскими названиями тех же болезней. Можно предположить, что в тюркских языках одним словом обозначается один и тот же образ - дух бо-лезни. По мнению Э. В. Севортяна, в основе слов учук (учук) и учун (учун) лежит глагол уч (уч) в значении ‘появляться’ [8. С. 616]. В таком случае и основу башкирских слов осок и осоноу, возможно, составляет глагол ос ‘появляться’, ‘подниматься’, ‘вылетать’.

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Картотека Толкового словаря Института истории, языка и литера-туры БАН.

2. Полевые записи автора 1989-1990 гг., сделанные в Белорецком, Абзелиловском и Учалинском районах Башкортостана.

3. Науч. арх. БАН, ф. З, оп. 1З, ед. хр. 317.4. Дяулятшин Г. Найланма яҫярҙяр. Өфө, 1963. 5. Записи Ш. Габдиева // Науч. арх. БАН, оп. 63, ед. хр. 2, тетр.

12. 6. Древнетюркский словарь. Л., 1969. 7. Мурадов О. Шаманский обрядовый фольклор у таджиков средней

части долины Зеравшана // Домусульманские верования и обряды в Сред-ней Азии. М.: Наука, 1975.

8. Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков: (Обще-тюркские и межтюркские основы на гласные). М.: Наука, 1974.

9. Киргизско-русский словарь / Сост. К. К. Юдахин. М.: Сов. энцикл., 1965.

10. Басилов В. Н., Ниязклычев К. Пережитки шаманства у туркмен-чов-дуров // Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. М.: Наука, 1975.

11. Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. Казан, 1979. Т. 2.

F. Q. XİSAMƏDDİNOVA

BAŞQIRD DİLİNİN SİTAYİŞ LEKSİKASI:

ОSOK, OSOKLAU

X ü l a s ə

Toplanmış materiallar əsasında müəllif insanla bağlı bu ya digər xəstəliklərə aid başqırd dilinin sitayiş leksikasından bəzi sözlərin mənalarını izah edir. Başqırdlarda оsok - ən qorxulu xəstəliyin şeytanıdır. Osokso, osoklausı (Osok ruhunu qovan türkəçarəçi) kimi sözlərinin tərkibində оsok kökü durur. Osoklau isə qovma mərasiminin adıdır. Osonou və osonqan sözləri də qeyri-təbii xəstəliklərlə bağlıdır.

Acar sözlər: mərasim leksikası, Osok şeytanı, osoklau adəti,

türkəçarəçi osokso, xəstəlikdən xilasetmə,

andvermə, evədönmə ayini

F. G. KHISAMITDINOVA

THE CULT LEXICS OF THE BASHKIR LANGUAGE:

OSOK, OSOKLAU

S u m m a r y

The author of the article on the basis of factual materials explains the meaning of some words connected with diseases which constitute the cult lexics of the Bashkir language. Osok for Bashkirs is a very dangerous demon of the diseases. Osok is the basic stem of such words as osokso, osoklausi which means ‘a sorcerer who drives out Osok′ s ghost’. Osoklau is the name of the rite of his banishment. The words osonou and osongan also are connected with diseases of supernatural origin.

Key words: the cult lexics, the demon Osok, the rite osoklau, sorcerer (osokso), deliverance from the disease, incantation, the rite of coming back home


¹ 4 2011

İSMAYIL KAZIMOV, CAHİD İSMAYILOĞLU

MÜASİR TÜRK DİLLƏRİNDƏSÖZ VƏ VOKATİV CÜMLƏLƏR

X ü l a s ə. Məqalədə türkologiyada az öyrənilmiş söz-cümlə və vokativ cümlə strukturu paralinqvistika və koqnitiv dilçiliyinin yeni nai-liyyətləri əsasında araşdırılır, türk dillərinin sintaktik quruluşunda – dialoq mətnlərində həmin tip konstruksiyaların kommunikativ vahid kimi «çevik fəaliyyəti», həmçinin də məzmun və ifadə imkanları öyrənilir.

Açar sözlər: söz-cümlə, vokativ cümlə, modal mənalar, koqnitiv dilçilik

Məlumdur ki, türk dilləri başqa dillərdən həm də sintaktik quruluşun kompleksivliyinə görə də fərqlənir. Hind-avropa dillərindəki mürəkkəb sintaktik konstruksiyalar bu dillərdə çox zaman daha sadə modellərlə ifadə edilir. Bu baxımdan türk dillərinin sintaktik quruluşunda «çevik» və «yığcam» bir kommunikativ vahid kimi özünü göstərən söz və vokativ cümlələrin funksional-semantik, koqnitiv, eləcə də ekspressiv-üslubi im-kanlarının da müəyyənləşdirilməsi başlıca vəzifələrdən biri kimi diqqəti cəlb edir.

Müasir türk dilləri sintaksisinin qarşısında duran digər vəzifələrdən biri də bəzi dilçilərin cümlə saymadığı konstruksiyaların sintaktik struk-turunu və semantik tiplərini xarakterizə etmək, onların üzvlərə ayrılıb-ayrıla bilmə əlamətlərini aşkara çıxarmaqdır. Bu tip cümlələrin ünsiyyət yarada bilmə əlamətləri və amorf xüsusiyyətləri müqayisəli sintaksis üçün də müəyyən imkanlar yaradır.

Türk dillərində söz-cümlə bir qrammatik termin kimi söz və cümlə hissələrindən ibarətdir. Bu cümlələr bir morfoloji vahiddən ibarət olur, mətn situasiyasında bir tam cümlənin ifadə etdiyi cümlə ilə adekvatlıq yaradır. Obrazlı şəkildə deyilsə, cümlə bütün məlumatların büküldüyü bağlamadır. Cümlələr fikir predmetini ifadə edir. Söz-cümlələr isə fikir predmetini mətnə, dialoqun replika cütlüyünə və nitqin vəziyyətinə görə açıb göstərir. Məsələn, tatar dilindən verilmiş dialoq parçasına diqqət yetirək: – Karşı-karşı əyteşmiçə, kittemitte yuk? – Kittemitte yuk... (danı-şıq dilində) (= Karşı-karşı əyteşmiçə kittemek istomok). Və yaxud: – Alaysa sinnən kaldı yuk? (danışıq dilində) (= Alaysa sinnən kalmak istomok). Azərbaycan dilindəki dialoqa da baxaq: – Fikrini mənimlə bölüşmək istəyirsən? – Xeyr (danışıq dilində) (= Fikrimi sizinlə bölüşmək istəmirəm) və s. Demək, fikir iki formada – birinci qısa, yığcam, ikincisi isə verilən sualın həcmi qədər olan formada təqdim edilir.

Söz-cümlənin qrammatik və semantik təbiəti bir-birinə zidd xarakter daşıyır. Bu sintaktik vahid türk dillərində mühüm kommunikativ pro-sesləri yerinə yetirir. Onun yaranma və funksional imkanları bir o qədər

də sadə deyil. Belə cümlələrin türk dillərində leksik-morfoloji əsasları demək olar ki, eyni formalarla müşahidə olunur. Söz-cümlənin müxtəlif tipləri təktərkibli və yarımçıq cümlələrlə bəzi hallarda oxşar götürüldüyü hallar da olub. Söz-cümlədə olan modallıq və predikativ əlaməti bəzi hallarda nəzərə alınmayıb. Odur ki, türk dillərində söz-cümlənin se-mantik-sintaktik tiplərini müəyyənləşdirmək və qarşı-qarşıya gətirmək, kontekst daxilində söz-cümlənin əlaqələrini aydınlaşdırmaq lazım gəlir.

Tarixən söz-cümlə rus dilçiliyində, türkologiyada nəzərdən keçirilmişdir. Rus dilçiliyində söz-cümlə müxtəlif istiqamətlərdə öyrənilmişdir. A. A. Şax-matov söz-cümləyə morfoloji-sintaktik planda yanaşmışdır. O, söz-cümləni nida cümlə adlandırmışdır. Misal gətiriyi söz-cümlələrin böyük əksəriyyəti nidalarla ifadə olunanlardır [1. S. 85–86]. A. N. Qvozdev həmçinin söz-cümləni nida cümlələr üzərində təsnifləndirmişdir [2. S. 183–188]. V. F. Kipriyanov söz-cümləni üzvlənməyən cümlələr adı altında tədqiq etmişdir [3. S. 45–49]. Digər müəlliflər söz-cümləni morfoloji-sintaktik, semantik-sintaktik və struktur-semantik aspektlərdə öyrənməyə cəhd göstərmişlər [4–5].

Türk dillərinin qrammatikalarında söz-cümləyə münasibət fərqli ol-muşdur. Həmin fərqli fikirləri aşağıdakı kimi qruplara ayırmaq olar:

1. Bir sıra elmi işlərdə söz-cümlə termini ümumiyyətlə

işlənmir, bunun əvəzinə cavab replikalarda bəli, yox, xeyr sözlərinin yarımçıq cümlə olduğu qeyd edilir [6–9];

2. Söz-cümlə təktərkibli cümlənin bir növü kimi götürülür [10–12]; 3. Söz-cümlə sadə cümlənin müstəqil tipi kimi götürülür. Mütəxəs-

sislər bunu üzvlənməyən cümlələr adı ilə təqdim edirlər. Üzvlənməyən cümlənin bir tipini də vokativ cümlələr başlığı altında öyrəniblər. Eləcə də türkologiyada belə cümlələri kvazicümlələr kimi də öyrənənlər var. Kvazi termini yalançı anlamına uyğun gəlir [13];

4. Bəzən üzvlənməyən cümlələr geniş miqyasda frazeoloji ifadələrin və təkrar tiplərinin içərisində nəzərdən keçirilir [14].

Söz-cümlə haqqında bəzi türk dillərində namizədlik işləri də yazıl-mışdır. E. Şadmanov müasir özbək dilinin [15], O. Quliyeva müasir Azərbaycan ədəbi dilinin söz-cümlələrini kompleks planda tədqiq etmişlər [16]. Türkologiyada yarımçıq cümlə haqqında tədqiqat aparan dilçilər də bu mövzudan yan keçə bilməyib, bir sıra müqayisələr apar-mışlar [17–29]. Keçən əsrin 50–60-cı illərində söz-cümlə barədə Azərbaycan dilinin qrammatikalarında və dərsliklərində məlumatlar veril-mişdir [30; 12]. Söz-cümlə haqqında müasir türk dillərinin sintaksisi,

xüsusən də sadə cümlə haqqında yazan dilçilərin də əsərlərində müəyyən məsələlərə toxunulmuşdur [6–9; 31; 11; 32–34]. Söz-cümlə üzvlənməyən cümlənin bir növü olduğundan bu ad altında məqalələr dərc edilmişdir. Bu sahədə Azərbaycan dilçiləri M. Cahangirov və M. Adilovun araşdır-maları məlumdur [35; 14].

Azərbaycan dilçisi Ə. Abdullayev söz-cümlə termini yerinə cümlə əvəzləri termininin işlədilməsini münasib bilir. «Tək-tək sözlər adlıq cümlə, yarımçıq cümlə və digər cümlə növləri vəzifəsində işləndiyinə görə, bu başlıq altında izah edilən kateqoriyanı söz-cümlə adlandırmaq münasib deyildir. Cümlə əvəzləri termini həmin kateqoriyanın mahiy-yətinə daha uyğundur» [32. S. 270]. Ə. Abdullayev fikrini davam etdirə-rək yazır ki, dildə elə sözlər var ki, izahedici sözlər qəbul etmədən, müxtəlif növlü cümlələri əvəz edir. Bunları cümlə əvəzləri adlandırmaq olar. Belələri cümlə üzvlərinə ayrılmadığından, üzvlənməyən cümlələr sırasına daxildir. Müəllifin fikrincə, cümlə əvəzləri ən çox müsahibədə işlədilir, bundan əlavə, monoloqlarda da onlara yer verilir. Cümlə əvəzlə-rinin formalaşmasında mətnin, söhbət gedən şəraitin və intonasiyanın mühüm rolu vardır. Mətndən və söhbət gedən şəraitdən, onun deyiliş tərzindən anlaşılır ki, bu və ya digər cümlə əvəzi hansı mənanı daşıyır, onun ifadə olunmasına xidmət edir. Dialoqda o, başqasının fikrinə da-nışanın münasibətini, monoloqda isə öz fikrinə münasibətini bildirir.

Ə. Abdullayev cümlə üzvlərinin cüttərkibli və təktərkibli sadə cüm-lələri, tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələri əvəz etdiyini maraqlı nümu-nələr əsasında təhlil etmişdir. O, cümlə əvəzlərini yarımçıq cümlələrdən də fərqləndirmiş, onun gümanına görə cümlə əvəzləri dilin yığcamlığına (qənaətə) meyillidir və az sözlə geniş mənalar ifadə edir [32. S. 270–274].

Q. Kazımov söz-cümlələrdən üzvlənməyən cümlələr başlığı altında bəhs edir. O, belə cümlələri söz-cümlələr və vokativ cümlələr olmaqla iki yerə ayırır. Söz-cümlənin definisiyası belə göstərilir: «Bir sözdən (və ya sözlərin sabit birləşməsindən) ibarət olub, sintaktik cəhətdən üzvlən-məyən cümlələrə söz-cümlə deyilir» [33. S. 203]. Q. Kazımovun fikrincə, söz-cümlələr intonasiya və mətnin köməyi ilə formalaşır. İntonasiya predikativliyi təmin edir, söz-cümlələrin modal mənasının müəyyənləş-məsinə kömək edir. Bu sahədə mətnin də böyük rolu vardır. Mətn şəraiti olmadan (şifahi nitqdə situasiya) söz-cümlələr vasitəsilə danışan şəxsin nəyi nəzərdə tutduğunu başa düşmək olmaz. Bu cür cümlələrdə icraçı, haqqında danışılan şəxs, əşya, onların hərəkət və əlaməti müxtəlif üzvlər vasitəsilə deyil, yalnız mətnin, situasiyanın köməyi ilə müəyyənləşir [33. S. 203].

İ. Rəsulov özbək ədəbi dilində təktərkibli cümlələrlə üzvlənməyən (söz-cümlə), eləcə də yarımçıq cümlələri qarşılaşdırmış, struktur xüsusiy-yətlərini dəqiqləşdirmişdir [36].

Söz-cümlələri həm məzmun, həm də ifadə planında öyrənmək lazım-dır. İfadə planı belə cümlələrin ədatlarla, modal sözlərlə və nidalarla təzahürünü nəzərdə tutur.

M. Zəkiyev tatar dilində söz-cümlələrin struktur-qrammatik, təktər-kibli cümlələrlə münasibətini, morfoloji əsaslarını, kontekstdəki rolunu, söz-cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə tiplərini və s. araşdırmışdır. Söz-cümlə termini kereş süzlər həm kereş süz tezməlere termini ilə ifadə olunur [17. S. 179–183].

Tatar dilində köməkçi nitq hissələri söz-cümlə funksiyasında çıxış edir. Məs.: – Poezd kuzqalıp qörləp kitte, bez kaldık? – Əlbəttə; – Ber könne Qayaz tantanalı itep əytte; menə xəzer inde sez çın bakçaçılar? – Niyayat (Ş. Kamal); – Ul işetkən ide, İdel buendaqı alma bakçaları öşeqən, dip söyləqənnər ide? – Döres (İ. Qazi); – Altınçı el suqışta yöri torqandır, anar əllə kavın aşap kararqa da yarmıymı? – Bəlki (Pavlenko).

Həmin nitq hissələrinin müasir türk dillərində həm oxşar, həm də fərqli formalarına rast gəlmək olur. Amma situasiyada söz-cümlə müasir türk dillərində ədatın, modal sözün və nidanın semantikasını mühafizə edib saxlayır. Sonuncu ümumi cəhətlərdəndir.

Türkmən dilində söz-cümlə funksiyasında ovnuk sözler (ədatlar) fəal iştirak edir. Bu dildə söz-cümlə funksiyasında elbetde, şübxesiz, xökman, xakıkatan-da və s. modal sözləri iştirak edir. Belə modal sözlər dialoqun replikalarının cavab-təsdiq hissəsində işlədilir. Məs.: – Yağnı mekdebin tejribe uçastogu dəlmi nəme? – diyip Məmiyev özüni saklap bilman, yene-de söz gatdı. – Elbetde, dəl (N. Jumayev); – Qurban mekdepdemikə? – Elbetde. – Yankı telefonda qeplən Orazmıka? – Şübxesiz (A. Durdıev); – Ol şəxere qidenmikə? – Xökman; – Qurbanın oqlunın maksadı təze yıl Moskva okuva qitmekmikə? – Xakıkatan-da (A. Qovşudov).

Türkmən dilinin sual replikalarında -ka, -kə ədatı Azərbaycan və digər türk dillərində olan -mı, -mi ədatının funksiyasını yerinə yetirir. Məs.: türkm. – Aman düyn mekdebe qitdimikə? – Elbetde (danışıq dilində); Azərb. – Asim dünən məktəbə getdi (getdimi)? – Əlbəttə (danışıq dilində).

Fərq sual cümləsindəki ədatın türkmən dilində -mıka, -mikə forma-sından, Azərbaycan dilində isə -mi ədatından ibarət olmasındadır.

Müasir türk dillərində ədatlar, modal sözlər, nidalar dialoqun qarşı-lıqlı replikalarında müstəqil cavab cümləsi kimi işləndikdə söz-cümlə kimi çıxış edir. Məs.: türkm. – Ol şeyle bir xəsietli yiqitdi? – İne (Ç. Aşı-rov). Bu cümlədə ine ədatdır, söz-cümlə funksiyasındadır.

Söz-cümlələrin məna növlərindən biri emosionallıq bildirənlərdir. Türkmən dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, ədatların əsas funksiyası

cümlədə emosional-ekspressiv görüntü yaratmaqdan ibarətdir. Bu funk-siya söz-cümləni, bir tərəfdən, bağlayıcı və bağlayıcı sözlərdən, ikinci tərəfdən də şəkilçilərdən fərqləndirir [37. S. 525].

Asla sözü türkmən dilində inkar bildirən ədatdır, Azərbaycan dilində isə (əsla) inkarlıq bildirən modal sözdür. Düzdür, ayrı-ayrı nitq hissələri hesab edilsələr də, hər iki qohum dildə bu sözlər söz-cümlə vəzifəsini tuta bilirlər. Məs.: türkm. – Şol vaqt çatmadı? – Asla (A. Durdıev); Azərb. – Yəni bunca kadro qəhətliyidir? – Xeyr, əsla! (S. Rəhimov).

Nidalar da (oh, ıh və s.) türkmən dilinin dialoqlarında söz-cümlə kimi çıxış edərək emosionallığı gücləndirir. Məs.: – Be, inim, men seni tanamadım-la, sen kim bolarsın? – diyeninden, ol yigit yılgırdı; – Kaka, tanar gidersin-də, gurgunmı özün? «Oh, oğlum», – diyip, Berdi aga ikilenç Annagulı bilen yene görüşdi (A. Durdıev); Atlılar salam berdilen Atanıyaz «Aleykim essalam» diydi-de, seresaplık bilen olara golaylaşdı, yüzlerine yiti-yiti seretdi. Birdenem: – Ih, Garabay! Bu senmidin asıl? Əl-ayt, bolsa-da, gökden düşdünmi, nətdinmi? – diydi-de, ılgar olar bilen görüşdi (Y. Məmediev).

Türk dilində söz-cümlə söz-tümce termini ilə göstərilir. Bu dildə söz-cümlə təktərkibli cümlənin bir növü kimi qeyd olunur. R. Rüstəmov yazır: «Türk dillərində, o cümlədən, müasir türk ədəbi dilində təktərkibli cümlələrin bir növü kimi, yalnız öz əhatəsi əsasında formalaşan bir sözdən və bir birləşmədən ibarət olan, sintaktik cəhətdən üzvlənməyən cümlələrə söz-cümlə deyilir» [38. S. 117]. Əlbəttə, belə cümlələr üzvlənə bilmir, yəni cümlə üzvlərinə bölünə bilmir. Türk dilində evet, hayır, peki, asla, yalnız, fakat, he, tabii ədatları; şahiden, genellikle, zaten, elbette, demek ki, aşağı yukarı, şübhesiz, düşünüldüğü gibi modal sözləri əsasən dialoqda, başqa bir situasiyada işləndikdə isə söz-cümlə kimi ifadə olunur.

Türk dilində də söz-cümlənin aşağıdakı məna tipləri vardır: 1) təsdiq bildirən söz-cümlələr: evet, elbette, peki, tabii, aşağı yukarı,

hay hay və s. Məs.: – Zübük ağa, bana telefon açar mısın? – Hay hay; – Annemi gördün mi? – Evet (A. Nesin);

2) inkar bildirən söz-cümlələr: hayır, asla, hiç, yok və s. Məs.: – Zübük ağa, bu gün bakaın gelmesi mümkün mü? – Asla; – Ayı Ali hastalandı mı, yoksa çalışıyor? – Hayır (A. Nesin);

3) sual məzmununu bildirən söz-cümlələr: hay, he, elbette, şübhesiz, peki və s. Bu söz-cümlələrdən bəziləri situasiyadan asılı olaraq sual şəklinə də düşə bilir. Məs.: – Elbette Zübüyü göre bilirdin? Elbette mi? – Bu işden vaz geçiyorsun? – Ne mi? (A. Nesin).

Türkologiyada ara sözlər və söz birləşmələrindən söhbət gedərkən söz-cümlə ilə bunlar arasında ümumi cəhətləri də göstərmişlər. Əgər oxşar əlamətlər göstərilməsə, o zaman iki kateqoriya bir-biri ilə qarışıq salına bilər. Bir qayda olaraq bəli, yox, xeyr, heyf, yaxşı və s. sözlər söz-cümlə hesab olunur [39]. «Azərbaycan dilinin qrammatikası» kitabında bu sözlərdən «cümlənin əvvəlində bəli, yox, xeyr, yaxşı sözlərinin işlə-dilməsi» bəhsində danışılmışdır. Lakin bu sözləri (bəli, yox, xeyr, heyf, yaxşı və s.) mətndəki yerinə və vəzifəsinə görə iki kateqoriya arasında bölməyə imkan verir. Burada əsas həlledici amil bu sözlərin mətn da-xilindəki yeri, vəzifəsidir. Aşağıdakı nümunələri gözdən keçirək: – Şeyx Şəbanı siz tanıyırsınızmı? – Xeyr. – Heyf, səd heyf (Ə. Haqverdiyev); – Heyf, səd heyf, o alagöz marala ki, Tarıverdiyə qismət olubdur (S. Rə-himov). Bu misalların birincisində xeyr, heyf, səd heyf söz-cümlədir. Çünki müəyyən bir fikri bildirir. Danışanlar arasında ünsiyyət vahididir. Lakin ikinci misalda heyf, səd heyf cümlədə irəli sürülən fikrə qarşı danışanın münasibətini bildirir. Buna görə də təəssüf bildirən ara sözdür [40. S. 37].

Özbək dilində də mövcud köməkçi vasitələr söz-cümlə vəzifəsində gerçəkləşə bilirlər. Məs.: – Mişa tirikmi? – Xa (Uyğun).

Dialoqun cavabı təsdiq və inkar formalarda qurulur. Cavab replikalar xüsusi qrammatik vasitələrlə formalaşır. Kommunikativ əlaqə digər türk dillərində olduğu kimi, özbək dilində də cavab cümləsinin üzvlənməyən söz-cümlələrlə sual replikası arasında yaranır. Üzvlənməyən söz-cümlə təsdiq formada xa, inkar formada isə yuk söz-cümlələri ilə ifadə olunur. Məs.: – Bu xam nişon olqanmi? – Xa (Yaşin); – Ovkat edilarinqmi? – Yuk (Kaxxor).

Özbək dilində xa, yuk söz-cümləsi müxtəlif vəziyyətlərdə leksik-sin-taktik (cavab variantları) ilə sinonimlik yarada bilir. Məs.: – Joninqiz şunaka şirinmi? – Bulmasam-çi! (Uyğun); – Mumkinmi? – Marxamat (Kaxxor); – Botirali, maşina xam bizniki bularmikan? – Botirali, maşina xam biznki bularmikan? – Bulmasam-çi (Yaşin).

Replikanın cavabında xa, yuk sözləri ilə yanaşı, qoşulma sintaktik konstruksiyalar da iştirak edir. Məs.: – Mexmon ketdimi? – Yuk, yuvin-yapti (Kaxxor); – Meni tanidinqizmi? – Xa, tanidinqizmi? – Xa, tani-qanqa uxşaetbibman (Uyğun); – Okila keldimi? – Xa. Sizqa povestka olib kelipti (Kaxxor).

Özbək dilinin dialoqlarının cavab cümlələrində təkrar-ellipsislər inkar şəkilçisi -ma, -may və s. ilə bərabər, yuk inkar sözü də işlədilir. İnkarlıq ikiqat şəkildə özünü göstərir. Məs.: – Xali xam yutolmadinqizmi? – Yutol-madim (Uyğun); – Pulinqiz bormi? – Pulim yuk (Kaxxor).

Yuk sözü sual cümləsində -mi ədatı ilə birləşir: – Danqal javob berinq, şartlarni kabul kilasizmi, yukmi? – Xup, kabul kildim (Uyğun)

[20. S. 16]; qaraçay-balkar – Batırova seni kız dukumunqmudu? – Ol-qay; – Erinqi dukumudu, alaymıdı? – Xo (hə) (D. Kobanov).

Dialoq nitqindən danışan alimlər söz-cümləyə situativ elliptik konstruksiyalar adı altında da toxunublar. Məlumdur ki, situativ elliptik konstruksiyalar dialoji nitqdə çox yayılmışdır. Azərbaycan dilçisi F. Ağa-yeva bu məsələ üzərində dayanarkən yazır ki, formasına və kommunikativ funksiyasına görə situativ elliptik replikalar müxtəlif şəkildə çıxış edir. Sintaktik üzvlənmə baxımından onlar üzvlənən və üzvlənməyən olmaqla iki yerə bölünür. Üzvlənməyən situativ elliptik replikalar (söz-cümlələr) daha çox nidalardan, ədatlardan, sual əvəzliklərindən, habelə sual əvəzli-yinin nida, ədat, xitablarla birləşməsindən ibarət olur. Belə cümlələrə, ümumiyyətlə, ənənəvi cümlə üzvü anlayışı tətbiq edilə bilməz. Müəllif fikrini əsaslandırmaq üçün aşağıdakı nümunələri də vermişdir: – Bəyin quzusuna gedirsən hə? – Hə (Mir Cəlal); – Ana indi deyir ki, görən qızım hardadır? – Yəqin ki (İ. Əfəndiyev); – Bu, ya o? – Əlbəttə, bu (H. Mehdi) [41. S. 43].

