Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in...

129
Tosh DAU АШИРБЕКОВ И.А. ГОРЛОВА И. Г бЗЩо'/Sj Л -93

Transcript of Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in...

Page 1: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ToshDAU

АШИРБЕКОВ И.А. ГОРЛОВА И. Г

бЗЩо'/SjЛ -93

Page 2: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШ ЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ

ТОШ КЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ

И. А. АШИРБЕКОВ, И. Г. ГОРЛОВА

АГРОИНЖЕНЕРИЯДА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ

Маърузалар учун ўқув қўлпанма

ТОШКЕНТ - 2008

Page 3: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

АННОТАЦИЯ: Мазкур «Агроинженерияда илмий тадкикот» номли маърузалар учун ўкув кўлланмасида «»5А630103 - Қишлоқ хўжалик техникасидан фойдаланиш, уларни тиклаш ва таъмирлаш, «5А630109 - Хорижий техникалар сервиси», «5А630104 - Қишлоқ хўжалик маҳсулот- ларини қайта ишлаш жиҳозларидан фойдаланиш ва техник сервис», «5А630107 - Трактор, автомобиль ва қишлоқ хўжалик техникаси маркетинга», «Чорвачиликни механизациялаштириш» ва бошқа мутахас- сисликлар бўйича «Қишлоқ хўжалигини механизациялаш» факультетида таҳсил олаётган магистрантларга мўлжалланган бўлиб, унда янги илм, илмнинг тузилмаси, таркибий қисмлари, янги техник ечимларни яратиш ва ишлаб чикариш жараёнларини жадаллаштириш омиллари, тадкикот объектини танлаш, ишчи гипотезасини ишлаб чиқиш, назарий тадкикот асосларин ишлаб чиқиш, ишқаланиш ва ейилиш жараёнининг физик асослари ва технологик жараёнларини математик моделлаштириш, статистик динамика элементлари, тадкикот объекти ва уни кетма-кет содцалаштириш, математик-статистика асослари, экспериментал тадқиқот асослари, оптимизацион кидириш услублари, машиналарнинг жами ейилиши, улардаги конструктив ва ноконструктив элементларнинг яроқлилиги, конструктив элементлар ярокдилигини коррекциялаш, машиналарнинг якка ва комплекс кўрсаткичларини аниклаш, таъмирлаш-техник сервисга бўлган эҳтиёж ҳажмини асослаш, машиналар ишончлилигини лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, фойдаланиш ва таъмирлаш - техник сервис жараёнларида ошириш услубларини ўрганилишга оид маърузалар ўрин олган.

Мазкур ўқув қўлланмаси «Агроинженерия» йўналишида таҳсил олаётган юқори босқич талабаларига, магистрант ва аспирантларга мўлжалланган, ундан мазкур фандан дарс ўтувчи ўқитувчилар ҳам кенг фойдаланишлари мумкин.

Ушбу маърузалар учун ўқув қўлланма Тошкент Давлат аграр университеты ўқув-услубий Кенгаши томонидан (2008 йил 1 апрел №4 сонли баённома) кўриб чиқилиб, чоп этишга тавсия этшди.

Тақризчилар: Корсун А.И.- ТошДАУ “ҚХМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедраси проф., т.ф.д.Куламетов Н.А. - ЎзМЭИ, проф., т.ф.д.Абдиллаев Т.А. - ТошДАУ “ҚХМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедраси доценти, т.ф.н.

© ТошДАУ. ИЛЛширбеков «Таъмирлаш^флЩзщгрвис корхоналарида игилаб чиқаришни ташкилларитириш ‘Щ 'рёэ^алсшгг^^^^Уцув ҳўлланма), 256 б

МУҚАДДИМА

Замонавий маданиятни техник, техника ҳукмдорлиги, дунёвий-электрон ёки ахборот маданияти деб аталиши бежиз эмас. «Замонавий» ёки «янги» фан антик ёки ўрта асрлардаги фандан тубдан фарқ қилади. Агар, илгарилари фан дунёни асл ҳолда, унга дахлсиз тарзда ўрганган бўлса, энди эса, фан билиш, яратиш, ихтиро, лойиҳа тузиш каби янги жараёнларни мужассамлаштириб инсон идроки ёрдамида ҳал бўладиган илмий-техник муаммоларга эътиборни кенг жалб килмокда. Ҳозирги фаннинг жўшқинлиги ҳам айнан шундадир.

Тадқиқотчиларда ҳақиқатни англашдан ташқари, инсоннинг қизиқиши ва эхтиёжларига мос келувчи аниқ имкониятларни ҳисобга олиш ҳаракати устун бўлмоқда. •

«Агроинженерияда илмии тадқиқот» фанини талабалик, магистрлик давридан бошлаб ўрганиш янги техник ечимларни лойиҳалаштириш ва ишлаб чиқиш, машиналарнинг техник даражаси ва ишончлилигини ошириш асосларини эртарок ўрганишга ва улардан назарий ва амалий курол сифатида самарали фойдаланиш имконини беради.

XX асрда техник тараққиёт суръати ҳаддан ташқари ўсди. Кейинги юз йиллар мобайнида ер юзида саноат-ишлаб чиқариш ҳажми 50 баробар ошди, бу ўсишнинг 4/5 қисми 1950 йилдан кейинги даврга тўғри келади. Ҳақли равишда XX аср инсоният тарихига илмий-техника инқилоби асри бўлиб кирди.

Техника сўзининг ўзи маҳорат ва матонатдан иборат бўлиб, ишлаб чиқаришга боғлиқ ёки боғлиқ бўлмаган фаолиятни амалга ошириш учун кишилар яратган воситалар мажмуасини англатади. Инсонлар жамияти пайдо бўлиши билан амалда техника пайдо бўлди, у дастлаб кишининг мехнат фаолиятида ёрдам берувчи меҳнат куроли сифатида, кейинчалик эса, ҳар хил мақсадларда ишлатиладиган техниканинг ранг-баранг турлари вужудга келди, шу тариқа техник маданият шакллана бошлади. Ундаги техниканинг хусусияти шундаки: техника сунъий равишда, кишилар томонидан табиатни ўзгартириши натижасида яратилиб, окибатда олдиндан яралган идеал андозалар моддийликда мужассамланди; техниканинг оммавий хусусияти - у аввало, кишиларнинг амалий эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлиб, шу эҳтиёжларни қондиришга ҳизмат қилади. Техниканинг муҳим кўрсаткичларидан бири муқобиллик бўлиб маълум жамият доирасида у ёки бу техника курилмасини жадал тарзда ишлаб чиқаришга жорий килиши билан характерланади.

Техник маданият фавқулод ҳодисаси сифатида жамият ва табиат ўртасида муносабатни таъминлайди, у ижтимоий маданият жараёнининг ажралмас таркибий кисмидир. Техник тараққиёт инсониятнинг табиат устидан

Page 4: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ҳукмронлик қилишда унинг имкониятларини анча кенгайтиради, маданий ва ижтимоий ўзгаришларни муқаррар амалга оширади. Техникаларнинг назорат таъсирисиз тараккий этиши экологик муаммоларни келтириб чикариши хам мумкин. Оқибатда инсонни техниканинг ижро қисмига айлантириб қўяди. Бирок барча муаммо техникага эмас, балки инсоннинг ўзига боғлиқ.

«Техника-инсон» тизими зидциятларининг бартараф қилиниши онгли инсоннинг шаклланишига боглиқ. У маданият тарзини ҳисобга олгувчи, табиат ва инсоният муносабатларини ўзаро уйғунлаштиршпга ҳаракат қилувчи маданиятнинг бош муаммоларини оқилона ҳал қилишни таъминловчи сифатга эга. Экологиянинг табиий ва ижтимоий муҳитни инсон унинг генофондини, одамлар бугунги оламга мослашиш жараёни хусусиятларини тадқиқ этувчи мустақил тармоғи «инсон экологияси» вужудга келди. Айниқса, бу қишлоқ хўжалик соҳаси учун муҳим ахамият касб этади. Ҳозирги замон қишлоқ хўжалиги учун серҳосиллик ва товар ишлаб чиқариш ҳажми асосий стратегик мақсад эмас, балки ran экологик қонуниятларга муофиқ табиий ресурслардан оқилана фойдаланиш, атроф муҳитни асрашдан иборатдир.

«Агроинженерияда илмий тадқиқот» фанини ўрганиш «техника-инсон» тизими таркибидаги экологик зиддиятларнинг олдини олишга, янги техник ечимларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилишга, деҳқончилик маданиятини яхшилашга имкон беради. Техник тараққиёт ишлаб чиқариш жараёнини харакатлантирувчи кудратли кучдир.

Бугунги кунда бакалавриат ва магистратура йўналишларида “Илмий тадқиқот асослари” ва “Агроинженерияда илмий тадқикот” фанларини ўқитиш жараёнларида давлат тилида чоп этилган ўкув дарсликларининг йўқлиги талабалар ва ўқитувчилар учун анча кийинчиликлар тўғдирмокда.

Мазкур ўқув кўлланма маълум даражада, бундай қийин-чилиликларнинг олдини олишга хизмат қилади ва ўз ўрнида, тўпламдан “агроинженерия” йўналишида таҳсил олаётган юқори босқич бакалавр-ларига, магистрант ва аспирантларга мўлжалланган, ундан ўқитувчилар ҳам кенг фойдаланишлари мумкин.

Ҳурматли ўкувчилар, мазкур ўкув қўлланма тўғрисидаги ўзларингизнинг фикр-мулоҳазаларингизни, тавсияларингизни куйидаги манзилга жўнатишларингизни сўраб қоламиз: Тошкент ш., Юнус-обод тумани, 18- квартал, 32 уй, тел:2-22-24-48.

4

СЎЗ БОШ И

Бугунги кунда республикамиз қишлоқ хўжалиги табора сер энергияли, унумдорлиги баланд техникалар билан қуроллананиб бормоқда. Уларнинг иш унумдорлигини ва ишончлигини оширишга қаратилган илмий тадқиқот ишларига бўлган талабалар ҳам табора ошиб бормоқда.

Қишлоқ хўжалигини механизациялаш соҳасида фаолият кўрсатувчи мутахассислардан ўз соҳасида фойдаланилаётган қишлоқ хўжалиги машиналарининг тузилиши ва ишлаш принципларини мукаммал билишлари билан бирга уларда тадқиқот ишларини бажаришга доир назарий билимларга, кўникмаларга ҳам эга бўлишларига жиддий эътибор қаратилган.

Бу борада «Агроинжинерияда илмий тадқиқот» фанларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга.

Ўқитувчилар ва талабалар эътиборига тақдим этилган мазкур ўқув қўлланма таркибида замонавий машиналарнинг конструктив ва ноконструктив элементларига тегишли таҳлиллар ўрин олган. Олимларимиз ва констукторларимиздан янги замонавий машиналар конструкцияларини яратиш жараёнидаги мавжуд муаммоларни ҳал қилишга, яъни таъмирбоплиги анча юқори бўлган келгуси авлод машиналарини яратишга, уларни ташкил этувчи элементларининг техник ресурсларини бир-бирига табора яқинлаштиришга имкон берувчи янги ёки ейилган деталарни ейилишга бардошли қопламалар бериб тикловчи юқори самарали технологик жиҳозларни яратишни тақазо этмоқца.

Кўпчилик мураккаб маҳаллий ва хорижий қишлоқ хўжалик техникалари таркибидаги конструктив элементларининг таъмирбоплик даражаларини паст лиги, уларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларини ташкиллаштиришни анча мураккаблаштириб юбормоқда, ҳаддан зиёд эҳтиёт қисмларни ишлаб чиқаришни талаб қилмоқда.

Мазкур ўқув қўлланмада ўрин олган барча назарий маълумот- ларнинг талабаларда юқоридаги мавжуд илмий-техник муаммоларни ҳал қилишга катта қизиқиш уйғотишларини эътиборга олиб, давлат стандартларидан келиб чиққан ҳолда мазкур маърузалар тўпламини яратишга ҳаракат қилдик.

Муаллифлар.

5

Page 5: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

КИРИШ

Агросаноат мажмуасини (ACM) техникавий ривожлан-тириш асосий тадқиқот йўналишларидан бири бўлиб, бу соҳани янада механизациялаш, электрлаштириш ва автоматлаштириш муҳим давр талабларидан биридир. Ҳозирги кунда ўз ечимини кутаётган биринчи навбатдаги энг долзарб муаммолардан бири, бу қишлоқ хўжалигида таъмирлаш ишларининг сифатини ошириш, юқори ишончлилик кўрсаткичларига эга бўлган машиналар, технологик ускуналардан, қайта ишлаш қурилмаларидан, жиҳозлардан самарали фойдаланиш ва уларни янада такомиллаштиришдир.

Республикамизда халқ хўжалигини жадал суръатда ривожлан- тиришга, аҳолини мўл-кўл озиқ-овқат маҳсулотлари билан ва саноатни эса керакли микдорда сифатли хом-ашёлар билан таъминлашда, ишлаб чиқаришга илғор фан-техника ютуқларини кенг жорий этиш натижасидагина эришишимиз мумкин. Бу каби мураккаб илмий- техник муаммони ҳал қилиш фақат касбий илмларни пухта эгаллаган, нуфузли юқори малакали мутахассисларнинг фаол ижодий меҳнати эвазигагина эришиш мумкин. Бу борада «Агроинженерияда илмий тадқикот» фанини ўрганиш муҳим ҳам назарий, хам амалий аҳамиятга эга.

Фаннинг мақсади: машиналарнинг техник ва ишончлилик даражаларининг ўзгариши, уларни барқарорлаштириш, ишқаланиш ва ейилиш жараёнининг физик асосларини, уларнинг ўзгариш қонуниятларини ўрганиш, конструктив ва ноконструктив элемент- ларнинг яроқлилиги, бузилмасдан ишлашлиги, чидамлилиги, таъмирбоплиги ва сақлашбоп-лигини баҳолаш, машиналарнинг ишончлилигининг назарий асосларини, қишлоқ хўжалик техникалари ва агрегатлари-нинг статистик динамикаси элементларини, ишончлилик кўрсаткичларини синаш услубларини, техник сервис, фирмали таъмирлаш ва лизинг хизматлари асосларини пухта эгаллаш.

Фаннинг вазифалари: машиналарнинг структуравий ташкил этувчиларини таҳлил қилиш ва уларнинг конструктив ва ноконструктив элементларининг такомиллашганлик даражасини баҳолаш, машиналарнинг жами ейилишини, конструктив элементлар яроқлилигини коррекциялаш, уларни техник ресурсларини ёки хизмат муддатларини ошириш усулларини ўрганиш; техник-сервис ва таъмирлаш ишларига бўлган эхтиёжлар даражаларини назарий асослаш ва баҳолаш, қишлоқ хўжалик техникалари ишончлилигининг умумназарий ва умумуслубий асосларини ўрганиш, машиналар

б

ишончлилигининг сон кўрсаткичларини хисоблаш, ишончлилик сохасидаги илмий тадқиқотларни ташкил-лаштириш ва режалаштириш, ишлаб чиқариш суръатини жадаллаштириш муаммоларини хал қилиш йўлларини ўрганиш, техникалар, хўжалик ва туман машина трактор паркларидан, ихтисослашган таъмирлаш- техсервис базалари-дан самарали фойдаланиш, ишончлилик кўрсаткичларини лойиҳалаштириш, фойдаланиш, таъмирлаш ва саклаш жараёнларида ошириш ва бахолаш услубларини пухта эгаллашдир.

Қўлланмада мавжуд дарслик ва бошқа ўқув қўлланмаларда деярли ёритилмай келинган машиналарни таъмирлашнинг назарий асосларига тегишли, уларнинг структуравий ташкил этувчилари, таркибий қисмлари, яроқлилиги, хизмат муддати давомида яроқлиликнинг ўзгариши, машиналарнинг конструктив ва технологик такомиллашганлик даражаларини баҳолаш каби янги тадқиқот мавзулари кенг ўрин олг^н. Натижада, машиналар ишончлилиги, таъмирлаш ва техник сервиснинг назарий асосларига оид тадқиқот мавзулари яхлит тизим сифатида шакллантирилган.

7

Page 6: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

1-6об. ИЛМ, ИЛМНИНГ ТИЗИМЛИК ТАВСИФИ

1.1. Мавзу: <Агроинженерияда илмий тадқиқот» фанининг АСМдагиаҳамияти, ўрганшп соҳаси, мақсади, вазифалари ва структураси

Режа:1. «АИТ» фанининг ўрганиш соҳаси ва мақсади2. Илм тўғрисидаги фикрлар, илмнинг тизимлик тавсифи.3. Илмнинг жамиятдаги ўрни, вазифалари ва структураси. Илмий

метод ва профессионализм.

Коми л ақл ва тафаккурнинг ҳосил бўлиш воситаси илмдир. Инсониятнинг акл идроки ва тафаккури ҳар доим ривожланиб, такомиллашиб, бойиб ва юксалиб боради. Бу инсоният илмий тараққиётига хос бўлган қонуниятдир.

Умуман, замонавий жамият ва ҳар бир инсон кундан - кунга ҳаётимизга жадал кириб келаётган техник тараққиёт таъсирида яшамоқца.

Илм-техника ҳозирги кунда жадал суръатда ривожланиб бормоқда. Кечагина фантастика ҳисобланган нарса реал ҳаётимизда намоён бўлмоқца.

Мавжуд ремонт-техник сервис базаларини, машинасозлик корхоналарини қишлоқ хўжалик комплексларини ва транспорт ва бошқа соҳаларда жорий этилган янги техник воситаларни ва агрегатларни илмий техник тараққиёт таъсирисиз кўз олдимизга келтира олмаймиз.

Илм-фан ҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланиб бормоқца. Замонавий мутахассис қайси соҳада фаолият кўрсатишдан қатъий назар илм натижаларидан фойдаланмасдан қадам ташлай олмайди.

Технологик жараёнларни механизациялаш ва автоматлаш-тиришда, ишлаб чиқаришни жадаллаштиришда илм қудратли кучга эга. Бўлғуси мутахассислар ўз фаолияти давомида илмий ютуқларга таянган ҳолда у ёки бу шаклда тадқиқот ва синов ишларини ўтказишлари мумкинлигини доимо унутмасликлари лозим.

Фанни ўрганишдан мақсад:-талабаларни илмнинг моҳияти, уни ташкиллаштириш ишлари,

унинг жамиятимиздаги ва техник тараққиёт соҳасидаги аҳамияти билан таништириш;

-бўлғуси мутахассисларга тадқиқот структурасини ва математетик моделлаштириш асосларини, математик-статистик услубларни ўрганиш ;

-экспериментал тадқиқотларни режалаштириш ва уларни таҳлил қилиш услубни ўрганиш.

Тадкикот объектини танлаш, унга тегишли материалларни ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳар қандай тадкикотни ўтка-зишилари бажарилган тадқиқот материалларини ўрганиш тўпланган ва тажрибаларни ўрганишдан бошланади. Кўпчилик ҳолатларда мавзуга тегишли ахборотларнинг етарли даражада ўрганилмаганлиги сабабли, тадқиқотчи таъкидлаганидек, очиқ эшикдан кириб келиб велосипедни ихтиро қилади, чала, кам асосланган хулосалар чиқариб анча илгари бажарилган ишни такрорлашга йўл қўяди.

Нашр ишларининг ҳадцан зиёд кўплиги тадқиқотчининг илмий мавзусига тегишли материалларни чуқур ўрганиш ишларини анча мураккаблаштириб юборади.

ИЛМ — бу инсон фаолиятида фойдаланиладиган мураккаб жамият ва ижтимоий ҳодисадир. Илм доимо тажрибага таянади.

Илмнинг асосий мақсади: /А) Янги билимларни ўзлаштириш ;Б ) Уларни ҳал қилиш борасида янги усулларни ва воситаларни

яратишдир.Кўпчилик ҳолларда илмни инсонлар атроф-муҳит ва жамият

борасидаги билимлар йиғиндиси сифатида таърифлайди. Бу, албатта, нотўғри. Бу унинг бирорта қиррасини тавсифлайди, холос. Чунки йиғинди деганда кўз ўнгимизда қандайдир нотартиблилшс сифат гавдаланади. Лекин илм, унинг ҳар бир соқаси мукаммал тизимлаштирилган ва чиройли (бу томони ҳам муҳим бўлган) иншоотдир.

Илмни янги манбалар тўғрисидаги маълумотларни йиғиш, таҳлил қилиш ва қайта ишлов бериш каби мураккаб тизим сифатида қарайдилар ва бу ҳам тўғри. Аммо ушбу таърифлар ҳам ўзининг анча торлиги ва бир томонлилик каби камчиликларига эга.

Шу билан бирга илм қуйидаги икки хил функцияга ҳам эга: билиш ва амалда қўллашлик.

Илм - бу объектив табиат, жамиат ва инсоният ҳақидаги объектив қонуниятлар, билимлар тизимидир.

Илмнинг бу каби тизимли тавсифи схематик тарзда 1- раем-да тақдим этилган. Илмий билимлар тизими ҳодисаларни олдидан билишга имкон берувчи илмий тушунчаларда, гипотезаларда, қонунларди, эмпирик (тажрибаларга асосланган) илмий фактларда, назарияларда ва ғояларда ўз аксини топган.

Бу олдинги авлод томонидан тизимлаштирилган тажриба ва илмий билимлар қатор хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборатдир:

9

Page 7: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

-умумийлиги, яъни илмий фаолият натижалари мамлакатимиз жамоасигагина эмас, балки бутун инсониятга тегишилилигидир. Илмий билимлар тизими - умумий бойлик ҳисобланади;

-илмий фактларнинг текширувдан ўтганлиги. Ҳар бир факт, қонуният ёки назариянинг тўғрилигини текшириб кўриш имкониятига эга бўлиши лозим ;

-ҳодисаларнинг такрорланишлик қобилиятига эгалиги. Бош-қа олим томонидан яратилган ҳар қандай илмий факт, назарияни текшириб кўриш имкониятига эга бўлишимиз керак;

-билимлар тизимининг барқарорлик қобилияти. Тез эскирадиган билимлар тизими тўпланган маълумотларнинг этарли терангликка эга эмаслигидан ёки қабул қилинган гипотезанинг нотўғрилигидан дал о лат беради.

Илмий билимлар тизими қуйидагича классификацияланади:1) билимлар соҳаси бўйича: табиий илмлар (табиат тўгрисида)

техник илмлар, жамият илмлари;2) илмий фанлар бўйича: математика, физика, кимё, материаллар

қаршилиги, автомобиллар назарияси, машиналар ишончлилиги ва ремонта ва ҳ.к.;

3) илмий фаолият натижалари бўйича: нашрлар (адабиётлар, мақолалар. муаллифлик гувохномалари, патентлар, конструкторлик ишланмалар ва ҳ.к.).

Илмий фаолият куйидаги хусусиятларига эга :-янгилиги ва оригинал лиги ;-уникаллиги ва такрорланмаслиги;-эҳтимолийлиги ва маълум таваккалликка эгалиги,- исботланувчанлиги;Илмий фаолият қуйидагича классификацияланади :1) мақсадлиги бўйича; назарияни ривожлантириш, янги техникани

яратиш, технологияни такомиллаштириш ва ҳ.к.2) илмий иш турлари бўйича: фундаментал (устивор) ва тадбиқий

тадқиқотлар, ишланмалар;3) илмий ишларнинг қамровлиги (диапазони) бўйича: илм-даги янги

йўналиш илмий муаммо, илмий мавзу ва кичик мавзу, илмий масала ;4) тадқиқот услубияти бўйича: назарий, экспериментал, аралаш.

ю

Илмнинг ҳозирги ҳолати (статикаси)

тажрибаларни тизимга солиш, уларнинг барқарорлигини

таъминлаш

Илмнинг ривожла- ниши (динамикаси):

янгилиги, эҳтимоллиги,

исботланиш даражаси

Илмни ташки л лаштириш, илмий ходимлар, техник воситалар,

молиялаш, бошқариш

1 -раем. Илмнинг тизимлюс тавсифи.

Айнан ишлаб чиқариш корхоналари замонавий илмни экспери­ментал жиҳозлар ва асбоб ускуналар билан таъминлаб борадилар. Буларсиз илмни жадал суръатларда ривожлантириш қийин. Шу билан бирга барча ишлаб чиқариш корхоналари илмий тадқиқотларни бажариш, олинган ютуқларни синаш ва такомиллаштиришда йирик экспериментал лаборатория лар сифатида хизмат қилмоқда.

2-расм. Машиналарни ишлаб чиқариш, техник

сервис, таъмирлаш ва тиклаш ишларининг

назарий асослари.

Машиналар ишончлилиги, техник сервис, таъмирлаш ва

тиклаш назарияси

Машиналардан фойдаланиш ва

^эскириш назарияси,

(^Динамика^)

ашиналарни ишлаб чиқариш

назарияси

Ишчи қурилмалари ва ёрдамчи Жараёнлар назарияси

11

Page 8: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Замонавии илм фаннинг ўзига хос биринчи хусусияти, унинг ишлабчиқариш кучига айланаётганлиги. Демак, техник тараққиёт доимо илмривожланишга таянади. Илм- фан табора индустриал туе олибоормовда .У ишлаб чиқариш билан чамбарчас боғланган Бу бош хусусият. '

Замонавий илмнинг иккинчи хусусияти - бу унинг кенгқамровлилиги. Яккахон-олимлар даври ўрнига бақувват техникоазаларга эга, кўпчиликни ташкил қиладиган илмий ходимлар даврининг ҳаётга кенг кириб келаётганлиги

3-расм. АСМдаги техник сервис, фирмали таъмирлаш, лизинг, маркетинг хизматининг

истеъмолчилар билан ўзаро боғланиш структураси.

12

Илмий-техник тараққиёт суръатининг кескин тарзда жадаллашуви- бу замонавий илмнинг учинчи ўзига хос бўлган томонидир. Бу жараёнлар, ўз навбатида, тадқиқотчиларнинг тор ихтисосликларда табақалашувига, уларга кўп моддий маблағлар ажратишга, илмий ахборотларни узатиш тизимининг янги шаклларини ишлаб чиқишни тақоза этмоқда.

Бугунги кунда замонавий машиналарни ишлаб чиқариш, техник сервис, таъмирлаш ва тиклаш ишларининг назарий асосларини 2- раемда келтирилгандек тасвирлаш мумкин.

Кейинги йилларда республикамиз агросаноат мажмуасида (ACM) техникаларга сифатли техник хизмат кўрсатувчи, бузилган аграгет- ларни таъмирлаш ва ейилганларини тикловчи, ишончли таъмирлаш ишлаб чиқарувчилар таъмирлаш-техник сервис структураси яратилган.

Уларнинг замонавий структураси 3-расмда тақцим этилган.Бу структура таъмирланган машина ва агрегатларнинг юқори

даражадаги ишончлилигини таъминлашга қара-тилган. Лекин, амалда бутун фойдаланиш даврида мутлоқ бузилмайдиган, таъмирланмайдиган, конструктив элементлари тикланмайдиган техникаларни яратиб бўлмайди. Бузилиш, ейилишларни бартараф этиш учун қўшимча моддий ресурсларни сарфлашга тўгри келади. Ортиқча ҳаражатларнинг олдини олиш, улар ресурсини муттасил тарзда ошириб бориш машиналар ишончлилиги ва техник сервиси тизимига юклатилган асосий вазифалардан ҳисобланади. Машиналарнинг таъмирбоплилигини ошириш, ейилишига бардошли қоплаш усулларини тобора такомиллаштириб бориш келажак машиналарини ва таъмирлаш - тиклаш жиҳозларини яратиш асосий илмий-техник муаммолардан бири ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги технологияларининг «яшаш циклини» 4-чи раемда кўрсатилгандек тасвирлашимиз мумкин.

Машиналарнинг «яшаш циклидаги» асосий масала, уларни Д ёки Е даврига этишнинг олдини олишдир.

Машиналарнинг ишончлилигини, айниқса уларнинг таъмирбоб- лигини ва бузилишга (ейилишга) бардошлилигини ошириш келажак машиналарига қўйиладиган бош вазифалардан ҳисобланади. Фирмали техник сервис тизимини шакллантириш, иккиламчи бозор инфра- структурасини ташкил қилиш истеъмолчилар томонидан ишлаб чиқарилаётган қишлоқ хўжалик машиналаридан янада самаралироқ фойдаланишимизга имкон беради.

13

Page 9: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

4-расм. Машинанинг «яшаш цикли»: ОА-лойиҳалаштириш даври; АВ - ўзлаштириш ва ишлаб чиқариш суръатларини ошириш даври; ВС - ишлаб чиқаришнинг барқарорлашув даври;СД - ишлаб чиқариш қувватларининг пасайиш даври;ДЕ — ишлаб чиқаришни тўхтатиш даври;СД1 Е1 - модернизациялаш асосида «яшаш циклини» узайтириш даври;Tm- корхона ёки машина (аграгет ёки узел) нинг тўлиқ чегаравий ишлаш даври.

Бугунги кундаги илмнинг ривожланишидаги ўзига хос бўлган томонларидан бири - бу:

- илмни ишлаб чиқариш кучига айлантириш ;-илмнинг кенг қамровлилигини ва оммавийлигини таъминлаш; -турли ишлаб чиқариш жараёнларнинг ўзаро уйғунлигини,

таъсирчанлигини ўрганиш ;-илмий тадқиқотга, унинг объектига тизимли ёндошишликни

таъминлаш.Табиат диалектикасини (ўзаро таъсир этувчи қонуният-ларни)

ўрганиш, техник объектларни такомиллаштириш натижасида мехнат унумдорлигини ошириш, маҳсулот сифатини, механизациялаштириш даражасини ошириш, маҳсулот, машиналарни таъмирлаш ва деталарни тиклаш таннархини камайтириш - асосий омиллардан ҳисобланади.

Илмий тадқиқот ишларини бажариш бир томондан ўқитувчиларимиз ва иқтидорли талабаларимизнинг илмий салоҳияти даражасини оширишга ижобий таъсир этади. Иккинчи томондан

14

«щтидорли талабалар + магистрантлар + аспирантлар» тизимидаги ишларни тубдан яхшилаш, уларда тадқиқот борасида амалий кўникмаларни шакллантиришга, табиийки, шу йўл билан ўқитувчиларимизнинг профессионал салоҳиятини муттасил тарзда ошириб боришга имкон беради.

Факультетимиздаги ўқитувчилар илмий ёки талабаларни иқтидорлилик солоҳият даражаларини қуйидаги формула ёрдамида баҳолашимиз мумкин:

N

Yi

С . - i n ( 1 )бу ерда y t - факультет кафедраларидаги илмий даражага эга ўқитувчилар ёки илм билан шуғуллановчи щтидорли талабалар сони:

N - жами ўқитувчилар ёки талабалар сони.Илмий ижодиёт доимо техник тараққиёт соҳасидаги муаммоларни

ечишга хизмат қилади. ^Глмнинг ривожланиш жараёни ҳам ўз қонуниятига эга. Назария экспериментда текшириб кўрилади ва тасдиқланганидан сўнг ўз ривожланиши давом этади, ва яна чексиз кўп маротаба текшурув босқичларидан ўтади. Шу тариқа ривожланишнинг илмий методи шаклланади, у илмий ҳақиқатни адашмоқликдан ажратишга, тахминларимизни текшириб кўришга, хатоликларнинг олдини олишга имкон беради. Шундай қилиб борлиқни ўрганиш йўли - бу «кўзатиш + назария + эксперимент» дан иборат эканлигини кўрамиз.

Буюк А.Эйнштейн таъкидлаганидек, кимдир ўз қобилиятини намоён қилиш мақсадида ўзини илмга бағишлайди, бошқалар эса шон- шухрат олиш мақсадида ўзини илмга бағишлайди. Агар ўзларини илмга бағишлаган одамлар шу икки тоифадаги одамларга ўхшаганларида эди, судраланувчан ўсимликлардангина иборат ўрмон осмон сари кўтарила олмаганидек, илм иморати ҳам бугунги кундаги сингари маҳобатли даражагача кўтарила олмаган бўлур эди - деб хитоб қилади у.

«Физик назариялар қандай тугалади » номли китобчасида акад. А.Б. Мигдал қуйидагини таъкидлайди: ...Олим кашфиёт қилишга ҳаракат қилмаслиги керак. Албатта, у кашфиёт ҳақида орзу қилиши мумкин, аммо бу орзу катта масъулият назорати остида бўлмоғи лозим ва тадқиқот жараёнида бу туйгу унинг дилида хуфёна сақланшии керак. Орзу устунроқ келса - самарали натижалар ортидан қувиш, фактларни бузиб кўрсатиш бошланади ва бундай инсон илм учун ўлган ҳисобланади.

Жиддий илмий-техник муаммони кўп меҳнат, масалага ҳар томонлама ижодий ёндашиш ёрдамидагина ҳал қилиш мумкин. Албатта, му аммо ечими тўсатдан ойдинлашуви, ҳатто мувафақият

15

Page 10: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

келтириши ҳам мумкин. Лекин бундай ойдинлашув ҳолат ҳам кўп меҳнат эвазига келиши мумкинлигини ҳам ҳеч қачон ўнутмаслигимиз керак.

Ҳар бир тадқиқотчи алоҳида ўз услубига, ўз тасаввурига, фақат ўзига хос бўлган фикрлаш қобилиятига эга. Улардан бири фақат тажрибаларга таянса, унга боғлик бўлган масаларни ечса, бошқалари эса экспериментларни назарий таҳлил қилиб, экспериментаторлар билан ҳамкорликда ишлайди. Улардан бирига хоҳлаган усул ёрдамида натижа олиш муҳим бўлса, бошқалари масалани чуқурроқ ўрганган ҳолда уни ечишга мос келадиган усулни ишлаб чиқиш устида ишлайди. Ҳар хил тоифадаги олимлар, масалан, Л.Д. Ландау математик аппаратларнинг моҳир устаси бўлган. В.А.Фук математик масалаларни жиддий изоҳлаш қобилиятига эга эди. И.Г.Тамм мураккаб масалаларни ечишда ҳали якунланмаган моделлардан кенг фойдаланар эди.

Я .И .Френкель тадқиқот ишларини якунига етказишга интилмасдан, ниҳоятда кўп сонли ғояларни ўртага ташлар эди. И.Я. Померанчук ҳаётдаги чуқур хусусиятларни очиб берувчи ходисалар назарияларини бунёд қилган - унинг илмий ишлари доимо илмнинг энг олдинги сафи бўлиб чиқар эди.

Бу қандай бўлди - барчага маълум Ампер ва Фарадей махсус мутахассисликларни олган эмаслар, Вольта Иезуит орденли мактабдагина тахсил олган, Джоуль пиво қайнатгич бўлган, Коперник, Гельм Гольц ва Майёр врач бўлганлар, Авагадро, Лавуазье ва Ферма-юрист, Толстой артиллерист, Достоевский - топограф, Чехов - врач бўлганку дейиш мумкин.

Лекин бу диллетантлар ва профессионаллар масаласини анча мураккаблаштириб қўяди. Аммо бир дам ўйлаб кўрадиган бўлсак, улар ҳам ёндош соҳаларни чуқур ўрганганини кўрамиз. Улар ҳам ўзларининг иккинчи "кас6лари"нинг моҳир устаси даражасига кўтарилишлари учун анча тер тўкканлар. Устозларимиз таъкидлаганидек, ютуқларимиз гаровида 10% омад бўлса, унинг қолган қисми эса ўз устида жиддий ишлашлик деб беъжиз айтмаганлар.

Инсоният фаолиятининг хоҳлаган соҳасида диллетант-ларнинг асосий камчилиги, уларнинг масалага енгил - елпи қарашлиги.

Чинакам профессионализмлик ўзини илмга бағишлаган ҳар бир инсон учун энг асосий талаблардан бири ҳисобланади.

Таянч тушунчалар: фаннинг ўганиш соҳаси, мақсади ва вазифалари, илмнинг тизимли тавсифи, структураси.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари:1. «АИТ » фанининг моҳияти ACM даги аҳамияти ўрганиш

соҳалари ёритилсин.16

2. Илм тўғрисида қандай фикрларни биласиз?3. «АИТ» фанининг мақсади, илмнинг асосий функциялари

нималардан иборат?4. Фанни ўрганишдан мақсад нима деб биласиз, мисоллар

келтиринг.5. Илмнинг тизимли тавсифини ёритинг.6 . Илмнинг ривожланишидаги асосий ўзига хос бўлган

томонларини ёритинг.7.Университетимиздаги (факультетимиз) ўқитувчиларнинг ёки

талабаларнинг илмий салоҳият (иқтидорлилик) даражасини қандай баҳолаш мумкин. Мисол келтирилсин.

8 .Ўрганиш босқичлари, илмий услўб ва профессионализмни қандай тушунасиз?

Фойдаланган адабиётлар:1. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. Основы научного исследования. Ташкент:

Ўқитувчи, 1979.- 184 с.2. Основы научных исследований // Под редакцией проф. В.И.Крутова и

доц. В.В.Петрова- М.: Высшая школа, 1989. - 399 с.

1.2. Мавзу: “Агроинженерияда илмий тадқиқот” фанига оид асосий тушунчалар, илм ва ишлаб чиқаришнинг ўзвий

алоқадорлиги тўгрисида

Режа:1. Илм тўғрисида асосий тушунчалар, ўрганиш босқичлари, илмий ишнинг таркибий қисмлари.2. Илмий тадқиқот объектларининг туркуми.3. Илмий тадқиқот турлари: илм ва ишлаб чиқаришнинг узвий алокадорлиги.

Илмнинг асосий мақсадларидан бири бу ҳалқ манфаатига хизмат қилиш, инсониятни янги билимлар билан қуроллантиришдир. Комил шахсни шакллантиришдаги муҳим босқичлардан бири - бу унинг меҳнат фаолиятини илм -фан ютуклари асосида ташкил қилиш ҳисобланади. Иқтисодиётни кўтаришда муҳим воситалардан бири илмий - техник тараққиётни муттасил жадаллаштириш ва уларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш. Шу боис халк хўжалигини илм- фан ютуклари асосида бошқариш, юқори унумдорликга эга бўлган янги кишлоқ хўжалик техникаларини яратиш, уларнинг ишончлигини ошириш энг муҳим, ўз ечимини кутаётган энг долзарб илмий - техник муаммолардан биридир. ^----- ---

17

Page 11: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

XVII аср бошига келиб реал хаётни ўрганишнинг илмий методлари бунёд этилди. Бу мустахкам фундаментам яратиш асосида экспериментал илмлар, ҳаққоний ва билиш мумкин бўлмаган сохаларни аникловчи ёндошишлар даври бошланди. Бўларни амалга ошириш илмий ютуқларни барқарорлаш-тиришга имкон берди. Ўзини илмга бағишлаган қар қандай инсонга қўйиладиган асосий талаблардан бири - бу чинакам профессионализмлик даражасига эришиш ҳисобланади.

Илм фикрнинг тўсатдан сакрашларисиз ички туйғу бўлмиш интуициясиз хосил бўла олмайди, синовларга бардош бера оладиган, тўсатдан туғиладиган илмий ғоялар ҳам фақат профессионализм даражасига кўтарилиш орқали содир бўлиши мумкин.

Урганиш босқичлари, илмий метод ва профессионализм.Илмий ижодиёт доимо коинот, табиат сир - асрорларини, техник

тараққиёт соҳасидаги муаммоларни ечишга, номаълумликларни билишга хизмат қилади.

Табиёт ва техника соҳаларидаги илм - моддий борлиқ ва техника тараққиётининг моқиятини, кашф килинган физика, механика фанлари бизни қатъий оғир сўқмоқли йўллар билан доимо ҳақиқат сари етаклайди.

Илмнинг ривожланиш жараёни ҳам ўз қонуниятига эга.Атрофии кузатиш табиат тўғрисидаги ҳар хил жараён ва

ходисаларнинг ўзаро алоқадорлиги ҳақида тахминларга эга бўламиз, фактлар ва ҳақиқий мулжаллардан назариялар бунёд этилади, назария экспериментда текшириб кўрилади ва тасдиқланганидан сўнг ўз ривожланишини яна давом этади, яна чексиз ва кўп маротаба текширув босқичларидан ўтади...

Шу тариқа ривожланишнинг илмий методи шаклланади, у илмий ҳақиқатни адашмоқликдан ажратишга, тахминларимиз-ни текшириб кўришга, хатоликларни олдини олишга имкон беради.

Барча тажрибага таянувчи илм соҳаларида - физика, кимё, биология, техника ва технологияларда масалани ҳал қилиш мақсадида олинган илмий натижалар авваламбор бошқа тадқиқотчилар томонидан ўтказилган тажрибалар орқали ҳам тасдиқлана олиниши лозим. Бу бош мезонлардан бири ҳисобланади.

Эксперимент натижаларини такрорлаш ва қайтадан тасдиқлаш имконияти бўлмаган жойда илм ҳам бўлмайди.

Назария - бу тўпланган ахборотларнинг тизимлаш-тирилган натижасидир.

Илмий эксперимент эса - бу тўпланган фактларнинг тўғрилигини тасдиқловчи олий хакам ҳисобланади.

Эксперимент доимо назария томонидан тахмин қилинган ахборотлар ишончлигини синовдан ўтказувчи воситадир.

18

Тўпланган ахборотларнинг ягона тизимга - яъни назарияга сол и н га н и да н кейингина янги ходисалар олдиндан чамаланишлиги мумкин.

Шундай килиб илмий билим иўли анча мураккаб бўлио, у куйидагилардан таркиб топгандир: эксперимент, назария, ҳақиқатбоп тахминлар, гипотезалар-янги эксперимент, аниклашлар, назариянинг кўлланиш чегараларини текшириш, парадокслар (муаммонинг янги кдрралари), янги назария, интуиция (ички туйғу), гавдаланишлик, янги фикрлар, янги назария, янги гипотезалар - янги эксперимент ва ҳоказо....

“Кузатиш - назария - эксперимент” ва яна ишни бошидан бошлаш шу сингари илм узлуксиз спирал чўққиси томон юқорига - ҳақикатни билиш томон йўналган инсонларнинг доимий ҳаракат маҳсулидир. Олимлар ўз олдига қўйган вазифаларни мана шу тарзда ечиб бораверади.

Юқори мал акали касбга/Эришиш катор муаммоларни билиш, янги кўникмалар тўплаш, ўз касбининг сир асрорларини мохирона эгаллаб бориш билан тавсифланади.

Илмий тадкикот, ёки илмий - тадкиқот иши, ҳар қандай меҳнат жараёни сингари ўз ичига куйидаги учта асосий компонентларни (таркибий кисмларни): инсоннинг мақсадли фаолиятини, яъни айнан илмий мехдатини, илмий мехдат объектини ва илмий меҳнат воситасини ( 1-расм) қамраб олади.

1- раем Илмий ишнииг таркибий кисмлари.

Инсоннинг мақсадга мувофиқли илмий фаолияти аник билиш усулларига таянган бўлиб, объект тўғрисида янги ёки илгари аниқланмаган билимларга эришиш мақсадида тегишли илмий жиҳозлардан (ўлчаш, хисоблаш ва бошқалар), яъни меҳнат воситаларидан фойдаланишдан иборат.

Илмий мехнат (иш) объекти (предмета) - бу биринчи навбатда бакалаврлар, магистрантлар ва аспирантлар учун техник тадқикот объекти бўлиб, тадқиқотчи фаолияти уни билишга қаратилган. Тадқиқот объекти сифатида моддий борлиқцаги ҳоҳлаган предмет — объект (масалан автомабил, унинг агрегата, узели, детали ва бошқалар) бўлиши мумкин,

19

Page 12: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ходиса (масалан, эластик ғилдиракнинг ён томонга олиш ходисаси, двигатель цилиндридаги ишчи коришмасининг ёниш жараёни ва ҳоказо), ҳодисалар орасидаги алоца (масалан, автомабилдаги ён томонга олиш ва уни буриш оралиғидаги алоқа), хусусият (масалан, автомобиль ёки тракторнинг манёврлилиги, унинг динамикаси ва ҳоказолар).

Узининг мақсадига кўра табиат ёки ишлаб чиқариш билан боғлиқлигига, чуқурлиги ва илмий хусусиятига қараб, илмий тадқиқотлар куйидаги асосий турларга бўлинади(2, 3-расмлар):

Фундаментал (устивор) тадбикий ишланмалар.Фундаментал тадқиқотлардан мақсад табиатдаги янги конуниятларни очиш, ходисалар оралигидаги алоқаларни очиб бериш ва янги назарияларни яратиш.

Максадга эришиш эхтимоллиги 10% дан ошмайди. Бунга қарамасдан фундаментал тадқиқотлар илмнинг ўзини ривож-лантиришига ва ижтимоий ишлаб чиқариш ривожланишининг асосини таъминлашга хизмат кипя пи

2-расм. Илмий тадкикот обьектларииииг туркуми.

ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ТУРЛАРИ/\

Фундаментал (устивор принципиал янги

билимларни олиш ва илгари

тупланган билимларни янада ривожлантирди.)

Тадбикий (мавжуд ишлаб чикариш воси-

таларини яратиш ёки уларни янада

такомил­лаштириш).

Ишланмалар (тадбикий тадкикот натижаларидан

фойдаланиш ва тажриба-даги техника моделларини (маши­налар, курилмалар ашёлар

маҳсулотларни) такомиллаш­тириш ёки яратиш ).

3-расм. Илмий тадкиқот турлари.Фундаментал (устивор), тадбикий ишланмалар.

Ишланмалар-булар тажрибадаги техникаларни, қурилма-ларни, ашёларни, маҳсулотларни маромига етказиш ёки яратиш (тадбиқий тадқиқот

20

натижаларидан фойдаланган ҳолда). Ишланма даврида олинган натижалар иж тимоий ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида фойдаланиш мумкин бўлган ҳолатга келтирилади.

“Илм+техника+ишлаб чикариш” тизими ўзгарувчан бўлиш-лигига карамасдан уларнинг барчасини илм сохаси доимо умумлаштириш хусусиятига эга (4-расм).

4-расм. Илмий тадқиқотлариинг асосий турлари; илм ва ишлаб чикаришнииг ўзаро алоқадорлиги схемаси: ТИ - техник илмлар, И

ишланмалар.

Фундаментал тадқиқотлар ва ишлаб чиқариш корхоналари ўртасида ўзаро боғланган босқичлар соҳаси ётади: “тадбиқий тадқиқотлар - ишланма- лойиха - ўзлаштириш”. Лойиҳалаш ва ўзлаштириш хам илм ҳам техника соҳасига тегишлидир. У илмий фаолият бўлиб, илгари маълум бўлган кўникмаларга, стандарт қоидаларга ва амалий тажрибаларга асосланиши билан бирга улар техника, технология ва ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш сохасида янги, оригинал ечимларни олишга қаратилгандир.

Тадбиқий тадқиқотлар - хусусан, техник соҳаларда фундаментал тадқиқотлар ёрдамида олинган илмий билимларнинг “моддийлашувига” каратилган. Бунда тадқиқот объекти сифатида, одатда, машиналар, технология ёки ташкилий структуралар, яъни “қўлбола” объектлар қабул килади. Кутилаётган самарага эришиш даражаси 80 - 90 % дан кам бўлмайди.

Таянч тушунчалар: илмий ишларнинг таркибий қисмлари, илмий тадқиқот турлари, илм ва ишлаб чикаришнинг узвий боғлиқлиги; тадбиқий

21

Page 13: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

тадқиқотлар, ишланма, техник илмлар, фундаментал тадқиқотлар, тадбиқий тадқиқотлар.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари:1. Илмий тадқиқотларнинг асосий компонентларини ёритинг, мисоллар

келтиринг.2. Илмий ишнинг таркибий кисмлари ёритилсин.3. Тадқиқот объекти, ходиса, алоқа ва хусусият тўғрисида тушунчалар

беринг.4. Илмий тадқиқот объектларининг туркуми ёритилсин?5. Фундаментал тадқиқотларнинг мақсади ёритилсин, мисоллар

келтиринг.6. Тадбиқий тадқикотларнинг мақсади ёритилсин, мисоллар

келтирилсин.7. Ишланмалардан мақсад нима, мисоллар келтиринг?8. Илм ва ишлаб чиқаришнинг узвийлигини акс эттирувчи схема таҳлил

қилинсин: фундаментал, тадбиқий илмлар, ишланмалар тўғрисида тушунчалар берилсин.

Фойдаланилгаи адабиётлар:1. Закин.Я.Х.,Рашидов.Н.Р. Основы научного исследования.-Ташкент: Уқитувчи, 1979.

13. Мавзу: Илмий тадқиқотнинг структураси, муаммони ўртага қўйиш.

Режа:1. Тадбиқий илм, техника соҳасида бажариладиган илмий тадқиқотнинг

асосий босқичлари (структураси).2. Илмий муаммони ўртага кўйиш.

Илмий тадқиқот - бу объектив ҳақиқатни, мавжуд дунё ходисалари қонуниятлари ўртасидаги алоқаларни билиш жараёнидир. Билиш - бу инсон онгининг, инсон фикрининг билмасликдан билиш томонга тўлик ёки аник бўлмаган билимлардан мукаммал ва аник билимлар томон қаратилган ва илмий тадқиқод асосида амалга оширилади ган мураккаб жараён қисобланади. Тадбиқий илм асосан, техник сохада амалга ошириладиган илмий тадқиқот, қатор босқичлардан иборат ва улар илмий тадкикотнинг структурасини ташкил этади. Илмий тадқиқотни схема кўринишида такдим этиш мумкин (1-расм). У асосан еттита босқичга эга.

1. Илмий муаммони ўртага кўйиш. Бу босқич тадқиқот қилинадиган техник муаммони қидиришга эмас, балки илмий тадкиқот мақсадини аниқ, лўнда қилиб изохлашдан иборат. Тадқиқот мақсадини тўғри ифодалаш ниҳоятда муҳим, чунки бу унинг мувафаққиятли даражада якунланишига боглиқ..

22

Муаммони ўртага кўйиш таркибига дастлабки ахборотларни йиғиш ва ишлов бериш, ўхшаш масалаларни (агар улар бўлса) техник ва назарий томондан ечиш усуллари ва воситалари, ёндош соҳалардаги бошқа тадкикот натижалари тўғрисидаги маълумотларни ўрганишдек муҳим ишлар киради. Ахборотларни тўплаш тадкикот бошидагина эмас, балки тадкикот килишнинг бутун жараёни давомида хам олиб бориш тавсия этилади.

2. Бирламчи гипотезани ўртага қўйиш ва асослаш. Кўпчилик ҳолларда иш4и гепотезаси тадкикот мақсади аниқ изохдангандан ва тўпланган ахборотлар танқидий таҳлил қилинганидан кейин ишлаб чиқилади. Тадқиқотчи эхтиёрида ишчи гипотезасининг бир канча варианта бўлиб, улардан максадга мувофиқроқлигини танлаш и лозим, шу билан бирга бошқа вариантларни хам эътибордан четда колдирмаслик лозим. Ишчи гипотезасини аниклаб олиш учун тадкикот килинаётган объектини чукуррок ўрганиш мақсадида дастлабки қидирув экспериментларни ўтказиш тавсия этилади.

3. Назарий тадкикот. Тадбиқий тадқиқот шароитларида назарий тадқиқот, тадқиқот килинаётган объектига тегишли фундаментал тадқиқотларда олинган қонуниятларни тахдил ва синтез (умумлаштириш) қилишдан иборатдир. Улар математик аппаратлар, назарий механика ва бошка фанларга тегишли янги, хали маълум бўлмаган қонуниятларга асосланган бўлиши керак.

Назарий тадқиқотдан мақсад - кузатилаётган ходисаларни тўлиқроқ умумлаштириш, кабул килинган ишчи гипотезаси оқибатига ҳос бўлган кўпроқ ўзаро алоқаларни ўрганишдан иборат. Бошқача килиб айтганда, назарий тадқиқотлар ишчи гипотезасини аналитик тарзда янада кенгроқ ривожлантиришга ва тадкикот килинаётган муаммонинг назариясини ишлаб чиқишга олиб келиши керак. Бу назария тадқиқот килинаётган муаммога тегишли фактлар ва ходисаларни олдиндан тушунтира олишга қодир бўлиши лозим. Бунда ечувчи омил бўлиб амалий мезон ўртага чикади.

4.Экспериментал тадкикот. Эксперимент, ёки илмий қўйилган тажриба, илмий тадқиқотлардаги техник томондан анча мураккаб ва сермеҳнат босқич ҳисобланади. Эксперимент мақсади ҳар хил бўлиши мумкин. У илмий тадкикотнинг характерига, уни ўтказиш кетма - кетлигига боғлиқ. “Меъёрида” ривожланаётган эксперимент назарий тадкикотлардан кейин бажарилади. Бундай ҳолларда эксперимент назарий тадқиқот натижаларини тасдиқлаши, баъзида эса унинг акси ҳам бўлиши мумкин. Лекин кўпроқ тадқиқот таркиби бошқача бўлади: эксперимент назарий тадқиқотлардан олдин ўтказилади. Бу қидирув экспериментларга хос ҳолат бўлиб, тадқиқотчида етарли даражада назарий тадқиқотлар базаси йўк бўлган пайтларда бу йўл кенг қўлланилади. Тадқиқот ишлари ушбу тартибда бажарилганда назария эксперимент натижаларини тушунтиришга ва умумлаштиришга имкон беради.

5. Натижаларни тахлил килиш ва таккослаш. Экспе-риментал ва назарий тадкикот натижаларини ўзаро таққослаш оқибатида илгари сур ил ган

23

Page 14: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ишчи гепотезасини якуний тасдиқ-лашга, улардан келиб чиқадиган оқибатларни изохдашга ёки гипотеза турини бирмунча ўзгартириш кераклиги маълум бўлади. Кам ҳолатда гипотеза ўзгартиришга каратилган тескари натижа олинади.

6. Якуний хулосалар. Бу босқичда тадқиқотларга якун килинади, яъни олинган натижалар ва уларнинг қўйилган мақсадга мослиги изохланади. Тоза назарий тадқиқот ишлари учун ушбу босқич якуний ҳисобланади. Кўпчилик техник соҳадаги ишлар учун яна б т т а босқич мавжуд бу натижаларни узлаштириш босқичи.

7. Натижаларни узлаштириш. Бу босқичда олинган натижаларни ишлаб чиқариш хўжаликлари ёки корхоналарига жорий қилишга тайёрлаш, технологик ёки конструкторлик принципларни амалга ошириш, бу босқичда тадқиқот муаллифлари иштирок этишлари, уларни инженерлик “охирига етказиш” ишларида иштирок килишлари лозим.

1-расм. Илмий тадкикотнинг структураси: МҚ - илмий муаммони ўртача кўйиш; ДА - дастлабки ахборотларни тўплаш; ҚЭ - кидирув

экспериментлари.

24

Ҳар кандай илмий тадкикот илмий муаммони ўртага қўймасдан бажарилмайди. Муаммо - бу ечилиши лозим бўлган ҳам назарий ҳам амалий масаладир. Бу тадкикот қилиниши керак бўладиган масаладир. Муаммо — бу, тимсолан айтганимизда, биз унинг бирор томонини ҳали билмайдиган билим даражасидир. Муаммолар бўш жойда туғилмайди, улар илгари олинган натижалардан қад кўтаради. Муаммони тўғри қўйиш , тадкикот мақсадини аниклаш, муаммони олдинрок бажарилган тадқиқот ёки билимлар манбаидан ажрагиб олиш осон иш эмас. Шу билан бирга, одатда, мавжуд билимлар муаммони қўйишга етарли, лекин уни ечиш учун етарли бўлавермайди. Муаммони ечиш учун янги билимлар керак. Янги билимларни янги тадқиқотлар беради. Шундай килиб, ҳар кандай муаммо ўзаро чамбарчас богланган иккита элементдан таркиб твпган(2-расм):а) бизга ҳали маълум бўлмаган билимларни объектив тарзда билиш; б) янги конуниятларнинг мавжудлиги тўғрисида фараз килиш.

Муаммони^ўртага кўйиш босқичлари

— ►Муаммони кидириш: кўпчилик илмий ва техник муаммолар тайёр ётгандек кўринади; баъзилари назардан узоқроқ бўлиши мумкин (техникалардаги машиналар ишончлиги муаммоси бунга мисол);

— ►Муаммони ўртага қўйиш мавжудларни, мавжуд эмасларидан қатъиян ажрата олишлик; маълум бўлмаганларини чеклаш (локализациялаш); ечиш шароитларини яратиш; ноаниқликнинг ва кўп вариантлиликнинг мавжудлиги:

---- ►Муаммони янада кенгайтириш (илмий ечимларининг кўп актлиги,ечимлилиги); қўшимча илмий масалаларни ечиш мумкинлиги, улар алохида тадкикот йўналишларига ажратилиши мумкин.

2-расм. Муаммонит ўртага қўйиш боскичлари.

Бу янги билим жамият учун амалий зарур бўлиши керак. Муаммони кўйишда учта боскични ажратиб кўрсатиш мумкин. Муаммони тадкикот килишнинг учинчи босқичида қўшимча тадқиқот қилиш талаб килинадиган янги илмий мавзулар туғилиши табиийдир. Бир муаммо янги ҳали ечилмаган илмий муаммоларнинг пайдо бўлишига олиб келади, асосий муаммо янги масалалар билан “кўпайиб кетиши” мумкин. Тадқиқотчи янги велосипед ихтиро килмаслиги учун илгари бажарилган тадқиқот ишлари билан боҳабар бўлиши лозим. Тадқиқотчи бажарилган ишлар қай даражада ўрганилганини, адабиётлар ва бошқа ахборот манбалари устида кўп ишлаши керак.

Таяич тушунчалар: муаммо, муаммони ўртага қўйиш, дастлабки экспериментлар, дастлабки гипотеза, назарий тадкиқот, экспремент, ўзлаштириш, муаммони ўртага қўйиш босқичлари.

Мавзуни такрорлаш бўйича синов (тест) саволлари:1. Муаммони ўртага қўйишни кандай тушунасиз?

25

Page 15: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

2. Дастлабги ишчи гепотезасини изоҳлашдан мақсад нима?3. Назарий тадқиқотларнинг мақсади ёритилсин?4. Экспрементлларни ўтказишдан мақсад нима?5. Тадқиқот натижаларини таҳлил қилиш ва уларни таккослаш ишларини

ёритинг, мисоллар келтиринг?6. Тадкикот натижаларини ўзлаштиришдан мақсад нима?7. Муаммони ўртага қўйиш босқичлари ёритилсин?8. Ишчи гепотезаларни ишлаб чиқишдан мақсад нима деб ҳисоблайсиз?

Фойдаланилган адабиётлар:1. Приходько П.Т. Пути в науку. -М .: Знание, 1973.2. ШенкХ. Теория инженерного эксперимента-М: Мир, 1972.3. Закин.Я.Х., Рашидов.Н.Р Основы научного исследования.

-Ташкент: Ўқитувчи, 1979.

1.4 Мавзу: Назарий тадқиқот асослари: тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш

Режа:1. Тадкикотнинг асосий услублари. Назарий тадқиқотларнинг мақсади ва

вазифалари.2. Тадқиқот объектини ташлаш ва уни кетма-кет соддалаштириш.

Ҳар қандай илмий иш тадкикот объектини танлаш боскичидан ўтади. Тадқиқот объекти танланганидан ва ишчи гипотеза ишлаб чиқилгандан сўнг назарий тадқиқотлар бошланади.

Илмий иш хаотик, тартибсиз тарзда бошлана олмайди; у олдиндан тузил ган режа асосида маълум тизимга солинган бўлиши лозим. Агар тадқиқотчи тахминий тарзда харакатланадиган бўлса, муҳим натижаларга эришиши қийин.

Ҳар бир илм ўнгагина хос аник ёки махсус тадкикот методларидан фойдаланади. Улар универсал тусга эга.

Назарий тадқиқот - бу тадбиқий тадқиқот шароитларида олинган конуниятларни тахлил ва синтез (умумлаштиришдан) қилишдан иборат дир. Улар математик аппаратлар, назарий механика, гидро - ёки аэродинамика конунларидан, эҳтимоллар назариясига ёки бошқа ҳали маълум бўлмаган қонуниятларга асосланган бўлиши керак.

Назарий тадқиқотлардан мақсад - кузатилаётган ходиса-ларни тўлароқ синтез килиш, қабул килинган ишчи гипотезасини аналитик тарзда янада кенгроқ ривожлантиришга, танланган илмий муаммонинг назариясини ишлаб чиқишга олиб келиши керак. Бу назария тадкикот килинаётган муаммога тегишли фактлар ва ходисаларни тушунтиришга

26

қодир бўлиши керак. Бунда бош омил амалий мезонлар - тажриба ҳисобланади.

1-расмда универсаллик даражасига эга техник илм сохаларида қўлланиладиган асосий методлар туркуми такдим этилган.

Тадкикот методларига аналогия ёки ўхшатишлик, моделлаштириш ва экспериментларни ҳам киритиш мумкин.

Албатта хар бир тадкикотда назарий кием бўлиши шарт. Бунда таДкикотчи кўп холатларда моддий объектлар билан эмас, балки уларнинг абстрактациялари, уларнинг математик моделлари билан иш кўради. Бу канчалик тадқиқотчилар учун қийин бўлмасин, математик аппаратсиз, тадқиқот ишларини математизациялашеиз бугунги кунда техник тараққиёт сари қадам ташлаб бўлмайди.

Бунга мисол тариқасида тадқиқот объекти сифатида куйида автомобил гилдирагини тадкикот килиш жараёнидаги уни кетма-кет соддалаштириш (идеализациялаш) босқичларини тахлил қиламиз.

Тадқиқот объекти ва уни идеализациялаш (соддалаштириш) кетма- кетлиги 2-расмда кўрсатилган'

Тадқиқот схемалари қуйидагидек ҳар хил бўлиши мумкин:

а) X! —»| [го —►

б) Xi —Ц |то —* У •,

в) X ^ |го —► У ;

Техника сохасида қўлланиладиган асосий тадкикот методлари

------► Тахлил (тадкикот объекти фикран таркибий кисмларга ажратиб____^ ўрганилади);

Синтез (объект ёки қатор объектлар бошқа таркибий кисмлар билан уларгагина хос хусусиятларни ягона тизим сифатида ўрганиш. Бу метод мураккаб тизимларни уларнинг барча таркибий кисмлари ўрганилганидан сўнг тадқиқот қилиш билан тавсифланади);

------- ► Индукнион метод (хусусий, якка ходисалардан умумий хулосаларгакелиш, алоҳида фактлардан умумлашмагаўтиш);

--------► Детуктив метод (хусусий холатни ўрганишдан умумий асосларга ўтиш),бу усул математика ва назарий механикада ишлатилади;

--------► Илмий абстрагировкалаш (объектнинг хусусий томонларидан умумий,муҳим конунларини тадқиқ килиш. Табиат қонунлари бунга мисол)

--------Формализапиялаш (хисоблаш ишларида кенг қўлланилади, математикасохасида).

1-расм. Техник сохада қўлланиладиган асосий тадкикот методлари туркуми.

27

Page 16: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

2-расм. Тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш (идеализациялаш) босқичлари: 1-шинали ғилдирак; 2-ўқ; а-йиғилган шина

ғилдираги; б-бикирли диск; в-айлана.

Эластик шинали автомобил ғилдираги горизонтал таянч юзасига юклама Р остида ҳаракат қилади (2, а-расм). Экспериментал тадқиқотлар ёрдамида нисбий босим киймати қайси параметрларга боғлиқ ўзгаришини билиб бўлмайди. Шу боис бу қийматни аниклаш учун назарий тадқиқот ўтказишни тавсия этамиз. Тадқиқотнинг биринчи босқичида масала ҳолатини ўрганиш асосида ерга таъсир этувчи босимни куйидагича аниқлашимиз мумкин:

Р = — -, кгс/см2.К

Ушбу ифодага биноан куйидаги гипотезани ўртага ташлашимиз мумкин: нисбий босим киймати гилдиракка таъсир этувчи куч ва унинг диаметрига боглщ. Чунки тўқнашиш юзаси Ғк, ҳозирча бизга маълум бўлмаган гилднрак ва шинанинг ўлчамларига боғлиқ.

Илгари сурилган ишчи гипотезани кенгайтирган ҳолда ва объектни тахлил килиш методидан фойдаланиб айтишимиз мумкинки, юкланма киймати FK юзасига ҳам боглиқ. Чунки бикирли шина юклама ошган сари ради ал йўналишда деформацияланади.

Охирги хулоса бу ҳолат Гук конуни аналогияси билан боғлиқлиги мумкин деган фикрга олиб келади. Физика ва материаллар қаршилиги фанларидан маълум бўлган ушбу конунга асосан:

28

ALL S -E (1)

бу ерда L ва ДЬ — стержень узунлиги ва унинг абсолюткискариш киймати, см;S - старженнинг кўндаланг қирқим юзаси, см2;Е - стержень материалининг бикирлик модули, кгс/см2

’ (Н/см2).Кейинчалик, тахлил ишлари фақат абстрагировкалаш методи

ёрдамидагина, яъни ундаги муҳим хусусиятларни ажратиб олиш ва баъзи фаразларни қабул килиш оркали олиб борилиши мумкин. Бунинг учун, энди эластик тишли автомобил гилдирагини диаметри «Д»га тенг ва кенглиги «Ь» бўлган бикирли цилиндрик барабан кўринишида тасвирлаймиз. Бу тадқикотнинг иккинчи боскичини ташкил этади.

Агар бу барабан ўқига Р га тенг юклама қўйилса, у AR қийматга деформацияланади. Яъни унинг юкламасиз эркин қолатдаги ОА га тенг радиуси ^

Rc = 0,5D, R<;=0,5D - AR. (2)

ҳолатгача камаяди.Натижада, шинанинг таянч юзаси тўгри бурчакли шаклга айланади:

FK = tb, см2.

бу ерда t -юза узунлиги; b-юза кенглиги.Лекин, протектор маълум нақшга эга, унга тўлдириш коэффициенти «К»

ни киритиш зарур, у 0,8 га тенг.Шунинг учун ҳақиқий юза:

F = K € b; Fx = 0,8 tb , м2 (3) бу ерда К-тўлдириш коэффициенти.

Кўриниб турганидек, абстрагировкалаш жараёнида тадқиқот объекти анча соддалашди, у энди оддий геометрик шаклга эга бўлди. Албатта у баъзи хусусиятларини ҳам йўқотди. Бу каби асосий соддалаштиришлар - ғилдиракнинг цилиндрик шакли ва материалнинг бир хил таркиблилигига олиб келди. Бу масалани анча ихчам холатга олиб келди.

Тадқиқотимизнинг навбатдагн босқичида математик методлардан фойдаланиб (1)-ифодани бошқача ёзишимиз мумкин: AL-AR, L~0,5D ва S~FK.

Шунинг учун Гук конунидан куйидаги нисбатни хосил қиламиз:

L _ Р ДL ~ S E ’

29

Page 17: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

б!™ " 1 г м £

Унинг ўнг томонини Сш билан белгилаб шинанинг бикирлигини аниқлаш формуласини ҳосил қиламиз:

С =— , кгс/см . (4)“ ДR

Бу қиймат деформация бирлигига тўғри келадиган вертикал кучни ифодалайди.

Контакт юзаси узунлигини аниклаш учун абстрагировкалаш жараёнини навбатдаги даражага олиб чикамиз, яъни тадқиқотнинг учинчи босқичида ғилдирак ўрнига - координата боши О га тенг бўлган марказли айлана билан ифодалаймиз (2, в-расм).

x2=y2=R2 кўринишидаги айлана тенгламаси тадқиқот килинаётган гилдиракнинг математик модели ҳисобланади.

т г Гун лай қилиб чегаравий ўтиш операцияси бажарилди: муайян автомобил ғилдираги мутлоқ абстрактли моделга, маркази координата бошида бўлган айлана тенгламасига ўтди.

Бу ерда х=0,5£, y=Rc ва R=0,5D бўлгани учун, равшанки,' =1|Z 7 ^ ёки i ~Jd2-4%. (5)

Ифода (5) хозирча номаълумлигича қолмоқда. Формула (2) дан ARK^D-Rc -ни аниқлаймиз ва уни (4) га кўйган ҳолда қуйидагини ҳосил қиламиз:

с „ = — - — •0,5 D - R cУ ҳолда осонлик билан Rc ни топамиз:

Rc=0,5D--£-. (5, a)

Кетма-кет қўйиш тарзида Rc ни (5) ифодага (5, а) ни эса (3) га қўйиб нисбий босим Р қийматини аниқловчи куйидаги якуний формулани топамиз:

р = — ------ ----------- , кгс/см2 . (6)1,6 ± J p p m-D-P)

Енгил автомобилларнинг 6,00-16 ва юк автомобилининг 260-20 русумли шиналарига тегишли (6) формула бўйича хисоблаш натижалари 1-жадвалда келтирилган.

Ҳисобий натижаларни эксперимент натижалари билан (1-жадвал) солиштиришларнинг кўрсатишича уларнинг ўзаро фарқи кўп қиймат ташкил қилмаслигини кўрсатди. У атиги 4,8-7,3% чегарада ётишлигини кўрсатди.

30

1-жадвал.Гилдиракнинг нисбий босимини хисоблаш натижалари

Шинанинг белгиланиш и (русуми)

Шинанингюкламаси

3диаметри

D, см

Юклама кўйилма- гандаги

шинанинг кенглиги Ь, см

Бикирлик коэффи-

циенти Сш, кгс/см

Шинадаг и юклама

Р,Н

Нисбий босим р, МПа

’6,00-16 72,5 16,2 500 4450 0,215260-20 103,8 27,5 1240 1060 0,257

Формула (6) дан маълум бўлишича фақат шина ўлчам-ларининг ўзгариши, яъни унинг диаметри D ва нақш кенглиги b нинг ўзгариши нисбий босимини камайтиради. Унга Р ва Сш-лар кўп таъсир кўрсатмайди. Лекин уларни чексиз кўпайтириш босим р-нинг ортиш эҳтимолидан ҳоли эмас. Демак, юқоридаги ишлар назарий тадкикот ишлари тўлиқ амалга оширилди дейишга асос бўла олмайди/Улар дастлабки хулосалар килишга имкон беради, холос.