Türk dillərində söz-cümlə funksional-semantik kateqoriya olan təsdiq və inkar kateqoriyası ilə əlaqədardır. Yəni, bu kateqoriyanı əmələ gətirən sözlər həm təsdiq, həm də inkar cümlələrindən ibarət ola bilir. Dialoji şəraitdə təsdiq və inkar cümlələri replikalarda təkrarlanır. Məs.: tatar – Ujnama, Zöfər! – Yuq, nislər ujnıym (A. Eniki); – Patşanı kürdenmi? – Yuq (nağıllardan).

Z. Əlizadə söz-cümlə əvəzinə modal sözlərin dialoqdakı funksiyalarına aşağıdakı misalları gətirib: Mən ondan soruşdum: – Sən də baxacaqsan? – Hə, əlbəttə (Anar); – Mənim arzum budur ki, qızın Rəfiqə xoşbəxt olsun. Buna şübhən var? – Əsla! (H. Mehdi); – Rənginiz niyə qaçdı? – Heç, heç [42. S. 8].

Yarımçıq cümlənin struktur imkanlarından biri də onların söz-cümlə ilə yanaşı işlənməsidir. Qohum dillər üçün ümumi olan söz-cümlələrin (hə – xə, yox – yok, əlbəttə – xəlbetki və s.) yarımçıq cümlə ilə yanaşı işlənməsi oxşar əlamətlərdəndir. Lakin bəli söz-cümləsi müasir Azərbaycan dilinin, xava – türkmən dilinin, eved – türk dilinin yarımçıq cümlələri ilə birlikdə işlənir, bu dillər arasında fərqlənmələri əmələ gətirir.

Türk dilində tümcede yüklemin düşmesi (cümlədə xəbərin düşməsi halları) özünü göstərir. R. Rüstəmov yazır ki, müxtəlif səbəblərdən cümlədə xəbər düşə bilir. Belə vəziyyət yarımçıq cümlələrdə, sual cümlə-lərinin cavablarında özünü göstərir. Məs.: – Ne zamandan öğretmensin? – On (On yıldır öğretmenim); – Sevindi mi? – Evet, içten, candan yürekten (sevindim) (Ö. Seyfettin) [38. S. 71].

Söz-cümlə bəzən sıralanır. Məs.: – Sizmi yazacaqsınız? – Evet, hakikaten, güzel bir manzara. – Evet, gerçekten, şübhesiz (A. Nesin).

Türk dillərində söz-cümlənin morfoloji əsası modal sözlər, ədatlar, nidalar və təqlidi sözlərdir. Həmin sözlər sintaktik mühitdə, kontekstdə, dialoq şəraitində cavab replikasında işlənərək söz-cümlə funksiyasını yerinə yetirir. Bu cür söz-cümlələr dialoji nitqdə rəngarəng modal mənaları ifadə edə bilir. Bunlar eyni zamanda söz-cümlənin statusunu yaradan leksik-morfoloji əsaslardır:

1. Modal sözlər söz-cümlə funksiyasında. Türk dillərində reallığa münasibət modal sözlərlə də ifadə olunur. Türk dillərinə məxsus modal sözlərdən əksəriyyəti cümlədə – dialoq şəraitində söz-cümlə kimi işlənə bilir, məs.: əlbəttə, əlbəttə ki, yəqin ki, bəlkə, bəlki (bəlkem), şöbhəsez, albette, balkim, elbette, belki, sanki, guya, görünöt, çıqar, okşoyt, özdönöt, olur, olmaz, demek, öyle geliyor ki, demak, şoyad, əytedir, qoya, qoyaki və s.

Müəyyən situasiyalarda bu modal sözlər (xalis modal sözlər, keçid xarakterli modal sözlər) dialoqların cavab və inkar cümlələrini yarada bilir. Məs.: Azərb. – Yəni deyirsən ermənilərin içində də yaxşısı var? – Əlbəttə (F. Güney); türk – Yoka çıkıp? – Belki; – Onu soymak için öldürmüşler? – Ğaliba (M. Oğuz); qaqauz – Salamatsan? – Şükür (N. Baboqlu); özbək – Balaqa emne bolso, bardıqın taar berüü bar? – Kerek. – Qazeti aldın? – Albatta; – Doqru aytdı? – Xakikatan (A. Tokombaev); – Kitop sende? – Tabiiy (danışıq dilində); türkm. – Ol öten yıl universiteti qutardı? – Mençe (A. Durdıev); tatar – Bu kürallar okumamak içindir. Sonunda, Tepegözü enseyip, kardaşler «toplayıp sürüyü sivri tepa» bayırını aşmışlar? – Kısası («Sabaa yıldızı» jurnalı).

2. Ədatlar söz-cümlə funksiyasında. Modal məna modal ədatlarla da

ifadə olunur. Modal ədatlar türk dillərində ilk növbədə leksik münasi-bətləri, leksik mənaları əhatə edir, daha sonra qrammatik funksiyaları yerinə yetirir [43. S. 12].

Türk dillərində söz-cümlənin leksik-morfoloji əsası kimi bəli, hə (ha), xayır (xeyr), hiç (heç) və s. ədatları işlənir. Bu söz-cümlələr həm dialoq, həm də monoloq nitqində istifadə olunur. Məs.: Azərb. – Bəs nəzarətsiz gəzinti zamanı əsirlərin qaçmasından qorxmursunuz? – Xeyr (F. Güney); türk – Bekledin? – Ta sabaa kadar. – Nasıl konuşur? – Hiç; – Ömer okula gediyor? – Xayır (danışıq dilində).


3. Nidalar söz-cümlə funksiyasında. Bu funksiya dildə nida cümlələ-rini formalaşdırmışdır. Belə cümlələr hissi-emosional-ekspressiv çalarları ifadə edir. Nidalar bu funksiyanı yerinə yetirdikdə onun ifadə etdiyi mənanı üzvlənən cümlələrdə olduğu kimi ifadə etmək çətindir. Məs.: Azərb. – Deməli qalib çıxdın? – Aha... (danışıq dilində).

4. Təqlidi sözlər (yamsılamalar) söz-cümlə funksiyasında. Azərb. – Ata, tayanın dalında gizləniblər? – Susss... (danışıq dilində).

5. Bəzi söz-cümlələr üzvlənməyən birləşmələrlə ifadə olunur. Azərb. – İşə zamanında gəl! – Baş üstə (danışıq dilində).

Söz-cümlənin sintaktik xüsusiyyətləri sözün morfoloji əsasları ilə sıx əlaqədədir. Söz-cümlədəki modallıq və predikativlik cüttərkibli və təktər-kibli cümlələri bir-birindən fərqləndirir. Söz-cümlə adlıq cümləyə bir qədər oxşadığı üçün intonasiya belə cümlələri bir-birindən ayırır. Amma nominativ cümlələrdə baş üzvləri tapmaq mümkün olduğu halda, söz-cümlələr üzvlənməyən cümlələrdir.

Modal mənalar cümlədə intonasiyanın, prosodik vasitələrin, söz sıra-sının, ədat və modal sözlərin köməyilə yaranır. Modallıq söz-cümlədə də morfoloji əsasdır. Modal mənalar sintaktik quruluşda belə cümlələrin içərisində üzə çıxır. Xüsusən də, modallığın funksional-semantik sahəsinə daxil olan mənalar (nəticə və davamiyyət, ehtimal, şübhə, güman, qətiy-yətsizlik, inamsızlıq və s. modal mənalar) söz-cümlə ilə ifadəsini türk dillərinin sintaktik əhatəsində tapa bilir.

Türk dillərində söz-cümlələr bir sıra cümlə növlərinin əvəzinə işlənə bilir:

1) cüttərkibli cümlələrin əvəzinə: Azərb. – Kitab bilik mənbəyidir. – Əlbəttə (danışıq dilində);

2) təktərkibli cümlələrin əvəzinə: Azərb. – Səhərdir. – Hə (danışıq dilində); türk – Akşam. – Evet (danışıq dilində);

3) tabesiz mürəkkəb cümlələrin əvəzinə: Azərb. – İl vaxtında gəldi, payız geçikdi. – Bəli (danışıq dilində); tatar – Bolıtlar taraldılar, yaltırap koyaş çıktı. – Hə (danışıq dilində);

4) tabeli mürəkkəb cümlələrin əvəzinə: Azərb. – Həkim danışır ki, ömür qısalır. – Bəli (danışıq dilində); tatar – Koyaş çıkkan vakıtta, bez eşli başladık. – Hə (danışıq dilində).

Bəzi türk dillərində söz-cümlələr təktərkibli cümlənin bir növü kimi nəzərdən keçirilir. Tatar dilində M. Z. Zəkiyev söz-cümləni birtərkibli cümlələr içərisində izah etmişdir [7. S. 139].

Türk dillərində söz-cümlə funksiyasında əsasən modal sözlər iştirak edir. Məsələn, tatar dilində əye, şulay, ee, döres, yarar, yaxşı, yok, tüqel, şöbhəssez, nək üze, əlbəttə, tabiqıy və s. Bu tip sözlər situasiya və kontekstdən asılı olaraq dialoqların replikalarında işlədilir və cavab cümlə söz-cümlə şəklində fikirləri ifadə edir. Məs.: – Unae kilqəndə bezqə kerep çıkkala. – Əlbəttə; – Tınıçrak çaklarında yort turında uylarqa da onıtma. – Yarar! – Kolxoz predsedatele bulıp barasın? – Əye; – Mina açulanmıy-sındır bit? – didem; – Yok, – dide də, irennəre tetrəp, küzləre yaşlənep kitte (Ş. Kamal); – Ə ni öçen şulay? Bu turıda uylap karaqanı barmı son anın? – Yok bit, yok! – Əhə, eləktenme, iblis tokımı; – Tfü. Əydə alay bulsa, şobaqa salabız; – Tfü. Niqə kaçtık son bez; – Ul ukıtuçımı? – Tüqel (İ. Qazi) və s.

Bu cür cümlələrin təsdiq, inkar, sual və emosional tipləri mövcuddur. Belə cümlələrdən ən çox dialoji nitq şəraitində istifadə olunur. Məs.: Azərb. – Əvvəlcə siz için. – Yox, yox! – Bəs atam bu məsələyə necə baxır, Qoca kişi ilə barışıbsınızmı? – Hə (İ. Şıxlı); tatar – Sonda bas sauğala demeksiz be?! – Cook... – Öndiristik stacın cok koy, balakayə? – dep, birden iske kiristi. – Cok, – dep aytkanımşa bolğan cok (S. Cünisov); qazax – Sen bayandamağa dayındaldın ba? – Cakşı (Ğ. Müsiripov); qaqauz – Evda mi Dimu çorbajı? – Yok evda; – San onnarı qördün mü? – Evvet, qördüm (N. Baboqlu); türk Bu arada Ayhan hanım yemeği hazırlamış, sofrayı kuruyordu. Banyoda ellerini yıkayan konuğuna yüksek sesle sordu: – Çorba seversin, umarım? – Evet, çok severem. En çok da mercimek çorbasını (A. Coşkunoğlu).

Ə. Cavadovun fikrincə, söz-cümlə quruluş etibarı ilə təktərkibli cüm-lənin digər tiplərindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Bu fərq özünü sıralanmada da göstərir. Söz-cümlələr öz kütləsi əsasında formalaşan cümlələrdir. Buna görə də söz-cümlədə baş üzv olur. İkinci dərəcəli üzvlərin iştirakı qeyri-mümkündür. Söz-cümlələr üzvlərinə parçalanmayan söz birləşməsi və ya tək bir sözdən ibarət olur [12]. Odur ki, söz-cümlələrdə sözlərin sırasından, cümlə üzvlərinin sıralanmasından danışmaq artıqdır. Madam ki, bir yerdə üzv yoxdur, üzvlərin sıralanması da yoxdur. Lakin başqa təktərkibli cümlələrdən fərqli olaraq söz-cümlələr situasiya, şərait ilə əlaqədar olan cümlələrdir. Söz-cümlənin sırası dedikdə onun mətn, situasiya, qonşu cümlələrdə fikirlə əlaqəsi nəzərdə tutulur. Söz-cümlənin sırası onun yeri deməkdir, qonşu cümlələr arasında mövqeyidir. Bu yer isə söz-cümlənin formalaşması yeridir.

Söz-cümlədəki fikir bəzən cüttərkibli, bəzən də təktərkibli cümlələr ilə konkretləşdirilir, müəyyənləşdirilir. Bu zaman konkretləşdirici cümlə ilə,

3 *

cümlə üzvü ilə söz-cümlə arasında sıra münasibəti meydana çıxır. Ə. Cavadov həmin münasibəti aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmışdır:

1. Söz-cümlə özündən əvvəl deyilmiş fikri təsdiq və ya inkar edir. Danışan fikrinin doğruluğunu bilmək istəyir. Bu və ya digər hadisəyə qarşı öz münasibətini bildirir. Bu zaman söz-cümlələrdən sonra izahedici cümlə və ya cümlə üzvü işlənmir. Danışan soruşanın sualına öz müna-sibətini bir və ya bir neçə söz-cümlə ilə bildirir. Belə hallarda söz-cümlə əvvəldə deyilmiş fikri ehtiva edir və bütöv bir cümləyə bərabər olur. Bu qrupa daxil olan söz-cümlələr müəyyən suala cavab olduğu üçün sual cümlələrindən sonra işlənir. Cavab verən şəxsin ilk cümləsi olur. Buna görə də danışanın (cavab verənin) bütün cümlələrindən əvvəl gəlir. Məs.: – İsgəndəri çağırdın? – soruşdum. – Hə; – Yəqin cəbhəçilər sevinəcəklər? – zorla gülümsəyərək İsgəndərə baxdım. – Hə; – Sənin yatmağa başqa yerin də var? – Yox (T. Kazımov).

2. Danışan öz fikrini təsdiq və ya inkar edir. Burada danışan öz-özü ilə mübahisəyə girir, sual verir, işin nəticəsinə öz münasibətini bildirir. Belə cümlələr ya əvvəlki, ya da sonrakı konteksti ehtiva edir. Bu qrupa daxil olan cümlələrin mətndəki iki sırasını, iki yerini göstərmək olar:

a) Danışan öz-özünə sual verir və sualını təsdiq və ya inkar edir. Ya da ona qarşı öz münasibətini (təsəvvürünü, təəccübünü) bildirir. Belə olduqda söz-cümlə danışanın verdiyi sualdan sonra gəlir. Deməli, danışanın nitqində əvvəlcə cüttərkibli (təktərkibli) cümlə, sonra da söz-cümlə işlənir: – Mən ondan heyfi alınmı? – Yox (danışıq dilində); – Qız-dır, görəsən? Öz-özümə dedim, yox, qadındır; – Qardaşısan? Elə-belə soruşdum. Öz-özümə dedim, yox (T. Kazımov); – Belə fikrə inandınmı? – Əsla! (danışıq dilində); – Bu qapıdır? – Bəli; – Sürücü qardaş da səninlədir? – Yox. – Uzaqdır? – Yox; – Yanıma gəlmisən? – soruşdu. – Bəli; – Başqa təklifin var? – Yox! – Nizami rayonuna rəis qoydular? – Hə; – Prinsipial, qanunsuzluğa qarşı mübariz olduğuna, olmaya peşi-mansan? – deyə Mehman lopa bığlı dodağını gülümsündürməyə çalışdı. – Xeyr... – Qəssab işləyirsən? – Yox (T. Kazımov).

b) Danışan kontekstdəki əvvəlki və ya sonrakı cümlələrdə qoyulmuş fikrə qarşı öz münasibətini bildirir. Bu qrup cümlələrdə söz-cümlə ilk plana çəkilir. Daha doğrusu, cümlələrin sıralanması nöqteyi-nəzərincə birinci yerdə söz-cümlə, ikinci yerdə isə cüttərkibli cümlə durur. Əvvəlki qrupdan fərqli olaraq burada sual və cavab olmur: – Yox, mən vətənsiz yaşaya bilmərəm; – Bəli, sənin dediyin özünü doğrultdu (danışıq dilində).

3. Dialoqlarda çox zaman söz-cümlə yarımçıq cümlə ilə yanaşı işlənir. Yarımçıq cümlə söz-cümlədə qoyulan fikri konkretləşdirir. Belə halda söz-cümlə yarımçıq cümlədəki, dolayı yolla bütöv cümlədəki fikri ya təsdiq və ya da inkar edir. Yarımçıq cümlə konkretləşdirici olduğu üçün o söz-cümlədən sonra gəlir. Burada rast gəlinən sıralanma bir növ əlavələrdə təsadüf olunan sıralanmanı xatırladır. Bu cəhət, ümumiyyətlə, cümlənin, üzvün müəyyənləşdirilməsinə, konkretləşdirilməsinə xas olan cəhətdir. Müəyyənləşdirici söz kimi cümlənin müxtəlif növləri iştirak edə bilər: – Söhbətim, tələbim yadından çıxmayıb? – Yox, hər sözün yadım-dadır; – Bəlkə oğlana zəng edəsən? – Yox, fikirləşməliyəm; – Bu kişi sənə bir pislik etməyib ki? – Yox, əksinə, mənə çox qayğılı olub (T. Kazımov).

4. Mətndə söz-cümlə əsas başqa bir cümlə ilə yanaşı işlənə bilir. Daha doğrusu, söz-cümlədəki fikir başqa bir cümlə ilə təkrar olunur. Belə halda söz-cümlə bütöv cümləyə bərabər tutulur. Söz-cümlə ilə yanaşı işlənən cümlə ondan (söz-cümlədən) sonra gəlir. Çünki sonrakı cümlə söz-cümləni qüvvətləndirir. Məs.: – Əvvəllər məhkum olunmusan? Biləcəri körpüsünü sürətlə keçəndən sonra soruşdum. – Yox. Nə dəxli var? – Cey-ranbatan gölünün sahilinə yaxın həyət evlərində yaşayırsan? – Yo...x, – kişi sözü uzadaraq bir az da xəyallı halda cavab verdi. – Orada qohumların olur? – Yox. Qohumlarım yoxdur. – Deməli, etdiyin cina-yətdən peşmansan? – Hə, amma gərək o oğraşı da öldürəydim. – De-yirsən... məni döyməz? – Yox. Düzgün danışan cinayətkara islah-əmək düşərgəsində də hörmətlə yanaşırlar; – Məndən doymusan? – Yox, bu nə sözdür? – dedim; – Xahişin elə budur? – Hə... Bir də xahiş edərdim ki, məni daha çox istə, əzizlə... (T. Kazımov).

5. Söz-cümlələr biri digərinə cavab olur. Birinci söz-cümlə ikinci cümlədəki əsas fikri təsdiq və ya inkar edir. İkinci və ya sonrakı söz-cümlə əsas cümlədə, beləliklə, söz-cümlədə irəli sürülən fikrə qarşı danışanın münasibətini bildirir. Deməli, kontekstdə cümlələr belə yerləşir: 1-ci yerdə cüttərkibli cümlə, 2-ci yerdə cüttərkibli cümlədəki fikri təsdiq və ya inkar edən söz-cümlə, 3-cü və sonuncu yerdə söz-cümləyə qarşı danışanın münasibətini bildirən digər bir söz-cümlə: – Oktyabr rayonunun ərazisidir? – Bəli. – Bəli. – Qadın ölüb? – Hə, deyirlər qanaxmadan ölüb (T. Kazımov).

Söz-cümlədən sonra qeyri-müəyyən şəxsli cümlə gəlmişdir. Söz-cümlə dialoq şəraitində təkrar edilir: – ...evimə, ata mülkümə sahib olmaq istəyirdin? – Hə, hə... yaxın gəlmə... – Məni döyməzlər ki? – Yox. – Əsla (T. Kazımov).

Dialoqun sual cümləsi elliptik sual cümləsindən ibarət olur, cavab isə təsdiq bildirən söz-cümlədir, modal sözlə ifadə olunmuşdur: – Bağışlayın, nə vəzifəsinə? – Əlbəttə rəis (T. Kazımov).

6. Söz-cümlə ilə yanaşı, irəli sürülmüş fikri tamamlayan başqa cümlə işlənir. Burada tamamlayıcı cüttərkibli cümlə söz-cümlədəki fikrin eyni deyildir. Beləliklə, söz-cümlə ondan sonra gələn cümlə ilə mürəkkəb cümlənin tərkibi kimi çıxış edir. Burada yenə də söz-cümlə tamamlayıcı cümlədən əvvəl gəlir. Məs.: – Haqqınızda ölüm hökmü çıxarmayıblar ki? – yenə gülümsəyərək istehza ilə soruşdum. – Yox, Allah özü hökm çıxararaq sizin cəzanızı verəcək; – Məni siz çağırtdırmısınız? – Bəli, mən çağırtdırmışam (T. Kazımov).

Sual cümləsindəki fikir söz-cümlədən sonra yenidən təkrarlanır. Bəzən sual cümləsində soruşulan məsələnin söz-cümlə işlənən cümlədə əksi oxucuya çatdırılır. Məs.: Azərb. – Sən zarafat edirsən? – Yox, ciddi deyirəm (T. Kazımov); türk – Kitapı oxudunmu? – Hayır; – Yola çıkırsınız? – Elbet (B. İsmail); başqırd – Aldaşsa son?– Yuk (F. Xalidi); qazax – Sensiz jok kuanış? – Jok (danışıq dilində); – Tuğızğan ata-ana jok? – Jok; – Tuğızarlık bala jok? – Jok (Abay); – Joktın jalı jok? – Jok (Müstafin); – Cok kılamız çaurdı tez? – Cok (Jambıl); özbək – Esi yuk? – Yuk. – Ukiysizmi? – Yuk; Ota-onaqiz bormi? – Yuk (danışıq dilində); tatar – Javabında ana dide? – Yuk, sanduqaç, uynasam dəresem kala (Q. Tukay); – Uyterqə yuk inde? – Yuk (Q. İbrahimov); türkm. – Papris bar? – Yök (danışıq dilində); uyğur – Kitop yak? – Yak (K. Kərimov); başqırd – Əlbittə, şiksiz (danışıq dilində); qazax – Sinen tal çıbıqı aşatuınnan? – Əlbette (A. Aliş); qırğız – Albette, sözsüz (danışıq dilində); özbək – Xat kelib turibdimi? – Əlbəttə (danışıq dilində); tatar – Tuzınamı? Tuzına qınamı son! – Əlbəttə, şiksiz (A. Qilyazov); türkm. – Yıqnakda qeplemeli? – Elbette (N. Xojaqeldiev); uyğur – Mektupu aldın? – Alvəttə (danışıq dilində); türk – Bənəm, Ömer nasıl? – Hiç (A. Nesin); başqırd – His te (danışıq dilində); türkm. – Vey-vey, nəme boldı? – Hiç (X. Dur-dıev).

Q. Kazımovun fikrincə, söz-cümlələri bir sözdən ibarət olan cüttərkibli və təktərkibli cümlələrlə eyniləşdirmək olmaz. Cüttərkibli və təktərkibli cümlələr üzvlənən cümlələr olduğundan bir sözlü belə cümlə-ləri başqa sözlərlə əlaqələndirmək, sintaktik əlaqələri göstərmək, buraxıl-mış üzvləri bərpa etmək, zaman və şəxs kateqoriyaları müəyyənləşdirmək mümkündür. Bu xüsusiyyətlər söz-cümlələrdə yoxdur.

Adlıq cümlələrin əsasında adlıq halda olan əşya məzmunlu sözlər durur, söz-cümlələr isə xüsusi söz qrupu ilə – ədatlar, modal sözlər və nidalarla ifadə olunur. Bir sözdən ibarət olan yarımçıq cümlələrin buraxıl-mış üzvlərini asanlıqla (mətnə və situasiyaya əsasən) bərpa etmək olur, söz-cümləyə üzv əlavə etmək olmaz. Söz-cümləni onun sinonimi olan üzvlənən cümlə ilə yanaşı işlətmək olar [33].

Vokativ cümlələr. Vokativ termini latın mənşəli olub (vocativus) çağırış, müraciət, əzizləmə mənalarını bildirir. Çağırış halında olan isim-lər vokativlik yarada bilir. Vokativlik bütün dillərdə üzə çıxır. Bu halda vokativlər funksionallaşır. Ona görə də Azərbaycan tədqiqatçıları voka-tivliyi sadəcə olaraq dil səviyyəsinin kateqoriyası yox, həmçinin də ümumdil kateqoriyası hesab etməkdə haqlıdırlar [44. S. 7].

Vokativləri araşdırıcılar həm leksik-qrammatik, həm də sintaktik planda öyrənmişlər. Vokativlər çağırış bildirən sözlər və ya cümlələrdir. Belə sözlərin tarixi lap qədimdir. «Dilin ibtidai dövrlərində tam müstəqil vahidlər olan çağırış bildirən sözlər sonralar tədricən cümlə kimi formalaşmağa başlamışdır» [45. S. 61].

Türkologiyada Q. Ramstedt, A. Şerbak, L. Pokrovskaya, A. Yuldaşev və başqaları qeyd edirlər ki, türk dillərində müraciət halı bir sıra dillərdə öz forma rudimentlərini qoruyub saxlamışdır. Özbək dilçisi B. Urinbayev vokativlik kateqoriyası haqqında tədqiqatlar aparmışdır. O, yazır ki, vokativ – bu adlıq halın xüsusi formasıdır [46]. Azərbaycan və ingilis dillərinin materialları əsasında E. Mirzəyev vokativ vahidlərin prosodik təhlilini aparmışdır [47]. M. Adilov vokativ sözləri imperativlər adı altında tədqiq etmişdir [14. S. 475].

Vokativlər və imperativlər sintaktik parametrlərinə görə universaldır və eyni prizmadan öyrənilir. Türk dillərində vokativ cümlələrlə adlıq və yarımçıq cümlələrin arasında olan ümumi və ayrılan cəhətlər mövcuddur. Vokativ vahidlərin də türk dillərində özünəməxsus yeri var. Səs, çağırış siqnalları hələ tarixən qədim insanların ekspressiv danışıq tərzində əhə-miyyətli rol oynamışdır. Belə sözlərin cümlə əmələ gətirməsi emosional hissi qüvvətləndirmişdir. Emosiya – insanın ətraf aləmdəki reaksiyasıdır. Zəngin insan emosiyası vokativ elementlərin iştirak etdiyi cümlələrdə geniş əks-səda doğurmuşdur. Ona görə də dilin sonrakı mərhələlərində vokativlik mühüm linqvistik hadisə kimi meydana çıxmışdır. Məs.: türk – A, gözümün beğeği, ben de seni bekliyorum. Aman doktor, canım cicim doktor, derdime bir çare bil! (danışıq dilində). Biz burada vokativ sözlərdən yox, vokativ cümlələrdən bəhs etməliyik. Ona görə ki, vokativ cümlələr də söz-cümlələrə yaxındır. Üzvlənməyən cümlə qrupuna daxil-dir. Bəzi türkoloqlar (A. Kononov, Q. Bertaqayev, L. Pokrovskaya, R. Əmirov və b.) üzvlənməyən bu cümlə növünü də təktərkibli cümlənin sferasında nəzərdən keçiriblər.

Vokativ cümlələr terminini ilk dəfə dilçiliyə A. A. Şaxmatov gətir-mişdir. Onun müşahidələrinə görə, bu cümlə tipi qədim tarixə malikdir. Vokativ cümlələr – təktərkibli cümlənin bir tipi kimi özünəməxsus modal, predikativ və intonasiya xüsusiyyətlərinin daşıyıcısıdır. Belə cümlələrdə intonasiya dominant xarakter kəsb edir. Ton və intonasiya vokativ cümlə-

lərdə xüsusi nəzərə çarpır. Məs.: Azərb. – Ədə Kərbəlayi Həsən (əli ilə «bərk vur» işarəsi edir) (C. Məmmədquluzadə).

Bununla yanaşı, Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi Y. Seyidov Q. Kazımovun «Müasir Azərbaycan dili» (Bakı, 2004) dərsliyi haqqında yazdığı məqalədə qeyd edir ki, vokativ cümlə adlı cümlə növü yoxdur. Sözlərin cümlə mövqeyində işlənməsi onların cümləyə çevrilməsi demək deyil, istər həyəcanla deyilsin, istər həyəcansız. Ümumən, vokativ adlı cümlə növü yoxdur [48. S. 660]. Biz Y. Seyidovun fikri ilə razılaşmırıq. Çünki vokativ cümlə termini türkoloji dilçilikdə də işlədilir. Bu barədə tədqiqatlar da az deyil.

Türk dillərində vokativ cümlələrin semantik təsnifi də müxtəlif prinsiplərə əsaslanılır:

1) vokativ cümlələr çağırış, müraciət məqsədi ilə istifadə olunur: Azərb. Amma Orxanın səsi bir az da uzaqdan eşidildi: – Azər... Azər dinmədi. – Azər... Azər… (A. Babayev);

2) vokativ cümlələrdən qiymətləndirmə – əzizləmə məqsədi ilə istifadə olunur: Azərb. Tahir uşaqlarını əzizlədi: – İgidlərim, qoçaqlarım (M. İbrahimov); Nazim müəllim bircə bunu deyə bildi: – Naxələf (Ə. Ha-cızadə).

Müasir Azərbaycan dilinin sintaksis dərsliklərində vokativ cümlələr haqqında ilk məlumatı Q. Kazımov verib. Müəllif yazır ki, üzvlənməyən cümlələrin bir növü də vokativ cümlələrdir. Bunlara xitab cümlələr də deyilir. Vokativ cümlələrin əsasında adlıq halda müraciət, çağırış bildirən sözlər durur. Bunlar xitablara bənzəyir, lakin müstəqil işlənməklə nara-zılıq, etiraz, işarəetmə, diqqəti cəlbetmə, xəbərdarlıq və s. kimi mənalar ifadə edərək xitablardan fərqlənir. Vokativ cümlələr sinkretik xarakter daşıyır, adlıq cümlələrə, təktərkibli cümlələrə oxşayır, lakin üzvlənməyən cümlələr kimi çıxış edir. Bu cür cümlələri baş və ikinci dərəcəli üzvlərə ayırmaq qeyri-mümkündür [33. S. 208–209].

Müraciət insanlara, heyvanlara, quşlara və s. aid olur:

a) insanlara müraciətlə işlədilən vokativ cümlələr: Azərb. – Əşi, bəsdir! Aaaz, indi abrını ətəyinə bükəcəyəm (C. Məmmədquluzadə);

b) heyvanlara, quşlara müraciətlə işlədilən vokativ cümlələr: Azərb. – Cip-cip cücələrim, mənim qəşəng cücələrim (T. Elçin); – Toqquş... toqquş, ay çər dəymiş, dayansana! (Ə. Muğanlı);

c) ətraf aləmə, auditoriyaya müraciətlə işlədilən vokativ cümlələr: Azərb. – Şşşş! Sakitlik yaradın (Ə. Muğanlı).

Formal cəhətdən vokativ cümlələr adlıq cümləyə oxşayır. Amma fərqli əlamətlər də vardır. Vokativ cümlə subyektiv münasibətləri ifadə edir, adlıq cümlə isə təktərkibli cümlənin bir növü kimi mübtəda əsasında formalaşır.

Vokativlər ekspressiv mahiyyətlidir və bütün vokativ formalar, voka-tiv cümlələr bədii əsərlərdə qüvvətli emosiya, dərin ruhi vəziyyətlər üçün ən münasib ifadə vasitələrindən olmuşdur. Çağırış məqsədi ilə işlənib qrammatik cəhətdən cümlənin heç bir üzvü ilə rabitələnməyərək sözlər və söz birləşmələri vokativləşməklə estetik hadisəyə çevrilir. Lüzumsuz ritorikadan, sözçülükdən uzaqolma yolunda çəkilən zəhmətin bəhrəsi kimi söz sənətkarının sözlərdən yaradıcı şəkildə, bacarıqla istifadə üsuludur ki, vokativin yaratdığı hissi durumu tam halda götürüb poetik təhlildən keçirmək imkanları açır:

Müharibə! Hər millətinQüdrətinə, Qüvvəsinə. Müharibə! Çoxdan böyükHəqiqətdirYer üzündə.

Sən yeməsən,Onda səni yeyəcəklər.Sən döyməsən,Onda səni döyəcəklər.Zaman! Öz əliyləm qurdu aləmiZaman!Hər bir şeydə yaşayır Zaman! Alıb öz çiyninə qarışqa kimiBütün ömürləri daşıyır Zaman!

(Vaqif Nəsib. Dağ havası)

Cümlənin strukturuna daxil olmayıb vokativ səciyyə daşıyan Müha-ribə, Zaman çoşqun hiss yaradır, bu üsula üstünlük verən şair qələminin məhsulunda müraciət olunan anlayış ön plana çəkilərək qabarıqlaşdırılır.

Tatar dilində vokativ cümlələrin (endəş süzler) müraciət, çağırış formaları müxtəlifdir:

1) insanlara müraciət: – Sez, Asiya xanım, berençelerdən bulıp ba-rarsız; Qaliulla babay, bu almalarnı sezdə niçek atıylar? – Şulay, Qali enem, beznen uramda da bəyrəm buldı; – Utız tuqızınçı diviziyadən, iptəş polkovnik! – dip raport birde; – Frontovik iptəşlər, nersə son bu? – dip soradı ul (Şamov);

2) heyvanlara müraciət: – Əytçe, koşçıqım, sine kem jəberləde; – Utırdım yaşel vaqonqa, karıyım tərəzəsennən. Kübələqem, tüqərəqem, asıl koşım, sanduqaçım, xatlar kötəmen sinnən (F. Kərim). – İ büre, büre! Sin sarı yonlı bulsan, min ak sakallımın (Q. Tukay);

3) cansız əşyalara müraciət: – Ax jırlar, jırlar, sez keşe yörəqen nərsə qenə eşlətmisez! Yullarımnın başı sində, urman! (H. Taktaş).

Vokativlər adətən insana müraciətlə işlədilən cümlələr kimi izah edilir. Belə cümlələr insanla yanaşı, başqa canlılara – heyvanlara, quşlara müraciətlə də işlədilir, onları əzizləmək, çağırmaq, oyatmaq, hərəkətə gətirmək, bir işə təhrik etmək məqsədi güdür. Məs.: Azərb. Camaat dağa köçür: – Dəh... dəh... hoha... ho.. Toşa... toş!.. Qız toyuqları çağırdı: – Dü... dü... dü... çip... çip... çip (C. Bərgüşad).

Müraciətlər vokativ cümlələrdə daha qabarıq olur: Azərb. – A gədə, bir bura gəl! (C. Məmmədquluzadə); – Aaaz, niyə çörək itirən oldun! (C. Bər-güşad); tatar – Ala, ala, koyınız, moldeke, kırşın caska camandık tilemey (S. Cünisov); heyvanlara, quşlara müraciətlə: Azərb. – Dəh, dəh! Sürətini artır, ay köhlən! (Mir Cəlal); – Kiş-kiş, – deyə toyuqları qovdu (danışıq

dilində); tatar – Kış-kış, özimiz mına coğarğı eldenbiz; – Dex, dex! Men, men atan mırzanın at kosşısımın (S. Cünisov) və s.

Vokativ cümlələrdə özünəməxsus intonasiya xüsusiyyəti, danlaq, məzəmmət, tənə, qınama, təəccüb, heyrət, təəssüf, heyifsilənmək və s. mənalar mövcuddur. Məs.: başqırd Kemder kapıl ğına işek kaktı. Buran, inenə şinelen halıp, solanğa sıktı həm, karanğı bulha la, işek töböndə torğan keşene şunda uk tanını: – Xəydər? – Eye, min... (A. Bikçentaev).

Vokativ cümlələrdə çağırış intonasiyası üstünlük təşkil edir. Məs.: türk – Abi! Abi! (ağabəy) Canım, nirede kaldın? (A. Kamal); Azərb. – Ay ev sahibi, ay ev sahibi... Bir bayıra çıxsana! (S. Əhmədli).

Məsdər təktərkibli cümlələr. Belə cümlələrin xəbəri felin substantiv-ləşmiş forması – məsdərlə (hərəkət adı ilə) -mak, bəzən də -ma forması ilə ifadə olunur. Məs.: türk – Senin elinle ölmek! İki sokak çocuğunun kavğa etmesi (danışıq dilində); Azərb. – Dünyanı parçalamaq, bölmək! Həyatı sevmək, düşmənə nifrət etmək! (S. Əhmədli).

Beləliklə, struktur formulasına görə təktərkibli cümlələr müxtəlif tip cüttərkibli cümlələrin, yarımçıq və elliptik cümlələrin funksiyasını yerinə yetirir. Üzvlənməyən cümlələrin iki tipinin türk dillərində müqayisəli yolla tədqiqi aşağıdakı nəticələri çıxarır:

1. Üzvlənməyən cümlələr və onların iki tipi (söz-cümlə və vokativ cümlə) türk dillərində mübahisəli və çox az öyrənilmiş məsələlərdəndir.

2. Bu tip cümlələr yarımçıq və ara cümlələrlə hələ də qarışıq salınır. 3. Azərbaycan və özbək dillərində bu tip konstruksiyalar monoqrafik

şəkildə öyrənildiyi halda, digər türk dillərində məktəb qrammatikası səviyyəsində tədqiq edilmişdir. Bu da göstərir ki, belə cümlələrin müasir türk dillərinin hər birində öyrənilməsi qarşıda duran məsələlərdəndir.

4. Kənd, məişət mövzusunda bədii əsərlərin dilində vokativ cümlələr nisbətən çox işlədilir. İnsanlara, heyvanlara, quşlara və digər əşyalara müraciətlə deyilən vokativlərinin toplanması, sistemə salınması bu mövzunun çox mühüm əhəmiyyət daşıdığını göstərir.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Üzvlənməyən cümlə tiplərinin üzvlənən cümlələrlə oxşar və fərqli cəhətlərinin geniş elmi planda müəyyənləşdirilməsində, dialoq nitqinin spesifik xüsusiyyətlərinin təyin olunmasında bu məqalənin nəzəri müddəalarından istifadə oluna bilər. Müasir türk dillərində bu tip cümlə növləri müqayisəli aspektdə öyrənilərsə, həmin məqalənin müddəalarından bəhrələnmək olar. Tədris prosesində, müəyyən nitq şəraitində bu tip cümlələrdən istifadə yolları belə məqalələrə istinadən də mənimsədilə bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Шахматов А. А. Синтаксис русского языка. М.: Учпедгиз, 1941.

2. Гвоздев А. Н. Современный русский литературный язык: (Синтаксис). М., 1968.

3. Киприянов В. Ф. Нечленимые предложения в современном русском языке как особый структурный тип простого предложения // Рус. яз. в школе. 1961. № 5.

4. Мещанинов И. И. Члены предложения и части речи. М.; Л., 1945.

5. Лекант Н. А. Синтаксис простого предложения в современ-ном русском языке. М., 1974.

6. Əхмер К. Башкорт теле грамматикасы: (Синтаксесе). Юфю, 1956.

7. Зəкиев М. Хəзəрге татар əдəби теле: (Синтаксис). Казан, 1958.8. Гуламов А. Г., Аскарова М. А. Хозерги узбек адабии тили:

(Синтаксис). Тошкент, 1965.9. Кунаа А. Простые предложения современного тувинского

языка: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Алма-Ата, 1970. 10.Əfəndiyev C. Təktərkibli cümlələr // Azərbaycan dilinin

qrammatikası. Bakı, 1959.11.Budaqova Z. Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlələr. Bakı,

1963.12.Cavadov Ə. Təktərkibli cümlələr // Azərbaycan dilinin sintaksisinə

dair tədqiqlər. Bakı, 1963.13.Məmmədov N. Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları. Bakı, 1971.14. Adilov M. Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. Bakı, 1974.15.Шадманов Э. Слова-предложения в современном узбекском

языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Ташкент, 1970.

16. Кулиева О. Дж. Слово-предложение в современном азербай-джанском литературном языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Баку, 1978.

17.Бабаева А. Неполные предложения в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Ташкент, 1968.

18.Андреев И. А. Структура простого предложения современного чувашского языка: Автореф. дис. …д-ра филол. наук. М., 1970.

19.Хазраткулов А. Диалогическая речь в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Самарканд, 1966.

20.Халдарова С. Семантико-структурные особенности диалоги-ческой речи в современном узбекском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Ташкент, 1974.

21.Амиров Р. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи: Автореф. дис. …д-ра филол. наук. Алма-Ата, 1972.

22.Уринбаев Б. Вопросы синтаксиса узбекской разговорной речи: Автореф. дис. …д-ра филол. наук. Ташкент, 1976.

23.Сафиуллина Ф. С. Синтаксис татарской разговорной речи. Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1978.

24.Балаев А. Основные коммуникативные характеристики диа-лога: Автореф. дис. …канд. филол. наук. М., 1971.

25.Занко С. Ф. Основные вопросы лингвистической теории диалога: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Казань, 1971.

26.Балтаева Р. Интонационная структура общего вопроса в современном татарском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Казань, 1973.

27.Ахундов Дж. М. Вопросительные предложения в современном азербайджанском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Баку, 1969.

28.Ахмедов А. Вопросительное предложение в современном узбекском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Ташкент, 1965.

29.Kazımov İ. B. Oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq cümlə: Nam. dis. Bakı, 1987.

30.Əfəndiyev C. Söz-cümlə // Azərbaycan dilinin qrammatikası. Bakı, 1959. H. 2: Sintaksis.

31.Cavadov Ə. Müasir Azərbaycan dilində şəxssiz cümlələr: Nam. dis. Bakı, 1956.

32.Abdullayev Ə., Seyidov Y., Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1972. H. 4: Sintaksis.

33.Kazımov Q. Ş. Müasir Azərbaycan dili: Sintaksis. Bakı: Ünsiyyət, 2000.

34.Vəliyev S. Türk dillərində sadə cümlə. Bakı: Nurlan, 2005.35.Cahangirov M. Müasir Azərbaycan dilində üzvlənməyən cümlələr

// Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərləri: (Dilçilik məcmuəsi). Bakı, 1960. C. 14.

36.Расулов И. Р. Односоставные предложения в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис. …д-ра филол. наук. Ташкент, 1975.

37.Современный туркменский язык. Ашхабад, 1960.38.Rüstəmov R. Türk dilinin sintaksisi. Bakı: Nurlan, 2009.39.Azərbaycan dilinin qrammatikası. Bakı, 1959. H. 2: Sintaksis.40.Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Elm, 1981. H. 3: Sintaksis.41. Ağayeva F. Şifahi nitqin sintaksisi. Bakı: Maarif, 1975.42. Ализаде З. А. Модальные слова в современном азербай-

джанском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. Баку, 1963. 43.İsmayılzadə G. Türk dillərində modallıq və onun leksik yolla ifadə

vasitələri: Nam. dis. avtoref. Bakı, 2007.44.Гаджиева Н. Вокативы в азербайджанском языке: Автореф.

дис. …канд. филол. наук. Баку, 1992.45.Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка.

М., 1955. 46.Уринбаев Б. Хозирги узбек тилида вокатив категория. Тош-

кент, 1972. 47.Мирзоев Э. Просодический анализ вокативных единиц

английского и азербайджанского языков. Баку, 1988.48.Seyidov Y. Əsərləri: 15 cilddə. Bakı, 2010. C. 9.

ИСМАИЛ КЯЗИМОВ, ДЖАХИД ИСМАИЛ ОГЛЫ

СЛОВА-ПРЕДЛОЖЕНИЯ И ВОКАТИВНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ В СОВРЕМЕННЫХ

ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ

Р е з ю м е

В статье на основе новейших достижений паралингвистики и когнитивной лингвистики исследуются малоизученные в тюрко-логии структурные особенности слов-предложений и вокативных предложений. Здесь также анализируются «гибкая деятельность» данных конструкций как коммуникативных единиц, составляющих

диалогические тексты в синтаксической структуре тюркских языков, их семантика и выразительные возможности.

Ключевые слова: слово-предложение, вокативное предложение, модальные значения, когнитивная лингвистика

ISMAIL KAZIMOV, JAHID ISMAILOGLU

WORD-SENTENCES AND VOCATIVE SENTENCESIN THE MODERN TURKIC LANGUAGES

S u m m a r y

In the article on the basis of the newest achievements of para-linguistics and cognitive linguistics are investigated structural pecu-liarities of word-sentences and vocative sentences which are insufficiently touched upon in Turkology. Here also are analysed «the dynamic activity» of these constructive types as communicative units – constituents of dialogical texts in the syntactic structure of the Turkic languages, their semantics and expressive means.

Key words: word-sentence, vocative sentence, modal meanings, cognitive linguistics


¹ 4 2011

KÜBRA QULİYEVA

AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏKİBİR SIRA ƏVƏZLİKLƏRİN LEKSİK-SEMANTİK TƏHLİLİ

X ü l a s ə. Müasir dialekt və şivələrimizdə əvəzliklərin ədəbi dildə rast gəlinməyən elə şəkilləri və hallanma formaları mühafizə edilməkdədir ki, bunların qədim mənbələr, yaxud yazılı qaynaqlarla müqayisədə qədim elementlər olduğu aşkara çıxır. Bu mənada ədəbi dilimizdə, eləcə də dialekt və şivələrimizdə işlənən mən / ben, nara / nere, şu, kəndi, hancaru və s. kimi əvəzliklərin leksik-semantik baxımdan izahı maraq doğurur. Əvəzliklərin abidələrlə, eləcə də dialekt və şivələrlə qarşılıqlı-müqayisəli tədqiqi nəticəsində belə qənaətə gəlirik ki, dilin inkişafının müəyyən mərhələlərində Azərbaycan dili digər oğuz qrupu dilləri ilə olduqca yaxın olmuşdur. Eyni zamanda intralinqvistik baxımdan şivələr arasında kəskin hüdud və radikal fərqlər olmamışdır.

Açar sözlər: əvəzlik, dialekt və şivələr, yazılı qaynaqlar,

intralinqvistik amillər

Müxtəlif nitq hissələrini əvəz edərək cümlə içərisində həmin nitq hissəsinin vəzifəsini yerinə yetirmək xüsusiyyəti yalnız əvəzliklərə məxsus olduğundan onların dilçilikdə rolu xüsusidir. Qeyd edək ki, əvəzliklərin qədim variantlarının üzə çıxarılmasında yazılı mənbələrlə yanaşı, dialekt və şivələrin də rolu böyükdür. Belə ki, bu gün müasir dialekt və şivələrimizdə əvəzliklərin ədəbi dildə rastlanmayan elə şəkilləri və hallanma formaları mühafizə edilməkdədir ki, bunların qədim mənbələr, yaxud yazılı qaynaqlarla müqayisədə qədim elementlər olduğu aşkara çıxır. Bu mənada ədəbi dilimizdə, eləcə də dialekt və şivələrimizdə işlənən bir sıra əvəzliklərin leksik-semantik baxımdan izahı maraq doğurur.

Bən / mən əvəzliyi. Tarixi materialların dilindən məlum olur ki, Azərbaycan dilində birinci şəxsin təkini ifadə edən mən əvəzliyi orfoqrafiyada həm mən, həm də bən kimi yazılmışdır. Tədqiqat bu əvəzliyin türk dilləri arasında yalnız müasir türk ədəbi dilində ben kimi işlənmə formasını qoruduğunu göstərir. Digər türk dillərinin əksəriyyətində mən / men şəkli üstünlük təşkil etməkdədir. Məsələn, Azərbaycan, uyğur, türkmən, qumuq, qazax, qırğız, özbək, Altay və qaraqalpaq dillərində qeyd etdiyimiz formaya rast gəlmək olur. Yazılı abidələrin araşdırılmasından bən formasının dilin qədim dövrlərinə aid mənbələrdə – Xə-tainin, Həsənoğlunun, Qazi Bürhanəddinin, Füzulinin əsərlərində, «Əhməd Hərami», «Qisseyi-Yusif», «Vərqa və Gülşa», «Əsrarnamə», «Şəhriyar» dastanlarının dilində işləndiyini görmək mümkündür.

Qeyd edək ki, bu mənbələrin də çoxunda bən və mən əvəzliklərinin paralel işləndiyi müşahidə olunur. Abidələrin dilində daha çox mən əvəzliyinə yer verilməsi Azərbaycan dili üçün bən əvəzliyinin səciyyəvi olmadığını və dilin müəyyən mərhələsində tədricən dildən çıxmaqda olduğunu göstərir. Həqiqətən də Xətai yaradıcılığından sonra ədəbi qaynaqlarda bən əvəzliyinə təsadüf edilmir. Beləliklə də, birinci şəxs əvəzliyində bir müddət bu ikiliyin olmasına baxmayaraq, dilimizdə mən şəklinin sabitliyi, xüsusilə danışıq dilində qüvvətli olduğu üçün sonralar yazıda da bir imlada sabitləşməsinə təsir göstərmişdir.

Abidələrin tədqiqi mən əvəzliyinin ismin yönlük halında mənə / mana / / maŋa / manqa / bana / bənə şəkillərində işləndiyini göstərir. Bu haqda H. Mirzəzadə yazır: «XIV–XVII əsrlərdə hər iki imla xüsusiyyəti [mana, bana] mühafizə edilmişdir. Daha sonralar, yəni istər XIX və istərsə də XX əsrin şeir dilində təsadüf edilən mana şəklini normal bir hal hesab etmək olmaz, çünki

belələri yalnız şeirdə üslub xatirinə olan bir münasibətdən irəli gəlmişdir» [1. S. 170].

Zənnimizcə, bu fikirlə razılaşmaq doğru olmaz. Çünki bu üslub xatirinə deyil, yazıçının öz dialekt xüsusiyyətindən irəli gələn bir hal kimi də qəbul oluna bilər.

Mən əvəzliyinin yönlük halda işlənmə forması demək olar ki, türk dillərində müştərəkdir. Hətta çuvaş dilində sözün adlıq hal forması man-dır. Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupunda və Meğri şivələrində də man, san formalarının işləndiyi görülür, məs.: Man buləri yaxşi taneyram (Meğ.); Man qocalmışam da, ılxı görməmişəm, nə bülləm? (Nax.).

Bu forma Azərbaycan dilinin Zəngilan, Füzuli şivələrində, Ordubad dialektində də müşahidə olunur, məs.: Man da getdim o kəndə; Man saŋa ay demənəm, qaşıŋa yay demənəm; Dədaŋa deynən sanı çağrellar; San qorxuv eləmersan, ağzıŋa nə gəler danışersan; Şah Abbas tez içəri girif dedi: san nə danışersan, qurt nə gəzer, man gəlif qaravıl çəkerəm [2. S. 13].

Müasir türk dilində ben əvəzliyi də ismin yönlük halında bana formasında işlənir. Türkoloqlar bunu həmin əvəzliyin qədim dövrlərdə ng və ya sağır nunla banga > manga, baŋa > maŋa formasında işlənməsi ilə əlaqələndirirlər [3. S. 307]. T. Banquoğlu bunu belə izah edir: «Lakin bunu qədim türk dilindən çıxış edərək burun-damaq samitinin saitləri qalınlaşdırması ilə də bağlaya bilərik» [4. S. 358]. Digər tərəfdən, maŋa, mağa, maa kimi variantlarda işlənməsi türkologiyada mən əvəzliyinin vaxtilə man kimi işlədilməsi fikrinin də ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu fərziyyənin doğruluğunu həmin əvəzliyin dialektlərdəki işlənmə durumu da sübut edir. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin qərb qrupunda I və II şəxs əvəzliklərinin sağır ŋ ilə işlənən variantına təsadüf edilmişdir: Məŋ elə sizi gəzerdim; Dedi məŋ də sizdənəm; Səŋ çıx get, məŋ hələ burdoyam (qərb qrupu) [2. S. 14].