Шиналарнинг Р ва Сш параметрларини назарий томондан нисбий босимга таъсирини аниқлашнинг иккита усули мавжуд: аналитик ва график усул

Биз улардан биринчи аналитик усулидан фойдаланамиз.Тадкикотнинг тўртинчи босқичида хусусий хосилаларни

дифференциялаштириш хисобига (D ва b ларни ўзгармас деб қабул қиламиз) куйидагига эга бўламиз:

д р _ C j - D - P :(? . Еа dp P \ C j - D - 2 P ) дР 3,2[Р(С „,Д-Р)]5/2 ’ дСш 3,2 b[P{Cm D - P ) ]

Иккита хосилаям мусбат, чунки, Р, Сш ва D ларнинг барча мумкин бўлган қийматларида CmD-P>0 ва CJD-2P>0 га тенг. Шунинг учун ҳақиқатдан ҳам Р ва Сш қийматларининг кўпайиши нисбий босим Р нинг ортишига олиб келар экан. Демак, тадкикот бошида айтилган таҳминларимиз тўлиқ тасдиқланди. Илмий тахминни асослашнинг график усулини талабаларга мустақил иш сифатида беришни тавсия этамиз.

Таянч тушунчалар: тадкикот объекти, ишчи гипотезаси, тадкикот методлари, назарий тадқиқот, уни идеализациялаш босқичлари, унга мисол, биринчи ва иккинчи абстрагировкалаш босқичлари, Гук қонуни, ишчи гипотезасини аниқлашнинг аналитик усули.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари:1. Техника соҳасида қўлланиладиган асосий тадкикот методлари туркуми тахлил килинсин.

2. Тахлил ва синтезни кандай тушунасиз, мисоллар келтирилсин.3. Индукцион ва дедуктив ўрганиш методларини кандай тушунасиз?

Page 18: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

4. Илмий абстрагировкалаш методини кандай тушунасиз, мисоллар келтирилсин?5. Формализациялаш методини кандай тушунасиз, мисоллар келтирилсин?6. Техник объектни идеализациялаштиришга мисол келтирилсин, тадкикот объекти ва формулалар таҳлил килинсин? Тадкикот неча босқичдан иборат бўлди?7. Ишчи гипотезасини назарий асослашнинг қандай турларини биласиз, улардан бири тахлил килинсин?

Фойдаланилган адабиётлар:1. Ракитов А.И. Анатомия научного знания. -М.:Политиздат, 1969.2. Приходько П.Т. Пути в науку. -М.: Знание, 1973.3. Румшинский Л.З. Математическая абработка результатов

эксперимента. -М.: Наука, 1971.4. Веденяпин Г.В. Общая методика экспериментального исследования и

обработки опытных данных. —М.: Колос, 1973.5. Венецкий И.Г., Кильдишев Г.С. Теория вероятностей и математическая

статистика. -М.: Статистика, 1975.6. Хикс Ч.Р. Основные принципы планирования эксперимента. -М.:

Наука, 1971.7. Налимов В.В. Теория эксперимента. -М.: Наука, 1971.8. Мельников С.Б. и др. Планирование эксперимента и исследования

сельскохозяйственных процессов. -Л.: Колос, 1972.

32

2-боб. ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАР, УЛАРНИНГ ТУРКУМИ ВА СТРУКТУРАСИ, ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА КУЗАТИШ

2.1. Мавзу: Тадкикот объектларини танлаш ва кузатиш. Энг кам бўлган кузатиш объектларини аниклаш

Режа:1. Тажрибалар ўтказишни ташкиллаштириш, кузатиш ишларини

режалаштириш.2. Тадқиқот объектини танлаш ва кузатиш ишларини олиб бориш ва

шароитларини тахлил килиш.3. Кузатиш турлари, уларни ўтказиш режалари, бузилишлар тўғрисида

ахборотлар тўплаш тартиби.4. Энг кам бўлган кузатиш объектларини аниклаш усуллари.

Ахборотларни тўплаш ва уларга ишлов бериш тизими, кузатишларни режалаштириш. Техник объектнинг ишончлилиги тўғрисидаги ахборотларни йигиш ва уларга ишлов бериш ишлари ГОСТ 17510-72 ва ГОСТ 20307-74 лар асосида амалга оширилиши лозим. Кузатишларни режалаштиришда куйидагилар эътиборга олиниши лозим:

- эксплуатацион шароитда кузатиладиган объектлар таркиби;- объектдан фойдаланиш шароитлари ва ишлаш режимлари;- кузатиш ишлари режалари.Техник объектнинг ишончлилиги ҳақидаги маълумотларнинг

ҳаққонийлиги учун маълумотларни берган ташкилотлар ва корхоналар жавобгардирлар. Агар тадқиқотларда келтирилган маълумотларда ечиладиган масаланинг бир қисми ёритилмаган ёки уларда хатоликлар мавжуд бўлса, кўшимча ҳажмдаги ва мудцатлардаги кузатиш ишларини ўтказиш талаб этилади.

Тадқиқот объектини танлаш ва кузатиш ишларини ўтказиш шароитлари кузатиш ва уларни ГОСТ 16468-70 талабларига мос равишда бош ташкилотлар билан келишилган холда танлаб олинади. Ишончлилик тўгрисидаги ахборот бутун объект ёки унинг бир қисми бўйича тўпланиши мумкин. Эксплуатацион шароитларда объектни кузатиш ишлари доимий ёки даврий равишда амалга оширилиши мумкин. Акс ҳолда, жараённинг умумий конуният-ларини тахлил килиш огирлашади ва уларни куйидаги ҳолатларда олиб бориш мумкин:- объектдаги бузилиш ҳолатлари инсон ҳаётига хавф солганда;- объектдаги бузилишлар катта иқ гасоди й исрофгарчиликларга олиб келиши мумкин бўлган ҳолда (технологик, энергетик ускуналар, автоматик линиялар ва ҳоказо);

33

Page 19: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

- якка нусхада ишлаб чиқарилаётган янги техниканинг тажриба нусхасидан фойдаланиш шароитида текширувдан ўтказиш лозим бўлганда (муҳим махаллий ва чет эл техникалари хам бундан мустасно эмас);

- майда серияли ва индивидуал тарзда ишлаб чиқарилаётган объектнинг асосий ишончлилик кўрсаткичларини аниклашда.

Серияли ва оммавий ишлаб чиқариш махсулотлари (техник объектлар) учун доимий даврий тарзда синаш ишларини бажариш белгиланган. Доимий равишда танлаб олинган кузатишлар ўтказшцца бир хил типдаги объектлар танлаб олинади ва уларнинг конструкциялари ясалиши жиҳатлардан бир-бирларидан фарк килмасликлари керак. Кузатишлар берилган конструкция параметрита тегишли бўлган ишлаш режимларда олиб борилади.

Кузатиш ишларини ўтказиш режалари. Машиналарни ишонч-лиликка синови ишлари ҳар хил синаш режалари асосида олиб борилади. Синаш режалари ГОСТ 17509-72 ва ГОСТ 17510-72 (Улар 1 январ 1973 йили тасдиқланган). Давлат стандарта бўйича кузатиш ишларини ташкллаштиришда куйидаги режалардан фойдаланиш тавсия этамиз: [N,U,N], [N,U,T], [N,U,r], [N,R,T] ва [N,R,r], бу ерда N- кузатишга мўлжалланган объектлар сони;

U- бузилган элементлар янгисига алмаштирилмайдиган режалар;Т- белгиланган ишлаш вақти (мато-с,га,ц, т ва х.к.) ёки кузатишлар

тақвимий муддати;R- бузилган объект янгиси билан алмашиниш ёки таъмирланиши кўзда

тутиладиган режалар;г- содир бўлишигача кузатапшар давом этиладиган бузилишлар сони ёки

чегаравий холатлари,Юқоридаги кузатиш режаларининг куйидаги вариантлари мавжуд;

1-вариант: [N,U,N]- кузатиш учун N объект танланган, кузатиш уларнинг барчаси бузилгунга кадар ёки чегаравий холатта етгунча давом этказилади, бузилган деталар янгиси билан алмаштирилмайди;

2-вариант: [N,U,r]- кузатиш учун N объект таналанган, кузатиш г бузилишлар содир бўлганга кадар ёки чегаравий ҳолатга етгунча давом этказилади, бузилган объектлар янгиси билан алмаштирилмайди;

3-вариант: [N,U,T]- кузатиш учун N объект танланган, кузатиш г бузилишлар содир бўлгунга кадар ёки чегаравий холатга етгунча олиб борилади, бузилган объект янгисига алмаштирилади ёки таъмирланади;

4-вариант: [N,R,r]- кузатиш учун N объект танланган, кузатиш г бузилишлар содир бўлгунга кадар ёки чегаравий холатга етгунча олиб борилади, бузилган объект янгисига алмаштирилади ёки таъмирланади;

5-вариант: [N,R,T]- кузатиш учун N объект танланади, кузатиш Т вақг оралиғида давом этади, бузилган объект янгисига алмаштирилади ёки таъмирланади:

34

[N,U,N]; [N,U,r] ва [N,U,T] режалари пайтида бузилган объектлар таъмирланишлари мумкин, лекин таъмирлангандан кейин уларнинг бузилганлиги хакидаги ахборотлар, кейинчалик эътиборга олинмайди.

Қишлок хўжалик техникаларини синашда [N,U,N], [N,U,T] ва [N,U,r] кузатиш турлари кенг тарқалган (1-шакл, ГОСТ 20307-74-га қаралсин).

[N,R,T] ва [N,R,r] режаларида таъмирланган объектлар устида олиб борилган кузатиш натижалари алмаштирилгунга кадар ўтказилган кузатишларнинг умумий ахборотларига кўшилиб тахлил килинади. Агар таъмирлаш вакта узок давом этиладиган бўлиб, объект ишончлигини баҳоловчи якуний кўрсаткичларга таъсир этиши мумкин бўлса, у ҳолда таъмирланган объектлар тўгрисидаги кузатиш натижалари, кейинчалик эътиборга олинмайди. Бундай холатда U типдаги режаларни ишлатиш тавсия этилади.

Таъмирбоплик кўрсаткичларини ўрганишда барча бузилган объектларни тиклаш тўғрисидаги ахборотлардан фойдаланиш мумкин. Кузатиш режалари объектнинг тури иқтисодий мақсадга мувофик ва техник эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, у эксплуатацион шароитларига мос равишда танланади.

Техник объектнинг бузилиши ҳақидаги маълумотлар ГОСТ-20307-74 дан фойдаланиш тавсия этилади. Объектнинг бузилиши хакидаги маълумотлар махсус шакл кўринишида расмийлаштирилади.

Кузатиш объектларинииг энг кам бўлган сонини аниклаш усуллари. Кузатиш объектларининг энг кам сонини хисоблаш усуллари иккига бўлинади: биринчиси параметрик усул, унда тадқиқотдаги тасодифий қийматининг тақсимланиш қонуни тури маълум бўлганда (биринчи бузилишгача бўлган ишлаш вақти, ресурс, хизмат муддати, тиклаш вақти, сақлаш муддати ва хоказо).

Параметрик усуллар.1. Экспоненциал тақсимот конуни учун. Агар эҳтимоллик зичлиги

функцияси куйидаги кўринишда берилган бўлса, у ҳолда: f ( t ) = Л-ё~и ,t > 0 бўлганда (1)

N-та техник объектлар сони ишонч эхтимоллиги «б» бўлган тадқиқот ўтказилаётган тасодифий қийматнинг нисбий хатолиги б-нинг ўртача t (биринчи бузилишгача бўлган ўртача иш вакти ёки ўртача ресурси) киймати нисбатига боғлиқ равишда аникданади. Нисбий хатолик а;

t —tС _ в Урт

t © урт

бу ерда tyPT- ўртача қиймати.Бир томонлама ишонч чегараси р = 0,80 (ёки 0,90, 0,95, 0,99) тенг

бўлган кийматлар дан фойдаланиш тавсия этилади. Тадкикот объектни сони N бўлганда ишонч чегараси куйидаги формула билан хисобланади:

35

Page 20: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

л 1 Ns + l = Y 2— > (3)Л \-РЛ11

бу ерда -N ва х қийматлари жадвалдан олинади. N ни аниқлаш тартиби куйидагича:

-t ва р қийматлари учун нисбий хатолик б қиймати олдиндан берилади;- S ва р кийматлари асосида жадваллар бўйича У=1 қараб, N-ra тенг

бўлган сон киймати топилади.1-Мисол. Бузилгунга қадар ўртача ишлаш вактининг нисбий хатолиги

5=0,1 дан ошмайдиган автомобилнинг иситиш тизимидаги кузатишга кўйиладиган радиаторлар сони N аниклансин ( р =0,9 учун). Радиаторларнинг бузилиш сабаби-«найчаларнинг тузланишлиги». Бузилишгача бўлган ишлаш вакгларининг таксимот қонуни-экспоненциал тақсимоти деб фараз киламиз.

Ечилиши. Бошлангич маълумотларни (3) формулага қўйиб, N=200 га тенг эканлигини топамиз (5=10, р =0,9 ва V=1,0 учун).

1. Вейбулл тақсимот қонуни. Агар эхтимоллик зичлиги функцияси куйидаги кўринишда берилган бўлса, у холда;

f ( t ) = eXf~l ■y~Md ; t > 0 бўлса (4)

кузатишга куйиладиган объектлар сони берилган б ва улар учун нисбий хатолик S ва tjpT қийматларига боғлик холда аникланиши тавсия этилади. Бу холда вариация коэффициенти:

- К Н Н (5)

бу ерда Г(х)- гамма-функция, унинг киймати махсус жадваллар да келтирилган бўлади, S (2) формула билан аниқланади. ишонч эхтимоллиги р эса, 0,80;0,90; 0,95 га тенг.

Кузатиладиган объектлар сони N;

(*+ 1 У - # - (6)Л \-р:2ЫБу ердаги x ^ fi:1„ қиймати махсус жадвалдан олинади. N ни топиш

тартиби:-ишонч эхтимоллиги р даги tjpT учун нисбий хатолик б берилади; -кутиладиган вариация коэффициента V киймати берилади;-берилган V ва р лар учун 1-иловадаги 4-жадвалдан N га тегишли сон

аникданади;2-Мисол р - 0,95, 5=0,1 ошмайдиган, V=0,2 дан кўп бўлмайдиган

ҳолат учун кузатишга қўйиладиган аккумуляторлар сони билан аниқланг.

36

Ечилиши. Дастлабки берилган маълумотлардан фойдаланган холда жадвалдан N=32 тенг эканлигини топамиз.

3. Нормал таксимот конуни. Эхтимоллик зичлиги функцияси куйидагича берилган холда:

/ (О = /т = ei Л t >0 бўлганда (7)(TV 2ж

кузатишдаги объектлар сони N?PTa4a tyPX қийматидаги нисбий хатолик S ва ишонч эхтимоллиги р ҳамда вариация коэффициенти V қийматлардан фойдаланган ҳолда аниқланади. Нисбий хатолик 6(2) формула билан аниқланади. Кузатиш объекти сони N куйидаги формула билан аниқланади:

д _ p̂\N-iv ~ 4n <*)

бу ерда 1 киймати 1-илойадаги 5-жадвал олинади.

-----^Техник объектларини ишончлиликка синаш турлари]

► Бирор катталикни аниқлаш максадида ўтказиш (бирор корхонада ишлаб чиқилган прогрессив технология асосида янги дан ясалган ёки такомилланггирилган объектларни ўзлаштириш даврида ишончлиликнинг сон кўрсаткичларини аниклаш);

► Машиналарни ишончлиликка текшириш максадида ўтказиш (техник объект ишончлилигининг сонли кўрсаткичларининг стандартлар ва техник шартлар талабларига тўғри келиш-келмаслигини бахолаш):

^ Машиналарни жадал равишда синаш (қисқа вакт ичида етарли даражада ишончли ахборотлар тўплаш).

1- раем. Техник объектларни (машина, агрегат, узел, асбобларни) ишончлиликка синаш турлари туркуми.

Таъмирланмайдиган объектлар учун ишончлиликнинг микдорий тавсифи N, U, N режаси бўйича ўтказиладиган синашлар ёрдамида аниқланади. N, U,T режаси синаш узоқлиги чекланган ҳолатлардагина кўлланилади. Бунда чегаравий холатгача синовдаги объектларнинг фақат бирор қисмигина етказилиши мумкин. Аниқлашлик ва текширишдан ташқари амалиётда уз вақтида ишончли натижалар олишда жадал синаш усуллари хам кенг тарқалган. Жадал равишда синаш хилма-хил усулларда олиб борилиши мумкин бўлганлиги учун, уларнинг самарадорлигини бахолашда, жадаллаштириш шароитларидан қатъий назар, жадаллаштириш коэффициенти ишлатилади;

Бу ердаги N ва t — 1 киймати жадвалдан олинади. N сонини топиш тартиби:

37

Page 21: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

- ишонч эҳтимоллиги б даги t ўрт қиймат учун нисбий хатолик б- берилади;

- кутиладиган вариация коэффициента V киймати берилади:- б/V нисбати топилади;- жадвал бўйича V=N нисбати ва б қийматлари бўйича тегишли N

сони топилади.З-Мисол. Кузатишга кўйиладиган автомобилларнинг оёқ тормози

колодкаларидаги фрикцион накладкаларининг сони аникдансин. Фрикцион накладкаларидаги бузилишлар ейилиш тавсифига эга. Биринчи бузилишгача бўлган ушбу объектдаги ишлаш вақгининг тақсимоти нормал қонунига мос деб фараз қиламиз. Вариация коэффициента 0,2 дан ортмаслиги лозим.

Ечилиши. Бошлангич қийматларни (8) формулага қўйиб, N=13 тенг эканлигини топамиз.

4. Логарифмик-нормал таксимланиш конуни. Агар эҳтимоллик зичлиги функцияси куйидаги кўринишда берилганда:

/(/) = -----Ц = - ^ ; а ^ 1- ^ 22аЬ.

t > 0 бўлганда, (9)

Кузатишдаги объектлар сони N:N=R*Q; (10)

R=ln(V г+1)=(1 + — -+1)) ; (11)

V^e-1; (12)Q=u/6 . (13)Бундаги U р 1-илованинг 7-чи жадвалидан аникланади.Кузатишдаги объектлар сони N аниклаш учун 1-иловадаги 8 ва 9-чи

жадваллардан R ва Q қийматлари олинади. Кузатишдаги объектлар сони N аниклаш тартиби;

- кузатилаётган вариация коэффициента V киймати олдиндан берилади;

- V қиймати бўйича 1-иловадаги 9-чи жадвалдан тегишли R топилади;- р ишончлилик эхтамоллигида ўртача киймати учун нисбий хатолик

5 қиймати берилади;- р ва 5 қийматлари 1-иловадаги 9-жадвал бўйича Q киймати топилади;- (10) формула бўйича топилган R ва Q лар қиймати бўйича N сони

топилади.Мисол: Кузатишга қўйиладиган двигателлар сони N аникдансин (бунда 5

қиймати эҳтимоллигида 0,2 дан ошмасин деган талаб қўямиз). Двигателларнинг ресурсларини тақсимот логарифмик-нормал қонунга мос деб фараз қиламиз. Маълумки, вариация коэффициеити тахминан 0,40 га тенг.

38

Ечилиши; V=0,40 қиймати учун (11) формула бўйича саккизинчи жадвалдан R=0,16376 ни топамиз. 6=0,2 ва Р=0,90 қийматлар учун (13) формула билан тўққизинчи жадвалдан Q= 41,10 га тенг эканлигини топамиз. (10) формула билан N=7-ra тенглигини аниқлаймиз. Агар N сонли объектларга оид кузатиш натижалари бўйича олинган вариация коэффициеити берилган кийматдан кам ёки тенг бўлса, кузатишлар тўхгатилади. Агар ушбу коэффициент берилган кийматдан катта бўлса, аниқлик етарли хисобланмайди ва қўшимча кузатишларни ўтказиш талаб этилди.

5. Нопараметрик усул. Тасодифий кийматларнинг тақсимот конунлари тури маълум бўлмаганда берилгац вакт оралигидаги талаб этилган бузилмасдан ишлаш эхгамоллигидаги объектнинг энг кам сони N-ни аниқлашда нопараметрик усулда фойдаланиш тавсия этилади. Бунда бирор вакт t оралигида ишонч эхтимоллиги р қийматида бузилиш содир бўлмайди деб фараз килинади. Ишонч, эхтимоллиги Р=0,80 оралигида (0,90; 0,95; ,99)танланиши мумкин. Кузатйладиган объектлар сони N:

N — h m - <14>Кузутишдаги объектлар сони N-ни аниклашда 1-иловадаги ўнинчи

жадвалдан фойдаланиш мумкин. Уни аниклаш тартиби;- t вакт оралигидаги р ишонч эхтимоллиги учун бузилмасдан ишлаш

эҳтимоллигининг P(t) талаб этилган минимал қиймати берилади;- жадвалда берилган Р ва Р қийматлар учун тегишли кузатиш

объектларининг минимал сони N топилади.Мисол: Ишонч эхтимоллиги р=0,90 да бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги

P(t) 0,8 дан кам бўлмаган энг кам кузатиш объект сони N аниқлансин.Ечилиши: Берилган дастлабки маълумотлдарни (14) формулага

қўйиб, N=10 га тенг эканлигини топамиз. Худди шундай натижани 1- иловадаги ўнинчи жадвалдан фойдаланиб топиш мумкин. Агар кузатишдаги объектлар сони N бўлганида t вакт оралигида бирорта ҳам бузилиш содир бўлмаган ҳолда, аниқлиги жиҳатдан кузатиш натижалари қониқарли ҳисобланади. Агар бу оралиқца бир маротаба бузилиш кайд этилган ҳолда кабул килинган эҳтимоллиги тасдиқланмаган хисобланади ва қўшимча кузатишлар ўтказиш талаб этилади.

Таянч тушунчалар: Тадкикот, объект, кузатиш шароитлари, кузатиш режалари ва вариантлари, бузилиш ҳақидаги ахборотлар, уларни тўплаш услубияти, кузатиш объектлари, уларнинг энг кам сонининг аниклаш тартиби параметрик ва нопараметрик усуллари, ишонч эҳтамоллиги, уларни ҳисоблаш ва танлаш усуллари, параметрик ва нопараметрик усуллар тахлили.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Объектни кузатиш ишларига кандай талаблар қўйилади?

39

Page 22: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

2. Тадкикот объектини танлаш ва уларни ўтказиш шароитларини кандай тушунасиз?

3. Қандай кузатиш турларини биласиз, улар бир биридан кандай жиҳатлари билан фарқ қилади?

4. Кузатишларни ўтказишдаги қандай режа турларини биласиз? Уларни тахлил килинг.

5. Тадкикот объектининг бузилиш ҳақидаги маълумотлар кандай тўпланади ва уларга қандай ишлов берилади?

6. Кузатиш объектларининг энг кичик сони қандай усулларда аникланади?

7. Кузатиш объектларининг энг минимал сонини аниқлашда қандай усуллар мавжуд?

8. Параметрик ва нопараметрик бахолаш усулларининг моҳияти ёритилсин.

9. Вейбулл таксимот қонунини баҳолаш сонини хисоблащдаги кайси усулга тегишли деб хисоблайсиз, унинг формуласини тахлил қилинишини тушунтириб беринг.

10. Нормал таксимот конунини тахлил қилинг, унинг нопараметрик параметрини қўллашдан фарқи нимада деб ҳисоблайсиз?

11. Нормал таксимланиш қонунини таҳлил килинг, унинг нопараметрик параметрини қўллашдан фарқи нимада деб хисоблайсиз?

Адабиётлар1. ГОСТ 21623-76. Термины и определения.- М., 1976.2. ГОСТ 11.005-74 Прикладная статистика. 1974.

2.2. Мавзу: Машиналарнинг ишончлилик кўрсаткичларини синаш

Режа:1. Асосий синаш турлари ва режалари, синашни жадаплаштириштўғрисида.2. Жадал синаш усуллари тўгрисида, материални ейилиш ва бардошликка

синаш.3. Техник диагностика, ишончлийликни олдиндан чамалаш, детал ва

бирикмаларнинг чегаравий ҳолатларни аниқлаш усулларини ўрганиш.

Объектларни ишончлиликка синашда аниклаш ва текширув синовлари мавжуд. Булардан биринчиси мазкур корхонада янгидан ишлаб чиқилган ёки такомиллаштирилган вариантлардан (машина, агрегат ёки детал) бирини ўзлаштириш пайтида улар ишончлиликнинг микдорий кўрсаткичларини аниклаш (техник кўрсаткичларга мослигини) максадида ўтказилади. Текширув синовлари эса ишончлилик кўрсаткичларининг микдорий қийматларнинг стандарт ва техник шартларга мослигини текшириш

40

мақсадларида ўтказилади. Машиналар, ускуналар ёки приборларни аниклаш ва текширув синовлардан олдин завод-ясовчи техник назорат бўлими жавобгар ходим томонидан қабул килиниб, улар чиниктириш давридан ўтишлари лозим. Машиналар кўп холда жадаллаштириш усулларда синалади. Кузатишларни жадаллаштириш коэффициеити куйидагича аникланади.

бу ерда tH-маълум чегаравий холатга етгунга кадар нормал эксплуатация шароитдаги объектларнинг бажарган иш ҳажми;

^-худди шу чегаравий холат учун объектни жадаллаштирилган режимидаги объектларнинг синаш вақгида бажарган иш ҳажми.

Материалларнинг механи^ хусусиятларини экспериментал тадқиқот қилишнинг умумий тизимида уларни ейилишига чидамлиликка синаш ҳам ўзининг хилма-хил усуллари ва воситаларига бой ҳисобланади. Амалиётда ейилишга бардошлиликка синашнинг тўртта тоифаси шаклланган. Улардан биринчиси - тажриба шароитларида ўтказилиб, ейилиш жараёнидаги материалларнинг баъзи хусусиятларини ўрганишга қаратилган (юпқа қатламларнинг деформацион мустахкамлик хусусиятини, адгезияга мойиллик қоби-лиятини, мойлар билан ўзаро таъсир қилиш кобилиятини, иссиқлик-физик тавсифларни ўрганиш ва бошқ.). Улардан иккинчиси - лаборатория шароитида материаллар нусхаси устида тадкиқотлар ўтказилади, баъзи ейилиш шароитларини баҳолаш мумкин (конструктив факторлар катга таъсир қилмайдиган объектлар учун). Улардан учинчилари— детал ва бирикмалар (хохлаган материалдаги) ейилишга конструктив ва технологик факторларнинг таъсир этишни ўрганиш максадида махсус дастгоҳларда олиб борилади. Туртинчи тоифадаги синашда - эксплуатацион шароитда ўтказилиб, деталар ёки материалларнинг ейилишга бардошлигини аниклашда якуний ҳисобланади. Улардан олинган тадкикот натижалари энг юкори даражадаги ишончликка эгадир. Энг юқори натижаларни махсус полигонлардаги ёки яхши тайёрланган ишлаб чиқариш участкаларида ўтадиган синовларда олиш мумкин.

Ейиладиган деталарнинг ресурсларини оширишда тўлиқ ва пухта тадқиқот натижаларни олишга ҳаракат килиш зарур. Бирламчи ва иккиламчи ишлаб чикариш жараёнида техник объектларнинг ишончлилигини текшириш максадида чиниктириш ишлари бажарилади, уларнинг асосий вазифаларидан бири-тикланган (ясалган) деталардаги ва йигиш операциялардаги нуқсонларни аниқлаш. Техник объектларнинг ишончлилиги ва ишлаш кобилиятини баҳолашда техник диагностика - машиналардан фойдаланиш ва таъмирлашга оид уларнинг шикастланиш (бузилиш) сабаблари ва хусусиятларини ўрганувчи илм сохаси ёрдам беради.

41

Page 23: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Таъмирлаш корхоналаридаги агрегатли-бирикмали усулларда таъмирлашда техник диагностика иш сифатини оширишга, машина-трактор паркига техник хизмат кўрсатиш билан боғлиқ ишларда меҳнат ҳажмини камайтиришга ёрдам беради. Бу жараёнда хилма-хил техник воситалар мавжуд: цилиндр-поршен гурухининг техник ҳолати ва клапанларнинг зич ётишини текширувчи КИ-48887 (газ сарфи индикатори); тирсакли валлардаги шатунли подшипниклардаги тирқиш қийматини аниқлаш қурилмаси КИ- 11140; ёнилғи узатиш моментини ва газ тақсимлаш фазасини аниқлагичи- КИ-13902; ёнилги - КИ-4818; ёнилғи насосларининг плунжер жуфтлари ва ёнилғи узатиш клапанларини текширувчи прибори - КИ-4802; ғалла комбайнлардаги гидротизимни текширишга (насос унумдорлигини аниқпайди) мўлжалланган прибор-КИ-5473; КИ-4850 мосламаси эса занжирли тракторларнинг таянч катоклари ва борт узатмалари подшипниклардаги тирқишларни назорат қилишга имкон беради.

Механизмлардаги хар кандай бирикма ўтказиш жойлари билан тавсифланади. Ишқаланиш ва ейилиш жараёнини камайтириш максадида бирикмагтарни ишчи юзаларига мойлаш қоплами билан тўлдирилади ва улар маълум даражада зичлаш воситаларини бажаради. Мойлашнинг гидродинамик назариясига асосан бирикмадаги суюқлик сарфи куйидаги боғланиш билан ифодаланади (2-расм):

. _ v bS dRq = bS—~ --------- ,2 12tj dx

бу ерда q-суюқлик сарфи; b-ариқчанинг кенглиги;S-ариқчанинг баландлиги;v-биртекисликнинг иккинчисига нисбатан ҳаракатланиш тезлиги;т|-мойнинг абсолют қайишқоқли;dR/dx-оқим йўналишидаги босимнинг ўзгариши.

(1) тенгламадан кўрингандек тирқиш ортган сари суюқликнинг арикчадан ташқарига отилиб чиқиш даражаси кескин ўзгаради, унинг зичловчилик қобилияти, берилган мазкур бирикма учун анча пасаяди. Демак, деталарнинг фойдаланиш жараёнидаги ейилиш оқибатида ва ариқча орасидаги тирқишнинг ортиши, улардаги мой ишчи босим таъсирида ташқарига оқиб кетади, бирикманинг нормал ишлаш шароити бузилади. Бундай тирқиш чегаравий хисобланади.

Худди шу сингари подшипникка, шпонка, вал-подшипник бирикмалардаги чегаравий ҳолатларни хам аниклаш мумкин (2-4-расм). (1) тенглама двигателдаги поршеннинг цилиндр ичидаги ўтказишга тадбиқ қилиниши ҳам мумкин. Мойни картер томонга пуфлаб газлар босими поршен

42

юқориги чекка нуқтасидан ўтган захоти содир бўлади (v=0). Шу боисдан цилиндр-поршен гуруҳи деталари бирикмаларидаги чегаравий тирқишни, айнан мой сарфи бўйича ўрнатиш тавсия этилади.

1-расм. Қўзғалувчан ва'кузгалмас текисликлар орасидаги босим остида харакатланувчи мой катламларииинг тезлик профили: V-бир қатламнинг иккинчи мой қатлами устидан харакатланиш тезлиги.Подшипниклардаги ишчи бирикмаларидаги радиал тирқишлар Sr, ўқ

йўналишдаги тирқишлар S0 (ўқ бўйинлари) ва бурчак оғиши р (подшипникнинг ўқи кесиб ўтиш жойидаги марказ атрофида бурилиш бурчаги) билан тавсифланади (2-расм).

2-расм. Думалаш подшипниклардаги тирқишлар тури.MK=Py=Pd/2; /=4Mk/hd[cr]3; Р=Ье[т]*,,У ҳолда: /=2Mk/hd[x]yp;

бу ерда [т]ўр - кесиш бўйича материалнинг рухсат этилган кучланиши.43

Page 24: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

1) нормал шароитда [ст]э=100-200 кгс/см2;2) огир шароитда [о]э=30-100 кгс/см2;

3-расм. Шпонка бирикмасини хисоблаш схемаси.Подшипниклардаги тиркишларнинг ортиб бориши улар ишлаган пайтда

шовқиннинг ортишига олиб келади-бундай шароитда уларни дарҳол тўхтатиш зарур, бу сингари нуқсонларнинг содир бўлиши-уларнинг чегаравий ҳолатидан дарак беради. Подшипникдаги ради ал ишчи тирқиш Sp, одатда, чизмадагидан кам бўлиб, куйидаги формула билан аникланади:

Sp=S4-(S1+St), (2)

бу ерда Бч-чизмадаги тирқиш;Si-ички халканинг кенгайиши оқибатида ёки ташки ҳалқанинг торайиши

оқибатида ҳосил бўладиган тирқиш;St-ҳалқа қизиган пайтдаги хароратларнинг ҳар хилдаги таъсири сабабли

ҳосил бўладиган тирқиш.Ўз навбатида:

St=adri(ti-t2), (3)бу ерда a -ҳалқа материалининг чизиқли кенгайиш коэффициента

(a=0 ,00011).dr,-подшипник ички ҳалқасининг келтирилган ташқи диаметри.

+ t2-f , «5-5-10°С.

Шпонканинг ишчи юзаларидаги ён кирраларида эзилишнинг олдини олиш учун куйидаги шарт таъминланиши лозим:

P<h/2/a3 , (4)бу ерда /-шпонканинг ишчи узунлиги;

оэ-эзилишга оид рухсат этилган кучланиш;

44

h-шпонка баландлиги.Бирикма аниқпигининг ўзгаришига шлицалардаги ейилишлар кўпроқ

таъсир этади. Бирикма ишончлилигини таъминлаш учун шлицаларнинг кенглиги бўйича рухсат этилган ейилиш киймати куйидагидан ошиб кетмаслиги лозим:

АВ=(0,05-0,08)Ь, мм. (5)бу ерда b -шлицанинг бошлангич айлана диаметри бўйича тўгри томонли ёки эвольвентали шлица тишининг кенглиги.

4—раем. Тиркиш Sfinm дан S тя» ғячя купаиганда вял мяркэзининг схематик ўзгариши.

5-расм. Подшипникнинг геометрик шакли бузилган холдаги (пунктирда кўрсатилган) валнинг подшипникдаги холати.

Агар шлицадаги ейилиш киймати (5) ифодада кўрсатилган тенгликдан ортиқ бўлса, бундай ҳолат чегаравий ҳисобланади. Ишқаланиш кучлари ва зарбли юкланмалар нафақат ўтқазишларни, шунингдек, деталарнинг геометрик шаклларига ҳам салбий таъсир этади. Мойлаш назариясига биноан подшипникда айланаётган вал, ўз маркази бўйича ярим айлана доираси

45

Page 25: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

радиусининг 1/4 тирқишига тенг қийматига яқин эгри чизиқ кўринишида ҳаракат қилади. 4-расмда кўриниб турганидек, а нуктаси валнинг марказидаги Ssom тирқишида, b-Sma* тирқишда ишлашига жавоб беради.

Бирикма ишга туширилганда ва барқарор ҳолатга ўтгунга кадар вал бошлангич тирқиши (S6om) билан Pi бурчакка айлана бошлайди. Бу вал ва подшипникнинг ейилиши билан боғлиқ ҳол, чунки вал пастроқ айланишлар сонида ишлаганда ярим сую клик шароитидаги ишкаланиш содир бўлади. Тирқиш ортган сари бу бурчак камая бошлайди ва рухсат этилган чегаравий тиркиш пайтида (Smax) р2 га етади. Агар ишлаш жараёнида вал ўзининг дастлабки геометрик шаклини саклаган холда текис ейиладиган бўлса, подшипник тўғрисида бундай деб бўлмайди. Доимий юкланма пайтидаги ейилиш, асосан, Pi бурчаги соҳасида содир бўлиши мумкин ва бу жойдаги ейилиш равон, бир хилда кечмайди, аксинча С нуқгаси томон кўпроқ ейила боради. Демак, вкладишдаги энг кўп ейилиш С нуқгасида ҳосил бўлади. Агар, вал ейилмайди деб фараз қиладиган бўлсак, у ҳолда вақг ўтган сари подшипник С нукгасида вал ўзининг ташки диаметри эгри чизиғига мос радиусдаги ейилган уя ҳосил қилади. Бу ҳол бирикманинг, яъни подшипникнинг чегаравий ҳолатга етганлигидан далолат беради, чунки подшипникнинг бутун юкланган қисми бўйлаб панонасимон оралиқ содир бўла олмайди, ва, демак, суюқлик шароитида ишқаланишни таьминловчи шароит бузилади. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг кўрсатишича, цилиндрик подшипникларнинг босим кўрсатиш зонаси р =90-120° ташкил этади. Энг қулай шароит учун а =90° ёй ҳолатини қабул қилиб, уянинг чуқурлиги У билан аниқланиши мумкин. Оралиқ математик ҳисоботларни кўрсатиб ўтирмасдан, аналитик усулда уни ҳисоблашда ишлатиладиган асосий якуний формулани куйидагича ифодалаш мумкин (уни исботлаш усули [1] да келтирилган):

у-ц5'- <4>бу ерда Ббош, г-бирикманинг бошлангич тирқиш и ва эксцентриситети киймати.

Янги бирикма учун (х=0 ёки е = 0 бўлгана) (4) формула:

y=0,2S6om,бу ерда Ббош-бирикманинг бошлангич тирқиши.

Агар е < 2,5 шартига яқинлашган пайтда бирикманинг сую клик шароитида ишқаланиш режими бузилган ва у чегаравий ҳолатга келган хисобланади. Детал ва бирикманинг техник кўрсаткичларига тўлиқ техник ресурс (Тт), ҳақиқий ишлаб бўлинган ресурслар (Тх), қолдиқ ресурсларни (Тк) киритиш мумкин. Агар чиниктириш зонаси ҳисобга олинмаса, нормал эксплуатацион участкасида (биринчи яқинлашишда) ейилиш қийматининг ортиши

46

бирикманинг иш хажмига (Т) тўғри пропорционалдир (6-расм). Бундай холатда бирикмадаги деталнинг техник тўлиқ ресурсини куйидаги ифода ёрдамида аниклаш мумкин:

И -И *tg<p

(5)

бу ерда Ич-деталнинг чегаравий ўлчами;Иб-деталнинг номинал (чизмадаги бошлангич) ўлчами; tgtp = у -деталнинг ўртача ейилиш тезлиги.

6-расм. Деталнинг тўлиқ ресурсини аниқлаш схемаси: Тх-детал ресурсининг хақиқий киймати; Тк-деталнинг кол ди к

ресурси, Тт-деталнинг техник тўлиқ ресурси.

Машинадаги бирикманинг тўлик техник ресурси куйидаги формула билан аниқланади (7-расм):

Tm6 = S' ~ ^ , (6)

бу ерда 8ч-тирқишнинг чегаравий киймати;SEmax-чизма бўйича бошлангич (номинал) энг катта тирқиш;

v6 = vK,Cvj2 -бирикманинг ўртача ейилиш тезлиги;

уг1 + vgl -камраб олувчи, қамраб олинувчи юзаларнинг ўртача ейилиш тезлиги.

Чиниктириш давридаги детал ейилишининг қиймати, одатда уларни ясашдаги куйимдан ошмаганлиги учун, деталар ёки бирикмаларни амалий хисоблаш максадида бошлангич ўлчам ёки тиркиш учун чизмадаги куйидаги ўлчамларни олиш мумкин:

-валлар учун — юқориги чегарасини Dmax;-тешиклар учун - энг катта бошлангич тирқишни SBmax-

47

Page 26: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

7-расм. Бирикма тўлиқ ресурсини аниклаш схемаси: 7^ -бирикманинг тўлиқ ресурси, /ге -бирикманинг хақикий бажарган ресурси, Тк-

бирикманинг қолдиқ ресурси.(5) ва (6) формулалардан маълум бўлишича, детал ёки бирикманинг

ресурси уларнинг чегаравий ейилишига ёки геометрик шаклнинг ўзгаришига боғлиқ. Чегаравий ўлчам киймати, одатда, техник шартларда кўрсатилган бўлади. Ейилиш тезлиги, ейилиш кийматининг бажарилган иш қажмига нисбати билан аникланади:

У=ИуЛ ут, (7)бу ерда Тўлч-ейилиш қийматини (вал) ўлчаш пайтидаги бажарилган иш ҳажми:

ИўлЧ-ўлчанган ейилиш қиймати.Ейилишнинг ўлчаш вақгидаги чегаравий ҳолатга етган қолдиқ ресурси

куйидаги тенглама билан аникланади:-детал учун:

и - ИТ = - -g j- (8)

V8-бирикма учун:

т = (9)v6

бу ерда vg, vg-детал ва бирикманинг ўлчаш пайтидаги ейилиш тезлиги.Қолдиқ ва тўлиқ ресурслар қийматлари эҳтимолий характерга эга. Демак,

ресурс кўрсаткичларини таксимланиш конунларини ва ишонч чегараларини (а ) билган ҳолда ёки тахминий фараз қилган холда, уларнинг таксимланиш

48

чегаралари (пасткисини -г ”, юқоригиси г ”) аникланади. Уларни аниклашга оид катор мисолларни ечиш мазкур фаннинг амалий машғулотларида режалаштирилган.

Таянч тушунчалар: Техник объект, синаш турлари ва режалари, жадаллаштириш коэффициеити, бардошликка синаш, уларнинг тоифалари, мойлаш, гидродинамик назария, подшипник, шпонка, вал-подшипник, бирикмалар, чегаравий ҳолатлари, тирқиш, уларнинг ўзгариши, детал, тўлик ва қолдиқ ресурс, хисоблаш формулалари, тахлил.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Асосий синаш турлари тахлил килинсин.2. Синаш режаларини тахлил килинсин.3. Жадал синаш усуллари, уларнинг вазифалари ёритилсин.4. Жадаллаштириш коэффициентини аниклаш формуласи кандай

аниқланади?5. Ейилишга бардошликка синаш тоифалари тахлил килинсин.6. Тадкикот ишларида техйЬк диагностиканинг мақсади ва вазифалари

ёритилсин.7. Қўзғалувчан ва қўзгалмас текисликлар орасидаги босим остида

ҳаракатланувчи мой қатламларининг тезлик профили ва суюқлик сарфини аниклаш формуласи тахлил килинсин.

8. Думалаш подшипникларидаги тирқишлар тури таҳлил қилинсин.9. Сирпаниш подшипникдаги ейиладиган уя чукурлигини аниклаш усули

ёритилсин.10. Бирикма ресурсининг техник кўрсаткичларини аниклаш схемалари

чизилсин ва тахлил килинсин.Фойдаланилган адабиётлар:

1.В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники.- Киев-Донецк.: Высшая школа, 1979.

2.В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - М.: МИИСП, 1973.

3.Ю.Н.Артемьев. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - М.: МИИСП, 1973.

49

Page 27: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

2.3-мавзу: Машиналар ишончлилиги кўрсаткичларини хисоблаш ва уларни режалаштириш

Режа:1. Машиналар ва улардаги элементларнинг бузилмаслик ва

чидамлилик кўрсаткичларинн ҳисоблаш.2. Детал ва бирикмаларнинг тўлиқ ва қолдиқ ресурсларини

математик-статистик ахборотлар асосида аниклаш.3. Техник объектнинг (машина, агрегат, узел, детал) чидамлилик

кўрсаткичларини хисоблаш ва режалаштириш.4.Машиналарни таъмирлаш муддатин эҳтимолий режалаштириш.

Машиналарнинг ишончлилик кўрсаткичларини хисоблаш машиналар вауларнинг элементлари ясаш ва таъмирлаш жараёнидаги сифатини баҳолаш алоҳида ахамиятга эга бўлиши билан бирга машиналарнинг техник- иктисодий хизмат курсатиш ишларини режалаштиришга имкон беради. Сифатни фақат ишончлнликнинг баъзи кўрсаткичлари билангина баҳолаш, машиналарни ясаш ёки таъмирлаш пайтидаги сифати тўғрисидаги нотўғри тасаввур қилишга олиб келишлиги билан бирга машиналарга техник хизмат кўрсатиш, эксплуатацион бузилишларни бартараф килиш ва таъмирлашда техник хужжатларни ишлаб чиқишдаги хатоликларга хам олиб келиши мумкин. Масалан, оддий кишлок хўжалик машиналарида, баъзан эса дон комбайнлари каби бошқа мураккаб техник воситаларда хам эксплуатацион ва ресурсли бузилишлар ораларидан аниқ чегара ўтказиб бўлмайди. Бундай холатларда таъмирлашдан олдинги ва таъмирлашлар оралигидаги чидамлиликни ҳисобга олмаган холда, факат ишончлиликнинг бузилмаслик, таъмирбоплик, сақланувчан-лик ва нисбий нархларинигина баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлиб қолади. Ҳар хил турдаги қишлоқ хўжалик машиналари ва улар элементларидаги ишончлилик хусусиятларнинг бошқа вариантларини ҳам эътиборга олишга тўғри келади. Машиналар ва улардаги элементларнинг бузилмаслиги иктисодий ва техник каби икки турга бўлинади (1-расм).

Машиналар бузилмаслигинннг иқтисодий кўрсаткичлари. Бузилмасдан ишлашлик - бу машина ёки ундаги элементларнинг олдингисига навбатан экспуатацион бузилишгача бўлган тўхтовсиз ўртача узоқ муддатда ишлаш қобилиятидир. Бузилмасликнинг иқгасодий кўрсаткичларига эксплуатацион бузилишларни бартараф этишга тегишли вакт Ьл , меҳнат Р^ ва нисбий g.A маблағлар киради:

N 1 Я, ишлов бирлиги -Л Рл киши - с1 "

\тN 1 Hj ишлов бирлиги

(1)

(2)- _ 1 у A * . so'm р-,

36 N , Я, ишлов бирлиги ’

50

Машиналар бузилмаслигинннг асосий кўрсаткичлари

Иқгисодий кўрсаткичлари Г- Техник кўрсаткичлари

— ► Вақт сарфи ( Ьэб)► Мехнат сарфи ( Р,б)

— ► Маблағ харажатлари сарфи ( g*)

—► Бузилишлар оқими параметри ( ®=/(Н))

—► Битта эксплуатацион бузилишгакетган иш хажми ( Т0)

1-расм. Машиналар ва улардаги элементларнинг бузилмаслик кўрсаткичлари ва уларнинг таркибий қисмлари.

бу ерда N-кузатишдаги машиналар сони;Вэб, Рэб ва Dj6-moc равишда i-чи машинадаги бузилишларни бартараф

этишга жами сарф бўлган вакт, меҳнаг ва нисбий маблағ ҳаражатлари.i-чи машина ёки ундаги элементнинг ишлов хажми синаш ёки кузатиш

пайтида керакли микдорда ет^рли бўлиши лозим. Ишончлилик тўғрисидаги ахборотларни тўплашда машинанинг ишлов ҳажми Н, машина ёки ундаги элементнинг таъмирлашгача ёки таъмирлашлараро ресурси қийматидан кам бўлмаслиги керак. Ишончлилик кўрсаткичлари кийматининг ўртача қийматларини ҳисобалашда (1)-(2) кўринишдаги тенгламалар ишлатилади ва улар кидирилаётган кийматнинг физик моҳиятнни тўғри акс эттиради, баъзан куйидаги тенгламадан хам фойдаланилади:

N

I X — .

1Машиналар бузилмаслигинннг техник кўрсаткичлари.

Бузилмасликнинг асосий техник кўрсаткичларига бузилишлар оқими параметри w = / ( я ) ва битта эксплуатацион бузилиш (ЭБ) га тенг, иш хажми - 7; тегишлидир. Ўзининг физик моҳиятига кўра бузилишлар оқими параметри бузилишларнинг содир бўлиш тезлигини ифодалайди (иш хажми бирлигидаги бузилишлар сони). Умумий холда иш хажми бўйича бузилишлар оқими параметрининг эҳтимоллик зичлигининг ўзгариш конуни функцияси / ( я ) - га мос келади:

™ = (4)бу ерда Н-машинанинг ишлаш вақги, мото-с.

Лекин, бундай синов пайтида бузилган машиналар ёки ундаги элементлар тикланади ва улар ишлашларини давом этишлигини ҳисобга олганда, / ( я ) функцияси бири иккинчиси билан аралашиб кетиб, бир хилдаги бузилишлар оқимини ҳосил килади. Натижада, бутун кузатишлар давомида содир бўладиган бузнлишлар-нинг ўртача тезлиги тахминан бир хил ўзгармас бирорта барқарор ҳолга келнб қолиши мумкин:

51

Page 28: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

w = co n st.Бу каби фаразлар машинанинг бузилмаслик тавсифини ҳисоблашни анча

соддалаштиради. ЭБ тўғрисида деярли кўп ҳажмдаги ахборотга эга бўлганимизда тахминий танланган Н] дан Н2 оралиғидаги иш ҳажмида бузилишлар окими параметрини куйидаги тенглама ёрдамида ҳисоблаш мумкин:

Y m ,(H t + H 2), бузилишw = —------------------, --------- ----------------- (5)

N иш хажми бирлигиёки кузатиш якунланган ҳол учун:

1 Д, т, бузилишw- — ------------- . wN , Н , иш хажми бирлиги

бу ерда т ;-Н] дан Н2 ёки 0 дан Н; оралиқцаги иш ҳажми i-нчи машинанинг ЭБ лар сони.

Бузилишлар оқими параметри (i?) қиймати бўйича битта эксплуатацион бузилишга тегишли ўртача иш ҳажми (Г0) куйидаги формула билан аниқланади:

— _ Н: иш хажми бирлиги ^ ̂° w бузилиш

Бузилишга оид иш ҳажми г0 кишлок хўжалик техникаларининг бузилмаслигининг асосий инженерлик кўрсаткичи бўлиб, машиналардан фойдаланиш, ишлаш қобилиятини тиклаш учун уларнинг моддий-техник таъминотини ҳисоблаш ва режалаштириш ишларида кенг қўллаш мумкин. Бузилишгача қадар бажарилган иш хажмини {%), дастлаб бузилишлар оқими параметрини (w) аниқламасдан туриб хам тупланган ахборотлар асосида қуйидаги тенглама ёрдамида аниклаш мумкин:

1 Я, иш хажми бирлиги= - z -XI ,N 1 Щ бузилиш

бу ерда N -кузатиладиган машиналар сони;Hi-кузатиш вактдаги i-нчи машинанинг иш хажми, мото-с;М;-кузатиш вақгда i-нчи машинадаги бирор бажарилган иш ҳажми

мобайнида (Н3) ўртача бузилишлар сонини аниқлашни талаб қилади (машинанинг йиллик режалаштирилаётган иш хажмини ёки таъмирлашлараро иш ҳажми ва ҳ.к.). Ўртача бузилишлар сони:

Н±То

Синаш ишларидаги якуний масалаларнинг ўртага қўйилишга караб ишончлиликнинг иқгисодий ва техник кўрсаткичлари юкорида келтирилган одций тенгламалар ёки нисбатан аникрок синалувчи эксплуатацион бузилишлар иш ҳажмларининг тақсимот қонунларини танлаш усулларидан фойдаланиш тавсия этилади. Охирги усул анча афзалрокдир, чунки бу усул бузилмасликнинг техник ёки иктисодий кўрсаткичларни тақсимланишнинг

mypm=wH 3=^=4 (8)

52

ишонч чегараларининг ўртача қийматларини аниқлашга имкон беради. Амалий машғулотларда талабалар техникаларнинг бузилмаслик кўрсаткичларини ҳисоблаш борасида тегишли кўникмалар ҳосил қилиши шарт. Келинг, мисол учун, машиналар деталларининг тўлиқ ҳакикий ресурсларини аниклаш усулини тахлил килиб кўрайлик.

Қишлоқ хўжалиги техникаларига оид эҳтиёт қисмларни ҳисоблашда ва эҳтиёт қисмларга тегишли буюртмаларни тузишда детал ёки бирикмаларнинг ҳақйқий тўлиқ ресурсини (Тх) ҳисобга олишга тўғри келади ва бу қиймат тўлиқ ресурси Тт қийматидан машинанинг бутун таъмирлашлараро ресурси (Tmp) (тўла комплектли ёки агрегатли таъмирлаш усулларида) ярмидан камдир. Таъмирлаш ва нуқсонларни аниқлаш жараёнида машиналар деталлари ечиб олиниб, агар улардаги Ьйилиш қиймати рухсат этилган Ирт - дан кўп бўлса, уларнинг кейинчалик ишлашига рухсат этилмайди. Умумий ҳолатда детал ёки бирикмалардаги хаки кий ўртача ресурс (Tm-Tma) дан Тт гача бўлган ораликда ётиши мумкин. Шундай килиб, детал ёки бирикманинг ўртача ҳақиқий ресурси куйидаги формула билан аниқланиши мумкин:

Тх=Тт- ^ . (9)

Ҳақиқий ресурснинг ишонч чегараларини тўлиқ ресурснинг ишонч чегараларини аниклаш усули ёрдамида ҳисоблаш мумкин.

Машиналар (узеллар, агрегатлар) чидамлилигини хисоблаш ва режалаштириш. Машина, узел, агрегатнинг чидамлигиги деб уларнинг техник хизмат кўрсатиш ва эксплуатацион бузилишларни бартараф этишга оид тўхташлар ораликларида чегаравий ҳолатгача ишлаш вактининг узоклигига айтилади. Машиналар ёки унинг агрегата чидамлилигини баҳолашнинг бошлангич тавсифи-ресурсли Р(Н) бузилишларсиз ишлаш эҳтимоллигига ёки ресурсли F(H) бузилишнинг содир бўлиш эхтимоллиги хисобланади. Шуни эътиборга олиш зарурки, Р(Н) ва F(H) эхтамолликларининг йигиндиси бирга тенг.

2-расмда ресурсли бузилишнинг (РБ) намунавий дифференциал тақсимланиш эгри чизиғи кўрсатилган (эхтимоллик зичлиги функцияси), уларнинг параметрлари аниқлангандан сўнг, хоҳлаган тақсимот қонуни учун қуриш мумкин. Маълумки, иш ҳажми хохдаган эхтиёрий танлаб олинган Hi дан Н2 интервал оралигидаги бузилган машиналар сони Hi ва Н2 юзаси ёки /(я ) эҳтимоллигининг шу интервал узунлигига (H2-Hi) кўпайтмаси каби аникланиши мумкин.

Ресурсли бузилиш (РБ) ҳолатларининг Hi дан Н2 оралигида содир бўлиши амалий томондан керак хисобланади, РБ ларнинг меъёрланган сони ушбу ораликда /(яе>га боғлиқ қолмай, иш хажми Н] даги бузилмаган (яроқли) машиналар сони А\(я,)-га хам тенг. Бузилмаган, яроқли машиналар сони Л^,(я,)ни тажриба ёки назарий тақсимотлар маълум бўлганда тегишли жадваллар ёрдамида куйидаги формула ёрдамида аниқланади:

53

Page 29: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

N. (Я ,) = jf(H )d H = P(Hl). (10)

(11)

(12)

Ишлаш вақги, мото-с 2-расм. Ресурсли бузилишлар интенсивлигини аниклаш схемаси.

Бу тенгламадан кўриниб турганидек, ярокди машиналар сони машинанинг кузатиш ёки фойдаланиш бошидан ва Н2 иш вақгигача бўлган оралигидаги бузилмасдан ишлашлик эҳтимоллигини тавсифлайди. Hi ва Н2 оралигидаги ишлаш вақти интервалида бузилган машина (N0) нинг ярокди машиналар сони л^(я,) нисбатига бузилишлар жадаллиги (интенсивлиги) (ресурсли бузилишлар РБ содир бўлиш тезлиги) дейилади ва у машинанинг ресурсли бузилмаслигининг асосий тавсифини ифодалайди. Умумий кўринишда бузилишлар интенсивлигини куйидаги тенглама билан ифодалаш мумкин:

Я •г* р н̂ у .

n „(h , ) - n Ah .)" ( я 2- я , К ( я , ) ’

бу ерда No(Hi) ва N0(H2) —кузатиш пайтидан бошлаб ва тегишли Hi ёки Н2 иш хажмидаги машиналарнинг ресурсли бузилишлар сони;

Ыя(Н])-кузатиш пайтидан бери ва Н] иш ҳажмигача ресурсли бузилишлар кайд этилмаган машиналар сони.

Бузилишлар интенсивлиги асосан ресурсли бузилишларга нисбатан бузилмаслик тавсифи сифатида фойдаланилади, яъни у машиналарнинг таъмирлашгача ёки таъмирлашлараро чидамлилигига баҳо бериш пайтида қўлланилади. Бу ҳолатларда U(NUT, NUR ва ҳ.к.) типдаги кузатиш режалари кўлланилади:

бу ерда N-кузатишдаги машиналар сони; U -кузатишдаги ишончлилик кўрсаткичи қайд этилган машинани кузатишдан олиш мўлжалланган; Т- кузатишдаги чекланган иш хажми; г-олдиндан берилган ишончлилик кўрсаткичига қараб кузатиш ишлари давом этилиши мумкин, бунда машинада ресурсли бузилиш содир бўлса, уни кузатишдан олиш

54

мўлжалланган. Машинанинг иш ҳажми ва ресурсли бузилишлар сони кўпайган сари кузатишдаги машиналар сони ҳам камайиб боради ва тегишли равишда (11) ва (12) тенгламалардаги махраж ва суръат ўзгариб боради. Бундай таксимланиш конунига экспоненциал қонуни (Вейбул таксимот конунининг V=1 ва в=1 га тенг бўлган хусусий ҳолати) тўғри келади.

Машиналар чидамлилигинингкуйидагилар киради:

J 1 у Бш + в р, ______ соат______4 N 1 ТщТАу ’ иш хажми бирлиги ’

р _ 1 a + Ppi киши-соат 4 N 1 Тщщ. ’ иш хажми бирлиги ’ %

- _ 1 y DM + Dpi. сум_______4 N , ТщТАу ’ иш хажми бирлиги ’

бу ерда В*;, Pa6i> Оэб1-1-ли машинанинг (агрегатнинг) эксплуатацион бузилишларни бартараф этишга тегишли равишда умумий вақг, меҳнат ва маблаг харажатлари;

Вр;, Рк, Dpi-i-нчи машина (агрегат)нинг тегишли равишда таъмирлашга кетадиган вақги, меҳнат харажатлари ва маблаг нархи.

tc -машина ресурси тақсимланишдаги огиш ҳолатининг бошланиши; Ттр(та)-1' чи машина (агрегат)нинг таъмиргача ёки таъмирлаш-лараро

ресурси (синаш вактидаги иш ҳажми).

иктисодий кўрсаткич-ларига

(13)

(14)

(15)

Машиналар чидамлигининг техник кўрсаткичлари

Таъмирлашгача бўлган ресурс(Таъмирлашлараро( Т та) 5 к и тўлиқ ( Гу) ресурс.Гамма-фоизли таъмиргача ресурс [Ттр(у,%)], таъмирлашлараро

[Т та(у,% )] ёки тўли ̂[Ti<Y,%)] ресурслар / = ̂ = Р \ т { у ) \ ,10обу ерда Р[Т(у)] - бузилмасликнинг интеграл функцияси

3-расм. Машиналар (агрегатлар) чидамлилигининг асосий техник кўрсаткичлари.

Машиналар чидамлилигининг техник кўрсаткичлари 3-расмда келтирилган. 4-расмда гамма-фоизли ресурсни аниклаш схемаси тақдим этилган:

N - N ^ 1 N + 1

бу ерда N-кузатилаётган машиналар сони;No-i-чини ҳам кўшиб ҳисоблан ганда бузилган машиналар сони. Тсил

параметрининг қиймати (5-расмга қаралсин) қанча баланд бўлса, бирорта55

Page 30: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

муайян машина ёки агрегатнинг ясаш ёки таъмирлаш технологик жараёни шунчалик яхши ишлаб чиқилган ҳисобланади.

4-расм. Гамма-фонзлн ресурснн аннқлаш схемаси.

1000 1500 1860 2000 25*мото-с

5-расм. Ресурснинг пасайиш эгри чизиги бўйича гамма- фоизли ресурсни аниклаш.

Таянч тушунчалар: Машиналар, уларни тайёрлаш, таъмирлаш, сифат кўрсаткичлари, бузилмасдан ишлаш, таъмирбоплик, сақланувчанлик, уларнинг таркибий қисмлари, ишончлилик кўрсаткичларни аниклаш тенгламалари, эхтимоллик зичлиги функцияси, бузилишлар оқими параметри, бузилиш, иш ҳажми, таъмирлашлараро иш ҳажми, ресурс, объект чидамлилиги, бузилишлар интенсивлиги, чидамлиликнинг иқгисодий ва техник кўрсаткичлари, гамма-фоизли ресурс, унинг график кўринишлари.

56

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Бузилмаслик, таъмирбоплик ва сақланувчанликнинг асосий

белгиларини кўрсатинг.2. Машиналар бузилмаслигининг асосий кўрсаткичлари ва уларнинг

таркибий қисмлари схематик тасвирланг.3. Бузилмасликнинг иқтисодий кўрсаткичларини тавсифловчи

формулаларни тахлил килинг.4. Бузилмасликнинг техник кўрсаткичларини тахлил килинг.5. Машинанинг биринчи бузилишга қадар бажарилган иш ҳажмини

аниклаш формуласини тахлил қилинг.6. Ресурсли бузилишлар интенсивлигини аниклаш схемасини тахлил

ҚИЛИНГ. ^

7. Машиналар чидамлилигининг иктисодий кўрсаткичларини аниклаш формулаларини тахлил килинг.

8. Чидамлиликнинг техник кўрсаткичлари қайси параметрларни ўз ичига олади?

9. Гамма-фоизли ресурсни йкиқлаш схемалари тахлил килинсин.10. Эҳтимолликни режалаштириш усулининг моҳити ёритилсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. В.И.Прейсман. Основы надёжности сельскохозяйственной техники. -

Киев - Донецк.: Высшая школа, 1979.2.В.Я. Анилович. Основы надёжности сельскохозяйственной техники. -

М.: МИИСП, 1973.3.Ю.Н. Артемьев. Основы надёжности сельскохозяйственной техники. -

М.: МИИСП, 1973.

2.4. Мавзу. Гипотеза тўғрилигини бахолаш усуллари

Режа:1. Машиналарнинг бузилиш тўгрисида асосий тушунчалар.Бирикмаларнинг ейилиш даражаси конунлари ҳақида асосийтушунчалар.2.Тақсимот конунлари тўғрисидаги ишчи гипотезасини текшириш.3. Гипотезаларнинг тўғрилигини текшириш усуллари.4.Ишончлиликни олдиндан чамалаш усуллари.

Машиналарнинг ишга яроқсизлиги тўғрисидаги тушун-чага асосан, барча тадкикот объектларини (машина, агрегат, узел, детал) икки гуруҳга бўлишга имкон беради:

-таъмир талаб қилмайдиган объект, ёки биринчи бузилишнинг ўзида алмаштирилувчи, яъни фойдаланиш жараёнида бир мартадан ортик бузилмайдиган объектлар;

57

Page 31: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

-тамирланувчи объектлар, улар фойдаланиш жараёнида кўп маротаба бузилишлари мумкин.

Бу ерда таъмирлаш деганда тадқиқот объектида бузилиш ҳолати содир бўлганда, унинг ишлаш қобилиятини қайта тиклашга қаратилган комплекс ишлари (созлаш, тузатиш, тортиш, тозалаш, ювиш, бузилган элементни, деталарни, узелларни ва агрегатларни янгилари ёки таъмирланганлари билан алмаштириш ва бошқалар) тушунилади. Бу ишларни бажариш учун объектни ишдан тўхтатиб туришга тўғри келади. ГОСТ 27.002-83-да келтирилган куйидаги бешта хусусиятни кўриб чиқайлик:

-ишончлилик-бу объектнинг берилган вазифаларни белгиланган иш кўрсаткичлари кийматларини сакланган ҳолда техник хизмат кўрсатиш (ТХК), таъмирлаш ва ташиш талабларига мос келган холда бажариш хусусияти;

-бузилмасдан ишлашлик- бу объектнинг узлуксиз ишлаш қобилияти (биринчи ёки навбатдаги ишламасдан қолгунга қадар);

-таъмирбоплик-бу объектнинг ТХК ўтказишга, ишламай қолиш-ларни бартараф этишга, таъмирлашга мослашганлиги;

-сақланувчанлик-бу объектнинг сақлаш ва ташиш чоғида ишга ярокдилигини сакдаб туриш хусусияти.

ГОСТ 13377-75; ГОСТ 17102-72; ГОСТ-17527-72ларда бўлмасдан ишлаш мудцатлари келтирилган.

Ишга яроқсиз бўлмасдан (бузилмасдан) ишлаш муддати-бу объектнинг узлуксиз ишлаш вақги ёки берилган иш хажми билан аниқланади. Яроқсиз холат бу объектнинг иш қобилиятини бузилиш ходисасидан иборат (ГОСТ 17102-72 ва ГОСТ 17527-72). Бузилгунга кадар ишлаш муддати таъмирланадиган объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш ҳолатигача бажарган ишининг ўртача киймати билан ифодаланади (ГОСТ- 13377-75). Бузилганлик- объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш ҳолатигача бажарган ишининг ўртача киймати билан ифодаланади (ГОСТ- 13377-75). Бузилганлик- объектнинг техник хужжат талабларининг бирортасини қондира олмайдиган ҳолати билан ифодаланади.

Бирорта t- га тенг ишланма давомида бузилмасдан ишлаш эхтимоллигини куйидагича аниқлаймиз:

Кбу ерда N0 - дастлабки машиналар сони;

n-t - ишланма охиридаги бузилган машиналар сони Агар t=0 га интилганда P(t)=0, t=0, P(t)=l га тенг бўлади.

р _ N0 ~ n No ’

бу ерда N0- ишлаётган дастлабки машиналар сони; n-t ишланма охиридаги бузилган машиналар сони.( 1) формула бўйича камайиб борувчи ишончлилик функциясини

кўриш мумкин (1-расм).58

1-расм. Бирор вақт мобайнидаги бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги графиги.

Бу хол учун бузилишлар баркарордир, t иш вақгидан кейин г вақт оралигида объектнинг шарили бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги бу иш вакти киймати га боғлиқ бўлмайди (бу ораликда ейилиш ёки эскириш содир бўлмайди).

Вейбулл тақсимоти. Бу ҳолат учун куйидаги дифференциал ва интеграл функциялардан фойдаланиш мумкин:

к(/) = 1 - е

(13)

(14)

2-расм. Вейбулл тақсимотининг дифференциал функцияси.

m-нинг турли қийматларига оид иш вақти бўйича бузилишлар жадаллиги графиги (Вейбулл тақсимотининг дифференциал функцияси)2-расмда кўрсатилган.

m=l га тенг бўлган холда Вейбулл таксимоти экспоненциал тақсимотга айланади. Нормал (Гаусс) таксимоти учун куйидаги ифодалар мавжуд:

59

Page 32: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

д о = -1 =0?'•(/,-02( 2а2) 15

а ^2 лбу ерда е =2,7183-натурал лагорифм асоси;

t ва а г~ - таксимот параметрлари.Куйидаги (4-расм) турли ўртача квадратик оқишлар а учун нормал

таксимоти эгри чизиқлари келтирилган.Нормал Гаусс тақсимотидан вариация коэффициентининг

қийматлардагина фойдаланган маъқул.кам

4-расм. Ҳар хил а кийматларида Гаусс тақсим отларининг граф ик кўриниш лари.

Таксимот қонуилари тўғрисидаги гепотезаларии текшириш.Қишлоқ хўжалик машиналари ва улардаги элементлар

ишончлилигини тадкикот қилишда кузатиш натижаларини дастлаб тахдил килингандан сўнг тадкикот қийматлари кандай таксимот турига мансублиги тўгрисида тахмин килинади. Қабул килинган ишчи гипотезаси бир қанча кузатишлар натижасида; хь хл,..., хп математик-статистик ишлов беришлар натижасида текширилади. Бунинг учун мумкин бўлган барча кўрсаткичлар бир-бири билан кесишмайдиган икки кўпликларга- Si ва Sj ларга бўлинади. Агар кузатиш жараёнида олинган натижалар учун кўрсаткич киймати Sj кўплик чегарасида бўлса, таксимот қонуни кўриниши тўғрисида дастлаб танланган гипотеза тасдиқланган қисобланади. Қийматлар (хь..., xn)S2 кўпликлар чегарасига етганда эса гипотезасидан воз кечилади. Si ва S2 чегаралари критик қийматлар ҳисобланади.

Критик соҳа чегарасини танлаш ишончлилик эхтимоллиги даражасини қабул қилишга боғлиқ тасодифий қиймат тақсимот қонуни тўғрисида ахборатнинг тўғрилиги ҳақидаги гипотезани текширишда фойдаланилади. Олдиндан чамалашга тегишли усулларни куйидаги уч гурухларга бўлиш мумкин (эксперт бахолаш усуллари):

-физик, физик-математик ва информацион моделларни ўз ичига олувчи моделлаштириш усуллари;

-дастлаб тадкикот натижаларида олинган ахборотлар билан интерполяция ёки экстраполяция килинган;

-олдиндан баҳолашнинг статистик усуллари (экстраполяция усули). Дехкончиликда булардан учинчи усул кенг қўлланилиб келинмоқда,

шу боисдан унга кўпроқ тўхталамиз. Ишончлиликни олдиндан чамалашдаги экстраполяция методи асосида олинган баҳоланувчи

60

параметрларнинг вакт бўйича ўзгариш жараенини ўрганиш ётади. Олдиндан чамалаш жараёни куйидаги босқичлардан иборатдир:

1. Дастлабки натижаларни синтез ва тахлил килиш, аникловчи параметрни вакт бўйича ўзгаришини кўрсатувчи графикларни куриш.