Muğan qrupu şivələrində də bir sıra faktların qeydə alınmasına baxmayaraq həmin xüsusiyyətlər qərb qrupunda daha çox qalmışdır və həmin qrup üçün səciyyəvi hesab olunur.

Azərbaycan dili dialekt və şivələrindən Zaqatala, Qax şivələrində qıpçaq tipli türk dillərinə xas olan -ğa (məğa / mağa) yönlük hal şəkilçisi kimi işlənir. Oğuz rayonu şivələrində isə maha, saha formalarının da işləndiyi qeydə alınmışdır [5. S. 184].

Sənsizin əvəzliyi. Şəxs əvəzlikləri ilə bağlı bir maraqlı fakt abidələrin dilində inkar şəkilçisi qəbul etmiş sən (sənsiz) əvəzliyinin sənsizin formasında işlənməsidir: Sənsizin könlüm, şəha, bir külbeyi-viranədir [6. S. 180]; Sənsizin halım pərişan, biqərar oldu yenə [7. S. 54]; Vəh ki, buldum sənsizin avarə bilmən neyləyim [8. S. 57].

H. Mirzəzadə haqlı olaraq -sizin şəkilçisinin -siz şəkilçisinin sinonimi və zərf düzəldən şəkilçi olduğunu qəbul edir [9. S. 188].

R. Eyvazova Kişvəri «Divan»ında işlənmiş sindin sözünün də ‘sənsiz’ mənasını ifadə etdiyini qeyd etməsinə baxmayaraq, eyni şəkilçi ilə düzələn andin sözü haqqında məlumat vermir: Bulmışam rüsvalığ sindin məni rüsva nəsib [8. S. 6); Damənim göz qanidin andin ləbaləb doldi kim [8. S. 57].

Zənnimizcə, burada da müəllifin fikri ilə razılaşmaq düzgün deyil. Belə ki, əvvəla, sənsizin sözü -in şəkilçisi ilə düzəlmişdir. Səndin / sindin sözündə isə göründüyü kimi -din şəkilçisi işlənmişdir. Fikrimizcə, bu nümunələrdə -din uyğur mənşəli olub, -dan / -dən çıxışlıq hal şəkilçisindən başqa bir şey deyil. Çünki müraciət etdiyimiz yazılı abidələrdə Azərbaycan dilində yazan müəllif-lərin qıpçaq, uyğur, osmanlı türkcəsində yazan müəlliflərdən təsirləndikləri əyani şəkildə görülməkdədir. Yeri gəlmişkən bir məsələni də qeyd edək ki, tədqiqata cəlb olunan bədii mənbələrin əksəriyyəti orta əsrlərə aiddir və həmin dövrlərdə şərqdə cağatay, qərbdə isə osmanlı türkcəsi olmaqla iki yazı dili paralel şəkildə inkişaf etməkdə idi. Təbii ki, bu Azərbaycan dilində yazan müəlliflərin əsərlərinə təsir göstərməyə bilməzdi. Bu formanın yazılı abidələrin çox az qismində işləndiyini müşahidə etmək olur: Məndən diləmək murad səndin [10. S. 22]; Lütfün ilə kəsmə vayə məndin [10. S. 22]; Ta tişrəyə kimsə andin agah [10. S. 25]; Yusifi sizlər məndin dilədiniz [11. S. 107].

Nümunələrin hamısında -din şəkilçisinin əvəzliyə yalnız çıxışlıq halın ifadə etdiyi məna çalarını verməsi fikrimizin doğruluğunu sübut edir.

Müasir dialekt və şivələrimizin heç birində bu formaya təsadüf olunmadığından bunun dilimiz üçün səciyyəvi olmadığı və qıpçaq qrupu türk dillərinə məxsus element olduğu da aydın olur.

Şu əvəzliyi. Azərbaycan dili üçün xarakterik olmayan əvəzliklərdən biri də bir sıra türk dillərində, o cümlədən müasir türk ədəbi dilində işlənmə tezliyi yüksək olan şu əvəzliyidir. Şu işarə əvəzliyi türk dilində o və bu əvəzlikləri arasında orta mövqe tutur, yəni bu-dan uzaq, o-dan isə yaxın məsafədə yerləşən əşya və varlıqlara işarə etmək üçün istifadə olunur. Türk dilçiləri şu əvəzliyi ilə


bu əvəzliyi arasındakı fərqi bir də şu əvəzliyində konkretliyin olmaması, əşya və varlıqları qeyri-müəyyən şəkildə bildirməsi ilə izah edirlər.

Azərbaycan dilinin əksər dialekt və şivələrində şu əvəzliyinə yalnız şunu götü, şunu qoy, şunu apar, şunu gəti ifadələrində rast gəlirik. Həmin dialekt və şivələrdə şu əvəzliyi müştərək şəkildə həm yaxını, həm də uzağı göstərməklə həm bu, həm də o əvəzliklərinin funksiyasını özündə birləşdirir. Hər halda başqa dillərə nəzərən Azərbaycan dilində qalmaması da, zənnimizcə, bu iki əvəzlik arasındakı məna hüdudunun aradan qaldırılması ilə bağlıdır. Mənbələrdə şu əvəzliyinin sərbəst və müxtəlif hal şəkilçiləri qəbul etmiş formalarının da işləndiyini görmək mümkündür. Əlinin «Qisseyi-Yusif» əsərində bu işarə əvəzliyinin oşal formasına təsadüf edirik ki, əsər bu formanın işləndiyi yeganə abidədir: Oşal saət xaliqdən fərman oldı [11. S. 108].

Yazılı abidələrimizdən «Əhməd Hərami» dastanında rast gəldiyimiz oluq / şoluq forması da tədqiqata cəlb olunan digər mənbələrdə müşahidə olunmamışdır: Oluq dəm ayı gögdən endirədi [12. S. 17]; Şoluq dəm pəncərə dibinə vardı [12. S. 21].

Maraqlı cəhət burasındadır ki, müasir dialekt və şivələrimizdən Ayrım şivəsində ikinci və üçüncü şəxs əvəzliklərinin -uq şəkilçisi ilə işləndiyi qeydə alınmışdır, məs.: səniq, suziq, onuq kimi. M. İslamov bunu qədim dilimizdə mövcud olan nq birləşməsində n samitinin düşməsi ilə əlaqələndirir [2. S. 30].

Əslinə qalırsa, bu forma Orxon abidələrinin dili ilə səsləşir ki, bu da şivələrin qədim elementləri daha həssaslıqla qoruyub saxladığına başqa bir sübutdur.

Qovuşuq nq səsindən bəhs edərkən M. Şirəliyev yazır: «Daha sonralar bu səsin parçalanması nəticəsində oğuz tipli türk dilləri q ünsürünə, qıpçaq tipli türk dilləri ğ ünsürünə üstünlük vermişlər» [13. S. 4–5]. Fikrimizcə, ol və şu işarə əvəzliklərinin oluq və şoluq formasında işlənməsini orta əsrlərdə geniş yayılmış və ədəbi mənbələrin əsas dillərindən biri sayılan uyğur dilinin təsiri ilə bağlamaq daha doğru olar.

Kəndi əvəzliyi. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində qayıdış əvəzliyi öz-dür. Bu əvəzlik mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etdikdə təyini əvəzlik olmaq xüsusiyyətini itirərək qayıdış əvəzliyinə çevrilir. Ədəbi əsərlərin dilindən məlum olur ki, tarixən mənbələrin çoxunda öz əvəzliyi ilə paralel bu gün bir sıra türk dilləri, xüsusilə də müasir türk dili üçün səciyyəvi olan kəndi əvəzliyi də

işlənmişdir. Xətainin, Füzulinin, Nəsiminin dilində, «Dədə Qorqud», «Əsrarnamə», «Qisseyi-Yusif», «Əhməd Hərami» dastanlarında işlənmişdir.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində qayıdış əvəzliyinin ifadə forması müxtəlifdir və onun işlənməsində ədəbi dildən fərqli xüsusiyyətlər özünü göstərir. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində öz / üz sözü ilə bərabər kəndi / / gəndi əvəzliyindən də istifadə olunur, məs.: Malları heylə kəndi başına buraxanda, həlvət ki, itər (Ş.); Gəndi-gəndinə iş görör (Qaz.); Öz gəndinə sürüf güdif maşını (Qaz.); Kəndim yaxşıdı, hələlig işdiyə bilirəm (S.); Harya gedəjəx'sə, kəndi desiņ, biz də dalıncax gedəx' [11. S. 152].

Bu əvəzlik bugünkü şəkli ilə ‘öz’ mənasında «Qədim türk dilləri lüğəti»ndə [15. S. 298], eləcə də «Divanü lügat-it-Türk»də qeydə alınmışdır [16. S. 300].

Hancaru əvəzliyi. Hancarı sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Belə ki, H. Mirzəzadə həmin sözün qan (han) və car (yer) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyi fikrini irəli sürür [1. S. 197]. Müəllif burada türk dillərində mövcud olan c ~ y səsuyğunluğuna əsaslanır. Ə. Şükürov bu əvəzliyi mürəkkəb quruluşa malik söz kimi qəbul edərək onun kay + yan + ca + ru hissələrindən əmələ gəldiyini fərz edir [2. S. 137]. M. İslamov qədim dil faktlarına görə hancarı sözünün etimologiyasını iki formada izah etməyə çalışmışdır:

1. Onun fikrincə, türk dillərində sual əvəzliklərinin kökündə ‘hansı’ mənasını bildirən kan / xan / han durduğu və Azərbaycan ədəbi dilində və şivələrdə bu kökdən hansı, hankı, handa sözlərinin əmələ gəlməsini nəzərə alaraq sözün birinci hissəsinin han olduğunu qəbul etmək olar. Müəllif sözün ikinci hissəsini qədim türk dillərində ‘vaxt’, ‘zaman’, ‘an’ mənasını bildirən çer sözü ilə bağlayır və burada irəli assimilyasiya nəticəsində han sözündəki arxasıra saitinin təsiri ilə cer sözündə də önsıra saitinin arxasıra saiti ilə əvəzləndiyini və nəticədə hancarı sözünün iki müstəqil söz və bir şəkilçidən əmələ gəldiyini yazır.

2. İkinci ehtimala görə, müəllif hancaru sözünün qədim abidələrin dilində işlənmiş ‘hara’, ‘haraya’ mənalı kança və istiqamət bildirən -ra / / -ru / -rı şəkilçisinin birləşməsindən meydana gəldiyini göstərir [2. S. 137–139].

4 *

Bizə görə, ha tarixən istiqamət, yön, han isə keyfiyyət bildirən söz olmuşdur. Çünki diqqət etsək, istiqamət bildirən hara, nere, nara sözlərinin əsasında ha > ne durduğunu görərik. Zaman məfhumu da bildirərkən yenə sözün əsasında ha hissəciyinin durduğu müşahidə olunur (ha-vaxt, ha-çağ, ha-çan). Keyfiyyəti ortaya çıxarmaq məqsədilə işləndikdə isə han formasından istifadə olunmuşdur ki, hancarı, hansı sözləri bunun məhsuludur. Bilavasitə hancarı sözünə gəlincə, zənnimizcə, H. Mirzəzadənin mövqeyi daha döğrudur.

Yazılı mənbələrin dilində hancaru formasına təsadüf olunsa da, daha çox qədim variantları olan qancaru və xancaru formalarından istifadə olunduğu nəzərdən qaçmır: Biliməzim ki, qancaru gedəyin [12. S. 58]; Xancaru baxsam gözümdə yer yüzü sudur mana [6. S. 35].

Abidələrin dilində də qancaru / hancaru sözünün müxtəlif məna yükünü yüklənmək xüsusiyyəti müşahidə olunur, məs.: 1) ‘hara’ mənasını ifadə edir: Biliməzim ki, qancaru gedəyin [12. S. 58]; Xancaru baxsam gözümdə yer yüzü sudur mana [6. S. 35]; Qancaru baxar isən ərənlərdür [17. S. 623]; 2) ‘necə’ mənasını bildirir: Bu vaxtın qancəri seyran qılaydı? [12. S. 21]; Xancaru ərz eyləsən, lövhində ərşüllahi gör [6. S. 90]; Qəncərü kim, əzm qılsan sümmə-vəchüllahı gör [7. S. 452].

Nitə sual əvəzliyi. Araşdırma zamanı ortaya çıxan başqa maraqlı bir cəhət «Əhməd Hərami» dastanı və Qazi Bürhanəddin «Divan»ında qeydə aldığımız nitə sual əvəzliyidir. Bu formaya nə dialekt və şivələrdə, nə də digər abidələrin dilində rast gəlmirik. Bu ədəbi dildəki necə sual əvəzliyinin sinonimidir: Bu yürəgümün bitisin ya nitə nəyə buraxdın [17. S. 167]; Nitə oldı hekayət anla, aqil [12. S. 69].

Dilimizdə c samitinin də alınma olması fikri ilə razılaşsaq, o zaman nitə formasının daha qədim olması və sonralar t ~ c səsuyğunluğu nəticəsində necə formasına düşdüyünü söyləyə bilərik.

Havaxt, haçan, qaçan, xaçan, haçaq sual əvəzlikləri. H. Mirzəzadə havaxt əvəzliyindən bəhs edərkən yazır: «XIX əsr ədəbi-bədii əsərlərin dilində rast gəldiyimiz ha əvəzliyi, dilimizdəki daha çox istifadə edilən nə əvəzliyinin sinonimi kimi işlənmişdir. Ha əvəzliyi müəyyən sözün əvvəlinə gələrək mürəkkəb şəkil almışdır» [1. S. 187]. Lakin haçan, qaçan, xaçan, haçaq əvəzliklərindən danışarkən isə göstərir ki, «müasir Azərbaycan dilində bunlardan

yalnız haçan və haçaq sözlərinə rast gəlirik. Vaxtilə ümumi bir səs quruluşuna tabe edilmiş Azərbaycan dili XVIII əsrdən başlayaraq özünə məxsus bir inkişaf xətti keçmişdir. Bu sözün ilk səsi q < x < h istiqamətində inkişaf edib, haçan şəklini almışdır» [1. S. 193–194].

Müəllifin ha sözünü havaxt kəlməsində əvəzlik kimi qəbul etdiyi halda, həmin sözü an, çağ sözlərinin qarşısında işlənərkən nə üçün əvəzlik kimi qəbul etməməsi maraq doğurur. Elmi mənbələrdə havaxt əvəzliyi haçan əvəzliyindən ayrılaraq hər biri haqqında ayrılıqda məlumat verilir. Lakin hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, bu əvəzliklərin hər ikisi zaman məfhumu bildirən sözə birləşməklə zaman məzmunu ifadə edir. Başqa sözlə, əgər ha bir əvəzlik kimi havaxt sözündə vaxt kəlməsinin önündə gəlmişsə, haçan sözündə an, haçağ sözündə isə çağ sözünün qarşısında işlənərək yenə də zaman məfhumu ifadə etmişdir ki, bu da həmin sözlərin məntiqi baxımdan eyni əvəzlikdən yarandığını göstərir.

Fikrimizcə, istər havaxt sözündə, istərsə də haçan, haçaq sözlərində ha əvəzliyi nə əvəzliyinin sinonimi kimi çıxış edərək hərfi mənada ‘nə vaxt’, ‘nə an’, ‘nə çağ’ kimi mənalar ifadə edir. Bir məsələni də qeyd edək ki, Şəki dialektində ‘nə vaxt’, ‘nə zaman’ mənasında nə çānə əvəzliyi işlənir. Zənnimizcə, burada çanə qədim türk dillərində ‘səhər şəfəqi’ mənasında işlənmiş çaŋ sözünün dialekt variantıdır. Bundan çıxış edərək haçan sözünün əsasında çaŋ / çānə sözünün durması fikrini də irəli sürə bilərik. Sözün q < x < h istiqamətində inkişafına gəlincə, onu deyə bilərik ki, bu inkişaf məhz q > x > h istiqamətində olmuş və bu səsuyğunluğu prosesi nəticəsində haçan formasına düşmüşdür.

Abidələrin dilində qeyd olunan formaların, demək olar ki, hamısı öz əksini tapmışdır.

Nara, nerə sual əvəzliyi. Bu əvəzliyə müasir Qax rayonu şivələrində təsadüf olunur, məs.: Qulunu olan atı nara olsa sürmağa olmaz (Qax); Sen neyannan, nardan geliysin? (Qax). Hara sual əvəzliyinin mənasında işlənir. Hal şəkilçiləri qəbul edərkən iki formada çıxış edir:

A. nara / nere

Y. naranın / nerenin

Yön. nara / nere; nariyə / neriyə

T. naranı / nereni

Ye. narada / narda; nerede / nerde

Ç. naradan / nardan; nereden / nerden

Göründüyü kimi, nara / nere əvəzliyi hallanarkən bəzən adlıq və yönlük hal eyni şəkildə olur, onları bir-birindən ayıran formal cəhət yoxdur, yəni halın əlamət şəkilçisindən istifadə olunmur. Bu çox güman ki, nara / nere əvəzliyinin daxili məzmununda istiqamət anlayışının olmasıyla bağlıdır və bu səbəbdən də söz ikinci dəfə eyni mənalı şəkilçini qəbul etmir. İsmin yerlik və çıxışlıq hallarında nara / nere hal şəkilçilərini qəbul edir. Bu zaman türk dilində olduğu kimi, narda / nerde formasında işlənir. Müasir türk dilində də nere əvəzliyi sual əvəzliyi funksiyasını daşıyır və hallanma forması Qax şivəsindən fonetik baxımdan yönlük və təsirlik hallarında cüzi fərqlənir.

Sözün mənşəyi haqqında türkologiyada müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məsələn, O. Bötlinqk və A. Vamberi sözün ne sual əvəzliyi və yer sözlərindən törədiyi, V. V. Radlov və N. K. Dmitriyev, Y. Nemet, J. Deni ne + ara sözlərindən düzəldiyi, K. Foy, V. Banq və V. Kotviç -ra / -rə şəkilçisinin hal (istiqamət bildirən) şəkilçi olduğunu, A. Samoyloviç isə -ra şəkilçisinin fel mənşəli olması fikrindədirlər [2. S. 120]. Lakin bizə görə, qədim dilimizdə yer sözünün er variantının olmasını nəzərə almış olsaq, o zaman O. Bötlinqk və A. Vamberinin fikri daha məqsədəuyğun və məntiqli sayıla bilər. S. Ə. Şirvaninin dilində rast gəldiyimiz bir nümunə də bunu sübut edir: Nə yerdə bunlara manənd hüsni-surət var? [18. S. 178].

Əvəzliklərin abidələrlə, eləcə də dialekt və şivələrlə qarşılıqlı-müqayisəli şəkildə tədqiqi maraqlı bir faktı ortaya çıxarır. Araşdırma göstərir ki, dilin müəyyən mərhələlərində Azərbaycan dili digər oğuz qrupu dilləri ilə nə qədər yaxın olmuşsa, eyni dərəcədə də intralinqvistik baxımdan şivələr arasında hüdud mövcud olmamışdır. Başqa sözlə, bugün müəyyən xüsusiyyətlərinə görə qruplara ayırdığımız şivələrin bəlkə də hamısında bu və ya digər şivəyə məxsus hesab etdiyimiz cəhətlər müştərək olmuşdur.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə abidələrin dilində işlənmiş bir sıra əvəzliklər tədqiqata cəlb edilərək onların izahına yeni mövqedən yanaşılmış, müəyyən əvəzliklərin yaranması haqqında yeni fikirlərin söylənilməsinə çalışılmış, onların izahına yeni aspektdən baxılmışdır.

Məqalədən əvəzliklərin tarixi-müqayisəli şəkildə tədqiqata cəlb olunmasında, eləcə də tarixi morfologiya, eləcə də tarixi dialektologiya ilə bağlı monoqrafiyaların yazılmasında istifadə oluna və burada irəli sürülən müddəalar həmin monoqrafiyaların yazılmasında tətbiq edilə bilər.


1. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı, 1962.2. İslamov M. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı, 1986.3. Ergin M. Türk dili. İstanbul, 1990. 4. Banguoğlu T. Türkçenin qrameri. Ankara, 1990. 5. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, 1962.6. Xətai Şah İsmayıl. Əsərləri. Bakı, 1975.7. Nəsimi İmadəddin. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1973.8. Eyvazova R. Kişvəri «Divan»ının dili. Bakı, 1983. 9. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990.10.Məsihi. Vərqa və Gülşa. Bakı, 1977.11.Hacıyev T., Vəliyev K. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, 1983.12.Dastani-Əhməd Hərami. Bakı, 1978.13.Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının son nailiyyətləri //

Azərb. EA Xəbərləri. 1970. № 2. 14.Kərimov Ş. Azərbaycan dilinin Çəmbərək və karvansaray şivələri.

Bakı, 2004.15.Древнетюркский словарь. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1969.16.Divanü lügat-it-Türk. Ankara, 1986. C. IV: Endeks.17.Qədimaliyeva A. Qazi Bürhanəddin «Divan»ının leksikası. Bakı,

2008.18.Şirvani S. Ə. Əsərləri. Bakı, 1967.

КЮБРА ГУЛИЕВА

ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗНЕКОТОРЫХ МЕСТОИМЕНИЙ В ДИАЛЕКТАХ

И ГОВОРАХ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА

Р е з ю м е

В современных диалектах и говорах азербайджанского языка можно наблюдать такие не свойственные литературному языку формы склонения и виды, которые при сравнении их с формами, встречающимися в письмен-ных памятниках, свидетельствуют о древнем происхождении последних. С этой точки зрения лексико-семантический анализ местоимений mən / ben, nara / nere, şu, kəndi, hancaru и других, используемых в литературном языке, диалектах и говорах, вызывает определённый интерес.

Сравнительно-сопоставительный анализ местоимений в азербайджанс-ком литературном языке, а также в диалектах и говорах позволил прийти к заключению, что на определённом этапе развития азербайджанский язык был близок к другим языкам огузской группы. С интралингвистической точ-ки зрения в такой же степени очевиден и факт отсутствия в нём в этот период чётких границ, или радикальных различий, между его говорами.

Ключевые слова: местоимение, диалекты и говоры,

письменные источники, интралинг-

вистические факторы

KUBRA GULIYEVA

LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF PRONOUNSIN THE DIALECTS AND ACCENTS

OF THE AZERBAIJANI LANGUAGE

S u m m a r y

In the modern dialects and accents of the Azerbaijani we observe such forms of declension and types which are not typical for the literary language and in the result of comparison with written monuments witness about the ancient origin of the latter. From this point of view lexical-semantic analysis of such pronouns as mən / ben, nara / nere, şu, kəndi, hancaru and etc. which are used in the dialects and accents of the Azerbaijani arises a definite interest. Comparative-contrastive analysis of pronouns in the literary language and also in the dialects and accents gave the possibility to conclude that at a definite stage of development the Azerbaijani was close to the other languages of the Oguzian group. At the same time from intralinguistic point of view it is obvious that there were no definite limits or radical differences between accents of the Azerbaijani in this period.

Key words: pronoun, dialects and accents, written sources,

intralinguistic factors


¹ 4 2011

АЛЕКПЕР АЛЕКПЕРОВ

ПО ПОВОДУ ПРОИСХОЖДЕНИЯ НЕКОТОРЫХ НАЗВАНИЙ

Р е з ю м е. В статье рассматривается вопрос о проживании тю-рок на Южном Кавказе начиная с древнейших времён. Изучение та-ких этнонимов и топонимов, как саклаб, каспи, хазар, ас, алан, бар-сель, Телави, Гирдман, свидетельствует об их тюркском происхож-дении.

Ключевые слова: каспи, хазар, Эльбрус, Гирдман, Мусхелишвили

Современное состояние изучения этнических процессов нередко

требует от исследователя ответа на многие ранее не решённые воп-росы. Пробелы в западной и российской исторической науке объяс-няются прежде всего длительным господством в ней определённой методологии. В результате в истории и лингвистике были вырабо-таны два направления – идеологическое и конъюнктурное. Намерен-ное искажение реальных событий привело к тому, что целые народы оказались списанными с исторической арены (например скифы). Их наследие прошлого было предано забвению, а культурные дости-жения приписаны другим. Именно поэтому довольно сложно поло-жение дел и с исследованием этногенеза тюрок Азербайджана. Рев-нивое отношение Запада и России к Османской империи, а затем к Турецкой Республике придало негативный оттенок тюркской ис-тории вообще и истории тюрок Азербайджана – в частности. 200 лет европейская историческая наука не допускает присутствия тюрок в Европе до Рождества Христова. Однако обращение к соответствую-щему ономастическому материалу, представленному в виде различ-ных символов (букв, названий цифр), а также к мифологическим персонажам позволяет утверждать, что тюрки оказали самое непос-редственное влияние на формирование языка и мировосприятия как семитов, так и индоевропейцев [1; 2–4; 5]. Да и изучение этнических процессов Переднеазиатского и Балканского регионов никак невоз-можно без исследования участия в этих процессах тюрок.

В данной статье анализируется ряд этнонимов и топонимов исто-рической Азербайджанской (Кавказской) Албании и современной Грузии, тюркское происхождение которых до сих пор так и не полу-чило полного научного обоснования. Однако прежде чем перейти к рассмотрению этих названий, необходимо уточнить зону распрост-ранения тюрок Азербайджана на территории Южного Кавказа. Что касается северных пределов этой зоны, то их состояние в той или иной степени было связано с положением дел на границе с Грузией,

ибо пройти на территорию Азербайджана с севера можно было толь-ко минуя Тифлис или Дербенд. Именно контроль над Дербендом и Тифлисом на севере, над Лянкяраном у Каспия на юге и над Ирева-ном и Нахчываном на границе с Турцией и определял господство «завоевателя» на Кавказе.

Хотя согласно арабским источникам крайним пунктом Азербай-джана (Албании) на севере являлся Дербенд, можно говорить, что се-верные границы исторического Азербайджана проходили значительно выше. По некоторым предположениям, они простирались до Терека [6]. Северные земли Азербайджана входили в состав Барселии, границы которой на севере были направлены в сторону Северо-Вос-точного Кавказа [7. С. 128–129; 8. С. 128]. Но, судя по письменным ис-точникам, Барселия занимала более обширное пространство, нежели предполагают исследователи. Так, В. Ф. Минорский, который считает, что южные пределы Барселии заканчивались на рубеже между тюрко-кумыкским населением, живущим на узкой полосе суши вдоль Кас-пийского моря, и азербайджанскими тюрками, якобы «просочивши-мися» туда с юга намного позже [9. С. 128–129], допускает в данном случае определённую неточность, ибо Ширван (поздняя иранская каль-ка с тюркского Barsel ‘Страна Льва’) был составной частью Кавказской Албании [10. С. 5–18]. Нашу гипотезу о происхождении данного наз-вания от слова Барс подтверждает и народная этимология [11. С. 16]. Культ Барса / Льва фиксируется источниками как древности, так и ран-него средневековья и «арабского» периода. Ареал этого культа и свя-занных с ним названий достаточно широк. Так, например, в последую-щую эпоху высшим орденом иранских шахов (как материальная мани-фестация Ахурамазды) являлся Şir-e Xurşid ‘Солнечный Лев’, что так-же было калькой с тюркского Барс.

Известно, что Сефевиды выступали правопреемниками пред-шествующих государств на территории Азербайджана. Если обра-титься к сефевидско-османским договорам, то можно понять, что территориальные споры между этими государствами регулировались на основе условий предыдущих сасанидо-византийских договоров. Это подтверждается, например, таким фактом. Когда 17 сентября 1612 г. представители сефевидского шаха прибыли ко двору осман-ского султана Ахмеда I, тот согласился на восстановление условий Амасийского договора 1555 г., но при этом выдвинул очередное тре-бование, по которому для предотвращения нападения русских шах Аббас I не должен был препятствовать турецким войскам разрушать их крепости по р. Терек (Тарку) [12. С. 259]. Требование султана, по-лучившее отражение в Сарабском договоре 1612 г. между Cефеви-дами и Oсманами, подтверждает принадлежность земель до Терека

азербайджанским правителям. Эта же территория с 1653 по 1662 г., а затем вплоть до 1735 г. была причиной раздоров между Россией и Сефевидами [13. С. 196]. Земли от Дербенда до Терека, впослед-ствии названные Дагестаном, были отторгнуты Россией по Гянджин-скому договору 1735 г.

Если говорить о Тифлисе, то ещё анонимный автор Х в. зафикси-ровал его в составе Аррана / Албании [14. С. 144]. Претензии грузин на город с одобрения Византии начинаются в первой четверти XI в. при Баграте IV. С целью выбить тюрок-мусульман из Тифлиса на конфликт с Шеддадидами, поддерживающими Джафаридов, они в 1062 г. спровоцировали аланов [15. С. 14–15].

Какие бы контраргументы ни приводились оппонентами, за иск-лючением непродолжительного правления Давида IV, на следующий год после победы при Дидгори в 1121 г. ликвидировавшего Тифлис-ский мусульманский эмират Джафаридов, этот город всегда был объ-ектом внимания правителей Азербайджана. Они никогда не воспри-нимали его вне пределов своего государства. Это наглядно демон-стрирует Йусиф ибн Абу Садж, который, повесив армянского царя Смбата I Багратуни [16. С. 48–63], для предохранения своих северо-западных границ от захвата в 914 г. нападает на Тифлис, а затем, подчинив Кахетию, разоряет Картли, Самцхе и Джавахк [16. С. 11]. Так было и впоследствии – при Саларидах, Шеддадидах, Ак-Коюн-лу, Сефевидах [17. С. 54–56] и Афшарах. То же самое хотел осу-ществить и Ага Мухаммед-хан Каджар в 1795 г. Одним из условий признания его шахом со стороны турецкого султана он назвал своё утверждение в Тифлисе. Результатом договорённости и стал крат-ковременный поход Ага Мухаммед-хана Каджара на Тифлис в 1795 г. Однако эта традиция была нарушена Георгиевским трактатом 1783 г., а затем манифестом Александра I от 1801 г. о присоединении к Рос-сии Восточной Грузии, а вместе с ней и исконно азербайджанских земель Газаха, Борчалы, Шамшадиля, переданных раньше Теймуразу Надиром. Поэтому права Ш. Гамидова, когда пишет, что грузинские авторы искажают тюркские названия. В частности Албанию они на-зывают Алвани – на грузинский лад [17. C. 56].

Имеющиеся в нашем распоряжении исторические и языковые факты позволяют утверждать, что зона распространения тюрок-азер-байджанцев на территории Кавказа была значительно шире и вхож-дение древнеазербайджанских (тюркских) земель в состав других го-сударств Южного Кавказа, России и ИИР совсем не является доказа-тельством «исконной» принадлежности этих земель другим этносам указанных стран.

Конечно, знание автором материала, обращение его к соответ-ствующим источникам – это один из самых главных показателей научной значимости того или иного исследования. Но немаловажное значение при этом имеют и моральные качества самого исследова-теля, т. е. какую миссию он выполняет, решая ту или иную истори-ческую проблему, – объективист он или человек, действующий сооб-разно специальным установкам. К сожалению, за редким исклю-чением, изучение древней и раннесредневековой истории Азербай-джана велось с позиций конъюнктурного начала, что и давало повод некоторым соседним коллегам допускать тенденциозные высказы-вания в адрес тюрок Азербайджана. Так, например, грузинский исто-рик Д. Л. Мусхелишвили [18], слишком увлёкшись идеей о пришло-сти тюрок на Кавказ до Р. Х., до сих пор предъявляет в своих трудах территориальные претензии к Азербайджану. В то же время он от-мечает, что упоминаемые в грузинских источниках топонимы, такие как Шаки, Эрети, Камбечани, – это названия исторических земель Азербайджанской Албании, а сами грузины являются на этих землях пришлыми [18. С. 20–22]. И всё же, несмотря на это, исторические албанские земли, входящие в состав Грузии, он именует Восточной Грузией [18. С. 22], хотя в анонимной грузинской хронике «Мокце-вай Картлиса» «совершенно определённо говорится, что грузины пришли в Закавказье со своей первоначальной родины, которая мыс-лится автором где-то на юге» [19. С. 30].

Какие бы «миграционные идеи», отрицающие нахождение тюрок на албанских землях до Рождества Христова, ни выдвигались [20], наличествующий у нас ономастический материал при сопоставлении его с письменными источниками свидетельствует о том, что тюрок на территории Кавказа необходимо считать автохтонами. Те же из исследователей, кто всё ещё ратует за миграцию тюрок с Алтая, или не откровенны, или не могут оторваться от идеологической установ-ки, именуемой конъюнктурой.

Возьмём, к примеру, название грузинского гор. Каспи, располо-женного на левом берегу Куры при впадении в неё р. Лехуры, в 48 км к северо-западу от Тбилиси [21. С. 499]. Безусловно, это название восходит непосредственно к одному из тюркско-албанских племён – каспиям [22. С. 273–274], фиксируемым письменными источниками на довольно обширном пространстве вплоть до Причерноморья [23. С. 152; 24. С. 17–39; 1. С. 385–402]. По предположениям некоторых учёных, присутствие каспиев в интересующем нас регионе засвиде-тельствовано и археологическим материалом начиная с V в. до н. э. В одной из энциклопедий об этих племенах говорится следующее:

«Каспии – племена иберийско-кавказской группы, обитавшие в степ-ных районах Восточного Азербайджана. Впервые упомянуты Геро-дотом в V в. до н. э. Позже …каспии слились с мидянами, албанами и другими племенами. По имени каспиев получило своё название Каспийское море, а также одна из областей Древнего Азербайджана – Каспиана» [21. С. 499]. Мы считаем, что это несколько неудачный вывод, и потому постараемся обосновать свою позицию.

Согласно Моисею Каланкатуйскому «Каспиана простиралась до ворот Чола» [25. С. 60]. Но, вероятно, не случайно название одной из вершин Кавказа – Казбек (Казбеги) своим происхождением обязано каспиям. При сопоставительном анализе соответствующего материа-ла можно заметить, что каспии – это те же тюрки-хазары [1. С. 385–402]. Не случайно и то, что в настоящее время названия Каспий и Ха-зар являются синонимами. Могли же они стать международно при-знанными в качестве Dərye-i Mazandaran? Неопровержимым под-тверждением правильности нашего сопоставления является и тот факт, что как каспии, так и хазары готовили рыбий клей [26. С. 249–250; 27. С. 101; 24. С.17–39].

Приведённые данные позволяют пересмотреть соображения ряда исследователей относительно того, что хазары на исторической арене появились только в VII–VIII вв. н. э. [28. С. 118–127]. Общеиз-вестно, что булгары и хазары – тюрки. Упоминаемый в письменных источниках в связи с событиями XIII в. до н. э. Аскалон (евр. אשקלון ‘Ашкелон’) связан с тюрками-булгарами. Мусульманские авторы (Ибн Руста, аноним – «Худуд ал-А'лам»), говоря о булгарах, на-зывают три их основых рода (bulgar, barsel, askal). Наиболее круп-ным был род аскал (ишгиль ~ اشغل ; аскал ~ أسكل). Название этого племени зафиксировано в памятнике (saguntym) в честь Кюль-тегина. Согласно Ибн Русте хан рода аскал был женат на дочери бул-гарского хана Алмуша 29] / المش. С. 141–142; 14. С. 162]. Но ведь Моисей Хоренский упоминает хазар в связи с событиями 193–213 гг. н. э. [30. С. 261]. Некоторые исследователи полагают, что первые сообщения о тюрках-хазарах, судя по письменным источни-кам, появились в период правления грузинского царя Мирвана (167–123 гг. до н. э.), который, спасаясь от их набегов, укрепляет Дарьял [31. С. 23]. В позднейших схолиях к тексту грузинской летописи Кавказ именуется Иалбуз, Албуз [32. Коммент. 10], что соответствует тюрк-скому понятию ‘снежная / ледяная вершина’. Если же довериться грузинской традиции, то хазары фиксируются там уже за полторы тысячи лет до Р. Х. [33. С. 213–247]. По мнению комментатора «Жизни картлийских царей» Г. В. Цулая, который ссылается на Ю. Клапрота и В. Б. Ковалевскую, сказание основано на имеющихся в гру-

зинской исторической традиции сведениях о походах скифов через Кавказ в Переднюю Азию в VII в. до н. э. [32; 34. С. 175; 35]. Но это означает, что грузинская традиция, так же как и греко-латино-сла-вянская, считая скифов тюрками [3. С. 113–115], ставит знак равенства между саками и хазарами-тюрками. Уже в раннесредневековых ис-точниках скифы упоминаются как Σκλαβοι (sclavin) / (as-saqaliba) /

Սկլաւային (склавайин). Так называли саков – sakalar [3; 36. C. 63–70]. Это позволяет утверждать, что даже в «арабский» период скифы / саки не сошли с исторической арены. Здесь уже следует об-ратить внимание на такую языковую закономерность, именуемую метатезой, когда sak- читается как kas-, что подтверждает правиль-ность сообщения грузинского анонима. Подобных примеров предос-таточно: leq → qel; as → se; kutar → tuxar и т. д. Исследования пока-зывают, что название kaspi (каs + суф. мн. ч. pi, который одновре-менно выполнял и функцию топонимического форманта, производ-ного из тюркского понятия oba ‘дом, местность’) и имя x + azar / azar имеют значение ‘асы (аланы), асский муж’, которых, лишь по убеждению В. И. Абаева [37. С. 57–68], до сих пор необоснованно причисляют к современным осетинам [38. С. 340–351]. Одним из не-достатков многих таких исследований является то, что в них не при-нимается во внимание упоминание в письменных источниках одного и того же тюркского племени под разными наименованиями, напр.: аs / alan ~ vened / ant ~ ~ saklab ~ bulqar. Так, персидский историк Гар-дизи, автор сочинения «Зайн ал-ахбар», ccылаясь на Джейхани, го-ворит об аланах в главе о тюрках [39. С. 41–62]. Идриси, автор XII в., зафиксировал в земле аланов город Ашкал, в названии ко-торого прослеживается имя булгар / аскал [40. С. 210]. Михаил Си-риeц cчитает Барселию «страной аланов» [41. С. 79–84]. В арабской версии Агафангела аланы упоминаются вместо албанов, территорию проживания которых и охватывала Барселия / Ширван [42. С. 63]. Поэтому при сопоставлении понятий аs ~ alan становится ясной позиция историков, предложивших такое сравнение. И, как бы ни противились этому пред-ставители иранистики, аланы, известные по источникам как азы / /асы / ясы, опять же были тюрками. Исланд-ский историк Снорри Стурлусон, автор «Младшей Эдды», расска-зывая об Одине, отмечает, что он был главой асов-турок [43. С. 5, 11; 44. С. 75–85; 45. С. 12]. Переводчик «Иудейской войны» Иосифа Флавия пишет: «Язык же ясескый ведомо есть яко Печенежска рода родися (it is well know that the Jas …language (or people) is descended from Pečenegs…), живущие подле Тана и Меотского моря» [46. С. 454; 47. С. 29]. Следует особо подчеркнуть, что он, используя слово ведомо, тем самым конкретно подчёркивает ни у кого в то

время не вызывающий сомнения факт. Наконец, ещё одно подтверж-дение этого факта мы наблюдаем у Бируни. Он сообщает: «Va hum cinsu-l-ələn va-l-əs va lüğatuhum ələn mutarkibətu min əl-xvarizmiyə va-l-bəcənəkiyyə» ‘И они род аланов и азов, и язык их, теперь состоящий из хорезмийского и печенежского’ (пер. наш. – А. А.) [48. С. 193–194]. Печенеги-огузы проживали на «земле Кенгер», впоследствии известной как Гирдман. Значительно позже интересующих нас собы-тий византийский император Константин VII Порфирогенет (Багря-нородный), говоря о приднепровских печенегах, упоминал у них хана Коркутэ из рода гил [49. С. 16–17], в имени которого усмат-ривается имя Коркуд. Поэтому, полагаем, оправдывается ут-верждение учёных о прохождении северной границы Албании по р.Терек [6. C. 129–148]. Если же довериться армяно-грузинским ис-точникам, то название исторических овсов берёт своё начало от имени Уосбоса (арм. Уовбос), сына хазарского правителя [50. С.25; 51. С. 116]. Современные осетины, называя себя иронцами, лишь по иноназванию стали носителями исторического тюркизма, кем сейчас являются, например, болгары.

Таким образом, хазары (это те же каспии, упоминаемые Геродотом) жили на Кавказе задолго до того времени, когда их зафиксировал гречес-кий историк. И, как нам представляется, незачем обвинять грузинского анонима в анахронизме. Исходя из приведённых данных, а также оставив в стороне согласную т, выступающую в грузинских источниках в качест-ве топонимического форманта (Сомхети, Кларджети, Кахети и др.), который в тюркских языках является одновременно и показателем мно-жественного числа (sakat, türküt, başgird [52. С. 21–37]), можно заметить, что Эрети (на-звание которого почему-то причисляли к названиям нахско-дагестанской группы иберийско-кавказской языковой семьи, а Д. Л. Мусхели-швили сам город считает грузинской территорией [18]) имеет тюркскую основу в значении ər ‘муж’ (понятие связано со све-товым началом, ибо его синонимом является слово al-), что просле-живается и в названиях xazar / azar. Эти названия сохранили то же самое понятие, которое фиксируется в наименованиях Аран / Албания / Агван / Азербайджан.

Забегая несколько вперёд, хотелось бы отметить: в тюркских языках морфонема -ar с развитием её в al-, а также ak- выполняют функцию светового / цветового детерминанта, что нашло своё отра-жение в индоевропейском al- (например natural с метатезой в le – оп-ределённый артикль, а также в семитское al- – определённый артикль арабского языка). Следует иметь в виду, что здесь мы говорим об оп-ределении (прилагательном). Учитывая световую манифестацию Бога, синонимом которого у тюрок был Baba (Бог / муж), полагаем,

что связанные с ним тюркские понятия ar-, al-, ak- (aka / ağa) вна-чале являлись теоантропоморфным окончанием (Baba + k, Sparta + k, Мазда + к), а впоследствии, с развитием племенных отношений, стали употребляться в качестве суффикса племенной множествен-ности, дословно – ойкоса, напр.: xazar / kazax, kamax / kumıx / kamar и т. д.

Для подкрепления вышеуказанных положений разберём неко-торые албанские топонимы, которые Д. Л. Мусхелишвили почему-то хочет представить как грузинские. Вот что по этому поводу он пи-шет: «…тысячелетний процесс интенсивного проникновения в Эрети восточногрузинских племён, а с IV века и восточногрузин-ского христианства при поддержке политической власти не мог не содействовать неукоснительной ассимиляции местного населения Эрети. На это указывает …постепенное расширение историко-гео-графического понятия “Кахети” за счёт сокращения Эрети, пока это последнее не исчезло вовсе из живой историко-географической тер-минологии… Кроме этого, правда, косвенного, но неопровержимого, на наш взгляд, доказательства [непонятная логика: «косвенного, но неопровержимого»] мы имеем также прямые указания на те дви-жущие силы, которые обусловливали грузинизацию аборигенов. Это были грузинский язык и грузинская письменность, которые вместе с грузинским христианством глубоко внедрялись в местную среду. На это … указывает грузинская топонимика Эрети, которая связана с непосредственным проникновением сюда грузинских племён. К счастью, мы имеем возможность точно датировать некоторые из этих топонимов. Так, например, уже Птолемей называет в Алвании “город Телеба” [V. 11. 2], который комментаторы совершенно спра-ведливо идентифицируют с нынешним городом Телави, известным из других письменных источников с Х в. как центр Кахети… “Те-лави” же считается формой множественного числа от слова “тела” (‘вязь’). Следовательно, “Телави” по-грузински означает ‘вязи, место вязей’. Итак, если идентификация Телеба – Телави правомерна, то мы уже во II в. констатируем наличие восточногрузинского насе-ления на территории Западного Эрети…» [18. С. 22].

Предположим, что Телеба – это Телави, хотя к окончательному вы-воду по локализации городов и рек Албании исследователи пока не при-шли [53. С. 120–131]. Сам же Л. Д. Мусхелишвили замечает, что Птоле-мей располагает Телеба не в исторической Грузии, а в Албании. Тем са-мым он подчёркивает, что территория, именуемая им как «Восточная Грузия», на самом деле и есть Албания. Кстати, следует отметить, что в Кубинском районе и сейчас имеется населённый пункт Talabi (Баш


Талаби) [45. C. 14]. Возникает закономерный вопрос: почему же, проецируясь с позиций своего времени и мышления, Д. Л. Мусхелиш-вили считает, что Телави, которое располагалось на албанских землях, должно трактоваться c грузинского, а не с албанского, точнее – тюрк-ского? Ведь кроме этого, как отмечает грузинский историк, «косвенного доказательства», якобы подтверждающего его умозаключения, наличие здесь соб-ственно грузинских племён, в современном осмыслении дан-ного термина, ничем не подтверждается. Как уже отмечалось, каспии, но уже тюрки, археологически фиксируются на территории Грузии с V в. до н. э. Далее, почему Д. Л. Мусхелишвили, этимологизируя первую часть слова Телави – тела- из грузинского как ‘вязь’, а всё название как ‘место вязей’, не обращает внимания на вторую часть данного наимено-вания – -ави, т. е. просто замалчивает его? Для объяснения этого недора-зумения обратимся к следующему тезису учёного: «…около нынешнего г. Гурджаани зафиксирован топоним Кахтубани, что на русском языке означает ‘поселение кахов’. Кахтубани, или Кахис-убани, неоднократно встречается в средневековом документальном материале» [18. С. 22]. Этим утверждением Д. Л. Мусхелишвили сам даёт нам ключ к разгадке происхождения всего названия Телави и доказывает, что он преднаме-ренно не раскрывает понятие -ави в указанном топониме. Если принять -(а)ни в названиях Гурджаани, Кахтубани в качестве топонимообразую-щего форманта кавказских языков (например Atauni, Iqani, Etiuni или тот же Qardabani) [54. С. 75; 55. С. 355] и исходить из этимологии слова Ках-туба ‘место кахов’ (по Д. Л. Мусхелишвили), то можно заметить, что как в названии Кахтуба, так и в наименовании Телави наличествует один и тот же компонент -ави / -уба, аналогия которому в тюркском -oba / -uwa / -ua / -ev / -ey ‘поселение, дом’ отразилась в балканской, причерноморской и переднеазиатской топонимии далёкого прошлого – Tuşpa, Sinopа, Nineviya, Parsua, Khurdab и т. д. [14. С. 159; 15. С. 25]. Уже одно это яв-ляется неопровержимым свидетельством присутствия тюрок в указан-ном регионе с древнейших времён. Чтобы доказать, что первая часть в названии Телави также имеет тюркское происхождение, обратимся к оче-редному источнику соответ-ствующего времени, который и позволит расшифровать указанную часть данного слова. Страбон о дороге, веду-щей из Албании в Иберию, пишет следующее: «Проход из Иверии в Албанию идёт через безводную и неровную Камвисену (Καμβυσηνης) к реке Алазонию» [26. С. 143]. Несколько ранее греческий автор сообщает: «Конечный участок дороги охраняется неприступным укреплением. Проход из Албании идёт сначала через скалы, высеченной в камне тро-пой, затем через пойму, образуемую рекой Алазонием, текущей с Кав-каза» [Strabo XI: III: 5; 26. С. 140; 6. С. 131]. Если довериться Страбону и учесть, что албаны есть не кавказоязычный, а тюркский этнос, то можно

понять: путь из Албании в Иберию проходил по «расщелине», что соот-ветствует тюркскому telik / dəlik ‘отверстие’, ‘нить’ [56. I. С. 388; 57. С. 550]. Иными словами, Телави, согласно географической раскладке гре-ческого географа, – это Tel(ik) oba ‘проторённое место’, т. е. налицо оче-редное подтверждение того, что во времена Страбона и Птолемея гру-зинский язык ни в коем случае не мог доминировать в указанном регио-не.

Научная новизна и практическая значимость статьи. В статье даётся новая этимология этнонимов саклаб, каспи, хазар, ас и топо-нимов Гирдман и Телави. Применённый вместо прежнего подход к изучению этих названий позволит исследователям, считаясь с при-сутствием тюрок на территории Древнего Азербайджана, по-иному подойти ко многим этническим процессам, которые происходили на Кавказе и во всем Переднеазиатском регионе начиная с древнейших времён.

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Алекперов Алекпер. Кадусии как древнейший тюркский этнос Азербайджана // Dirçəliş – XXI əsr. Bakı: Azərbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu, 2010. T. 147–148.

2. Он же. О спорных моментах этнической истории Европы и Передней Азии XIII в. до н. э. – IV в. н. э. в свете изучения истории Кавказской Албании // Elm. 2000. 4 мая.

3. Алекперов Алекпер. Об этническом происхождении скифов // Актуальные проблемы истории Кавказа: Мат-лы Междунар. конф., посвящ. 100-летию со дня рождения Р. М. Магомедова (Махачкала, 14–15 апр. 2010 г.). Махачкала, 2010.

4. Алекперов Алекпер. О кресте, Рождестве и раскрытии их мифологической сущности; Азербайджан – это Атропатена, или Страна Света // Sosial bilgilər: İnformasiya bülleteni. 2000. № 8–9.

5. Он же. О происхождении названия мугам // Azərbaycan milli musiqisinin tədqiqi problemləri: Elmi məqalələr toplusu. Bakı, 1999. 3.

6. Юшков С. В. К вопросу о границах Древней Албании // Изв. АН СССР. 1937. Т. 1.

7. Новосельцев А. П. Некоторые черты древнерусской государст-венности в сравнительно-историческом аспекте // Древнейшие государства на территории СССР. М., 1985.

8. Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе. М.: Наука, 1962. Т. 1.

9. Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда X–XI веков. М.: Изд-во вост. лит., 1963.

10.Alekperov A. On the problem of autohtonity of the Turkic population of Garabag // Sosial bilgilər: İnformasiya bülleteni. 2000. № 1.

11.Халилов Мубариз. Реликты в миниатюре XVI века / İrs (Наследие). 2004. № 1 (19).

12.История Азербайджана: (XIII–XVIII века) / Под ред. Огтая Эфендиева. Баку: Элм, 1999. Т. 3.

13.Мустафазаде Т. Т. Азербайджан и русско-турецкие отно-шения в первой трети XVIII в. Баку: Элм, 1993.

14. Hudud al-A’lam: («The regions of the world» a Persian geography). 372 A. H. – 982 A. D. / Tr. a. exp. by V. F. Minorsky.

15.Алекперов Алекпер. Связи Азербайджана с «Севером» накануне вторжения сельджуков: (вторая половина IX в. – 60-е годы XI в.): Автореф. дис. …канд. ист. наук. Баку, 1992.

16.Он же. Ещё раз об этносе-разрушителе, или о чём звенит колокольчик В. А. Шнирельмана // Азербайджан и азербайджанцы. 2010. Т. 105–106, № 1–2: Рец. на кн.: Шнирельман В. А. Войны памяти: Мифы, идентичность и политика в Закавказье. М., 2003.

17. Həmidova Şəfiqə. XVIII əsr gürcüdilli mənbələrinin Gəncə, Qarabağ və Kaxetiya bəylərbəyləri tarixin öyrənilməsində rolu // Tarix və gerçəklik: Azərbaycan tarix qurumu. Bakı, 2010. 1.

18.Мусхелишвили Д. Л. Из исторической географии Восточной Грузии. Тбилиси: Мецниереба, 1982.

19.Джавахишвили И. А. Основные историко-лингвистические проблемы истории Грузии, Кавказа и Ближнего Востока древнейшей эпохи // Вестн. древ. ист. 1939. № 4.

20. Qaşqay Solmaz. Ön Asiyada miqrasiya proseslərinə dair. Bakı: Qərb – Şərq, 2009.

21. Большая советская энциклопедия / Под ред. А. М. Прохорова. М.: Сов. энцикл., 1973. Т. 11.

22. Ямпольский З. И. Каспи Грузии и этнотопонимические законо-мерности // Археологические памятники феодальной Грузии. Тбилиси, 1974. Т. 2.