2 Чамаланувчи (олдиндан баҳоланувчи) параметр ўзгари-шини ифода этувчи эмпирик формулаларни танлаш ва улар асосида тегишли графикларни куриш.’ Қишлоқ хўжалигига тегишли учинчи усулда экстраполяцион

графикларни куриш кенг қўлланилади. Чизиқли функциянинг умумий кўриниши куйидаги формула билан ифодаланиши мумкин:

У= а0± ЬХ,

бу ерда а ва b - ўзгармас коэффициентлар.Таянч тушунчалар: Ишончлиликнинг асосий хусусиятлари, назарияси, тасодифий қийматлар, тақсимот қонунлари, уларнинг тўгрилиги ҳақидаги ишчи гипотезаси, уни текоАриш мезонлари, ишончлиликни олдиндан чамалаш, эмпирик ва назарий тақсимотлар. ишончлиликни олдиндан чамалаш усуллари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Машиналар яроклилиги, уларнинг бузилиш ва ейилиш сабаблари кандай? 2 Машина деталлари ва бирикмаларининг ишончлилик

кўрсаткичларининг эхтимоллиги ҳакида нима биласиз?3. Объектнинг бирон вакт оралигида бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги

графиги, бузилишлар жадаллиги, таксимот графиги, тегишли тенгамалар параметрлари ва ишончлиликни олдиндан баҳолаш методлари тахдил килинсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Основные вопросы надежности и долговечности машин. Под ред.д.т.н.

Проникова А.С. —М.: 1969.7-21 с.2 И.И.Кос, В.А.Зорин. Основы надежности дорожных. —М.:

Машиностроение, 1978,117-133 с.3. В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. -Киев. -Донецк.: Высшая школа, 1979. — с.65-98.

61

Page 33: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

З-боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИНГ ФИЗИК АСОСЛАРИ, МАШИНАЛАРНИНГ СГРУКТУРАВИЙ ТАШКИЛ

ЭТУВЧИЛАРИ, МАШИНАЛАР ЯРОҚСИЗЛИГИНИНГ ЎЗГАРИШИ ВА УЛАРНИ КОРРЕКЦИЯЛАШ

3.1. Мавзу: Машиналар ишончлилигининг физик асослари

Режа:1. Машина яроқлилигининг ўзгариши ва бузилиши, деталларнинг шикастланиши ва ейилиш сабаблари.2 Ишончилиликнинг физик асослари, ишкаланиш назариялари, ишкаланувчи юзаларнинг ейилиши, ейилиш ва ишкаланиш турлари туркуми.3. Деталнинг (бирикмаларнинг) умумий ейилиши графиги ва ейилиш тезлиги.

Мавзунинг мақсади: Талабаларга машиналар яроқлилиги-нинг ўзгариши ва бузилиш сабаблари, уларга таъсир этувчи омиллар, машина ишончлилигининг физик асослари, ишқаланишни ўрганишга оид мавжуд назариялар, ейилиш жараёнини ўрганиш ва уларга қарши курашишнинг чора-тадбирлари тўғрисида янги билимлар бериш.

МАШИНАЛАРНИНГ АСОСИЙ ------ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ ЭЛЕМЕНТЛАРИ

--------►Конструктив элементлар.-------- ►Ноконструктив элементлар.

1-расм. Машиналарнинг асосий ташкил этувчи элементлари.

1-расмда кўрсатилгандек, ҳар қандай машина икки хил таркибий қисмдан, яъни конструктив (К Э) ва ноконструктив элементлардан (Н К Э ) ташкил топгандир.

Машиналарда конструктив ва ноконструктив элементлар вақт ўтиши билан ҳар-хил омиллар таъсирида ўзгариб бориши сабабли уларнинг яроқлилиги ҳам ўзгариб бориш тенденциясига эга.

Қишлоқ хўжалиги машиналари яроқлилигини, яъни ишончлилик даражасини ошириш бугунги кунда ҳам биринчи галдаги вазифалардан ҳисобланади, чунки шикастликлар, носозликлар оқибатида ишламай туриб қолиш, уларга навбатдан ташқари техник хизмат кўрсатиш, ейилган детал арни тиклаш, бузилганларини таъмирлаш ишларига тегишли моддий харажатлар сарфи кун сайин

62

ортиб борилаётганлигини кўрамиз. Уларни бартараф қилиш учун қўшимча харажатларни жалб қилишга тўғри келади.

2-расм. Шатун-поршен гуруҳи деталларига таъсир этувчи кучлар схемаси (а), поршен халқасини ҳисоблаш (б) ва поршен халқасига

таъсир этувчи кучлар (газлар) (в) схемаси1-поршен; 2-халқа; 3-цилиндр девор.

N ва Т кучлар Р кучнинг ташкил этувчиси бўлса, RK ва F лар эса Т кучнинг ташкил этувчилари ҳисобланади. N кучи таъсири остида ҳалқанинг ташқи диаметри ва цилинднинг ишчи юзалари оралигида ±ҒИШҚ (Ғ ишқЛ ёки Ғишқ 2) кучлар вужудга келади. Шундай қилиб расмда кўрсатилгандек Р кучнинг ташкил этувчилари поршен ҳалқалари поршен бармоқларининг ва ариқчаларнинг ейилишга олиб келса, Т кучнинг ташкил этувчилари бўлмиш RK ва F кучлари эса тирсакли валнинг ўзак ва шатун бўйинларининг ишқаланишлари таъсирида жадал ейилишига олиб келади.

Б»мм

3-расм. Ейилиш жараёнининг эгри чнзиги: I -чиниктириш давридаги ейилиш; П-нормал фойдаланиш давридаги ейилиш; III-

аварияли ишлаш давридаги ейилиш.Қишлоқ хўжалиги машиналари таркибидаги конструктив ейилиш

жараёнининг эгри чизиғини 3-расмда кўрсатилганидек тасвирлаш мумкин. Ундаги биринчи қисм конструктив элементни чиниқтириш

63

Page 34: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

давридаги ейилишини; иккинчи қисм-элементнинг нормал фойдала­ниш давридаги ейилишини; учинчи қисм эса бирикмадаги тирқишнинг чекли ҳолатга келгандаги аварияли ейилиш даврини белгилайди.

Ейилиш графигидаги «В-С» (3-расм) ҳолатга йўл қўймаслик машиналар ишончлилиги фани олдидаги энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.

Айнан қоплаётган металл қатлами қаттиқлигини оширишга эришишиз керак. Ипщаланиш жараёнини камайтирувчи шароитларни яратишимиз лозим. Юқоридаги физик ва қимёвий омиллар машина деталарида турли ейилишларга олиб келади.

Ипщаланиш жараёнини ўрганиш машиналарнинг ишончлилик даражасини таъмирлашдаги муҳим вазифалардан биридир. Бу жараённинг ўрганиш соҳасига Леонардо Да Винчи, М.В.Ломоносов, Г.А.Амонтон, Ш.Кулон, Н.П.Петров, Л.Эйлер, Н.Е.Жуковский, Е.А.Ребиндер, И.В.Крагельский, Б.И.Костецкий сингари йирик омиллар катта ҳисса қўшганлар. Натижада, бугунги кунда ишқалинишнинг бешта назарияси ишлаб чиқилган (4-расм).

ИШҚАЛАНИШ НАЗАРИЯЛАРИ ТУРКУМИ

— М .М еханик назарияси (илк бор 1669 йил француз физиги Г.А.Амонтон томонидан асос солинган): F=fN, Н бу ерда f ишқалиниш коэффициента N нормал куч.2.Молукуляр назария (собиқ кенгаш физиги Б.ВДерягин 1934- 1991 йй. мукаммал ривожлантирилган:F=f SX(P 0-P), Н.

*3. Молукуляр-механик назарияси И.В.Крагельский (1946 й) томонидан ишлаб чиқилган: F=FMex+FM0JI=a*Sx+P*N,H.a, р - тажрибада аниқланадиган коэффициентлар.

* 4. Ишқаланишнинг гидродинамик назарияси. УнгаН.П.Петров-(1883 й.), Н.Е.Жуковский (1886-1899Й.) С.А.Чаплыгин (1894-1896Й), Оскор Рейнольдс (1886й) ва бопщалар томонидан асос солинган. Бу назария мойлаш назарияси ҳам деб юритилади.Н.П.Петров томонидан қуйидаги формула тавсия этилган: F=(nVS)/h,H.

— ►Б. Ишқаланишнинг энергетик назарияси 1952 й. А.Д.Дубинин томонидан ишлаб чиқилган. У физик ва кимёвий таъсирларни ҳисобга олишга асосланган (тўлиқ ва тебранма ҳаракатлар термоэлектронли, термик, акустик ва бопща ҳодисалар таъсирида ишқала-ниш жараёнини ўрганишни тавсия этади). Агроинжения соҳасида бу назария кенг фойдаланилмайди.

4-расм. Ипщаланиш назариялари туркуми.

64

Янги металл қоплаш ускуналарини яратиш, мавжуд таъмирлаш турларини ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш ейилиш жараёни олдини олишга, деталар ресурсини оширишдаги энг долзарб тадқиқот йўналишларидан биридир.

Ишлаб чиқариш воситаси сифатида машинани яратган инсон ўз билими, қобилияти ва имкониятлари ошган сари уларни яхшилаб боради. Юксак даражадаги билим ва такомиллаштирилган самарали техникаларни қўллаш, ишлаб чикаришда илмий ютуклардан кенг фойдаланиш - юқори унумли мехнат даражасига эришишдаги энг асосий шарт-шароитлардан биридир. Тараққиёт доимо тўпланган билимларни самарали ўзлаштиришдан бошланади. Қишлоқ хўжалик техникалари ишончлилигини ошириш бугунги кунда биринчи галдаги вазифалардан хисобланади. Чунки, бузилишлар, нуқсонлар оқибатида машиналарнинг ишламасдан туриб қолишлари, техник сервис, фирмавий таъмирлаш, тиклаш, таъмирлаш ишларига кетаётган сарфлар кун сайи^- тобора ортиб бормокда.

Ҳар қандай машинадан фойдаланиш , сақлаш, ташиш пайтларида ички ва ташқи таъсирларга дуч келади, натижада, уларнинг асосий катталиклари ва тавсифига путур етказилади. Фойдаланиш жараёнида машиналарнинг бошлангич тавсифининг ўзгариши, унинг техник-иқгисодий кўрсаткичларини пасайтирувчи кўп омилларга боғлиқ. Одатда, бу омиллар бир-бирига нисбатан мураккаб боғланишда бўлиб, алохида эмас, балки комплекс таъсир этади. Шунинг учун ҳам уларни ҳар қандай туркумлаш шартлидир.

Машиналарнинг бошлангич, дастлабки тавсифларининг ўзгаришига олиб келувчи асосий сабаблардан бири, фойдаланиш шароитларининг бузилиши, уларга ўз вақтида сифатли техник хизмат кўрсатмаслик, таъмирлаш ва тиклаш сифатининг пастлиги ва бошқалардир. Машиналардан фойдаланишнинг техник қоида- ларнинг бузилиши деталарнинг шикастланиш ига, эгилишига, букилишига, ишчи юзаларида тирналиш изларининг хосил бўлиши, дарзлар, синиш каби нуқсонларга олиб келади. Машинадаги бузилиш турлари 5-расмда кўрсатилган.

М аш иналарда кечадиган барча жараёнларни тескари қайтувчан ва тескари қайтмайдиган жараён турларига бўлиш мумкин. Тескари қайтувчан жараён-булар вақгинчалик тавсифга эга (бикирлик, кайишкокдик деформацияси). Тескари қайтмайдиган жараёнларда техник объектдан фойдаланиш жараёнида вақг ўтиши билан уларнинг техник тавсифлари қайта тикланмас дараж ада ўзгариб боради (ишчи ю заларининг ишқаланиш таъсирида аста- секин ейилиши оқибатида).

Амалиётда кенг маънода машиналарда икки турдаги ейилиш мавжуд: маънавий ва жисмоний ейилиш. Маънавий ейилиш, асосан

65

Page 35: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

иқтисодиёт фанини ўрганиш соҳаси ҳисобланади, шунинг учун бу мавзуда биз фақат машиналар деталари ва бирикмаларининг жисмоний (физик) ейилиши тўғрисида кенгроқ тўхталамиз.

Машиналардаги бузилиш турлари|

► Аста - секин бузилишлар. ■ Тўсатдан бузилишлар.

5-расм. Машиналардаги бузилиш турлари.

|Физик муҳит)v

Кимёвий муҳит|

i f ' В J /ДЕТАЛ

6-расм. Деталларнинг емирилишлари ва шикастланишларига олиб келувчи сабабларнинг таъсир килиш схемаси:

1-физик муҳитлар (куч, иссиқлик); 2-кимёвий муҳитлар (юзаки-фаол моддалар, кимёвий фаол моддалар (эритмалар));

3-физик ва кимёвий (бирданига таъсир этувчи) муҳитлар. Машиналардаги деталлар ва бирикмалар 6, 7 ва 8-расмларда

тасвирлангандек, асосан физик ва кимёвий муҳит таъсирида емирилади ва шикастланади.

— Физик мухит

Детал

Пластик деформация.Мўрт ва қайишқоклик емирилиш.Толиқиш.

—► Ишкаланиш.~ ► Иссиқлик таъсирида емирилиш.“ ►Берилган хусусиятнинг емирилиш.~ ► Эзилиш.—►Эриш.

► Кўчиш.

7-расм. Физик мухит таъсирида деталларнинг ҳажмий (1-6) ва юза кисмининг (7-9) шикастланиши ва емирилиш турлари туркуми.

66

Кимёвий мухит

Детал

—►Электрокимёвий коррозия.~►Кимёвий коррозия.—►Юзавий коррозия.—*-Хажмий коррозия.

8-расм. Машина деталларидаги коррозия турлари туркуми.

Академик Я. В. Колотуркиннинг маълумотига кўра, коррозия (занглаш) ҳар йили СНГ мймлакатлари мисолида 20..25 млн. тоннага яқин металлни шавқатсиз «гажиб ташлайди». Коррозия-газлар таъсирида металлни шикастловчи ва емирувчи кимёвий мухитлар таъсирида ўз-ўзидан кечадиган жараёндир. Кимёвий коррозия металл турли газ компонентларининг юқори температура таъсири шароитларида ҳосил бўлиши мумкин (6 ва 7-расм).

Электрокимёвий коррозия асосан нордон муҳитларда катодли жараён-водородли деполяризацияланиш оқибатида содир бўлади. Бунда металл электронлари водород ионлари томонидан ассимиляцияланади (ютиб олинади), ундан кейин металлга диффунланади (кўчиб ўтади) ёки газ кўринишда ажралиб чиқади:

2е + 2Н—>2Н2 . (1)

Нейтрал муҳитларда (бу жараённи суюклик муҳитида эритиб қоплаш технологиясида тадбиқ этиш мумкин) коррозия кислородли деполяризация ёрдамида, яъни электролит таркибида эриган кислород ҳисобига кечиши мумкин:

2Н0О + 0 2 + 4 е = 4 ОН , (2)

бу ерда 4е-электронлар.Коррозион реакцияни бу каби икки турга бўлишнинг моҳияти

шундаки, металл говакларида электрон газ томонидан ўраб оқиб ўтувчи ионлар кўринишида жойлашганлиги ва уларни бу каби бўлиш термодинамик томондан анча қулай хисобланади.

67

Page 36: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Барча металлар трибокимёвий жараёнларда электролит ёки газли муҳитдан водородни оккюдировка қилади (ютади). Водороднинг металл таркибига ўтиши уни юза кисмидан адсорбция қилишидан бошланади. Ундан кейинги жараён унинг диффузия қилиш қобилияти билан аниқланади. Электролитлар таркибидан гидратлашган ионлар адсорбцияси амалга ошириладиган бўлса, газавий фазадан бошлаб ионлар билан водород атомлар ҳам ўзаро адсорбциялана бошлайди.

Металл таркибига кириб олган водородлар «янги» типдаги қаттиқ эритмаларни ҳосил килади, “такомиллашиб” улгурмаган металл ғовакларига (микробўшлиқларига) сегрегациялашиб (жойлашиб) олиб янги металл ёки унинг кимёвий қоришмалари билан кимёвий реакцияга киршнади ва бу жараён хджмий коррозияга олиб келиши мумкин (8- расм). Кислород, водород, азот ионлари ва атомлари металл кристаллари ғовакчасига металл атомлари ўтган йўлларига тескари томонидан кириб олиб, 8-расмда кўрсатилганидек, вакансиялар (бўш жойлар) ҳосил қилишлари мумкин.

9-расм. Ҳажмий газли коррозиянинг хосил бўлиш механизми схемаси.

Газ атомлари дивакансияларга тушиб, улар билан бирга кристалл бўйича хара- катланиб, уларнинг ички юзаларини кор­розияга олиб келади, янги кимёвий бирик­

малар ва қаттиқ эритмалар ҳосил қилади. Энг осони Шотти механизми бўйича ( 10-расм) иссиқлик вакансияларини ҳосил қилиши мумкин. Иссиқлик вакансиялари манбалари сифатида кристалларнинг эркин юзалари ҳамда унинг ичидаги бўшликлар ва дарзлар хизмат қилади.

10-расм. Пўлатдан ясалган деталлардаги коррозиои хажмий емирилиш турлари (М.А.Толстой

бўйича): а-кристаллараро; б-коррозион ёрилишлар; в-юза ости коррозияси.

Бу турдаги ҳажмий коррозияга барча машина деталари чалинишлари мумкин. Натижада, ишчи сиртлари муддатидан олдин толиқади, уларнинг ресурси ёки хизмат муддати аста-секин камаяди. Бугунги кунда детал ва бирикмаларда механик, молекуляр-механик ва коррозион-механик ейилиш турлари маълум ( 11-расм).

а)

б)

в)

68

Ейилиш турлари

Механикавий Моллекулярмеханик

Коррозионмеханик

-*• Оксидланиш пайтида. -> фрсттинг-коррозия

пайтида.

“Қадалиш”пайтида.Қаттиқ абразивли заррачалар таъсирида.Гидроабразивли.Газоабразивли.Эрозия пайтида.Материалларнинг толиқиши пайтида.Кавитация пайтида. '

11-расм. Деталлардаги ейилиш турлари

Механик ейилиш турига абразивли, гидроабразивли, толиқиб ейилиш ва кавитацион ейилишлар киради. Абразивли (қаттиқ заррачалар таъсирида) ейилиш жараёнини схематик равишда 12- расмдагидек тасвирлаш мумкин.

Абразив заррачалар бирикмалар ўртасида турли шаклларда ва туташма сиртига нисбатан хар хил томонларга йўналтирилган бўлиши мумкин. Шестерня тишлари, думалаш подшипникларининг обоймалари, таянч катокларининг юзалари чечаксимон толиқиб ейилишга учрайди. Двигателлардаги цилиндрлар гилзалари-нинг ишчи юзалари кавитацион тарзда ишкаланади. Бундай сиртларда майда ўйиқчалар ва чуқурликлар содир бўлади. Улар совитувчи суюкликлар таъсиридаги кўп маротаба такрорий таъсир этувчи гидравлик зарблар оқибатида ҳосил бўлишлари мумкин.

12-расм. Абразивли заррачалар таъсирида сийқаланиш пайтида

содир бўлувчи кучлар таъсири схемаси:

Ri, R2 - горизонтал ва вертикал йўналтирилган

кучлар, N-нормал куч; ҒИШк, 7 7 7 / П * ]Za Р-ишқаланиш ва босим кучи.

AS разий* з а р р а ч а

69

Page 37: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Молекуляр-механик ишкаланиш пайтида «қадалиш» ҳолати содир бўлади - қайта кристалланиш ҳароратидан паст ҳароратда металларнинг ўзаро иш қаланиш и ёки бирга-ликда деформацияланиши натижасида сиртлар ўзаро «ёпишиб» қолиш ҳолатлари кузатилади.

Гидроабразивли ейилишга двигателлардаги тирсакли валларининг туб вкладишларининг ейилишини мисол қилиш мумкин: уларнинг марказий тешикларидан мойлаш суюқлиги узатилади, абразивли заррачалар ўзаро ёпишиб қолган жойларида улар ўртасида чегара йўқолади, металлар бирикиб кетади. Тирсакли валлардаги туб (узак) ва шатун бўйинлари, сирпаниш подшипник-лари айнан шундай шароитларда ишлайди.

Коррозион-механик ишқаланиш пайтида деталлар юзаларида юпқа оксид коплами ҳосил бўлади. Улар ишқаланиш жараёнида парчаланиб, кейинчалик абразив заррачалар каби салбий таъсир кўрсатади. Қўзғалувчан оксид парчалари кўпроқ ейилишнинг биринчи босқичида ҳосил бўлади. Яна пайдо бўлади ва майда заррачалар кўринишида чиқиб кетади. Иккинчи босқичда қайишқоқ деформацияланмайдиган мўрт оксидлар даврий равишда пайдо бўлади ва уваланади. Бундай ишқаланиш шароитларида тирсакли вал бўйинлари, поршен бармоқлари, цилиндрлар гилзаларининг ишчи юзалари ишлаши мумкин. Бу хилдаги ишқаланиш турига оксидланувчи ейилиш билан бирга фреттинг - коррозия ҳам киради.

Фреттинг-коррозия — бу тебранма ҳаракатлари кичик бўлганда туташувчи сиртларнинг коррозион-механик ейилиши. «Фреттинг-коррозия» атамаси ГОСТ 5272-68 да таърифланган. К о р р о з и я — атроф муҳит билан кимёвий ёки электрокимёвий ўзаро таъсирланиши оқибатида ишқаланувчи жуфт ашёларининг устки кисмининг аста-секин парчаланиш оқибати ҳисобланади.

Машиналар (агрегатлар, узеллар) ишончилиги, улардаги конструктив ва ноконструктив элементларнинг табиий равишда ейилиши билан боғликдир. Бузилишларнинг содир бўлишига таъсир этувчи сабаблар материаллар ва конструкцияларнинг турли «яшаш» босқичларидаги маълум физик ва физик-кимёвий жараёнларнинг вужудга келиш билан тушунтириш мумкин. Тўсатдан бузилишга мисол қилиб деталларнинг аварияли ейилишларини келтирса бўлади.

13-расмда ейилиш жараёнини ўрганиш усуллари келтирилган.Деталардаги шикастланишларнинг энг кўп тарқалган тури-ейилишдир. У

объектнинг ейилиши, материалларнинг ишқаланувчи юзадан кўчиши ёки қолдиқ деформация таъсирида содир бўлади. 80% дан кўпроқ машина деталари айнан ейилиш оқибатида ишдан чиқиши маълум (ГОСТ16429-70). Ейилган деталарни совутувчи аэрозол ва буғ муҳитларида эритиб қоплаш энг долзарб ва устивор тадкикот йўналишларидан ҳисобланади.

Деталларнинг ейилишига мураккаб физик-кимёвий ходисалар, ишқаланиш ва бошқа омиллар таъсир этади.

70

ЕЙИЛИШ ЖАРАЁНИНИ ЎРГАНИШ УСУЛЛАРИ

—► Микрометраж ўлчаш усули.—► Тарозида тортиш усули (баъзи аргегатлар 8 ... 10 кг гача

«озади». Т-150 К трактори эса йилига 20-30 кг гача ейилади).—► Сунъий база (тамғалаш) усули.

Профилографировкалаш усули (ғадир-будирликларни асбоблар ёрдамида аниқлаш).

—► Пневмо - гидравлик, кинематик, ейилиш маҳсулотлари ҳажмини ўрганиш, магнитоскоп, рентгенография, радиактив изатоплардан фойдаланиш.

13-расм. Ейилиш жараёнини ўрганиш усуллари.

Таянч тушунчалар: Машина, бузилиш ва ейилишга олиб келувчи бош омиллар, ишқаланишнинг $изик асослари, ишқала-ниш назариялари, ейилиш турлари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун тест (тест) саволлари:1. Бузилиш турлари ёритилсин.2. Машиналарнинг бузилишига ва ейилишига қандай омиллар таъсир этиши мумкин?3. Ҳажмий газли коррозиянинг ҳосил бўлиш механизми ёритилсин.4. Ипщаланиш назариялари ёритилсин.5. Деталларда учрайдиган қандай ейилиш турларини биласиз?

Фойдаланилган адабиётлар:1. А. И. Селиванов, Ю. Н. Артемьев. Теоритеческие основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. -М.: Колос, 1978, -247 с.2. Ш. У. Йўлдошев. Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари. -Тошкент: «Ўзбекистон», 1994. -479 б.3. И. А. Аширбеков. Машина деталарини совитувчи аэрозол муҳитда эритиб қоплашнинг технологик асослари. Тошкент: Фан, 2004. -138 б.4. Н. С. Ждановский, А. В. Николёнко. Надежность и долговечность автотракторных двигателей.-Л.:Колос, 1981.-295 с.

71

Page 38: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3.2. Мавзу: Машина деталлари, бирикмалари чидамлилигини хисоблашва режалаштириш методикасини ўрганиш (педагогик технология

асосидаги маъруза)

Режа:1. Анъанавий ўқитиш жараёнидан педагогик технологияга ўтишнинг

асосий афзалликлари.2. Машина деталлари, бирикмаларининг асосий чидамлилик

кўрсаткичлари.3. Оммавий статистик ахборотлар, машина деталлари ёки бирикманинг

тўлиқ ва қолдиқ ресурсларини аниқлаш.

Деҳқончиликнинг техникавий куролланиши олий таълим тизимида мутахассисларни тайёрлаш борасида янги, юқори талаблар қўйилмокда. Бунда энг асосий талаблардан бири - бу нуфузли рақаботбардош мутахассисларни тайёрлаш сифатини оширишдир. Бу масалани бажаришда асосий эътибор айнан ўқиш жараёнининг ўзини такомиллаштиришни, ўқитиш методлари даражасини юқори кўтариш хисобланади.

Ҳар бир педагогнинг асосий мақсади - тингловчиларнинг илм -фан асосларини чуқур эгаллашларини таъминлаш эканлиги доимо диққат марказимизда бўлишлиги. Бу муаммо барча фанларни ўқитишда шу жумладан, ТашДАУ “КҲМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедрасида ўқитилаётган “Машиналар ишончлилиги ва ремонта”, “Машиналар ишончлилиги ва техник сервиси”, “Машиналар пухталиги”, “Ремонт - техник сервис корхоналарини ташкиллаштириш”, “Ремонт — техник сервис корхоналарини лойиҳалаш-тириш”, “Агроинженерияда илмий тадқиқот”, “Илмий тадкикот асослари” каби қатор (бакалавр ва магистрлар учун) фанларни ўқитишда ҳам мавжудлиги табиийдир.

Бу муаммони ечишдаги энг самарали йўллардан бири ўқитиш жараёнига педагогик технологиям кенг жорий килиш.

Мазкур маърузада касбий фанларда педагогик технологияни қўллаш босқичлари баён килинган. Унинг мисолида бошқа фанларни хам янги услубда ўкитиш мумкин.

Фаннинг халқ ҳўжалигини ва техника тараккиётини жадаллаштиришга таъсири кучайиб, инновация имкониятлари кенгаймокда. Шунингдек, фан ва техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий килиш даражасининг илгари йилларга нисбатан тугалланган тадқиқотлар ва ишланмалар савиясининг кўтарилиши сезилмокда.

Республикамиз илмий - техникавий сиёсатининг асосий стратегик максадларини куйидагича ифодалаш мумкин:

- ишончлилик кўрсаткичлари баланд техника ва технологияларнияратиш;- уларни ўзлапггириш йўли билан жамият фаолиятининг барчасохаларини жадал суръатларда ривожлантириш;

72

- жаҳон бозорида ракобатлаша оладиган маҳсулот ишлаб чикаришнитаъминлаш.Фан ва техникани ривожлантиришнинг энг устивор йўналишларига

куйидагиларни кайд этиш мумкин:1. Бозор муносабатларга мос ижтимоий - иқгисодий сиёсатни

шакллантириш ва амалга ошириш.2. Агросаноат комплексини интенсивлаштириш.3. Ёнилги - энергетика комлекси самарадорлигини ошириш.4. Минерал - хом-ашё комплексини такомиллаштириш.5. Экология муаммоларини ҳал килиш.Агроинженерия, агросаноат комплекси сохасида касбий фанлар таркибида

ўкитиладиган «АИТ» фанини ўқитиш жараёнида педагогик технология элементларини кенг жорий килиш мазкур фанни чуқуррок ўрганишга, билим олиш жараёнини фаоллаштиришга имкон бериши мумкин.

Анъанавий ўкитиш жараёнидан педогогик технологияга ўтишнинг афзалликлари. Ўкитиш жараёнининг ўзида мустакил фикрлашга, танкидий тафаккурга ўргатиш (анъанавий ўқитиш услуби эса, асосан, хотира имкониятларига, огзаки баён килиш, тушунтириш, суҳбатга таянади) педагогик технология асосини ташкил этади.

Маълумки, талабаларга етказилаётган ахборот манбалари йилдан- йилга ҳаддан ташқари кўпайиб бормокда. Бундай шароитда талабаларга ўқитилаётган фанларни қандай қилиб самаралирок ва ихчам тарзда етказиш керак деган муаммо келиб чиқади.

Кейинги пайтларда “педагогик технология ” деган тушунча ўқитувчилар орасида кенг тарқалган, уни ҳар ким ҳар хил талқин қилади. Лекин унинг мохияти битта, яни у ўз ичига куйидаги уч компанентни олган бўлиши лозим: дарсни режапаштиришдан, дарсни ўтишдан, даре сунг самарали натижага эришиш. Утилган даре якунида мавзуни ўзлаштирмаган тингловчилар сони 0 га яқинлашган сари ўқитувчининг даре ўтиш махорати шунча баланд хисобланади. Педагогик технология ҳам олий таълим тизимида асосий замонавий ўқитиш усулларидан биридир.

Педагогик технологияни амалга оширишда 1 - раемда кўрсатилган 7 та талаб бажарилиши лозим.

Агар юқоридаги 7 та талаб бажариладиган бўлса педагогик технологиядан самарали фойдаланилган хисобланади.

Педагогик технология - бу педагогик жараёнга технологик ғоянинг кириб келиши дир.

Технология бу техно - саноат, логия-ўрганиш, бирорта ишлов бериш жараёни маъносини англатади. Бунда бирорта ишланмани ишлаб чиқиш керак бўлади. Бошкача килиб айтганда педагогиктехнология - бу таълим (тарбия) жараёнини аниқ мақсад сари режалаштириш, ўтиш ва бирорта аник самарали натижага эришиш дир. Педагогик технология танқидий тафаккурни ривожлантиришни талаб этади. Нотрадицион муаммоларни ечишга ўргатади.

73

Page 39: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Педагогик технологиями амалга оширишга қўйиладиган асосий талаблар

“ ►Таълим жараёнида талабаларни ўқитиш билан биргаликда ўқитишни ўргатиш;

—► Талабаларнинг билимларини эгаллашини таълим жараёнига кўчириш;-► Таълим жараёнида талабалар томонидан билимларни тўлиқ

ўзлаштиришга эришиш;—*■ Таълим жараёнида талабаларни тўлиқ фаоллаштириш;—► Таълим бериш жараёнини режалаштириш ва уни мукаммал амалга

ошириш;~~► Таълим жараёнида интерактив усуллардан фойдаланиш;

► Маъруза жараёнида педагог ва тингловчи ўртасидаги мослашувчанлик алоқасини таъминлаш.

1 — раем. Педагогик технологияни амалга оширишга кўйиладиган асосий талаблар.

Танқидий тафаккурнинг куйидаги босқичлари мавжуд:1 - бирор мақсад сари даъват этиш, қизиқгириш, чорлаш;2 - қўйилган масалани англаш;3 - масала устида мустақил фикр юритиш.Педагогик технологияда кенг қўлланиладиган куйидаги асосий

интерактив (ички фаоллаштириш) усуллари мавжуд (2 - раем):1 -Аклий хужум (қўйилган бирорта муаммони кўпчилик

фикридан фойдаланиб ечиш) усули.2 -Кластер тизими (битга фикрни хар томонлама ўйлаб кўриб

энг маъқулини қабул қилиш) усули.3 -Инсерт усули (бирорта илмий асарни (китобни) қўлдаги калам

билан белгилаб бориб ўқиш).4 -учта БББ (биламан, билишни истайман, билиб олдим) усули5 -Эссе (3,5,10 минутлик қисқа илмий мақола ёки адабий асар

устида ишлаш) усули.6 -Муаллифлик саволлари (муаллифнинг илмий ишига ёки

маърузасига ўқувчи ёки тингловчи ўз муносабатини билдириши).7 -Жуфтликларни ишлатиш статик пассив ва динамик, ўқувчини

аралаштириб ўтқазиш, бўш ўқувчиларнинг яхши ўқувчилар даражасига кўтарилишига имконият яратиб бериш.

8 - Жимжимадор арралаш (йирик мавзуни тингловчиларга бўлиб бериш, сўнгра уларнинг фикри асосида ушбу мавзуни жамоа бўлиб пухта ўрганиш) усули.

74

------- Педагогик технология жараёнидагиинтерактив усул турлари

— ►Аклий хужум,— ►Кластер тизими,— ►Инсерт,— ►Учта БББ,-—►Эссе,— ►Муаллифлик саволлари,— ►Жуфтликларни ишлатиш,— ► Жимжимадор арралаш.

2-расм. Педагогик технология жараёнидаги интерактив усул турлари.

Биз “таълим - фан-ишлаб чиқариш” жараёни ўзаро тобора чуқур интеракциялашиб бораётган замонда яшамокдамиз.

Таълим сифати ошган жебвда рақобатбардош кадрларни тайёрлашга эришар эканмиз ананавий ўқитиш усули билан бир-галикда ўқувчиларимиз ўз маърузаларида педагогик технология усулларидан хам оқилона фойдаланишлари зарур.

Ёш ўқитувчиларимиз хам педагогик технология элементларидан самарали фойдаланишлари учун уларга услубий ёрдам бериш мақсадида келинглар, диққатимизни педагогик технология асосида ишлаб чикилган куйидаги маърузани тахлил килиш га киришайлик

Афсус педагогик технология асосларидан бехабар ўқитув-чиларимиз ўз маърузаларини педагогик технологиялар негизида олиб боришда анча кийинчиликларга дуч келмокда.

Малака ошириш жараёнларида тўпланган кўп йиллик тажрибаларга таянган ҳолда “Машиналар ишончлилиги ва ремонта”, “Машиналар ишончлилиги ва техник сервис”, “Машина пухталиги” сингари қатор касбий фанлар таркибида «АИТ» фани бўйича ўқитиладиган “Машина деталлари ёки бирикмалари чидамлилигини хисоблаш ва режалаштириш методикасини ўрганиш” номли маърузани педагогик технология асосида қайта ишлаб чиқишимизга тўғри келди. Ўйлаймизки, бу маъруза мисолида кафедра ўқитувчиларимиз ўз маърузаларини педагогик технология асосида қайта ишлаб чиқсалар талабалар учун анча қулай бўлган бўлур эди.

Ушбу маърузани кафедрамизда ўқиш жараёнида талабаларда ўкилаётган фанга бўлган қизиқишнинг ошганлиги, олган билимларининг анча пухталиги маълум бўлди.

Демак, педагогик технология асосида маърузаларни ташкил килиш фанни сифатли Узлаштириш муаммосини хам ижобий ҳал қилиши мумкин.

Келинг, энди ушбу кириш сўзидан кейин маъруза режаларини ёритишга киришамиз...

75

Page 40: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Бугунги мавзунинг муҳимлиги биринчи галда - унда келтирилган инженерлик ҳисоблаш усулларининг машиналар ресурсларини аникдашдаги амалий ахамиятлилигидадир.

Машина деталлари ёки бирикмаларининг ч и д а м л и л и г и иқгисодий ва техник кўрсаткичлар билан аникланади (1 - слайд).

№ 1 Слайд. Машиналар чидамлилигининг асосий кўрсаткичлари

------- Машиналарнинг чидамлилик кўрсаткичлари

------► Иктисодий (деталлар ёки бирималарнинг ҳақиқий ва қолдиқресурслари).

------► Техник (деталлар ёки бирикмаларнинг тўлиқ ҳақиқий вақолдиқ ресурслари).

Маърузани тизимли ёритиш: Дастлабки ахборотларнинг такрорланишларига боглиқ ҳолда деталар ва бирикмаларнинг ресурсларини икки хил усулда аниқлашимиз мумкин (2 - слайдга қаралсин).

№ 2 Слайд. Машина деталлари ва бирикмалари ресурсларини аниклаш методлари

Машина деталлари ва бирикмалари---- ресурсларини аниклаш методлари

---- ► Алоҳида деталлар ва бирикмалардан фойдаланишшароитларида ёйилиш ҳолатини баҳолаш (индивидуал прогноз килиш методи).

— ► Бир хилдаги деталлар (бирикмаларнинг) гурухларнинг ейилишига оммавий ишлов бериш - стастистик прогноз килиш методи.

Келинглар, мавзуни айнан деталлар ёки бирикмаларнинг қоддиқ ресурсларини индивидуал прогноз килиш методи ёрдамида ўрганшццан бошлаймиз.

Бунда биз «Индивидуал диагностика килиш» ва «Ақлий хужум» + «Ўқитишнинг тизимли ёндошиш» методларидан фойдаланамиз. Талабаларни “индивидуал диагностика килиш” усулидан фойдаланамиз: Бу усулнинг муҳим томонларидан бири деталарнинг қолдиқ ресурсларининг ишонч чегараларини аниклаш хисобланади. Бунда эхтимоллик усулларидан фойдаланилади: ўртача ресурс,уларнинг

76

таксимланиш тартиби, ўтказишдаги хатолик қийматлари ва прогноз килинаётган ресурс чегараларининг ишонч чегаралари аникланади.

Аммо, бу масалаларни кўриб чиқишдан олдин машина деталари ресурсларининг ўзгариш эгри чизиги ҳақида эслаб кўрайлик.

Келинглар, “аклий хужум” методини кўллаган ҳолда талаба-ларни “индивидуал диагностикалаш” усулидан фойдаланиб бу эгри чизиқнинг абцисса ва ордината ўқларига кандай эксплуатацион параметрлар куйклишини аниклаб оламиз (3 - слайдцан фойдаланиб ҳар бир талабага 2 -3 минут тавомида Unp, идр, Н, Тмр, а ва Тдп параметрларининг номлари ҳақида ўзларининг фикрларини, аргументларини айтишларига имкон берамиз).

Кейинчалик 3 слайдда келтирилган графикдан фойдаланиб деталнинг ейилиш қийматига ишланманинг таъсир этиш жараёнини ўрганишга киришамиз.

Бакалавр йўналишида “Машиналар ишончлилиги ва ремонти” фанини ўрганишда бу мавзуни шу жойда якунлаш мумкин. Магистратура йўналишида “Машиналар и ишончлилиги ва техник сервис”, “Машиналар пухталиги” ва «АИТ» сингари фанларни ўрганишда талабалар бу мавзунинг назарий томонларини чукуррок ўрганишлари лозим. Шу боисдан энди ушбу мавзунинг магистрантларга тегишли томонларини ўрганишга киришамиз.

Агар чиниктириш даври ҳисобга олинмайдиган бўлса ва шартли равишда нормал фойдаланиш давридаги ёйилиш кийматининг ўсиб бориш жараёнини машинанинг ишланмасига (Н) тўғри пропорционал деб фараз қиладиган бўлсак,

№ 3 Слайд. Машина деталлари ресурсини аниклаш схемаси

‘ Ипр б

Тдп

*Н, мото-с.

Ишланма

О)

у ҳолда, деталнинг тўлиқ ресурси Тдп га тенг бўлади (3 - слайддаги а, б, в, 3 бурчакдан):

: t ± = HjL tga Ии

бу ерда И„р - деталнинг чегаравий ейилиши; Wfl - деталнинг ўртача ейилиш тезлиги.

77

Page 41: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Бундам: - % L . (2)1 ДП

Деталнинг чиниктириш давридаги ейилишини аник билиш анча қийин.Маъруза чогида даврий тарзда “индивидуал диагностика килиш” ва

дискуссия билан биргаликда берилган мавзуни тизимли тарзда ёритиш давом эттирилади:

Айтингларчи бу даврдаги ейилиш киймати кандай параметрларга боғлик?Дискуссия жараёнида, бундаги ейилиш киймати қатор ўзгарувчиларга,

яъни юзага ишлов бериш тозалигига, бирикманинг бошлангич тиркишига, чиниктириш режимига боғлиқлиги тўғрисидаги ҳақиқат табора чархланиб борилади. Булар ҳар бир муайян ҳолатдаги ейилиш қийматининг ўзгариб боришига таъсир этиши кенг тахлил қилинади.

Лекин, маълумки, деталнинг чиниктириш давридаги ейилиш киймати унча кўп бўлмайди ва у инженерлик хисоблаш ишларида эътиборга олиб ўтирилмайди.

Ушбу фаразни ҳисобга олган ҳолда машиналар деталлари ва бирикмаларининг тўлиқ ресурсини (Тдп) куйидаги ифода ёрдамида аниқлашимиз мумкин:

бу ерда Sh - бирикманинг бошлангич тирқиши;Snp - техник шартлар бўйича бирикмадаги чегаравий тир киши;Wfl - бирикма ейилишининг ўртача тезлиги.

Диагностикалаш методи ёрдамида ушбу ва бундан кейинги формулаларда катнашаётган параметр номларини аниклаш:

Машина деталлари ва бирикмаларининг ейилиш тезлигини аниклаш учун уларни қисмларга ажратмасдан билиб бўлмаслигидан келиб чиққан ҳолда ейилиш тезлиги деталнинг ейилиш қийматини унинг ишланмаси бўйича аникданиши мумкин.

Умумий ҳолатларда деталнинг ейилиш киймати унинг ишланмасига нисбатан куйидаги кўрсаткичли функция кўринишига эга:

Ин = КНг , (5)бу ерда К - пропорцияналлик коэффициенти: у - фойдаланиш жараёнининг ҳар хил давридаги деталнинг ейилишини тавсифловчи даража кўрсаткичи.

Ейилиш эғри чизигидаги ейилиш тезлиги бир хил бўлган пайтида, даража кўрсаткичи у бирга тенг (ейилиш киймати Н ишланмага Н тўғри пропорционал).

Ейилиш эғри чизигида у<1 ёки у>1 бўлган пайтларда ейилиш тезлиги тегишли равишда камайиб ортиб бориш тавсифига эга.

78

Детал ёки бирикмаларнинг тўлик ёки қолдиқ ресурсларини индивидуал прогноз килишда (5) формуладан фойдаланиш қийиндир, чунки машиналарнинг реал фойдаланиш жараёнида даража кўрсаткичининг ўзгариши эҳтимолийдир ва у дастлабки инженерлик ҳисоблашга имкон бермайди.

Нима килиш керак? Муаммо юзага келди. Бошқача кандай хисоблаш усули бўлиши мумкин.

Янги юзага келган муаммони ечиш учун яна “аклий хужум” дан фойдаланиш мумкин:

Бундай шароитда “ақлий ҳужум” ни ишга солиш зарур. Магистрлар бакалаврларга нисбатан тайёргарликлари баланд ҳисобланади. Аудиториядаги магистрантларни 2 -3 талабалардан иборат кичик гурухларга бўламиз, агар улар сони кўп бўлмаса аклий ҳужумда барча тингловчилар катнашишлари мумкин.

Узил-кесил аргументлар (фикрлар) ёрдамида юзага келган бу муаммони ечишга эришилинади. Агар ^музкур муаммо магистрантлар томонидан нотўғри ечилса, ўқнтувчи томонидан талабаларга улардан бирини танлашга имкон берадиган қатор вариантларни тавсия этилиши мумкин.

“Ицдивидуал диагностика” усулини кўллаган қолда мавзуни тизимли ёритиб бориш:

Қатор слайдларда такдим этилган аналитик формулалардан ва инженер хисоблаш натижаларини тахлил қилган холда юзага келган муаммо тўлиқ хал қилинади.

Китоб хажмининг чекланганлигини назарда тутиб, муаммони тўлиқ ечишга тегишли слайдларни тахлил қилиб ўтирмаймиз. Бу мавзу устида ишламоқчи бўлган ва қизиқувчи ўқитувчилар муаммо ечимини келтирилган адабиётлар рўйхатидан топишлари мумкин.

Лекин педагогик технологиянинг моҳиятидан, ундан фойдала-ниш жараёнини қўллашда юқорида келтирилган услублардан фойдаланиш мумкин.

Маъруза якунида савол - жавоб бўлиб тегишли хулосалар берилади.Фойдаланилган адабиётлар:

1. А.И.Селиванов, Ю.Н., Артемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978 -с.182 - 195.

2. Л.С. Ермолов , В.М. Кряжков, В.Е. Черкун. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1974.

3. Д. Кокс, В. Смит. Теория восстановления/ Пер. с англ. -М.: 1967.4. Ремонтопригодность. //Под ред. проф. П.Н. Волкова. -М.:

Машиностроение, 1975.5. Справочник по надежности //Пер. с англ. Т., 1,2,3. -М.: Мир, 1969,1970.6. ГОСТ 19152 - 73. Система технического обслуживания и ремонта

техники. Ремонтопригодность. Состав общих требований.

79

Page 42: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3.3. Мавзу: Машиналар ресурсларини коррекциялаш методлари

Режа:1. Машиналар ресурси ёки хизмат мудцатларини ўзгариши ва уни аниклаш.2. Ейилиш турлари, ейилишнинг биринчи ва иккинчи турлари учун машиналар ресурси ва хизмат мудцатларини коррекциялаш методлари.

Республикамиз ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш, жаҳон хамжамиятида ўзнинг муносиб ўрнини эгаллаш жараёнида барча соҳаларда, шу жумладан, техник иктисодий соҳаларда кишилар тафаккурида тубдан ўзгариш жараёни кечмовда. Бу жараён xxiacp арафасида амалга ошди. Мавжуд нарсани кидириш, маълум нарсани такроран очиш, килинган кашфиётни қайтадан кашф этиш керак бўлмаганидек, ўтмишдаги олимлар бажарган ишларни такрорлаш шарт эмас. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб, жамият, инсон доимо ўзининг янги мақсадларини амалга оширишнинг киска ва энг самарали йўлларини танлайди.

Жамият аъзоси бўлмиш инсонларнинг, илм ахлининг доимо бирор ишлаб чиқариш жараёнини ёки унда ишлатиладиган техник воситаларнинг ишончлилик кўрсаткичларини ошириш учун техник ва технологик жараёнларни ўрганиш, уларни такомиллаштириш ишларини амалга оширишга интилишлари табиийдир. Машина-ларни таъмирлаш ёки уларга техник хизмат кўрсатиш (ТХК) жараёнидаги харажатлар сарфини камайтириш, иктисодий ислоҳ шароитини бошдан кечираетган бугунги кундаги энг муҳим, долзарб илмий мавзулардан бири хисобланади. Техник ва технологик тараққиёт таъсири натижасида машиналар ресурсини хизмат муддатини муттасил тарзда ошириш, уларни коррекциялаш йўллари кандай? Келинг, ушбу масалани тахлил қилайлик.

Бугунги кунда машиналарни ТХК ва таъмирлашга кетадиган минимал харажатлар сарфи (Хс) бўйича улардаги алмаштириладиган конструктив ва янгиланадиган ноконструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддатини аниклаш жараёнини икки босқичга бўлиш мумкин. Уларнинг биринчи босқичида барча конструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддати аникланади. Иккинчи босқичда эса бутун бир машинанинг ресурси (хизмат муддати) аникланади.

Минимал харажатлар ва сарфлар ҳажмини график кўринишда куйидаги формула ёрдамида аниклаш мумкин [2]:

у щ +!>« - т , (1)ix

бу ерда £(„„-i)0- эҳтиёт қисмларга тегишли харажатлар йиғиндиси, сўм;£(пр- щ - техник ҳизмат курсатиш ва таъмирлаш ишларига тегишли

(эхтиёт қисмларсиз) харажатлар йигиндиси, сўм;tx - машинанинг ишлаш вақги, мото-с (га, т, км ва ҳ.к.).

80

Ux - энг кам харажатлар ҳажмини аниклаш учун илгари бажарилган хисобот натижаларидан фойдаланилади.

Машиналар, жисмоний ейилишдан ташқари, маънавий эскиради. Маънавий ейилишнинг олдини олишдаги энг кулай йўли-машинадан жадал равишда фойдаланиш, сўнг анча такомиллаш-Ганини харид килиб, ундан хам жадал фойдаланиш ва ҳ.к. Кўпчилик хорижий давлатларда янги техника бир қўлда кўпи билан 2-3 йил интенсив тарзда фойдаланилганидан кейин иккинчи қўлга сотиб юборилади. Ўрнига янгиси олинади.

Маънавий ейилиш (эскириш) ишлаб чикариш жараёнида ўз функциясини бажариш борасида ўз имкониятларини пасайтирмайди. Янги, арзон, унумдорлиги баланд ва самаралирок машиналар пайдо бўлганда иктисодий ҳолатни ўзгартириб юборади, халос.

Маънавий ейилиш икки турга бўлинади:-маънавий ейилишнинг биринчи тури - бу ишлаб чиқариш соҳасига нархи

арзонлашган машинанинг кириб келиши билан тавсифланади;-маънавий ейилишнинг иккинчи тури - ҳаракатдаги техникага нисбатан

иш унумдорлиги баланд ва самаралироги пайдо бўлиши сабабли мавжуд техниканинг кадрсизланишидир.

Агар маънавий эскирган техникалардан фойдаланиш давом этилаверадиган бўлса, маҳсулот таннархи ортиб кетади. Чунки анча такомиллашган турдаги машиналар ишлаб чикаришга кетган ўртача харажатлар хажми анча пасаяди.

Маълумки, машинанинг жисмоний ейилиши унинг мақсадга мувофиқ бўлган ресурси ёки унинг хизмат муддати билан аникланади. Маънавий ейилиш хисобга олинганда машинанинг жисмоний ейилиши содир бўлишини кутиб ўтириш ярамайди. Аксинча, маънавий ейилишнинг салбий оқибатларини бартараф этиш учун унинг ресурси ёки хизмат муддатини ўз вактида корректировка қилиш зарур. Демак, 1-чи турдаги маънавий ейилган машинани ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш истеъмолчи учун мақбул ҳисобланмайди, аксинча, уни интенсив тарзда ишлатиш зарур. Ҳали тўлиқ ейилмаган машинани яроқсизга чиқариш ва юқори таннархдаги маҳсулотларни етказиш оқибатида камоматларга йўл қўймаслик учун истеъмолчи машинанинг маънавий ейилиши туфайли, унинг корректировка килинган ресурси ёки хизмат муддатини олдиндан эътиборга олган холда коплаш фонд заҳирасини яратишга харакат килиш и лозим.

Маънавий ейилишнинг биринчи турдаги машинанинг ресурси ёки хизмат муддатини корректировка килиш учун мижоз машинадаги жами жисмоний ейилишнинг ўртача суръати канчалик кўпайганлигини билиш керак. Чунки, айнан шу суръат кийматига қараб, керакли ҳажмда, машина ўзининг ресурси ёки хизмат муддатини ишлатиб бўлгунга кадар уни янгилашга қаратилган коплаш фондини тўплаши зарур бўлади. Бундай масалани график ёрдамида ечиш анча кулай. Графикдаги машинанинг жами ейилиш (нарх бирлигида) қиймати[2]:

81

Page 43: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

л —.,= а .+ 5 > -Э Д , (2)бу ерда QM - машинанинг нархи, сўм;

£ (л -1)Й1 ~ эхтиёт кисмларга тегишли жами харажат ёки камоматлар ҳажми,сўм

Сўнг, машинанинг жами ейилиш графигига кўра, манфий бурчак р остида қўшимча O-m чизиғини ўтказамиз.Бу чизиқ машинанинг маънавий ейилиш (эскириш) суръатини ифодалайди. Q1 нуқгасидан эса O-pi чизиғига параллел бўлган O' т 1 чизиғини ўтказамиз. О1̂ 1 чизикнинг Оим’ чизиғи билан тўқнашган нуктаси Atr ra тенг бўлган корректировка қилинган (қисқарган) ресурс (хизмат мутдатини беради, демак, машинани тиклаш муддати ажратилади) ҳам At]-га мос равишда камайиши керак:

Ati=T( tgfrtga,+tgPt )•

A t,= T ( Igfi,tgcCi+tgPx

)

1-расм. Биринчи ейилиш тури учун машина ресурсини ёки хизмат муддатини корректировка килиш усули.

Иккинчи ейилиш тури учун машина ресурсини и коррекциялаш методи амалий машғулотларда кенгрок ўрганамиз.

Таянч тушунчалар: машиналар ресурси, хизмат муддати, харажатлар сарфи, машинанинг жами ейилиши, маънавий ейилиш (эскириш) турлари, уларни корректировкалаш.

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлари:1. Машиналар ресурси ёки хизмат мудцатларини аниклаш усулларини ёритинг.2. Машиналарнинг жисмоний ва маънавий ейилиши ҳамда уларнинг олдини олиш йўллари нимадан иборат?3. Маънавий ейилишнинг икки турининг моҳиятини ёритинг.4. Машиналар ресурси (хизмат муддатини) коррекциялаш графиги тахлил килинсин.5. Таъмирлаш ишларидаги машиналарнинг жами (умумий) ейилишига таъсири ёритилсин.

82

6. Техник ва технологик тараққиёт таъсири окибатида машина ресурси ёки хизмат муддатини кўшимча ошириш қийматини аниклаш графиги таҳлил килинсин.7. Техника ва технология техник ҳизмат кўрсатиш ва таъмирлаш-даги техник тараккиёт таъсирида машиналар ресурсини оширишнинг график усули таҳлил килинсин (мустакил иш мавзу си).

Фойдаланилган адабиётлар:1. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы ремонта и

надежности сельскохозяйственной техники. -М.: Колос. 1978. - 248 с.2. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. -

Киев-Донецк.: Высшая школа. 1979. -192 с.

83

Page 44: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

4 - боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ, ТАЪМИРЛАШ ВАТЕХНИК СЕРВИСНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ: ҚИШЛОҚХЎЖАЛИГИДА Ф О Й ДА. IА Н И Л АД И ГАН ТЕХНИКАЛАР ВА

ЖИҲОЗЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ

4.1. Мавзу: Дала тажрибаси методикаси (тадкикот натижаларигастатистик ишлов бериш асослари билан) нинг назарий асослари

Режа:1. Асосий тушунчалар. Дала тажрибаси методикасининг асосий

элементлари.2. Дала тажрибасини жойлаштириш вариантлари.3. Дала тажрибаларини ташкиллаштириш методлари.

Мавзунинг мақсадн: Талабаларга дала тажрибасининг ўзига хос хусусиятлари, унинг асосий элементлари, дала экспериментларини режалаштириш, ахборотларни тўплаш ва дала тажрибаларини ташкиллаштириш методларини ўргатиш.

Биринчи галда шуни таъкидпаш жоизки, дала тажрибасини ташкиллаштириш, уни ўтказиш, олинган тадкикот натижаларига ишлов бериш методини ишлаб чикишда Борис Александрович Доспеховнинг ҳиссаси беҳад катгадир. Б.А.Доспехов К.А.Темирязев номли Москва кишлок хўжалик академиясида (МҚХА) кўп йиллар мобайнида ишлаган, «Деҳқончилик ва тажриба ишлари методикаси» кафедрасини бошқарган.

Б.А.Доспехов 1927 йилнинг 10 декабрида Пенза вилояти Лунинг туманидаги Проказна қишлогида агроном оиласида тугилган. МҚХА сида 1956 й. номзодпик, 1968 й. эса докторлик диссертациясини ҳимоя килган.

Олимнинг кенг эрудицияси, астойдил меҳнати, иқгадорлилиги Б.А.Доспеховнинг илм соҳасида муваффақиятга эришишига, кенг жамоатчилик ўртасида катта хурматга эришишига имкон берди.

Унинг дала тажрибаси методикасида эксперимент™ режалаш- тиришнинг моҳияти, хусусиятлари, замонавий методлари ва назарий асослари ёритилган.

Бугун биз айнан дала тажрибалари методларини кенгроқ ўрганишга киришамиз. Бу фандаги асосий тушунчалар, дала тажрибаси ва унинг хусусиятлари ҳакида куйидагиларни билишимиз керак.

Агроинженерия - комплекс илмдир. Агар, агрономия кишлок хўжалик экинлари ҳосилдорлигини янада оширишнинг назарий асослари ва агротехник коидаларини ишлаб чиқиш билан шуғулланса — агроинженерия эса қишлоқ хўжалик махсулотларини ишлаб чиқариш жараёнларини комплекс механизацнялаш ишлари билан шугулланади.

Агрономик тадкиқотлардаги асосий методларга лаборатория (тажриба), вегетацион, лизиметрик ва дала методлари тегишлидир.

84

Агрономик тадкиқот турлари

* Лаборатория.------^Вегетация.

^Лизиметрик.•'Дала.

1-расм. Агрономик тадкикот турлари.

Улардан асосийси дала тажрибасидир. Дала тажрибаси кидириш тадкиқотларининг якуни хисобланади., У экинларга ишлов беришдаги янги усул ёки технологияга агротехник ёки иктисодий сон жиҳатдан баҳолашга имкон беради.

Агрономик илм табиат ва жамият ривожланиши қонуниятларини очиб берувчи диалектик материализм методи билан умумий билиш методига таянади. Бу илм кузатиш ва экспериментга (тажрибага) таянади.

Кузатиш - бу ходиса ривожини тадқиқотчини қизиқтирадиган томонларини сонли ва сифат жиҳатдан кайд килишдан иборат.

Эксперимент - бу тадқиқотчи ходисаларга сунъий тарзда таъсир этган холда, шароитларни ҳодиса моҳиятини яхширок аниқлаб олишга, предмет ва ходисалар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни, уларнинг келиб чиқиш сабабларини яхширок ўрганишга ёрдам беради.

Бунда таккосланадиган вариантларга контрол ёки стандарт дейилади. Тажриба ва контрол (назорат) вариантлар йигиндиси эксперимент схемасини ташкил этади.

Лабораторияли эксперимент — лаборатория шароитларида ўтказилиб, бунда таъсир этувчи ёки ўзаро таъсир этувчи омилларюшг тадкикот объектига таъсири аникланади.

Вегетацион эксперимент - назорат шароитларида (вегетацион уйларда, теплицаларда оранжерияларда, климатик камера ва бошқа иншоотларда) тажриба вариантлар ўртасидаги фарқларни белгилашга, ўрганилаётган таъсир ва ўзаро таъсирларнинг ҳосилдорликка таъсири ва унинг сифат кўрсаткичлари ўрганилади.

Лизиметрик кишлок хўжалик эксперименти - ўсимликлар хает фаолнятини тадкикот килиш, махсус лизиметрларда тупрок жараёнларининг ўсимликнинг ривожланиш динамикасини ўрганиш, натижада табиий шароитларда ўсимликнинг шикастланиши ва нам ли к баланси ва озука маҳсулотларининг таъсирини ҳисобга олишга имкон беради. У дал ада ўтказилади. Тажриба майдони хамма томондан ажратиб қўйилади (атрофдаги тупрок ва тупрок ости юзалардан). Бу эксперимент деҳқончиликда, мелиорация, тупрокшунослик, агрометеорология, физиология, агрохимия ва селекция сохасида ишлатилиб, сув балансининг экинларга таъсир этиши, озукаларнинг ювилиб кетиш-кетмаслиги, уларнинг ҳар хил климатик

85

Page 45: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

шароитларда экинга таъсир кўрсатиш даражаси, табиий шароитларда озуқа махсулотларининг атмосфера ёғиши ва суғориш суви таъсир остида харакатланиши, транспирацион коэффициентларни аниклаш ишлари билан богликдир.

Замонавий агрономия ва агроинженерияда тадқиқотларни режалаштиришнинг ва тупланган (тажрибада) ахборотларга ишлов беришнинг с т а т и с т и к усуллармуҳимаҳамиятгаэга.

Экспериментал ишлар тадқиқотчига керакли миқдорда ахборотлар тўплашга имкон бериши билан муаммонннг ўз-ўзидан ечилишига ёрдам бера олмайди, албатга. Тадқиқотчининг навбатдаги вазифаси, тупланган билимларни ягона тизимга солиш, мавжуд муаммони ечишда йўриқ бўлиб хизмат қилишга қодир бўлган и ш ч и г и п о т е з а н и асослашдир. Олинган натижалар, аксинча ишчи гипотезани йўққа чиқариши ҳам мумкин. Бу факат тадқиқот натижаларини тахлил килиш асосида амалга ошиши мумкин.

Ишчи гипотезаси ва назария ўртасида муҳим фарк бор. Билим тупланган сари асосий гипотеза тасдиқланмаслиги ва тадқиқотдан соқит қилиниши мумкин.

Назария эса, аксинча илм ривожланган сари аниқлик киритилиб ёки чекланиб боради, аммо у ўзининг бош холатини ва у ёки бу даражада абсолют ҳақиқат гавҳари даражасига кириб боради.

Мақсадга мувофиклик ва оптималлик, тажрибанинг ҳаққо-нийлиги- булар тадқиқотдаги асосий талаблардан хисобланади. Қосилдорлик ва кишлок гўжалик экинларининг сифати - тажриба вариантларидаги ўрганилаётган объект тавсифининг объектив кўрсаткичи хисобланади.

Тажриба ўтказишда ҳар бир эксперимент уч хил хатоликларга дуч келади: тасодифий, систематик ва кўпол хатоликларга.

Дала тажрибаларини жойлаштириш вариантлари. Дала тажрибаларини ўтказишда вариантлар сони ошган сари, тажрибага ажратилган ер майдони хам ошиб боради. Улари сони ошган сари ернинг хосилдорлиги хилма-хил бўлиб, сифатли натижалар олиш имконияти хам шу даражада камайиб бориш тенденциясига эга. Тажрибадаги такрорланишлар сони ошган сари, тажрибада олинган хатолик даражаси хам камайиб бориш танденциясига эга.

Тажрибадаги хатоликлар такрорланишлар 4-6 маротабагача оширилганда анча камаяди (2-расмга қаралсин).

Кўп факторли экспериментларни ўтказишда 2-3 марта такрорланишлар энг оптимал хисобланади.

Делянка майдони 125 250

86

10

98

£ 6 S 5*§ л К 4«5н

. 7 ^-—-71---- ei' А I 11----§71---5,1

*■

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Такрорланишлар сони

делянка майдонинйнг кўпайиши; такрорланишлар сонининг ортиши.

2-расм. Такрорланишлар (делянка майдони 25 м2 га тенг ўзгармаган холда) ва делянка юзаларининг ортиб

боришининг тажрибадаги хатоликка (Ремер бўйича) таъсир этиш диаграммаси.

Таянч тушунчалар: Агрономии тадқиқот турлари, лаборатория, вегетацион, лизиметрик эксперимент (тажриба) турлари, тажриба хатоси, уни камайтириш йўллари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун тест (тест) саволлари:1. Дала тажрибасининг асосий элементлари ёритилсин.2. Агрономше тадқиқот турлари ёритилсин.3. Кузатишдан мақсад нима?4. Экспериментдан мақсад нима?5. Лаборатория экспериментинингмоҳияти ёритилсин.6. Вегетацион экспериментнннг моҳияти ёритилсин.7. Лизиметрик қишлоқ хўжалик экспериментининг моҳияти ёритилсин.8. Экспериментдаги такрорланишлар сони хатоликка қандай таъсир этиши мумкин?9. Кўп факторли экспериментларни ўтказишда оптимал тарорланишлар сони қанча бўлиши лозим?

Фойдаланилган адабиётлар:1. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. -М.: Агропромиздат, 1985. -

351 с.2. Проведение мнофакторных опытов с удобрениями и математический

анализ их результатов. —М.: ВАСХНИЛ, 1976, -111с.87

Page 46: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3. Митропольский А. К. Техника статистических вычислений,—М.: Наука, 1971 -576 с.

4. Финни Д. Введение в теорию плпнирования экспериментов. Пер. с англ. -М.: Наука, 1970, -280 с.

4.2. Мавзу: Эмпирик ва назарий тақсимотлар, гипотезаларни текширишиинг статистик методлари.

Режа:1. Эмпирик ва назарий тақсимотлар, уларнинг сонли кўрсаткичларини

аниклаш методлари.2. Гипотезаларни текширишнинг статистик методлари: таксимот

парамегрларининг t, ҳ2 ва Ғ мезонлар асосида баҳолаш методлари.

Мавзунинг максади. Талабаларга эмпирик ва назарий таксимот-лар, гипотезаларни текширишнинг статистик методлари, тақсимот параметрларини баҳолаш мезонларини ўргатиш.

Статистик математик йўналишида Ф.Гальтор, К.Пирсон, В.Госсет, Р.Фишер ва бошқалар А.Кетле, Ф.Гальтон (1822-1911) ғояларини кенгайтирганлар. К.Пирсон (1857-1936) корреляция назариясини анча такомиллаштирди ва элементар структуралардаги (бир хил ахборот манбаларида) хусусият вариацияларини ифодаловчи таксимот эгри чизиқлари тизимини тавсия қилди. К.Пирсон томонидан гипотезаларни баҳолашда кенг қўлланиладиган мезонни (критерийни) (х2- хи квадрат) ишлаб чиққан. В.Госсет (1876-1937) илмий амалий-ахдмиятга эга кам ҳажмли выборкалар (танловлар) назариясини ишлаб чиққан. Унинг «Биометрика» номли инглиз журналида «Стьюдент» тахаллуси билан илмий мақолалари чоп этилган. Математик статистика ва дисперсион тахлилнинг ривожланишига Р.Фишер (1890-1962) катга ҳисса кўшган. Статистик назария ривожига В.Н.Борткевич (1868-1931) сезиларли ҳисса қўшган. Бу соҳага Россия олимларвдан К.И.Арсеньев (1789-1865), В.С.Порошин (1809-1868), Д.П.Журавский (1810-1856) ва бошқалар ўзларининг оригинал ишлари билан сезиларли из қолдирганлар.

Тўпланган ахборотларга ишлов бериш жараёнида дастлаб эмперик, сўнгра эса назарий таксимот графиклари қурилиб, тегишли тахлил амалга оширилади.

Гурухлар интервали киймати куйидаги нисбатда аникланади:

гурухлар сони К

Таксимот гистограммаси ва вариацион эгри чизиги 1-расмда тасвирланган

1-расм. Таксимот гистограммаси (1) ва вариацион эгри чизиги (2).

Тақсимотнинг сонли ўзгаришини тасвирловчи асосий статистик характеристикаларга ўртача арифметик қиймат (*), дисперсия (о2), стандарт силжиш (о), ўртача арифметик қиймат хатолигн (ох), вариация коэффициеити (V) ва ўртача танловнинг нисбий хатолиги (ах%) ни кўрсатиш мумкин:

х = £Х / п;

К = 2 • 100%;X

(Т [сг*~^ " ^ " V п ’

S-.X

Сифат ўзгариши. Бунга хусусият улуши (Р;), ўзгарувчанлик кўрсаткичи (а), вариация коэффициеити (V) ва танлов улушининг хатолиги (Vp) киради:

CT~ 4 P i 'Рг 'Рз ' —Рг> бу ерда рь р2, . •., рк - умумий кўрсаткичдаги хусусият улуши;

к-хусусият градацияси сони.

к>2 бўлганда:

89

Page 47: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

l g J __l g p I + l g p z + - + l g p , .к _____ }

<у = ->]р'Я', cr = д/0,10 0,90 = 0,30 (ёки 30%)

бу ерда р ва q - хусусият улуши бирлик қисмида ёки процентда;

буерда N-танлов ҳажми.

<rP=-Jp-q/N-Назарий P±cjp интервалида р (ёки q) ни учратиш эҳтимоллиги 68%

яқинини, р±2ор-95% ва р±Зор интервалида эса - 99% яқинини ташкил килади.

Статистик ишончлилик ёки эхтимоллик даражаси (Р) маълум уртача стандарт оғиш қийматига эга (ц+to. соҳасида). У берилган эхтимолий қийматдан огиш эҳтимоллигини тасвирлайди. Pi=l- Р. Демак, эхтимоллик даражаси қанча баланд бўлса, аҳамиятлик даражаси шунча кам, ва аксинча бўлади.

Агрономик тадқиқотларда 0,95-95% ва 0,99-99% бўлиб, уларга 0,05-5% ли ва 0,01-1% ли аҳамиятлилик даражалари тўгри келади. Буларга ишонч эхтимолликлари ҳам дейилади. 0,99-99% эқтимоллигида хатоликка йўл қўйиш даражаси 0,01-1% ёки 100 га 1 дир.

Назарий тақсимотлар асосида баъзи гипотезаларни текшириб кўриш учун статистик критерийлар (мезонлар) ишлатилади.

Бунга кўпроқ нормал (Гаусс) тақсимотларга таянилади ёки ундан ҳосил қилинадиган бошқа маҳсус тақсимот қонунларидан (t, ҳ2, Ғ-тақсимоти, Пуассон тақсимоти) фойдаланилади. Кузатиш натижаларининг умумий часготаларини ўрганишда эмпирик ва назарий тақсимотлардан фойдаланилади.

Э м п и р и к т а қ с и м о т - б у тўпланган ахборотларнинг ўлчаш натижаларининг тақсимотидир, масалан ўсимликнинг баландлиги ва массаси бўйича тақсимоти, ейилиш қийматлари ёки массаси ва бошқалар. Унинг асосида маълум математик қонуниятлар ётади, яъни кўп маротаба кузатишлар сонида (п—>оо), у баъзи назарий таксимот билан тавсифланади.

Н о р м а л ёки Гаусс тақсимоти узлуксиз х-эҳтимолий функцияси тақсимоти бўлиб, у куйидаги формула билан тасвирланади:

90

бу ерда у-эгри чизиқ ординатаси ёки эхтимоллиги;ц-ўртача генерал киймат (математик кутиш); a -генерал ахборотларнинг стандарт огиш даражаси (п—*оо);я ва е-константалар (71=3,14; е=2,72).

-За -2 а -с (J. +с +2о +3ст 2-расм. Ҳар хил а-кийматидаги нормал таксимоти чегараларини

(юзаларини) графикда тасвирлаш схемаси.

Нормал таксимотлар учун қуйидаги тақсимотлар хосдир:- ц+сг оралигида барча кузатишларнинг 68,26%и ётади;- ц±2а чегараларида барча эхтимолий қийматларнинг 95,46% и ётади;- ц±3а интервали кузатиш қийматларининг 99,73% ини,

демак, амалда барча қийматини ўз ичига олади.Дала, вегетацион ҳар хил кузатиш ёки кишлок хўжалигида

фойдаланилаётган конструктив элементларнинг ейилиш қийматлари кўп ҳолда симметрик нормал тақсимотларга бўйсинади. Улар баъзида нормал, яъни симметрик ҳолатдан анча фарқланиши - ассимметрик, ёки энгашган кўринишга эга бўлиши мумкин.

Ассимметрик мусбат (ўнг томонли) ёки манфий (чап томонли) бўлиши ҳам мумкин. Нормал таксимот энг кўп тарқалган.

Нормал тақсимот қонуни п>20-30 бўлганда намоён бўлади.Лекин, кўпчилик холларда экспериментатор тор чегараларда ўлчаш

ишларини бажаришга тўгри келади; ўз хулосалари кам танлов асосида асослаши мумкин. Кам сонли кузатишларда олинган натижа қийматлари бир- бирига я кин бўлиб, кўп фарқ килишликлар кам намоён бўлади. Масалан, 4-6 марта такрорланишлар пайтида катта фарқлар кузатилмайди.

Бундай холларда ўз хулосаларида тадқиқотчи нормал таксимот мезонлари билан чекланиб қолмаслиги керак.

91

Page 48: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Кам сонли танловларни тахдил қилишда Стьюдент тақсимотидан (яъни t- таксимотидан) фойдаланиш тавсия этилади. Бу тақсимот инглиз статисти ва кимёгари В.Госсет томонидан 1908 йил кащф этилган, кейинчалик бу тақсимот Стьюдент (ингл. Стьюдент - студент, В.Госсетнинг псевдоними) деб номланган. Уртача танловлар учун Стьюдент тақсимоти куйидагича аникланади:

s_ х~М_ х-М— az п

Стьюдентнинг t-мезони [1] да илованинг 1 -жадвалида келтнрилган. Кам танловларга ишлов беришда Стьюдент мезони муҳим аҳамиятга эга. Бу усулда ц ва ст билиш шарт эмас.

n-сонли танловга ишлов беришда х ва с ларни баҳолаш етарли ҳисобланади.

Фишер тақсимоти. Агар нормал тақсимот ахборотларидан nl ва п2 га тенг бир-бирига боғлиқ бўлмаган иккита танлов олинса, эркинлик даражалари )ч=Пг1 ва Х2=п2-1 га тенг бўлган холатидагн ва о 2 дисперсиялари ҳисобланганида дисперсиялар нисбатини куйидагича аниклашимиз мумкин: ~=ai2/a22.

Бунда дисперсиялар нисбатидаги суръатидаги дисперсия қиймати катга килиб танланади, шу боисдан ~>1.

Ғ-таксимоти эркин даражалари (X] ва Х2) сонига боглиқ (Ғ-тақсимоти қонуни Р.А.Фишер томонидан кашф килинган). Ғ-нинг назарий қийматлари [1] д а т 2-3-иловаларда такдим этилган.

Стьюдент тақсимоти t-тақсимотининг хусусий холатидир, яъни:t = 4 F .

X - тақсимоти. х2 - тақсимот қонунини (хи - квадрат тақсимот қонуни) К.Пирсон кашф килган. Хи - квадрат функциясидан олинган эгри чизик тақсимоти:

(f-F)2х = Z --------- ;

ғбу ерда f-ҳақиқий ва F-танлов объектлари сонларининг гипотетик часготалари. Уларнинг (f ва Ғ ларнинг) кўриниши кўпроқ эркинлик даражалари сонларига боғлиқ.

Гипотеза маъкул деб топилмайди, агар х2;да>х2„азар, ва маъкул деб топилади, қачонки ҳ21ак<ҳ2вазар шарти ўринли бўлса.

Бирор ходисанинг содир бўлиши кам эҳтимолликка эга бўлган ҳолатларда Пуассон тақсимотидан фойдаланилади.

Пуассон тақсимоти куйидаги ифода ёрдамида аникланади:

92

а* е 2Рх = -

бу ерда Рх- х кийматининг эхтимоллиги; х-кам содир бўладиган ходиса сони; а-ҳар бир катга гурухдаги кам ходисанинг ўртача сони; х!-1 дан х оралигидаги сонлар кўпайтмаси (факториал); факториал ноли 1 га тенг: 0 !=1; е-натурал лагорифм асоси (е=2,72).

Агар ўртача а қийматида х ходисаси Пуассон қонунига бўйсунадиган бўлса, у холда х=0, 1, 2, 3 ва ҳ.к. эхтимолий қийматлар тегишли равишда куйидагига тенг:

Pr. o = ^ Y - = e - ‘ ; , Р ^ = а - е - ° ;

Р*=2 ~ 2 ; Рх=3 6 'Пуассон тақсимоти факат бфта - а (ўтача қиймат) билан аникланади.Бу тақсимотнинг дисперсияси ўртачага тенг, яъни сг2=а.Пуассон тақсимоти биномиал тақсимотнинг хусусий ҳолати хисобланади.

Бином (р+q)" даги р ниҳоятда кам, q эса чексизликка интилади. Унинг график кўриниши ассимметрик эгри чизиқ билан ифодаланади, ходисалар эхтимоллиги кам бўлган сари, графикнинг ассимметриклиги шунча катга бўлади.

Бундай тақсимотга уругли дон таркибидаги бегона ўтлар сони, хисоблаш камерасидаги клеткалар сони, тўрт-беш эгизакларнинг туғилиши мисоллар бўла олади.

Таянч тушунчалар: Эмпирик ва назарий тақсимотлар, уларнинг сонли кўрсаткичлари, уларни хисоблаш методлари, сифат ўзгаришларини баҳолаш, нормал, Стьюдент, Фишер, Хи-квадрат, Пуассон тақсимотларини аниклаш методлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари:1. Гурухлар интервалини кандай аникланади, унга тегишли формула

ёзилсин? Мисоллар келтирилсин.2. Нормал тақсимот гистограммаси ва вариацион эгри чизиги чизилсин ва

тахдил килинсин.3. Тасодифий қийматларнинг сон кўрсаткичларини аниклаш формулалари

ёзилсин ва тахдил килинсин.4. Тасодифий қийматларнинг сифат ўзгаришларини қандай бахолаш

мумкин, формуласи ёзилсин ва тахлил қилинсин?5. Статистик ишончлилик ёки эхтимоллик даражасини қандай бахолаш

мумкин, тегишли формула ёзилсин?6 . Назарий тақсимотлар асосида кабул килинган ишчи гипотезаларни

текширишнинг кандай методларини биласиз?

93

Page 49: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

7. Ҳар хил ст-қийматларидаги нормал (Гаусс) тақсимоти билан чекланган кузатиш юзаларини графикда қандай тасвирлаш мумкин?

8. Гаусс, Стьюдент, Хи-квадрат, Пирсон тақсимот қонун-ларининг қўлланиш соқалари ёритилсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. -М.: Агропромиздат, 1985. -

351с.2. Митропольский А.К. Техника статистических вычислений. -М.: Наука,

1971.-576 с.3. Проведение многофакторных опытов с удобрениями и математический

анализ их результатов. —М.: ВАСХНИЛ, 1976, -111 с.4. Снедекор Д.У. Статистические методы в применении к исследованиям

в сельском хозяйстве и биологии/Пер. с англ. -М.: Сельхозгиз, 1961, -497 с.5. Финни Д. Введение в теорию планирования экспериментов. Пер. с

англ. -М.: Наука, 1970, -280 с.

4.3. Мавзу: Дисперсион таҳлилнинг методологик асослари.

Режа:1. Дисперсион тахлилнинг амалий аҳамияти ва қўлланиш соҳалари.2. Дисперсион тахдилни амалга ошириш босқичлари.

Мавзунинг мақсади. Талабаларга дисперсион таҳлил бўйича тушунчалар бериш ва ундан амалда фойдаланиш методини ўргатиш.

Амалий тадқиқот ишларига дисперсион тахлил инглиз олими Р.А.Фишер томонидан киритилган. У ўртача квадратлар (дисперсиялар) нисбатининг куйидаги тақсимот қонунини кашф қилди.

« 2Уртача танловларнинг уртача квадрата Oi-----------------------------------------------------------= ~ Т = ҒФ 'Объектларнинг ўртача квадрата стгДисперсион тахлил экспериментни режалаштириш ва унда олинган

натижаларга ишлов беришда қўлланилади.Илгари математиканинг тадқиқот ишларидаги вазифаси фақат

эксперимент натижаларига ишлов беришдан иборат деб келинган бўлса, Р.А.Фишернинг кашфиёти бу фикрни мутлоқ ўзгартариб юборди. Ҳозирги кунда олинган натижаларни дисперсион тахлил килиш ва уларни математик интерпретация (тал кин) килиш — экспериментаторни қизиқгирадиган саволларга муваффақиятли жавоб олищдаги бажарилиши зарур бўлган мухим шартлардан хисобланади.

94

Шу боис дисперсион тахлил асосларини билмай туриб замонавий экспериментни режалаштириб бўлмайди.

Дисперсион тахлил килишда ягона статистик комплексга эга бўлган ва махсус жадвал кўринишидаги бир қанча танловларга (вариантларга) бирданига ишлов берилади.

Статистик комплекс структураси ва кейинчалик унинг тахдили эксперимент схемаси ва методикаси билан аникданади.

Дисперсион тахлилнинг мохияти шундаки, бунда умумий квадратлар йиғиндиси ва эркинлик даражасининг умумий сони қисмларга - эксперимент структурасига мос равишда компоненлага ажратиш хисобланади, ҳаракатлар муҳимлиги ва ўрганилаётан омилларнинг ўзаро таъсирлари Ғ-критерияси (мезони) бўйича баҳоланади.

Агар, бир қанча ўзаро боғлиқ бўлмаган, масалан, е-вариантлардаги вегетацион тажрибадаги танловлардан иборат бўлса, натижавий ўлчанадиган умумий квадратлар йиғинди кўринишидаги хусусиятнинг (Су) ўзгарувчанлиги иккита компонентларга ажратилади: танловлар (вариантлараро) Cv ва Cz варирс/вкаланишлар (ўзгартиришлар).

Демак, хусусият ўзгарувчанлигининг умумий шаклини куйидагича тасвирлаш мумкин:

Су = Cv + Cz .■

Эркинлик даражаларининг умумий сони (N-1) хам икки қисмга - (е-1) ва (N-e) вариантларидаги эркинлик даражаларига ажратилади:

N-l=(e-l)+(N-e) .•Агар дала тажрибасида умумий назорат шартига боғлиқ бўлган n-га

тенгташкиллаштирилган такрорликлар мавжуд бўлса, квадратларнинг умумий йиғиндиси уч хадга ажратилади: такрорлик ўзгаришлари Ср, вариантлар Cv ва эхтимолий Cz ларга.

Бундай холатларда умумий даражапар сони:Cy=Cp+Cv+Cz;(N-l) = (n-l)+(e-l)+(n-l)(e-l).

Дастлабки махсус жадвалдан Р, V ва £Х лар аникданади. Кейинчалик:1) Умумий кузатишлар сони N=en;2) Корректировкаловчи фактор (тузатиш) С=(£Х)2: N;3) Умумий квадратлар йиғиндиси СУ=£Х2-С;4) Такрорлаш учун квадратлар йигиндиси Ср=^Р2:е-С;5) Вариантлар учун квадратлар йигиндиси Cy=£V 2 : п-С;6) Хатоликлар (қолдиқ) учун квадратлар йигиндиси Cz=Cy-Cp-Cv

аниқланади.Сўнгра, натижада иккита ўртача квадрат (дисперсия) топилади:

95

Page 50: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

СмВариантлар учун Sv2 = ------ ва

е-1

Czхатоликлар учун S2 = --------- .

(п-1Хе-1)Айнан шу ўртача квадратлар ўрганилаётган факторларнинг муҳимлигини

бахолаш максадида дисперсион тахлилда фойдаланилади. Келинг, қуйида дисперсион тахлилга мисол тариқасида бир одций мисолни кўриб чиқайлик.

Фараз қилайлик тажрибада куйидаги ҳосил олинган бўлсин (1-жадвал) (г/идиш).

1-жадвал.Тажриба натижалари ___________________

Вариантлар Ҳосил, X Вариантлар бўйича йигинди,

V

Вариантлар бўйича ўртача, xv

1. 7795 28 7=х,

2. 3153 12 З=х3

Умумий йиғинди: 40=7Х 5=х

Умумий квадратлар йиғиндиларининг оғиш даражасини аниқлаймиз:

Су = (Х-х)2 =(7-5)2+(7-5)2+ .. .+(3-5)2 = 48.

Ҳар бир кун X варианти учун квадратлар йиғиндисининг оғиш даражасини топиш учун ҳосил жадвалида тегишли вариантларнинг ўртача қийматларини кўямиз (биринчи вариантда 7 ва иккинчисида 3) (2-жадвалга каралсин).

Ҳақиқий кўрсаткич X нинг ўртача вариантлар бўйича ўртача ху-ларни қўйиб биз вариантлар ичидаги (такловлардаги) тасодифий вариацияларнинг ҳосил бўлишига йўл қўймаймиз.

Вариантлар учун квадратлар йигиндисинниг оғиш даражасини куйидаги ифода билан топамиз:

Cv =Z(xv-x)2 = (7-5)2+(7-5)2+ .. .+(3-5)2 = 32.Умумий ўзгартириш ва вариантлар ўзгаришлари ораликларида айирма

хатоликка тегишли квадратлар йиғиндисини беради:

Сг = Су-Су = 48-32 = 16.

96

Тажриба натижалари2-жадвал

Вариантлар Ҳосил, X Вариантлар бўйича

йиғиндилар, V

Уртача, х

1. 7777 28 7=xi

’ 2 . 3333 12 З=х3

Умумий йиғинди: 40=1Х

Умумий эркинлик даражаси сони N-1 =8-1=7 хам иккига ажратамиз: е-1 варианти учун:2-1=1 ва хатолик учун N-e=8-2=6.

Ҳақиқий муҳимлик мезонини топиш учун иккита квадратлар ўртасини (дисперсия) аниклаймиз: /

- вариантлар учун

32Sv2 = ---- = ------ =32,0;

е-1 2-1

- хатолиги учун

Cz 16 S2 = ------=--------= 2,66.

N-e 8-2

Муҳимлик мезонини аниқлаймиз:

ov2 32,0 Ғф=------= --------- =12,03.

a 2 2,66

Буни Ғо5=5,99 (буни [1] даги илованинг 2-жадвалдан топамиз) -дан топиб вариантлардаги

1-эркинлик даражаси, хатолиги учун эса 6-эркинлик даражаси (махраж) билан солипггирамиз. Нолдаги статистик гипотеза Н„: вариантлардаги ўртачалар орасида муҳим фарқлар йўқ, Ғф>Ғ05 шарти ўринли эмас. Демак, xi ва х2 ўртача танловлар 5% ли муҳимлик даражасида ҳосилдорлик бўйича сезиларли даражада фарқ қилмайди.

Сезиларли фарқ даражасининг энг кичик қийматини аниклаймиз:

97

Page 51: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

СККт = t№a d = t0̂ 2 <гг :п = 2.45,12 • 2 ,66:4 = 2,8.

Назарий мезон киймати tos=2,45 ни [1] нинг 1-иловасидан 6-эркинлик даражаси ва 5% мухимлиги учун аниклаймиз.

Ўртача кийматлар айирмаси:d = Х]-Х2 = 7-3 = 4 г/идиш.

Бу СК+ дан кўп, яъни d>CK+ ва демак, ўртачаси муҳим фарқ қилади.Бир ва кўп факторли тажрибаларни дисперсион тахлил қилиш методлари

амалий машғулотларда ўрганилади ва тегишли амалий кўникмалар ҳосил қилинади.

Таянч тушунчалар: Дисперсион таҳлил, моҳияти, қўлланиш соҳалари, уни ҳисоблаш боскичлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари:1. Дисперсион таҳлилга қандай олим катга ҳисса кўшган, у агроинженерия соҳасида қандай аҳамиятга эга?2. Статистик қийматларнинг умумий ўзгарувчанлиги қандай ифода ёрдамида аниқланади?3. Дисперсион тахдилда вариантларнинг эркинлик даражаси қандай аниқланади?4. Дисперсион тахлил босқичларига мисол келтирилсин.5. Т адқикот параметрининг муҳимлик мезони қаидай аниқланади?6. Сезиларли фарқланишнинг энг кичик қиймати кандай аниқланади?

Фойдалаиилган адабиётлар1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. -М.: Агропромиздат, 1985. -

351 с.

4.4. Мавзу: Дисперсион тахлилда корреляцион, регрессной ва ковариацион бахолаш ва пробит тахлил асослари.

Режа:1. Корреляцион, регрессион ва ковариацион бахолаш методлари,

уларнингқўлланиш соҳалари, ҳисоблаш, баҳолаш босқичлари.

2. Пробит-тахлилнинг қўлланиш соҳалари ва уларни янада соддалаштириш усуллари.

Мавзунинг мақсади: Талабаларга корреляцион, регрессион ва ковариацион тахдил, пробит-тахдил тўгрисида тушунчалар бериш, улардан фойдаланиш, хисоблаш методаларини ўргатиш.

Дехкончилик соҳасидаги тадқиқотларда аниқ ва белгиланган функционал алокали ишлар кам учрайди. Кўпчилик ҳолларда ҳар бир X хусусиятига бир эмас, балки мумкин бўлган кўп Y-хусусиятидаги қийматлари, яъни уларнинг

98

таксим оти тўғри келиши мумкин. Бу каби боғланишлар оммавий ходисаларни ўрганишда кўп учрайди, уларга функционал хусусиятлардан фарқлироқ стохастик (эхтимоллик) ёки корреляцион боғланишлар дейилади.

Корреляцион боғланишларни ўрганишда икки хилдаги асосий масала - алока шакли масалалари ҳосил бўлади. Алоқа зичлиги ва алоқа шаклини ўлчаш учун корреляция ва регрессия дейилувчи махсус статистик усуллардан фойдалаиилади.

Корреляция шаклан тўғри чизиқли ва эгри чизиқли, йўналиши бўйича эса тўғри ва тескари бўлишлари мумкин (1-расм).

1-расм. Корреляцион боғланиш турлари.

Агар иккита хусусият ўртасидаги боғланиш тадқиқот килишда корреляцион ва регрессион алоқага оддий, уч ва ундан кўп хусусиятлар ўрганилаётганда эса мураккаб (кўп ҳадли) алоқа дейилади.

Замонавий тадкикот ишларида (биология, агрономия, машиналар ишончлилиги) регрессион ва ковариацион (мураккаб) тахлилпар кенг кўлланилади.

Функция ва аргумент оралигидаги алоқа регрессион тенглама ёки корреляцион тенглама билан ифодаланади.

Оддий регрессия тенглама қисқача y=f(x) кўринишида, мураккаб бўлганда эса y=f(x, z, v...) кўринишида белгиланади. Алоқа зичлигини (кучини) баҳолашда корреляция коэффициентлари ва корреляцион муносабатлардан фойдаланилади.

Экспериментни аниклаш ишларида корреляция, регрессия ва дисперсион тахлилни биргаликда қўллашга ковариацион тахдил дейилади. Ковариация сўзи корреляция сўзининг дастлабки икки харфи ва вариация сўзидан тузилган.

Квариацон тахлилнинг моҳияти қуйидагидан иборат. Агар натижавий хусусият “Y” ва эксперимент таркибига таъсир этувчи ўрганилмаётган хусусият “X” оралигида сезиларли чизикли алоқага ўрин бўлса, у ҳолда ковариация методи ёрдамида X хусусиятга нисбатан тажрибани ўтказиш шароитини статистик томондан корреляциялаш (тўғрилаш) мумкин ва шу тариқа экспериментда йўл қўйилган хатоликни сезиларли даражада

99

Page 52: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

камайтиришимиз мумкин ва ўрганилаётган ходиса тўғрисида кўпрок ахборот олишимиз мумкин.

Чизиқли корреляция ва регрессия тўғри чизиқ тенглама y=a+bx билан ифодаланади. Бу тенглама X даги регрессия «У» тенгламаси дейилади. Бундаги «Ь» - тенгланувчи регрессия коэффициеити «X» аргументига «У» функцияси пропорционал равишда ўзгариш тенденциясига эга (2-расм).

Аргумент функцияси ўсиб бориши бир хилда ўзгариб бормаган ҳолда эгри чизиқли регрессияга эга бўламиз.

Агар X киймати ошиб борганда Y нинг ўртача киймати пропорционал тарзда ортиб борса, бундай корреляция ёки регрессияга мусбат ёки тўғри, агар аксинча X ошган сари Y нинг ўртача қиймати камайса - унга манфий ёки тескари корреляция ёки регрессия дейилади.

2-расм. Мусбат корреляцион боғланишнинг график кўриниши.Мусбат корреляцион богланишнинг график кўриниши 2-расмда

тасвирланган.Корреляцион алоқа зичлигини (кучини) ва «X» билан «У» нинг йўна-

лишини аниклашда корреляция коэффициента ишлатилади, ва «г» ҳарфи билан белгиланади. У б- ўлчам бўлиб, -1<г<+1 чегаралар оралигида ўзгариб боради. Корреляция коэффициента куйидаги формула билан ҳисобланади:

. Y(x-*)(r-y)_~ jfJ x -x fZ iY -y )1'

Ёки

X' " (I /2 'Агар г<0,3 бўлса, хусусиятлар ўртасидаги корреляцион богланиш бўш,

г=0,3-0,7 - ўртача, r>0,7 - богланиш даражаси кучли хисобланади.Танловдаги корреляция коэффициеити ишончлилигини баҳолашда унинг

хатолиги ва муҳимлик мезони хисобланади.Корреляция коэффициентининг стандарт хатолигини куйидаги ифода

билан хисоблаш мумкин:

бу ерда а г - корреляция коэффициента хатолиги; г - корреляция коэффициеити;

100

п - танловлар сони, яъни корреляция коэффициеити аникланаётган киймат жуфтлари сони.

Объектлар сони “п” ошган сари стг камаяди, г ни аниқлашдаги аниклик эса ортиб боради.

Корреляция коэффициентининг муҳимлик мезони куйидагича аникланади:

tr = г/ст2.Агар ^ naK>tHM бўлса, у ҳолда корреляцион алоқа мухим, tr raK<tHa3 - муҳим

эмас. t киймати Стьюдент жадвалидан топилади, 5% ли миқцор қабул килингани ҳолда.

Кўникма ҳосил килиш максадида, келинглар, куйидаги мисолни тахлил қилиб кўрайлик.

Мисол. Лён ўсимлигининг фузариоз касаллиги билан касалланган (Y) берилган интервал оралиғига (X) боғлиқ холда - бир хил экилган майдони учун олинган натижалар корреляцион тахлил килинсин.

Бчиш:1. Ҳисоблаш жадвали тузйлади, ёрдамчи маълумотлар хисобланади ва

уларни 1-жадвал кўринишига келтирамиз.Ундан куйидаги кўрсаткичларни аниклаймиз:х = (х):п = 39:10 = 3,9 йил;у = (у):п = 440:10 = 44%;(Х-х) =Х2-(х)2:п =189-(39)2:10 = 36,9;(У-у)2 =У2-(у)2:п = 27348-(440)2:Ю = 7988;(Х-х) (У-у) = XY - (ху):п = 1182-(39*440):10 = -534.

1-жадвалКорреляцион тахдил килиш учун ёрдамчи қийматларни қисоблаш._____

Жуфт тартиб раками

Хусусият кийматлари X2 Y1" .. XYX, йиллар Y, %

1 1 88 1 7744 882 2 76 4 5776 1523 2 70 4 4900 1404 7 5 49 25 355 6 12 36 144 726 5 28 25 784 1407 3 45 9 2025 1358 4 45 16 2025 1809 6 9 36 81 5410 3 62 9 3844 186

Ииғинди 39=Ух 440=£у 189=Хх2 27348=Xyi 1182=ХхуN=10

2. Корреляция, регрессия коэффициеити ва У нинг X бўйича регрессия тенгламасини аниклаймиз:

, =J £ 4 ± . =

101

Page 53: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Y = y+byx (Х-х) = 44+(-14,4)(X-3,9) = 100,2-14X.3. Хатоликларни, муҳимлик мезонини ва г, by* лар учун ишонч

интервалларини ва Н0 ни текшириб кўрамиз:

1ТГ7 J E oZ = o,07;\ п - 2 V 10-2

А=п-2=10-2=8; to5=2,31;r±to5-or=-0,98±2,31-0,07 = -0,98±0,16(-1,00:0,82);

bxy±to5-aB =-14,4±2,31-1,02 = -14,2±2,4 (-16,8:12,0).

Ноллик гипотеза асоссиздир (tx>tos).4. Топилган регрессия тенгламаси бўйича Y нинг ўрталанггирилган

назарий қиймати ёки X нинг иккита чекка қийматларини ҳисоблаймиз ва X бўйича регрессия Y чизиғини қурамиз.

Yx=1 =100% - 14%xl = 86%;Yx=7 = 100% - 14%x7 = 2%.

Топилган нуқта (1;86) ва (7;2) ларни графикка тушурамиз ва тўғри чизиқ билан туташтирамиз.

Экинлар оралиғидаги ўсимликнинг Х-бўйича Y-регрессияси фузариоз билан касалланиш ўртасидаги муносабат тескари богланиш ҳоссасига эгалигига ишора этади.

Интервал оралиғини 1 йилга ошириш касалланиш даражасини ўртача 14% га пасайтиради.

1-жадвал ва график кетма-кет дастлабки кунларни олиб ўтади ва асосий статистик кўрсаткичларни ифода этади.

Айланалар билан олинган нуқгалар тўгри чизиқли регрессияга яхши ётишлигини кўрсатади.

Пробит тақлил махсус статистик метод сифатида дала экинларидаги зараркунандаларга, касалликларга ва бегона ўтларга қарши кимёвий ёки биологик кураш жараёнларида кенг ишлатилади.

Маълум турдаги зараркунандалар инцектицидлар ёки нурланишларнинг маълум дозаларидан бутунлай нобуд бўлиш хусусиятига эга. Уларни нобуд килиш дозасиси (LD ёки CD) ўлчаш қийин. Улар баъзи турли катта дозаларда ҳам нобуд бўлмаслиги мумкин. Уларни бирданига 100% нобуд бўлиш дозасини ўрнатиш кўп ҳолда иқгисодий томондан катга молиявий харажатлар сарфи билан боглиқ. Амалиётда мавжуд барча хашоротларнинг 50% и нобуд бўлишга мўлжалланган дозасини қабул қилиш етарли ва буни LD50 (ёки CD50) билан белгилаш қабул қилинган (LD - летальная (ўлиш)

дозаси ёки CD - смертельная (ўлдириш) дозаси). 50% ҳашоротлар бошининг нобуд бўлиш бўлмаслигини статистик йўл билан аниқланади.

3-расм. Зараркунандаларнинг нобуд бўлиш фоизининг

инцектицид дозасига боғлиқлик графиги.

Бу усулда аниқланган график 3- расмда тасвирланган. Бу графикни тўғри чизиққа ҳам (4-расм) транс- формациялаш мумкин. Эгри чизиқни тахдил килишда анча кийинчиликлар

■i* туғдириши мумкин.Дом

Унинг учун ўрганилаётган препарат (ёки нурлантириш) дозаси логарифмини обсцисса ў ^ га , ордината кузатишдаги ўқига эса хашоротларнинг улушини фоизда қўйиш мумкин. Бу каби шартли эхтимолий қийматларни трансформациялашга пробит - тахлил (ингл. probility unit - эхтимолий бирлик) дейилади. Бундай фоизга мос нобуд бўлиш боғланишини 2-жадвалдан аниклаш мумкин.

2-жадвал.Интексидни пашшаларга таъсир қилишини синаш натижалари

Доза (концентрация, мг/л) Д

Уртачаулиши

(%)

Дозалар ва ўлиш фоизларининг трансформацияланган кийматлари.Lgfl(Xyim) Пробит киймати (Y

ЎКИ)250 13 2,398 3,87500 15 2,699 3,691000 22 3,000 4,232000 39 3,301 4,728000 66 3,903 5,41

4-расм. Пробит-

Y7,0

анализ ёрдамидатажриба &

натижаларига юишлов бериш I

(хисобий LD50 ва LD95 - тахминий

бахолаш). 2,67..

, LD.%

2,6 3,0 3,4 3,8 4,2 4,6Доза логарифми (ёки конценрацияси)

103

Page 54: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Охирги усул пробит-тахлилнинг энг оддий модификациялашган усулига киради. Бунда тахминий баҳолаш мумкин. Булар бўйича ишончли қийматлар олиб бўлмайди.

Амалиётда юқоридаги модификациялашган усуллардан кенг фойдаланиш мумкин. Мураккаблашган аниқ усуллар машаққатли хисоблаш ишларини талаб килади, шу боис ACM да оддий усуллардан фойдаланиш тавсия этилади.

Таянч тушунчалар: Дисперсион таҳлил, корреляцион, регрессной ва ковариацион баҳолаш, моҳияти, қўлланиш соҳалари, баҳолаш методлари. Пробит-тахлил, қўлланиш соҳалари. Уларнинг трансформациялашган усулларидан фойдаланиш истиқболлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари:1. Стохастик (эхтимоллик) бақолашни қандай тушунасиз, мисол

келтиринг?2. Мусбат ва манфий йўналтирилган корреляцион тенгламаларга ва

графикларга мисоллар келтирилсин.3. Корреляцион богланиш турлари тахлил қилинсин, мисоллар

келтирилсин.4. Ковариацион методининг моҳияти ёритилсин.5. Мусбат корреляцон богланиш графиқда тасвирлансин ва унинг

қўлланиш соҳаси ёритилсин.6. Корреляция коэффициентини аниклаш формуласи ёзилсин ва тахдил

килинсин.7. Пробит-тахлилнинг моҳияти ва қўлланиш соҳалари кўрсатилсин, унинг

графиги тахдил килинсин.Фойдаланилган адабиётлар:

1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. -М.: Агропромиздат, 1985, -351с.

4.5. Мавзу: Қишлоқ хўжалик техникаларининг ишончлилигининг инженерлик ва математик статистик хисоблаш асослари.

Режа.1. Ишончлилик ва эҳтимоллик назариялари тўғрисидиа умумий

тушунчалар.2. Тақсимот қонунлари, уларни танлаш тартиби, ҳамда график

кўринишлари.3. Машиналар ишончлилиги тўғрисидаги ахборотларни йигиш ва уларга

математик-статистик ишлов бериш босқичлари.

Қишлоқ хўжалик техникалар ишончлилигини миқдорий таққослаш ёрдамида бахолаш эҳтимолликлар назарияси анча қўл келди. Ишончлилик

104

асосан эхтимолликлар назариясига таянади. Ишончлиликнинг хусусиятларига бузилмаслик, чидамлилик, таъмирбоплик ва сақланувчанлик кўрсаткичларини киритиш мумкин. Эҳтимоллик ходисалар қонуниятларини ўрганувчи илм бўлмиш- эхтимолликлар назарияси услубияти бирорта техника объектлар гуруҳини тадкикот қилиш ёрдамида улардаги қайси конструктив элемент тез бузилиши мумкинлигини олдиндан баҳолашга ва тегишли конструктив ва ишлаб чиқариш теХнологик тадбирлар ишлаб чиқишга имкон беради. Илгари таъкидлаганимиздек, бузилишлар, ўз навбатида, уларнинг келиб чиқиш сабабларига кўра икки турга бўлиниши мумкин;

1. Аста секин бузилишлар.2. Тусатдан бузилишлар.Биринчи турдаги бузилишлар аста секин, табиий ейилишлар сабали

вужудга келганлиги учун улар етарли даражадаги аниқликда олдиндан чамалаш мумкин. Иккинчи турдаги бузилишлар деталарнинг толиқиши натижасида, ички нуқсонлар таъсирида содир бўлиши мумкин. Шу боис, бу турдаги бузилишларни олдиндан чамалаш анча мураккаб ҳисобланади. Бундай бузилишлар фойдаланиш даврида тусатдан, кутилмаганда вужудга келади.

Машиналарнинг ишончлилик кўрсаткичлари эҳтимоллик ходисалардан иборатдир. Ходисанинг эхтимоллиги куйидаги формула билан ифодаланади;

P(A)=m/N, (1)бу ерда Р(А)- А ходисанинг эхтимоллиги:

т - А ходисанинг содир бўлишига имкон берувчи ҳолатлар сони:N- умумий ҳолатлар сони.Имкон берувчи ҳолатлар сони О ва N (О-содир бўлмайдиган ва N- содир

бўлиши муқаррар ходисалар) ўрталигида ётганлиги учун (1) формула ёрдамида хисобланган ходиса эхтимоллиги, доимо тўгри рационал бирлик ҳисобланади, яъни;

СКР(А)<1 . (2)

Эхтимоллик бир дан кўп бўлиши мумкин эмас (1), тенглама техника соҳасида эхтимолликларни ҳисоблашларда хам кенг кўлланилади. Эхтимоллик ходисаларини кўшиш ёки кўпайтириш мумкин: келинг, А ва В каби икки ходисаси содир бўлсин. Эхтимолликни қўшиш усули асосида уларнинг эхтимоллигини куйидагича аниқлаймиз:

Р(А ёки В) = Р (А)+ Р (В)-Р (АВ), (3)бу ерда Р(А) — А- чи ходисанинг содир бўлиш эхтимоллиги;

Р(В)- В- чи ходисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги; Р(АВ)- А ва В ходисанинг бир вақтнинг ўзида содир бўлиш эхтимоллиги.

105

Page 55: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Эҳтимолликларни кўпайтириш усули бир бирига боғлиқ бўлмаган бир қанча ходисаларнинг бир вақгнинг ўзида содир бўлишлиги ушбу ходисалар эхтимолликларининг кўпайтмасига тенг, яъни:

Р(АьА2..А )= ± (4)»=1

Математик статистиканинг асосий вазифаларидан бири табиатдаги оммавий эхтимолий ходисаларнинг математик қонуниятларини аниқлаш ва статистик тахминларнинг гипотезаларнинг канчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини баҳолашдан иборатдир. Ишончлилик кўрсаткичининг ҳар бир тақсимот конуни иккита функция билан тавсифланади:

1) дифференциал функция (1,а-расм) ёки эхтимолликлар зичлиги фенкцияси билан;

2) интеграллик функцияси ёки тақсимот функцияси (1, б-расм) билан.

1-расм. Дифференциал (а) ва интеграл (б) функциялар таксимоти

Дифференциал эгри чизиқ та гида жойлашган юза бирга тенг бўлган барча эхтимолий кийматлар ишончлилик кўрсаткичлар йигиндиси хисобланади. 1, а-расмда ишончлилик кўрсаткичининг ўртача t, модал tM0 ва медиан 1мо кийматлари такдим этилган.

«Бузилишлик ва бузилмаслик» функциялари куйидаги тенглама билан ўзаро богланган:

F (t)= l-P (t) .

Тасодифий кийматлари таъсирини белгиловчи таксимот қонунларининг турли хил график кўринишларида ифодалаш мумкин. Бундай хусусиятлар дастлаб назарий томондан исботланиб, кейинчалик улар вариация коэффициентидан фойдаланилади:

Вариация коэффициенти 0/V/ 0,030 ўрталигида жойлашгандаги тақсимот нормал (Гаусс) қонунига бўйсинади; 0 ,3 /V /0,8 оралиғидаги тасодифий кийматлар нормал таксимот конуни бўйича апроксимацияланиши билан бирга Вейбулл- Гнеденко қонунига ҳам бўйсуниши мумкин. Демак, у ёки

106

бу таксимот конунидан фойдаланиш имконияти доираси кенгаяди ва улар келишув мезони ёрдамида бахоланади. Агар дисперция Д=б2 бўлганда, тажриба натижаларини Пуассон қонунини кўллаш ёрдамида амалга ошириш мумкин. 0,030/v/l,0 қийматларида Вейбулл-Гнеденко конунидан фойдаланилади, хусусий холатлар да Релей қонунига ўтиш мумкин (V=0,52 ва Ь-2,0) (бу ерда Ь- Вейбулл таксимоти конуни параметри) ва экспоненциал конунига ҳам ўтиши мумкин (V=1,0 ва Ь=1,0- га тенг бўлган ҳолда). Нормал такс’имсот қонунининг эхтимоллик зичлиги куйидаги формула билан хисобланади:

/ (0 =1

cr jh rО? (6)

бу ерда е- натурал лагорифмлар асоси (2,71828-га тенг);Т ва о-2 - эхтимолий қийматнинг ўртача қиймати ва дисперсияси. Пуассон тақсимот конуни учун;

Р .= — '-т\(7)

2-расм. б - киймати хар хил бўлган ҳолатлардаги нормал таксимот қонунинг график кўринишлари.

бу ерда т- мусбат қийматга эга бўлган тасодифий киймат (шу жумладан, нул сони хам);

а- Пуассон қонунининг параметри.

m

3-расм. а параметри хар хил бўлгандаги Пуассон конуни бўйича тасодифий ходисанинг таксимоти.

107

Page 56: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Экспоненциал тақсимот қонуни учун:F(t) = Х-ем,

бу ерда L - доимий киймат (коэффициент).Вейбулл-Гнеденко таксимот конуни учун:

(8)

(9)

бу ерда в - Вейбулл-Гнеденко тақсимот қонуни параметлари.

4-расм. Тасодифии қийматнинг экспоненциал таксимот конуни: а- дифференциал функция; б-интеграл функция.

5- раем. Ишончлилик кўрсаткичлари хакидаги ахборотларга ишлов бериш схемаси: а- бирламчи ахборот тақсимоти;

б- ахборотнинг статистик катори.

Ейилган деталар ишончлилигини кўрсаткичлари хакидаги ахборотларга ишлов бериш схемаси 5-расмда берилган.

108

Таянч тушунчалар: Эҳтимоллик назарияси, асосий тушунчалар, таксимот қонунлари, уларнинг турлари, уларни танлаш тартиби, интервал кенглиги, интерваллар сони, гистаграмма, полигон, назарий таксимот эгри чизигини куриш, интегралли функция, оператив эхтимоллик йиғиндиси графикларини куриш.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Бузилиш турлари ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини тахлил

қилиб беринг. Деталарга мисоллар келтиринг.2 Ходисанинг эҳтимоллигини кандай формула билан аниклаш мумкин.

Мисоллар келтиринг?3. Эхтимоллик ходисаларини қўшиш ва кўпайтириш усулларига мисоллар

келтиринг.4. Дифференциал ва интеграл функцияларнинг графикларини куриш

тартибини ёритиб беринг.5. Вариация коэффициеити ҳақида нималар биласиз. Улардан

фойдаланишга дойр мисоллар келтиринг?6. Қандай тақсимот қонунларини биласиз. Уларни аниклаш

формулаларини аниклаб беринг?7. Машиналар конструктив элементларининг ишончлилиги ҳақида

ахборотларга ишлов бериш босқичларини тахдил килиб беринг ва тегишли график асосида ёритиб беринг?

Адабиётлар:1. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы ремонта и

надежности сельскохозяйственной техники-М.: Колос, 1978. -248 с.2. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники.—

Киев-Донецк:Высшая школа. 1979.- 192с.

4.6-мавзу: Машиналарнинг техник даражасини бахолашда корреляцион ва регрессион тахлил усулларидан фойдаланишнинг назарий асослари.

Ахборотларга математик статистик ишлов бериш усуллари Режа:1. Машиналарнинг таъмирлаш технологик даражасига таъсир этувчи омиллар тахлили.

2. Техникаларнинг технологиклик коэффициента, корреляция ва регрессия

коэффициентларини аниклаш.3. Вариацион қаторларга математик-статистик ишлов бериш босқич,

тақсимот конунлари ва экстраполяцилаш методи.

Дехдончилигимизда сифатли пахта ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсу- лотларини етиштнришга катта эътибор берилган. Деҳқончилигимизда

109

Page 57: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

етиштирилаётган пахтадан ип йигириш саноатида, мой ишлаб чиқариш, гидролиз, резина-техник буюмлар ясаш, авиация, космос, автомобилсозлик ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида кенг қўлланилади, унинг бир қисми чет элларга экспорт қилинади. У энг кўп сармоя келтириш манбидир. Деҳқончилигимизни техникавий қайта инновацияланиши, янги машина тизимининг барпо этилиши замонавий машина-трактор паркида фойдаланиладиган техникаларнинг ишончлилигини, таъмирлаш-техник сервисбоплигини ошириш масалаларини тезроқ ҳал килишни тақозо этмоқда. Деҳқончилик соҳасида академиклардан В.П.Горячкин, А.И. Селиванов, В.М.Сабликов ва бошқа олимларимиз кишлок хўжалик машиналарини яратиш, уларнинг техник даражасини аниқлашда илмий изланиш лар олиб бориб, қишлоқ хўжалик техникаларига оид фанларнинг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшганлар. Бу олимларнинг илмий асарларини маҳаллий машиналаримизни ҳам такомиллаштириш борасидаги бугунги кундаги мавжуд илмий-техник муаммоларни ҳал килишда ҳам самарали хизмат қилмокда.

Техникалардан самарали фойдаланишнинг илмий асосларини яратиш, уларнинг техник даражасини бахолаш ва ошириш, таъмирлаш- хизмат кўрсатишдаги технологик хусусиятларини бахолаш, машиналарнинг ишончлилик даражасини ошириш тамойилларининг услубий асосларини ишлаб чиқиш, уларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш ишлари кўп омилларни ўрганиш билан боғлиқ жараён хисобланади. Юқоридаги кўрсат-кичларни тизимли ўрганиш 1980 йиллардагина амалга оширила бошланди.

__ Машиналарнинг таъмирлашда технологик кулайликдаражасига таъсир этувчи асосий омиллар

^Машиналардан агрегат узел ва механизмларни ечиб олиш ва қайтадан ўз жойига ўрнатиш кулайлиги.

►Машиналардаги жадал ейилувчи деталар сони, уларнинг хизмат килиш муддатлари, кўп вақг сарф қилмасдан бузилиш сабабларини бартараф этиш ёки уларни тез алмаштиришбоплиги.Андоза, унификациялашган ёки меъёрланган даражадаги агрегат узел ёки деталарнинг кўплиги. Уларга техник сервис кўрсатиш қулайликлари.

1-расм. Пахта териш машиналарини таъмирлашда технологик кулайлик даражасига таъсир этувчи асосий омиллар.

Пахта териш машиналарининг, таъмир-хизматбоплик кобилиятига таъсир этувчи омилларни 1-расмда кўрсатилганидек, асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин. Бу омиллар ҳозирги кунда деққончилигимизда кенг кўлланиб келинаётган барча хорижий техникаларга хам хосдир. Териш машиналари конструкцияларининг сервис ишларига тегишли технологик кулайлик даражасини технологикбоплик коэффициенти билан бахолаш мумкин.

110

Технологикбоплик коэффициентини куйидаги формула ёрдамида баҳоланади:

(ў.) ’ ^

к"=1йФ1]бу ерда Та, Те - техсервис жараёнидаги асосий ва ёрдамчи операциялар учун меҳнат сарфи, одам/с.

Бу коэффициентни аниклаш жараёнида куйидаги асосий параметрларни ҳам ўрганиш тавсия этилади:

1) Меҳнат сарфини аниклаш жараёнидаги хронометраж (ўлчаш) пайтидан кузатишлар сонини аниқлаш:

* = (2)бу ерда <т- муайян кузатиш операциясини бажаришга кетадиган вақгнинг ўртача арифметик оғиш киймати;

в- ўлчаш аниқлиги;z -хронометраж пайтидй* аниқланадиган тадқиқот натижаларидаги

ўртача қийматининг бош миқдордан огиш киймати;2) Меҳнат сарфининг барқарорлик даражасини белгиловчи

коэффициенти аниқлаймиз:

бу ердаТпих Tmin - хроноқатордаги энг кўп ва энг кичик даражадаги мехнат сарфи.

Назорат, текширув ишлари пайтидаги операциялар машинада (Кт < 1,7) ёки кўлда (Кт < 2'5) бажарилганда қавс ичидаги коэффициентларда кўрсаткичлар қиймат чегарасида берилган хроноқатор барқарорлик кобилиятига эга хисобланади.

3) Меҳнат сарфининг ўртача арифметик қиймати ва дисперсия қийматини аниклаш:

т . Ж =~х ; (4)' N

бу ерда а - танлаб олинган сонлар қаторидан оғиш параметри;N - танлашлар сони; х - танлаш сонларининг ўртача қиймати.

Дисперсиянинг бирор томонга оғишмаган ҳолатини баҳолашда (cr=S) куйидаги формуладан фойдаланимиз:

5 * - ^ If>l; (6)N - 1

s = t!'£(x-* w n - v> ■ W

111

Page 58: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Бу формула дисперсияни аниклашда талаб қилинган бирорта эҳтимолий тақсимотга баҳо беришда кўлланилади. Сонлар қатори барча тақсимотни ўз ичига олган холда дисперсия махраж қийматига тенг бўлиши мумкин.

Ҳар кандай машинанинг техник даражасини ҳисоблашда эхтиомолий тақсимотга хос бўлган богланишнинг хусусий кўринишини баҳолашда корреляция коэффициентидан фойдаланишни тавсия этамиз:

Корреляция коэффициентининг хатоликни ва мухимлик даражаларини куйидагича аниклаймиз:

-'-X <’>бу ерда п- танловлар сони;

г - корреляция коэффициеити;Корреляция коэффициента ўрганилаётган омилда содир бўладиган

ўзгаришлар улушининг сон кўрсаткичини (% да) белгилайди.Корреляция коэффициеити г тадкикот жараёнига таъсир этувчи

омилларнинг хусусий таъсир этиш йўналишини, ўзгариш алоқасини кўрсатиш қобиляитига эга эканлилига қарамасдан амалий жиҳатдан муҳимрок бўлган жараённинг ўзгаришига таъсир этувчи сон кўрсаткичларини аниклашга имкон бермайди. Бундай ҳолатда регрессион таҳлилга ўтиш тавсия этилади. Регрессион таҳлилнинг асл мақсади-корреляцион ўзаро (узвий боғлиқ бўлган) алоқани, яъни чизиқли регрессия тенгламасини аниқлашдан иборат. Агар trx >tr наз шарти бажариладиган бўлса, у ҳолда коррелляцион алоқа деярли баланд хисобланади. Агар, аксинча, trx <tr наз шарти бажарилганда эса, корреляцион алоқа унчалик баланд ва муҳим бўлмайди. Чиқиш параметри (у) унинг кириш параметри (х) бўйича чизиқли регрессия тенгламаси куйидаги кўринишга эгадир:

У = Уъ-К(х-х) > (10)у=а-Ьх, (11)

бу ерда х- каторининг ўртача арифметик киймати;Ьху- бўйича регрессия коэффициеити.

Регрессия коэффициеити куйидаги формулалар ёрдамида хисобланади: 2,(х- хХу- у)'

* I (у - ўГРегрессия тенгламасининг назарий эгри чизигини куришда машиналарнинг

техник параметрларига нисбатан (масалан, мехнат унумдорлиги, пахта даласидаги каторлар кенглиги ёки сони, машинанинг оғирлиги ва ҳоказо)

112

корреляцион ва регрессион тахлил килишга эхтиёж тугилади. Регрессион таҳлил қилиш куйидаги тўртта босқични ўз ичига олади:

1) ёрдамчи параметр қийматларини хисоблаш, яъни 1 !> ’£ / ’ Т.ху ва N-ларни аниклаш.

2) корреляция ва регрессия тенгламаларини аниклаш;3) хатолик (Sr), ахамиятлилик (SB) киймати ва ишонч интервалларини (Syx)

хисоблаш;4) экспериментнинг X киймати учун регрессия тенгламаси бўйича

чиқиш параметри бўлган у-нинг ўрталаштирилган назарий қийматларни хисоблаш.

Ҳар кандай техник тизимни ташкил этувчи конструктив элемент (деталар), улардан фойдаланиш жараёнида ўзларининг дастлабки геометрик параметрларини секин-аста ўзгартириб боради. Уларнинг ўлчамларининг ейилиши оқибатида ўзгариш эҳтимолий ходиса бўлиб, уларда содир бўладиган хоссалар ўз ички қонуниятлари эхтимоллар назарияси ёрдамида аниклаш мумкин. Ҳозирги кунда Гаусс, Вейбулл-Гнеденко, экспоненциал, логарифмик, биномиал ва бойка тақсимот қонунлари мавжуд. Уларни аниклашда ейилган деталар оммавий микрометраж қилинади. Бу жараёнда математик-статистик усуллардан кенг фойдаланилади, натижада, микрометраж килинган параметрларнинг ҳақиқий ва назарий чегараларига баҳо берилади. Олинган натижалар асосида муайян деталнинг ресурси ва уни тиклашнинг макбул усуллари танланади. Уларни сифатли тиклаш бутун бир машинанинг техник даражасини оширишга имкон беради.

2-расмда ейилган деталларга математик-статистик ишлов беришнинг асосий босқичлари ва тегишли хисоблаш формулалари берилган. Дефектациялаш (нуқсонларни аниклаш) жараёнида тадқиқотчи муайян деталнинг чегаравий ейилишига караб, уларни яроксизга чиқаришлик ёки тиклаш мумкинлиги ҳақида ўз ҳукмини чиқаради.

Дастлабки назарий таксимот қонунини танлаш вариация коэффициеити0,01...0,035 оралиғига тўғри келса тақсимот (танлов сонлари) Гаусс, бу коэффициент 0,035...1,1 оралиғига тўғри келганда эса — Вейбулл конунига бўйсинади.

Р (X) «0,05- га тенг бўлганда танловлар ҳаққонийлиги етарли хисобланади:

А = ДлЛЎ;

Р(Л) « 0,05 га тенглик шарти бажарилмаган ҳолда бошқа турдаги тақсимот конуни танланади.

Якуний босқичда симметрия (а) ёки ассиметрия (А) коэффициентлари аниқланди: уларни аниклаш куйидаги масалаларга аниқлик киритишга, берилган деталнинг ейилиш даражасини бахолашга ёрдам беради.

113

Page 59: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Қуйидаги шарт бажарилганда регрессия тенгламаси энг мақбул ҳисобланади:

Ейилган деталарга математик-статистик >, ишлов бериш босқичлари

► Ейилиш параметрларининг тарқалиш чегараси, интерваллар сонини ва интервал кенглигини ҳисоблаш (л):

К3=Хтах- х т ;п . к = 4 п \ 7 = ;

* Статистик ахборотнинг асосий кўрсаткичлари бўлмиш ўртача арифметик қийматини ( л ) ; ўртача квадратик огишини ( с г ) ва вариация коэффициентини (V) ҳисоблаш:

а = -*?■„,IN ; v=cr/JC; V= a / ( x -c ) ;

c=x-0,05r; Nmin=81,43V (V < 0,035-ra тенг бўлганда), ҳақиқий ва назарий частоталар (танловлар) сонини ҳисоблаш: miH=P(Xi)N, бу ерда Р(х;) — бирорта интервалнинг эхтимоллиги.

— ►Олинган тадқиқот натижалари асосида ҳақиқий ва назарий тақсимотлар эгри чизигини чизиш: m;x=f(Xj); miH=f(x,).

Гаусс тақсимот конуни учун:f(Xj ) = l /о- л/2я ■ e zlls' ; z=( Xj ~~x f \ Р(х;)=

= —•/(* /) ; m "=P(X i)N ; я- = 3,14;е = 2,71828. сг

2-расм. Тупланган ахборотларга математик-статистик ишлов бериш боскичлари.

Д = £(У*-У;ф) - » т т (13)/=1

бу ерда Yix - ўрганилаётган жараёндаги меҳнат сарфининг ҳақиқий ҳисобланган киймати.

У;ф - ўрганилаётган жараёндаги меҳнат сарфининг формула ёрдамида ҳисобланган киймати.

М аш иналарнинг ишга яроқсизлиги тўгрисида тушун-чага асосан барча тадқиқот объектларини (машина, агрегат, узел, детал) икки гурухга бўлишга имкон беради:

• таъмир талаб қилмайдиган объект, ёки биринчи бузилишнинг ўзида алмаштирилувчи, яъни фойдаланиш жараёнида бир мартадан ортик бузилмайдиган объектлар;

114

• тамирланувчи объектлар, улар фойдаланиш жараёнида кўп маротаба бузилишлари мумкин.

Бу ерда таъмирлаш деганда тадқиқот объектида бузилиш холати содир бўлганда, унинг ишлаш қобилиятини қайта тиклашга каратилган комплекс ишлар (созлаш, тузатиш, тортиш, тозалаш, ювиш, бузилган элементни, деталларни, узелларни ва агрегатларни янгилари ёки таъмирланганлари билан алмаштириш ва бошқалар) тушунилади. Бу ишАарни бажариш учун объектни ишдан тўхгатиб тур ишга тўғри келади. ГОСТ 27.002-83-да келтирилган куйидаги бешта хусусиятни кўриб чиқайлик: ишончлилик- бу объектнинг берилган вазифаларни белгиланган иш кўрсаткичлари кийматларини сақланган ҳолда техник хизмат кўрсатиш (ТХК), таъмирлаш ва ташиш талабларига мос келган холда бажариш хусусияти; бузилмасдан ишлаш- бу объектнинг узлуксиз ишлаш қобилияти (биринчи ёки навбатдаги ишламасдан колгунга кадар); чидамлилик- бу объектнинг ТХК ўтказишга, ишламай қолишларни бартараф этишга, таъмирлашга мослашганлиги; сакланувчанлиги- бу объектнинг сакдаш ва ташиш чогида ишга ярокдилиЛши саклаб туриш хусусияти. ГОСТ 13377-75; ГОСТ 17102-72; ГОСТ-17527-72 ларда бузилмасдан ишлаш муддати келтирилган.

Ишга яроқсиз бўлмасдан (бузилмасдан) ишлаш мудцати-бу объектнинг узлуксиз ишлаш вақга ёки берилган иш хажми билан аниқланади. Яроксиз холат бу объектнинг иш қобилиятини бузилиш ходисасидан иборат (ГОСТ 17102-72 ва ГОСТ 17527-72). Бузилгунга кадар ишлаш муддати таъмирланадиган объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш холатигача бажарган ишининг ўртача киймати билан ифодаланади (ГОСТ- 13377-75). Бузилиш холати- объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш холатигача бажарган ишининг ўртача киймати билан ифодаланади (ГОСТ- 13377-75). У- объектнинг техник хужжат талабларининг бирортасини қондира олмайдиган холати билан ифодаланади.

Бирорта t - га тенг ишланма давомида бузилмасдан ишлаш эхтимоллигини куйидагича аниқлаймиз:

P(t) = limN(' " , (14)-'*0

бу ерда N0 - дастлабки машиналар сони;n-t - га тенг ишланма охиридаги бузилган машиналар сони.

Агар t=0 га интилганда P(t)=0, t=0, P(t)=l га тенг бўлади, яъни:

бу ерда N0- ишлаётган дастлабки машиналар сони;n-t - га тенг ишланма охиридаги бузилган машиналар сони.

(14) ва (15) формулалар бўйича камайиб борувчи ишончлилик функциясини куриш мумкин.

Бу хол учун бузилишлар барқарордир, t - га тенг иш вақгидан кейин At вақт оралигида объектнинг шартли бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги

115

Page 60: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

бу иш вақти қийматига боглик бўлмайди (бу ораликда ейилиш ёки эскириш содир бўлмайди).

Вейбулл тақсимоти. Бу ҳолат учун куйидаги дифференциал ва интеграл функциялардан фойдаланиш мумкин:

т = т Ш ' е^ г ’ (16)

Ғ(0 = 1-е'<“>' . (17)

Баъзида эхтимолий қиймат m=l га тенг бўлган ҳолда Вейбулл тақсимоти экспоненциал тақсимотга айланади.

Нормал (Гаусс) тақсимоти учун куйидаги ифодалар мавжуд:

/(*) = —1 = .е ~ (г-~ ')2/(2ст2) ’ (18)txv2 ж

t ва ст2~- натурал лагорифми асоси.

t ва сг2",

бу ерда ( ва сг2" - тақсимот параметрлари.Ассиметрия параметри куйидаги формула билан аникланади:

А Л т^ - ~ х) . (19)<7

Агар А>0 бўлганда эгри чизиқ мусбат ассимметрияга (чап томонлама жойлашади), яъни ейилиш жадал кечиши кутилади, А<0 бўлганда эса эгри чизиқ манфий ассиметрияга (ўнг томонлама жойлашади) эга, яъни ейилиш аста-секинлик билан равон тарзда кечади.

Симметрия коэффициеити:

a J - * ^ , (20)а

бу ерда xi(mmax) - энг катта ординатага мос абцисса;Агар а>0 - ҳолат бўлганда эгри чизиқ мусбат ассиметрияга эга ва а<0 -

бўлганда эса эгри чизик манфий ассиметрияга эга.Демак, деталларнинг асосий ишончлилик кўрсаткичларига 2-расмда

такдим этилган формулалар ёрдамида баҳо бериш мумкин.Меҳнат сарфи (ҳаражатлари) билан машиналар параметрлари оралигидаги

назарий алоқалар (2)-(13) формулалар ёрдамида аниқлангандан кейин (1)-

116

чи формула ёрдамида тадкикот объекти учун таъминланган ёки талаб килинган техник даража улишини белгиловчи технологикбоплик коэффициентини аниклаймиз. Таҳсил олувчи талабалар муайян тадқиқот объектининг ишончилилик кўрсаткичларини аниклаш, эмпирик формулаларни танлаш, уларнинг график кўринишини тасвирлаш ва улар асосида ҳақиқий ёки назарий таксимот қонунлари графикларни куришга оид инженарлик-ҳисоблаш кўникмаларни амалий машгулотларни ўтиш жараёнида ҳосил қиладилар.

Нормал тақсимотдан вариация коэффициентининг кам қиймат-лардагина фойдаланган маъкул.

Тақсимот қонунлари тўғрисидаги гепотезаларни текшириш қишлоқ хўжалик машиналари ва улардаги элементлар ишончлилигини тадқиқот қилишда кузатиш натижаларини дастлаб тахдил қилингандан сўнг тадкикот қийматлари кандай таксимланиш турига мансублиги тўғрисида тахмин қилинади. Қабул килинган ишчи гипотезаси бир қанча кузатишлар (Х) х2,..., хп математик-статистик ишлов беришлар) натижасида текширилади. Бунинг учун мумкин бўлган барча кўройткичлар бир-бири билан кесишмайдиган икки кўпликларга- Si ва а ларга бўлинади. Агар кузатиш жараёнида олинган натижалар учун кўрсаткич киймати Sj кўплик чегарасида бўлса, тақсимот конуни кўриниши тўғрисида дастлаб танланган гипотеза тасдикланган хисобланади. Қийматлар (xux2,..., x„)S2 кўпликлар чегарасига етганда эса гипотезадан воз кечилади. Si ва S2 чегаралари критик қийматлар хисобланади.

Критик соҳа чегарасини танлаш ишончлилик эхтимоллиги даражасини қабул қилишга боғлиқ тасодифий қиймат тақсимот конуни тўгрисида ҳарорнинг тўғрилиги ҳақидаги гипотезани текширишда фойдапанилади. Олдиндан чамалашга тегишли усулларни асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин: эксперт баҳолаш усуллари; физик, физик-математик ва информацион моделларни ўз ичига олувчи моделлаштириш усуллари; дастлаб тадкикот натижаларида олинган ахборотлар билан интерполяция ёки экстраполяция килинган, олдиндан баҳолашнинг статистик усуллари (экстраполяция усули).

Дехқончиликда булардан учинчи усул кенг қўлланилиб келинмоқда, шу боисдан унга кўпроқ тўхталамиз. Ишончлиликни олдиндан чамалашдаги экстраполяция методи асосида олинган баҳоланувчи параметрларнинг вақг бўйича ўзгариш жараёнини ўрганиш ётади параметрларнинг вақт бўйича ўзгариш жараенини ўрганиш ётади. Олдиндан чамалаш жараёни куйидаги босқичлардан иборатдир:

1. Дастлабки натижаларни синтез ва тахлил килиш, аникловчи параметрни вақт бўйичаўзгаришини кўрсатувчи графикларни куриш.

2. Чамаланувчи (олдиндан баҳоланувчи) параметр ўзгаришини ифода этувчи эмпирик формулаларни танлаш ва улар асосида тегишли графикларни куриш.

117

Page 61: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Қишлоқ хўжалигига тегишли учинчи - экстраполяция графикларни қуриш усули кенг қўлланилади. Чизикли функциянинг умумий кўриниши куйидаги формула билан ифодаланиши мумкин;

У=Ао+-А|х,

бу ерда Ао ва А г ўзгармас коэффициентлар.Таянч тушунчалар: Машиналар, уларнинг техник даражаси, уларни

ошириш, уларга таъсир этувчи омиллар, техникалар-нинг технологик кўрсаткичари, корреляция ва регрессия коэффициентлари, уларни аниклаш усуллари, вариацион катор, математик-статистик ишлов бериш босқичлари. Ишончлилик назарияси, тасодифий кийматлар, таксимот конунлари, уларнинг тўғрилиги хакидаги ишчи гипотезаси, уни текшириш мезонлари, ишончлиликни олдиндан чамалаш, эмпирик ва назарий тақсимотлар, симметрия ва ассиметрия коэфициентлари тўғрисида.

Мавзу бўйнча такрорлаш учун саволлар:1.Машиналарнинг техник даражасини оширишга хисса қўшган қандай

олимларни биласиз?2 Машиналарни таъмирлашда технологикбоплик даражасига таъсир

этувчи кандай омилларни биласиз?3. Корреляция ва регрессия коэффициентларни кандай аниклаш мумкин?4. Тўплаган ахборот деталарга математик-статистик ишлов бериш

услубияти ва уларни аниқлашга тегишли асосий формулалар тахлил килинсин.

5. Дастлабки назарий таксимот конунлари кандай танланади?6. Танловнинг ҳаққонийлик киймати, ассимметрия ва симметрия

коэффициентларини аниклаш формулалари тахлил килинсин ?7. Машиналар яроклилиги, уларнинг бузилиш ва ейилиш

сабабларини тушунтиринг.8. Машина деталари ва бирикмаларининг ишончлилик кўрсаткич-ларининг

эхтимоллиги хакида нима биласиз?9. Объектнинг вакт оралиғида бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги графиги,

бузилишлар жадаллиги, таксимот графиги, тегишли тенгламалар параметрлари ва ишончлиликни олдиндан бахолаш методлари тахлил килинсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Основные вопросы надежности и долговечности машин. Под ред.д.т.н.

Проникова А.С. —М.: 1969.7-21 с.2. И.И.Кос, В.А.Зорин. Основы надежности дорожных. —М.:

Машиностроение, 1978,117-133 с.3. В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. —Киев. —Донецк.: Высшая школа, 1979. — с.65-98.4. Селиванов, А.И., Артемьев Ю.Н. Теоретические основы ремонта и

надежное™ сельскохозяйственной техники. —М.: Колос, 1978.118

5. И. А. Аширбеков, Ш. Ш. Азизов. Снижение затрат материалных и энергетических ресурсов при востанавлений вибродуговым способом. Сборник трудов Международный научно-технической конференции «Современное состояние и перспективы развития энергетики». Ташкент: ТашГТУ, 2006. - 265-268 с.

7. Шор Я.Б. Статистические методы анализа и контроля качества и надежности. —М.: Советское радио, 1962.

4.7-мавзу. Машиналар элементлари яроқлилигининг ўзгарипш ва унинг коррекциялашнинг назарий асослари

Режа:1. Нотаъмирбоп конструктив элементлар яроқлилигининг ўзгариши.2.Таъмирбоп конструктив элементлар яроқлилигининг ўзгариши.3. Конструктив элементнинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқлаш вауни коррекциялашнинг график усуллари.

Ўзбекистон ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш, жаҳон ҳамжа-миятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллаш жараёнида хуқуқий, ижтимоий, маънавий- маърифий соҳалар билан бирга техник иқгисодий соҳаларда-кишилар тафаккурида тубдан ўзгариш жараёни кечмоқда. Бу жараён учинчи минг йиллик арафасида амалга ошмокда. Шу муносабат билан Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги сўзлари ўта ибратлидир: «Биз келгуси асрга ўзимиз билан нимани олиб ўтишимиз мумкин? Янги минг йилликда қандай муаммоларнинг ечими бизнинг диққат эътиборимиз марказида турмоғи лозим? Бу фикр агроинженерия соҳасидаги илмий-техник муаммоларни ҳал килишда ҳам асосий дастурий амалдир. Бор нарсани излаш, маълум нарсани очиш, килинган кашфиётни янгидан кашф этиш керак бўлмаганидек, ўтмишдаги олимлар томонидан килинган ишни такрорлаш шарт эмас. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб, жамият инсон ўз максадларини амалга оширишнинг қисқа ва самарали йўлларини танлайди.

Жамият аъзоси бўлмиш инсонларнинг илм аҳлининг доимо бирор ишлаб чикариш жараёнини ёки ундан ишлатиладиган техник воситаларнинг ишончлилик кўрсаткичларини ошириш учун техник ва технологик жараёнларни ўрганиш ва уларни такомиллаштириш ишларини амалга оширишга интилишлари табиийдир. Машиналарни ясаш, уларни таъмирлаш ёки уларга хизмат кўрсатиш жараёнида уларга кетадиган харажатлар сарфини камайтириш, иқгисодий ислоҳ, тадқиқотчиларимиз шароитини бошдан кечираётган бугунги кундаги энг муҳим долзарб илмий мавзулардан бири хисобланади. Техник ва технологик тараққиёт таъсири оқибатида машиналарнинг ресурсини ёки ҳизмат муддатини ошириш, уларни коррекциялаш йўлларини ўрганиш бугунги мавзунинг асосий вазифаларидан бири.

119

Page 62: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Бугунги кунда машиналарга кетадиган минимал харажатлар ва сарфлар бўйича улардаги алмаштириладиган конструктив ва янгиланадиган ноконструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддатини аниқпашни икки босқичга бўлиш мумкин. Уларнинг биринчи босқичида барча конструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддати аникланади.

Минимал харажатлар ва сарфлар ҳажмининг график кўринишини куйидаги формула билан фойдаланишимиз мумкин:

и , (1)* h

бу ерда £(„„-1X5,- эхтиёт кисмларга тегишли харажат (х) ва йўқотишлар (й) йигиндиси, сўм;

_1)2j - техник хизмат кўрсатиш ва тамирлаш ишларигатегишли бўлган (эхтиёт қисмларсиз) х ва й нинг йигиндиси, сўм;

tx - машинанинг ишлаш вакти, мото-с (га, т, км ва х.к.).Ux - ни аниклаш учун х ва й га оид йиллик ҳисобот натижаларидан

фойдаланилади.Тадқиқотларнинг кўрсатишича, тракторларни ишлатиш вақтига

нисбатан эхтиёт қисмлар, ТХК ва таъмирлашга кетадиган ўртача нисбий харажатларнинг пасайишини кўрсатди.

Машиналарнинг умумий ейилишини қуйидаги учта ташкил этувчилар орқали тасвирлаш мумкин (1-расм):

Р м У = Р м Я Р м 2 + Р м з ; ( 1 )-РмУ=Ғ(1) .

Машинадаги конструктив элементларнинг умумий ейилишининг ташкил этувчилари 1-расмдатасвирланган:

" Машиналар жами ейилишиниг ташкил _______________ этувчилари_______________

—►Ишлаш пайтида юкламалар таъсиридаги машинанинг ейилиши (РМ1) .

~►Ташиш пайтида таъсир этувчи юкламалар таъсиридаги ейилиш (Рш)- ►Сакдаш, техник хизмат кўрсатиш (ТХК) ва таъмирлаш пайтларидаги юкламалар ва бошқа омиллар таъсиридаги ейилиш (Рмз) .

1-расм. Машиналар жами ейилишининг ташкил этувчилари.

120

Рщ< = Е л ^ + Е ^ = Е / « = ^ ( о (2)

Алоҳида алмаштириладиган конструктив элементнинг умумий ейилишини куйидагича ифодалашимиз мумкин:

= д > а -юо+рл), (3)бу ерда Р* -хохлаган к-нчи алмаштиришдан кейин назорат килиш пайтидаги КЭ нинг хусусий ейилиши, %;

л* -ейилишини назорат қилгунга қадарги алмаштириб бўлинган узок муддат ишлай олмайдиган деталар сони;

Д,-узоқ муддат ишлай олмайдиган КЭ ейилиш даражаларинингулуши:

Ai = (4)

Бундай холатга 2 расмдаги графиклар мос келади. 1-чи ҳолат учун nix=0 (чунки алмаштирилмайдиган эЛемент кўрилаяпти).