23. Меликов Рауф. Этническая картина Азербайджана в период Ахеменидского владычества. Баку, 2003.

24. Алекперов А. Ф. Об этническом происхождении названия «Кадус» // Тр. / Ин-т ист. НАН Азербайджана. Баку, 2008. Т. 26.

25. Каланкатуаци Мовсес. История страны Алуанк / Под ред. Ш. В. Смбатяна. Ереван, 1984.

26. Латышев В. В. Известия древних писателей (греческих и латин-ских) о Скифии и Кавказе. СПб., 1893. Вып. 1.

5 *

27. Магомедов М. Т. Образование Хазарского каганата. М., 1983.28. Семёнов И. Г. Образование Хазарского каганата // Вопр. ист. 2008.

№ 8.29. Ibn Ruste. Kitab al-A’lak an-nafisa. Leiden: BGA, 1892.30. Хоренский Моисей. История Армении / Рус. пер. Н. О. Эмина. М.,

1893.31. Ağasıoğlu Firudin. Azər xalqı. Bakı, 2000.32. Мровели Леонти. Жизнь картлийских царей / Пер. с др.-груз.,

предисл. и коммент. Г. В. Цулая. М.: Наука, 1979.33. Патканов К. Ванские надписи и их значение в истории Передней

Азии (б. т. л.). Ред. ф. Б-ки НАН Азербайджана. Сер. ФП, № 3160.34. Осетины глазами русских и иностранных путешественников /

Сост. Б. А. Калоев. Орджоникидзе, 1967.35. Ковалевская В. Б. Скифы, Мидия, Иран во взаимоотношениях с

Закавказьем по данным Леонти Мровели // Вестн. АН ГССР. Сер. ист., археол., этногр. и ист. искусства. 1975. № 3.

36. Алекперов А. Ф. К интерпретации одного рассказа в сообщении персидского анонима «Худуд ал-Алем» // Изв. АН АзССР. Сер. ист., филос., права. 1991. № 1.

37. Алиев Играр. О проникновении на территорию Азербайджана ираноязычных племён в конце II – начале I тысячелетия до н. э. // Изв. АН АзССР. Сер. ист., филос., права. 1987. № 2.

38. Мизиев И. М. История Балкарии и Карачая с древнейших времён до походов Тимура. Нальчик, 1996.

39. Бартольд В. В. Извлечения из сочинения Гардизи «Зайн ал-ахбар»: Прил. к «Отчёту о поездке в Среднюю Азию с научною целью». 1893–1894 гг. // Соч. М., 1973. Т. 8.

40.Бейлис В. М. Ал-Идриси (XII) о Восточном Причерноморье и юго-восточной окраине русских земель // Древнейшие государства на территории СССР: Мат-лы и исслед. 1982. М., 1982.

41.Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. М.: Наука, 1990.

42.Агафангел. Крещение армян, грузин, абхазов и аланов св. Григорием: Арабская версия / Пер. Н. Марра // Зап. Вост. отд-ния Импер. Рус. археол. о-ва. 1905. Т. 16, вып. 2–3.

43.Стурлусон Снорри. Младшая Эдда. Л., 1970. 44.Алекперов А. Ф. О «незначительной» путанице русской

историографии // «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının 1300-illiyinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı, 1999. № 1.

45. Миллер Б. Таты, их расселение и говоры: (Материалы и вопросы). Баку: О-во обслед. и изуч. Азербайджана, 1929.

46.Мещерский Н. А. «История Иудейской войны» Иосифа Флавия в славяно-русском переводе. М., 1954.

47. Pritsak O. The Pecenegs // Arch. Eurasiae Medii Aevi. Lidse, 1975. 1.

48. Волин С. Л. К истории Древнего Хорезма // Вестн. древ. ист. 1941. № 1.

49.Плетнёва С. А. Половцы. М., 1990.50.Прокопий из Кесарии. Война с готами / Пер. С. П. Конд-

ратьева. М., 1950.51.Меликсет-Бек Л. М. Хазары по древнеармянским источникам

в связи с проблемой Моисея Хоренского // Исследования по истории культуры народов Востока. Л., 1960.

52.Golden P. B. The people نوكردة // Arch. Eurasiae Medii Aevi. Lidse, 1975. 1.

53.Муравьёв С. А. Птолемеева карта Кавказской Албании и уровень Каспия // Вестн. древ. ист. 1983. № 1.

54.Мещанинов И. И. Язык Ванских клинописных надписей. Л.: Изд-во АН СССР, 1932.

55.Он же. Аннотированный словарь урартского (биайнского) языка. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1978.

56.Kaşgari Mahmut. Divanü lügat-it-Türk tercümesi / Çeviren Besim Atalay. İstanbul, 1939–1945. C. 1–3.

57.Древнетюркский словарь. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1969.58.Мамедова Фарида. Кавказская Албания и албаны. Баку, 2005.59.Xəlilov M. C. Аlbaniyanın yaşayış yerləri: (IV–X əsrlər). Bakı,

2010.

ƏLƏKBƏR ƏLƏKBƏROV

BƏZİ ADLARIN MƏNŞƏYİ MƏSƏLƏSİNƏ DAİR

X ü l a s ə

Məqalədə bəzi türk tayfalarının Cənubi Qafqazda qədimdə yaşaması izlənilir. Saqlab, xəzər, kaspi, as, alan, barsel, Telavi, Girdman və digər adların tədqiqi sübut edir ki, onlar türk mənşəlidir.

Açar sözlər: kaspi, xəzər, Elbrus, Girdman, Mushelişvili

ALEKPER ALEKPEROV

ON THE PROBLEM OF ORIGIN OF SOME NAMES

S u m m a r y

In this article studies the resettlement of the various Turkic tribes in the Southern Caucaus. Studies such names and word of this region as Saqlab, Kaspi, Khazar, As, Alan, Barsel, Telavi, Girdman back to ancient Turkic origin.

Key words: Kaspi, Khazar, Elbrus, Girdman, Muskhelishvili


¹ 4 2011

FATMA ALİYEVA

GÜRCÜCE’DEKİ TÜRK KÖKENLİ ŞAHIS İSİMLERİ

Ö z e t. Şahıs isimlerinin seçilerek koyulması geleneği çok eski tarihî köklere dayanıyor ve tüm dünya halklarının hayatında özel yer tutmaktadır. Şahıs isimleri de diğer bütün alıntı kelimeler gibi bir dilden başka bir dile geçerken ve ya her hangi bir dilden alınırken o dilin sesbilimsel ve biçimbilimsel kurallarına tâbi tutuluyor. Bu açıdan Gürcü dilindeki Türk kökenli şahıs isimleri ilgiyi çekiyor. Tarihî kaynaklar Gürcü dilinin gelişiminin bütün safhalarında Türk kökenli şahıs isimlerinin kullanıldığını göstermektedir. Bunlara Almazhan, Durmişhan, Kaplan, Beği, Badur gibi isimleri örnek verebiliriz. Bu şahıs isimlerinin dilbilgisel ve anlambilimsel açıdan analizinin tipoloji araştırmalar açısından önemi ve faydası vardır.

Anahtar kelimeler: şahıs isimleri, soy adları, anlamsal ve dilbilimsel

araştırma, tipoloji araştırma

Şahıs isimlerinin seçilmesi ve verilmesi geleneği çok eski tarihî köklere dayanmakta ve tüm dünya dillerinin antroponimler sisteminde özel yer almaktadır. Şahıs isimleri de diğer bütün alıntı kelimeler gibi bir dilden başka bir dile geçerken veya her hangi bir dilden alınırken, o dilin sesbilim ve biçimbilimsel kurallarına tâbi tutuluyor. Bu açıdan ele alınırsa, Gürcüce'deki Türk kökenli şahıs isimleri ilgiyi çeker. Tarihsel kaynaklar Gürcüce'nin gelişiminin bütün aşamalarında Türk kökenli şahıs isimlerinin kullandığını ispat etmektedir. Bunlardan bir kısmının hem anlamsal hem de dilbilimsel açıdan analizin tipoloji araştırma yapanların da ilgisini çekeceği düşüncesindeyiz. Gürcü kaynaklarında rastlanan Türk kökenli şu şahıs isimleri bilinmektedir:

Kutlu Arslan. Her iki tarafı Türk kökenli kelimeden oluşan bu erkek ismi XII. yüzyıl Gürcü kraliçesi Tamara’nın vezirlerinden birinin adı olmuştur.

Almazhan. Bu şahıs ismi tarihen kullanagelmiş ve günümüz Gürcüce'de yine yaygın olan isimlerden biridir.

Gürcüce'nin eski dönemlerinde kullanılmış ve bugün de pek rastlanan Murzahan ismi de Türk kökenli han kelimesinin Arap kökenli soyluluk sanı bildiren mirza kelimesinin bir araya getirilmesinden oluşmuştur. Arap kökenli bir isim olarak gerek Azeri Türkçesi'nde gerekse Türkiye Türkçesi'nde sözlüklerde ve dilde mirzə veya mirza

şeklinde rastladığımız bu kelime Gürcüce'nin dil kurallarına uydurularak murza biçimine sokulmuştur.

Durmişhan. Türk dillerinde durmuş ‘duran, kalan, yaşayan’ anlamlarında kullanılmaktadır. Bu kelime kökünden oluşan ve yine günümüz Türk dillerinde yaygın olan Dursun (Tursun) ismi de çağdaş Gürcü şahıs isimlerinden biridir.

Begi-Türk. Günümüz tüm Türk dillerinde yaygın olan bey kelimesinin yardımıyla yapılmış Gürcü şahıs ismidir. Gürcü alfabesinde a ve y sesleri bulunmadığından alıntı kelimede e > a, y > g ses değişikliğine uğramıştır.

Bey kelimesinden oluşan diğer Gürcü şahıs isimleri de mevcuttur. Bunlara Bega, Beka, Begi gibi isimleri örnek gösterebiliriz. Bu şahıs isimleri de Gürcüce'de sık sık tesadüf edilen isimler sayılabilir. Beka ismin Gürcü şahıs isimleri sisteminde artık eskiden beri yer aldığını göstermektedir. Gürcistan'ın tarihinde bu ismi taşıyan bir kısım ünlü devlet ve sanat adamları yaşamıştır. Böyle şahıslardan biri de ismi tarihî kaynaklarda geçen ve XII. yüzyıldan önce yaşamış ünlü kuyumcu Beka olmuştur.

Türk kökenli bey kelimesi esasında yapılmış Bega isminin Gürcüce'de patronim, yani soyad gibi kullanıldığını söylememiz gerekir. Begişvili, Begaşvili, Begadze, Beglaraşvili gibi soyadları bunun en iyi örneği olabilir ve bu patronimler Gürcüce'nin antroponimler sisteminde çok yaygındır.

Baadur > Badur. Fars kökenli bir kelime olan bahadır ‘savaşlarda gücü ve yılmazlığıyla üstünlük, yiğitlik gösteren şahıs anlamındadır. Türk dillerinde alıntı kelime olarak batır şeklinde rastlanmaktadır. Bu kelimenin de bir kısım diğer Türk kökenli kelimeler gibi dil ilişkileri sonucu Türk dillerinden, ayrıca Azerice'den Gürcüce'ye geçtiğini kesin olarak söyleyebiliriz. Gürcüce'de yalnız antroponim, yani şahıs ismi gibi değil, hem de patronim, yani soyad gibi kullanılması ilgi doğurur. Gürcüce'de Baduraşvili soyadı mevcuttur. Bu şahıs isminin söz konusu dilde rastlanan diğer kullanım biçimi Bağatırdır. Bağaturişvili, Bağaturiya bu isimden türetilen soy adlarıdır. Örnek olarak verdiğimiz soyadları genelde, Osetince'de daha sık sık rastlanmaktadır.

Gaplan / Ğaplan. Eski Türk kökenli kaplan kelimesinin Azeri edebi dili ve ağızlarındaki söylenim biçimlerinde Gürcü şahıs isimleri arasında yer almaktadır.

Mzexatun / Mzehatun. Gürcüce'de bayan ismi olarak kullanılan bu kelime Gürcüce'deki ‘güneş’ anlamı ifade eden mze ve Türk dillerinde yaygın olan katun / xatın / hatun kelimelerinin birleşmesi sonucu oluşmuştur. Hatuna bir bayan ismi olarak günümüz Gürcüce'sinde en yaygın olan isimlerdendir. Bu kelimeye isim olarak ilk kez XII–XIV. yüzyılların abidesi olarak bilinen Puznari kilisesinin duvarlarındaki yazılarda rastlanmıştır. Kelime bazan Hatuta şeklinde ufak biçimbilimsel değişiklikle de kadın ismi olarak kullanılır.

Çinara. Gürcü bayan şahıs isimleri arasında yer almış bu kelime de Türk kökenli olup, ‘çinar ağacı’ anlamındadır.

Carci-Türk. Çağdaş Türkiye Türkçesi'ndeki ‘çağrı, duyurma’ anlamındaki car kelimesinin anlamına uygundur. Azeri Türkçesi'nde bu kelimeden ‘haber veren, duyuran şahıs’ anlamında carçı kelimesi türetilmiştir. Gürcüce'de erkek ismi olarak kullanmaktadır.

Çağdaş Gürcüce'de sadece soyad olarak kullanılan Türk kökenli kelimeler de az değil. Mesela, Buğadze soyadı Türk kökenli ‘damızlık erkek sığır’ anlamlı boğa kelimesinden yapılmıştır. Eski yazılı anıtlarımızda «Dedem Korkut Kitabı»nda da Buğaç ismi geçmektedir. Gürcü kaynaklarında kullanılma süresi XII–XIV. yüzyıllar arası olduğu belirlenmiştir.

Günümüz Gürcüce'de Türk kökenli çeşitli soyadlarının kullanıldığını görmek olur. Bunlara Gazaxişvili, Lapaçişvili, Loxişvili, Sağiraşvili, Sopuraşvili, Kuçukaşvili ve diğerleri örnek olabilir.

Türk dilleri sistemine girmeyen bir kısım dillerle, ayrıca, Kafkaslar'da bulunan Gürcüceyle dilimizin değişik görünümlerde araştırılması gerek tarihsel gerek siyasal gerekse dilbilim açısından önemlidir. Çok çok eski zamanlardan dilimizde mevcut olan dil birimlerinin bu şekilde zamanının kesin belirlenerek ortaya çıkarılması dilimizin eskiliyini ortaya koymak açısından da önem taşır.

Yazının bilimsel açıdan yeniliyi ve uygulama alanı. İlk kez bu yazıda Türk asıllı Gürcü şahıs isimleri üzerine konuşulmuştur. Şahıs isimlerinin, ayrıca Türk kökenli kelimelerin diğer dillerde bulunarak araştırılmasının tipoloji

araştırmalar açısından önemini özel olarak vurgulamamız gerekir. Bu tip araştırmalar yakın ve uzak coğrafilerde Türkçe’nin etki alanının belirlenmesinde de rol oynar.

Komşu dillerle ilişki açısından yazının öneminin olmasının yanısıra, temelli araştırmaların yapılmasında kullanıla ve uygulamabilir.

ФАТМА АЛИЕВА

ИМЕНА СОБСТВЕННЫЕ ТЮРКСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ В ГРУЗИНСКОМ ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е

Традиции, связанные с выбором и присвоением имени, имеют древнюю ис-торию. Имена собственные, как и многие другие слова, при переходе из одного языка в другой подчиняются фонетическим и грамматическим нормам заимс-твующего языка. Рассматриваемые в данной статье имена собственные тюрк-ского происхождения, имеющиеся в грузинском языке, вызывают у исследовате-лей определённый интерес. Такие имена, как Almazhan, Durmişhan, Kaplan, Beği, Badur, и ряд других зафиксированы во многих памятниках грузинской письмен-ности.

Исследование имён собственных с семантической и грамматической точек зрения представляет особый интерес для типологического языкознания.

Ключевые слова: имена собственные, фамилии, фонетические и грамматические нормы, типологическое исследование

FATMA ALIYEVA

PROPER NAMES OF TURKIC ORIGININ THE GEORGIAN LANGUAGE

S u m m a r y

The tradition of selection and denomination of proper names is based on deep historical roots and takes a considerable place in the anthroponimic system of the world. As proper names so as all borrowings when pass from one language to another adapt to phonetic and morphological laws of this language. From this point of view proper names of Turkic origin in the Georgian language represent a great interest. The investigation of such names as Almazkhan, Durmishkhan, Qaplan, Beqi, Badur from grammatical and semantic point of view is important for typological investigations, too.

Key words: proper names, surnames, phonetic and grammatical laws, typological investigation


¹ 4 2011

KÖNÜL HƏBİBOVA

«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD» DASTANLARININ DİLİNDƏQƏNAƏT PRİNSİPİNİN PSİXOLİNQVİSTİK ŞƏRHİ

X ü l a s ə. Dünya dilçiliyində «ellipsis» hadisəsinə müxtəlif yanaşmalar olsa da, fransız filosofu Dümarse onu daha çox psixolinqvistik hadisə kimi dəyərləndirirdi. Amma bu hadisə eyni zamanda insan nitqi ilə də birbaşa əlaqəlidir. Belə ki, ellipsis dildə qənaət prinsipi ilə izah edilir. Bu nöqteyi nəzərdən bu məqalədə ellipsisin psixolinqvistik səciyyəsi verilir.

Təbii haldır ki, ellipsis dildə yeni bir hadisə deyil. Bu hadisəyə dilimizin tarixindən xəbər verən «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dilində də rast gəlinir. Burada ellipsisin ilkin primitiv formalarda təzahürü daha çox təsadüf edilir ki, bu faktların da araşdırılması dil təxəyyülü ilə bağlı bir sıra məsələlərin həllində yardımçı ola bilər.

Açar sözlər: dildə qənaət prinsipi, psixolinqvistika, səssiz nitq, ellipsis, psixoloji durum

Məlumdur ki, insanın daxili (səssiz) nitqi onun səsli nitqinin törəməsidir.Yəni səsli nitq yaranma etibarı ilə daxili nitqdən daha ilkindir. Səssiz nitqin isə formalaşması daha sonrakı mərhələnin məhsuludur. Bir məqamı da vurğulayaq ki, səsli nitq sərti də olsa, üzvlənə bildiyi halda səssiz nitq bu xüsusiyyətdən məhrumdur və səsli nitqlə müqayisədə daha sürətli və bəzən də anidir. İnsan bir an içində ətrafda baş verənləri səssiz nitqlə şüurunda təhlil edərək dəyərləndirib ona səsli nitqlə münasibət bildirir. Çox güman ki, ellipsis məhz sonuncu prosesin məhsuludur. Bir çox tanınmış tədqiqatçıların dəfələrlə haqqında bəhs etdiyi dilin qənaət prinsipi səssiz nitqin səsli nitqə çevrilməsi zamanı yaranır və bu zaman müəyyən dil vahidlərinin buraxılması səssiz nitqdə istifadə olunan komponentlərin konkretliyindən irəli gəlir.

Burada özünü biruzə verən qənaət prinsipinə görə yalnız o dil hadisələri sabit, dəyanətli olur ki, onlarda minimum tənəffüs məsrəfi, asan yaddaqalma, şəklini dəyişmə və s. birləşmiş olsun. Məhz bu baxımdan elliptik formaya malik nitq konstruksiyalarının qrammatik tamamlanmasına semantik cəhətdən heç bir ehtiyac duyulmur, çünki onlar struktur cəhətdən formalaşmada sərbəstdir. Tədqiqatçılar ellipsisi sintaktik səviyyədə tədqiq edərkən əsasən onun aşağıdakı növlərini fərqləndirilər: 1) nitqi ellipsis; 2) qrammatik ellipsis; 3) semantik ellipsis [1. S. 15].

Rus tədqiqatçılarından T. A. Kolosova ellipsisin iki növünü fərqləndirir: qrammatik və semantik ellipsis [2. S. 102]. N. D. Arutneva isə semantik ellipsisi adət halını almış (привычный) ellipsis adlandırır [3. S. 26]. Belə bölgüyə O. Y. Qoyxmanın [4. S. 156], N. N. Leontyevanın da tədqiqat əsərlərində [5. S. 30] rast gəlinir. E. N. Savvina ellipsisin mövcud xüsusiyyətlərini üç əsas amillə əlaqələndirir: 1) fikri natamamlıq; 2) mövcud «tam konstruksiya»ya münasibətdə elliptik konstruksiyanın ikinci dərəcəli (törəmə) olması; 3) biri digərindən asılı olmayan dil vahidlərinin sintaqmatik asılılığı və ya, başqa sözlə desək, cümlələrdə əksini tapmayan aktiv və ya passiv sintaktik vahidlərin mövcudluğu [6. S. 5]. Yuxarıda sadalanan təsnifatlardan ellipsisisin qrammatik və semantik deyə iki qrupa ayrılması daha məqsədəuyğundur. Qrammatik ellipsisi isə tam və natamam olmaqla daha iki növə ayırmaq olar. Fikrimizcə, tam qrammatik ellipsis sözlər və ifadələr qənaətini, natamam ellipsis isə şəkilçilər səviyyəsində təzahür edir. Şəkilçilərin sözlərdən törədiyi nəzərə alsaq, birincinin daha qədim və ilkin olması mülahizəsini irəli sürə bilərik. Maraqlıdır ki, qrammatik ellipsisisin hər iki növünə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında rast gəlirik. Məsələn, sözlərin ellipsisə uğradığı nümunələr: Bayandır xan bənim nə əksüglügüm gördi? (Əksüglügüm). Qılıncdanmı gördi, süfrəmdənmi gördi? [7. S. 34]; At ayağı külük (olur), ozan dili çevik olur [7. S. 36]; Kəndülər atlu (getdilər), babanı yayan yüritdilər [7. S. 40]; Biz kafərə salam vergil, (səni)

öldürmiyəlim! [7. S. 43]; «Bir əyər, bir uyan (gətirin)» – dedi, gətürdilər [7. S. 117] və s.

Ünsiyyət prosesi özü-özlüyündə informasiya mübadiləsidir. Bu mübadilə zamanı faktların ekspressiv-emosional rəngarəngliyi bir çox üslubi vasitələrlə bərabər, həm də elliptik cümlələr hesabına reallaşır. Ümumiyyətlə, elliptik cümlələrdə modallıq və zaman modifikasiyalarına məxsus sintaktik göstə-ricilərin əks olunmaması, təbii ki, digər cümlə tipləri ilə müqayisədə onların dilin sintaksisində mövqeyi haqqında sual doğurur. Çünki elliptik konstruksiyalar psixolinqvistik hadisə olan ellipsisin məhsulu kimi bütöv cümlələrdən fərqli olaraq, dil modeli kimi cümlənin kommunikativ və struktur tiplərinə xas olan qanunauyğunluq və qaydalar baxımından analiz oluna bilməz. Çünki burada ekstralinqvistik faktorlar: situasiya, psixoloji durum, informator və adresatın intellektual səviyyəsi və s. elliptik cümlələrin formalaşmasında aparıcı amillərdir. Bu zaman nitqdə öz əksini tapmayan sözün və ya ifadənin semantik yükünü kontekst daşıyır: Bəg nökərdən, nökər bəgindən ayrıldı [7. S. 50]; Əzrayili nə çavuş gördi, nə qapuçı [7. S. 79]; Oyarmaq bəndən, savaşuban hünər göstərmək səndən [7. S. 91]; Çün av yarağı oldı, kim atın ögər, kim qılıncın, kim çəküb ox atmağın ögər [7. S. 104]; Əski tonın biti, öksüz oğlanın dili acı olur [7. S. 111] və s.

İnformasiyanın sıxlaşdırılmış, son dərəcə lakonik formada ifadəsi həm psixoloji, həm də linqvistik baxımdan elliptik cümlələrlə mümkün olduğu üçün atalar sözləri və qanadlı ifadələrin də böyük bir qismi bu konstruksiyalar əsasında formalaşıb. Bu fakt və yuxarıda gətirilən misallar bizə onu deməyə əsas verir ki, ellipsis (başqa sözlə desək, nitqdə qənaət) hadisəsi psixoloji bir hadisə kimi uzun bir tarixə malikdir. Dil insan psixikası ilə sıx bağlı olduğundan nitqdə təzahür edən hər bir hadisənin az və ya çox dərəcədə psixoloji baxımdan izahı olmalıdır. Eləcə də ellipsis hadisəsinə psixolinqvistik dəyər vermənin də xüsusi önəmi vardır.

«İzahlı dilçilik terminləri» lüğətində elliptik sözü ‘ellipsis hadisəsinə məruz qalmış, ellipsis ilə əlaqədar, bağlı olan’ anlayış kimi izah edilir: «Ellipsis – ifadənin hər hansı bir elementinin buraxılması (atılması, ixtisarı). Həmin element mətndən və situasiyadan asılı olaraq, asanlıqla bərpa edilə bilər» [8. S. 71]. Dünya dilçiliyində ellipsis hadisəsinə yanaşmalar müxtəlif olmuşdur. Məsələn, ispan filosofu-qrammatisti F. Sançes (Sanktius) ellipsisi qrammatik hadisə kimi qiymətləndirdiyi halda, fransız filosofu S. Dümarse ellipsisə kifayət qədər fərqli şərh verir. O, haqlı olaraq, ellipsisi daha çox psixoloji hadisə kimi dəyərləndirirdi [9. S. 40].

Ellipsis (elleipzis) yunan sözü olub ‘buraxılma’ deməkdir. Biz nitqimizdə çox vaxt müəyyən ixtisarlarla danışırıq. Bir dəfə söylənilənin ikinci dəfə təkrarlanmasına yol vermirik. Çünki təkrarlar bəzən nitqə emosionallıq gətirdiyi halda, bəzən isə onu müxtəlif çalarlardan məhrum etmiş olur. Bu paralelliyə biz «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında da rast gəlirik: Gögdən ildırım ağ-ban evimin üzərinə saqır gördüm. Düm qara pusarıq ordımın üzərinə tökülü gördüm. Quduz qurtlar evimi dəlir gördüm. Qara dəvə ənsəmdən qarvar gördüm… [7. S. 44]. Burada təkrar olunan gördüm feli əvvəldə baş cümlə kimi deyil, sonda cümlənin xəbəri kimi çıxış edir.