т

L ижёяЯЩТ О 1 Урн

2-расм. Машинанинг хизмат муддатларида конструктив элементлар яроклиликларининг ўзгариши ва уларнинг жами

ейилиш графиклари: 1,2 ва За-конструктив элементлар яроқлилигининг ўзгариши; б-КЭ жами ейилиши.

121

Page 63: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Машиналардаги шикастликларнинг олдини олишда агросаноат мажмуасида (ACM) режали-олдини олиш ТХК ва Т тизими мавжуд. Бу тизим ўз ичига: кунлик техник қаров (КТҚ); даврий техник хизмат кўрсатишлар (1-ТХК, 2-ТХК, 3- ТХК) ни, ўртача таъмирлаш (факат автомобиллар учун), жорий ва капитал таъмираш ишларини қамраб олган.

Мақбул таъмирлаш циклини қуришда куйидагича қиймат ўзаро каррали ва тўлиқ сонга тенг бўлиши талаб қилинади:

-р^Т ц /tj, min, (5)

бу ерда Тц-анча мураккаб бўлган иккита таъмирлашлар оралигидаги машинанинг ишлаш вақги;

tj-мазкур гурухдаги деталнинг уни алмаштиришга қадарги ўртача хизмат муддати (ресурс).

Таъмирлаш циклидаги ТХК ва Т ишларининг такрорланувчанлик даражасини куйидагича аниқлаймиз:

N = ± ^ n „ (6)1 'f

бу ерда пгўртача хизмат муддатига тенг деталар сони.Ифода (5) билан аниқланган киймат қанчалик кам бўлса таққосланаётган

машиналар таркибидаги бирикмаларнинг ресурси шунча баланд хисобланади. Уни яхшилашга каратилган ишлар ТХК ва Т тадбирларининг самарадорлигини, ҳамда таъмирлаш циклининг мақбул структурасини тавсифлайди.

Машиналарда жисмоний ва маънавий ейилиш шакллари мавжуд. Жисмоний ейилиш ашёвий аста-секин ёки тўсатдан емирилиш натижасидир. Жисмоний ейилиш шакли фойдаланиш жараёнида содир бўлади-жисмоний ейилишнинг иккинчи шакли эса харакатсиз холатда содир бўлади.

Маънавий ейилиш (эскириш) ҳаракатдаги техника нархининг техник тараккиёт таъсирида камайишидир. Техника сохасидаги маънавий ейилишнинг иккита шакли мавжуд: биринчиси, харакатдаги машина нархининг арзонлашган худди шу русумдаги янги техниканинг ишлаб чиқаришлиги билан боғлиқ. Иккинчи шакли эса харакатдаги техниканинг конструктив томондан анча такомиллашган (унумдорлиги анча баланд бўлган) машинанинг ишлаб чиқаришга кириб келиши натижасида харакатдаги нархнинг пасайишидир.

Маънавий ейилиш мезонини куйидагича баҳолашимиз мумкин:Q - Q k

<*»=— £ - , (7)

бу ерда Q-машинанинг дастлабки нархи, сўм;Qn-мавжуд, анъанавий машиналарнинг баъзи агрегат, узел ёки КЭ-ларини

такомиллаштириш натижасида нархи пасайтирилган (арзонлашган) кайта ишлаб чиқарилаётган янги техника нархи, сўм.

122

3-расм. Таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниклашга оид ёрдамчи график:а-бир марта таъмирланадиган КЭ учун; б-икки марта таъмирланадиган КЭ учун. Е;-конструктив элементнинг бошлангич ярокдилиги; Е°|П-КЭ-нинг дастлабки пассив яроклилиги; Еш-айнан шу параметрнинг 1,2 ва i-чи таъми^шашлардан сўнгги пассив яроқлиликлари; г, - КЭ-ларнинг i-чи таъмиргача (таъмирашлараро) бўлган ресурси; ti-бирикма, узел, агрегат ёки деталнинг тўлиқ ресурси.

Юқорида таъкидлаганимиздек конструктив элементлар (шу жумладан ноконструктив элементлар) машинадан фойдаланиш жараёнида кўп маротаба таъмирланади (техник хизмат кўрсатилади).

Машиналар конструктив элементларининг пассив яроқлилигини тўғри аниқпаш уларнинг қолдик нархини аниқлашга, уларнинг таъмирлаш жараёнидаги дифференциал прейскурант нархларини белгилашга хамда таъмирлаш фондининг (машина, узел, агрегат ва деталнинг) харид нархларини белгилашга имкон беради.

3-расмда такдим этилган ёрдамчи графикда таъмирбоп КЭ-нинг қолдиқ пассив яроклилигини (ёки қолдиқ нархини) тахминий аниклаш максадида абсцисса ўқи бўйича элементнинг ресурси ёки хизмат муддати, ордината ўқи бўйича унинг яроклилигини (ёки нархи) қўямиз.

Таъмирбоп КЭ дастлаб яроқлик қиймати ўша элементни ишлаб чиқаришга сарф бўлган мехнат ва энергия харажатлар асосида аникданади (прейскурант нархи бўйича). Таъмирбоп КЭ-дастлабки яроклилигини актив ва пассив турларига бўлиш учун даслаб унга юзавий ишлов беришга кетадиган қисмини (КЭ нинг хомаки маҳсулотига тегишли барча харажатларни ҳисобга олмаган ҳолда), сўнгра элементни таъмирлаш захотига тегишли қолдиқ пассив қийматини аниклаймиз.

Машина таркибидаги кўпчилик таъмирбоп элментларга тегишли юзавий ишлов беришга сарфланадиган харажатларни ушбу элементни ишлаб чикаришга умумий харажатнинг 10-18% ни ташкил қилиши маълум.

123

Page 64: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Шунга биноан ордината ўқига актив қисмига тегишли а нуктасини қўямиз, унинг тепа қисмига 10-15 % элемент яроқлилигини Е, ни жойлаймиз. Бу графикни куриш учун элементни рўйхатдан чиқаргунга қадарги ўртача ресурси ёки ўртача хизмат муддати тўғрисидаги маълумотлар керак бўлади.

Кузатишлар натижасида таъмирбоп КЭ-ни таъмирлашга қадарги ўргача ресурси ( г , ) ёки ўртача хизмат муддати белгиланади. Худди шу сингари бундай элементларни яроқсизга чикаргунга кадарги ўртача ресурси (ёки ўртача хизмат муддати), кўп маротаба таъмирлаш пайтида эса, хар бир таъмирлашдан кейинги ўртача ресурси г , ва уни яроқсизга чикаргунга кадарги ресурси ёки муддати tj аникланади. Шу маълумотлар асосида абцисса ўқига К нуқтаси кўйилади, у КЭ-ни яроксизликка чикаргунга қадарги элементнинг ўртача ресурси (муддатини) белгилайди.

“а” нуқгаси билан К нуқгани бирлаштирадиган тўғри чизиқ таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқловчи геометрик жой нуктасини ифодалайди. Бу қолдиқ яроклиликни белгилаб олиш учун элементдан фойдаланиш муддатига мос унинг бир марта таъмирлаш вақгига тенг бўлганI-I вертикал чизигини ўтказамиз (3,а-расм) ва икки марта таъмирлаш вақгида эса II-II вертикал чизигини ўтказамиз. “а-К” тўгри чизиги билан кесишган нуқталар КЭ-нинг қолдиқ пассив яроқлилигини Е ?п белгилайди. Ординатадаги а-а1 кесим дастлабки, хомаки маҳсулот (загатовка) яроклилигини билдиради.

4-расм. Рўйхатдан чиқарилгунга кадарги ресурси. (муддат чогида таъмирбоп КЭ ларнинг актив ресурсининг интенсив суръатда

пасайишини) текислаш методлари.Мижозларни кўпчилик ҳолларда қолдиқ яроқлилигинн

таъмирлашгача ва таъмирлашдан кейин яроқлиликнинг бир хилда пасайишини таъминловчи ҳолат қизиқгиради. Бу харажатлар хажмини

124

а н и к л а ш д а 4-расмдан фойдаланамиз. Бунинг учун абцисса ўқига бирор м а с ш т а б д а КЭ-нинг таъмиргача ва ундан кейинги ресурсини (муддатини) ажратиб кўямиз, КЭ бир маротабагина таъмирланади деб ф араз қиламиз ва I-I га тенг вертикал чизик ўтказамиз (4,а-расм).

Сўнгра ордината ўқига янги КЭ нинг яроқлилигини Е; қийматини кўямиз (ёки тегишли масштабда айнан шу конструктив элементнинг нархини Qj кўямиз). Конструктив элементнинг дастлабки хомаки ашёсига тегишли харажатларни дастлабки ишлов бериш харажатларидан (а-1 га тенг) ажратиб турувчи “а” нуқгани қўямиз (0-а кесимга тенг ордината, Қ нинг паст кисми). Кўпчилик деталлар учун Ej ординатасининг бу кесимларини хомаки маҳсулот учун 0,85-0,9 каби, унга ишлов бериш учун эса 0,10-0,15 каби кабул килиш тавсия этилади. Абцисса ўқидаги 1 ва 2 нуқгаларни ордината ўқидаги 1 ва а нукталар билан тегишли равишда бирлаштирамиз. 1 -1 чизиги КЭ таъмирбоплигидан қатьий назар яроқсизга чиқарипадиган, таъмирламаган ҳолатда яроқлилигининг интенсив равишда пасайишини тавсифлайди.

Бу чизиқнинг (пунктирли) егилиш бурчат бундай КЭ-нинг таъмирлашдан кейинги яроқлилигининг интенсив тарзда пасайиш суръати чегарасини тавсифлайди. Шунинг учун, агар абцисса ўқидаги 2-чи нуктадан 1-1 чизиққа параллел 2-2 чизигини ўтказсак, у холда I-I вертикали билан 2-чи нуқга хомаки маҳсулотга сарфланган маблагга тегишли бўлган ўша элемент учун харажат чегарасини аниклайди, яъни бу чегаравий харажатлар КЭ ни янгисига алмаштиришдан кўра уни хал и таъмирлаш мақсадга мувофиқроқлигини кўрсатади.

Ёрдамчи графикни кўришдан (4-расмга қаралсин) кўринишича, “2-а” чизиғининг I-I вертикал билан кесишган 3-чи нуқга қийматини аниклайди, шунга кўра бундай КЭ-таъмирбоп хисобланади.

Агар маблаг сифатидага таъмирлаш харажатлари ўша ординатадага кесимда ётадиган бўлса, таъмирлаш ишлари рентабелли (самарали), акс холда-норентабелли хисобланади.

3-чи нукгадан ордината ўқини кесишгунга қадар ўтказилган абсцисса ўқига параллел бўлган 3-3 чизигини ўтказиб ва 1-3 ва 5-2 нуқгаларни бирлапггириб улар калин чизиқда кўрсатилган, бир маротаба таъмирланадиган таъмирбоп КЭ нинг (таъмирга кадарги) яроқлилигининг ўзгаришини топамиз.

Кўп маротаба таъмирланадиган КЭ-нинг актив ярокдилигининг пягяйиптини текислаш (корректировка килиш) нинг график услубларини талабалар томонидан мустақил ўрганишларини тавсия этамиз.

Уларни тахлил килиш асосида куйидаги талабларга эътибор қаратилишини мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз:

1. Ҳар кандай конструктив элементнинг ишлаш кобилиятини аниқловчи янгиланган параметрлари уларни таъмирлаш ва тиклаш жараёнида балласт (кўшимча) ишларининг мумкин кадар кам бўлишини таъминлаш.

2. КЭ лар таъмирланганларидан сўнг узок муддат ишлай олишига эришиш.

125

Page 65: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3. Кўп маротаба таъмирлаш ва тиклаш ишларига сарфланадиган харажатлар ҳажмини камайтириш.

Конструктив элементлар яроқлилигининг ўзгаришига қараб, улар тўртта гуруҳга бўлинади:

1) алмаштирилмайдиган ва таъмирбоп бўлмаган конструктив элементлар;

2) алмапггириладиган ва таъмирбоп бўлмаган конструктив элементлар;

3) алмаштирилмайдиган таъмирбоп конструктив элементлар;4) алмаштириладиган таъмирбоп конструктив элементлар;Биринчи гуруҳ - бу машина таркибига алоҳида конструктив

элемент сифатида ўрнатиладиган деталар ёки бутун бир бирикма бўлиб, машиналарни рўйхатдан чиқариш жараёнида улар билан - биргаликда фойдаланишдан олинади. Бундай элементлар яроқлилигининг ўзгариши 1,а-расмда кўрсатилган (унда тя - машинанинг таъмирлашлараро ресурси; Т-рўйхатдан чиқаргунга қадар машинанинг ўртача ресурси ёки фртача хизмат муддати; t r алмаштиргунга қадарги i-чи конструктив элементнинг ўртача ресурси ёки ўртача хизмат муддати; t°i, ti, T2i, ..., t ki, ..., t nblr l,2,3, ..., k марта алмаштирилгандан кейинги i-чи конструктив элементнинг (КЭ) ўртача ресурси ёки ўртача хизмат муддати; At ёки t ioct - таъмирлаш муддати ёки элементнинг хизмат муддати мос бўлмаган ҳолатдаги КЭ қолдиқ ресурси ёки хизмат муддати; т°т, tJ , ..., - тегишлитаъмилашлараро даври; E°i - дастлабки КЭ яроқлилиги; Ej1, Е2,, ..., Ekj, ..., Е]п‘_1-тегишли равишда алмаштирилган элементнинг яроқлилиги).

Иккинчи гуруҳ - бутун бир машинанинг техник ҳолати бўйича белгиланган хизмат муддатидан олдин яроқсиз ҳолатга келадиган КЭ. Машина яроқсиз элементлар иштирокида ишлай олмаганлиги учун яроқсиз КЭ янги элемент билан алмаштириш ҳисобига йўқотган яроқсизлилиги янгиланади (масалан, ғилдиракнинг машинасини ва вентилятор тасмасини алмаштириш). Алмаштириш муддатлари даври машинанинг эскиришига қараб аста-секин камайиб бориши мумкин.

Учинчи гуруҳ — таъмирбоп конструктив элементларни ўз таркибига олади, иш қобилияти пасайганда, улар даров чиқитга чиқариб юборилмайди, дастлаб таъмирланади ва машинанинг ишлаш қобилиятини тиклашдан сўнг улар яна машинага такроран қўйиб ишлатилади.

Таъмирлаш ишларини соддалаштириш мақсадида КЭ яроқлилигининг бирор хусусияти бузилишига қараб қайта тикланиши мумкин (масалан, тирсакли вал-бўйинларнинг оваллиги бўйича, цилинр гилзаси, поршенларни таъмирлаш ўлчамга келтириб ишлов

126

бериш эҳтиёжига қараб, плуг лемехлари, тиғларнинг ўтмаслашувига қараб).

а) Е, л

EJb ТЛТТГПТГТТГттт,------ -» t4----------- t,----------------- WT

б)

5-расм. Таъмирбоп бўлмаган конструкта элемент яроқлилигининг ўзгариши: а-алмапггирилмайдиган конструк-тив элемент учун; б, в, г- алмаштириладиган конструктив элемент учун, T / t i тўлиқ сон бўлганда, д-алмаштириладиган КЭ учун, г„//, - тўлиқ сон бўлмаганда.

Мураккаб КЭ (масалан, корпусли деталар) бир қанча хусусиятлари бузилиши мумкин. Шунинг учун, уларни тиклаш даври ҳам турлича бўлади.

Таъмирбоп КЭ га барча алмаштирилмайдиган машиналар деталарини ҳам киритса бўлади, уларни чархлашнинг ўзи етарли ҳисобланади. Улар бошлангич нусхани чўзиш, кенгайтириш ёки суюлтириб қоплаш, кавшарлаш, втулка қўйиш, ямоқ қўйиш орқали таъмирланади. Ташқи томондан таъмирбоп конструктив элемент нотаъмирбоплардан (бир хил яроқлилик ҳолатида) фақат ресурси ёки хизмат муддати билан фарқ қилади. Аммо бундай фарқ қилиш таъмирлаш ва тиклаш ишларида катта аҳамиятга эга. Конструктив элементнинг дастлабки яроқлилиги Ej (6-расм) икки қисмга бўлинади: конструктив элементнинг хомаки қисмига тегишли бўлган пассив яроқлилиги (E in) томони ва конструктив элементга ишлов беришга ва уни таъмирлаш даврига қадар унинг ишлаш қобилиятини таъминлашга тегишли бўлган фаол Eia қисми. КЭ яроқлилигининг фаол қисмини ундан фойдаланиш жараёнида даврий тарзда янгилаб туриш талаб қилинади, чунки элементни таъмирлаш даври келганда, унинг актив яроқлилиги (Eia) нолга тенг бўлади.

127

Page 66: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Шундай қилиб, таъмирбоп конструктив элементнинг яроқлилигини қуйидагича аниқлашимиз мумкин бўлади:

E i=E in + Eia . (8)

Конструктив элементнинг таъмирлангандан кейинги яроқлилиги:

Е \ п + е \ . (9)

6-расм. Таъмирбоп конструктив элемент яроқлилигини ўзгариш графиги (эскирган сари таъмирлашлараро даврида, тўрт маротаба қайта тикланганда): екг таъмирбоп конструктив элементнинг янгиланадиган фаол яроқпилиги; Ekn-1 ва 2-таъмирдан кейинга таъмирлашбоп конструктив элементнинг қолдиқ пассив яроқлилиги.

Кейинчалик машинадан яна фойдаланишда бу фаол яроқлилик бошланғич яроқлик сингари янги таъмирлаш муддати келгунча аста- скин йўқолиб боради. Таъмирбоп конструктив элемент пассив қисми яроқлилигини ўзининг ижобий аҳамиятини элементнинг охирги таъмирланиш муддатига қадар сақлаб туради, ундан кейин эса у машина таркибида нотаъмирбоп элемент каби хизмат қилади. Демак, таъмирбоп констуктив элементнинг яроқлилиги ягона таркибли эмас. Унинг барча бошланғич яроқлилик қийматига эга бўлган бир қисми машинасозлик саноати маҳсулоти ҳисобланади. Таъмирбоп конструктив элемент яроқлилигининг иккинчи қисми эса таъмирлаш- техник сервис саноати маҳсулоти ҳисобланади: бу ишдан чиққан элементни бир ёки кўп маротаба қайта тиклаш учун қўшимча ишлов бериш ёрдамида таъмирловчи ёки тикловчи ишчиларнинг меҳнатини талаб қилади.

Машиналардан унумли фойдаланиш учун ундаги бошлангич яроқлилигини таъминловчи фаол қисмини тўлиқ ишлатиш лозим. Агар констуктив элемент ўз вақтида таъмирланмаса, ишлаш жараёнидаги самарадорлиги пасая бошлайди. КЭларни қайта тикламасдан ёки таъмирланмасдан янгисига алмаштириб ишлатилса, етиштирлаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари таннархининг асоссиз кўтарилишига олиб келади. Бундай ҳолатда бу элементнинг дастлабки

128

пассив қисми реализация қилинмай қолади: унинг бу қисми ишлатилмасдан, машина ёрдамида ишлаб чиқарилаётган маҳсулот нархига ўтиб қўя қолади ва бу ҳолат унинг таннархининг кўтарилиб кетишига олиб келади.

Конструктив элементнинг таъмирбоплигини ошириш ишлари мавжуд таъмирлаш корхоналари шароитлари учун қулай ва уларга қўшимча қийинчиликлар тугдирмаслиги керак.

Тўртинчи гуруҳ - уларнинг таъмирбоплик қобиляти тўлиқ реализация қилинган ҳолатдаги машиналарнинг ўртача ресурси ёки ўртача хизмат муддатига жавоб бермайдиган констуктив элементларини қамраб олган. Бу гуруҳга кўпчилик замонавий машиналарнинг алмашинувчан ёки « таъмирлаш ўлчамига ишлов бериладиган конструктив элементлар киради (тирсакли валлар, цилиндрлар гилзалари, тақсимлаш валлари, шатун втулкалари, цилиндр каллаклари ва бошқалар), улар бошқа усуллар ёрдамида ҳам таъмирланиши мумкин. Эритиб қоплаш, пластик деформациялаш ТТЯЙВЯН7ТЛЯЛТ, хромлаш ва ҳ .к .) Шу боисдан, корхоналарда янги истиқболи тиклаш усулларини яратиш борасида тадқиқотлар олиб бориш энг долзарб йўналишлардан жалб қилинди.

Маълумки, таъмирланган элементларнинг ресурси ёки хизмат муддати бошланғич нархларникидан анча баланд бўлиши бўлиши ҳам мумкин.

Машиналардаги КЭ яроқлигини ўзгариши, уларнинг қуйидаги тўрт гуруҳи учун ҳар хил ҳисобланади: Биринчи гуруҳ-машиналарнинг янгиланмайдиган ноконструктив элементлари ( масалан, машиналарнинг ўртача ресурси ёки ўртача хизмат муддатига дош берувчи болтлар ёки парчинлар ёрдамида йиғиладиган корпуслар ва бошқа базисли элементлар). Иккинчи гуруҳ- тўлиқ янгиланувчи ноконструктив элементлар (масалан, плуг лемахлари, машиналардаги тўлиқ янгиланувчи мойлар ва бошқалар каби узоқ муддат ишламайдиган констуктив элементларини ўрнатиш ишлари). Учинчи гуруҳ- қисман янгиланувчи конструктив элементлар (масалан, ромли конструкциялардаги болтларни тортиш, машиналардаги бўялган сиртлар кўчганда уларни қисман бўяш ва ҳ.к.).Тўртинчи гуруҳ- тўлиқ ёки қисман янгиланувчи ноконструктив элементлар (масалан, таъмирлаш пайтидаги механизмларни ростлаш, ТХКдаги қисман созлаш ишлари ва мураккаб бўлмаган хизмат кўрсатиш вақгадаги мойлар қўйиш, тасмаларни тортиш, заржирлар таранглигини созлаш). Ноконструктив элементлар яроқлилигидаги ҳар бир гуруҳи юқорида қурилган конструктив элементлар яроқлилигини ўзгаришларига ўхшашдир.

Хулоса: Агар конструктив элементни таъмирлаш харажатлари оптимал қийматидан кўп бўлиб, лекин рухсат этилган чегара Ег дан

129

Page 67: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ташқарига чиқилса, у ҳолда конструктив элементнинг бошланғич яроқлилигининг таъмирлашдан олдинги ва кейинги жадал суръатда пасайиши 1-3 ва 5-2 (4 а ва 4 б расмларга қаралсин) чизиқларнинг оғиш бурчакларининг (X в В) бир-бири билан солиштириш натижасида ҳам баҳо бериш мумкин. Улар чизмадан кўриниб тургандек ҳар хилдир.

Агар таъмирлаш ҳаражатлари кам бўлиб, таъмирлашдан кейинги ресурс эса таъмирлашдан олдингисидан кўп бўлса, бундай элементнинг яроқлилигини интенсив пасайиши тўғрилаётган (коррекцияланаётган) пайтдагига нисбатан унинг яроқлилиги пасаймаслиги мумкин (7,6-расмга қаралсин).

Машиналар, жисмоний ейилишдан ташқари, маънавий ейилишга ҳам учрайди, яъни эскиради. Маънавий ейилишнинг олдини олиш энг қулай йўл- машинадан жадал равишда фойдаланиш, сўнг анча такомиллашганлигини олиб, ундан хам жадал фойдаланиш зарур. Йирик хорижий давлатларда янги техника бир қўлда 2-3 йил интенсив тарзда ишлатилганидан кейин иккинчи қўлга сотиб юборилади, ўрнига янгиси олинади.

Маънавий ейилиш (эскириш) ишлаб чиқариш жараёнида ўз функциясини бажариш борасида ўз имкониятларини пасайтирмайди. Янги, анча арзон, унумдорлиги баланд ва самарадорлик машиналар пайдо бўлганда иктисодий ҳолатни ўзгартириб юборади.

Маънавий ейилиш икки турга бўлинади:-маънавий ейилишнинг биринчи тури - бу мавжуд машиналар нархи

арзонлашиши сабабли харакатдаги машинанинг ўз нархини йўқотишлиги;-маънавий ейилишнинг иккинчи тури - ҳаракатдаги техникага нисбатан

иш унумдорлиги баланд ва самаралироғи пайдо бўлиши сабабли ёки мавжуд ишлаб чикариш жараёнининг янги, анча арзонига алмашиниши сабабли мавжуд техниканинг қадрсизланиши.

Агар маънавий эскирган техникалардан фойдаланиш давом этилаверадиган бўлсак, у ҳолда маҳсулот таннархи ортиб кетади, чунки анча такомиллашган турдаги машиналар ишлаб чиқаришга кетган ўртача харажатлар ҳажми анча пасайган бўлади.

Маълумки, машинанинг жисмоний ейилиши унинг мақсадга мувофик бўлган ресурси ёки унинг хизмат муддати билан аниқланади. Маънавий ейилиш ҳисобга олинганда машинанинг жисмоний ейилиши содир бўлишини кутиб ўтириш ярамайди, аксинча, маънавий ейилишнинг салбий оқибатларини енгиш учун унинг ресурси ёки хизмат муддатини ўз вақгида корректировка қилиш зарур. Демак, 1-чи турдаги маънавий ейилган машинани ишдан олиб ташлаш истеъмолчи учун мақбул ҳисобланмайди; аксинча, уни интенсив тарзда ишлатиш зарур. Ҳали тўлиқ ейилмаган машинани яроқсизга чиқазиш ва юқори таннархдаги маҳсулотларни етказиш оқибатида камоматларга йўл қўймаслик учун истеъмолчи машинанинг маънавий ейилиши туфайли, унинг корректировка қилинган ресурси ёки

130

хизмат муддатини олдиндан эътиборга олган ҳолда қоплаш фонд захирасини яратишга ҳаракат қилиши лозим.

Маънавий ейилишнинг биринчи турдаги машинанинг ресурси ёки хизмат муддатини корректировка қилиш. Бундай коррекцияни амалга ошириш учун, машинадаги жами жисмоний ейилишнинг ўртача суръати қанчалик кўпайганлигини билиш керак, чунки, айнан шу суръат қийматига қараб керакли ҳажмда, машина ўзининг ресурси ёки хизмат муддатини ишлатиб бўЛгунга қадар уни янгилашга қаратилган коплаш фондини тўплаш зарур бўлади. Бундай масалани график ёрдамида ечиш анча кулай Графикдаги машинанинг жами ейилиш (нарх бирлигида) қиймати:

Pm*- . i =Qm+ Y M - V Q , (2) бу ерда QM - машинанинг нархи, сўм; ,£(л, -1)2 i - эхтиёт қисмларга тегишли жами харажат ва камоматлар, сўм.

Сўнг, жами ейилиш графигига кўра, манфий бурчак остида қўшимча O-m чизигини ўтказамиз, у чизиқ машинанинг маънавий ейилиши (эскириш) суръатини белгилайди, Q1 ну^асидан эса O-pi чизиғига параллел бўлган О1 m 1 чизигини ўтказамиз.

Таянч тушунчалар: Таъмирбоп КЭ лар, яроқлилик, конструктив ва ноконструктив элементлар, яроқлиликнинг пасайншини олдини олиш, жами ейилиш, жисмоний ва маънавий ейилиш, к-ларнинг яроқлилигини корректировкалаш услублари, бир ва кўп марта таъмирлаш.

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлари:1. Машиналарнинг жами ейилишини қандай аниқлаш мумкин?2. Машинадаги конструктив ва ноконструктив элементлар йигиндиси

учун умумий ейилиш формуласи таҳлил қилинсин?3. Машиналарнинг хизмат муддатлари вақгида КЭ лар ярокдилигининг

ўзгариши ва уларнинг умумий ейилиш графиклари чизилсин ва тахлил килинсин?

4. Жисмоний ва маънавий ейилиш турлари тахлил килинсин?5. Маънавий ейилиш мезонини аниқлаш формуласи ёзилсин ва таҳлил

килинсин?6. Таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқлаш графиклари

чизилсин ва тахлил килинсин?7. КЭ ларнинг актив ресурсининг интенсив суръатда пасайишини

текислаш метода графикдатасвирлансин ва тахлил килинсин?Фойдаланилган адабиётлар:

1. Основы ремонта машин/Под обш. ред. акад. Ю.Н.Петрова.-М.: Колос, 1972-527С.

2. А.И.Селиванов, Ю.НАртемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйсвенной техники.-М.: Колос, 1978-248 с.

3. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - Киев-Донецк.: Высшая школа. 1979. - 192 с.

131

Page 68: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

4.8-мавзу. Қишлоқ хўжалиги техникаларининг ишончлилик кўрсаткичларини аниқлашнинг математик-статистик асослари

Режа:1. Ишончлилик ва эҳтимоллик назариялари тўғрисидиа умумий

тушунчалар.2. Тақсимот қонунларини, танлаш ва уларнинг график кўринишлари.3. Машиналар ишончлилиги тўғрисидаги ахборотларни йиғиш ва уларга

математик-статистик ишлов бериш методлари.4. Ишончлиликнинг микдорий тавсифи.

Қишлоқ хўжалик техникалар ишончлилигини миқдорий таққослаш ёрдамида баҳолашда эҳтимолликлар назарияси анча қўл келди. Ишончлилик асосан эҳтимолликлар иазариясига таянади. Ишончлиликнинг хусусиятларига . бузилмаслик, чидамлилик, таъмирбоплик ва сакланувчанлик кўрсаткичларини киритиш мумкин. Эҳтимоллик ходисалар қонуниятларини ўрганувчи илм бўлмиш- эхтимолликлар назарияси услубияти бирорта техник обьекглар гурухини тадқиқот қилиш ёрдамида улардаги қайси конструктив элемент тез бузилиши мумкинлигини олдиндан бахолашга ва тегишли конструктив ва технологик тадбирлар ишлаб чиқишга имкон беради. Бузилишлар ўз навбатида, уларнинг келиб чиқиш сабабларига кўра икки турга бўлиниши мумкин;

3. Аста секин бузилишлар.4. Тусатдан бузилишлар.Биринчи турдаги бузилишлар аста секин, табиий ейилишлар сабабли

вужудга келганлиги учун улар етарли даражадаги аникликда олдиндан чамалаш мумкин. Иккинчи турдаги бузилишлар деталарнинг толиқиши натижасида, ички нуҳсонлар таъсирида содир бўлиши мумкин. Шунинг учун бу турдаги бузилишларни олдиндан чамалаш анча мураккаб хисобланади. Бундай бузилишлар фойдаланиш даврида тусатдан, кутилмаганда вужудга келади.

Ишончлилик кўрсаткичлари эҳтимоллик ходисалардан иборатдир. Ходисанинг эхтимоллиги куйидаги формула билан ифодаланади:

P(A)=m/N, (1)

бу ерда Р(А)- А ходисанинг эхтимоллиги:т - А ходисанинг содир бўлишига имкон берувчи холатлар сони:N- умумий ҳолатлар сони.

Имкон берувчи холатлар сони О ва N (О-содир бўлмайдиган ва N- содир бўлиши муҳаррар ходисалар) ўрталигвда ётганлиги учун (1)формула ёрдамида хисобланган ходиса эҳтимоллиги, доимо тўғри рационал бирлик хисобланади, яъни;

ОЯ>(А)<1132

(2)

Эҳтимоллик бирдан кўп бўлиши мумкин эмас. (1) тенглама техника сохасида эхтимолликларни ҳисоблашларда хам кенг қўлланилади. Эҳтимоллик ходисаларини қўшиш ёки кўпайтириш мумкин: келинг А ва В каби икки ходисаси содир бўлсин. Эхтимолликни қўшиш усули асосида уларнинг эҳгимоллигини куйидагича аниклаймиз:

Р(А ёки В) = Р (А)+ Р (В)-Р (АВ), (3)

бу ерда Р(А) — А- чи ходисанинг содир бўлиш эхтимоллиги;Р(В)- В- чи ходисанинг содир бўлиш эхтимоллиги;

Р(АВ)- А ва В ходисанинг бир вақтнинг ўзида содир бўлиш эхтимоллиги.

Эҳтимолликларни кўпайтириш усули бир бирига боғлиқ бўлмаган бир қанча ходисаларнинг бир вақгнинг ўзида содир бўлишлиги ушбу ҳодисалар эхтимолликларининг кўпайтмасига тент яъни:

Р(АЬА2. . . К Г Е P(Ai)■ Р(А2) •,....ДА»). 4)1=1

Математик статистиканинг асосий вазифаларидан бири табиатдаги оммавий эҳтимолий ҳодисаларнинг математик қонуниятларини аниқлаш ва статистик тахминларнинг, гипотезаларнинг қанчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини бахолашдан иборатдир. Ишончлилик кўрсаткичининг ҳар бир таксимот қонуни иккита функция билан тавсифланади (1-расм):

1. Дифференциал функция (1,а-расм) ёки эхтимолликлар зичлиги функцияси билан;

2. Интеграллик функцияси ёки таксимот функцияси (1, б-расм)билан.«Юл р(0.

1-расм. Дифференциал (а) ва интеграл (б) функциялар таксимоти.Дифференциал эгри чизик тагида жойлашган юза бирга тенг бўлган барча

эхтимолий кийматлар ишончлилик кўрсаткичлар йиғиндиси хисобланади. 1, а-расмда ишончлилик кўрсаткичининг ўртача t, модал tj»® ва медиан tMo қийматлари тақдим этилган.

«Бузилишлик ва бузилмаслик» функциялари куйидаги тенглама билан ўзаро боғланган:

133

Page 69: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

F(t) = 1-p (t).Тасодифий қийматлар таъсирини белгиловчи тақсимот қонунларининг

турли хил график кўринишларида ифодалаш мумкин. Бундай хусусиятлар дастлаб назарий томондан исботланиб, кейинчалик улар вариация коэффициентидан фойдаланилади:

y=f - (5)Объектларнинг (машина, агрегат, узел, детал) ишончлилиги билан

боглиқ бўлган амалий масалаларии ечишда сифат кўрсаткичларнигина бахолаш етарли эмас, яъни миқдорий-баҳолаш ишларини бажариш талаб килинади. Ишончлиликнинг микдорий кўрсаткичларни аниқлаш катга қийинчиликлар билан боғлиқ бўлиб, унга кўп сонли ўзгарувчан омиллар таъсир этади. Уларни тажрибалар ёрдамида аниқпашда кўп вақг ва модций харажатлар талаб қилинади. Бунда микдорий тавсифлар қуйидагича асосий талабларга жавоб бериши керак:

- ишончлиликни аниқловчи кўплаб омилларни хисобга олиши;- ўрганиладиган ахборотлар тўплаш ва уларога ишлов беришнинг

содцалиги;- мавжуд статистик маълумотларни ўхшаш тизимлар ишончлилигини

аниқлашда қўллаш мумкинлиги.Ишончлиликнинг микдорий кўрсаткичлари машиналардан фойдаланиш

ёки дастгоҳлардаги синаш натижалари асосида олиниши мумкин. Кейинчалик улар деталларни мустаҳкамликка ҳисоблашдаги чегаравий тавсифлар билан солиштирилади.

Таъмирланмайдиган объектларнинг энг кўп тарқалган ишончлилик тафсифларигаобъектнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги (ti дан t2 интервали оралиқида); бузшшшлар тақсимотининг зичлиги, t вақт оралиғидаги бузилишлар интенсивлиги; бузилиш давригача бажариладиган ўртача иш ҳажми катталикларини киритиш мумкин. Машинанинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги куйидаги формулалар ёрдамида бахоланади;

p = E oU L (1)АГ.

бу ерда N0- дастлабки ишлаётган машиналар сони;n-tra тенг иш вақгидан кейин бузилиб колган машиналар (агрегат, узел,

детал) сони;Тажриба сони ошган сари Р—»P(t) га якинлашиб бораверади: t-oo,

P (t)=0;t=0, P(t)=l. Бузилиш эхтимоллиги: q(t)=l-P(t). Бу холат 1-расмда тасвирланган. Бузилмасликнинг эҳтимоллик функциясини аниклаш учун куйидаги формуладан фойдаланамиз:

ч Nn — n

134

2-расм. Вакт бўйича бузилмасдан ишлаш ва бузилиш эхтимоллиги графиклари:

P(t), q(t)- бузилмасдан ишлаш ва бузилиш эхтимоллиги.

Бузилиш эхтимоллиги учун у

q(t)=l-P(t).

Бузилишлар тақсимотларининг зичлиги деб берилган вақг оралигида бузилган объектлар сонининг бошлангич сонига нисбати тушунилади ва бунда ишдан чиққан объект қайта тикланмайди, яъни дастлабки машиналар сони синаш даврида аста секин камайиб бориши тушунилади. q(t) дан хосила олингандан кейин (2-расм):

at at

Статистик ахборотлар бўйича:

n(t)

(2)

/(/) = Nn-At’

бу ерда n (t) =Д t вақг оралигида бузилган объектлар сони; N0—синовдаги дастлабки объектлар сони;A t- вакт интервали.

135

Page 70: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3-расм. Машинанинг вақт бўйича бузилишлар тақсимланиш зичлигининг ўзгариш эгри чизиғи.

Бузилишлар интеисивлиги - берилган вакт мобайнида бузилиш содир бўлиш эҳтимоллигининг шартли зичлиги, агар шу вақтга қадар бирор бузилиш содир бўлмаганда унинг қиймати куйидаги формула билан ҳисобланади (3-расм):

Л = — ^ — . (3)

Т аъмирланмайдиган обьектларнинг ишончлилиги бузилишгача бажарилган ўртача иш хажми билан тавсифланади. Статистик ахборотлардан фойдаланган ҳолда:

_ ы 1*УРт (4)

буердап-t вақг даврида бузилган объектлар сони;ti-i- инчи объектнинг бузилгунча бажарган иши.

Таянч тушунчалар: Эхтимоллик назарияси, асосий тушунчалар, таксимот қонунлари, уларнинг турлари, уларни танлаш тартиби, интервал кенглиги, интерваллар сони, гистаграмма, полигон, назарий таксимот эгри чизиғининг куриш, интегралли функция, оператив эҳтимоллик йиғиндиси графикларини куриш, ишончли-ликнинг миқдорий кўрсаткичлари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Бузилиш турлари ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини тахлил

килинсин. Деталарга мисоллар келтиринг.2.Ҳодисанинг эҳтимоллигини қандай формула билан аниқлаш мумкин.

Мисоллар келтиринг.3.Эҳгимоллик ходисаларини кўшиш ва кўпайтириш усулларига мисоллар

келтиринг.4.Дифференциал ва интеграл функцияларнинг графикларини куриш

тартиби ёритилсин.5.Вариация коэффициента ҳақида нималар биласиз. Улар дан

фойдаланишга дойр мисоллар келтиринг.

136

6.Қандай таксимот қонунларини биласиз. Уларни аниклаш формулалари тахлил килинсин.

7.Машиналар конструктив элементларининг ишончлилиги ҳақида ахборотларга ишлов бериш босқичлари ва унинг графите тахлил килинсин.

8.Ишончлиликнинг микдорий тавсифи ёритилсин.Адабиётлар:

3. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. —М.: Колос, 1978. -248 с.

4. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. — Киев-Донецк.: Высшая школа. 1979.-192 с.

3. И. А. Аширбеков, Н. А. Қамбарова Эластик тишли дисксимон ажраткичларнинг чегаравий ресурсной чамалаш. Халкаро илмий-техник конференция. Илмий тўплам. -Тошкент: ТошДТУ, 2006.-260-262 б.

/

137

Page 71: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

5- боб - МАШИНАЛАР ВА АГРЕГАТЛАРНИНГ ИШЛАШ, БУЗИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ

МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

5.1. Мавзу. Қишлок хўжалик машиналари ва агрегатларининг ишлаш ва бузилиш жараёнларини математик моделлаштириш асослари

Режа:1. Агрегатларнинг, машиналарнинг динамик тизим сифатида умумий характеристикаси: бир ўлчамли ва кўп ўлчамли моделлар схемаси.2. Қишлок хўжалик агрегатлари ишлаш жараёнларини математик моделлаштиришнинг назарий асослари.3. Тасодифий жараёнларнинг асосий характеристикаси.

Мустақиллик йилларида агросаноат мажмуаси машина трактор парклари таркибида муҳим сон ва сифат жиҳатдан сезиларли силжишлар содир бўлди. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг барча жабҳаларини комплекс механизациялаш учун машиналар тизими янада ривож топмокда. Тракторлар ва стационар энергетик воситаларнинг серэнергиялик даражаси анча кўтарилди.

Қишлок хўжалиги агрегатлари ишончлилиги тўғрисидаги илм хам мухим ривож топмокда. Қишлоқ хўжапиги агрегатларининг статистик динамикаси янги техникалар, агрегатлар ва уларнинг комплексларини такомиллаштиршцда, яратишда, лойиҳалашти-ришда пухта илмий базага айланиб бормоқда. Кейинги йипларда қишлоқ хўжалик техникаларини тадқиқот қилиш ва синаш вақтида эҳтимолликлар услубларидан, машиналарнинг статистик дина-микаси услубларидан фойдаланиладиган қишлоқ хўжалиги соҳасидаги мутахассислар доираси ҳам тобора кенгайиб бормокда.

Кейинги йилларда қишлоқ хўжалик агрегатлари ва техникалари параметрларини тахлил, сентиз қилиш ва оптимизациялашда эҳтимоллик тадқиқотларнинг янги услублари ишлаб чиқилган ва янги натижалар қўлга киритилган.

Замонавий кишлок хўжалик агрегатлари ва уларнинг комплекслари - кўп сонли ва хилма-хил омиллар ва ўзгарувчан ташки таъсирлар шароитларида ишловчи мураккаб динамик тизимлардир. Мобил агрегатлар бундай омилларига дала юзаларининг нотекислигини, тупроқнинг физик-механик хусу-сиятини (намлиги, зичлиги, механик таркиби ва бош.) ўсимликларнинг хусусиятларини (сер-ҳосилдорлиги, касалланган-лиги технологик жараёнларни бажаришдаги агрегат массасининг ўзгаришини ва бошқаларни) айтиш мумкин.

Стационар агрегатлар учун бу омилларга кайта ишлов берилаётган ва транспортировкаланаётган материалларни (тозалаш ва саралаш пайтидаги дон майдалаш вактидаги ўсимлик массаси, қайта ишлаш пайтидаги озуқа ва

138

бош.) материалларни барқарор тарзда узатмаслик ва бошқалар сабаб бўлиши мумкин.

Юқорида кайд этилган омиллар агрегатлар ва уларнинг двигателларида нотекис юкламаларнинг таъсир этиши оқибат-ларида улар томонидан бажараётган операцияларнинг сифатига салбий таъсир этиши, машина ва улардаги ишчи органларининг ишончлилик ва агротехник кўрсаткичларида намоён бўлиши мумкин.

Мобил қишлоқ хўжалик агрегатлари таркибидаги ишчи органларнинг ишлов берилаётган муҳит (тупроқ, ўсимлик) билан бирга юриш қисмларининг дала юзаси билан ўзаро таъсир этиш чоғида баъзи тўқнашув нуқгаларидаги мураккаб ҳаракатлар таъсири қатор операцияларнинг (ер ҳайдаш, экиш, ўриш, териш, пуркаш, майдалаш, тозалаш, ишлов бериш ва х.) сифатига салбий таъсир кўрсатади.

Шу боисдан, кишлоқ хўжалик агрегатларини хисоблаш ва лойиҳалапггиришда ҳамда синаш ва тадқиқот килиш жараёнида ўзаро боғланган қатор тизимдан иборат бошқариладиган динамик тизим каби қаралиши мумкин. Тракторлар, кишлок хўжалик машиналари, машина трактор агрегатларидан фойдаланишдаги мавжуд назариялар реал фаолият шароитларини у ёки бу даражада ҳар хил такомиллаштириш жараёнида илмий техник масалаларни ечишда хар хил моделларни (фикран ва физик) идеализация-лаштиришга тўғри келади.

Қишлоқ хўжалик агрегатлари ҳаракатини динамик тизим сифатида кирувчи ташки таъсир реакцияси ва бошқарув таъсири каби кўриш анча кулайдир. Шунинг учун хар қандай агрегатнинг (агрегатлар комплексларининг) умумий ҳисоблаш схемасини, қайси мақсадда фойдаланишлигидан қатъий назар «кириш-чиқиш» принципи кўринишида таҳлил қиламиз. Бу 1-расмда кўрса-тилганидек, уларни динамик тизим сифатида тасвирлашга имкон беради.

а) б)

1-расм. Бир ўлчамли (а), кўп ўлчамли (б) моделлар схемаси.Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ҳаракат моделининг кириш томонидан

ишлаш шароитларига /■'= {/,('),■-,/(0,-,/„(0Ь бошқарилиш шароитларигаU = {Ul(t),...,Ui (t)} ҳамда ички алоқаларига D = {dl(t)....d€(t)} векторфункциялари фаол таъсир этади. Вектор U бошқарилувчи курилманинг чиқиш параметридир, вектор D эса агрегатнинг алоҳида олинган бирорта тизим оралигидаги ўзаро таъсирни ҳисобга олади.

139

Page 72: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Чиқиш ўзгарувчиларини ҳам у = { у 1(0, - , у , (0 , - , ут(0} сингари вектор кўринишда тасвирлаймиз. Бундай тизим хусусиятини бирорта А оператор каби ифодалашимиз мумкин. Оператор А кириш жараёни / , ( 7 ) т ш и м и н и н г

чикиши давомида ҳД?) жараённинг содир бўлишини таъминлайди. Кириш жараёни (сигнали) /)(/)берилган (детерменантлаштирилган) в акт бўйича тасвирланган функция ёки эқтимолий жараён бўлиши мумкин. Шу боисдан ҳам оператор, агрегат ва унинг қатор тизимларини динамик тизим сифатида мукам мал таҳлил, синтез қилиш ва оптимизациялаш ишларида динамик тизимнинг умумий ҳарактерискаси ҳисобланади. Тахлил - бу агрегат ишлаш пайтидаги оператордаги чиқиш кўрсатгичларини (уларнинг ҳарактериска- ларини) аниқлашдан иборат.

Сентез- бу агрегатнинг динамик тизим сифатида кириш томонидан таьсирларни маълум тарзда (берилган қийматларда) ўзгаришини таьминловчи унинг операторини (математик моделини) аниклашдан иборат.

Оптимизация - бу кириш томондаги таъсирларни оптимал тарзда (маълум жиҳатда) ўзгаришини таьминловчи оператор (математик модел) кўрсатгичини аниқлашдан иборат.

Кириш сигналини одатда ҳар бир ижро этилган пайтидаги чиқиш сигналининг ижро этилиш ига мос ўзгаради. У ҳолда чиқиш сигналини қуйидагича ёзишимиз мумкин [1]:

(1)Кўп ўлчамли динамик тизим учун

Y = A[F,U]. (2)Агрегат, унинг бузилиши (ундаги деталларнинг ёйилиш ёки тизимини

бошқариш математик моделларини тузиш оператор турини яникпатпан яъни кириш вектор функцияларининг чиқиш yi функциясининг Y турига ўзгариш таъсири ва турини топишдан иборатдир.

Тасодифий жараёнларнинг асосий характерискалари ГОСТ 21878-76 тасодифий жараёнлари скаляр ёки вакт мабойнида ўзгариб борувчи тасодифий миқцорлар векторининг галаси деб қаралади. Бирорта тасодифий Р(А) ходисанинг математик эҳгимоллигини қуйидагича анистятиши мумкин:

РЦ) = (3)М

(3) ифодага кўра, ходиса содир бўлиш эхтимоллиги шарти 0 < Р(А) < 1 Р(А) = 1 ходисага ҳаққоний ходиса дейилади.

Умумий ҳолатларда ходисаларнинг тўлиқ гуруҳи учун:

2 > ( 4 ) = 1 • -(4)/=1ГОСТ 21878 - 76 га асосан y / t ) тизимининг риакцияси f i t ) қачон таъсир

этиш эхтимолига боғлиқ эмас.

140

Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш жараёнларини тавсифловчи математик модел. Улар синаш амалиётида ва тадкиқот килишда ва уларнинг параметрларини хисоблаш жараёнларида кенг ишлатилади.

2-расм: Ер хайдашда ПН-8-35 плуг бармоғига таъсир этувчи куч Px{t) нинг горизонтал ташкил этувчисиннинг ўзгариш жараёни

осциллограммаси.

Кўпчилик қишлоқ хўжалик агрегатлари томонидан бажариладиган иш жараёнлари эхтимолий статистик жиҳатдан эхтимолий хоссага эга. Қишлоқ хўжалик агрегатларини статистик ҳисоблашда жараёнларнинг эхтимолий моделларидан кенг фойдаланилади. Бунда кўпроқ тасодифий қиймат моделлари ишлатилади. Кўп ҳолларда синаш пайтларидаги агрегатларнинг тезлик олиш жараёнлари қисобга олинмаиди. Тадкикот натижаларига асосан, машинасозлик ва таъмирлаш корхоналарида ишлаб чикарилаётган машиналар, агрегатларнинг конструкцияларини ёки ейилган деталарни тиклаш, уларни таъмирлаш технологияларни янада такомиллаштиришга оид тадбирлар ишлаб чиқилади. 2-расмда ер хайдашда ПН - 8-35 плуг бармогига таъсир этувчи куч Рх( t ) нинг горизонтал ташкил этувчисининг ўзгариш жараёни осциллофаммаси кўрсатилган.

Таянч тушунчалар.* агрегат, бузилиш, машина, динамик тизим, битта ва кўп ўлчамли модел; ишлаш жараёнлари, математик моделлаштириш, жараён осциллограммаси тахдили.

Мавзуни такрорлашга учун тест саволлари:1. Бир ва кўп ўлчамли математитк моделлар схемаси чизилсин ва тахлил

килинсин.2. Осциллограмма натижалари тахлил килинсин.3. Эхтимолликлар тақсимотининг қандай график кўринишини биласиз?

Мисоллар келтирилсин.4. Тасодифий жараёнларнинг қандай асосий сон кўрсаткич-ларини

биласиз? Уларни хисоблаш формулалари келтирилсин.5. Тасодифий ходисаларнинг математик эхтимоллигини аниклаш

формуласи ёзилсин? Ҳисоблашга мисоллар келтирилсин.Фойдаланилган адабиётлар:

1. Лурье А.Б. Статистическая динамика сельскохозяйственных агрегатов.- М.: Колос, 1981.-382 с.

2. Евланов Л.Г. Контроль динамических систем.-М., 1979.3. Тихонов В.И. Выбор случайных процессов.-М., 1970.

141

Page 73: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

5.2. Мавзу: Қишлоқ хўжалиги сохасидаги технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, улардан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг

назарий асослари

Режа:1. Агрегатларнинг ўз функционал бажариш қобилиятларининг пасайишсабаблари, унн барқарорлаштириш шартлари.2. Технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, четга чиқиш кўрсаткич-ларини баҳолаш услуби.

Умуман янги техникаларни ва қисман қишлоқ хўжалик техникаларни ишлаб чиқишдаги асосий услубият йўналишларидан бири илмий чамалаш (прогноз қилиш) хисобланади.

Илмий-техник чамалаш, баҳолаш (характерисгикаларининг парамет- рларини) техниканинг ҳаракатланиш чоғида хохлаган (ходисанинг) жараёнини олдиндан баҳолаш тушинилади. Чамалашдаги асосий мақсад қўйилган у ёки бу вазифалардан (технологик, энергетик, эксплуатацией, таъмирлаш, тиклаш, иқгисодий бошқариш тизими ва бошқалардан) максимал фонда олиш учун машина ёки агрегатнинг оптимал тарзда ўзгариш характеристикаларини ва парам етрларини ёки ишлаш режимларини аниқлашдир. Қайд этилган масалаларнинг амалда муваффаққиятли бажарилиши, машиналар ёки технологик жараёнларнинг ишончлигини, самарали ишлай олиш кобилиятини белгилайди.

Илмий техник чамалаш вазифаларини ҳал қилишда ишлай олиш кобилияти самарадорлигини баҳолаш мезонларини белгилашда, улардан нормал фойдаланиш шароитларини динамик тизим сифатидаги машинанинг (агрегатнинг машиналар комплексининг бошқариш тизимининг) математик моделисиз аниқлаб бўлмайди. Бундан олдинги маърузада асосан кишлок хўжалик агрегатларининг ишлаш пайтларидаги кечадиган технологик жараённинг тасодифийлигини ҳисобга олган ҳолдаги математик моделлари кўриб чиқилган эди. Ҳар қандай агрегатнинг ишлаш жараёнқдаги чиқиш кўрсаткичи, технологик, энергетик, эксплуатацион ва техник-иқтисодий кўрсаткичларидан иборат эканлиги сабабли уларнинг статистик кўрсаткичларини аниқлаш вазифаси келиб чиқади. Бундай баҳолашлар ёрдамида бажарилаётган технологик жараёнларнинг сифат кўрсаткичларини ўрганишимиз мумкин. Бу каби баҳолашлар агрегатнинг ўз функционал ёки бошқариш тизимининг вазифасини, бажарилаётган иш жараёнининг ишончлилигини, самарадорлигини комплекс аниқлашга имкон беради. Замонавий бошқариш назариясига биноан [9], сифат кўрсаткичи берилган шароитларда қўйилган вазифанинг муваффаккиятли бажарилиши билан характерланади. Булар таркибига самарадорлик, ишончлилик, аниқлилик даражаси ва бошқа хусусиятлар киради.

142

Агрегатнинг (унинг ишлаш жараёнини бошқариш тизимининг) ўз функционал кобилиятини бажариш даражасини бахолаш учун чикиш вектор функцияси унинг қандай ишлаш керак эканлигинн кўрсатувчи бирорта y ={y (').y«2 (').••■.y™(') } функциядан оғиши даражасини ўрганиш ёрдамидааниқпашимиз мумкин. Шундай килнб у функциясининг Уц даги қиймати агротехник ёки бошқа талабларга нисбатан огаш чегарларнини, тадкикот кшщнаётган техник объектнинг хатолик даражасини ифодалайди. Бу огиш ҳолатларнинг умумий кўринишини қуйидагича ифодалашимиз мумкин:

£ = ¥ „ - ¥ = {£„(4. . .Е М ~,ЕЛ) }•Бунда функция Y ни бирорта идеал агрегатнинг агротехник, эксплуатацион, техник иқгисодий ва бошқа талабларга мос хатосиз (Е=0) бажарилишини таъминлайдиган идеал агрегат каби кар&шимиз мумкин. Ҳар бир реал агрегат ёки технологик жараёни учун рухсат этиладиган огишга мос Е лар даражаси олдиндан берилиши хам мумкин, яъни:

Е е Е / - ( 1)Ёки алохдца вектор Е компонента учун

(2>Бу шарт ўз физик моҳиятига кўра, агрегатнинг технологик

ишончлилигини аниклайди.Технологик ишоичлилик-бу қар қандай қишлоқ хўжалик агрегатини

(механик ёки автоматик равишда бошқариш тизимининг) берилган функциядаги вазифасини берилган (рухсат этилган) даражадан кам бўлмаган ҳолатда бажара олиш қобилиятидир. Бундай пайтда жараённинг хар қандай салбий томонига ўзгариш жараёни (Ер чегарадан чиқишини) бузилиш деб каралиши мумкин.

Технологиябоплик - бу агрегатнинг уни назорат килишга ва бузилишларни бартараф этиш ва уларни олдини олишга кулайлиги. Моделдаги оғишлари (бузилишлари) ҳар бир Ej(t) компонента функциясининг кисман йўқолиш даражасини аниклайди. Қишлоқ хўжалик агрегатлари ва улардаги бошқариш тизимларининг функционал имкониятларини қайта тиклаш параметрларини ва уларни таъмирлаш, техник сервис ишларига оид масалалар хали етарли даражада ишлаб чиқилмаган.

Агрегатларнинг ишлаш кобилияти самарадорлиги назарияси васифалари кишлок хужалик агрегатларининг статистик динамикаси билан ҳамоҳанг бўлиб, уларни ечиш услуби А.Б.Лурье [8] томонидан пухта ишлаб чикдлган. Тасодифий технологик жараёнларининг четга чиқишлари ҳақидаги назарияси кишлок хўжалиги агрегатининг (ишлаб чиқариш жараёнининг) ишлай олиш самарадорлигини аниқловчи эҳтимолий узвий-тасодифий жараён Y(t) ни кўриб чиқайпик.

Давомийлиги Т-га тенг амалга оширилган бирорта жараён 1-раемда тасвирлангандек берилган бўлсин дейлик.

143

Page 74: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

1-расм. Тасодифий технологик жараённинг эгри чизиғи.

Берилган чегарадаги эгри чизиқ д(/) ва берилган даражаси (Б) тасодифий жараённинг қиймати чегара А дан кам ёки кўп бўлмаганлиги маъқул.

Бундай техник талабларга асосан мазкур жараённинг кечнш вақга At га тегишли бу эгри чизикда (1, а -раем) д-га тенг чеклашлар кўзда тутилган бўлсин. Шундай қнлиб, Y(t) жараёндаги чиқишлар д(?) га тенг даражадан четга чиқмаслиги керак бўладн ёки Т га тенг бўлган кузатиш давридаги тажриба Y(t) лар - Д (г) эгри чизиғини п маротаба кесиб ўтиши мумкин бўлсин дейлик.

2-расм. Стационар тасодифий жараён ординатасинииг тақсимланиш.

Шунинг учун қар бир тажриба Y(t) даги кесиб ўтншлар пастдан юқорига жўнатилганида бундай чиқишларга мусбат, юқоридан пастга жўнатилганда эса манфий дейилади [10]. Меъёрий чизикдан четга чиқишлар давомийлиги вакт мобайнидаги қирқим миқдорлари r , , r 2, r 3, улар орлиғидагн интерваллар давомийлиги эса el ,91,ej ларга тенг. Бунда г,еа#у-лардан ташкари, Д(t) ва Д даражаларидан ўтган тасодифий жараёнларнинг четга чиқишларини тавсифловчи бошқа қийматлар ҳам аниқланиши мумкин. Агрегатларнинг функционал вазифаларини бажариш самарадорлигини баҳолаш билан боғлиқ амалий масалаларни ечишда T^djeaF. тақсимот

қийматларини, яъни тасодифий жараёнинг эхтимолий тавсифларини ўрганиш мухим ахамиятга эга. Юқорида кўрсатилган тасодифий қийматлардаги четга

144

чиқиш тақсимотига о ид тўпланган ахборотларни баҳолаш статистик динамика назариясининг асосий вазифаларидан хисобланади.

Тасодифий четга чиқишларнинг эхтимоллиги ва уларнинг ўртача қийматларини бахолаш услуби [8] - да берилган. Тасодифий кийматларининг тақсимланиш қонуни маълум бўлганда эхтимолий жараён y{t) нинг ва рухеат этилган Д даражадаги Т вакт оралиғидаги эхтимолий Д-даражасини куйидагича топишимиз мумкин:

г75 = - (3)(4)8=\f[y)fy=Pfa<y{t)<a>\ ' д

бу ерда Т - умумий жараён давомийлиги;Гд - четга чиқиш даврининг давомийлиги;

р[д < y(t) < оо]- Д дан чексизлик оралиғидаги тасодифий жараён ординатасинииг силжиш эхтимоллиги.

Бу жараён параметрларинирг физик моҳияти 2-расмда акс эттирилган. Бунда У(/) жараёнини тақсимланишининг бир ўлчамли зичлиги таксимланган. Маълумки:

1 п (5)"Г л —ооJ ^ ' Т —> & Т 1=\

бу ерда z ^ Q j - i чи интервалдаги i-чи чегарадан чиқишлар давомийлиги; п-чиқишлар сони.рд-чегара А -ни сақлаш эхтимоллиги.

3-расм. Спектриал зичлик графиги.

Тақсимотнинг спектриал зичлиги графиги 3-расмда кўрсатилган. Меъёрий чизикдан ташқаридаги ўртача чиқишлар сони:

Ид = 7" j v /(A , v)dv > ( 6 )о

Гл=г|/(у)ф ' • (7)д

145

Page 75: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Шундай қилиб S ва пд параметрларини стационар тасодифий жараёнларни статистик баҳолаш услуби деб карашимиз мумкин. Тасодифий жараённинг ўзгариш тезлиги дисперсиясининг микдори (3-расм):

Д, = J co2Sy(w)deo , (8)о

бу ерда а - қайд этилишлар тезлиги;Sy-эгри чизиқ ординатаси.

Таянч тушунчалари: Янги техника, технология, олдиндан чамалаш (прозноз қилиш) техник тизим, агрегат, функционал вазифаси, ходисалар, тасодифий жараён, математик модел, статистик баҳолаш услуби, технологик ишончлилик, таъмирбоплик, кириш ва чиқиш параметрлари, меъёрий чегара, четга чиқиш ҳолатлари, спектриал зичлик, унинг график кўриииши.

Мавзуни такрорлашга о ид синов саволлари:1. Технологик жараённи қандай изохлайсиз? Мисолллар келтирилсин.2. Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ўз функционал вазифасини сакдаш

қобилиятини пасайишига қандай омиллар таъсир этиши мумкин?3. Агрегатларнинг ўз функционал васифасини бажара олишига нималар

салбий таъсир кўрсатиши мумкин?4. «Идеал» агрегатларнинг кириш ва чиқиш параметрларининг

функционал кўриниши қандай ифодаланади?5. Технологик ишончлиликни қандай тушунтириш мумкин? Мисол

келтирилсин.6. Таъмирбоплик, бузилиш ҳолатларини қандай тушунасиз? Мисоллар

келтирилсин.7. Берилган чегарали эгри чизиқ ва берилган даражали тасодифий

жараёнларни қандай тасвирлаш мумкин?8. Меъёрий чизиқдан четга чиқишларнинг ўртача сони ва тасодифий

жараённинг ўзгариш тезлиги дисперсияси микдорини аниқлаш формулалари ёзилсин.

Адабиётлар:1. Балл Г. А. Аппаратурный корелляционный анализ случайных

процессов.-М., 1968г.2. Бледных В.В. Исследование динамических свойств полунавесных

плугов. Автореф. дисс. на соиск. уч. степени канд. техн. наук. -Челябинск, 1967г.

3. Левин Б.Р. Теоритические основы статстической радиотехники, кн.1 и2.-М., 1968 и 1969г.

4. Кербер В.Н. Влияние параметров агрегатов на его динамические характеристики. Автореф. дисс. на соиск. уч. степени канд.тех.наук,- Л., 1971.

5. Лурье А.Б. Расчет и конструктирование сельскохозяйст-венных машин.- Л.,1977.

6. Химмельблау Д. Анализ процессов статистическими методами.-М,1973.

146

7. Цветков Э.И. Нестационарные случайные процессы и их анализ.-М., 1973.

8. Лурье А.Б. Статистическая динамика сельскохозятственных агрегатов.2 изд. Перераб. и доп.- М.: Колос, 1981.-382с.

9. Евланов Л.Г.Контроль динамических систем.-М., 1979.10. Тихонов В.И.Выборы случайных процессов.-М., 1970.11. Шор Я.Б. Статические методы анализа и контроля качества и

надежности.- М., 1962.

5 3 . Мавзу: Тасодифий жараёнларнинг корреляцион функиялари ва спектриал ҳарактерискалари.

Режа:1. Қишлоқ хўжалик агрегатларини статистик ҳисоблашларида қўлла-

ниладиган баъзи назарий'таксимотларииинг график кўринишлари.2. Тасодифий жараёнларда корреляцион функцияларнинг асосий

хусусиятлари ва параметлари.

Қишлоқ хўжалик агрегатлари ишлаётган пайтда тасодифий жараёнлар эҳтимоллигининг таксимланишини бахоланиншида бетўхтов ва дискректли тасодифий кийматлар учун ҳар хил назарий таксимланиш қонунлари кўлланилади. Бетўхтов тасодифий жараёнлар учун нормал (Гаусс) тақсимланиши, Пирсон тақсимланиши, гамма таксимланиш, экспоненциал тақсимланишлар кўпроқ қўлланилади. Дискретли тасодифий қийматлар учун биноминал ва Пуассон қонунлари кенг кўлланилади.

Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш пайтидаги кузатиш ишларида кўпроқ нормал тасодифий жараёнлар кўпроқ учрайди. Тасодифий жараёнларни ўрганишда фойдаланиладиган корреляцион функцияларининг асосий хусусиятларидан бири тасодифий жараёнларни тахлил қилиш пайтида ҳисоблаш хажмини камайтириш ҳисобланади. Шуни таъкидлаш жоизки, корреляцион функция /,ва /2 вақг оралигида симметрик хусусиятларга эга, яъни (1-расм):

R(tv t2) ~ ^ 2 ’^)

Баъзи технологик жараёнларнинг корреляцион функциялари 1-расмда тасвирланган.

Стационар тасодифий жараёнлар учун бу муносабат куйидаги кўринишга эга:

R(t2-tl)=R(t-l~t2) ёки R(t) - R(-t) , чунки стационар тасодифий жараённинг корреляцион функцияси ток функциядир. R(t) графиги 0 < г < оо чегараларни

147

Page 76: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

тасвирлайди. Тасодифий жараёнлар корреляцион функцияси муҳим хусусиятидан яна бири, куйидаги тенгсизликдан иборат.

1- расм.Эхтимолликлар таксимоти / (дг) нинг турли графиклари:а,б нормал (Гаусс) тақсимоти; в - логарифмик - нормал таксимот.

“г”- Пирсон таксимоти: д - экспоненциал таксимоти: е - гамма таксимоти.

й(М2)<,/д(<„/2Жад)> (1)яъни корреляцион функциянинг ихтиёрий иккита г, ва t2 вактлар мобайнида олинган абсолют микдори айнан ўша аргументларда ҳисобланган дисперсиянинг ўртача қийматидан кичик ёки унга тенг бўлишлигидир.

Стационар жараёнлар учун (1) тенгсизлик Л(0) = DX > R(r) кўринишга эга, яъни корреляцион функция хохдаган микдорий жараён дисперсиясидан доимо кам ёки унга тенгдир. X ( i ) ва Y(t ) стационар жараёнлар учун қуйидагини ҳосил киламиз:

|й^(г)|<^(0)«у(0) • (2)Тасодифий жараёнларнинг корреляцион функциясини тахлил килишда

кўлланиладиган асосий параметрлардан бири корреляция интервалиҳисобланади. Баъзан бошқа параметрлар хам хисобланади: корреляцион функциянинг Т ёки оралигидаги тебраниш Ts ларнинг ярим даврининг

148

ўртача киймати, сунъий декримент S киймати. Бунда R(^j2) = R(t) бу ерда

РЮ

2-расм. Баъзи технологик жараёнларнинг корреляцион функциялари:а-культиваторлар учун; б- хайдаш агрегатлари учун.

Тасодифий технологик жараёнларнинг корреляция интервали г^ миқдори

кўпроқ куйидаги ифода билан аниқланади:

Тебранишлар даври:** = Ы т№* о

тр = \ '

(3)

(4)

Тебраниш жараёнининг сўниш декременти:(5,=1п Pi

РМ■ (5)

m сони экстремум жуфтлари учун логарфмик декриментнинг уртача микдори:

иср 'бу ерда Г. = р{т) эгри чизиғининг т ўқи билан кетма - кет кесишув

микдорлари.Қишлок хўжалик агрегатларининг ишлаш вақтидаги тасодифий

жараёнларни тахлил килишда спектриал характеристика кўрсат-кичларидан кенг фойдаланилади. Тасодифий жараёнларнинг спектриал назариялари махсус адабиётларда кенг ёритилган. [1,2,3,4,5].

Тасодифий жараёнларни спектр ал тахдил қилиш асосида Фурьенинг куйидаги функцияси ётади:

149

Page 77: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

F(oj)= J f(t)e~iMdt —ooбу ерда со - айланиш частотаси ва i = V -I •

Айлана частотаси со функцияси 5(®)га, амалга оширилган тасодифий жараённинг спектриал зичлиги дейилади. Стационар тасодифий жараён учун

S(co)=a\k ( j)e - ioK ■ (7)—00Марказий тасодифий жараён мусбат частоталари чегараси учун:

S(a>)=— fS(r)cos®irfr • (8)*0

Корреляцион функция R(t) учун қуйидаги нисбат ўринлидир:

R(t)= \S(a>)cosanda (9)О

Бирорта частота со лар учун S(eo)dw(2-6 раем) кўпайтма элементар тўғри бурчакнинг юзасини, яъни элементар дисперцияни ташкил этади. Шундай қилиб стационар тасодифий жараён спектриал зичлиги унинг дисперсия спектрини ифода этади.

а и 0 бўлганда, куйидагини топамиз:S(0) = | j R ( r ) d r • ( 1 0 )

Спектриал чизиқли дисперсияси секунд кўпайтмасига тенг. а(со) = S(a)iD кўринишга эга функцияга меъёрланган спектриал зичлик дейилади. Унинг ўлчами секундни ташкил этади ва a\ Cr(a)dco = 1 га тенг. Ўзаро меъёрланган

Оспектриал зичлик куйидаги формула билан аниқланади:

<п>бу ерда а х ва а у - амалга оширилган пайтдаги ўртача квадратик оғишлар.

Стационар тасодифий жараёнларнинг спектриал характерискаларини аниқловчи математик ифодалардан ностационар тасодифий жараёнларни ўрганишда хам фойдаланиш мумкин [5,6]. Проф. Х.Н. Хачатурян [7] кишлок хўжалик агрегатларининг ишлаш пайтидаги дисперсия Д сини тасодифий жараёнларининг барқарорлик кўрсаткичи деб ҳисоблайди. Агросаноат мажмуасида фойдаланаётган кишлоқ хўжалнк агрегатларининг меъёрлаштирилган ва ўзаро корреляцион моделлари функцияларини ўрганиш орқали уларнинг функционал ишлай олиш кобилиятларини барқарорлаштиришга қаратнлган ва технологиябоплик даражаларини оширишга янги техник ечимлар ишлаб чиқиш, уларни ишлаб чиқаршпга кенг жорий қилиш хўжаликлар учун катга техник-иқгисодий самара беради. Булар энг кам ўрганилган тадқиқот йўналишларидан ҳисобланади.