Daha bir nümunəyə nəzər yetirək: Bu məhəldə qalın oğuz bəgləri yetdi, xanım, görəlim kimlər yetdi: Qaradərə ağzında qara buğa dərisindən beşiginin yapuğu olan… Qazan bəgin qardaşı Qaragünə çapar yetdi: «Çal qılıncın, qardaş Qazan, yetdim!» – dedi; Bunun ardınca, görəlim, kimlər yetdi: Dəmir qapu Dərvəndəki dəmir qapuyu dəpib alan, altmış tutam ala köndərinin ucunda ər bəgürdən Qıyan Səlcük oğlı Dəli Dondar çapar yetdi: «Çal qılıncın, qardaş Qazan, yetdim!» – dedi… [7. S. 117].

Dastanda bu siyahı köməyə gələnlərin sayı artdıqca eyni ilə təkrar olunmaqla davam edir. «Salur Qazanın evinin yağmalanması» boyundan gətirdiyimiz bu qəbil nümunəyə «Bamsı oğlu Beyrək» boyunda da rast gəlirik.

Müasir dilimizdə nitq zamanı bu cür təkrarlara çox az yer verilir. Belə ki, indi belə təkrarlardan nitqə poetik çalar vermək üçün istifadə olunur. Adi nitqdə isə cür konstruksiyaların yerini indi həmcins üzvlü cümlələr tutur. Buradan da belə bir mülahizə irəli sürmək olar ki, həmcins üzvlü cümlələr məhz ellipsis hadisəsinin məhsuludur. K. M. Abdullayev belə hesab edir ki, «ellipsisləşmə dolayısı ilə cümlə quruluşunda danışanın, informasiya verənin əvvəlcədən nəzərdə tutduğu modelin təqdim edilməsinə xidmət edir» [10. S. 77].

Türkoloji ədəbiyyatlara nəzər saldıqda, qeyd etməliyik ki, burada da ellipsisə münasibət birmənalı olmayıb. Məsələn, oğuz qrupu türk dillərində elliptik yarımçıq cümlələr müxtəlif terminlər adı altında tədqiq olunmuşdur. Məsələn, türk dilində xəbərsiz yarımçıq cümlə [11. S. 506], xəbəri mətndən anlaşılan cümlələr [12. S. 54; 13. S. 273], yarımçıq cümlənin frazeoloji tipi [14. S. 113] kimi adlandırılmışdır. Lakin oğuz qrupu türk dillərinə daxil olmayan tatar dilində həmin cümlələr elliptik konstruksiyalar adı altında öyrənilmişdir [15. S. 4–10].

A. C. Emre elliptik cümlələrdən bəhs edərkən, bir çox tədqiqatçılar kimi, onları digər cümlə növlərindən fərqləndirməyərək, onlara dair xəbəri mətndən anlaşılan cümlələr adı altında misallar verir: Kiskin sirke kabına zarar (verir); Bir görsüs, bir bilaz (Yalnız bir defa görmekle ancak eksin bilgi edilir); Kor kırılsa yer kinde baş yarılsıbörk içinde (kalmalıdır) [13. S. 273].

Leksika və morfologiya ilə müqayisədə sintaksisdə baş verən proseslər daha ləng gedir, bunların bəziləri, çox ehtimal ki, hələ yazıyaqədərki dövrdən

başlamasına baxmayaraq, bu gün də davam etməkdədir. «Cравнительно-исторический синтаксис восточно-славянских языков» («Şərqi slavyan dillərinin müqayisəli sintaksisi») əsərində iddia edilir ki, sintaksisi tədqiq edən dilçi (morfologiyanı tədqiq edəndən fərqli olaraq) ciddi və xronoloji müəyyənliklərə əsaslanan qanunlarla deyil, böyük zaman kəsiyini əhatə edən tendensiya və proseslərlə işləməlidir [16. S. 280]. Bu fikrə əsaslanaraq, qeyd etmək lazımdır ki, elliptik cümlələrin qədim dövrlərdən başlayaraq, dilimizdə mövcud olması faktını heç cür inkar etmək olmaz. Bu baxımdan da ellipsisin psixolinqvistik şərhini «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dil materiallarına söykənərək verməyimiz heç də təsadüfi deyil. Belə ki, biz qədim abidəmiz olan bu dastanların dilində eyni tipli konstruksiyaların diferensial formalarına (bütöv və yarımçıq) rast gəlirik. Müasir dövrdə isə bu məsələ bir qədər konkretləşib və elliptik formaların daha mürəkkəb variantları müşahidə olunur.

Dastanda şəkilçilərin ellipsisə məruz qaldığı nümunələrə də nəzər yetirək: Ana həqqi – tənri həqqi(dir) [7. S. 47]; Ol zəmanda bəglərin alqışı alqış (idi), qarğışı qarğış idi [7. S. 52]; Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər, uş da nişanı(dır), sultanım! [7. S. 58]; Xanım, sazdən bir adam çıqar, apul-apul yürüyişi adam kibi(dir) [7. S. 98]; Bəkil yuqaru baqdı: «Gög iraq(dır), yer qatı(dır)» – dedi [7. S. 106]; At, yaraq və işıq Bəkilin(dir), Bəkil içində degil! [7. S. 107] və s.

Yuxarıda gətirdiyimiz həm tam, həm da natamam ellipsisə şamil etdiyimiz nümunələr dastanda bu hadisənin heç da çox primitiv olduğunu deyil, bu fikrin tam əksini sübut etmiş olur. Belə ki, bu nümunələr göstərir ki, dastanın yazıya alındığı dövrdə ellipsis nitqdə özünə kifayət qədər yer etmiş bir psixolinqvistik fakt kimi təzahür edir.

Semantik ellipsisə gəlincə isə qeyd edək ki, E. N. Savvina [6] semantik ellipsisin varlığını üçüncü amillə (biri digərindən asılı olmayan dil vahidlərinin sintaqmatik asılılığı və ya, başqa sözlə desək, cümlələrdə əksini tapmayan aktiv və ya passiv sintaktik vahidlərin mövcudluğu ilə) şərtləndirir. Bu səbəbdən bu hadisə üzərində bir qədər dayanmağı lazım bilirik. Ümumiyyətlə, ellipsisin sadalanan növləri arasında ən az tədqiq olunanı semantik ellipsisdir. Sırf üslubi hadisə olan semantik ellipsis gerçəkliyin nitq vahidləri ilə sintaktik bütöv şəklində reallaşan anında hər hansı bir informasiyanın buraxılması ilə təzahür edir.

Dilçilikdə semantik ellipsis termini ilə yanaşı bəzən məlumatın sıxlaşdırılması (компрессия сообщения) termininə də müraciət olunur (S. E. Nikitina, N. N. Leontyeva və b.). K. F. Skorodko kompressiya terminini geniş mənada belə şərh edir: «...mətnin kompressiyası əsas məzmunun saxlanması şərtilə həcminin kiçildilməsidir» [17. S. 29]. Azərbaycan dilçiliyində isə məlum tədqiqat əsərlərində ellipsis hadisəsi

müxtəlif səviyyələrdə (leksik, sintaktik, qrammatik), müxtəlif aspektlərdə araşdırılsa da, semantik ellipsis hadisəsinə geniş şəkildə toxunulmamışdır.

Dilimizdə semantik ellipsis hadisəsinin bariz nümunəsi kimi zərbi məsəlləri də qeyd etmək vacibdir. Belə ki, bu ifadələr bir cümlə ilə bütöv bir mətnin ifadə edə biləcəyi informasiya daşıyıcısıdır. Məsələn, xalq arasında müasir dövrümüzdə də öz aktuallığını qoruyub saxlayan bir neçə bu tip ifadələrə nəzər yetirək: Sən çaldın; Toydan sonra nağara; Sağlığında kor Fatı, öləndə badam gözlü Fatı; Keçi can hayında, qəssab da piy axtarır və s.

Semantik ellipsis hadisəsi dialoq nitqində də geniş yer tutur. Dialoq zamanı bu, informator və adresatın qarşılıqlı ünsiyyət prosesindəki intellektual səviyyələrinin nə dərəcədə inkişaf etməsindən asılı olur. Məs.: «Nə görəyim, oğlu olan evərmiş, qızı olan köçürmüş» [7. S. 55]; «Dədə, oğlanmısan, qızmısan?» Dədə: «Oğlanam!» – dedi [7. S. 56].

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ellipsis dildə qənaətə meyillilik ilə də əlaqə-ləndirilir. Çünki dildə fəaliyyət göstərən tendensiyalardan biri qənaətdir. Belə ki, «dil nə qədər inkişaf edirsə, bir o qədər sadə və qənaətli olur» [18. S. 113]. Dil fəaliyyəti üçün əsas tendensiya məhz qənaətçillikdir. Bu tendensiyaya uyğun olaraq, dildə yalnız anlaşma üçün lazım olan qədər ifadə vasitələri işlədilir. Ona görə də qrammatikada ellipsis böyük rol oynayır [19. S. 372]. İnsanlar daha çox bir dəfə işlənən ifadəni ikinci dəfə təkrarlamaqdan yan qaçırlar: Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurun [7. S. 34]; Üç kişi sağ yanından, üç kişi sol yanından dəmür zəncirlə buğayı tutmuşlardı [7. S. 36]; Dərsə xan yayan, bunlar atlu yüridilər [7. S. 40]; Allah-təala Baybörə bəgə bir oğul, Baybican bəgə bir qız verdi [7. S. 52]; Vay, sənin əlindən nə yer yüzində dirimiz və nə yer altında ölümüz qurtulurmış! [7. S. 94] və s.

Ə. Y. Məmmədov paralel konstruksiyalarda müşahidə olunan bu hadisəni anaforik ellipsis kimi qiymətləndirərək yazır: «Anaforik əlaqə bu və ya digər komponentin paralel konstruksiyalarda təkrarı nəticəsində yaranır. Kontekstual ixtisarın xüsusi növü olan anaforik ellipsis bir üzvün mürəkkəb cümlənin digər tərkib hissələrində başqa leksik vahidlə əvəzlənmədiyi anaforik əlaqəli mürəkkəb cümlələrdə müşahidə olunur. Ellipsis nəticəsində bir dəfə işlənmiş komponent digər paralel cümlələrdə ixtisar olunur» [20. S. 74]. A. N. Veselovski və B. Pallek sintaktik paralelliyi (obyektlərin tipləri və müxtəlif adlarla əlaqəli psixoloji paralellik) ekstralinqvistik faktorlarla əlaqələndirilər. A. N. Veselovskinin fikrincə, sintaktik paralellik psixoloji paralelliyə əsaslanır ki, bu da təbii və ictimai hadisələrlə əlaqəli olan müstəqil motiv kimi qəbul edilir [21. S. 145]. M. M. Yusifov qənaətin müxtəlif sintaqmalarda meydanagəlmə xüsusiyyətlərini göstərərək, qənaəti söz və cümlələrdəki paralelliklə izah edir [22. S. 19]. A. N. Veselovski yazır ki, sintaktik paralelizmi

təbii və sosial hadisələrə uyğun, müstəqil motiv kimi dərk edilən psixoloji paralelizm şərtləndirir [21. S. 145].

Ümumiyyətlə, paralelliklə əlaqədar yaranan elliptik cümlələrdən və onları şərtləndirən ekstralinqvistik faktorlardan danışarkən, bu konstruksiyaların daha çox şifahi nitqə mənsubluğunu nəzərdən qaçırmaq lazım deyil.

B. Pallek anaforanı (кроссреференция) ekstralinqvistik reallıqla (obyekt-lərlə) əlaqələndirərək, qeyd edir ki, eyni obyekt bildirən sözlər təkrarlanaraq, ya növbəti söz formasında, ya onun sinonimi, ya da obyektin yeni adı kimi çıxış edir. Bu təkrarlar söz formasında, cümlə üzvü və hətta, bütöv cümlə şəklində də ola bilərlər [23. S. 145–146].

İnsanın uzun müddətli yaddaşında on minlərlə söz qorunub saxlanılır. Nitq törəyən zaman yaddaşdan müvafiq sözlərin seçilməsi ani olaraq baş verir [24. S. 68]. Bu baxımdan Yanğın! Sel! tipli cümlələr daha böyük maraq doğurur. Bu qəbil cümlələr predikativliklə xarakterizə olunmaqla yanaşı, həm də real modallığa malikdir və sintaktik mənasına görə nitq aktı ilə üst-üstə düşən indiki zamanı ifadə edir. Belə konstruksiyalar modal zaman paradiqmasına malik deyil, belə ki, onların əsas məzmunu – predmetin mövcudluğu (varlığı) və ya predmet haqqındakı məlumat həmişə nitq momenti ilə bağlıdır; bu cür ifadələr danışanın dərk etdiyi, qavradığı gerçək fakta ani reaksiyasının nəticəsidir [25. S. 81]. Söyləm çox az hallarda fikrin tam həcminə müvafiq olaraq, bütöv şəkildə strukturlaşır [24. S. 69]. Nitq aktı zamanı ani reaksiya nəticəsində yaranan bu tip cümlələr subyektin daxili sarsıntısına, həyəcanına, qorxusuna və ya sevincinə əsaslanır: Muştuluq, Baybörə bəg! Oğlın gəldi [7. S. 66]; Muştuluq! Oğlun Dəpəgözi dəplədi! [7. S. 103]; Muştuluq! Gözün aydın! [7. S. 115] və s.

Müşahidələr göstərir ki, ellipsis zamanı nitqdə bu və ya digər bir komponentin buraxılması danışanın və ya müəllifin psixoloji vəziyyəti ilə əlaqədardır. Bu cümlələrin modallıq və intonasiyaya görə hər bir növü özünəməxsus intonasiya ilə fərqlənərək, danışanın emosional və iradi vəziyyəti zamanı formalaşır. Elliptik cümlələr insanın hiss və duyğularının canlı ifadəsi kimi çıxış edir və nitqin emosionallığına, dinamikliyinə, ekspressivliyinə xidmət edir.

M. İ. Adilov sintaktik paralelliyi üslubi aspektdən izah edərək, onu qənaət tendensiyası ilə əlaqələndirir [26. S. 40]. H. Spenser dildə qənaət məsələsini o mənada başa düşür ki, dil həmişə sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir, uzun səslər qısalır, çoxsözlü cümlələr az sözlü cümlələr ilə əvəz olunur [27. S. 3]. E. D. Polivanov isə dildəki qənaət meyilini danışanların tənbəlliyi ilə izah edir [28. S. 21]. Biz isə səssiz nitqin səsli nitqə keçidi zamanı daxili nitqin konkretliyinin səsli nitqdə əksi kimi qəbul edir və bu hadisəni sırf psixolinqvistik fakt kimi dəyərləndiririk.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Yuxarıda söylənənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, dildə qənaət prinsipi psixolinqvistik hadisə olmaqla dilin bütün səviyyələrində, əsasən də, ən mürəkkəb sahə olan sintaksisdə hələ qədim zamanlardan təzahür edərək intellektual səviyyənin göstəricisi kimi çıxış edir. Bu hadisənin psixolinqvistik şərhini vermək və bunu ellipsislə əlaqələndirmək tədqiqatın elmi yenili kimi çıxış edə bilər. Eyni zamanda bu tendensiyanı insanın daxili nitqinin xarici nitqə dekodlamasının nəticəsi kimi də səciyyələndirmək olar. İnsan təxəyyülünün bir çox əlamətinin dildə fraqmental ifadəsi kimi qənaət prinsipinin ən bariz nümunəsi məhz elliptik konstruksiyalardır və dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq get-gedə onun fərqli şəraitlərdə müxtəlif formalarına təsadüf etmək mümkündür.


1. Выражения смысловых различий посредством эллипсиса. Харьков: Око, 1991.

2. Колосова Т. А. Русские сложные предложения асимметрической структуры. Воронеж: Изд-во Воронеж. ун-та, 1980.

3. Aрутнева Н. Д. Семантическое согласование слов и интерпретация предложения // Грамматическое описание славянских языков: Концепции и методы. М.: Просвещение, 1974.

4. Гойхман О. Я. Речевая коммуникация. М.: Инфра-М, 2001.5. Леонтьева Н. Н. Семантический анализ и смысловая непол-

нота текста: Дис. …канд. филол. наук. М., 1968.6. Саввина Е. Н. Синтаксический и семантический эллипсис в

русских сравнительных конструкциях: Автореф. дис. …канд. филол. наук. М., 1988.

7. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı, 1988.8. Adilov M. İ., Verdiyeva Z. N., Ağayeva F. M. İzahlı dilçilik terminləri.

Bakı: Maarif, 1989.9. Xomski N. Dil və təfəkkür. Bakı: Kitab aləmi, 2006.10. Abdullayev K. M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri.

Bakı: Maarif, 1998.11. Кононов А. Н. Грамматика современного узбекского литера-

турного языка. М.; Л., 1956. 12. Dizdaroğlu H. Cümle bilgisi. Ankara: Kalite bakım evi, 1976. 13. Emre A. C. Türk lehçeleri müqayiseli qrammeri. Ankara, 1949. 14. Баскаков А. Н. Предложения в современном турецком языке. М.:

Наука, 1984.


15. Сибагатов Р. Т. Эллипсис в системе средств выражения предика-тивного отношения // Сов. тюркология. 1983. № 6.

16. Сравнительно-исторический синтаксис восточно-славянских язы-ков. М.: Наука, 1968.

17. Скородько К. Ф. Компрессия и текст. М.: Наука, 1969. 18. Будагов Р. Что такое развитие совершенствования языка? М.: Нау-

ка, 1977.19. Паул Г. Принципы истории языка. М., 1960.20. Мамедов А. Я. Эллипсис в азербайджанском языке: Дис. …

канд. филол. наук. Баку, 1981.21. Веселовский А. Н. Психологический параллелизм и его фор-

мы в отражениях // Народы Азии и Африки. 1962. № 2.22. Юсифов М. М. Экономия в системе языка: (на материале азерб.

яз.): Aвтореф. дис. …канд. филол. наук. Баку, 1976.23. Паллек Б. Кроссреференция: К вопросу гиперсинтаксиса // Новое в

зарубежной лингвистике. М., 1978. 24. Hüseynov Ş., Şiriyev F., Muradov C. Psixolinqvistika. Bakı, 2004.25. Казакова А. С. Невыраженный смысл однословных предложений //

Проблемы семантики предложения: (Выраженный и невыраженный смысл). Красноярск, 1986.

26. Adilov M. İ. Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. Bakı: Maarif, 1974.27. Тарланов З. К. Очерки по синтаксису русских пословиц. Л., 1982.28. Поливанов Е. Д. Статьи по общему языкознанию. М.: Наука, 1968.

КЁНУЛ ГАБИБОВА

ПСИХОЛИНГВИСТИЧЕСКОЕ РАЗЪЯСНЕНИЕПРИНЦИПА ЭКОНОМИИ НА ОСНОВЕ ЯЗЫКА

ДАСТАНОВ «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД»

Р е з ю м е

В мировом языкознании существуют различные подходы к объяс-нению понятия «эллипсис». Французский философ Дюмарсе расценивал его в большей степени с психологической точки зрения. Но эллипсис ха-рактерен и для речи человека. Так как эллипсис связывается с тенденцией к лаконизму в языке, нами он рассматривается как психолингвистическое яв-ление, т. е. одновременно оцениваются его психологические и языковые свойства.

Естественно, нельзя отрицать, что эллипсис, как и ряд других языко-вых явлений, существовал в языке ещё в древние времена. Например, в дастанах «Китаби Деде Коркуд», дающих информацию по истории языка тюркских народов, имеются факты, на основании которых решаются многие спорные вопросы современного языкознания. В дастанах просле-живаются и первые проявления эллипсиса.

Ключевые слова: принцип экономии в языке, психолингвистика, внутренняя речь, эллипсис, психологический настрой

KONUL HABIBOVA

PSYCHOLINGUISTICAL COMMENTARY OF ECONOMY PRINCIPLE ON THE BASE

OF «KITABI-DEDE KORKUT»’S EPOS

S u m m a r y

Though in world linguistics there are various observes about the phenomena «ellipsis». For example, the French philosopher Dumarse re-garded ellipsis basically to a measure as the psychological phenomenon. But ellipsis is simultaneously connected with human speech. This feno-menon contacts a tendency of laconicism in language. Proceeding from this point of view we will consider ellipsis as psychololinguistic phenomena estimating simultaneously its psychological speech properties.

Naturally, it is impossible to deny the existence fact of ellipsis in language since ancient times, as well as many other language phenomena. For example, in «Kitabi-Dede Korkut», giving the information about history of language of the Turkic people, there are valuable facts for explanation of the questions at issue existing in the modern language. Here primary traces of ellipsis are observed also.

Key words: economy principle in the language, psycholinguistics, voiceless speech, ellipsis, psychological condition

6 *


¹ 4 2011

R E S E N Z İ Y A L A R

SAYALI SADIQOVA. АЗЯРБАЙCАН ДИЛИНИН ТЕРМИНОЛОЭИЙАСЫ

Bakı: Elm, 2011. 380 s.

Мцасир дюврдя елми-техники тяряггинин тясир даиряси сцрятля эенишлянир. Елми биликлярин практикада истифадя олунмасы им-канларынын артмасы, cямиййят вя инсан щяйатында техниканын ян йени васитяляринин йер тутмасы щадисяси баш верир. Бейнялхалг мигйасда эедян интеграсийа дил ялагяляри даирясинин дя эенишлян-мясиня сябяб олур. Гейд едилянляр, юзцнц илк нювбядя дил систе-миня тясир хцсусиййятляриндя эюстярир.

Мялумдур ки, cямиййятдя вя инсан щяйатында баш верян йени-ляшмяляр дилин лексик системиндя дяйишмяляр йарадыр. Мцасир дювр цчцн сяcиййяви олан ясас cящятлярдян бири щяр бир дилин терминолоэийасынын сцрятля зянэинляшмяси иля баьлыдыр. Яэяр дилин цмумишляк сюзляринин айры-айры фярдляр тяряфиндян ис-тифадя олунан мигдары мцяййян мящдуд кямиййятля тягрибян ифадя олуна билирся, зянэинляшян вя артан терминлярин сащя да-хилиндя ишлянмясиндя щеч бир мящдудиййят йохдур. Данышыг ди-линдя фикрин, щюкмцн ифадяси заманы синонимлярин бир-бирини явяз етмяк имканы ютцрцлян вя гавранылан информасийанын тящ-рифиня сябяб олмурса, терминолоэийадакы щяр бир терминин конк-рет бир анлайышы ифадя етмяси охшар мясялянин мащиййятини дя-йишир. Сащя мцтяхяссисляри сащя терминолоэийасына дахил олан, демяк олар ки, щяр бир термин щаггында зярури мялумата малик ол-малыдырлар. Бцтцн бунлар терминолоэийанын елми ясасларынын даща дягиг вя чохтяряфли комплекс ишлянмясини зяруриляшдирир. Беля бир тяляб терминолоэийайа аид нязяриййянин инкишаф етди-рилмясини, терминолоэийа сащясиндя практик ишлярин йериня йе-тирилмясинин методикасынын йениляшмиш нязяри базис ясасында тякмилляшдирилмяси ещтийаcыны доьурур. Севиндириcи щалдыр ки, Азярбайcан дилинин терминолоэийасында гейд олунан истига-мятдя ардыcыл иш апаран проф. Сайалы Садыгованын тядгигатлары хцсуси йер тутур. Бу йахынларда чапдан чыхмыш «Азярбайcан дили-нин терминолоэийасы» моно-графийасы терминолоэийанын спеси-фик хцсусиййятляри, цмуми ядяби дилин лексикасында терминля-рин йери, термин йарадыcылыьы просеси, терминоложи системля-рин формалашмасынын мянтиги-лингвистик ясаслары, терминлярин унификасийасы, стандартлашдырылмасы мясяляляриня щяср олун-мушдур. Ясярин ящатя етдийи елми-нязяри мясялялярин ящатя даи-ряси эенишлийи иля сечилдийи кими, терминолоэийамызын мцасир дюврц цчцн актуаллыьы иля дя диггяти cялб едир.

Елми ишчиляр, тядгигатчылар тялябя вя мцяллимляр цчцн ня-зярдя тутулмуш монографийа эириш, беш фясил вя истифадя едил-миш ядябиййат сийащысындан ибарятдир.

Эиришдя (с. 3–11) мцяллиф монографийанын фясилляриндя гой-муш, ейни заманда щялл едилян мясялялярин актуаллыьыны ясас-ландырмагла айдынлашдырмышдыр. Тядгигатда Азярбайcан дилин-дя терминолоэийанын йарадылмасы вя зянэинляшдирилмяси цчцн ян ялверишли йолун дилин дахили имканлары ясасында терминля-рин, еляcя дя термин-сюз бирляшмясинин йарадылмасы олмасы, мцстягиллик илляриндя бу имканлардан истифадя едилмяси мейли-нин цстцнлцк тяшкил етмяси фактларла арашдырылыр. Мцяллиф эюстярир ки, щазырда Азярбайcан ядяби дилинин терминоложи лек-сикасыны тяшкил едян терминляр 2 група бюлцнцр: 1 – щям цму-мишляк сюз, щям дя термин кими ишлянянляр; 2 – йалныз термин кими ишлянянляр.

Эиришдя елмлярин интеграсийасы, елми биликлярин инкишафы, информасийаларын асан йайылмасы цчцн анлайышы дягиг ифадя едян терминляря цстцнлцк верилмясини ваcиблийи, йени терминля-рин йаранмасында морфоложи цсулун даща эениш тятбиг олунмасы, мцасир дюврдя термин-сюз бирляшмяляринин компонентляринин сайынын артмасы тенденсийасынын мцшащидя олунмасы гейд еди-лир. Мцяллифин фикринcя, cямиййятдя баш верян дяйишмяляр, йе-ниляшмялярля баьлы олараг щяйатымыза дахил олан йени анлайыш-лары йалныз дилин дахили имканларындан истифадя етмякля адлан-дырмаг гейри-мцмкцндцр. Бу ъящят башга диллярдян терминлярин алынмасы ещтийаcыны йарадыр. Нятиcядя терминалманын сябябля-ринин айдынлашдырылмасы, алынма терминляря гойулан тялябля-рин мцяййянляшдирилмяси, терминлярин мянимсянилмяси кими мя-сялялярин елми-нязяри ясасларыны ишлямяк зяруряти мейдана чы-хыр. Алынма терминляр арасында хцсуси йер тутан бейнялмилял терминляр айрыcа тядгигат вя тящлил обйектиня чеврилир.