Таянч тушунчалар: тасодифий жараёнлар, уларнинг коррел-яцион ва спектриал тавсифи, назарий тақсимотларининг график кўринишлари, корреляцион функцияларинг асосий хусусиятлари ва параметрлари.

150

Мавзуни такрорлашга оид синов саволлари:1 .Қишлок хўжалигида қайси тақсимот қонунлари кўпрок қўлланилади,

уларни графикларда тасвирланг?2.Тасодифий жараёнларни ўрганишда фойдаланиладиган корреляцион

функцияларининг қандай хусусиятларини биласиз?З.Эҳтимоллик жараёнларининг асосий тақсимот қонунлари графиклари

келтирилсин ва тахлил қилинсин.4.Пирсон ва экспененционал тақсимот қонуни графиги чизилсин ва тахлил

килинсин.5.Гаусс ва логарфмик - нормал таксимот конуни графиги чизилсин ва

тахлил килинсин.6.Гамма таксимот графиги чизилсин ва тахлил килинсин.

Адабиётлар:1.Бендат Дж., Пирсол А. Измерение и анализ случайных процессов.- М.:

Мир, 1974.2.Дженкис Г., Ватте Д. Спектральный анализ и его приложения. Вып. 1и

2,- М., 1971,1972. *3.Левин Б.Р. Теоретические основы статистической радиотехники, кн. 1 и

2 .-М .,1968 и 1969.4.Пугачев B.C. Теория случайных процессов и ее приложение к задачам

автоматического управления. — М., 1962.5.Лурье А. Б. Статистическая динамика сельскохозяйственных агрегатов.

2-е изд.,перераб.и доп. - М:. Колос, 1981,382 с.6.Цветков Э.И. Нестационарные случайные процессы и их анализ.- М., 1973.7.Хачатурян Х.А. Стабильность работы почвообрабатывающих агрегатов.- М., 1974.

151

Page 78: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

5.4-Мавзу: Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларидаги бошкарувчи тизимлари динамикаси

Режа:1 .Қишлоқ хўжалик агрегатларининг автоматизациялаш объекти сифатидаги тавсифи. Динамик тизим оператори тўгрисида тушунча.2.Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларининг динамикаси.3.Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатлари бошқариш тизимининг динамикаси.

Динамик тизим оператори тўғрисида тушунча. Қишлоқ хўжалик агрегатлари (бошқарув тизими, машиналарнинг ишлаш жараёнлари) мураккаб бошқариладиган динамик тизимдан иборатдир. Бу тизимларнинг ўз функцияларини бажариш ҳолатини кириш параметрларининг таъсир этиш окибати каби кўришни талаб қилади. Реакция сифати тизимнинг инерционлик даражаси ва жараёнларнинг ўзгариш тезлиги билан тавсифланади. Бу омиллар агрегат, машина, бошқариш тизимининг динамик хусусиятини аниклайди.

Агрегатларнинг (машиналарнинг, бошқарувчи тизимларнинг) динамик хусусиятларини белгилаш ва баҳолаш унинг математик моделини, яъни агрегатнинг ўз функционал вазифасини бажара олиш жараёнини математик ифодасини тўгри қурмасдан бажариб бўлмайди. Унинг учун модел агрегатга таъсир этувчи барча омиллар тўлиқ ва аниқ ҳисобга олинган бўлиши зарур. Келинг, битта ўлчамли динамик модел тизимини кўриб чиқамиз. Бундай модел 1-а расмда кўрсатилган.

а) б)

1-расм. Битга ўлчамли (а) ва кўп ўлчамли (б) моделлар схемаси; f t (t ) - кириш жараёни, у . ( t ) - чиқиш жараёни.

Бундай тизимнинг хусусиятини кандайдир оператор А билан ифодалаймиз. Бундаги кириш жараёни (сигнали) /(г)-ни ўзгартириб боради. Кириш сигнали (жараёни) вакт функцияси ёки тасодифий жараён сифатида олдиндан берилиши (детерминант-ланиши) мумкин. Оператор А чиқиш жараёни у щ ҳосил бўлиши учун кириш жараёни f ( t ) теги шли равишдаўзгартириб борилади.

ГОСТ 2187876 даги операторга нисбатан берилган таърифга асосан қуйидагини ёзишимиз мумкин:

(1)

152

Кўп ўлчамли динамик тизим учун (кириш F,V ва чиқиш Y векторли функциялари) (1,6 -раем):

Y = A [ F ,V ] . (2)Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларининг динамик

характеристикалари. Уларда кириш таъсирлари сифатида дала юзасининг нотекислиги z„(t) ва тупроқ қаршилиги r(t) қабул килинади. Чиқиш ўзгарувчилари тадқиқод вазифаларидан келиб чиққан ҳолда: ҳайдалган ер таги рельефи графиги, ҳайдаш чуқурлиги, плугнинг тортиш каршилиги, плугнинг тракторга таъсир кучи (осма, ярим осма агрегатларда), тракторга таъсир этувчи кучлар таъсири (реякцияси) ва бошқалардан таркиб топган.

2-расм. С3-3,6 дон экиш агрегати сошнигининг чуқурлигини (а) ва дон сарфннн (б) назорат қилиш ва бошқариш тизими схемаси: 1- сошник; 2- чукурлик датчиги; 3- назорат ва бошқариш блоки; 4- белгилагич; 5- сигнал

узатгич; 6- бажарувчи элемент.Агрегатлар нисбатан анча мураккаб (кўп массали) динамик тизим

хисобланади. Шу боисдан улардаги умумлаштирувчи координаталар сони анча кўп бўлади. Ер ҳайдаш агрегатларининг кириш томонидаги таъсир кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг чиқиш параметри ю($)-ни куйидаги таркибли-рационал ўзгарувчи функция кўринишида ифодалашимиз мумкин:

k( j ls2 + Tjj +1) •ta(j) =Tjs3 +T?s2 +TlS + l

ф )--

(3)

(4)

авто-

(T,s + 1)бу ерда г, ва Ti -вақг доимийликлари.

К- кучайиш коэффициента.Ҳозирги кунда ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларини

матизациялашда куйидаги илмий йўналишлар кўзга ташланмоқца:а) ишлов бериш объекгларига (тупроқ, ўсимлик) нисбатан баъзи машина

ва ишчи қурилмалари ҳолатларини автоматик бошқариш;б) машиналарнинг ишлаш режимларини автоматик бошқариш;в) ишчи курулмаларини хадцан зиёд зўриқишларидан ва си-нишларидан

ҳимоялаш, назорат қилиш, сигнализация ишларини ав-томатазациялаш қамда

153

Page 79: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

бажариладиган ишларни автоматик ҳисобга олиш, суюкдик сарфини дла етакларида автоматик тарзда узиш;

г) экин агрегатларига ўрнатилган пўркаш воситаларининг ишлаш режимларини автоматик бошқариш.

Биринчи йўналиш агрегатлар ва ишчи қурулмаларининг харакатларини бошқариш билан боғлиқ. Бу йўналишга тоғ деҳқончилиги соҳасида ишлайдиган агрегатлар ҳолатини барқарорлаштириш, боғдорчилик, узумчилик соҳасида эса уларга ўрнатилган ишчи курилмаларни автоматик бошкариш тизимлари билан жиҳозлаш ишлари киради.

2-расмда хайдаш агрегатини куч таъсирида автоматик ростлаш ва С3-3,6 дан экиш агрегата сошнигининг чуқурлигини ҳамда дон сарфини назорат қилиш ва бошқариш тизими схемалари келтирилган.

Ер ҳайдаш агрегатида ростланадиган параметри - бу плугнинг 1 чиқиш координатаси Рь (t) хисобланади. Унинг хаки кий қиймати пружина 7 нинг деформация кучи дл(г) сингари регулятор золотниги 8-га узатилади, яъни:

ep = P h - P ( t ) = K,AA(t) , (5)бу ерда -ўзгариш коэффициента.

Торгаш кучини умумий холда куйидагича ифодалашимиз мумкин:Px( t) = F ( a ) + F ( t ) , (6)

бу ерда F(a) -торгаш қаршилигининг ўзгариш функцияси.Экиш агрегата дон сарфини бошқариш ва назорат қилиш тизимидан 1

пьезоэлектрикли сарфлаш 2 датчигидан, келиштирув элементи 3 дан, солиштириш элементи 4 дан, бошқарув ва назорат блоки 5 дан, йўл датчиги 8 дан, ва ўзгартириш датчиги 9 дан таркиб топган. Узатиладиган сигнал га боглиқ равишда бажарувчи элемент (электродвигатель) етти калтакли экиш аппаратининг қамраш кенглигини ўзгартиради.

Таянч тушунчалари; ерга ишлов бериш, агрегатлар, экиш агрегатлари, уларни бошқарувчи тизимлар динамикаси, динамик тизим оператори, кириш ва чиқиш параметрлари.

Мавзуни такрорлашга о ид свнов (тест) саволлари:1. Қишлоқ хўжалик агрегатларини автомотлапггиришнинг асосий объектлари

кўрсатилсин.2. Динамик тизим оператори, унинг кириш ва чиқиш параметрларини

схематик кўрсатинг ва тахлил қилинг.3. Битта ўлчамли ва кўп ўлчамли моделларни схематик қандай тасвирлаш

мумкин?4. Ер хайдаш агрегатининг кириш параметрини ифодаловчи функция қандай

аниқланади, тенглама тахлил килинсин?Фойдаланилган адабиётлар:

1. Лурье А.Б. Статическая динамика сельскохозяйственных агрегатов.2-е изд. перераб.и доп. -М.: Колос, 1981. 382 с.

2. Евланов Л.Г. Контрол динамических систем. - М. 1979.3. Тихонов В.И. Выбор случайных процессов —М. 1970.

154

5.5. Мавзу: Динамик қаторлар таркибидаги ўзаро боғлиқликларниигкорреляцион тенгламаларини тузиш ва улар асосида графикларни

куриш усуллариии ўрганиш

Режа:1. Математик статистика тўғрисида2. Динамик қаторлар ва уларнинг турлари3. Динамик қаторнинг ўзгариш тенданциясини аниқлаш4. Ўзаро алоқа коррелацион тенгламаларини тузиш ва уларни

таҳлил қилиш методларини ўрганишМатематик статистика-бу мураккаб ва кўпқиррали илм- дир.

Статистика оммавий ходисаларйинг сифат хусусиятларининг миқцорий томонларини ўрганади. Ходисалар ўзгарувчан хусусият- ларга эга. Ўзгарувчанлик (вариация) - статистикадаги мухим тушунча.

Статистик кузатиш турлари 1-расмда кўрсатилган.Статистик ишлов бериш учун тақсимот (динамик) қаторга эга

бўлиш керак. Статистик кўрсаткичларни график (гистограмма, полигон, кумулята) кўринишларида тасвирлаш ва таҳлил қилиш мумкин.

— Статистик кўзаташ турлари

— ► Тўлиқ.— ► Тўлиқ бўлмаган.

*" Танлаб.

* Жорий (доимий).

* Даврий.

— ► Бирор вақт мабойнида.

— ► Анкетали.

* Монографик.1-расм. Статистик кўзатиш турлари.

Статистик кўрсаткичларнинг сон қийматларига ўртача арифметик ва гармоник қиймат, ўртача квадратик оғиш, вариация коэффициента киради. Ўртача гармоник - бу ўртача арифиметик қийматнинг тескари қиймати ҳисобланади. Келинг, буни бирорта мисол орқали ўрганамиз.

155

Page 80: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

1-жадвалРежа бажарилишининг ўртача фоизини ҳисоблаш

Корхона Режа Ҳақиқийбажарилиши

Режани бажариш даражаси

А 100 105 1,05 ёки 105%Б 200 180 0,9 ёки 90%В 300 330 1,1 ёки 110%

Жами: 600 615 1,025 ёки 102,5 %

Ўртача арифметик қийматни қуйидагича ҳисоблаймиз:

_ 1,05 • 100 + 0 ,9 • 200 + 1,1 • 300X = --------------------------------------------

105 • 180 + 330

600615600

= 1,025 ёки 102 ,5 %600 600

Ўртача гармоник қийматни икки хил усулда ҳисоблаш мумкин,яъни:

= 100 = 200 = 300 ; 1.05 0.9 1.1

615 -= 1,025 еки 102 ,5% •100 + 200 + 300

Бу мисолдаги ўртача гармоник қиймат тўғри натижа беради.

Турли частоталардаги икки хил вариацион қатор2-жадвал

1-мисол 2-мисолX / х - х ( х - х ) 2 ( x - x f f X / х - х и - х ) 1 (*-!)’

/2 1 -3 9 9 2 30 -3 9 2703 5 -2 4 20 3 20 -2 4 804 30 -1 1 30 4 10 -1 1 105 60 0 0 0 5 50 0 0 06 30 1 1 30 6 10 1 1 107 5 2 4 20 7 20 2 4 808 1 3 - 9 8 30 3 9 270- 132 - - 118 - 170 - - 720

G! = — = 0,89; 132

G = 720170

= 4,2;

156

G = V0,89 = 0,94; G = -Д 2 = 2,05.

Вариация коэффициенти вариациянинг нисбий хотолигини белгилайди. Масалан, маккажўхорининг бирорта тумандаги G = 10 ц ва зг = 40 ц , бошқа тумандаги G = 9 ц ва Т = 30 ц , бўлсин. Бунда варациянинг абсолют қиймати биринчи туманда кўп, чунки 10>9, лекин варианциянинг нисбий варациясияси эса кам, чунки:

10 9V, = — 100 = 25%; v2 = — 100 = 30%.

1 40 30

Вариация коэффициенти турли соҳадаги ходимлари фаолиятини солиштириш жараёнида ҳам анча қуяай ҳисобланади.

Вариацион қаторларни таҳлил қилишда ҳар хил (Нормал, Вейбулл ва бош.) тақсимот қонунлардан кенг фойдаланилади.

Математик статистикада динамик қаторларни қуриш ва таҳлил қилиш алоҳида ўрин эгаллацди.

Динамик қаторларни таҳлил қилишда унинг асосий тенденциясини аниқлашга тўғри келади. Бундай масалалар бирорта ходисанинг мавсумий ўзгариш (ёки деталарнинг ейилиш) жараёнини ўрганишда қўл келиши мумкин.

Қуйидаги динамик қаторни ўртача силжишлигидан фойдаланган ҳолда тўғрилаш методини кўриб чиқамиз.

Дастлаб биринчи беш кўплик учун ўртача суткалик кўрсаткичларни аниқлаб оламиз (3-жадвалга қаралсин).

У 1989,4 м. га тенг Д010+2025+1910+19605

Сўнгра 2-чи сондан бошлаб, беш кунлик учун ўртача қийматни топамиз, у 2007,6 м га. тенг ^010+2025+1910+1960̂

Ундан кейин 3-чи сондан бошланган беш кўнлик ўртача қийматни аниқлаймиз. У 2012,6 м. га тенг .2010+2015+1910+1960 Ва ҳ.к.

' 5 ’Динамик қаторни силжувчан ўртача қиймат орқали тўғрилаш ва

уни тўғри чизиқ бўйича текислаш усули 2-расмда кўрсатилган.2-расмга мувофиқ берилган динамик қатори учун кўрсаткичнинг

ўсиш тенденциясини ўрганамиз.Интервал камайган сари, тўғриланган қатор муайян қаторга тобора

яқинлашиб бораверади.Юқоридаги усул анча, оддийдир. Анча мураккаб усул - бу динамик

қаторни аналитик тўғрилаш ҳисобланади.

157

Page 81: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Сентябр ойидаги газ қувурларини пайвандлашга ________ ______оид динамик затор___________ ____________

3-жадвал.

Сон Ҳақиқий маълумот-

лар, м

Беш кунликлар

бўйича тўгрилаш, м

Сон Ҳақиқий маълумотлар, м

Беш кунликлар

бўйича тўғрилаш, м

1 2 3 4 5 61 2010 - 16 1900 2135,22 2025 - 17 2280 2157,63 2042 1989,4 18 2300 2232,04 1910 2007,6 19 2342 2324,25 1960 2012,6 20 2338 2337,26 2101 2030,2 21 2361 2353,67 2050 2078,6 22 2345 2361,68 2130 2107,2 23 2382 2372,09 2152 2103,0 24 2382 2389,810 2103 2131,6 25 2390 2405,511 2080 2146,4 26 2450 2422,812 2193 2162,0 27 2424 2446,413 2204 2134,6 28 2468 2469,214 2230 2098,6 29 2500 -

15 1966 2116,0 30 2504 -

Ўрганилаётган ходисаларни равон ўзгаришини (тебранишини) топишда динамик қаторларни тўгри чизиқ бўйича аналитик текислаш усулидан фойдаланилади.

Маълумки, тўгри чизиқ тенгламаси қуйидаги формула бўйича ифодаланиши мумкин:

у , = а 0 + a xt , (1) бу ерда yt - ҳисобланиши керак бўладиган текисланган қатор даражалари қиймати; а0 ва гц - тўғри чизиқ параметрлари; t - вақт кўрсаткичи (кунлар, ойлар, йиллар ва ҳ.к.).

158

ЦМ 2500 - -

- Ж - 1 2 3

силжувчан бешкунлик ўртачаси

абсолютдаражалар

Кунлар-

2-расм. Динамик қаторни силжувчан бешкунлик ўртача қиймат орқали тўтрилаш ва уни тўғри чизиқ бўйича

текислаш усули.

Демак, масалани ечишда динамик қаторнинг (у) ҳақиқий даражасини юқорида келтирилган тенглама асосида ҳисобланган назарий даража (yt) билан алмаштириш керак бўлади. Бундай масала, математикада маълум бўлган энг кичик квадратлар усули ёрдамида аниқланиши мумкин. Бундай тўғри чизиқ ҳақиқий қатор даражасига максимум яқин ўтиши лозим. Математика тили билан айтганда, квадратлар йиғиндисининг чекланиш қийматлари (ҳақиқий даражалар билан назарий даражалар оралиқларидаги фарқ) энг кам бўлиши керак.

Энг кичик квадратлар усули қидирилаётган тўғри чизиқнинг ао ва ai параметрларини топиш учун бизга қуйидаги иккита нормал тенгламалар системасини беради:

a j i + a p = t y ,

a0T.t + a^Lt2 = Z y t ,

бу ерда у - динамик қаторнинг ҳақиқий даражаси; n - қатор ҳадларининг сони.

Агар бизда I t = 0 га тенг бўлса, у ҳолда юқорида ёзилган тенгламалар қуйидаги кўринишга эга бўлади:

l y = a„n;

Zyt = a,Sr2;

бундан = | 4 'ft z tБундаги ао ва ai параметрларини топиб, назарий даражани, яъни

қидирилаётган Yt тўғри чизиқ ординатаси нуқталарини осон топамиз.Ҳисоблаш ишларини соддалаштириш мақсадида 4-жадвалдаги

ойнинг биринчи 15 кунлигинигина оламиз. У ҳолда:159

Page 82: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

а0 = — = —---- + 2000 * 77 + 2000 = 2077 ;п 15

I » ,зззо_1 Z t 1 280

Қидирилаётган тўғри чизиқ тенгламаси қуйидаги кўринишга зга бўлади:

У , = 2077 + 11 ,89 tбунда:

1-сентябрда ( t = -7)

У, = 2077 -11 ,89 - 7 = 2077 - 83 = 1984

2-сентябрда ( t = -7)

У 2 = 2077 -1 1 ,8 9 - 6 = 2077 - 71 = 2006 ва ҳ.к.

Ҳисобланган тўғри чизиқ қимматларини графикка қуйиб чиқамиз (2-расмга қаралсин). Бундаги биринчи ва охириги нуқталарни графикка қўйиб, уларни тўғри чизиқ билан бирлапгтириш кифоядир.

Этшпмаётган қаторнинг сон қийматини топиш ва динамик қаторларни интерполяциялаш. Топилган математик тенглама асосида тўғри ёки эгри чизиқни давом эттирган ҳолда, ходисанинг кейинги ривожланишини олдиндан чамалаш усулига динамик қаторни экстрошшциялаш дейилади.

Динамик қатордаги барқарор ёки барқарор бўлмаган ички тебраниш ҳолатига даврий (мавсумий) индекс (даврий тўлқин) дейилади. У қуйидагича баҳоланиши мумкин:

з , = - 100

бу ерда У; - ҳақиқийлари; yt - бир хилдаги ички даврий тўғриланган даражалар; п - йиллар (ишланма, км,га) сони.

Агар қатор яққол ривожланиш тенданциясига эга бўлмаган ҳолда уларни дастлаб варировкалаб ўтирмасдан эмпирик маълумотлар бўйича ҳисобланиши ҳам мумкин. У ҳолда ҳисоблаш формуласи қуйидагича тусга эга бўлади:

3 , = * - 100 ,У 0

бу ерда уо - умумий ёки доимий ўртача қиймат.Ўсиш ёки камайиш тенденциясига эга бўлмаган ички йиллик

тебраниш (тўлқин) асосида таҳлил қиламиз.Мисол:

Январ: ^ - 1 0 0 = 62,7%. 2601

160

Март: 2121.100 = 120,1%. ва х.к.2601

Ушбу қийматлар мавсумлик индексини ёки мавсумий тўлқин кўрсаткичини ифодалайди.

Агар тўпланган ахборотлар ривожланиб (ўсиб бориш ёки камайиш) тенденциясига эга бўлса (5 ва б-жадвалга қаралсин), ҳисоблашларни соддалаштириш мақсадида ойларни ( t) , улар йиғиндиси L t = 0 га тенглаб қуйидаги тўғри чизиқ тенгламасидан фойдаланишимиз ҳам мумкин:

у t = 68 + 2 t .Тўғри чизиқ параметрларини куйидагича ҳисоблаймиз:

2447п2.yt

' х Ғ

36 7784 ,5 3885

= 68,

= 2 •4-жадвал

Ой

Сотиб олинган сут, минг, л Ўртачаойликканисбатанфоиздаги

ойликнатижалар

(Ў, ■ уо)Бири

нчи

йил

(Yi)

Икк

инчи

йи

л (Y

i)

§S '7S.

>>

Жами уч йил

учун

СЕ у.)

3 йил учун

ўртача fe)

1 2 3 4 5 6 7Январ 1533 1599 1759 4891 1630 62,7Феврал 1922 2448 2568 6938 2313 88,9Март 2746 3397 3229 9372 3124 120,1Апрел 3289 3985 4033 11307 3769 144,9Май 2749 3282 4000 10031 3344 128,6Июн 3282 3915 4586 11783 3928 151,6Июл 2597 2843 3154 8584 2865 110,1Август 2144 2263 2524 6931 2310 88,8Сентябр 2249 2529 2660 7438 2479 95,3Октябр 1983 2290 2200 6473 2158 83,0Ноябр 1495 1936 1680 5111 1704 65,5Декабр 1461 1798 1518 4777 1592 61,2

Жамийил

бўйича27450 32285 33911 93646 2601 100,0

161

Page 83: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Ўзаро алоқаларни статистик ўрганиш методлари. Корреляцион тахлил методини чуқурроқ ўрганувчи изланувчиларга қўйидаги адабиётлардан фойдаланишни тавсия этамиз: А.Я.Боярский Теоретические исследования по статистике. - М.: Статистика, 1974, разд. II; М.Езекиел и К.А.Фокс. Методы анализа корреляций и регрессий. М.: Статистика, 1966.

Ходисаларни ўрганишда икки хил алоқа турлари мавжуд (3-расм): функционал ва корреляцион.

Ўзаро корреляцион алоқа турлари

------► Функционал.------ ► Корреляцион.

3-расм. Ўзаро корреляцион алоқа турлари.

Функционал алоқалар, одатда, формулада ифодаланади. Масалан, математика ва физикада (техник соҳада) айлана юзаси натижавий хусусият унинг радиусига факторли хусусиятига (Б = Ш ) тўғри пропорционал ёки горизонтал сиртга таъсир этувчи босим унинг

Роғирлигига туғри пропорционал ва таянч юзасига (р==) тескари

пропорционал. Бу ерда, натижавий хусусият - босим иккита факторли (омилли) хусусият - босим иккита факторли (омилли) хусусият оғирлик ва юзаси билан аниқланади. Умумий ҳолда бундай функционал алоқани қуйидаги кўринишда ёзишимиз мумкин:

y = f ( x „ xДемак, функционал алоқаларда натижавий кўрсаткич қиймати

факторли хусусиятлар (битта ёки бир қанча) билан тўлиқ аниқланиши мумкин.

Лекин кўпчилик хилма-хил оммавий ходисаларни ўрганишда аниқ ҳисобга олиб бўлмайдиган омиллар таъсирида натижавий хусусиятнинг кенг тарзда ўзгариб боришини кузатамиз. Демак, хусусият - омиллар ва натижавий хусусиятлар ўртасидаги алоқа тўлиқ бўлмаслиги сабабли, улар эса фақат умумий (кўп омиллар таъсиридагини), ўртача ҳолатлардагини номаён бўлишлари мумкин. Бундай алоқаларга к о р р е л я ц и о н а л о қ а л а р дейилади. Масалан, берилган ўғит сарфи билан ҳосилдорлик ўртасида корреляцион алоқа мавжуд, чунки турли майдонларга бир хил миқдорда ўғит сепилганида ҳосилдорлик ҳар хил бўлиши мумкин, Аксинча, ўғит кам берилган жойда ҳосилдорлик баланд бўлиши ҳам

162

мумкин. Бу ҳолатни шу билан изоҳлаш мумкинки, ҳосилдорлик ўгит сарфигагина боғлиқ бўлмай, балки ҳисобга олинмаган бошқа омилларга ҳам боғлиқдир, бундай омиллар - уруғ сифати, бу майдонда илгари экилган экинлар, маҳалий рельеф; деҳқончилик маданияти, экиш ва терим муддати ва ҳ.к. таъсир этиши мумкин.

Битта омилли корреляцион-регрессион таҳлилда алоқанинг назарий шак-ли аниқланади.

Алоқа тўғри чизщ ли ва тўғри чизиқли бўлмаган тарзда бўлиши мумкин.

Тўгри чизиқли алоқа тенгламасини умумий кўринишда қуйидагича ёзишимиз мумкин:

у ^ ц + ц х .

Тўғри чизиқли бўлмаган айоқалар анча рангбаранг тарзда бўлиши мумкин.

Амалиётда энг кўп учраб турадиган қуйидаги эгри чизиқли боғланиш тенгламаларини келтирамиз:

- гипербола тенгламаси1

У х = а о + а 1 ~ ; х

- ярим логарифмин эгри чизиқ тенгламаси

У:г = «О + а \ !g

- иккинчи тартибли парабола тенгламаси

у х = а0 + а гх + а2х 2.

Булар ёрдамида топилган назарий алоқа чизиқлари р е г р е с с и я ч и з и қ л а р и , қидириш, қуриш, таҳлил қилиш ва амалда қўллашга эса - р е г р е с с и о н т а ҳ л и л дейилади.

Келинг, мисол учун корхонанинг меҳнат унумдорлигининг энергия билан қуролланиш даражасига боғлиқлигини таҳлил қилиб кўрайлик.

Тўғри чизиқ бўйича текислаш. Фараз қилайлик, назарий алоқа тенгламаси чизиқли характерга эга бўлсин, тўғри чизиқ тенгламасининг умумий кўриниши: Ух =Ц) +Ц*. Назарий алоқа тенгламасини топиш керак бўлсин. Демак, бу мисол учун тўғри чизщ параметрларини топиш керак бўлади.

Бу параметрларни энг кичик квадратлар метода ёрдамида топамиз, яъни:

ОдП+с^1х=1,^ ; а^х+цЪс2 =1ух ,

163

Page 84: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

бу ерда п - сон қиймати; бизнииг ,кўринишича 1х = 253,7; ^ = 27' 3̂ ИСОЛДа п = 25' 5-жадвал-дан

У холда тўғри чизиқ п ар ам етр ’ ’ 1753,1' тенгламалар қуйидаги кўринишга эга бўлИ Т0ПИШ Га тегишли Н0Рмал

25д0 + 253,7я, =161;253,7а„ + 2713,25^ =1753,1.

Биринчи тенгламани 10,148 га ^253,7а0 + 2S74 sIo ТИрИб' Х°СИЛ ^ ш м аз: 4>548а1 =1633,828.

Т / Р

10И121314151617181920

2122

232425

Жами:п=25

6,0

6,16,87,27,47,98,28,58,99,19,49,910,51 1 , 211,311,511,712,112,312,6

12,712,913,013,213,3

253,7

Тўгри ЧИЗЩ; бўйичя5-жадвал.

10

10161

текислаш

Янги топилган қийматни иккинчи тенгламадан айириб, топамиз.138,702а, =119,272.

Бундан- „ n9’272 -ogfi- а, қийматини биринчи тенгламага қўйиб,У ' ‘ " 138,702 ’ ’

топамиз:

25а0 +253,7-0,86 = 161; 25а0 + 218,2 = 161.

Бундан:25 а 0 = -5 7 ,2 ва в, = ~ = ~2>29-

Демак, назарий алоқа тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади:у х = 0,86х-2,29.

Бу тенгламага х қийматини қўйиб, х = 6 га тенг бўлгандаУх= 0 ,86-6-2 ,29 = 2,9,

/х = 6,1 бўлганда эса;

у , = 0,86 • 6,1 - 2,29 = 3,0 ва Ҳ.К.

Эластиклик коэффициентини ҳисоблаймиз:

э = <*, — = 0 ,8 6 ^ = 1,78.У* 5

Демак, энергия билан қуролланиш даражаси 1% ошгавда, корхонанинг меҳнат унумдорлиги 1,78, яъни икки баравар °РТ̂ ’

Гипербола бўйяча текислаш. Келинг, энди аиланма харажатлар билан маҳсулот айланмаси ўртасидаги ўзаро алоқани урганамиз.Ҳаражатлар сарфини а ь унинг даражасини эса орқали

белгилаймиз. Бу алоқани гипербола тенгламаси бўйича аниқлаимиз:1

У, = а о + «1 ~

Энг кам квадратлар усули гипербола параметрини аниқлаш учун қуйидаги иккита тенгламалар ситемасини тавдим этади:

^ 1 Vа 0п + й,Х —=

1 1 Vа0£ — + а,£ — =2 ;0 X X ^

165

Page 85: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Гипербола параметрларини топиш учун тенгламага 6-жадвал сонларини қўйиб, куйидагини ҳосил қиламиз:

10 а0 + 0,058 а, = 72,2;

0,058 а„ + 0,0004871 а, = 0,4789 .

Иккинчи тенгламани 172/ 10 )га кўпайтириб, ҳосил қиламиз:’ 1,0,058)

10 а 0 + 0,084 а , = 82,6;

6-жадвалГипербола бўйича текислаш

т / р

Маҳ

суло

т ай

ланм

аси,

ми

нг

сўм

(х)

Айл

анм

аха

раж

атда

раж

аси(

У) 1 / х 1 / х 2 У/х Ух

1 75 10 0,0133 0,001778 0,1333 10,22 90 9,2 0,0111 0,0001235 0,1022 9,33 120 8,1 0,0083 0,0000694 0,0675 8,24 150 7,8 0,0067 0,0000444 0,0520 7,65 180 7,9 0,0056 0,0000309 0,0439 7,16 220 7,0 0,0045 0,0000207 0,0218 6,77 300 6,1 0,0033 0,0000111 0,0203 6,128 450 5,8 0,0022 0,0000049 0,0129 5,89 600 5,3 0,0017 0,0000028 0,0088 5,610 800 5,0 0,0013 0,0000006 0,0062 5,4

Жами - 72,2 0,0580 0,0004871 0,4789

Янги топилган тенгламадан биринчисини айрим ҳолда, топамиз:0,026 а, = 10,4.

Бундан а = --- 400 ;1 0,026

aj ни дастлабки биринчи тенгламага қўйиб, ҳосил қиламиз:

10 а0 + 23,20 = 72,2; Ю а0 = 49,0;

бундан а„ = 4,9;

166

Демак, якуний ўзаро алоқа тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади:

У = 4,9 + 400—.X

Бу тенгламанинг график кўриниши 4- расмда кўрсатилган.

Маҳсулот айланмаси, минг сўм4-расм. Гипербола бўйича текислаш усули.

Иккинчи тартибли парабола бўйича текислаш. Мисол сифатида ҳосилдорликнинг ёгингарчилик х қийматига боглиқлигини келтирамиз, ёғингарчилик ошган сари ҳосилдорлик ортади, аммо у маълум чегара оралигидагина бу чегарадан кейин у пасайиб бориш тенденциясига эга. Бундай боғланишни қуйидаги иккинчи тартибли парабола яхши акс эттириши мумкин.

у х = а 0 + а хх + а 2х 2-,Бу тенгламанинг параметрларини топиш учун уч тенглама

системасини ечиш керак бўлади:

=Ту, a0Sc+a, Их2 +а21х3 =Тух,

+a)lx1 + OjSc4 = Snx2.Бу тенглама ечимини четлашиш х қиймати ўрнига х нинг х - х

ўртачасидан фойдаланиш ҳисобига соддалаштиршп мумкин. У ҳолда тенгламалар куйидаги тусга эга бўлади:

а0п + a, S(x - х ) + а21х(х - х)2 = I у,

a0E(x - х) + a,s(jc - Зс)2 + а2Хх(х - х)3 = 1у(х - х \

167

Page 86: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

a0S(x - x )2 + a,£(x - x )3 + a2Ix {x - x )4 = 2y {x - x )2.

7-жадвалИккинчи тартибли парабола бўйича текислаш

Еғингар- чилик, 1

см (х)

1 га дан ҳосил-

дорлик, ц(у)

х -х М 2 Жс-х) зМ 2 М 4 Ух

102030405060708090450 155,6 6000 1098 87660 708000

0155,7

i= i2 ?=50. - x ) ва z (x -x )3 лар нолга тенглиги, дан ҳосил

қиламиз:а0п + a2Zx(x - х )2 = Zy; <z,E(x — x ) = Z y (x — x)>

a0S(x - x)2 + a2Sx(x - x)4 = Ey(x - x)2;7-жадвалдаги сонлардан фойдаланиб қуйидагиларни топамиз:

9а0 +6000 а 2 =155,6; 6000а,=1098;6000 а0 + 7080000 а2 = 87660;

Иккинчи тенгламадан at = 0,183 ни, биринчи ва учунчи тенгламалардан а 0 = 20,768 ва а 2 - -0,005 параметрларни топамиз.

Демак, назарий алоқа тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади: у х = 20,768 + 0,183 (х - х ) - 0,005 (х - х ) 2 .

Қуйида (7-расм) ушбу тенгламанинг графиги тақдим этилган.

168

5Т10

7-расм. Ёғингарчилик (х ) ва ҳосилдорлик (у) ўртасидаги корреляцион боғланшп графиги.

Ярим логарифмик эгри чизиқ бўйича текислаш. Мисол учун хусусий техник алмаштир^ш пункта сотувчиси (у) ва пунктнинг умумий маҳсулот айланмаси (х) нинг ортиб бориши ўртасидаги богланишни ярим лагорифмик эгри чизиқ билан текислаш усулини кўриб чиқамиз. Бу мисолга тегишли олинган ахборотлар 8-жадвалда тақцим этилган.

8-жадвалЯрим логарифмик эгри чизиқ бўйича текислаш

X У Logx (logx)2 Y logx Ух10,2 5,1 1,0086 1,017 5,144 4,6810,4 5,2 1,0170 1,034 5,288 4,7015,3 5,1 1,1847 1,404 6,072 5,2116,2 5,4 1,2095 1,463 6,531 5,2920,0 5,0 1,3010 1,693 6,505 5,5720,8 5,2 1,3181 1,737 6,584 5,6222,0 5,5 1,3424 1,802 7,383 5,6922,5 5,25 1,3522 1,828 7,099 5,7226,0 6,5 1,4150 2,002 9,198 5,9133,2 5,5 1,5211 2,314 8,366 6,2434,0 6,5 1,5315 2,345 10,414 6,2734,8 5,8 1,5416 2,377 8,941 6,3039,2 5,6 1,5933 2,539 8,922 6,4642,0 7,0 1,6232 2,635 11,362 6,5545,5 6,5 1,6580 2,749 11,777 6,6556,0 7,0 1,7482 3,056 12,237 6,9364,0 8,0 1,8062 3,262 14,450 7,09

169

Page 87: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

67,5 7,5 1,8293 3,346 13,720 7,1768,0 6,8 1,8325 3,358 12,461 7,1869,0 6,9 1,8388 3,381 12,688 7,2072,0 7,2 1,8573 3,450 13,373 7,2678,0 7,8 1,8921 3,580 14,758 7,3793,6 7,8 1,9713 3,886 15,376 7,6194,8 7,9 1,9768 3,908 15,617 7,62

I 152,35 37,37 60,166 243,236 152,29

Биринчи тенгламани i>557 га кўпайтириб, а0учун топамиз:

37,37 ао + 58, 185а! = 237, 209.Янги топилган сонни иккинчи тенгламадан айирамиз:

1,981а, = 6,027,бундан

а, = 3,042 ни топамиз.Бу қийматни биринчи тенгламага қўйиб ҳосил қиламиз:

24 а„ = 152,35 - 113, 68 = 38,67,бундан:

Ъа = 1,61 ни топамиз.Демак, қуйидаги алоқа тенгламасига эга бўламиз:

у х = 1,61 + 3,042 log х .

Ушбу тенглама бўйича Ух - нинг қийматини ҳисоблаймиз ва олинган натижаларни 8-расмда акс эттирамиз.

# 8 .

4 -

\ Ух

1 0 ... 100

8-расм. Хусусий техник алмаштириш пунктидаги маҳсулот айланмаси ўлчами (х) ва сотувчи даражада (у) ўртасидаги корреляцион

боғланиш графиги.

170

Юқоридаги усуллардан фойдаланиб машина таркибидаги деталарнинг ейилиш суръатидаги корреляцион богланиш тенгламасини ҳам ўрганишимиз мумкин.

Масалан, горизонтал шпинделли (ГШ) пахта териш машиналаридаги оғир шароитда ишловчи ва кўп ейиладиган деталардан бири тишли дисксимон ажраткичлар ва шпинделлар ҳисобланади [6].

Қуйида корреляцион таҳлил усулини айнан тишли дискли ажраткичларнинг ресурсини ишланмага боғлиқ ҳолда ўрганиш натижаларини кўриб чиқамиз.

Дискли ажраткичларнинг вазифаси конуссимон шпиндел 5 (9-расм) сиртига ўралган пахта пилтасини 6 ечиб олиб уни машинанинг қабул камерасига жўнатишга мўлжалланган.

Кўп йиллик кузатишларнинг кўрсатишича фойдаланиш жараёнида пахта пилтаси 6 таркибидаги абразив заррачалар ва қўлда, кўз назорати остида созланган ажраткич тишлари шпиндел 5 ишчи сиртларига катта босимда ўрнатилиши оқибатида тишлар чегаравий ейилади, шпинделларнинг ишчи сиртларида маҳаллий ғадур- будурликлар, ейилишлар содир бўлиб пахта пилталарини ечиб олиш жараёни барқарорлигига салбий таъсир этади.

9-расм. Дискли ажраткичларнинг шпинделдан пахта пилтасини ечиб олиш схемаси: 1 , 7 - вертикал ўқлар; 2 - тишли редуктор; 3 - тиш; 4

- дискли ажраткич; 5 - конуссимон шпиндел; 6 - пахта пилтаси.

9-жадвалда тадқиқот натижалари келтирилган. Жадвал натижаларидан фойдаланиб, корреляцион тенглама графигини кўрамиз.

171

Page 88: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Корреляцион тенгламанинг графигини кўришга пип ______________ҳисоблаш н а т и ж а л а р и ___________________

9-жадвал

Тажриба вариантлар

сони (п)

Ишланма, мото-соат (х)

b параметри-нинг тиш баландлигича

кўпайтмаси, мм (ЬЬ)

Тишнинг кутилаётган ўртача

ейилиш баландлиги, мм (ух=а0-ах)

1 2 3 41 50 1,680 20,222 80 2,688 19,203 110 3,696 18,204 140 4,704 17,195 170 5,712 16,186 200 6,720 15,187 230 7,728 14,188 260 8,736 13,179 290 9,744 12,1610 320 10,752 11,148

§•ч

w

мото-соат

-------- 1------- 1------- 1------- 1------- 1---------►100 200 300 400 500

10-расм. Корреляцион тенгламанинг график кўриниши:_________________ ҳақиқий ейилиш қиймати.

чамаланаётган ейилиш қиймати.Ҳисоблаш натижалари 10-расмда график кўринишида

тасвирланган.172

Тадқиқот натижаларига асосан биз томондан тишли ажраткичларнинг таъмирбоплигини оширишга қаратилган янги конструкция ихтиро қилинди.

Демак, корреляцион тахлил, нафақат агрономия, зоотехния, иқтисод соҳаларида, ҳатто машиналарнинг ишончлилик даражасини оширишга қаратилган янги техник ечимларни яратишда, мавжуд машиналардан фойдаланиш жараёнида кузатилган камчиликларни топиш уларни янада такомиллаштиришда муҳим, ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга.

Таянч тушунчалар: Статистик ахборотлар, кузатиш, уларга математик ишлов бериш бериш, статистик жадваллар, статистик кўрсаткичларни график тасвирлаш {полигон, гистрограмма), ўртача қийматлар ва вариация кўрсаткичлари, танлаб кузатиш, динамик қаторлар, индекслар, ўзаро алоқаларни статистик ўрганиш методлари, корреляцион богланишларни топишнинг график методлари, битта факторли корреляцион-регцессион тахлил, корреляция индекси, мураккаб эгри чизиқли богланишлар ва уларни текислаш усуллари (парабола, ярим логорифмик эгри чизиқ, иккинчи тартибли парабола бўйича), ГТТТ пахта териш аппарата, эластик тишли ажраткич, хаки кий ва чамаланаётган ейилиш графиклари тахлили.

Мавзуни такрорлашга оид тест саволлари:1. Статистаканинг назарий асослари, унинг аҳамияти ва ўрганиш

соҳалари ёритилсин?2. Статистик кўрсаткичларни қандай тушунасиз?3. Статистик кузатиш, унинг мақсади ва статистик кузатиш турлари

ёритилсин?4.Статастик жадвал ва уларни таҳлил қилиш тартиби?5. Статистик кўрсаткичларни графикларда қандай тасвирлаш

мумкин?6. Статистик ахборотларнинг қандай сон кўрсаткичларини биласиз?7.Танлов кузатишлари ёритилсин?8. Динамик қаторларни қандай тушунасиз? Уларнинг қандай

турларини биласиз?9.Динамик боғланишнинг ўзгариш тенденциясини қандай аниқлаш

мумкин? Уларни олдиндан қандай чамалаш мумкин?Ю.Статистикадаги қандай индекс турларини (индекс нархи,

таннархи, иш унумдорлиги ва ҳ .к) биласиз?И.Ўзаро алоқаларни ўрганшцдаги қандай методларни биласиз?12.Тўгри чизиқли, гипербола, ярим логарифмик эгри чизщли,

иккинчи тартибли парабола ва кўп факторли корреляцион-регрессион таҳлил тўғрисида нималарни биласиз? Мисоллар келтирилсин.

173

Page 89: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Фойдаланилган адабиётлар:1. Янсон Ю. Теория статистики. - М., 1891, с. 208-209.2. Герчук Я.П. Графические методы в статистике. - М.: Статистика, 1968.3. Дружинина Н.К. Математическая статистика в экономике. - М.:

Статистика, 1971, с. 256.4. Казинец JI.C. Теория индексов. - М.: Гослитиздат, 1963, с. 59.5. Ряузов Н.Н. Общая теория статистики. - М.: Статистика. 1979. с. 344.

6. И. А. Аширбеков, Н. А. Қамбарова. Эластик тишли дисксимон ажраткичларнинг чегаравий ресурсини башоратлаш. Халқаро илмий- техник конференция. Илмий тўплам.-Тошкент: ТошДТУ, 2006. 206-262 б.

174

6 -боб. ЭКСПЕРИМЕНТДЛТАДҚИҚОТЛАР,ЎЛЧАШУСЛУБИЯТИ ВАТЕХНИКАЛАРИ

6.1. Мавзу: Экспериментал тадқикотлар параметрларини моделлаштириш, улардаги опгимазицион кидириш усулларн

Режа:1. Тадкикот параметрларини моделлаштириш ва оптимизациялаш

масалаларини ечишнинг умумий тавсифи.2. Мавжуд математик қидириш v усулларининг тахдили: унинг

афзалликлари ва камчиликлари бўйича қўлланиш шароитлари: ОВХ-28 (14) пуркагич мисолида унга ўрнатилган насосг параметрларини оптимизациялаш усули.

Аслида ҳар қандай танфиба натижаларини назарий ечимлар билан идентификациялаш ва оптимизациялаш мақсадида қўйилиши мумкин. Идентификация сўзи (лот.)- бирор назарий тахминларга эксперимент натижалар асосида назарий ишни текшириш тушунчасини билдиради. Оптимизация сўзи (лот.) - энг мақбул ечимни қидириш маъиосини англатади. Одатда ҳар қандай тажрибанинг якуний мақсади тадкикот килинаётган жараён кўрсаткичларининг (масалан, ҳар хил машиналар, асбоблар ва механизмларни яратшцца) экстремал (чегаравий) кўрсаткичларга эришиш ва сақлаш, уларнинг барқарорлигини таъминлаш хисобланади.

Оптимизация масаласи жараённинг акс садоси (оптимизация мезони, мақсадли функцияси) ўзининг экстремал қийма-тида Уот, = y{x°lt х х°„) максимум (энг кўп) ёки минимум (энг кам) ҳолатдаги тадқиқот қилинувчи объектнинг бош қари-лувчи х, = x°j, х°2,... х°п= х°„ омилларини кидиришдан иборатдир. Акс-садонинг Уат(х)=утах(х) максимал кийматини оптимал (энг макбул) деб кабул қиламиз.

Керак бўлганда бу шаклга агар +у кичик қиймат ўрнига У-нинг энг кўп қиймати қидирилаётгаида минимизация масаласини хам ечиш мумкин бўлади. Садовий функция <р(х) маълум бўлгавда оптимум x j/x°/, x°2,...,xaJ / координата нуқгаларини мавжуд аналитик оптимизацион методлар ёрдамида ечиш мумкин: дифференциал ёки вариацион ҳисоблашлар, чизиқли дастурлаштириш ва бошқа усуллар ёрдамида. Лекин кўпчилик амалий ҳолатларда аналитик богланиш ц(х) ва тадқиқотчи ихтиёридаги бўлган нарса-ўзгартирилувчи омилларнинг хх,х2 ,...,х„ ҳар хил комбинацияси бўйича акс садовий қийматларни ўлчашга эхтиёж тушлади. Бундай ҳолда оптимизация масаласини ечишда тажрибавий усулар қўлланилади ва уларни куйидагидек икки гуруҳга бўлиш мумкин:

175

Page 90: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

1) кидириш усуллари: оптимум нуқгасини Xq тажрибавий кидириш ҳар бир омил бўйича кабул килинган ишчи қадами қийматининг аниқлиги бўйича амалга оширилади;

2)тадқиқот объектининг математик моделини ишлаб чиқиш, майдон зонасида унинг ҳолатин тасвирловчи дастлабки тажриба ёрдамида аниқлашга асосланган: у акс садо юзаси жойлашиши мумкин бўлган омиллар кенглигининг умумий хусусиятини ўрганишдаи иборат.

Оптимум майдонини ифодалаш учун куйидаги математик моделдан фойдаланиш мумкин:

r/(x ,B ) = В 0 + ^ В , Х , ; ц (х ,В ) = В0 + ^ В , х , + Y ^B v x ,xy-,/*1 /«I /,у=!

ф , В ) = Ba + Y dBlx, + -х , + Х г Л 2 •i=l i,y=\ 1=1

Бу ҳодда оптимум нуқгалари координаталарини математика соҳасида ишлаб чиқилган назарий усуллар ёрдамида аниклашимиз мумкин: дифференциал хисоблашлар, чизиқли ёки тўла сонли дастурлаш ва бошқа усуллар ёрдамида қўлланилади. Хозирги кунда кидириш усуллари ранг- баранг ва кўпдир. Бугунги кунда тадқиқот ишларида Гаусс-Зайдел, Тасодифан қидириш, симплекс, Градиент, Бокс-Уилсон усуллари кенг кўлланилмоқда. Қидириш усулларида акс садо юзавий танланган нуқгалар атрофида махсус режалаштирилган бир қанча тажрибалар натижасида кетма-кет жадал тарзда бирор қисмини ўрганиш асосида амалга оширишга мўлжапланган:

-бирорта танлаб олинган нуқтадан навбатдаги ҳаракат йўналишини аниқлаш; бу йўналишда танланган нуқгадан акс садо сиртининг локал хусусиятига боғлиқ ва бу йўналиш албатта садовий функция қиймати томонга силжиши, яъни бошланғич нуқгага нисбатан унинг оптимал кийматига олиб келишига ишонч ҳосил қилиш зарур;

-топилган йўналишдан кушимча, янги, самаралироқ ҳаракатни ташкиллаштириш;

-кабул килинган қидиришни тўхтатиш қоидаларига асосан кўрсатилган босқичларни оптимизациялаш масаласи ҳал бўлгунга қадар кўп маротаба такрорлаб кўриш; бу харакат чоғвда қиймат аниқлиги кабул килинган ишчи қадам қиймати даражасида бўлишини таъминлаш лозим.

Бу кидириш усулларидан фойдаланишда куйидаги ҳолатлар эътироф этилган деб фараз қилинади:

1. Тадқиқот объектининг статистик жараён эканлиги;2. Акс садовий юза алоҳида нуқталар эмас, балки узлуксиз бирорта

экстремаллилик ҳолатига эгалиги;3. Математик моделни қўлповчи оптимизациялаш усулида регрессион

таҳлилдаги барча фаразлар бажарилиши шарт эканлиги;4. Тадқиқот объекта стационарлик хусусиятига эгалиги ва вақгинчалик

дрейф (шовқин) мавжуд эмаслиги;

176

5. Содир бўлиши имкони бўлган омиллар ёки уларнинг комбинациялари ўрганилаётган жараёнда ўрин олмаслиги.

Г аусс-Зайдел усули. Усулнинг гояси:1.Тадқиқот жараёнида барча омиллар галма-гал равишда олдиндан

ишлаб чиқилган режа асосида ўзгартирилиб борилади;2.Ҳар бир омил галма-гал акс садо сагҳи ортиши (ёки камайиши

томонига—минимум қийматини қидиришда) томонига ўзгаради: унинг юзаси кисман экстремумга еттанда;

З.Охирги п-чи омилни ўзгартириш тугагандан кейин биринчи омил билан янги омил комбинациясини ўзгартиришга киришилинади.

4.Ҳамма томонга йўналтрилган ҳаракатлар самара бермаган пайгда хосил бўлган сўнги нукга қидиришни якунлаш мезони бўлиб хизмат килади.

5. Аникланган нуқта экстремум нуқтасини баҳолаш сифатида ҳар бир омил бўйича кабул қилинган қадам қиймати аниклигида қабул қилинади. /

Гаусс-Зайдел усули бўйича максимум ҳолатини қидириш тартиби 1- расмда тасвирланган (интерпратация этилган). Ундан кўриниб турганидек биринчи босқичда тадқиқот объектнинг чиқиш нуқтасида кичик шовқин сатҳида Мо нуқтасига нисбатан “м ” нуқтасидаги акс садо даражаси баланд бўлади: бундай холатда М0 -М"0 йўналиши томон ҳаракат қилиш керак.

У ҳолда бошланғич Мо нуқгасидан ишчи кадами: h X ,(A x { > Ь х \ М 0М х = М 1М = М гМ г =Дж,)билан биринчи омил бўйича қисман экстремумга М3 нуқтасига) етгунча ҳаракат қилинади. Иккинчи боскичда бирламчи қисман экстремумнинг нуқтаси янги бошланғич нукта деб қабул килинади (1-расмда Х;=Х/>з,Х2=Х2о координатали Мз нуқтаси). Х 2 омилдан бошқа барча омиллар ўзгармас сатхда белгиналадиган йўналишни аниклаш мақсадида яна қайтадан танлов ҳаракати ижро этилади {М\,МУМ \ =М‘" =Axj нуқгалари), ундан кейин эса Х'2 М ̂ўрта йўналиш томон акс садонинг кўпроқ қийматига етгунча ишчи ҳаракати давом эттирилади. Учинчи босқич учун бу нуқта бошланғич нуқга сифатида қабул қилинади ва ҳ.к.

Сўнгги п-чи боскичда (n-сонли омиллар бошқа сатҳлар ўзгартирилмаган ҳолда хш ўзгартирилиб), n-чи омилнинг қисман экстремумига етгунича янги танлов ва ишчи ҳаракати амалга оширилади. Агар абсолют экстремум ҳосил қилинмаган бўлса, сўнги циклдаги тажрибалар ўтказилади ва шу тарика барча омилларнинг йўналишлари бўйича акс садонинг қиймати камайиши ҳосил бўлгунга қадар тақиқот давом эттирилади. Бундай нуқта экстремум ҳолатини қидиришни тўхтатиш мезони бўлиб хизмат қилади ва бу нуқта абсолют

177

Page 91: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

экстремумдан иборат. 1-расмда М7 нукта абсолют экстремум нуктаси хисобланади, а в с м 5 тўғри бурчак —оптимум чегараси хисобланади.

1-расм. Гаусс-Зайдел усулининг график кўриниши.

Гаусс-Зайделл усулининг афзаллиги — унинг тасвирбоплиги ва қидириш стратегиясининг одцийлиги ҳамда унинг юқори даражада шовкинбардошлилиги ва сершовқинлик жараёнларида ҳам ҳаракат йўналишини тўғри аниқлаш мумкин. Унинг асосий камчиликлари:

а) самарасизлиги, абсолют экстремум нуқтасини аниқроқ топиш учун ҳар бир омил бўйича ишчи қадамини (Я) камайтиришга тўғри келади, бу эса ўз навбатида, тажрибалар сонини анча кўпайтириб юборади: бошқарилувчи мухим омиллар сони ошган сари унинг самарадорлиги камайиб боради;

б) баъзан дала шароитида бошқарилувчи омилларни бир меъёрда узок вакт давомида ушлаб туриш имконияти бўлавермайди, бу эса қисман экстремум ҳолатларни топишда қўшимча хатоликларга сабаб бўлади;

в) агар садовий юза мураккаб шаклга эга бўлса, бу усул ёлгон жавоб бериши хам мумкин. Масалан, тадқиқотчи Ао нуқгасида тўхтаб қолган пайтлари, чунки А0 нуқтадан Xi ва х2 йўналиши бўйича ҳаракат қилиш садовий қийматни камайтириб юбориши мумкин. 2, 3 ва 4-расмларда тасодифий қидириш, симплекс ва градиент усулларининг график кўриниши келтирилган (оптимум майдони томон ҳаракат қилиш схемалари).

Тасодифий кидириш усулининг (2-расм) афзаллигистратегиянинг оддийлиги, шовқинга бардошлиги, яъни шовқин даражаси анча баланд бўлишига қарамасдан, ҳаракат йўналишни тўғри аниқпаш мумкинлиги. У ни h i ■ камчилиги — оптимум майдонига тез кўтариш имкониятининг нисбатан пастлиги.

178

2-расм. Тасодифий кидириш усулининг кўриниши: Jl-ишчи

кўтарилиш кадами; р-мўлжалдаги қадам узунлиги.

Симплекс усулининг (3-расм) афзаллиги — унинг бошка усул- ларга нисбатан анча самарадорлилиги, ҳар бир кадамда фақат биттагина нуқганинг қўшилишини хисоблаш ишларини қўлда бажариш мум­кинлиги, акс садонинг сифатли

чиқишлиги; қатор садовий объектни бирданига оптимизациялаш мумкинлиги

.Камчилиги - ўзгартирилувчи омилларнинг сифат кўрсаткичига нисбатан сон кўрсаткичларйга эътибор кўпроқ берилиши, қидириш жараёнида симплекс ўлчамларини корректировка қилиб (такроран ўзгартириб) бўлмаслиги; хатолик қадам тезлиги садо функциясининг камайишига пропорционал тарзда ортиб боришлиги, бу каби салбий ҳолатнинг экстремум майдонига яқинлашган сари кўпроқ намоён бўлишлиги.

Градиент усулининг (4-расм) афзаллиги — Гаусс-Зайдел ва тасодифий кидириш усуллари билан таққослаганда градиент усули оптимум майдони томон харакат тезлигининг баландлиги билан ажралиб туради, камчилиги шовкинга бардошлигининг нисбатан пастлиги.

3-расм. Симплекс усулининг куриниши.

Шу боисдан, бу усул асосан шовқин даражаси кам бўлган тажриба шароитларида ўтказиладиган тадқикот ишларида учун анча кенг кўлланилади.

179

Page 92: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

4-расм. Градиент усулининг кўриниши.

Чўкқи сари шахдам кўтарилиш (ЧИЖ) усули (5-расм). Бу усул Дж. Бокс ва Уилсон томонидан 1951 йил тавсия этилган. Шу боисдан унга Бокс-Уилсон усули ҳам дейилади. Бу усул юқорида таъкидлагани- дек, градиент ва Гаусс туради.

Зайдел усуллари элементларини ўз ичига олганлиги билан ажралиб Ун да тўлиқ омилли тажриба (ТОТ), таркибий омилли тажриба (ТАРОЭ) дастлабки синов-тажрибаси вазифасини бажаради, уларнинг натижаси бўйича градиент компонентлари ҳисобланади.

Градиент усули каби бу усулда хам ишчи оптимум зонасига градиент йўналиши бўйича эришилинади. Ишчи кадами ҳаракатининг бир циклида Гаусс-Зайделл усулидаги сингари умумий ҳолда экстремумнинг фақат бир қисмигина қўлга киритилади. Градиент усулида ишчи ҳаракатининг йўналиши ҳар бир ишчи қадамидан кейин бажарилса, ЧШК усулида эса дастлаб аниқланадиган йўналишда қисман экстремум киймати қўлга киритилгандан кейингина бажарилади, натижада, тажрибалар сони анча камаяди. ЧШК усулида оптимизациялаш кетма- кетлиги куйидаги схемада амалга оширилиши мумкин:

1. Объектнинг энг яхши ишчи режасига жавоб берувчи бошлангич нукта х" = l/xt0,..jc„Q/l танланади;

2. Ҳар хил омил бўйичаўзгариш кадами Ах, = //х10,х20,...х„0 // белгиланади.3. Градиент gradU(xo) векторини аниқаш учун бошлангич нуқтадаги

Хо марказ бўйича ТОТ (ёки ТАРОЭ) ўтказилади. ТОЭ (ёки ТАРОЭ) натижалари асосида қуйидагича статистик тахлил қилиб олинади:

а) тажриба натижасининг такрорланувчанлик қобилиятини текшириш;б) регрессия коэффицентларин хисоблаш ва уларнинг мухимлилик

кобилиятини текшириш;в) математик модел ва садовий функцияни адекватлиликка текшириш.

5-расм. Бокс-Уилсон ёки ЧШК усулининг кўриниши.

4. в, Ах, кўпайгмаси ва бу кўпайтма максим ал бўлган омил хисобланади ва у базислик омил деб қабул қилинади, яъни:

max(eiAx,) = esAxgtI, (1)

5. Базислик омил учун шохдам кўтарилишнинг кадами танланади:

180

К к = Яв5Дх(0 < Я < 1). (2)6. Қолган омиллар бўйича ҳам шахдам кўтарилиш қадамларианикданади:

в ,Д х^■fnk = ] 7 Г ( Л х I f * 1 • (3 )

7.Ишчи ҳаракати амалга оширилади Л-чи нуктасидаги /-чи координатадан маълумки:

*№ = V ± hXfTK = //,0 ±hA ef Axf . (4)(4) тенгламадаги «плюс» (+) ишораси максимумга кидиришни, «минус»

(-) ишораси эса минимумга қидиришни тасвирлайди.8.Акс-садовий қийматни ўлчаш вактида ҳар бир ишчи нуқгасида

қатор тажрибалар ўтказилиш мумкин. Ишчи йўнали-шидаги қисман экстремумга эришишга ишора бўлиб, бирорта нуқтадан сўнг акс садо қийматнинг камайиши хизмат килади.

9.Регрессия коэффициент баҳоси Ъ, (i=l..n) статистик аҳамиятгаэга бўлмаган холатда кидириш ишлари якунланади. Бу оптимум зонасига етганидан далолат беради.

ЧШК усули юқоридаги усуллардан қайд қилинган барча камчиликларни соқит этишга имкон беради.

Ҳозирги кунда ўсимликларни кимёвий усулда ҳимоя қилиш машиналарнинг ишончлилигини ошириш масалаларига жиддий эътибор бериб келинмоқда. Бу машиналар деҳқончилигимизда ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш, баргларни сунъий усулда тўкиш (дефолиация килишда) зараркунандаларга қарши курашишда ҳам самарали фойдаланиб келинмокда.

Республикамизнинг фермер хўжаликларида олиб борилган кузатишларга ОВХ-28 эски пуркагичларининг ишдан чиқиши ҳақида тўпланган ахборотларнинг таҳлилига кўра, улардаги энг паст ишончлиликка эга бўлган узелларга: насос, вентилятор ва пуркаш ишчи қурилмасини харакатлан- тириш механизмлари эканлигини кўрсатади. Насос деталларидаги бузилишлар асосан 11 ва 111 гуруҳ мураккаблилигига мансублиги маълум бўлди. Плунжер насосларидаги суюклик босим 2,1 МПа (21 атм) етганда ишчи курилмадаги босим 10 мартоба камлиги кузатилган. Илгарилари ишчи курилмси ва гидроаралаштиргич орқали ўтувчи ишчи суюқликлар босимларининг циклик тарзда ўзгаришини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга эди. Пуркагичларнинг параметрларини оптимизация килишда статистик усулларидан фойдаланилган тажрибани режалаштириш усулини қўллаш техник воситалар билан биргаликда тадқиқот ишларига сарфланаётган вақгнй ҳам анча тежашга имкон бериши маълум бўлди.

Келинг, оптимизация килинувчи жараённинг (садовий функциянинг) параметри «У» бўлсин дейлик, у холда:

181

Page 93: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

У = (p(xhx2,...,x^, (5)бу ерда X], х 2, ... . Хк - ўзаро алоқадорлиги бўлмаган ўзгарувчилар ёки омиллар (аргументлар).

Юқорида таъкидлангандек, x h х2, ..., хк омилларига координатали кўп омилли дейилиб, ҳосил қилинган садовий функциянинг геометрик тасвирига эса — садовий юза дейилади. Тадқиқот жараёни механизми тўла аниқ бўлмаган ҳолатда садовий функциянинг аналитик кўриниши хам тўлиқ маълум бўлмайди. Шу боисдан, уни куйидаги полином кўринишида қабул қиламиз (к = п):

k к кУ = е 0 + Y ,ei,x .x , + Z e»x.2 > (6)1=1 i=l /=1

бу ерда: в 0, в„ вц , вц - тажриба натижалари асосида аниқланувчи регрессия коэффициентлари.

Чиқиш параметрлари сифатида қуйидагилар ўрганилган ишчи қурилмаси Qi ва гидроаралаштиргич Q2 орқали ўтувчи ишчи суюқлик сарфи, насос валидаги қувват N; боғлиқ бўлмаган параметлардан: ишчи қурилмасидаги босим (Pi), насоснинг узатиш тармоқдаги босим (Рг), ишчи қурилмаси учлилигидаги шайбалар диаметри (dm). Чизиқли боғлиқликни олиш мақсадида ўзаро боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар иккита сатҳда ўзгартирилиб турилди ва натижада тўлиқ омилли тажрибани (ТОТ) ўтказиш учун пайтидаги тадқиқот вариантлари сони (п) қуйидаги формула билан аниқланади:

п=2% (7)

бу ерда К-ўзаро боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар сони, ушбу ҳол учун К=3.

Ҳар бир вариантдаги такрорланишлар сони чиқиш параметри қийматинининг топишда дисперсия қийматига боғлиқдир. Дастлабки яқинлашув пайтида такрорланишлар сони иккитадан кам бўлмаслиги керак. Тахминий математик масала қурилмасдан, балки, маълум бир интервалда ўзгарувчига боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар бўйича ишлайдиган муайян пуркагич насосининг режими тадқиқот қилинганлиги учун таж риба натижаларида адекватли чизиқли боғланиш борлигини эътиборга олиб, бошланғич босқичда 8-та тажриба ўтказиш варианти билан чекланмиз.

Насос ва ишчи қурилмадаги босим ва суюқлик сарфи махсус асбоблар ёрдамида ўлчанди. Суюқлик сарфи сарф ўлчагичда ва секундомерда, насос валигидаги қувват эса электрик балансир машинасининг асбоби ёрдамида аниқ-ланади. Босимнинг пасайиши ишчи қурилмадан ва гидроаралаштиргичдан ўтувчи Q2 суюқлик сарфига таъсир этмаслиги керак. Демак, тадқиқот жараёнида насоснинг асосий тавсияномаси ўртасидаги ўзаро алоқани топиш тадқиқот-нинг асосий мақсади ҳисобланади. У ни амалга ошириш учун

182

тўлиқ омилли тажрибани (ТОТ) амалга оширамиз: уни режалаштириш матрицаси 1-жадвалда кўрсатилган.

Ҳар бир тажриба варианти 5 маротаба такрорланганлиги учун унинг ўртача қиймати у , қуйидагича аниқланади:

■ тбу ерда у, - хисоблаш пайтидаги дисперсия қиймати.

Дисперсия:

п~1 j=iбу ерда n-такрорланишлар сони;

i - режалаштириш матрицасидаги каторлар номери.Регрессия коэффициента:

4 _ | ^ , (10)I ~ N

бу ерда j -матрица устунидаги номер.1 -жадвал

СатхларШартлибелги-

лар

Ў рганиладиган омилларКириш Чикиш

Ишчи курилмас

и-даги босим,

Рь кг/см2

Узатиш тармоғида ги ишчи

босими, Рг >кг, см2

Юқори сатҳ +1 2 18 7Асосий сатҳ 0 1,5 14 5

Пасткисатҳ

-1 1 10 3

Узгартиришкадами

Е 0,5 4 2

ТажрибаКОДИ

Хо X, х 2 Х3 Унх Уга yN

1 +1 +1 11 11 1,4 0,704 9,4642 +1 +1 +1 -1 2,0 0,125 9,6203 +1 +1 -1 +1 1,534 0,654 9,8604 +1 +1 -1 -1 2,0 0,114 6,8605 +1 -1 И 11 1,78 0,382 0,9886 +1 -1 +1 -1 2,041 0,048 9,3607 +1 -1 -1 +1 1,812 0,383 7,0208 +1 -1 -1 -1 2,092 0,041 6,760

183

Page 94: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Регрессия коэффицентининг дисперсияси:

(П >5 лj»i

бу ерда о-1 {у}-у -ни аниқлашдаги ўртача дисперсия қиймати. Ўртача дисперсия:

аДисперсия бўйича аниқпанадиган омилларнинг эътиборлилиги Стьюдент [t]

мезони ёрдамвда аникланди. Унинг учун bi қийматини қуйидагича аниқпаймиз:

в ,= Г -£ 7 2{в,.} . (13)Сўнгра топилган бу қиймат (6) формула ёрдамида топилган

коэффициентлар билан таққослаб кўрилади. Агар, 6, > ь, шарти бажарилса, х оптимизациялаш параметри «У»-та сезиларли таъсир кўрсатган ҳисобланади. Акс ҳолда, бу омил регрессия тенгламасига киритилмаслигига рухсат этилади. Тажриба натижаларини адекватликка текширишда Фишер меъёридан фойдаланамиз. Сўнг Фишер меъёрининг ҳисобда олинган қиймати жадвал қиймати билан такқосланади. Агар гж < гжай шарти бажарилса, у ҳолда назарий ечимга яқинлашув (идентификация) даражаси етарли ҳисобланади. Тадқиқот натижаларига ишлов бериш асосида жараённинг адекватлилигини тасвирловчи ишчи қурилмаси орқали ўтадиган суюқлик сарфини кўрсатувчи куйидаги математик моделни ҳосил қиламиз:

УикИ),306340,092Х+0,0084X2+0,2243ХЗ . (14)

(14) формуладан кўриниб турганидек, оптимизация параметри «У»-нинг ўзгаришига Х3 омилидан кейин Х2 омили кўпроқ таъсир этади. Унинг график кўриниши амалий машғулот жараёнида кенг тахлил қилинади.

Таянч тушунчалар: Тажрибалар, оптимизациялаш мезони, садо функцияси, оптимум зонаси, математик модел, қидириш усуллари, уларнинг тахлили, афзалликлари ва камчиликлари, тақсимот қонунлари график кўринишлари, регрессия коэффициента, акс садо функцияси, аналитик ва график кўринишлари, ОВХ-28 пуркагичи мисолида пуркаш жараёни параметрларини оптимизациялаш, унинг математик модели, тахлили.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Оптимизация параметри деб нимага айтилади? Мисоллар келтиринг.2 Оптимум зонасини ифодаловчи математик модел ифодаси

келтирилиб, тахлил килинсин.3. Оптимум зонасини қидиришнинг қандай усулларини биласиз?4. Қидириш усулларининг асосий афзалликлари ва камчиликлари

ёритилсин.5. Регрессия тенгламасини ёзинг ва уни тахлил килинг.

184

6. Тадқиқот натижаларига ишлов беришда тажрибанинг ўртача қиймати, дисперсия, регрессия қийматлари қандай ифодалар билан аникланади, улар тахлил қилинсин, Мисоллар келтирилсин.

6. Оптимизацион кидириш усулига бирор мисол келтиринг. Тадқиқот боскичлари ва натижалари тахлил килинсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Аугамбаев М.А., Иванов А.З., Терехов Ю.И.Основы планирования

научно - исследовательского эксперимента.-Тошкент.: Укитувчи, 1993.-139 с.2. Адлер Ю.П. и др. Планирование эксперимента при поиске оптимальных

условий.- М.: Наука. 1976.3. Мельников С. В. и др. Планирование эксперимента в исследованиях

сельскохояйственных процессов.- JL: Колос. 1972.4. Федоров В.В. Теория оптимального эксперимента.- М.: Наука. 1971.5. Аширбеков И. А. Машина деталарини совитувчи муҳитда эритиб

коплашнинг технологик асослари. Тошкент: «Фан», 2004. -138 б.

/'

6.2. Мавзу: Ўлчаш услубияти ва техникалари

Режа:1. Ўлчаш асбоблари ва аппаратлари туркуми.2. Асосий ўлчаш қийматлари тўғрисида.3. Ўлчаш усуллари ва аппаратларининг умумий тавсифи, ўлчаш

курилмалари ваўлчаш аникликлари.

Техника сохасидаги хдр кандай илм аслида ўлчашдан бошланади, десак янглишмаймиз. Хақиқатдан ҳам ўлчаш техникасисиз, у ёки бу қийматни аниқлаш бўйича олиб бориладиган илмий тадқиқот-ларни кўз олдимизга келтира олмаймиз. ўлчаш ёрдамида олинган сон қийматлари натижалари тадқиқот килинувчи ходисалар ёки тадқиқот жараёнидаги конуниятлар орасидаги ўзаро боғланиш-ларни тавсифловчи сон ёки сифат нисбатларини белгилашга эришамиз.

Ўлчаш — бу берилган бирлик сифатида қабул қилинган микдорий қийматни махсус физик эксперимент йўли билан ўзаро таккослаш жараёнидир. Агар ўлчанадиган қиймат А, ўлчаш бирлиги эса а билан белгиланса, унинг сон натижаси куйидаги га тенг бўлади:

и = А / а .Ўлчанадиган киймат А ўзгарувчи дейилиб, боғлиқ бўлмаган, боғлиқ бўлган

ва ташки боглиқликка эга бўлиши мумкин. Боғлиқ бўлмаган ўзгарувчи фақат тадқиқотчи хоҳишига кўра ўзгаради. Бунга мисол қилиб, двигителни синашдаги карбюраторнинг дроссел заслонкасининг очилиш бурчагини кўрсатса бўлади. Ўзаро боглиқ ҳолда ўзгарувчи ҳолат — бу боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг ўзгариши оқибатида ўзгарнб борувчи физик қиймат.

185

Page 95: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Масалан, дроссел заслонкасининг очилиш бурчагини ўзгартирган ҳолатдаги автомобил тезлигининг ўзгариши. Ташқи ўзгарувчи омил — бу тажриба натижаларига таъсир қилувчи, лекин тадқиқотчи томонидан назорат қилинмайдиган физик қийматдир. Масалан, автомобилнинг ҳаракат тезяигини аникдашдаги унга қаршилик кўрсатувчи ҳаво оқими тезлиги.

Машиналарни (автомобилларни) ёки улардаги механизмларни тадқиқот қилишга боғлиқ бўлмаган, боғлиқ ва ташқи ўзгарувчи катталикларни аниқлашда ўлчаш асбоблари, инструментлари (линейка, шуп, штангенциркул, микрометр ва бошқалар) ҳаракатчан ёки ҳаракатлан- майдиган (стационар) ўлчаш аппаратлари ёрдамида бажарилади. Биринчиларга индикаторлар, дросселеро-метрлар, хронометрлар, волгампермеггрлар, стробоскоплар, тензодатчиклар, осцшшографлар киради. Стационар ускуналарга ҳар хил дастгохдар ва бошқа автомобилларни синашга мўлжалланган тажриба ускуналари тегишлидир.

Физик асосига кўра, асбоблар ва ўлчаш аппаратлари қуйидагича туркумланиши мумкин:

- оптик (ўлчаш микроскоплари, тугун ўлчагичлари, интерферо-метрлар, спектрометрлар ва қ.к.);

- пневматик (пневмомикрометрлар ва ҳ.к.);- гидравлик (мойли мосламалар, манометрик найча типидаги);- акустик (шовқин ўлчагичлари ва товуш тахлиллагичлар);- электрик (амалий томонидан барча замонавий ўлчаш приборлари);- махсус (ўлчашда баъзи физик эффектларни қўлловчи ва бошқалар);Ноэлектрик ўлчаш усуллари асосан статик ёки аста-секин ўзгарувчан

жараёнларни ўлчашда қўлланилади. Масалан, капот ости кенглигидаги ҳароратни ўлчашда. Тез ўзгарувчан жараёнларни ўлчашда фақат электрик усул қўлланилади. Улар ёрдамида хоҳ-лаган механик, иссиклик акустик ва бошқа трактор ёки автомобилларнинг ва улардаги агрегатлар ва жиҳозларнинг турли катталикларини хам ўлчаш мумкин.

Асбоблар ва ўлчаш аппаратуралари

------► Оптик.------ ► Пневматик.------ ► Гидравлик.------► Акустик.------► Электрик.------ ► Махсус асбоблар.

1-расм. Асбоблар ва ўлчаш аппаратураларининг туркуми.Асосий ўлчаш қийматлари. Машина-трактор парки ёки автомобил

транспортидан фойдаланиш соҳасида ўтказилаётган илмий тадқиқотлар хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Шу боис, ўлчанадиган қийматлар турлари ҳам ранг-барангдир. Масалан, автотракторлар ишончлилигини

186

тадкиқот килишда деталарни ейилиш кийматини ўлчашга тўғри келади. Яъни, уларнинг чизиқли ўлчамларини ўлчаш; техник диагностика соҳасида эса баъзи узелларнинг ҳаракат кинематикасини ўрганиш билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан, кинематик жуфтнинг силжиш тезлиги, тезланиши ва динамикаси; баъзи узедлардаги кучлар катгалиги, кучланиши, босими ва х.к. Техник сервис сохасида тадқиқотлар вақтни ўлчаш билан боғлик (хронометраж ўтказиш), фойдаланиладиган ашёлар сарфи (сув, ёқилги, мойлар) ва ҳар хил бошқа ўлчов ишлари олиб борилиши мумкин. Техника сохасида илмий тадқиқотларни ўтказишда ўлчаш талаб қилинадиган асосий физик қийматлар тўгрисида 1-жадвал баъзи тасаввур хосил килишга имкон беради.

Ўлчанадиган қийматлар чегарацари ниҳоятда кенг. Масалан, автомобилларнинг тормозлаш йўли ёки уларнинг маълум дастлаб тезлик олиш йўли чизиқли ўлчамлари 10... 100 метргача ўзгариши мумкин. Озикдантириш тизимини тадкикот килишдаги босими эса 400-500 мм симоб босими оралиғида, автомобиллар тормозларининг гидравлик юригмаларини ўрганшцдаги мой босими 200 к^с/см2 (20 МПа) - гача ўзгариши мумкин.

Ўлчаш қийматларнинг бу каби кенг чегараларда ўзгариб боришлиги ўлчаш аппаратурага ҳам алохвда талаблар куйилиши табиийдир. Бир хилда ўзгарувчи параметрлар, масалан, ҳарорат бирор ҳолатда энг сезгир термометрлар ёрдамида ўлчаш талаб килса, бошка холатда эса — у оддий кўргошинтермомечри ёрдамида ўлчаниши хам мумкин.

Деталардаги ейилишлар қиймати аниқ ўлчаш асбоблари билан, автомобилни тормозлаш йўли ёки юриш йўли 1-1,5 мм хатолик берувчи ўлчаш лентаси ёрдамида ўлчанади. Буларнинг барчаси тажрибаларни тўгри кўйишдаги энг муҳим муаммолардан бири, бу тадқиқот қилинадиган объект катталигини аниқ ўлчаш мақсадига тўлароқ жавоб берадиган ўлчаш аппаратни танлаш хисобланади.

1-жадвалЎлчаш талаб юшанадиган кийматлар тавсифи___________

Улчаш қийматлари Ўлчаш тавсифи1.Геометрик кийматлар: - чизикли улчамлав

Машиналар, технологик ускуналаридаги деталларнинг ўлчамлари ва деформацияланиши, клапан ва свечаласдаги тиркишлао.

2. Ҳажмлар Баклар ва цистерналар, ишчи цилиндрлар ҳажми, суюкликлар ҳажми.

3. Бурчаклар Ғилдиракларниннг бурилиш бурчаги, автомобилларнинг кўтарилиш ва буриш

4.Силжишлар,чизикли,силжишлар

Ричаг, штокларнинг силжиши. Автомобилларнинг юрган йўли, тормозлаш йўли, ғилдирак ва рычагнинг бурчакли силжишлари.

5.Тебраниш амплитудалаои

Автомобил гилдираклари, рама ва рессорларнинг тебоаниш амплитудалаои.

187

Page 96: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Асосий ўлчаш қийматлари

Геометрик қийматлар, чизиқли ўлчам, ҳажм, бурчак, тебраниш амплитудаси.

—*■ Кинематик қийматлар (ҳаракат тезлиги, чизиқли, бурчакли тезланиш; бурчакли айланишлар сони; тебраниш частотаси).

—► Динамик қийматлар (массалар, суюқлик ва газ сарфи, кучлар, зўриқиш, кучланиш, босим, кучлар моменти, иш, қувват).

—► Бошқа қийматлар (вакт, ҳарорат, ранглар, ёруғлик, нур кучи, акустик сигналлар ва ҳ.к.).

2-расм. Илмий тадқиқотлардаги асосий ўлчаш қийматлари.

Ўлчаш аппаратураларининг умумий тавсифи. Умумий тажриба қўйиладиган саволларга жавоб берадиган даражада мураккаб тизим кўринишида ташкил этилиши лозим (3 -расм).

3-расм. Мураккаб тизим сифатидаги тажрибавий тадқиқот тузилмаси.

Бундай тизим ўз ичига моддий ускунани, тадқиқот объекта ёки дастгоҳ ва ўлчаш аппаратураси олиши билан бирга тажрибани тайерлаш бўйича мураккаб жараёнларни, тажриба режаси, тажриба натижаси таркибига кирувчи бошқа кўп элементларни ҳам ўз ичига олиши керак. Агар тажриба амалдаги ишлаб чиқариш шароитида ўтказилса ёки унинг моҳияти фақат пассив кузатиш ўтказишгагина мўлжалланган бўлса, у қолда моддий ускуна фақат тадқиқот объекти (автомобил, трактор, КХМ, технологик

188

ускуна ва ҳ.к.) ва ўлчаш объектидан иборат бўлиши мумкин. Агар тажрибавий тадқиқот ўтказилаётган бўлса, у ҳолда тадқиқот объекти, ковдага мувофиқ махсус дастгоҳ ускунага ўрнатилган бўлади. Масалан, автомобил роликли ёки барабан дастгоҳга ўрнатилган (4,а-расм), узатиш қутиси эса - тадқиқот электр дастгоҳига (4,6-расм) ўрнатилади.

4-расм. Тадкикот ўтказиш ускунасининг схемаси:а-автомобиллар учун барабанли дастгоҳ; б-узатиш қутичалари учун дастгоқ; 1 -синаладиган автомобил; 2-тортиш динамометри; 3-

югиртириш барабанлари; 4-балансирли электротормоз; 5-синаладиган узатиш кутиси; 6-балансирли электродвигател.

Тадқиқот ускунасидаги синаш дастгоҳи тадқиқот қилинадиган режим имитатори (стимулятор) ёки регуляторлари хисобланади. Дастгоқ имитатори (лотинча «ўхшайдиган, акс эттирувчи») объектнинг берилган режимини барқарор равишда сақлаб туришга хизмат қилади. Масалан, автомобилни тадқиқот қилувчи барабанли дастгоҳ автомобил ҳаракатини тезлик ёки ўзгарувчан тарзда ушлаб туришини (дастур бўйича) таъминлайди.

Дастгоҳ - стимулятор (лот. «ҳаракатни вужудга келтирувчи») объектлар учун барабанли дастгоҳнинг ишлашига туртки беради. Масалан, автомобил осма қурилмасини тадқиқот килишда махсус дастгоҳ мавжуд бўлиб, у олдинги ёки орқа кўприкни маълум бир баландликда ушлашга ёрдам беради. Бунда махсус асбоблар эса осма курилманинг тебраниш жараёнини ёзиб боради. Дастгоҳ регулятор объектнинг берилган чегарада ишлаш режимини кенг чегараларда ўзгартириш имконини беради. Масалан, тормозловчи ускунали двигателларни тадқиқот қилиш дастгоҳи тирсакли валнинг ҳар хил айланишлар сонида ва хар хил юкланиш режимида синашга имкон беради.

Объектнинг тадқиқот қилинувчи кўрсаткичлари ўлчанадиган қийматни электрик сигналга мос ўзгартириб бериш тамойилига асосланган ўлчаш аппаратлари ёрдамида кузатилиб борилади.

189

Page 97: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Идишда ёнилғи сатҳининг камайиши бўйича унинг сарфини қиёслайлик (5-расм). Улчаш киймати поплавок ҳолатини белгиловчи ёнилғи сатҳининг баландиги h бўлсин.

5-расм. Ўлчаш катталикларини

ўзгартириш схемаси:1-поплавок; 2-реос-тат;

3-кучайтиргич; 4-электр занжири; 5-амперметр; 6- ток ман-баи; Д-датчик; ЎҚ- ўлчаш қурилмаси; h- ёнилғи сатҳи баландлиги.

Поплавок рычаг узат- маси 2-га қотирилган. и қийматнинг ўзгариши ре­остат тилини қаракатга келтиради ва ундан электр занжирига уланган ўрамлар узунлиги х-нинг ўзгаришига

(кўпайиши ёки камайишига) таъсир этади.Бир текис ўрамли реостат (реостатли ўзгартиргичларда), унинг узунлиги х-та мос равишда бир хил қаршилик (R) кийматини беради. Қурилма барча электрик катталикларининг ўзгармас шароитларда реостат қаршилигидан ташқари, электр занжирининг қаршилик R-ra нисбатан бир маромдаги ток кучини таъминлашга мўлжалланган. Шунинг учун электр ўлчов асбобининг (5) шкаласи (тескари ўзгартиргич) айнан сатҳ h нинг қийматига мос равишда граду ировкаланган.

Бу ўлчаш курилманинг тузилмали схемаси 5,6-расмда кўрса-тилган. Шундай килиб, ноэлектрик қийматларни ўлчашга мўлжалланган кўп электр асбобларнинг структураси датчик, регистратор ёки электр озуқа манбаи бўйича жиҳозланган ўлчаш курилмаси билан таъминланган.

Ўзгартиргич - ўлчанувчи қиймат (босим, деформация ва б.) қабул қилувчи ва уни алоқа чизиғи бўйича қулай тарзда узатувчи электрик восита ёрдамида қайд этувчи қурилма. Датчик -ўзгартиргичга нисбатан анча умумий тушунчадир. Датчик ўзгартириш тамойилига қарамасдан бирорта маълум қийматни (босим, ҳарорат ва ҳ.к.) ўлчашга мўлжалланган конструктив жиҳатдан якунланган ўзгартиргич қурилмаси хисобланади. Кучайтиргич - ўлчаш аппаратурасининг оралиқ элемента: унинг номидан маълум бўлгандек, у датчикдан келаётган сигнални кучайтиришга мўлжалланган. Агар бу сигнал қиймати деярли кучли бўлса (масалан, тахогенераторлардагидек), у ҳолда блок схемада кучайтиргич бўлмаса ҳам бўлади. Регистратор - ўлчанадиган ноэлектрик қийматларни қайд килишга мўлжалланган ўлчаш курилмаси.

190

Ўлчаш курилмалари сифатида одатда стрелкали ёки рақамли асбоблар, масалан, вольтметрлар, регистраторлар сифатида эса — перолик ўзиёзар, катодли ва шлейфлари (тебранувчи) осциллографлар ва магнит регистраторлари кўлланилади. Ўлчаш аппаратераларидаги энг мухим элементлардан бири, ўзгартиргич хисобланади, ўтказиладиган хар кандай тажриба «тақдири» кўп жиҳатдан уларни тўғри танлаш ва кўллашга боғлиқ. Ишлаш томойилига кўра, икки типдаги ўзгартиргичлар маълум: фаол (генераторлик) ва пассив (параметрлик) ўзгартиргичларга бўлинади. Фаол ўзгартиргичлар — бу механик ўлчанадиган қийматларни тўппа тўғри электрик сигналга ўзгартиради ва у тегишли равишда кучланиш ёки частота бўйича генерацияланади, шу боис, фаол ўзгартиргичлар махсус озиқлантиргичлардан фойдаланишни талаб этмайди. Пассив ўзгартиргичлар — бу механик ўлчанадиган қиймат (сиғим, қаршилик ва ҳ.к.) параметрларини ўзгартириб беришга ҳизмат килади. Пассив ўзгартиргич ўзи учун махсус озиқлантириш манбаи билан жиҳозлашни талаб этади.

----- =------------*------------------- Узгаргиргичлар

—► Фаол (актив) ўзгартиргичлар (пьезоэлектрик, индуктив ўзгартигичлар, тахогенераторлар)

*—*■ Пассив ўзгартиргичлар (контактли реостатлартензорезисторлар, сигимли ўзгартиргичлар, электромагнитли ўзгартиргичлар)

Фаол ўзгартиргичларга пъезоэлектр ва индукцион ўзгартиргичларни, шу жумладан, тахогенераторларни ҳам киритиш мумкин. Пассив ўзгартиргичларнинг энг кўп тарқалган турига резистивли ўзгартир- гичларни киритиш мумкин: контакли реостатлар, тензорезисторлар, сигимли ўзгартиргичлар ҳамда кўп сонли электромагнитли ўзгартиргичлар. Механик ёки ноэлектрик қийматларни ҳар хил томонларда ўзгартирувчи датчикларни қўллаб ўлчаш ишларини амалга ошириш мумкин. Датчикларга, улардан муайян шароитларда фойдаланишга қараб маълум техник- иқтисодий талаблар қўйилади. Бу талабларга қуйидагилар киради:

-кириш ва чиқиш қийматларининг барқарорлиги. Ўлчаш сигнали ўртасидаги боғланишларнинг аниқлик даражаси ва бир хиллилиги мумкин қадар уларнинг чизиқлиги;

-гисторезиси ўлчанадиган қиймат ўзгаришига бўлган юқори сезгир- ликлиги, яъни қийматнинг кирадиган қиймат ўзгаришига бўлган юқори сезгирликлиги, яъни қийматнинг кириш қийматларга нисбатининг кўпроқ бўлишлигини таъминлаш;

191

Page 98: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

-датчикнинг ўлчанадиган қийматга тескари таъсирини камайтириш кобилиятини таъминлаш;

-вақг давомида ва ташқи муҳит шароитларииинг ўзгаришида (ҳарорат, намлик ва ҳ .к .) датчик тавсифномасининг барқарорлигини таъминлаш;

-ташқи таъсирларга (механик тебраниш, кимёвий емирнлиш ва ҳ.к.) датчикнинг турғунлигини таъминлаш.

7-расм. Ўзгартиргичнинг (датчикнинг) сезгирлигини бахолаш тушунчаси учун.

Ноэлектрик қийматларни ўлчашга мўлжалланган ўзгартиргич ва датчикларга резистивли ўзгартиргичлар: реостатлар, тензорезисторлар, контактли ўзгартиргичлар, сиғимли ўзгартиргичлар, фотоэлекгрик ўзгартиргичлар, пъезоэлектрик ўзгартиргичлар, индукцион ва термоэлектрик ўзгартиргичлар мансубдир. Реостатли ўзгартиргичнинг кўприкли схемаси 8- расмда келтирилган. Уларни қўллаш соҳалари: реостатлик ўзгартиргичлар кўп холда бурилиш бурчакларни ўлчашда қўлланилади, масалан, тиркагич илгаги бўйича, унинг ўқига нисбатан ёки автомобилларнинг бошқарилувчи ғилдиракнинг бурилиш бурчакларни ўлчашда ишлатилади. Уларни суюқлик сатҳини ўлчашда ҳам қўллаш мумкин. Уларни тезланиш датчигида ҳам қўллаш мумкин (9-расм).

а> < г ш I8-расм. Реостатли ўзгартир-гичиинг кўприкли схемаси: 1 -реостатли ўзгартиргичнинг тили (стрелкаси), 2-сим ўрам-лари, 3-каркас, 4-тортилган сим; а-симнинг (константали) кар-касга зич ўрамланиши; б-ўз-гартиргичнинг кўприкли схе-мага уланиши.

192

9-расм. Реостатли ўзгартиргичли тезланиш датчиги.

Реостат датчиги кузғатгичи (Д) масса т-га. маҳкамланган. У тебранганда ёки масса т нул ҳолатидан оғишган пайтда реостат (R) сирт бўйича ҳаракатланади. Резистивли ўзгар- тиргичлар сифатида кенг диапазонда кўлланиладиганлардан бири тензорезистор­

лар ва қаршилик тензометрлар хисобланади.Бу ўзгартиргич ўз каршилигини улар деформацияга учраганда

ўзгартиради - чўзиш ва қисишда. Афзаллиги: ихчам ва оғирлигининг камлиги (тадқиқот объекти конструкциясининг ўзгаришига жиддий таъсир этмайди) шунинг учун тензорезисторлар тадқиқот ишларида кенг қўлланилиб келинмокда.

Тензорезисторлар симли (10-расм) ва фолгали (11-расм) бўлиши мумкин. Симли тензорезисторлар яссасимон симли спирал тарзда юпка қоғозга ёки лакланган плёнка асосига жамланган бир канча ўрамлардан (ҳалқадан) иборат. Ғалвир ўқи томондан қоғоз ёки плёнка билан ҳимояланган. Симли тензорезисторлар 50 дан 500 Ом-даги номинал қаршиликка эга бўлган ва базаси (ғалвир узунлиги) дан 30 мм-ли турлари оммавий ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Энг катта нисбий деформацияланишдаги бикирлик чегараси 0,3 дан ошмаслиги лозим.

Фолгали тензорезисторлар симдан эмас, балки лакли асосга елимга елимланган тўртбурчак шаклидаги бўлакчалар (0,004-0,012 мм) яссисимон фолгали галвирдан иборат. Симли тензорезисторлар таққослаганда фолгалилари куйидаги икки хил афзалликларга эга:

-кучайтирилган ишчи ток кучига эга, бу ўз навбатида, уларнинг сезгирлик қобилиятларини оширади;

-тензоғалвирчани хоҳлаган шаклда ясаш мумкинлиги (4-расм), бу эса хар хил ўлчаш шароитига яхши мослашишга ёрдам беради ва ўрнатиш ишларини анча соддалаштиради.

10-расм. Ўлчаш учун фолгали тензорезисторлар:а-қисиш ва чўзиш кучланишини ўлчовчи; б-мембрана ва диафрагмаларга

тасир этувчи босимларни ўлчовчи; в-бураш кучланишларини ўлчовчи.

193

Page 99: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Тензорезисторлар тажриба жараёнида деформацияланувчи деталга, масалан, бураш момента қиймати ўлчанадиган автомобил ромига елимланади. Тензорезисторларнинг тўғри ишлаши кўп жиҳатдан елимга ва елимлаш сифатига боғлик; улар бир маротаба ишлатнлгандан сўнг қайта қўлланилмайди. Тензоқаршиликларнинг қўлланиш соҳаси ниҳоятда кенг. Тензорезисторлар қалинлаштирилган турли босим датчиклари сифатида гидротизим найчаларидаги суюқлик босимини аниқлашда кенг қўлланилади (11-расм).

11-расм. Найчали ўзаткичларига симли теизорезисторли босим датчиги ўлчаш

схемаси.Металддан ясалган трубага (стаканга)

иккита тензорезистор елимланади: улар- дан биринчиси Ri-ишчи ва иккинчиси Л2-ҳароратни коррекция қилишга мўл- жалланган. Икки тензорезистор ҳам ўрамли

тензосезгир сим сгакандаги Оосимнинг ошишига таъсир кўрсатади,чунки унда симни чўзувчи бикирлик деформацияси ва кучланишдан фойдаланилади, валга розетка турида тензорезисторлар елимланади (12-расм) ёки10,в-расмда кўрсатилганидек фолгали ўзгартиргичлар ишлатилади.

12-расм. Валдаги буралиш кучланишни ўлчашга мўлжаллаигаи симли тензорезисторар елимлаш схемаси.

Резистивли ўзгартиргичларга контактли ўзгартиргичлар ҳам киради. Улардаги ўлчаш қиймати кўп ҳолда механик силжишлар контактлар чамбарчас ёки узук ҳолатга ўзгартирилишда ўлчаш қурилмаси электр занжири томонидан бошқариб турилади, оддий ҳолда контактларнинг уланиши занжирдаги қаршиликнисакрашсимон ўзгартиради, яъни ўлчаш жараёни дискретли тарзда амалга оширилади.

194

13-расм. Индукцион ўзгартиргичиинг (тахогенераторнинг) схемаси.

Ғилдираклар, валлар ва бошқа айла- нувчи деталарнинг айланишлар сонини ўлчашда контактли ўзгартиргичлар кенг қўлланилади. Унинг учун 13,а-схемасидаги датчик ишлатилади. Сиғимли фотоэлек­трик ва пъезоэлектрик ўзгартиргич нис­батан камроқ ишлатилади.

Индуктив ўзгартиргичларда электрик

контурда уларни магнит майдони кесиб ўтиш пайтларида ҳосил бўладиган электр қўзговчи кучнинг индуктивланиш хусусиятидан фойда­ланилади. Бунда электрогенератордагидек электромагнит индукция эффекта ҳосил бўлади. Валлардаги ғилдиракларнинг айланишлар сонини индукцион ўзгартирувчи датчикларга тахогенераторлар дейилади (13-расм).

Магнит 1 нинг тургун мағйит майдонида айланишлар сони ўлчанадиган вал билан боғланган рамка 2 айланади. Рамкада ҳосил бўлган электр қўзговчи куч (ЭҚК) коллектор 3 ёрдамида ечиб олинади ва ўлчаш занжирига узатилади. Рамканинг айланишлар сони билан ЭҚК орасида чизиқли муносабат мавжуд. Бу датчиклар двигател лапанининг силжиш ва титраш (виброметрлар ва вибрографлар) қийматларни ўлчашда кенг қўлланилади.

Термоэлектрик ўзгартиргичлар. Улар термоэлектрик эффектларни қўлловчи иссиқлик ўзгартигичларига мансубдир (14-расм). Бу эффектнинг моҳияти шундаки, ҳар хил ашёдаги жисмни бир-бирига улаганда ва қалайлаган жой қизиганда симлар бўйича электр токи уриб термоэлектр қўзғовчи кучни ҳосил қилинишига асосланган. Ўзгартириш ташкил топган симлар қуйидаги ашёлардан тайёрланади: 500°С ҳарорат шароитлари учун - мисдан; 1250°С қароралари учун платинлар, радий асосидаги металлардан. Ҳарорат 1600°С дан ошган шароитларда термоэлектродлар қийин эрувчан металлардан, одатда вольфрам-молибден жуфтидан ясалади.

14-расм. Термоэлектрик ўзгартич:1-ҳимоя ғилофи (корпуси), 2- ғилоф,

3-контактлар, 4-симлар, 5- ўтказгичлар, 6-қалайлаш жойи, 7-

ҳимояловчи қопқоқ.Термоэлектрик ўзгартиргичлар

ва ҳарорат датчикларига термопара дейилади ва улар секин ўзгарувчи ҳароратни, масалан, двигател кар- теридаги ёки автомобилларнинг бош-

195

Page 100: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ка агрегатларидаги (улардан фойдаланиш жараёнида) ҳароратини ўлчашда ишлатилади.

Блок сиртларидаги ҳароратни ўлчашда ҳам шу термоплаилардан фойдаланиш мумкин. Юқоридаги датчикларнинг хилма-хил турлари илм, техника ва ишлаб чиқариш соҳаларида кенг қўлланилиб келинмокда. Илмий тадкиқот мақсадлари учун уларни янада такомиллаш тириш тадқиқотчиларнинг касбий махоратига, кашфиётчилик даражасига боғлиқ.

Ўлчаш қурилмалари. Юқорида кўриб чиқилган датчиклар тизими томонидан ҳосил қилинган ҳарқандай электрик сигналлар тадкикот қийматини ўлчаш натижаларини ракамли баҳолашни амалга оширувчи ўлчаш қурилмаларига узатилади. Ўлчаш қурилмаларни танлаш ўлчанадиган киймат тавсияларига ва вақг мобайнида унинг ўзгариш тезлигига боғлиқ. Бу тезлик ўлчаш курилмаларнинг тезкорлик даражасига бўлган талабларни белгилайди. Секин ўзгарувчи жараёнининг тадқиқотдаги ўртача қийматни аниқлашда кичик тезкорлиқцаги, аксинча, жадал тарзда ўзгарувчан жараённи тадқиқот килишда қисқа вақг тезликка эга бўлган ўлчаш қурилмасини танлаш талаб қилинади. Ўлчаш киймати натижасини олиш усули бўйича ўлчаш қурилмалари икки гуруҳга бўлиш мумкин: визуал кўрсаткичлар, яъни стрелка (шкалали), оптик (экран, табло) ёки рақамли қурилмаси билан жиҳозланган асбоблар бўлиб бўлинади. Визуал кўрсаткичлар статик ёки секин-аста ўзгарувчи ўлчов қийматни тажриба шароитларида ёки ўзгармас режимда ишловчи ходисаларни тадқиқот қилишда, масалан, тирсакли валлнинг берилган айланишлар сонида двигателнинг тавсифномасини олишда кўлланилади.

Одатда, кўпчилик ўлчаш натижалари рақамлар кўриниш ида олиниши талаб этилади. Уларнинг афзаллиги автоматик тарзда ўлчанадиган рақамли натижаларни олишга имкон беришида қайд этувчи аппаратуралар қиска вақг ичида тез ўзгарувчи қийматни ўлчашга имкон беради (фотокинопленкага ва ҳ.к. узвий технологик жараённинг кисқа вақг ичидаги микдори ёзилиб борилади). Одатда илмий тадқиқотларда бир вақтнинг ўзида бир қанча ўлчаш қийматлар бирданига ўлчаниб боришига эҳгиёж сезилади (баъзан эса ҳар хил табиатдаги қийматлар). Бундай синхронии тарздаги бир қанча ўлчаш кийматларни кайд қилиш кўп каналли регитраторлар ёрдамида амалга оширилади.

Ўлчаш қурилмасининг тури кўпроқ датчикда ҳосил қилинадиган сигнал қувватига боғлиқ. Шу нуқтаи назардан ўзгартиргичларни уч гуруҳга бўлиш мумкин:

-серқувватли ўзгартиргичлар (ўнлаб милливаттли контакли, реостатли тахогенераторлар, термопаралар, индукцион датчиклар). Бу ўзгартиргичлар (кичик габаритли датчиклар бундан мустасно) ўлчаш занжиридаги кучайтиргичларсиз ишлашлари мумкин.

196

-кичик қувватли ўзгартиргичлар (ўнлаб микроватгли симли тензрезисторлар, фотоқаршиликлар). Уларда ўлчаш занжирига кучайтиргичларини ўлчаш талаб этилади.

-кириш қаршилиги анча юқори бўлган ўлчаш қурилмалари талаб қилинадиган ўзгартиргичлар. Улар таркибига пъезоэлектрикли ўзгартиргичларни киритиш мумкин.

15-расмда электрон-нурли осциллографларнинг блок - схемаси16-расмда эса магемтоэлектрик (тебраткичли) осциллографнинг принципиал схемаси келтирилган.

К ,6Э

э н н

15-расм. Э лектрон-нурли осциллографнинг блок - схемаси: ЭНН - электрон-нурли найча; Э-экран; К-катод; Аь

А2-мусбат катодлар; БЭ-бошқариш электроди; Пь П2, П3, П4- эгилувчи пластинкалар; Х,У-кириш ва чиқиш параметрлари.

Тез ўзгарувчи даврий жараёнларни электрон осциллографлар ёрдамида қайд қилиш қулайдир. О сциллографнинг соддалаштирилган схемаси 17,а-расмда тақдим этилган. Унинг асосий элементли люминофор билан қопланган экранли (Э) ва электрон нурли найча (ЭНТ) хисобланади. ЭНН даги электронлар зарбаси таъсирида ёругланади. ЭНН вакуум баллондан ташкил топган бўлиб, ичида ўзига мусбат электронларни тортувчи анодли А] ва А2 электронлар чиқарувчи катод жойлашган. Анодлар экранда ёруғ дог берувчи электронлар чўлғамини фокусировка қилади. Бошқарувчи электрод (БЭ) ушбу дог кесимининг ёруғлигини созлайди. Жуфтли ўзаро перпендикуляр жойлашган бурувчи пластиналар экранда нурнинг горизонтал ва вертикал окишлигини таъминлайди. Тадқиқот қийматига мос кучланишини осциллограф кириш катталиги У-га электр занжири оркали датчикдан узатади, сўнг вертикал развертканинг кучлантириши (ВРК) орқали —П1 ва П2 вертикал буриш пластиналарига узатилади (уни ўқи бўйича буриш) ўлчанувчи параметрга тегишли кучланиш эса горизонтал развертканинг кучайтиргичи (ГРК) оркали ПЗ ва П4 горизонтал буриш пластиналарига

197

Page 101: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

узатилади. Одатда кириш катталиги X ни узиб кўяди, ПЗ ва П4 пластиналарга вақт бўйича нурни текис узатувчи горизонтал развертка генераторидан (ГРГ) кучланиш узатилади. Шундай килиб, тадқиқот қилинадиган катталик қиймати осциллограф экранида вақг бўйича тасвирланади.

Электрон нурли осциллографии (ЭНО) қўллаш ёрдамида тебраниш туридаги даврий жараёнларни ҳам кузатиш мақсадга мувофиқдир. Улар нисбатан аста-секин ўзгариб борадиган нодаврий жараёнларни ҳам кузатишда қўлланишлари мумкин, масалан, автомобил поездлари бўғинларининг ҳаракат траекториясини ЭНО экранида визуал кузатишларни экрандан ёки алоҳида кадрлар ёрдамида ёки кинокамера туридаги махсус курилма суратга олиш мумкин. Бу гурухдаги кўрсаткичларга ўзиёзар электро асбоблар, магнитоэлектрик осциллографлар ва магнитографлар киради.

Секин ўзгарувчан жараёнларни қайд қилишда ўзи ёзувчи амперметрлар ва вольтметрлар кенг қўлланилади, тез ўзгарувчан жараёнлар эса - одатда магнитоэлектрик осциллографлар ёрдамида тадқиқот қилиниши мумкин. Уларга шлейфли ва тебратгичли осциллографлар ҳам (Н-700, Н-105, К9- 21 ва ҳ.к.) дейилади. Бундай осциллографларнинг асосий қисми — тебратгич (шлейф) бўлиб, у юпқа металл ипидан тайёрланган симли сиртмоқ 6 (17,6-расм) ёки симли чўлгамдан 1 (17,в-расм) ҳисобланади. Сиртмоқ (ёки рамка) 1 пружинали тортгичлар 3 билан таранг тортиб қўйилади: унга сигнал айнан датчикдан ёки кучайтиргич орқали узатилади. Сиртмок (ёки рамка) ё ўзгармас магнитли полюслар орасидаги тирқишда ҳаракат қилади ва у орқали ток импулси ўтганда электромагнит индукцияси ҳосил бўлади.

Рамка 1 кўзгуга маҳкамланганлиги учун вибратор 6-та оптик тизим орқали ёруғлантиргичдан (16 б-расм) йўналтирилган ёруғлик нури бефарқ ҳолатдан оғади ва фотокамерадаги 5 ёруғлик сезгир фотоқоғозда тебратгичдаги кучланиш ўзгаришининг эгри чизиғини тасвирлаб боради. Кейингиси, ўлчанувчи катталик қийматига пропорционал тарзда ҳосил бўлади. Ёзиш жараёни якунлангандан сўнг (бир вақгаинг ўзида 20 гача қиймат ёзилиши мумкин), эгри чизиқпар сони осциллографдаги тебратгичлар сонига боглиқ қоғоз қоронги жойда ойдинлаштирилади ва осциллограмма лентаси қуритилгандан кейин олинган тадқиқот натижалари таҳлил қилишга тайёр ҳисобланади. Вибраторнинг тебраниш частотаси тадқиқот жараёни частотасидан 5-10 марта катга бўлиши лозим. Вибраторнинг частотаси канча катга бўлса, жараённинг эгри чизиқи шунча аниқроқ тасвирланиб борилади.

198

принципиал схемаси:1- рамка, 2-кўзгуча, 3-тортмалар, 4-линза, 5-фотокамера, 6-сиртмоқ, 7-

ёритгич, 8-оптик тизим. а-рамкали вибратор; б-опгак схемаси./

Тебранувчи осциллографлар-универсал асбоблардан ҳисобланади. Ўлчашларнинг аниқлик даражаси. Тадқиқот натижаларининг

ишончлилиги кўп жиҳатдан ўлчаш қийматларнинг аниқлик даражаларига боғлиқ. Хатоликка мутлоқ йўл қўйилмайдиган аппаратларини кўз олдига келгириш қийин: тажрибадаги хатолик, ўз навбатида, унинг қиймати ва тавсифига қараб жидций оқибатларга олиб келиши мумкин-олинган қонуниятларнинг аниқлик даражасига салбий таъсир кўрсатиши ёки бундан қам ёмони, нотўғри хулосалар чиқаришга сабаб бўлиши мумкин.

Аниқлик - бу ўлчаш натижасининг ўлчанадиган қийматнинг ҳақиқий микдорга мослиги. Бу миқдорга мослик қанчалик кам бўлса, ўлчашдаги хатолик ҳам шунча кўп бўлади. Хатолик келиб чиқиш сабабларининг куйидаги уч манбаи маълум:

-биринчи манбаи-ўлчанадиган қийматга нотўғри таъсир этувчи сабаб датчикда бўлиши мумкин. Масалан, тензоқаршилик бикир элементга ёмон елимланса, унинг ғалвирининг деформацияланишининг бикирлик даражаси тадқиқот объекти нинг деформайиясига мос бўлмаслиги мумкин.

-иккинчи манбаи-механик ёки электрик элементи нотўғри функцияланишига ўлчаш қурилмасининг ўзи сабаб бўлиши оқибатида қайд қилиш жарангида жидций хатолик рўй беришлиги;

-учинчи манбаи-кузатувчи ёки тадқиқотчининг ўзи, унинг тажриба- сизлиги сабабли ёки толиқиши оқибатида асбоб кўрсатишини нотўғри олишлиги ёки осциллограммага ишлов беришда хатоликка йўл қўйилиши.

Бу каби уч хатолик манбаи ўз навбатида куйидаги хатоликларга олиб келиши мумкин:

-доимий тарздаги хатолик, яъни ўлчаш асбоби билан боғлиқ бўлган муайян сабабларга кўра (чайналиб қолишлик, люфт, яъни салт юриш ва

199

Page 102: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ҳ.к.) ва доимий тарздаги хатоликларга 17-расмда тахометр асбоби кўрсатишидаги график мисол бўлиши мумкин.

-тасодифий тарздаги хатоликлар (17-расм) ўлчаш жараёнларида ҳар хил қийматга эга бўлиши мумкин.

Ўлчаш аниқлигини айнан тасодифий хатоликлар тавсифлайди. Амалда тасодифий хатолиқдан қутилиш қийин. Доимий тарздаги хатоликларни асбобни эталон ёрдамида калибровкалаш ёрдамида бартараф этиш мумкин. Ўлчашдаги тасодифий хатоликлар ўз киймати ва тавсифига кўра, абсолют (л), нисбий (л0) ва чегаравий (д,) турларга бўлинади.

-абсолют хатолик А - бу ҳисобий қиймат (d) ўлчанган ва ҳақиқий қиймат миқцор (х) ўртасидаги айириш қийматидан иборат:

A = ct j -x;-нисбий хатолик Д0- бу абсолют хатоликнинг ҳақиқий миқцорига

нисбати билан аникданади: До=+А/х. унинг ўлчамсиз, фоиз кўриниши ўлчашнинг аниклик даражасини белгилайди, яъни:

До = ± 4 ° 00 %;Л-чегаравий хатолик Ач - бу ўлчаш асбобидан тўгри фойдаланган

ҳолатда даврий тарзда содир бўладиган хатолик бартараф этилгандан сўнг вужудга келадиган энг катта тасодифий абсолют хатоликдан иборатдир. Бу қиймат ҳар қандай асбобларининг паспортларида кайд этилган бўлади.

Фойдаланиш жараёнида, одатда бир-бири билан маълум функционал богланишларда бўлган бир қанча қийматларни бараварига ўлчашга тўгри келади ва унда маълум бир хатоликлар содир бўлиши табиийдир. Агар қиймат бир марта эмас, бир неча бор ўлчанганда (амалда бу ҳолат кўп учрайди) бир қанча ўлчаш жараёнида ҳосил бўлган хатоликка статистик хатолик дейилади.

Бу ҳолда тасодифий хатоликлар, ўлчашнинг ўртача натижалари ва ўртача арифметик (х ) қийматга нисбатан ўртача квадратик огиш билан (б) аниқланади (уни аниқлаш формулалари олдинги маърузаларимизда таҳлил қилинган).

Хатоликлар назариясидан маълум бўлишича, биринчидан, тасодифий хатоликлар нормал (Гаусс) қонунлари бўйича тақсимланади, иккинчидан, бирорта қиймат қанчалик кўп маротаба ўлчанадиган бўлса, ундаги ўртача хатолик эҳтимоллиги шунчалик миқцорининг аниқдик ўлчови ҳисобланади.

200

1 2 3 4 5 6 ^ 7 8

17-расм. Тахометр ўлчаш асбобииинг кўрсатишдаги хатоликлар тури.

Ўлчаш хатоликдаги энИкатта ўртача арифметик қиймати х =+36 тенг бўлган микдор билан аникданади, яъни тасодифий хатоликдаги Гаусс қонунидан келиб чиқадиган уч сигмага тенгдир. Шуидай қилиб, ўлчаш аниқлигини куйидагича баҳолаш мумкин: бир марта ўлчанган ҳолатда чегаравий хатолик бўйича, кўп маротаба ўлчашларда эса нисбий (статистик) хатолик бўйича аниқланади. Хатоликлар назарияси ва юқорида келтирилган формулалар, тажриба жараёнида, натижанинг керакли аниқлиги дастлаб берилган ҳолатликларда баъзи қийматлар қандай аниқлиқда ўтказиш мумкинлигини аниқлашга имкон беради. Бу қийматлар асосида тадқиқот жараёнида олинган натижаларнинг назарий тадқиқотларга мослигини қандай ўлчаш аниқлиги даражасида олинганлигини баҳолашга ёрдам беради.

Таянч тушунчалар: Асосий ўлчаш қийматлари, ўлчаш асбоблари, аппаратлари, ўлчаш аниқлиқлари, ўзгартиргич-лар, унинг турлари, тензорезисторлар, контактли, индукцион, термоэлектрик ўзгартиргичлар, ўлчаш курилмалари, осциллографлар, тахометрлар, вазифалари, ишлаш тамойиллари, схемаларининг таҳлили, ўлчашлар аниқлиги, хатолик турлари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Илмий тадқиқотлардаги тажрибанинг таркибий қисмларини таҳлил

қилинг.2. Мураккаб тизим сифатидаги тажриба тузилмасини тахлил қилиб

беринг.3. Ўлчаш параметрларини ўзгартиришнинг ишчи схемаси чизиб таҳлил

қилиб беринг.4. Ўзгартиргичларнинг, тензорезисторларнинг турлари схематик тарзда

таҳлил қилинг.

201

Page 103: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

5. Электрон нурли ва магнитоэлектролик осциллографик блок ва тамойиллик схемаларини тахлил қилинг.

Фойдаланилган адабиёглар:1. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. Основы научного исследования. —

Тошкент.: Ўқитувчи, 1979. -88.. 120 с.2. Веденяпин Г.В. Общая методика экспериментального

исследования и обработка опытных данных. — М.: Колос. 1973.3. Электрические изменения неэлектрических величин.Под ред. Проф.

Новицкого П.Н. — JL: Энергия, 1975.4. Налимов Н. Н. Теория эксперимента. -М.: Наука, 1971.

202

7-боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ЛОЙИҲАЛАШ, ЯСАШ, ФОЙДАЛАНИШ, ТАЪМИРЛАШ ВА ТИКЛАШ

ЖАРАЁНЛ АРИДА ОШИРИШ, ТИКЛАШ ТЕХНОЛОГИКУСКУНЛАРНИНГ МОСЛАШУВЧАНЛИК ҚОБИЛИЯТ-ЛАРИНИ

ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

7.1гмавзу: Машина деталлари ва бирикмалари чидамлилигини хисоблашва режалаштириш.

Режа:1. Машина деталлари ва бирикмалари чидамлилигининг асосий

кўрсаткичларини ҳисоблаш.2. Индувидуал чамалаш (прогноз қилиш) усулларидан фойдаланиб,

дет ал ёки бирикманинг қолдиқ ресурсини аниқлаш.3. Математик-статистик ахборотлар асосида машина деталлари ва

бирикмаларининг чегаравий ва қолдиқ ресурсларини аниқлаш босқичлари. /4. Машина деталларининг ҳақиқий тўлиқ ресурсини аниқлаш,

деталларнинг ейилиш ҳолатини тахлил қилиш. ва уларга бўлган йиллик эхтиёж ҳажмини ҳисоблаш.

Республикамиз кишлок хўжалигида янги замонавий техника («Кейс» ва «Класс» галла комбайнлари, «Кейс-2022» пахта териш машиналари, «Магнум», «МХ-135» тракторлари, «Марал-125» озуқа ўриш комбайнлари ва бошқ.) жорий этилмокда. Бу техникалардан самарали фойдаланиш «инсон- машина-техник сервис» тизимининг самарадорлиги, унинг ҳамма бўгинларнинг мукаммал, пухта тайёрланганлиги ва ишлаш даврида ишончли фаолият кўрсатишига хам узвий богликдир. Жумладан, бу тизимда машина деталари ва бирикмалари чидамлилигини ошириш, уни хисоблаш ва режалаштириш энг муҳим аҳамиятга эга.

Техниканинг ишлашида юзага келадиган носозликларнинг маълум микдори ва иш унумдорлиги бевосита «инсон омилига», яъни операторларнинг малакасига боғлиқ. Техниканинг 8...10% носозликлари операторларнинг малакаси етарли бўлмаганлиги туфайли юзага келади. Машина-трактор агрегатларининг иш унумдорлиги операторнинг малакаси таъсирида 30...50 % га ўзгаришини кўрсатди. Бугунги кунда бакалавр ва магистр кадрларни тайёрлаш сифатини кескин оширишни талаб этилмокда. Машиналар ишончлилигининг асосий хусусиятларини аниқловчи чидамлилилик кўрсаткичларини ўрганиш, машиналар деталари ва бирикмаларининг чидамлилигини хисоблаш ва режалаштириш энг мураккаб ва талабалар томонидан ўзлаштириши оғир бўлган илмий-техник масалалардан бири ҳисобланади.

203

Page 104: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Машина деталлари ва бирикмаларини чидамлилиги иқгисодий ва техник кўрсаткичлар билан аниқланади. Машина детали ва бирикмалари ресурсларини аниқлаш усуллари 1-расмда келтирилган.

Машиналарнинг асосий чидамлилик кўрсаткичларига:-иктисодий (фойдаланишдаги ўртача нисбий харажатлар).-техник (детал ёки бирикманинг чегаравий (тўлиқ), хаки кий ва қолдиқ ресурслари) ресурсини кўрсатишимиз мумкин.

Машина деталлари ва бирикмалари ресурсини аниқлаш усуллари

------►Индивидуал «прогноз» килиш (олдиндан чамалаш, башоратлаш)усули (ёки фойдаланиш шароитларида ихтиёрий бирор детал ёки бирикманинг ейилиш кўрсаткичини назорат килиш).

------ ►Математик-статистик «прогноз» қилиш (ёки бир хилноменклатурадаги детал ва бирикма гурухлари тўғрисидаги ейилиш ахборотларига математик ишлов бериш).

Келинг, деталар қолдиқ ресурсларининг ишонч чегарасини индувидуал прогноз килиш усулида баҳолаш тартибини кўриб чиқайлик. Унинг ижобий имкониятлари билан бирга камчиликларини таккослаш ёрдамида эхтимоллар усулининг афзалликларига баҳо берайлик. Индувидуал диагностика усулидан келиб чиққан ҳолда, детал бирикмаларининг ейилиш чизиғини қўришда абсцисса ва ордината ўқларига қандай параметр қийматлари кўйилишинн эслайлик. 1-расмда Ищ» Идр, Н, Тмр> а ва Та„ кўрсаткичлари келтирилган.

1-расм. Машина деталлари ресурсини аниқлаш схемаси.

204

Учбурчак абв-дан машина деталларининг тўлиқ ресурсини (Тдп) аниқлаш формуласини топамиз:

tga Wgбу ерда Ипр - деталнинг чегаравий ейилиши;

Wg - деталнинг ўртача ейилиш тезлиги;Ии - чиниктириш давридаги деталнинг ейилиш киймати.

Бун дан:

Wg=tga = ̂ f ^ . (2)*дп

Деталарнинг чиниқтириш давридаги ейилиш қийматини аниқлаш қийин. Талабалар билан бўлган мунозара ёрдамида чиниктириш даврида асосан кандай ўзгарувчан параметр таъсирида ейилиш жараёнининг ўзгариш суръатига аниқликлар киритилфда. Талабалар фикрини инобатга олган холда чиниктириш давридаги ейилиш қийматларни ҳисобий ишларда эътиборга олмаса ҳам бўлиши мумкинлигини асослаймиз. Кенг мунозаралардан келиб чиққан холда детал ва бирикманинг тўлиқ ресурсларни аниқлаш учун куйидаги формулалар тавсия қиламиз:

т = ^ - * ’

бу ерда SH - чизмадаги бирикманинг бошлангич тир киши;Snp - техник талаблар бўйича бирикманинг чегаравий тиркиши;Wc - бирикма ейилишининг ўртача тезлиги.

Машина деталари ейилиш тезлигини дала шароитларида машиналарни қисмларга ажратмасдан аниклашга имкон бермайди, шунинг учун ейилиш тезлиги уни ишлаш вақгига тегишли равишда аникланади. Умумий ҳолат учун деталнинг ейилишини ишлаш вакгига нисбатан аниқлаш киймати қуйидаги даражали функция ёрдамида аниқлашимиз мумкин, яъни:

И ^К Н '', (5)

бу ерда К- пропорционаллик коэффициенти;у - даража кўрсаткичи (у детални ишлатиш жараёндаги ейилиш

тезлигини тавсифлайди).

205

Page 105: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Бунда у =1 бўлганда ейилиш қиймати ишлаш вақга Н-га тўгри пропорционал кечади. Агар / <1 ёки г>1-га тенг бўлса, ейилиш тезлиги тегишли равишда суст ёки аста-секин ортиб бориш тенденциясига эга. (5)- чи ифодани деталларнинг (бирикмаларнинг) тўлиқ ёки қолдиқ ресурсларини индивидуал прогнозлашда қўллаш кўп қийинчиликлар туғдиради. Чунки ундаги даража кўрсаткични машиналардан фойдаланиш шароитларига мос ҳолда ўзгаришини баҳолаш мумкин эмас. У эхтимолий хусусиятга эга ва уни олдиндан хисоблашга имкон бермайди. Шундай қилиб, муаммо юзага келди, хуш, уни қандай ечиш мумкин. Бу муаммони ечиш учун «аклий хужум» усулидан фойдаланамиз.

«Ақлий хужум» усулидан фойдаланиб, мунозара жараёнида вужудга келган техник муаммонинг ижобий ечимини қидиришга ўтамиз. Талабалар томонидан берилган фикрларни эътиборга олган ҳолда энг мақбул ечимни саралаб оламиз. Мақбул ечим талабалар томонидан берилмаган шароитда маърузачи томонидан бир қанча вариантлар тавсия этилиб, улар ичидан муаммони ечишга имкон берувчи оптимал вариантга аниклик киритилади. Фараз қипайпик, талабалар томонидан берилган тавсия оптимал бўлиб, у 2-расм билан тавсифлансин.

Тизимли ёндошиш усулини кўллаган холда галма-гал равишда индивидуал диагностика усулидан кенг фойдаланамиз. Бу расмдан кўриниб турганидек, деталнинг тўлиқ ресурси алоҳида икки қисмга бўлинган. Дастлабки фойдаланиш пайтидаги ўлчанган ресурс- VU3M ва деталнинг чегаравий холатга (ейилишга) етгандаги ресурси - Т Детап (бирикма) ресурсини бу усулда ҳисоблашда биринчи кисмга тегишли бўлган ўртача ейилиш тезлигини қуйидаги формула билан хисоблашимиз мумкин (2-расм):

WA (6)бу ердаДии-ўлчангандаги деталнинг ейилиш киймати.

«н>1

2-расм.Эхтимоллик усулини қўллаш ёрдамида деталнинг қолдиқ ресурсининг ишонч чегарасини аниклаш схемаси: а- ишонч эхтимоллиги киймати; ИНИ1-ўлчаи- гандаги ейилиш киймати; Илп-рухсат этилган ейилиш киймати; Ипр-чегаравий ейилиш киймати.

Микрометраж пайтида ўлчангандан сўнг детал такроран машинага қўйилади ва унинг ейилиши чегаравий холатга И„р етгунча ишлатилади. Бу ҳолат учун деталнинг қолдиқ ресурси унинг тарқалиш қийматини

206

ҳисобга олган қолда, эҳтимоллик усули ёрдамида хисобланади. Келинг, деталнинг ейилиш тезлиги иккинчи қисмдаги кийматга Wd га тенг бўлсин, дейлик. У холда деталнинг қолдиқ ресурсининг (Г0 до) ўртача қиймати куйидагича аникланади:

И -Г с _ ярАл —И,.,

WA (7)

Деталнинг қолдиқ ресурсининг таксимланиш киймати берилган а қийматда пастки Т^ ва юкориги Т°^ ишонч чегаралари билан тавсифланади. Вариация коэффициенти V=0,033-0,040 бўлганда бир хил таркибидаги деталлар ресурсларининг тақсимоти Вейбулл қонунларига бўйсинадилар. 2 ва 3-расмга асосан:

3-расм. Бирикмалардаги деталларнинг чегаравий ва рухсат этилган ейилишдаги ресурсларни

хисоблаш схемаси: Тсо— бирикманинг ўртача колдик

ресурси; Идр-техник шароитларини аникловчи рухсат этилган ейилиш

киймати.

Т = ^ £ —£sl- цг _К ’ с Тт

а =80°, V=0,4. . . 0,45 бўлганда; r l = 0,65Г*,(ёки7'о.); YL = 0,Ш*,(ёкиТс);

Sv ~ Si*Тешик учун; Идр=Вдр-Он, мм, вал учун: Идр =dH-dflP, мм. Деталнинг

оширилган ресурси (Тдпу):бу ерда Ипдр - нисбатан арзон нархдаги деталнинг рухсат этилган ейилиши.

4-расм. Бирикмадаги детални янгиси билан

алмаштирилганда хизмат муддати оширилган детал

ресурсини аниклаш схемаси.

Уларни аниқлашга тегишли амалий кўникмаларни талабалар амалий машғулотлар пайтида ҳосил қилишлари режалаштирилган. Деталлар ва

Page 106: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

бирикмаларнинг тўлиқ ва қолдиқ ресурсларига тегишли формулалардан фойдаланиш усулларида хам ўзига хос хусусиятлар бор. Бу хусусиятларни талабалар амалиёт машғулотлари жараёнида мукаммал ўзлаштириб олиниши кўзда тутилган.

3 ва 4-расмларда деталлар чегаравий ва рухсат этилган ейилишга етган ҳолатларида уларнинг ресурсини аниқлаш ёки бирикмадаги детални янгиси билан алмаштирилган пайтдаги ресурсини хисоблаш схемалари такдим этилган.

Таянч тушунчалар: Ишончлилик, чидамлилик, детал, бирикма, ресурс, тўлиқ (чегаравий) ресурс, қолдиқ ресурс, уларни графиклар ёрдамида тасвирлаш, хисоблаш формулалари, уларнинг таҳлили, ейилиш тезлиги, ресурснинг тарқалиш кенглиги, уларни баҳолаш формулалари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1.Машина деталлари чидамлилигини тавсифланг.2.Машина деталлари ёки бирикмалари ресурсларини аниқлашнинг

усуллари ёритилсин.3.Машина деталлар ресурсини аниклаш схемасини чизилсин ва тахдил

килинсин.4.Машина деталлари ва бирикмалари ресурсни аниклаш ифодалари тахлил

килинсин.5.Машина деталлари ейилишини баҳолашда кўлланиладиган даражали

функцияларнинг афзаллиги ва камчиликлари ёритилсин.б.Эхтимоллик усулини кўллаш ёрдамида деталнинг қолдиқ ресурси ишонч

чегараларини аниклаш схемасини чизинг ва улар тахлил килинсин.7.Деталлар (бирикмалар) чегаравий ва рухсат этилган ейилишини ва

ресурсларни хисоблаш схемаси келтирилсин ва хисоблаш формулалари тахлил қилинсин.

8.Бирикмалар да янги детал ўрнатилиши пайтида ресурси оширилган ҳолат схемаси тахлил килинсин.

9.Деталларнинг ҳақиқий ресурси ва таъмирлаш корхонасида таъмирланадиган деталарга бўлган йиллик эхтиёжини хисоблаш тартиби ёритилсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы ремонта и

надежности сельскохозяйственной техники. — М.: Колос, 1978. - 248с.2. В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. —

Киев. —Донецк.: Высшая школа, 1979.3. Л.С.Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники. —

М.: Колос, 1979. -255с.4. В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - М.:

МИИСП, 1973.5. Надежность и ремонт машин/Под ред. проф. В.В. Курчаткина. -М.:

Колос, 2000. -776 с.208

7.2-мавзу: Қишлоқ хўжалик техникаларининг саклашбоплик ва таъмирбоплик кўрсаткичларини хисоблаш асослари

Режа:1.Асосий тушунчалар ва аникликлар.2.Таъмирбопликнинг асосий кўрсаткичлари.3.Машиналарнинг саклашбоплик ва таъмирбоплигини тиклашга

(бузилишини бартараф этишга) кетадиган ўртача вақгни хисоблаш услубияти.

Машина ва механизмлардан унумли фойдаланиш учун, улар эксплуатацияга, техник қарови ўтказишга, хўжалик шароитида таъмирлаш ишларига, диагностика текширувларига ва узок сақлашга мослашган бўлишлари керак. Кўпчилик қишлоқ хўжалик машиналаримиз аниқ, қисқа вақг ичида, масалан, сеялкалар -7кун, пахта териш машиналар 27-40 кун фойдаланилади, холос. Қолга^ вақт сақлашда бўлади. Шунинг учун ҳам машиналаримиз конструкцияси узоқ сақлашга яхши мосланган бўлиши керак.

Саклашбоплик кўрсаткичлари. Машиналарни ишга яроқли ҳолатда ўлчаб туриш учун сақлашга кўйиш пайтида, сақлаш вақгида ва сақлашдан олгандан кейин хам уларга техник хизмат кўрсатилади. Бу кўрсаткич ГОСТ 2123-76 да бегиланган бўлиб, техник хизмат кўрсатшп, сақлаш, жорий ва капитал таъмирлаш учун сарфланадиган вақг, меҳнат ва маблағларни акс эттиради. Сақлашга қўйиш ишпарни амалга ошириш, сақлаш чоғида техник хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олиш учун қилинадиган меҳнат сарфи сақланувчанликнинг асосий кўрсаткичларидир. Сақланувчан-ликнинг асосий иқтисодий кўрсаткичи машинани сақлашга қўйишнинг солиштирма нархидир:

С„ = — , сўм/иш бирлиги (1)Трсс

бу ерда DcH-машинани сақлашга қўйишнинг умумий нархи, сўм.Сакланувчанлик пахта териш машиналари мисолида микдорий жихатдан

йиллар, ойлар ва бошқа бирликпарда ўлчанадиган куйидаги кўрсаткичлар ёрдамида баҳоланади. Маҳаллий пахта териш машиналарнинг сақлашбопсизлиги сабабларидан бири, уларни бахолашга, уларга тегишли ахборотлар умумлаштириш ва тизимга солишга доир аниқ миқдорий кўрсаткичларнинг йўқлигидир. Афсус машиналарни лойиҳалашга оид техник топширикларда кўпинча саклашбоплик муайян миқдорий кўрсаткичлар берилмайди, натижада лойиҳалаш, синаш ва такомиллаштириш жараёнида улар кўпинча эътибордан четда қолиб кетмоқда.

Пахтатерши машиналарнинг сақпашбоплиги 1-расмда кўрсатилган.

209

Page 107: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Сақлашбоплик курсаткичлари

Машиналарни сарашнинг солиштирма меҳцат сарфи; * Сараш жараёнида машина таркибидан ечиб олинадиган

агрегат, узел, деталлар вамойланадигав жойлар сони; *• Машиналарни сифатли сақлаш учун зарур бўладиган

тагликлар ва остликлар сонн; >■ Зичлаштириладиган (герметизациялаш зарур бўлган) жой­

лар ва коррозияга қарши ҳар хил қопламаларни (бўяш ва х х ) бериш сони;

*• Сараш амалларига оид технологиябопликнинг хусусий коэффивдентя курсаткичи.

1-расм. Пахта териш машиналарининг асосий сақлашбоплик кўрсаткичлари туркуми.

Шу билан бирга шу кунга қадар пахта териш машиналарининг янги конструкцияларини яратишда бу муҳим кўрсаткичларга етарли эътибор берилмаяпти. Оқибатда, пахта териш машиналарини сақлашга тайёрлаш, сақлаш даврида хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олиш ишлари ҳамон эиг сермеҳнат ишлигича қолмоқца. Машиналарни узоқ вақг сақлашга тайёрлашнииг меҳнат сарфи мойланадиган жойларнинг умумий сонига, ечиб олинадиган агрегат, узел ва деталар сонига, зичланадиган ва тайёргарлик ишларини бажаришнинг қулайлиги ва осонлигига, зарур тагликлар, остликлар ҳамда мураккабликларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Пахта териш машинасини сақлашга тегишли меҳнат сарфи куйидаги формула асосида аниқланади:

пТсак = Ттай + ̂ Тж+ТСО’ ОДаМ-С. (2)

/=1

бу ерда Глий, Г*» Тсо - мос равишда машинани сақлашга тайёрлашнинг, сақлаш даврида унта хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олишдаги меҳнат сарфи, одам-с;

и - саклаш даврида машиналарга хизмат кўрсатишлар сони.Машинани сақлашга тайёрлашга оид меҳнат сарфи:

ТмайҚТхс+ТдТ+ Т МОй+ Тиол+Тхцс+Ттос, ОД£Ш-С (3) бу ерда / хо Тй» м̂ойг Т'моя* Тхкс, Ттос ” ҳар сменада ва даврии техник

хизмат кўрсатишга, мойлаш, идишлардаги мойни алмаштиришга, ҳимоя копламалар суртишга, машинани таглик ва остликларга ўрнатишга кетган меқнат сарфи, одам-с,

Машинани саклашга оид солиштирма меҳнат сарфи куйидаги формула асосида аниқпанади:

210

т ________ одам-с ( 4 )“ W''[Gm,B1i P]’га[кг; катор]

бу ерда Так — машинани сақлашга кетадиган меҳнат сарфи,Wc - машинанинг бир мавсумдаги (сменадаги) иш унуми, га;GM - машина массаси, кг (Н);Виг - машинанинг қамраш кенглиги, м; р - машинада ишлов бериладиган қаторлар сони.Пахта териш машинасининг саклашбоплиги, уни саклашга тайёрлаш,

техник хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олишнинг солиштирма нархи орқали ифодаланадиган курсаткичи истеъмолчига, машинага унинг саклашбоплиги нуқтаи назардан иқгисодий бахо беришга имконият беради:

с С- +| С‘' +С* сўм/ra ‘ (5)wc

бу ерда Сташ Схк Сш - мос равишда машинани саклашга тайёрлаш, саклаш даврида унга хизмат кўрсатиш, сақлашдан олиш нархи, сўм.

Юқорида қайд этилганлар асосий кўрсаткичлар бўлиб, машинанинг конструкциясини унинг саклашга, саклаш чогида хизмат кўрсатишга ҳамда сақлашдан олишга мослашганлиги нуктаи назаридан баҳолаш имконини беради. Аммо улар ёрдамида машинани саклашга тайёрлашдаги, саклаш даврида хизмат кўрсатишдаги ва сақлашдан олишдаги энг технологиябоп бўлмаган узелларни ёки жойларни аниқлаб бўлмайди. Бунинг учун технологиябоп-ликнинг хусусий коэффнциентидан фойдаланиш мумкин: бу кўрсаткич саклашга тайёрлаш, саклаш пайтида хизмат кўрсатиш ва саклашдан олиш ишларидаги меҳнат сарфи фаол қисмига нисбати билан аниқланади, яъни:

„ _ ий + '̂от)сот(ф) /g\' (Г - +г_ +(Г„Л +Г„ +T j cMl) ■

бу ерда ф ва ё - машинани саклашга тайёрлаш, саклаш даврида хизмат кўрсатиш ва саклашдан олишдаги меҳнат сарфининг фаол ва ёрдамчи қисмлари, одам-с.

1-чи жадвалда пахта териш машиналарининг сақлашбоплик кўрсаткичлари келтирилган. Масалан, 17ХВ-1,8Б машинасининг саклашга тайёрлаш ишларига оид технологиябоплик коэффициеити 0,47 га тенг, бу ҳол бажариладиган ишлар ҳажмининг 47,0% унумли эканлигини, колган 53,0% эса ёрдамчи амаллар эканлигидан далолат беради. Бундай узелларга қўлни олиб бориш кийинлиги, ишларнинг етарли даражада кулай эмаслиги ва бошқа камчиликлар сабаб бўлади. Саклашнинг технологиябоплик коэффициеити қиймати қанча катга бўлса, машина сақлашга мослашганлик нуктаи назардан шунча мукаммал ҳисобланади.

211

Page 108: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

1-жадвалПахта териш машиналарининг саклашбоплик кўрсаткичлари

Машина маркаси J - Т 1’1 таи?1 хкэ1 олўртачамеҳнатсарфи,одам-с

Wc машина ма­шинанинг

мавсумдаги ўртача иш унуми, га

Г'-'сакўртача

қийматиодам-с.

Ктехн (техно- логиябоплик

-нинг хусусий

коэффициент и

ХВС-1Д 26,2 49,0 0,54 0,45ХТ-1,2 31,6 58,0 0,55 0,46

17ХВ-1,8Б 30,6 69,6 0,41 0,4714ХВ-2,4 49,0 92,8 0,53 0,43 ̂ ХН-3,6

(«Ўзбекисгон»), МХ-04(12)

47,0 96,0 0,49 0,47

2-жадвалҚишлоқ хўжалик техникасининг таъмирбоплик меъёрлари______

Техникалартури

Техника­лар

маркаси

Техник хизмат кўрсатишнинг жами оператив

солиштирма мехнат сарфи,

одам-с

Бузилишлар оқибатларни

бартараф этиш- нинг жами опе­ратив солиш­тирма мехнат

Ихтисослашганкорхонада

капиталтаъмирлащца

қисмларгаажратиш-йигиш

Ғ илдиракли МТЗ-100 0,021-0,022 0,0059 43,0тракторлар МТЗ-80 0,02 0,0059 43,0

МТЗ-ЮОХ 0,024-0,027 0,0059 42,0Занжирли Т-90С 0,024-0,027 0,0063 48,0

т т т т е х л п (У К п ш п « 1Галла «Нива» 0,100 0,015 128,0

П 1ГУ« п т с 1э-г лПахта териш машиналари

17ХВ-1,8ХН-3,6Л /Г У .П 4П О \

0,032 0,05 0,120 120,0

2-чи жадвалда тадқиқот жараёнида олинган баъзи қишлоқ хўжалик техникаларининг таъмирбоплик кўрсаткичлари келтирилган.

Юқорида таъкидлаганнмиздек, машиналарнинг таъмирбоплик коэффициенти Ғ х б -н и машинага алмаштириладиган ва тикланадиган элементларни ўрнатиш ишларини талаб қилувчи меҳнат, энергия ҳамда материаллар сарфининг уни қисмларга ажратиш, ювиш, бошқа ноконструктив элементларини: йиғиш, ростлаш ҳамда тиклаш учун сарфланадиган меҳнат, энергия ва материаллар сарфи йигиндисига нисбати орқали аниклаш мумкин, яъни:

212

ёки нархлар нисбати оркали аниклаш мумкин:ғ HQ™ (8)

бу ерда qiypm ва Qiypm -яроклилик ва нархнинг ўртача қийматлари бўлиб, улар узоққа чидамайдиган конструктив элементларга техник хизмат кўрсатиш, уларни таъмирлаш ёки алмаштиришдаги ёрдамчи ишлар хажмига тўгри келади.