Нящайят, дилдя мювcуд олан, йени йарадылан вя алынан тер-минлярин унификасийа вя стандартлашмасы, терминоложи лцьятля-рин тяртиби яввял гейд едилян мясяляляр фонунда актуаллашыр. Бц-тцн бунлар монографийанын терминолоэийанын цмуми нязяри мяся-ляляринин мянтиги ардыcыллыьы вя баьлылыьы зямининдя апарыл-мыш системли комплекс тядгигаты ящатя етмяси фикрини форма-лашдырыр.

«Терминин спесификасы» адланан биринcи фясил (с. 12–85) 8 бюлмяйя бюлцнцр. «Термин вя терминолоэийа анлайышы» адланан биринcи бюлмядя мцасир дюврдя терминолоэийа сащясиндя щяля дя елми мцбащисяляря зямин йарадан 2 ясас мясяляйя бахылыр. Мцяллиф гейд едилян анлайышларын щяр биринин щазырда елми ядябиййат-да, икидилли вя изащлы лцьятлярдя 2 мянада гейдя алынмасыны эюстяряряк, щямин терминлярин бирмяналы тяйинини верир. Мо-

нографийада терминолоэийа анлайышы «дилин терминоложи систе-мини (бурайа бцтцн елм сащяляриня аид терминоложи лексика да дахилдир) юйрянян дилчилик бюлмяси», термин ися «елм вя техни-канын, игтисадиййат вя мядяниййятин мцхтялиф сащяляриндя мян-тиги cящятдян дягиг формалашмыш спесифик анлайышлары ифадя едян, адландыран, хцсуси функсийа дашыйан, дефинисийайа малик сюз вя сюз бирляшмясидир» (с. 18).

Терминляр спесифик хцсусиййятляри иля дилин лцьят тярки-биня дахил олан башга сюзлярдян фярглянир. Монографийада бу мя-сяляйя айдынлыг эятирилдикдян сонра термини цмумишляк сюздян фяргляндирян 9 cящят айры-айрылыгда елми шярщини тапыр. Мо-нографийада терминин ашаьыдакы 9 спесифик cящятлярин олмасы тясдигини тапыр: «1) терминляр елми-техники анлайышлары ифадя едир, мцяййян сащяйя аид олур; 2) терминляр елми дилин ващиди кими елми анлайышын ишарясидир; 3) термин номинатив вя дефи-нитив функсийа дашыйыр; 4) терминин ишляндийи сащядя конкрет дефинисийасы олур вя бу дефинисийа анлайышын ифадя етдийи мяна ясасында йараныр; 5) терминин мянасы контекстдян асылы де-йилдир; 6) терминляр дягигдир: емосионаллыьа вя експрессивлийя ма-лик дейилдир; 7) терминляр тякмяналылыьа даща чох мейил едир; 8) терминляр цслуби cящятдян нейтралдыр; 9) терминляр елми цслубун ващидляридир» (с. 38).

«Термин, онун мащиййяти вя дефинитляшмяси» бюлмясиндя щяр бир терминин мцяййян дефинисийа ясасында тяйининин зяру-рилийи, терминин анлайышы фяргляндирян, ону диэяр анлайышлар-дан айыран мейарлар ясасында адландырылмасы, дефинисийанын сащя анлайышларынын иерархик йерляшмя хцсусиййятини позма-дан верилмясинин ящямиййяти елми фактларла изащ олунур. Бу да терминин истяр башга дилдян алынмасы, истярся дилин юз имкан-лары щесабына йарадылмасы заманы онун анлайышы ифадя етмя имканларынын дягиг нязяря алынмасыны юзцндя бирляшдирир. Беля бир хцсусиййят терминин елм вя техниканын мцхтялиф сащя-ляриндя мянтиги cящятдян дягиг формалашмыш спесифик анлайыш-лары ифадя етмяси тялябинин йериня йетирилмясини эерчякляшди-рир.

Монографийада терминолоэийа ара-сыра мцбащися обйекти кими цзя чыхан бир мясяля дя эениш шярщ вя тящлилини тапмыш-дыр. Мцяллиф елми дилдя ишлянян ишаря вя символларын спесифи-касыны мцяййянляшдирир, онларын терминя гаршы гойулмасынын дцзэцн олмадыьыны сцбут едир. Зяннимизcя, терминолоэийамызда илк дяфя олараг бу мясяля щяртяряфли комплекс щяллини тапмышдыр. Беляликля, символлар, ишаряляр шярти характер дашыйыр, термин-

ляр гаршысында гойулан тялябляр комплексиня там cаваб вермир, он-лар мятн дахилиндя термини явяз етмяк функсийасыны йериня йети-рир.

Гейд олундуьу кими, монографийада тядгигата cялб едилмиш бцтцн мясяляляр мцяййян бир мянтиги ардыcыллыгла сыраланмыш-дыр. Бу cящят мцяллифин шярщ вя изащыны вердийи бир мясяля-нин юзцндян сонракы мясяляни доьурмасы иля нязяри cялб едир. Бу бахымдан елми дилдя ишлянян ишаря вя символларын мащиййяти ачыгландыгдан сонра терминин мянтиги тяйини вя терминин функ-сийаларынын арашдырылмасы юзцнц доьрулдур. Йери эялмишкян ону да гейд етмяк лазымдыр ки, терминин мянтиги тяйини мясяляси дя Азярбайcан терминолоэийасында аз ишлянмиш мясялялярдян бири олараг галырды. Монографийада бу мясялянин гойулмасы, шцбщясиз ки, бир сыра елми мцбащисяляря айдынлыг эятирир. Бу бюлмядя терминя верилян тярифин 7 тялябя cаваб вермяси тясди-гини тапыр. Мцяллиф тярифин тамлыьыны мцяййянляшдирян 7 тя-лябя ашаьыдакылары аид едир: 1 – анлайышын ясас яламятляри, спесифик хцсусиййятляринин тярифдя яксини тапмасы; 2 – тярифдя тякрара йол верилмямяси; 3 – тярифин гысалыьы вя конкретлийи; 4 – тярифдя анлашылмайан гейри-стандарт терминлярин ишлядилмя-мяси; 5 – тярифин дилин нормаларына cаваб вермяси; 6 – тярифин дефинисийадан фярглянмяси; 7 – тярифин анлайышын мязмунуну дягиг вя йыьcам ифадя етмяси (с. 75–76). Гейд едилян тяляблярдян икиси, даща доьрусу цчцнcц вя йеддинcи тяляб бир-бириня йахын олса да, бурада тякрара йол верилмямишдир. Цчцнcц тялябдя тяри-фин юзцнцн конкретлийи вя гысалыьы нязярдя тутулурса, йеддинcи тялябдя тярифин анлайышы ифадя етмясиндя йахын принсипляря ямял олунмасы эюстярилир. Яслиндя, илк бахышдан зиддиййятли эюрцнян бу мясяляйя терминин номинативлик вя дефинитив функ-сийаларынын ачыгланмасы заманы айдынлыг эятирилир. Мялум олур ки, термин тякcя анлайышы адландырмыр, щям дя анлайышын тяйин олунмасы ясасында формалашараг, мянтиги тяйинат васитя-синя чеврилир (с. 77). Гейд олунан cящятляр терминолоэийа сащя-синдя эяляcякдя апарылан тядгигатлар цчцн йени тящлил истигамят-ляринин мцяййянляшдирилмяси кими гябул олуна биляр. Йяни тер-минин тящлилиня щям онун номинатив функсийасы, щям дя дефи-нитив функсийасы истигамятиня йанашмаг имканы йараныр. Бу ися 2 функсийа йериня йетирян ващидин формалашмасында щялл-едиcи ола биляcяк мягамлара ишыг сала биляр.

Терминолоэийайа даир тядгигат ишляриндя терминлярин щансы нитг щиссясиня мянсублуг мясяляси тез-тез габардылараг юн плана чякилир. Айры-айры сащя терминолоэийаларына щяср олунмуш ел-

ми ишлярдя щямин сащяйя аид терминлярин щансы нитг щиссяси ясасында формалашмасына бахылыр вя бу заман бязян щансыса нитг щиссясинин терминйаратмада истифадя олунмамасы мцддяасы да иряли сцрцлцр. Тябии ки, мцяййян сащядя щансыса нитг щиссяси ясасында йаранмыш терминин гейдя алынмамасы, цмумиййятля щя-мин нитг щиссясинин терминйаратмада ишлянмясини инкар етмяйя ясас вермир. Термин йарадыcылыьында, исимлярдян башга диэяр ясас нитг щиссяляри дя иштирак едир вя йаранан терминляр (ад билдирдикляри цчцн) исим олурлар (с. 85).

Монографийанын «Азярбайcан ядяби дилиндя терминлярин йа-ранма йоллары» адланан икинcи фяслиндя цмумхалг дили вя термин йарадыcылыьы просеси, мцасир Азярбайcан ядяби дилиндя термин-лярин йаранма цсуллары, терминолоэийада абревиатурлар мясяля-ляри айры-айрылыгда шярщ олунмушдур. Термин йарадыcылыьы-нын семантик, морфоложи, синтактик вя калка цсуллары да бир даща ятрафлы шякилдя айдынлашдырылыр, фактики материалларла изащыны тапыр. Терминолоэийада абревиатур мясяляси термино-логларын диггятини юзцня cялб едян, бир сыра щалларда мцбащи-сяли мцддяаларын иряли сцрцлмясиня имкан верян мясялялярдян биридир. Айдындыр ки, сюзлярин ихтисары терминлярин йарадыл-масынын цсулларындан бири кими артыг гябул олунур. Лакин щяр бир абревиатурун термин олуб-олмамасы мцбащися доьурур. Мо-нографийада елми дилдя истифадя едилян символ вя ишарялярдян бящс едяркян мцяллиф бир чох ишарялярин ихтисар ясасында фор-малашмасыны диггят мяркязиня чякмишдир. Терминолоэийада аб-ревиатурлар бюлмясиндя ися ясас диггят терминолоэийада ишлянян ихтисарларын айры-айры груплары мцяййянляшдирилир. Айдын олур ки, терминолоэийада истифадя олунан ихтисарларын 3 групу вардыр: щярфи ихтисарлар, гарышыг ихтисарлар, щеcа-термин ихти-сарлары.

Монографийанын цчцнcц фясли терминлярин бир дилдян башга-сына кечмяси мясялясиня щяср олунмушдур. Мцяллиф бу фясилдя терминлярин алынмасыны доьуран сябяблярини, алынма терминля-рин йаранма мянбялярини, терминлярин алынмасы йолларыны ай-дынлашдырыр. Бурада Азярбайcан дилиндяки алынма терминлярин онларын мяншяйиня эюря груплашдырылмасы да эениш шякилдя юз шярщини тапмышдыр.

Монографийада елми йенилийи иля диггяти cялб едян мясяля-лярдян бири башга диллярдян терминлярин алынмасында нязяря алынмасы зярури олан принсиплярин тяйин едилмясидир. Мцяллиф 4 принсипи мцяййянляшдирир: 1 – дилин дахили имканлары ясасын-да нязярдя тутулан анлайышы дягиг ифадя едян терминляр йаратмаг

мцмкцн олмадыгда термин алыныр; 2 – мцщцм анлайышлары ифадя едян бейнялмилял термин алыныр; 3 – термин микросистемин ня-зяря алынмасы сябябиндян алыныр; 4 – термин алынаркян онун де-риватлары (тюрямяляри) нязяря алыныр (с. 240–241). Бу 4 принси-пин икинcиси анлайышын мцщцмлцйц вя терминин бейнялмилял ол-масы иля баьлыдыр. Бу да юз нювбясиндя щяр ики мясялянин ачыг-ланмасыны тяляб едир вя йеня дя терминолоэийада елми мцбащися-ляря зямин йарадан бир проблемя бахылмасы тялябини ортайа атыр. С. Садыгованын мцтяхяссислярин истифадясиня вердийи бу моног-рафийасынын дюрдцнcц фясли мящз бу мясяляйя «бейнялмилял вя алынма терминляр»я щяср олунмушдур (с. 242–292).

Дюрдцнcц фясилдя мцяллиф бейнялмилял терминляр, онларын структур-семантик хцсусиййятляри, гоша терминляр, терминолоэи-йада алынмаларын лексик-функсионал паралеллийи, Азярбайcан ди-линдя алынма терминлярин семантикасы мясяляляри тядгиг едилир. Монографийада садя бейнялмилял терминлярин 5 мяна групу фярг-ляндирилир: 1 – ихтирачыларын ад вя фамилийалары иля баьлы йара-нан бейнялмилял терминляр; 2 – щадися, просесля баьлы йаранан бейнялмилял терминляр; 3 – яшйа ады билдирян бейнялмилял тер-минляр; 4 – елми анлайышларын адларыны билдирян бейнялмилял тер-минляр; 5 – юлчц-чяки билдирян бейнялмилял терминляр (с. 264–265).

Дюрдцнcц фясилдя термин елементляр мясялясиня дя бахылыр. Деформатив вя консерватив термин елементляри фяргляндиряряк, онларын щяр биринин изащыны верян мцяллиф Азярбайcан дилиндя ишлянян беля термин елементлярдян 51-нин изащыны верир, ишлян-мя хцсусиййятлярини айдынлашдырыр. О, эюстярир ки, консерватив елементляр деформатив елементлярдян структур вя семантик мцна-сибятя, мцтящярриклийиня эюря фярглянир, лакин онларын щяр икиси щазыр шякилдя алындыгдан сонра дилимизин ганунлары иля тянзимлянир. Азярбайcан дилинин материалы ясасында верилмиш бу изащын китабда консерватив вя деформатив елементляр щаггын-дакы елми-нязяри мялуматлара ясасян онлары алыб истифадя едян башга диллярдя дя юзцнц ейни cцр эюстярмяси гянаятиня эялмяйя имкан верир.

Мцасир дюврдя терминолоэийа сащясиндя мцщцм елми-нязяри вя практик ящямиййяти олан мясялялярдян бири терминолоjи лцьят-лярин ишляниб щазырланмасы вя няшр етдирилмясидир. Шцбщясиз ки, мцасир терминолоэийада эедян просесляр терминолоjи лцьятля-рин щазырланмасына да йени истигамятдя йанашма тялябини ортайа атыр. Инди щяр cцр лцьятин, еляcя дя терминолоjи лцьятлярин електрон вариантларынын щазырланмасы вя онларын интернетдя

йерляшдирилмяси артыг олдугcа актуал вя тяхирясалынмаз бир иш кими диггят мяркязиня чякилмялидир. Бу бахымдан мцхтялиф типли (икидилли, чохдилли, изащлы вя с.) терминолоjи лцьятлярин щазыр-ланмасынын нязяри, практик вя методик мясяляляринин йени тяляб-ляр призмасындан ишлянмясиня кяскин ещтийаc дуйулурду. Моног-рафийада терминоложи лцьятлярин тяртиб принсипляринин щям ел-ми-нязяри, щям практик, щям дя методик cящятляринин юз шяр-щини тапмасы гейд олунан чатышмазлыьын арадан галдырылмасын-да мцстясна рол ойнайыр. Ясярдя терминоложи лцьятляр щаггында верилмиш эениш мялуматда терминоложи лцьят гаршысында гойу-лан тялябляр, индийя гядяр тяртиб олунмуш лцьятлярдяки сяcий-йяви нюгсанлар шярщини тапмышдыр. Мцяллиф терминоложи лц-ьятлярин тяртибинин ашаьыдакы принсиплярини мцяййянляшдир-мишдир: 1 – лцьятя елмдя истифадя едилян ян йени терминлярин дахил едилмяси; 2 – вариантлары олан терминлярдян анлайышы ян дягиг ифадя едяни вя термин гаршысында гойулан тялябляря cаваб верян вариантын лцьятя дахил едилмяси; 3 – алынма термин цчцн Азяр-байcан дилиндя гаршылыг варса ондан истифадя олунмасы; 4 – Азярбайcан дилиндя гаршылыьы олмайан терминин лцьятдя олдуьу кими верилмяси; 5 – бейнялхалг терминлярин олдуьу кими верил-мяси; 6 – айры-айры терминлярдя бейнялмилял елемент варса, щя-мин елементин олдуьу кими сахланмасы; 7 – бейнялмилял термино-ложи бирляшмялярин Азярбайcан дилинин нормаларына уйьунлаш-дырылмасы; 8 – изащлы терминоложи лцьятляря тясадцфи термин-лярин дейил, дилдя артыг сабитляшмиш терминлярин дахил едил-мяси.

Монографийада лцьятлярин сюзлцк проблеми, терминлярин лц-ьятдя

йерляшдирмя цсуллары да юз изащыны тапмышдыр. Айдындыр ки, терминлярин низама салынмасы онларын топланмасы, сийащыйа алынмасы вя нящайят, лцьятин тяртиби иля билаваситя баьлыдыр. Она эюря дя ясярдя сонунcу бюлмя Азярбайcан дилиндя терминля-рин низама салынмасы мясялясиня щяср олунмушдур.

380 сящифядян ибарят олан «Азярбайcан дилинин терминолоэи-йасы» монографийасы щям елми-нязяри, щям дя практик ящямий-йяти, еляcя дя мцасир терминолоэийада эедян йени просеслярин фювгцндя там вахтында йазылыб охуcулара тягдим едилян дяйярли тядгигат ишидир. Инанырыг ки, бу монографийа елми ишчилярин, тядгигатчыларын, тялябя вя мцяллимлярин столцстц китабы олаcаг-дыр.

SİMA QULİYEVA,

SOLMAZ SÜLEYMANOVA


¹ 4 2011

N E K R O L O Q

MƏHƏRRƏMOVA RƏHİLƏ CAVAD QIZI

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dili tarixi şöbəsinin baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Rəhilə Cavad qızı Məhərrəmova 2011-ci ildə avqustun 22-də ömrünün 88-ci baharında qəflətən dünyasını dəyişdi.

R. C. Məhərrəmova (qızlıq soyadı Kazımova olmuşdur) 1923-cü il noyabrın 7-də Bakı şəhərində qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. 1930-cu ildə Bakıda 40 saylı orta məktəbin birinci sinfinə daxil ol-muşdur. 1937-ci ildə də yeddinci sinfi bitirərək M. Ə. Sabir adına Pedaqoji Texnikumda təhsil almış, oranı 1941-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1941-ci ildə Azərbaycan Dövlət Darülfünununun filologiya fakültəsinə qəbul olmuş, 1945-ci ildə universitetdə təhsilini başa çatdırmışdır. Tələbəlik dövründə Bakının Lenin (indiki Sabunçu) rayonundakı 80 saylı məktəbdə ibtidai sinif müəllimi kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Azərbaycan Dövlət Universitetini (hazırda Bakı Dövlət Universiteti) bitirəndən sonra 1945–

1948-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun aspiranturasında oxumuşdur. Aspirant olan müddətdə eyni zamanda yarımştat kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır. 1949-cu ildə «Ə. Haq-verdiyevin hekayələrinin dili» mövzusunda namizədlik dissertasi-yası müdafiə etmişdir. 1950-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsinə keçirilmişdir. 1969-cu ildə «M. Ə Sabirin satirik şeirlərinin leksikası» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsini almışdır. Prof. Rəhilə Məhərrəmova bütün həyatı boyu 1945-ci ildən 2011-ci ilin avqustunadək (düz 66 il) Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda, 1969-cu ildən Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda çalışmışdır. 1950–1968-ci illərdə Azərbaycan dili tarixi şöbəsinin baş elmi işçisi, 1968–1974-cü illərdə həmin şöbənin müdiri, 1974–1978-ci illərdə baş elmi işçi, 1987–1990-cı illərdə Azərbaycan dili tarixi şöbəsində tarixi qrammatika üzrə qrup rəhbəri, 1990–1995-ci il-lərdə aparıcı elmi işçi, 1995-ci il-dən 2011-ci ilin avqustun 22-dək (ömrünün sonunadək) baş elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır.

Dilçilik elminə olan sonsuz marağı, zəhmətlə yoğrulan fitri istedadı sayəsində öz dövründə layiqli yerlərdən birini tutub. İlk monoqrafik əsəri «Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinə dair materiallar» (1957) kitabıdır (M. P. Cahangirovla birgə yazılmışdır). Bu əsər dövrünə görə tarixi sintaksis haqqında ən dəyərli araşdırmalardan hesab olunur. R. Məhərrəmovanın qələmindən bir çox monoqrafiyalar çıxmışdır: «Sabirin satirik şeirlərinin leksikası» (1968), «Sabirin dili» (1976, 1987), «M. Ə. Sabirin söz dünyası» (2006), «“Kitabi-Dədə Qorqud”un söz xəzinəsi» (2007). Bunlardan başqa o bir sıra kollektiv monoqrafiya və lüğətlərin də müəlliflərindən və redaktorlarından olmuşdur: «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» (1982), «Füzulinin dili» (1997), «“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti» (1999). Bütün yaradıcılığı ərzində cəmisi 137 elmı əsər yazıb çap etdirmişdir. Bunlardan 5-i monoqrafiyadır. M. Şirəliyev, Ə. Dəmirçi-zadə, M. Hüseynzadə, Ə. Orucov kimi şöhrətli alimlərlə çiyin-çiyinə çalışmış, böyük Sabir, Ə. Haqverdiyev, M. Füzuli və b. mütəfəkkir sənətkarlarımız haqda çox dəyərli araşdırmalar aparmışdır.

Prof. Rəhilə Məhərrəmovanın elmı yaradıcılığı zəngin, müxtəlif istiqamətli, mövzu dairəsi etibarı ilə çoxçeşidli və əhatəlidir. Onun tədqiqatları əsasən Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, türkoloji dilçilik, leksikologiya, üslubiyyat, bədii əsərlərin dili və s. kimi sahələrə aiddir.

Görkəmli elm və maarif xadiminin tərcümeyi-halında onun 10-dan artıq elmlər doktoru və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru yetirməsi də əhəmiyyətli yer tutur. Rəhilə xanımın onlarla yetirmələri hazırda Azərbaycanın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında Azərbaycan dilinin tarixi sahəsində çalışmaqda və dəyərli araşdırmalar aparmaqdadır.

Tanınmış azərbaycanşünas alim və türkoloq Rəhilə Məhərrəmova dilçiliyimiz və türkologiya sahəsində səmərəli və dəyərli araşdırmalarını ömrünün sonunadək davam etdirmışdir. O, dünyanın bir çox ölkələrində, keçmiş sovet məkanında – Moskva, Leninqrad, Ufa, Daşkənd, Alma-Ata, Düşənbə, Aşqabad, Ujqorod, Sverd-lovsk kimi şəhərlərdə elmi səfərlərdə olmuş, ayrı-ayrı elmi mərkəzlərdə keçirilmiş dilçilik simpozium, qurultay və müşavirələrində, konqreslərdə məruzələrlə iştirak etmiş, Azərbaycan elmini təmsil etmişdir.

Prof. R. Məhərrəmovanın «XVIII əsr ədəbi dili və onun milli əsaslarla inkişaf etdirilməsində M. P. Vaqifin rolu» adlı iri həcmli əsəri YUNESKO xətti ilə ingilis, ərəb, türk dillərində çap olunmuşdur. Dil tarixi şöbəsində hazırlanıb çapa təqdim olunmuş «Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti»nin əsas tərtibçilərindəndir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 14 dekabr tarixli

2

sərəncamı ilə Azərbaycan Respub-

likasının «Şöhrət» ordeni ilə təltif olunmuşdur. 2008-ci il sentyabrın 25-də prezident təqaüdçülüyünə layiq görülmüşdür. 2009-cu il yanvarın 14-də Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələri işçilərinin həmkarlar ittifaqının qərarı ilə ona «Qızıl Qələm» mükafatı verilmişdir.

Bütün bunlardan başqa o bir sıra hökumət mükafatlarına da layiq görülmüşdür. «Rəşadətli əməyə görə yubiley medalı», «Əmək veteranı», Ümumittifaq Həmkarlar İttifaqı Mərkəzi Şurasının və AMEA Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanları ilə təltif olunmuşdur.

İSMAYIL MƏMMƏDLİ

4


¹ 4 2011

M Ü N D Ə R İ C A T

Afina Əlizadə (Бакы). Azərbaycan dilində cins bildirən söz və

söz birləşmələri haqqında....................................................3

Roza Eyvazova (Бакы). Азярбайъан дили Ирандакы тцрк етносларынын

дили контекстиндя (хяляъляр).....................................11

Ф. Г. Хисамитдинова (Россия). Культовая лексика башкирского

языка: Osok, osoklau..........................................................20

İsmayıl Kazımov, Cahid Ismayıloğlu (Бакы). Müasir türk dillərində söz və vokativ cümlələr............................................................26

Kübra Quliyeva (Бакы). Azərbaycan dili dialekt və şivələrindəki

bir sira əvəzliklərin leksik-semantik təhlili......................47

Алекпер Алекперов (Баку). По поводу происхождения некоторых

названий.............................................................................57

Fatma Aliyeva (Türkiyə). Gürcüce’deki türk kökenli şahıs isimleri.......................................................................71

Könül Həbibova (Bakı). «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dilində qənaət prinsipinin psixolinqvistik şərhi...............................75

5

RESENZIYALAR

Sima Quliyeva, Solmaz Süleymanova (Bakı). Sayalı Sadıqova.

Азярбайcан дилинин терминолоэийасы.........................85

NEKROLOQ

İsmayıl Məmmədli (Bakı). Məhərrəmova Rəhilə Cavad qızı.......................92

6

Т Ц Р К О Л О Э И Й А - Turkologiya 2011-4.doc · Web viewBizə görə, ha tarixən...

Documents

Transcript of Т Ц Р К О Л О Э И Й А - Turkologiya 2011-4.doc · Web viewBizə görə, ha tarixən...