Машинанинг таъмирбоплиги (машинанинг техник хизмат кўрсатишга, бузилиш ҳолатларини бартараф этишга, мойлашга, созлашга ва таъмирлаш ишларига кулайлигини, мослашувлигйни белгиловчи хусусият) қуйида кўриб чиқилган кўплаб кўрсаткичлар билан ифодаланади. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашга сарфланадиган ўртача солиштирма вакт Вттм, мехцат ва маблағлар ҳажми Сщаъм таъмирбопликнинг комплекс техник- иқгисодий кўрсаткичлари ҳисрбланди:

g _ ̂у* Ьт + Ьа*вЯ + ЬТ1 ____С___N | Т + ё(Т0) ’ иш бирлиги

j _ 1 tm + Ьты + bT, о д а м -с П(У)ffUTbJU I т 74 * /-» V /N 1 7г*(ГО) иш оирлиги

С — ̂ V1 с п, + CTi сум (11)“ “ N , Тщ щ ’ иш бирлиги'

бу ерда b„„; tMKi - мос равишда таъмирлашдан олдин ва таъмирлашлараро даврда машинани ишлатганда унга техник хизмат кўрсатиш (ТХК),

Ьикбэг - ишламай қолишларни (бузилишларни) бартараф этиш (ИҚБЭ);bmi - таъмирлаш учун жами сарфланадиган меҳнат сарфи (киши-с) ва

маблағ (сўм);N - тузатилаётган машиналар сони.Тенгламадан кўринадики, таъмирлашга яроклилик (таъмир-боплик),

умуман, ишончлиликнинг энг муҳим техник-иқгисодий кўрсаткичи ҳисобланади. Машина деталарининг ейилиш интенсив-лиги 2-расмда кўрсатилгандек, а бурчакнинг тангенси tga билан ифодаланади. Пахта териш машиналарининг таъмирлашбоплигини ифодалайдиган асосий шартлар куйидагилардан иборатдир:

- машиналардан узел ва механизмларни ечиб олишнинг осонлиги ҳамда уларни қисмларга ажратмасдан ўрнатишнинг қулайлиги;

- тез ейиладиган деталар сони, уларни хизмат муддатлари ва бузилишлар оқибатларини бартараф этишда сермеҳнат қисмларга ажратиш-йигиш ишларини бажармасдан алмаштириш мумкинлиги;

-андозали, унификацияланган ёки меъёрлаштирилган узел ва деталар сонининг кўплигини таъминлаш ҳамда уларни кенг қўллаш мумкинлиги (хизмат кўрсатишнинг кулайлигини таъминлаган ҳолда).

Page 109: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

2-расм. Машина туташмаси элементи (втулка) ейилишининг эгри чизиғи.

Таъмирбопликнинг асосий шартлари

►Машиналардан узел ва механизмларни ечиб олишнинг осонлиги ҳамда уларни қисмларга ажратмасдан ўрнатишнинг кулайлиги.

►Тез ейиладиган деталлар сони, уларни хизмат муддатлари ва бузилишлар оқибатларини бартараф этишда сермеҳнат қисмларга ажратиш-йиғиш ишларини бажармасдан алмаштириш мумкинлиги.

►Андоза унификацияланган ёки меъёрлаштирилган узел ва детал ар сонининг кўплигини таъминлаш ҳамда уларни кенг қўллаш мумкинлиги (хизмат кўрсатишнинг қулайлигини таъминлаган ҳолда).

3-расм. Таъмирбопликнинг асосий шартлари.

Керакли микдорда комплект эхтиёт қисмлари мавжуд бўлган ҳолда хўжаликлардаги қишлоқ хўжалик техникаларининг ишлаш кобилиятини тиклашнинг ўртача вақти, уларни ишлатиш жараёнидаги бузилиш ҳолларни бартараф этишга мослигини тавсифлайди. Бузилиш ҳолларни бартараф этишга кетган ўртача вакт куйидаги формула ёрдамида аниқланиши мумкин:

1(12)

бу ерда г,-i-чи эксплуатацион бузилиш ҳолатини бартараф этишга сарф бўлган оператив вақг, с;

m=N- сонли кузатишдаги машиналардаги жами бузилишлар сони. Бунда тт қийматини камайтириш, таъмирбоплик ҳолатини оширишнинг бош омилларидан ҳисобланади.

Кўп йиллик кузатишлардан маълум бўлишича бу каби бузилишларни бартараф этишга кетадиган вақгаинг тақсимланиши кўп ҳолларда Вейбулл

214

таксимот конунига мос келиши маълум. Талабалар амалий машғулотлар вактида берилган вариацион қатордан фойдаланиб, дон комбайнлари ёки бошқа техникалардаги эксплуатацион бузилишларни бартараф этишнинг ўртача вақтини хисоблашга оид кўникмалар ҳосил ки лад ил ар.

Таянч тушунчалар: Машиналар, ишга яроқлилик, таъмирбоплик, саклашбоплик, асосий кўрсаткичлари, аналитик ифодалар, умумлапггириш, тахлил, технологиябопликнинг хусусий ҳолати, таъмирбопликнинг комплекс кўрсаткичлари, унинг асосий шартлари, тиклашга кетган вақг, уни хисоблаш усуллари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1.Мавзуга оид кандай асосий тушунча ва аникликларни биласиз?2. Таъмирбоплик ва сакланишбопдикнинг асосий кўрсаткичлари ҳақида

(пахта териш машина деталари мисолида) нима биласиз?3. Машиналарни саклашга кетган меҳнат сарфини аниклаш формуласи

тахлил килинсин.4. Машиналарни саклаш, саклашга тайёрлаш ва саклашдан олишга оид

мехнат сарфини аниклаш форйулалари тахлил килинсин.5 .Саклашбоплик ва таъмирбоплик кўрсаткичларининг қандай

меъёрларини биласиз?6. Машиналарни тиклашга сарфланган мехнат, энергия ва материаллар

сарфини аниклаш формулалари тахлил килинсин.7. Машина туташмаси элементининг (втулка) ейилиши эгри чизиғи тахлил

килинсин.8. Таъмирбопликнинг асосий шартлари ёритилсин.9. Бузилиш холатини бартараф қилишга кетган ўртача вакт нормасини

қандай аниқлаш мумкин?Фойдаланилган адабиётлар:

1. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978. - 248 с.

2. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. -Киев. - Донецк. Высшая школа, 1979.

3. J1.C. Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной тех­ники. -М. :Колос, 1979. -255с.

73-мавзу. Машиналар ишончлилигини лойихалаш, ясаш, фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнларида ошириш йуллари

Режа:1 . Машиналар ишончлилигини оширишнинг бош омиллари.2: Машиналар ишончлилигини лойиҳалаш, ясаш, фойдаланиш ва

таъмирлаш жараёнида ошириш йўллари.

Замонавий хаёт каби илм-фан хам турли-туман омиллар таъсирида доимий равишда ўзгариш ва такомиллашиш жараёнида бўлади. Шу боисдан

215

Page 110: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ҳам, кишлок хўжалик машиналари ва технологии ускуналарнинг ишончлилигини ошириш йўналишлари ҳам бир қанча омилларга боғлиқцир. Бу омилларни шартли равишда икки гуруҳга бўлиш мумкин: бажарувчи-конструкторнинг, тайёрловчининг, фойдаланувчининг индивидуал хусусиятларига боғлиқ бўлган субъектив омиллар ва фойдаланишдаги агрофон ва ташки муҳитнинг эҳтимолий таъсири билан тавсифланувчи объектов омиллар. Энг муҳим субъектив омиллар таркибига машина ва жамлаш объектларини лойиҳалаш-тиришда конструктив ечимини ёки мақбул иш режимларини танлаш, сифатли эҳтиёт қисмлари билан таъминлаш, машиналарга техник сервис, фирмали таъмирлаш ишларини намунали ташкил килиш, хизматчи ходимларнинг малакасини муттасил тарзда ошириб бориш ишларни киритиш мумкин.

Объектив омилларга об-ҳаво, тўпроқ, метеорологик, биологик, механик ва бошқа таъсирларни киритиш мумкин. Келиб чиқиш тавсифига кўра, омилларни конструктив, технологик ва эксплуатацион турларга туркумлаш мумкин. 1-расмда машинапар ишончлилигини ошириш омиллари туркуми такдим этилган.

Конструктив омиллар машиналар ва элементларни лойиҳалапггириш билан боғлиқ. Технологик омиллар деталарни ясаш тавсифи билан аниқланади. Эксплуатацион омиллар фойдаланаётган машиналарнинг ишлаш жараёнида уларнинг ишончлилигига таъсир этади. Улар ўз ичига объектив ва субъектив омилларни қамраб олади. Қишлоқ хўжалик машиналарнинг ишончлилигини ошириш учун лойиҳалаш, ишлаб чиқариш ва фойдаланиш соҳаларига тегишли комплекс тадбирларни амалга оширишни талаб қилади.

Машиналар ишончлилигини ошириш омиллари

--------►Конструктив омиллар.^Технологии омиллар.* Эксплуатацион омиллар.

1-расм. Машиналар ишончлилигини ошириш омиллари.

Юқорида кишлок хўжалик машиналарининг ишончлилигини ошириш омиллари туркуми келтирилган.

Машиналар ишончлилигини ошириш инсонларнинг мақсадли фаолиятлари билан боғлиқ бўлганлиги учун уларни субъектив омиллар каторига киритиш мумкин. Иккала омил ҳам машиналар иш ончлилигини ошириши ёки аксинча пасайтиришлари мумкин. Конструктив, технологик ва эксплуатацион омилларнинг Самара- дорлигини оширишда юқори мал акали конструкгорлар, муҳандислар, бакалаврлар ва магистрлар билан бирга иктидорли тадқикотчиларни хам

216

тайёрлаш шу кундаги энг долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Қуйида қишлоқ хўжалиги машиналарининг ишончлилигини оширишнинг конструк-тив, технологик (ясашдаги), фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнларида ошириш усулларини тахлил қиламиз.

Фойдаланиш жараёнидаги бош омиллар таркибида кишлок хўжалик машиналарининг ишончлилигини таъминлашда техник сервис марказлари базаларида, уларга техник хизмат кўрсатиш ва (ТХК) таъмирлаш ишларини сифатли ташкил килиш муҳим аҳамиятга эга. Машиналарга ТХК ва таъмирлашда энг истиқболли йўналишлардан бири меҳнатни ихчамроқ ихтисослаштириш ва уларни бўлакларга ажратиш тизимини такомиллаштириш хисобланади. Шундай қилиб, машиналарнинг ишончлилигини ва узок муддатли хщматининг мақбул кўрсаткичларини лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш жараёнларида таъминланади ва улардан фойдаланиш жараёнларида ўзгармасдан сақлаб турилишига эришиш лозим.

Машиналарнинг ишончлилигини, улардан фойдаланиш жараёнида, бошкариш ишончлилик кўрсаг/кичларининг ташкил этувчилари бўлган бузилмаслик, узоқ муддат ишлашлик, таъмирбоплик, сақланувчанлик ҳамда ишончлиликнинг комплекс кўрсаткичлари бўлган техник тайёргарлик ва фойдаланиш коэффициентини оширишга эришиш ва бошқалар «Илмий-тадқиқот асослари» ва «Агроинженерияда илмий тадқиқотлар» фанлари олдига қўйилган энг муҳим масалалардан биридир. Техникалар (узеллар, агрегатлар ва деталар) таъмирбоплигини ошириш энг муҳим, долзарб илмий-тадқиқот йўналишлари-дан бири ҳисобланади.

Ишончлилик назарияси, эхтимоллар назарияси ва математик статистика методпари, ишқаланиш ва ейилиш назариялари, эксперимент, назариялар каби ва бошка бир қанча аник фанларнинг ўзаро тўқнаш нуқтасида жойлашган бўлиб, унинг асосий вазифаларидан бири, техник объектларида содир бўладиган ишдан чикишлар, бузилишларнинг қонуниятларини ўрганиш, тадкикот натижалари асосида кам харажатлар сарфлаб, объектларнинг берилган функцияларини таъминлаш йўналишида самарали тадбирлар, самарали техник ечимлар ишлаб чиқишдир. Қишлоқ хўжалик машиналари ишончлилигини ошириш учун уларнинг конструкцияларини, ишлаб чщариш технологияларини доимий равищда такомиллаштириш ва фойдаланиш жараёнида эса уларнинг ишлаш қобилиятини таъминлаш тадбирларини жорий килиш талаб қилинади. Қуйида машиналар ишочлилигини оширишнинг мақбул усуллари ёритилган.

Машиналар ишончлилигини оширишнинг конструктив усуллари:1. Машиналарнинг конструктив схемаларини соддалаштириш,

рационализациялаштириш ҳисобига-улардаги таркибий бирикмалар соники камайтириш.

2. Ишончлиликни чегараловчи элементлари ишончлилиги баландроғи билан алмаштириш.

217

Page 111: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3. Деталлар учун чидамли ашёларни танлаш, қоплам қаггиқиигини ошириш, бирикмаларда уларни рационал кўллаш.

4. Машиналарда мустаҳкамлиги баланд бўлган деталар сонини кўпайтириш. Пекин, бу йўл машиналарнинг серашёлилиги, серэнергия- лилиги, баланд нархи ва массаси билан чеклангандир.

5. Машиналар элементларини ишқаланувчи ташқи муҳит таъсиридан ҳимоя қилиш.

6. Ҳар хил датчик, назорат, ўлчаш курилмаларидан, бузилиш ҳақида, техник ҳолат ўзгаришларидан огоҳ қилувчи воситалардан кенг фойдаланиш, уларни автоматизациялаштириш.

7. Машиналарни рационал жамлаш ҳисобига уларнинг таъмирбоплигини таъминлаш, созлаш, тез бузиладиган ва ейиладиган кисмларини ечиб олишни содцалаштириш.

8. Деталарнинг оптимал мойлаш ва ишқаланиш ҳамда хдрорат режимини таъминлаш.

9. Ҳаво, мойлаш воситаларини самарали тозаловчи қурилмаларни яратиш.

10. Машиналар ишончлилигини оширувчи хизмат бўлимлари ишини замон талаблари даражасида ташкил қилиш.

Машиналар ишончлилигини оширишнинг технологик усуллари1. Меъёрий хужжатларда келтирилган талаблар асосида деталарнинг

ашёларини синчковроқ танлашга эришиш.2. Термик-кимёвий, термик ишлов бериш ёки бошқа усуллар ёрдамида

деталларнинг ишчи сиртлари мустахкамлигини ошириш.3. Қопламлар бериш ёрдамида деталларнинг ейилишга ва занглашга

чидамлилигини ошириш, уларнинг узок мудцат ишлашини таъминлаш, Янги коплам бериш усулларини ишлаб чиқиш.

4. Ишлаб чиқариш технологиясини қатьиян бажариш ва уларни муттасил равишда такомиллаштириш.

5. Деталларнинг асосий ўлчамларининг аниқлилиги ва улар ишчи сиртларининг сифатига бўлган талабларни ошириш.

6. Машина деталларини ясаш ёки тиклашда дастурли бошкариладиган кўпфункцияли автоматлаштирилган дастгоҳлардан кенг фойдаланиш.

7. Деталларни ясаш жараёнида кириш, жорий ва чиқиш назоратларини таъминлаш, нуксонларсиз маҳсулотлар тайёрлаш тизимини тадбиқ қилиш.

8. Ишлаб чиқаришни бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимига ўтиш.

Машиналардан фойдаланиш жараёнида унинг ишончлилик кўрсаткичларини ошириш омиллари.

1. Хизмат ходимларининг малакасини муттасил равишда ошириб бориш.2. Машиналардан фойдаланишга оид тавсияларга қатъиян риоя қилиш.3. Машиналарни меъёрий режимда ишлашларини таъминлаш.4. Машиналарни ташиш ва саклаш қоидаларига қатъиян риоя қилиш.

218

5. Техник хизмат кўрсатиш (ТХК) ва машиналарни таъмирлаш ишларини ташкил килишни такомиллаштириш.

6. Диагностика ишларини сифатли ўтказиш.7. Машиналар ишончлилиги ҳақидаги ахборотларни йиғиш, уларга

ишлов бериш ва таҳлил қилиш иш ларини такомиллаштириш.8. Машиналар ва уларнинг элементларининг таъмирбоплигини ошириш

бўйича тавсиялар ишлаб чикиш.9. Бузилмасдан ишлаш кўрсаткичларини яхшилаш.10. Чидамлилик кўрсаткичларини яхшилаш.11. Таъмирбоплик кўрсаткичларини яхшилаш.12. Сақланувчанлик кўрсаткичларини яхшилаш.13. Машиналар ишончлилигининг техник фойдаланиш ва техник

тайёргарлик коэффициентини ошириш ҳамда нисбий ишончлилик таннархини пасайтириш.

14. Машиналар ва улардаги конструктив элементларнинг таъмир- гача, таъмирлашлараро, тўлиқ ва қолдиқ ресурсларини аниқлаш ёрдамида чегаравий ресурсга Лишнинг олдини олиш.

Келажакда ACM да такомиллаштирилган лизинг ва фирмавий техник сервис тизимларидан фойдаланиш республикамиз машинасозлик ва таъмирлаш корхоналари билан биргаликда, фермер хўжаликлари учун ҳам катга техник-иқгисодий самара келтириши мумкин.

Машиналар ишончлилигини таъмирлаш жараёнида ошириш усуллари.1. Таъмирлашда тўла комплектли таъмирлаш ўрнига агрегат-узел

усулларини кенг кўллаш. Асосий детал ва бирикмаларни эгасизлан- тирмасликга эришиш.

2. Узеллар ва деталларни алмаштириш фондлари базасида фойдаланиш жараёнидаги бузилишларни бартараф килиш (жорий таъмирлаш асосида).

3. Узеллар ва агрегатларни ташки ювишда замонавий ювиш машиналарини таркибида юзаки-фаол моддалари бор ювиш эритмаларини ишлатиш, деталларни кирлардан сифатли тозалаш.

4. Агрегат ва узелларни қисмларга ажратишда, уларнинг бирикмаларини қайта жамлашда, деталларга шикастлик етказмайдиган замонавий асбоб ваускуналарни қўллаш (съёмниклар, гидропресслар, пневматик калитлар).

5. Детал ва бирикмаларни дефектовкалашда техник шартлардан в а замонавий асбоблардан, калибрлардан, шаберлардан ва универсал аник ўлчаш инструментларини ишлатиш.

6. Асосий бирикмаларни жамлашда деталлар массалари бўйича танлаш, пресслаш пайтида қамровчи деталларни киздириш, деталарни тортшцда динамометрик калитлардан фойдаланиш.

7. Узел ва агрегатларни йигишда техник шартлари талабларини қўллаш ёрдамида замонавий монтаж жиҳозларидан ва инструментларидан фойдаланиш.

219

Page 112: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

8. Таъмирланган узел ва агрегатларни чиниктириш, синаш даврида кўп боскичли синаш режимларини кўллаш ва тегишли ёнилғи-мойлаш материалларини ишлатиш.

9. Таъмирланган маҳсулотларга яхши товарли туе бериш (бўяш, сифат белгилари билан маркировкалаш).

Фойдаланиш жараёнидаги бош омиллар таркибида қишлоқ хўжалик машиналарининг ишончлилигига таъсир этувчилари техник сервис марказлари базаларида, уларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларини ташкил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Машиналарга ТХК ва таъмирлашда энг истиқболли йўналишлардан бири меҳнатни ихчамроқ ихтисослаштириш ва уларни бўлакларга ажратиш тизимини такомил­лаштириш хисобланади. Шундай қилиб, машиналарнинг ишончлилигини ва узок муддатли хизматининг мақбул кўрсаткичларини лойиҳалаш, ясаш, ишлаб чиқариш ва таъмирлаш жараёнларида ўзгармасдан сақлаб турилишига эришишимиз лозим.

Машиналарнинг ишончлилигини улардан фойдаланиш жараёнида бошқариш ёрдамида ишончлилик кўрсаткичларининг ташкил этувчилари бўлган бузилмасдан ишлаш, чидамлилик, таъмирбоплик, сақланувчанлик ҳамда ишончлиликнинг комплекс кўрсаткичлари бўлган техник тайёргарлик ва фойдаланиш коэффициентнни оширишга эришамиз. Бу борада тадкикот ишларини бажариш энг долзарб йўналишлардан хисобланади. Тадқиқот- чиларимиз майда-чуйда техник ечимларга уралашиб колмасдан давлатимиз учун кўп техник-иқтисодий самара келтирадиган янги, истиқболли машиналар ва тиклаш технологияларини яратиш устида ишлаш давр талабидир.

Таянч тушунчалар: Машиналар ишончлилиги, уларнинг бузилиши ва ейилиши, субъектив ва объектив омиллар, конструктив, технологик ва эксплуатацион омиллар, уларни ошириш йыллари

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлари:1 .Машиналарга таъсир этувчи субъектив ва объектив омиллар

ёритилсин. Мисоллар келтирилсин.2. Машиналарнинг конструктив омилларини қандай тушунасиз.

Мисоллар келтирилсин.3. Машиналарнинг конструктив омиллари таркиби ёритилсин ва

мисоллар келтирилсин.4. Машиналарнинг эксплуатацион омиллари ёритилсин ва мисоллар

келтирилсин.5. Машиналар ишончлилигини уларни лойиҳалаш, ясаш, фойдаланиш

ва таъмирлаш жараёнида ошириш усуллари ёритилсин ва мисоллар келтирилсин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной техники. -

М.: МИИСП, 1973.

220

2. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978,248 с.

3.В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - Киев -Донецк.: Высшая школа, 1979.

4.Л.С.Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники. М.: Колос, 1979. -255 с.

5. _ Тошболтаев М ., Рустамов Р ., Қабулов М. Қишлоқ хўжалигида ҳудудий фирмавий техник сервис системаси. - Т.: Фан, 2007.-182 б.

7.4-мавзу: Лизинг тизимининг агросаноат мажмуасини кайта инновациялашдаги роли

Режа:1. Лизинг тушунчаси: лизинг объектлари ва субъектлари тўғрисида.2 Лизинг тизимининг аг^рсаноат мажмуасини (ACM) қайтанновациялашдаги роли: лизинг турлари ва шартномаси.3. Лизинг берувчи, олувчи ва сотувчининг хукук ва мажбуриятлари.4. Лизинг субъектларининг жавобгарлиги.

Лизинг инглизча сўз бўлиб, ижара муносабатларининг алоҳида тури хисобланади. Унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топширигига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) ҳақ эвазига эгалик килиш ва фойдаланиш учун лизинг шартномасида белгиланган шартларда бериб қўйиш мақсадида мол-мулк (лизинг объектини, яъни техникаларни, машиналарни, ускуналарни, жиҳозларни ва х.к) ни олади. Лизинг фаолияти бир қатор ривожланган давлатларда итисодий тараққиётнинг кичик ва ўрта бизнесни (ишбилармонларни) қўллаб - кувватлашнинг жуда муҳим ва самарали шакли хисобланади. Кўп давлатларда инвестициялар айнан лизинг операциялари оркали амалга оширипган ва ривожланган.

Бугунга келиб хўжаликлар (дехқон, фермер, ширкат) ҳорижий мамлакатлардан узок мудатга кредитга янги техника ёки технологияларни олиб, тўловлардан кутилганидан кейин улар хўжаликда бутунлай фойдаланишга қолдирилмоқда. Бу лизинг хизматининг (тизимининг) афзаллиги ҳам айнан шундайдир. Ҳозирги даврда лизинг бўйича харажатлар умумий капитал қўйилмаларининг АҚШ 30%, Олмонияда 14%, Англия, Голландияда 12-14%, Дания, Норвегияда 8 -10 % ташкил этади. Лизинг тизимини Республикамизда ташкиллаштиришга ҳалақит берувчи бир қанча тўсиқлар мавжуд эди. Энди лизинг тўғрисида махсус қонун қабул килинди. Бу тизим республикамизнинг турли ишлаб чиқариш сохасида, жумладан, кишлок хўжалигида ҳам 2001 йилдан бошлаб кенг самарали жорий этилди.

221

Page 113: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Лизингни жорий қилишдан ҳосил бўладиган самара имкониятлари 1- расмда тасвирланган. Республикамиз кишлоқ хўжа-лигида лизинг муносабатлари окилона амалга оширилса, яқин келажакда янги техник- иқгисодий барқарорлик томон илгари силжишларга эришишимиз табиийдир. Лизинг келажакда маълум маънода инновацион сиёсатимизда ҳаракатлантирувчи куч бўла олишига ишонамиз. Ҳозир Республикамизда «Ўзбеклизингинтернешнл», «Ўзбеккейслизинг», «Ўзавиализинг» каби қатор лизинг компанияларига эгамиз. Бу янги қонун хорижий сармоялар ва лизинг компаниялари учун ҳуқуқий кафолат яратиши шуҳбасиздир.

----- Лизинг тизимига ўтишнинг______ асосий афзалликлари______

Хўжаликларда йирик капитал қўйилмалари сарф-ланмасдан, асосий ишлаб чиқариш воситаларини тез янгилаб олиш имкониятларига эга бўлиш;

*■ Янги техникаларни (юқори унумли рақобатбардошлик даражаси баланд, ишончли, чидамли) сотиб олиш учун янгидан барпо этилган хўжаликларнинг маблаги йўқ ҳолда, лизинг қонуни асосида техникалар олиш имкониятларига эришиш;

♦Фермер хўжаликлари учун оператив (унинг молиявий тури хам мавжуд) лизинг шакли қўлланилса техника берувчи (бошқарма, завод) томон шартномага биноан эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш ва таъмирлаш мажбуриятини олиш.

1 -раем. Лизинг тизимиг ўтиш афзалликлари.

Ўзбекистан Республикаси қонунига асосан лизинг уч тарафлама (яъни, сотувчи+лизинг берувчи+лизинг олувчи) ёки икки тарафлама (яъни, лизинг берувчи+лизинг олувчи) лизинг шартномаси бўйича амалга оширилади. Қонун устуворлигини таъминлашдек муҳим вазифаларни амалга оширишда қишлоқ хўжалик мутахассислари лизинг тўғрисидаги қонунни ҳам пухта ўрганишлари лозим деб хисоблаймиз. Шу боисдан, биз қуйидаги лизинг шартномаси объектлари ва субъектлари, унинг турлари, лизинг берувчи ва лизинг олувчиларнинг хукуқ ва мажбуриятлари моҳиятини кенг очиб беришга ҳаракат қиламиз. Лекин лизинг фаолиятидаги бошқа муҳим хусусиятлар хакида фақат савол-жавобларлар ёрдамидагина фикр алмашамиз. Шундай қилиб, тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган истеъмол қила-диган ҳар қандай ашёлар, шу жумладан, корхоналар мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари хамда бошқа кўчма ва кўчмас мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин.

222

1 Лизинг турлари |

* Молиявий лизинг (унда лизинг шартномаси куйидаги талабларга жавоб бериши керак):A) Лизинг шартномаси тугагач, лизинг объекта лизинг олув-чининг мулкига ўтади;B) Лизинг шартномаси муддати лизинг объектининг хиз-мат муддатидан 80 % дан ортиқ бўлади ёки лизинг шартномаси муддати тугагач, лизинг объектининг қолдиқ кийматининг 20 % дан камни ташкил этади;C) Лизинг олувчи лизинг объектини қатьий белгиланган нархда ёки лизинг шартномаси муддати тугаганда аниқланадиган нархда сотиб олиш хуқуқига эга; лизинг шартномаси давридаги умумий суммаси лизинг объекги кийматининг 90 % дан ортиқ.

'-►Оператив лизинг (юкоридагилардан бирортаси назарда тутилмаган бўлса, лизингнинг ушбу тури амалга оширилади).

2-ра<?м. Лизинг турлари.Ер майдонлари ва бошқа табиат объектлари, шунингдек, эркин муомалада

бўлиш қонун хужжатлари билан таъкидланган ёки муомалада бўлишнинг алоҳида тартиби белгиланган мол-мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин эмас. Лизинг берувчи ва сотувчи лизинг субъекгларидир. Лизинг турлари 2-расмда келтирган. Лизинг-унинг учта субъекти иштирок этадиган тўғридан-тўғри шаклда хам, лизинг олувчи ва сотувчи бўлиб бир шахенинг ўзи иштирок этадиган, кайтариладиган шаклда хам амалга оширилиши мумкин. Лизинг шартномасининг тавсифи 3-расмда ёритилган.

3-расмда таъкидланганидек, шартномада лизинг объектига техник хизмат кўрсатиш ёки таъмирлашга оид жиддий талаблар кўрсатилган. Унга қатъий риоя қилиш лозим. Лизинг берувчи ва олувчининг хуқуқ ва мажбуриятлари куйида такдим этилган. Келинг, уларни тахлил киляйпик- Расмлардан кўриниб турганидек, лизинг берувчи ва олувчилар ўзаро ишончли ҳамроҳлар бўлишига эришишни йўлга қўйишдаги энг муҳим босқичлардан бири ҳисобланади. Улар таркибидаги учинчи субъект-сотувчи қонун хужжатларига ва шартнома мувофиқ хуқуқларга эга бўлади ва тегишли мажбуриятларни бажаради. Агар лизинг шартномасида ёки олди-сотди (етказиб бериш) шартномасида бошқача коида назарда тутилган бўлмаса, олди-сотди шартномаси бўйича сотувчининг лизинг олувчига нисбатан хуқуқ ва мажбуриятлари лизинг берувчига нисбатан хуқуқ ва мажбуриятларидагидек бўлади. Бунда лизинг олувчи объектив олди-сотди шартномасини бекор қилишга ёки уни ҳақиқий эмас деб топишга ҳақли эмас.

Лизинг олувчининг хуку кий мажбуриятлари:-лизинг объектини мусгақил аниклаш ва сотувчини танлаш;-лизинг берувчидан шартномасини бажармаганлик ёки лозим даражада

бажармаганлик туфайли етказилган зарар қопланишини талаб кип и т ;

223

Page 114: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

-сотувчига лизинг объекта олди-сотди шартномасидан келиб чиқувчи тапабларни, жумладан, унинг сифати ва бутлиги, топшириш муддати, кафолатли таъмирлаш ва ҳоказолар хусусида талаблар кўйиш;

-лизинг объекти етказиб берилмаган, тўлиқ етказиб берилмаган, етказиб бериш муддати ўтказиб юборилган ёки сифати талаб даражасида бўлмаган лизинг объектини етказиб берилган такдирда, етказиб берилмаган лизинг объектидан воз кечиш ва лизинг шартномасининг бекор қилишини талаб килиш;

-лизинг шартномаси мудцатдан олдин бекор килинган такдирда, вакги- вакти билан аванс сифатида тўланган тўловлар ва бошка маблагларни лизинг объектидан фойдаланиш даврида олган фойданинг кийматини чегириб ташлаб, ўзига қайтариб беришни талаб қилиш.-------- а) Лизинг берувчининг хукукий

_________ мажбуриятлари:________— ►лизинг олувчини объектлардан кай даражада фойдаланишлигини ва

уни белгиланган мақсадга мувофиқ ишлатаётганлигини лизинг шартномаси шартларига ҳамда қонун хужжатлар талабларига мувофиқ назорат килиш;

— ►лизинг олувчининг розилиги билан лизинг объекти ва унинг сотувчисини эркин танлаш;

— ► конун хужжатларида ҳамда лизинг шартномаси назарда тутилган холларда ва тартибда лизинг олувчидан лизинг объектини олиб кўйиш;

— ►лизинг олувчи лизинг шартномасини жиддий тарзда бузган тақцирда барча лизинг тўловларини муддатидан илгари тўлашни ёки етказилган зарарни ва лизинг объектини қайтиб олган тарзда шартномани бекор килишни талаб этиш.

_______ б) Лизинг шартномасининг___________ тавсифи___________

— ►лизинг объектининг тавсифи (объектнинг микдори, сифати, рўйхати.Контракт киймати, умумий маблаг хажми;)

— ►Томонларнингўзаро мажбуриятлари;— ►лизинг объектини бериш тартиби (етказиш, монтаж килиш ва

фойдаланишга топшириш);— ►лизинг тўловларини тўлаш шартлари, микдорлари, мудцатлари ва

тартиби;— ►лизинг объектларидан фойдаланиш, унга караш, уни саклаб туриш ва

таъмирлаш юзасидан тарафларнинг мажбуриятлари;— ►шартноманинг амал килиш муддати;— ►лизинг шарномасини ўзгартириш ва бекор килиш, лизинг объектини

суғурта қилиш.3-расм. Лизинг берувчининг хукукий мажбуриятлари

(а), шартномаси тавсифи (б).224

Лизинг берувчи ва лизинг олувчи қонун хужжатларига мувофиқ ўзаро келишилган холда лизинг объектини жадал амортизация килишни қўллаш хуқуқига эга. Нобуд бўлиш, йўқолиш, шикастланиш, бузилиш ва барвақт эскириш хавфи билан боғлик бўлган тарздаги ҳар қандай етказиши мумкин бўлган зарардан лизинг объектини суғурталаш тарафларнинг келишувига биноан амалга оширилади. Бундай келишув бўлмаган тақцирда, лизинг олувчи лизинг объекти сугуртаси учун жавобгар бўлади. Лизингни амалга ошириш жараёнида юзага келадиган барча низолар суд тартибида хал этилади. Республикамизга янги ракаботбардош техникаларнинг кириб келиши тадқиқотчилардан уларнинг ишончлилигини оширишга қаратилган янги тадқиқотларни олиб боришни тақоза қилмокда. Уларни мутгасил тарзда такомиллаштириш хисобига уларнинг ишончлилигини, яъни яшаш циклини ошириш давр талабидир.

Таянч тушунчалар: Лизинг, лизинг обьектлари ва субъектлари, инновация, лизинг турлари, шартномалари, лизинг берувчи, лизинг олувчи, лизинг сотувчи, уларнинг ж^вобгарликлари, лизингнинг афзалликлари, унга ўтиш сабаблари тахдили.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:1. Лизинг тушунчасини изохлаб беринг?2. Лизинг хизматининг мақсад ва вазифалари, афзалликлари ва лизинг

турларини шархлаб беринг.3. Лизинг объекти ва субъекта деганда нималарни тушунасиз?4. Лизинг хорижий мамлакатларда қай даражада ривож топган?5. Лизинг тизими жорий қилиш самарадорлиги ҳақида нима биласиз?6. Лизинг шартномасининг моҳиятини ёритиб беринг?7. Лизинг берувчи ва олувчиларнинг хуқуқ ва мажбуриятлари нималардан

иборат?8. Лизинг техник сервис тизимининг қайси бўғинида фаолият кўрсатади

деб ҳисоблайсиз?Фойдаланилган адабиётлар:

1. Ўзбекистон республикасининг қонуни. Лизинг тўгрисида.-Тошкент, 2000.

7.5-мавзу. Машиналар ишончлилиги ва таъмирбоплигини оширишнинг истиқболли йўналишлари

Режа:1. Машиналарнинг оптимал таъмирлашлараро ресурсини аниклаш.

2. Машиналарнинг оптимал хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш даврларинианиклаш.3. Техник объектларни (тизимларни) турли усулларда резервлаштириш вауларнинг ишончлилигини хисоблаш.

Илгари таъкидлаганимиздек, машиналар ишончлилиги, уларни ясаш ва улардан фойдаланишнинг барча боскичларида таъминланиши лозим. Шу

225

Page 115: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

мақсадда конструктив, технологик ва эксплуатацион тадбирлар тузиб чиқилади. Умумий кўринишда қайд этилган ушбу омилларни куйидагича тасвирлаш мумкин:

Я л - Я „ „ > Я Л н , < Нич > Н э, \

бу ерда Нл - лойиҳалаш пайтидаги ишончлилик;Нт — ишончлиликнинг ишлаб чиқариш (технологик), даражаси;Н3 - эксплуатация (фойдаланиш, ишлатиш) жараёнидаги ишончлилик.Машиналарнинг (агрегат, узел ва деталлар) ишлаб чиқариш (технологик)

ва эксплуатацион ишончлилик даражалари кўп омилли ҳисобланади, яъни таксимланиш кобилияти билан тавсифланади, улар қийматлари бўйича бир- биридан анча фарқ қилиши мумкин. Бундай ҳолат бир хил русумдаги, бир хил шароитларда ясаладиган техник объектларнинг барчасига хосдир. Табиийки, ишлатиш шароитларига қараб хам уларнинг ишончлилиги турлича бўлиши, яъни кўп ёки кам бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар бир этапда, машиналарни лойиҳалашдан бошлаб ва якуний давр таъмирлашгача уларнинг ишончлилигини оширишга каратилган муайян тадбирларни амалга ошириш талаб этилади.

Лойихалаштириш пайтида объектлар ишлатиш жараёнида ишончлилиги баланд бўлган янги, прогрессив конструктив ёки ноконструктив элементлар билан анжомлашга жиддий эътибор бериш керак, конструкциянинг оптимал технологик даражасини таъминлашга, йигиш, таъмирлаш, соддалиги, кулайлиги ва арзонлигига, унификациялаштирилган ва стандарт детал, узел ва механизмларни қўллашга эътибор бериш керак, динамик кучларни, тебранишларни локализациялашга, чунки, улар детал ва бирикмаларни жадал ейилишга олиб келади, ейиладиган жуфтларни тиклашда ейилишга деярли арзон бўлган, тайёрлашда кулай бўлган конструктив элементларни кўпрок қўллаш зарур.

Техник объектларнинг ишончлилигини оширишда технологик методларнинг моҳияти шундаки, деталарни ясашда биринчи навбатда физик-механик хусусиятлари яхшиланган материаллардан фойдаланиш (куйиш, механик, термик ишлов бериш ёрдамида), сифатли материалларни ишлатиш, ейилишга чидамли ишчи юзаларини ҳосил қилиш; кимёвий-термик усулларда ишлов бериш, углеродли пўлатлар детал мустаҳкамлигини икки баравар, легирланганларидан фойдаланиш эса - уни уч баравар оширишга ёрдам беради; ишқаланувчи сиртларни янги усулда эритиб қоплаш, термик пуркаш ва х.к. ёрдамида уларнинг ейилишга бардошлигини оширишга имкон беради; агрессив муҳитда антикоррозион пўлатларни ишлатиш анча техник- иқгисодий самара беради.

Шуни таъкидлаш лозимки, агар янги машинанинг керакли ишончлилиги тавсифи лойихалаш жараёнида таъминланадиган бўлса, уларни тайёрлашда технологик жараёнлар ва ишончлилик даражасини оширишга замин яратилади. Демак, бу кўрсаткичларга технологик томондан салбий таъсир этувчи оғишларга йўл қўймаслик зарур.

226

Одатда, хоҳлаган турдаги машиналардаги учрайдиган бузилишлар фоизининг кўпчилиги техник объектни ясаш технологик жараёни ишончлилигининг пастлигидан эканлиги билан боғлиқ. Улардаги нуқсонлар ишлаб чиқарувчиларнинг янги конструкцияларни яратиш боскичидаги хатоликлари оқибати бўлиши билан бирга технологик жараёнларни малакали ташкиллаштириш даражасининг пастлиги окибатидир. Объектлар ишончлиликларига статик ва динамик мувозанатлар хам катта таъсир этади. Маълумки, дисбаланснинг ортиши ейилишни кескин оширишга олиб келади. Объектларни ясаш ва таъмирлаш жараёнида уларнинг мувозанат холатининг бузилишига асло йўл қўйилмаслиги лозим.

Деталдаги огирлик марказининг унинг ўқига нисбатан огиши мувозанатланмаган марказдан кочирма куч ҳосил қилиб, уни тебранишига олиб келади. Марказдан кочирма куч:

1=яг" г=9? Ш - (1)бу ерда т - мувозанатланмагац масса;

г - деталнинг огирлик марказининг огиши, см;Q - айланаётган детал огирлиги, г; g - эркин тушиш тезланиши, см/с2; и - деталнинг айланишлар частотаси, с'1.

1-расм. Динамик мувозанатсизлик холати

схемаси.Агар, статик мувозанатланган

диаметрал қарама-қарши юклар (Qi ва Q2) қўйилган детал ўз ўқи атрофида айлантирилса, унинг қарама-қарши томонларида куч жуфтларини ҳосил килувчи марказдан кочирма кучларини (I]ва 12) хосил бўлади. Бу кучлар детални ўз таянч нукталаридан узиЬ олишга ҳаракат қилиб тебраниш ҳолатини вужудга келтиради.Динамик мувозанатсизлик қиймати таъсир этувчи кучлар жуфтн елкасининг узунлиги катга бўлган сари шунчалик катга бўлади. Таъсир этувчи момент:

QrLwгМ = IL-2g

(2)Уларни мувозанатлаш учун Q, ва Q2 юклари жойлашган участканинг

қарама-қарши томонига уларга тенг бўлган тенглаштирувчи Q \ ва Q'2 юкларини қўйиш керак. Машннасозлик ёки таъмирлаш корхоналаридан чиққан техникаларнинг ишончлилик ёки техник даражалари қанча баланд бўлишига қарамасдан, уларни шу даражада ушлаб туриш учун яхши хизмат

227

Page 116: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

кўрсатиш ва яхши ишлаш режимини таъминлаш талаб этилади, акс холда, лойиҳалаш ва ясаш даврида таъминланган ишончлилик даражаси бир зумда нобуд бўлиши мумкин. Шунинг учун эксплуатация жараёнини тўғри ташкиллаштириш энг муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Булардан ташқари, куйидагиларни бажариш зарур:

- техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда фақат синовдан ўтган ва асосланган инструкция ва методик кўрсатмалардан фойдаланиш, берилган маркадаги техникага хизмат кўрсатишга тайёрланган малакали ходимлардан фойдаланиш;

- хизматчи ходимларнинг вазифаларини аник белгилаш ва вазифаларини тўғри тақсимлаш;

- объектлардан фойдаланиш жараёнида уларнинг бузилиши ва тўхгаб туришлари ҳақида тўлиқ ва ишончли ахборотлар тўплаш;

-статистик ахборотларни доимий тарзда тахлил килиш ва улар асосида объектлардан самарали фойдаланиш, уларнинг конструкцияларини ясаш ва таъмирлаш технологияларини такомиллаштиришга оид тавсияномалар ишлаб чиқиш.

Янги ёки таъмирланган машиналарни синаш ва чиниктириш режимларини тўғри олиб бориш ишларини яхши ташкиллаштириш машиналарнинг ишончлилик даражасини оширишда энг муҳим ўрин эгаллайди. Берилган синаш ва чиниқгириш режимларидан четга чиқишга йўл қўймаслик керак. Юқоридаги тадбирларга қатьиан риоя қилиш машиналар ишончлилигидан самаралироқ фойдаланишга имкон беради.

Конструкторлар, завод-ясовчилар томонидан яратилаётган техник объект техник-иқгисодий кўрсаткичлари бўйича баҳоланади. Машиналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларига кетадиган харажатларни камайтириш халқ хўжалиги учун катта аҳамиятга эга. Бундай кўрсаткичлардан бири техник объектнинг таъмирбоплиги хисобланади: у машинанинг оддийлиги ёки таъмирлаш ишларини бажариш мураккаблигини аниқпайди. Таъмирбоплик канча баланд бўлса, таъмирлаш ишларини бажариш вакти шунча киска бўлади.

Таъмирбопликни аникловчи асосий омилларга объектнинг хизмат кўрсатишга қулайлиги, уларни назорат, текшириш осонлиги, алмашувчанлик қобилияти, объектларнинг унификация даражасининг баландлигини кяйп этиш мумкин. Таъмирбоплик кўрсаткичлари илгариги маърузаларда кенг ёритилган. Замонавий машинасозлик корхоналари техник объектларнинг ҳар хил ресурслилигини қонунлаштирилаётгандек туйилади, агар шундай экан, у холда таъмирлаш ҳисобига уларнинг қолдиқ ресурсларидан самарали фойдаланиш учун табиий равишда иқтисодий эхтиёж туғилади.

Машиналарни таъмирлаш самарадорлиги барча машинасозлар томонидан берилган деталларнинг чидамлилик қобилиятини жорий этишлигига боғлиқ. Фақат шундай бўлгандагина жамият томонидан яратилган модций бойликдан тўла ту кис (чиқитсиз) ишлатишга асос яратилган бўлади. Шунинг учун таъмирлаш-техник сервис базасини кам

228

харажатлар сарфлаган холда машиналарни ишлаб чиқариш суратини ошириш сохасидаги энг мухим резерв л ар манбаи деб қараш лозимдир. Иккиламчи ишлаб чиқариш жараёнида техник объект ейилишга бардошлиги хар хил бўлган деталар билан комплектовка қилинганлиги учун таъмирлашдан кейинги деталларда янги ясалган объект га нисбатан жадал ейилишлари сабабли, уларда тасодифий бузилишлар сони тезроқ содир

2-расм. Машиналар (агрегатлар) ресурслари

таксимланишларининг эгри чизиклари: а-бирламчи ишлаб чиқариш; б-иккиламчи ишлаб

чиқариш.

Бузилишлар интенсивлигинингкўпайиш сабабларидан бири - де- талларни тиклаш ёки йиғиш жара- ёнларининг бузилиши хисобланади.

Тўсаттан бузилишлар пайтидаги объект ишончлилигини математик равишда экспоненциал қонунига бўйсиниши маълум. Бу холда бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги:

P ( t) = e z.Техник объектнинг таъмирлашлараро оптимал ресурсини таъминлашда

берилган фойдаланиш даврида таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш ишларига кетган нисбий харажатлар хар кандай шароитларда хам энг кам бўлишига эришиш зарур. Бу холат 3-расмда акс эттирилган; ундан кўриниб турибдики, оптимал таъмирлашлараро ресурс нисбий харажатлар йиғиндисининг энг кам қийматларига тўғри келади. Масалага бу каби ёндошиш машиналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш даврларини хам оптимизациялашни тақозо этади. Бунда икки йўналиш мавжуд; биринчиси- таъмирлаш ва хизмат кўрсатиш ишларини объектни тиклаш учун минимал харажатларни хисобга олган холда профилактик ишларни танлаш: иккинчиси; профилактик ишларни мажбурий равишда Т, 2Т, ЗТ вақг оралиғида ташкил килиш. Машиналар ишончлилигини оширишдаги яна бир энг самарали йўллардан бири резервлашдир.

Мураккаб машиналарнинг бузилишларини тасодифий ва бир бирига боглиқ бўлмаган ходисалар хисобланади. Демак, бундай объектларнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигини ва боғлиқ бўлмаган ходисалар кўпайтириш қоидаснга асосан аниқлашимиз мумкин.

229

Page 117: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

3-расм. Таъмирлашлараро ресурс қийматига нисбатан нисбий

харажатларнинг ўзаро боғлиқлиги графиги:

1-машинани капитал таъмирлаш учун нисбий келтирилган харажатлар; 2-нис- бий харажатлар йиғиндиси; 3-эхтимолий бузилишларни бартараф килиш билан боғлиқ нисбий келтирилган харажат­лар; 4- эксплутацион харажатлар.

3- раем. P(t) ва g (t) тақсимланиш эгри чизиклари.

Графиқдаги 0r t, кием объектдаги барча элементларнинг бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги 1- га тенглигини кўрсатади. Кўпчилик ейиладиган де­таллар объектининг иш қобилияти тўлиқ сарф бўлган пайтигача ўз массасининг оз қисмнигина йўқотиши маълум.

Шунинг учун, ейиладиган қисмини осон ечиб олинадиган килиб тайёр- лаш мақсадга мувофик, натижада уларнинг ишончлилигини тиклашда кўп харажат ва вақг сарф қилинмайди. Осон ечиб олинувчи элементлардан ерга ишлов бериш, тупроқ қазиш, пахта териш ва дон ўрим комбайнларида кенг тарқалган.

Ишончлилик назариясида икки усул ёрдамида резервлаштириш мавжуд. Умумий резервлашда бутун объект, алохида резервлашда эса объектнинг алохида элементлари ёки уларнинг гурухи резервланади. Булардан энг мақбули алохида резервлаш хисобланади (объект ишончлилиги баланд бўлади). Бир хил ишончлиликка эга бўлган хохлаган гурухдаги элементларнинг бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги куйидаги кўринишга эга:

РО^ЧЬР.ФГ.

4 раем. Резервлаштириш методлари. А- умумий, б-алохида, в- элементларни

паралеллаш схемалари.

* -о -а -о ^ ф ф фй й й й -

P(t) + [P,(t)f.

Доимий резервлашнинг мохияти шундаки, резерв элементлари объектда асосий билан биргаликда фаолият кўрсатади. Масалан, симметрии шестернялар бир томонлама ейилганда, уларни тўнкариб қўйиш ёрдамида ундан яна бир мавсум фойдаланиш мумкин. Умумий резервлаштириш ҳолати учун барча тизимнинг бузилмасдан ишлаш эхтимоллиги:

Л,(0 = П ^ (0 ; Л (0 = 1 -1 М (0 Г ;

lg[l-/>e(Q]18[1-р0(/)]'

Барча элементлар ишончлилиги бир хил бўлган ҳолда:Pc(t)Kl-]l-P(t)f,

бу ерда т — параллел уланган ишончлилиги тенг бўлган элементлар сони; п - кетма-кет уланган элементлар сони.

Агар резерв элемент ишга фақат асосий элемент (агрегат, узел, детал) ишдан чиққандан кейингина ишга қўшиладиган бўлса, бундай резервлашга ўриндошлик резервлаштирипу дейилади, бу усул кишлок хўжалик ишлаб чиқаришда энг кўп тарқалган.

Эскириш жараёнида машиналарни таъмирлаш ва техник сервис ишлари табора мураккаблашиб бормоқца. Бугунги кунда замонавий машиналар учун техник сервис-таъмирлаш тизими «кунлик хизмат кўрсатиш-даврий техник қаровлар (чидамлилиги паст конструктив элементларини алмаштириш) -даврий техник назорат-чидамлилиги паст ейилган деталарни алмаштириш» шаклида, анча одций тарзда олиб борилиши лозим.

Шу билан биргаликда, илгари ишлаб чиқарилган мураккаб машиналарга (анча оғир ва секин тезликда ҳаракатланувчи) хос тарзда аграр сектори ишлаб чиқариш жараёнига щтисодчилар ва молия соҳасидаги мутахассис ва олимлар билан ҳамкорлик асосида кириб келган тўла комплектли к а - п и т а л т а ъ м и р л а ш тури ўзининг илк бор аҳамиятини аста-секин йўқотиб бормоқда.

Республикамизда капитал таъмирлаш турининг ўрнини эксплуата- цион-техник-сервис тизими табора мустаҳкам эгаллаб бормоқда.

Эксплуатацион таъмирлаш - бу бузилган агрегатларни, узел ва деталларни алмаштириш, туташма таркибидаги ейилган деталларни ихтисосшган таъмирлаш-техник сервис корхоналарида тиклашдир.

Демак, келажакда энг истиқболи тадқиқот йўналишларидан бири - бу замонавий э к с п л у а т а ц и о н т а ъ м и р л а ш - т е х н и к с е р в и с базаларини ташкиллаштириш ва лойиҳалаш ишларидан иборат.

Фойдаланиш жараёнида кўпчилик деталларнинг бирламчи ўлчами атига 8% гача ўзгаради, холос. Шу боисдан, уларни тиклаш янгисидан фойдаланишга нисбатан анча арзондир.

231

Page 118: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Ейилган деталларни тиклаш самарадорлигини қуйидаги таҳлилдан кўришимиз мумкин.

Техникаларни таъмирлаш ишлаб чиқариш жараёни, уларнинг янгисини ясаш жараёнига нисбатан анча мураккаб бўлиб, улар бир-биридан анча фарқ қилади (5 раем).

МК

Mj—>Мг—>Мз—»М4—*Ms -► РК

i 4Гқ1

Р 4 ^ Р 5* Р қ2 >РқЗ >Рқ4 * Р қ5“

J, J, J,

P2—> Рз

5 раем. Ишлаб чиқариш жараёнларини ўзаро тақкослаш:МК- машиносозлик корхоналарида бажариладиган;

технологик жараёнлар;РК - таъмирлаш корхоналарида бажариладиган технологик

жараёнлар;Mi - деталларни ясаш;М2 - машина, агрегат, йигма бирикмаларни йигиш;М3 - чиниктириш ва синаш;М4 - бўяш;М5 - тайёр махсулотни буюртмачи ёки мижозга топшириш;Рқ] — машиналарни таъмирлашга кабул қилиш;Рқ2 - уларни ташки ювиш ва тозалаш;Рцз -уларни агрегатларга, деталларга ажратиш;Рқ4 - йиғма бирикмалар ва деталларни ювиш (тозалаш);Рқ5- йигма бирикмалар ва деталларни яроқсизларга ажратиш

ва комплектовкалаш (жамлаш-таъмирлаш ўлчамларига қараб);

Pi - деталларни тиклаш;Р2 - машина агрегатларини йигиш;Р3 - йигма бирикмаларни (туташмаларни) синаш ва

чиниктириш;Р4 - таъмирланган машинани бўяш;Р5 - таъмирланган машинани (узелни, ускунани)

буюртмачига топшириш.5-расмга синчковроқ назар ташлайдиган бўлсак, таққос-ланаётган қатор

технологик жараёнлар таркибидан мукаммал (капитал) таъмирлашга кетадиган барча сарфларни қоплашга қодир бўлган мухим резервни (захира манбасини) кўрамиз.

232

Машиналарни агрегат (экплуатацион) усулда таъмирлашда уларни ясаш технологик жараёнига нисбатан самарадорликнинг ягона йўли-ейилган деталларни кайта тиклаш (Pi) эканлигини кўрамиз.

Ҳақнқатдан ҳам, машинасозлик корхоналари учун деталларнинг куйиш, ковка килиш, штамповкалаш каби хамоки маҳсулотга ишлов бериш ишларини ўз таркибига олган ҳолда ишлаб чикаришнинг барча босқичларини боерб ўтади. Ейилган деталарни тиклашда эса хамоки маҳсулот сифатида тўлик шаклга эга бўлган ейилган деталнинг ўзи кириб келади.

Айнан шу боисдан хам куйиш, штамповкалаш ва кисман механик ишлов бериш каби қатор мураккаб ва сермеҳнат операцияларни бажаришга эҳтиёж қолмайди.

Тадқиқотларнинг кўрсатишича, деталларни тиклаш учун кам микдорда материаллар ва моддий харажатларни сарфлаган ҳолда уларнинг хизмат муддатини (ресурсини) олти ва ундан кўпроқ даражагача оширишимиз мумкин.

Янги, юқори самарали эпитиб коплаш усулларидан фойдаланиш бу марраларни эгаллашга имкон беради.

Таянч тушунчалар: Машиналар, ишлаб чиқариш ва техно-логик тараёни, таъмирлаш, асосий тушунчалар, таъмирга қабул килиш, тайёрлаш, машиносозлик ва таъмирлаш корхоналаридаги технологик жараёнлар, ейилган деталларни тиклашнинг афзаллиги, уни асослаш.

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлар:1. Таъмирлаш борасида қандай тушунчаларни биласиз? Мисоллар

келтиринг.2. Машиналарни таъмирлашга кабул қилиш ва тайёрлашга қандай

талаблар қўйилади, уларга шархлар беринг.3. Машиналарни таъмирлаш технологик жараёнининг схемаси

келтирилсин ва тахлил килинсин.4. Таъмирлаш корхоналаридаги технологик жараёнлар машиносозлик

корхоналаридаги технологик жараёнлардан кайси жиҳатлари билан фарк қилади? Уларни тахлил қилинг.

5. Ейилган деталларни тиклашнинг асосий самарадорлиги нимада? Уни асосланг.

Фойдаланилган адабиётлар:1. В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной техники. -

М.: МИИСП, 1973.2. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы ремонта и

надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978,248 с.3.В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. -

Киев -Донецк.: Высшая школа, 1979.4.Л.С.Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники.

М.: Колос, 1979. -255 с.5. Қосимов Қ. Ейилган деталларни кайта тиклаш ва пухталигини ошириш.

-Т.: АндҚХИ,2006.-90 б.233

Page 119: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ИЛОВА«АГРОИНЖЕНЕРИЯДА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ» фанидаи тест (синов )

САВОЛЛАРИТЕСТ

САВОЛЛАРИЖ А В О Б Л А Р

А Б В Г1 .Илм бу - *Қатор

билимлартизими

Қатортушунчалар

тизими

Қатор ишчи гепотезалар

тизими

Маълумтушунчалар

тизими2. Илмий билимлар системаси:

*Барча жавоблар тўғри

Қонунларда,эмпирик

(тажрибагаасосланган)

илмийфактлардаўз

аксинитопгандир.

Назария ва гояларда ўз

аксини топган

Илмий тушунчалар да

jгипотезалард а уз аксини топгандир.

3. Илмий билимларнинг

асосий хусусиятлари

нималарда намоён бўлади.

*Умумий- ликда, илмий фактларнинг

текширилганли гида, ходиса­ларни такрор-

лаш мумкинли- гида, билимлар

тизимининг барқарор-

лигида.

Уларни яна такрорлаб

бўлмаслигида

Уларнингбарқарор

эмаслигида.

Билимлартизимининг

мавжудлигида.

4.Илмий фаолият бу-

* Илмий иш ва илмий мехнат.

Маърузаларўкиш.

Маърузаларэшитиш.

Конкурслардакатнашиш.

S.Илмий фаолиятнинг

асосий хусусият-

ларини кўрсатинг.

*Янгилиги ва оригиналлиги, ягоналиги ва

бетакрорлиги, эҳтимолий ҳарактер- лилиги,

журъатлилиги ва исботла- нишлиги.

Тахлил килиб бўлмаслиги.

Бошкасохаларда

қўллаббўлмаслиги.

Аниқлиги

б.Илмий муассасалар

кандай фаолият билан

шугулл- ланадилар.

* Ил мни ташкиллаштир

иш.

Янги фармойишлар ишлаб чиқиш.

Янги конунлар

ишлаб чиқиш.

Янгиликяратиш.

234

7.Илмий техник

тараққиёт уз ичига

нималарни қамраб олиши

мумкин.

*Илм, техника ва ишлаб

чиқаришни, шу боисдан ҳам у

динамик системадир.

У динамик система бўла

олмайди, чунки унинг

фаолияти анча

чекланган.

Бутун технологияни

ўзичига қамраб олган.

Барчажавоблар

тўғри.

*8.Илмни ривожлан-

тириш кандай ижобий

тараккиет тарзига олиб

келиши мумкин.

*Техника ва технология-лар борасида чуқур ҳам эволюцион, ҳам инқилобий ўзгаришга олиб

келиши мумкин.

Чукур инқилобий ўзгаришга сабаб бўла олмайди.

Бирорсоҳадагина

самараберишимумкин.

Бирортатехникаяратишмумкин.

9.Замонавий дунёвий

илмнинг ўзига хос

хусусиятлари қанча.

*Бешта

/

Тўртга Учта Олтита

Ю.Илм асосий биринчи ва ўзига хос

бўлган томони нимадан иборат.

*Ишлаб чиқариш куч

эканлиги.

Унингоммавийлиги.

Унингбарқарорлнги

Барчажавобларнотўгри.

11.Замонавий илмнинг

иккинчи ўзига хос томони

нимадан иборат.

*Унинг кенг масштаб-лиги (камровлиги).

Ишлаб чиқариш куч

эканлиги.

Унингоммавийлиги.

Унингбаркарорлиги

12.Замонавий илмнинг

учинчи ўзига хос томони

нимадан иборат.

*Илмий-техник

тараққиётсуръатини

кескинжадаллаш-тиришда

Унинг қудратли

ишлаб чиқариш куч эканлигида.

Унингоммавийлиги.

Унингбаркарорлиги

13.Илмнинг туртинчи

муҳим хусусияти нимадан иборат.

*Ҳар хил илмларнинг

ўзаро чамбарчас

боғланишлиги, ўзароўтиш кобилияти.

Илмий- техник

тараккиет суръатини

кескин жадаллаштир

ишда.

Унинг кудратли

ишлаб чиқариш куч эканлигида.

Унингоммавийлиги.

235

Page 120: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

14. Илмнинг бешинчи муҳим

хусусияти нимадан иборат.

*Илмий масалага ёки тадқиқотга ва

унинг объекгига тизимли

ёндашиши.

Харакатланти рувчи куч эканлиги.

Унинг кенг камровлиги.

Унинг қудратли

ишлаб чиқариш куч эканлигида.

15.Техникавий фанлар учун

илмий мехнатнинг моддий дунё манбаи нима хисобланади.

*Машина (унинг

узеллари ёки агрегат ва

деталлари), ходисалар

(ишчи курил- манинг ёниши),

хусусият-лар (двигател

динамикаси).

Назариялари. Туплангантажрибалари

Барчажавобларнотўғри.

16.Фундамен- тал тадқиқот-

лар бу -

♦Принципиал янги билимлар

яратиш ва тупланган билимлар

тизимини янада ривожлан-

тириш.

Янги билимларни яратиш ёки

мавжуд ишлаб

чиқариш воситаларини

такомил­лаштириш.

Тадбиқий тадқиқот натижала- ридан фой­даланиш,

тажриба- даги техник

моделни маъромига етказиш.

Агрегат, узел ва деталларни

такомил­лаштириш.

17.Тадбиқий тадқиқотлар бу

♦Янги билимларни яратиш ёки

мавжуд ишлаб чиқариш

восита-ларини (машина­

ларни) такомил­

лаштириш.

Тадбнқийтанқидларданфойдаланиш.

Тажрибадагитехник

моделнимаъромигаетказиш.

Принципиал янги

билимларни яратиш ва тупланган

билимларни янада

такомиллашт и-риш.

18.Илмий ишланмалар

бу-

♦Тадбикий тадкикот нати- жаларидан фой­даланиш ва таж рибадаги технш моделни маро- мига етказиш.

Принципиалянги

билимларнияратиш.

с

Янги билим­ларни яратиш ёки мавжуд ишлаб чиқа- риш восита­ларини тако­

миллаштириш

Тадбикийтанқитларданфойдаланиш.

19.Илмийтадқиқотлар-

♦Ишлабчиқариш.

Ўзлаштириш. Эксперимент Қўшимчаахборотлар

236

нинг асосий турлари схема- сининг якуний

босқи-чи кандай иш тури билан

тугаши мумкин, Ю.Илмий тадкиқотлар- нинг асосий

турлари схемасида дастлабки

боскичи кандай ишдан

бошланиши мумкин.

♦Фундаментал(устивор)илмлар

Тадбикий Лойихалаш. Узлаштириш

21.Илмий тадқиқотлар- нинг асосий

турлари схемасида лойиҳалаш

ишлари қайси ишдан кейин бажарилиши

керак.

♦Ишланма/ лардан кейин

Фундаментал тадкиқотлард

ан кейин

Тадбиқий тадкикотлард

ан кейин.

Лойихалашда н кейин.

22.Илмий тадқиқотлар- нинг асосий

турлари схемасида

тадбикий илм кандай илмдан

кейинги ўринда туради.

*Фундаментал (устивор)

илмдан кейин.

Ишлабчиқаришдан

кейин.

Лойиха-лашданкейин.

Тадбикий тадқиқотлард

ан кейин.

23.Илмий тадқиқот

структура- сининг

биринчи (бош) бугунини нима ташкил этади.

*Илмиймуаммо.

Назарийтадкикот.

Ишчигипотеза.

Тажриба.

24. Илмий тадкикот

структура- сининг

*Бирламчигипотеза.

Назарийтадқиқот

Узлаштириш. Илмиймуаммо

237

Page 121: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ИККИНЧИбугунини нима ташкил этади.

25.Назарий тадкикот

структураси- нинг тўртинчи

боскичини нима ташкил

этади.

* Эксперимент Узлаштириш. Қўшимчаахборотлар

тўплами

Бирламчигипотеза

26. Илмий тадкикот

структура- сининг охирги

боскичини нима ташкил

этади.

*Узлаштириш. Ишчигипотеза

Эксперимент Қўшимчаахборотлар

тўплами

27.Муаммони ўртага кўйиш- нинг кандай

боскичларини биласиз?

*Муаммони кидириш, уни ўртага кўйиш

ва кенгай- тириш.

Дастлабкиахборотларни

ўрганиш.

Дастлабкиахборотларни

тахлилкилиш.

Муаммони ўртага

тўғридан - тўғри кўйиш.

28.Ахборот- ларни ўрганиш боскичларини

кўрсатинг.

*Ахборот манбаини

кидириш, у билан танишиб чиқиш, танқи- дий тахлил ки­

лиш, ишчи гипотезани

ишлаб чиқиш.

Муаллифтомониданўтказилган

экспериментнатижа-ларинитахлилкилиш.

Муаллифтомониданўтказилганназарияни

тахлилкилиш.

Дастлабкиахборотларни

ўрганиш.

29 .Ишчи гипотеза бу-

*Тадкикотчи томонидан

таърифланган эхтимолий

илмий фараз (мўлжап).

Назар ия Эксперимент Кўшимчаахборотлар

ЗО.Тахлил бу - *Илмий билиш методи, тадки­

кот объекти фикран тарки- бий қисмларга бўлиниб, унга

хосхусусиятларни ўрганиш мак-

садида алохдда

Эксперимент-ларни

ўтказишуслубияти.

Назария ишланмалари ни ўрганиш услубияти.

Қўшимчаахборотлар

238

ажратиболинади.

31.Синтез бу - * Объект ёки объектлар гурухини

илмий тадкикот килиш методи, уларнинг бар­

ча таркибий қисмини, я гона

бирликдаги унга хос хусу-

сиятларини умумий холда ўрганиш тури,

у мураккаб тизимларни

ўрганишга хос<

Бу метод оддий

тизимларни ўрганишда

фойдаланила да.

Тадқиқотчи томонидан

таърифланган эхтимолий

илмий фараз (мўлжал).

Барчажавоблар

тўғри.

32.Индукгив метод бу-

*Хусусий бирламчи хо-

латдан умумий хулосаларга,

алохида факт- дан - умумлаш- ма сари тадки­

кот килиш методи.

Тадкикотлардатизимлиёндашишметоди.

Бу метод синтездан

фарқ қилмайди.

Тадқиқотчи томонидан

таърифланган эхтимолий

илмий фараз (мўлжал).

33. Дедуктив метод бу -

*Индуктивметоднингаксидир.

Тахлилгаўхшаш.

Илмийабстрагировк

апашметодининг

акси.

Хусусий бирламчи ҳолатдан умумий

хулосаларга, алохида

фактдан - умумлашма

сари тадкикот килиш методи.

34.Илмий абстрагировкал аш методи бу -

*Бутун эътиборни

кўрилаётган муаммонинг

хусусий, муҳим бўлмаган

томонига назар ташламаган

холда

Муамммо-нингмуҳимбўлмаган

томонлариниўрганиш.

Тадкикот- ларда

тизимли ёндашиш методи. •

Барчажавоблар

тўғри.

239

Page 122: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

ҳодисанинг умумий, муҳим хусусиятларга

қаратиш.35.Анология

ёки ўхшашлик бу-

*Бошқа объектдаги

хусусият ёки ҳолатларнинг

ўхшашлигидан фойдаланиш

методи.

Муаммонифақат

назарийтомонданўрганишметоди.

Муамммонингмуҳим

бўлмагантомонларини

ўрганиш.

Тадқиқотлард а тизимли ёндашиш методи.

Зб.Экспе- римент бу -

*Тадбиқий илмларда бу энг ишончли метод бўлиб,

объектни тажриба

ўказиш асосида ўрганишдир.

Объектнифакат

назарийтомонданўрганиш.

Бажарилган экспериментл

арни чукур таҳлил қилиш.

Барчажавоблар

тугри.

37.Абсграгировкалаш

методигабирортамисолни

кўрсатинг.

*Автомобил ёки трактор гилдирагини

тадқиқот килиш.

Абстрагировк алаш методи

кишлок хўжалигида фойдалан-

майди.

Бажарилган экспериментл

арни чукур таҳлилКИЛИШ.

Барчажавоблар

тўғри.

38.Ишонч­лилик бу -

♦Машинанинг берилган

вазифаларни техник

шароитларга мос ҳолда бажариш

хусусияти.

Буюмнинг техник

хужжатлар- даги талаб-

ларнинг лоақал битга- сигахдм мос келмаслиги.

Объектнингишлаш

қобилияти-нинг

бузилишиданиборат.

Барчажавоблар

туғри.

39.Бузилмасда и ишлаш бу -

*Машинанинг кандайдир

хажмдаги ишни бажаргунга

қадар ўзининг ишлаш

кобилиятини мажбурий танаффус-

ларсиз сақлаш хусусияти.

Машина, агрегат,

узелнинг техник хизмат

курсатиш ва таъмирлаш йўли билан ишламай колиши ҳамда

нуқсон- ларининг

олдини олиш,

Машинанинг берилган

вазифаларни белгиланган иш курсат-

кичлари қийматла-

рини сақлаган ҳолда техник

хизмат курсатиш,,

таъмирлаш ва ташиш

тартиботлари

Буюмнинг техник

хужжатларда изоҳланган

ҳолатга қадар бажарадиган

иши

240

аниклаш ва бартараф этишга

мослашганли гидан иборат

бўлган хусусияти

шартларга мос келган

ҳолда бажариш хусусияти

40.Таъмирбопл ик бу-

*Машина, агрегат ёки узелнинг

техник хизмат курсатиш ва таъмирлаш йўли билан ишламай

колиш ҳамда нуқсонлари- нинг олдини 4

олиш, аниқлаш ва бартараф

этишга мослашганлиги

дан иборат бўлган

хусусияти

Машинанинг берилган

вазифаларни техник

шароитларга мос ҳблда бажариш

хусусияти.

Буюмнинг техник

хужжатлар- даги

талабларнинг лоақал

биттасига ҳам мос

келмаслиги.

Объектнингишлаш

кобилия-тининг

бузилишиданиборат.

41.Ишламай қолгунга қадар бажарадиган

иш бу -

*Таъмирланаёт ган объектнинг

ишламай колишлар оралигида бажарган ишининг ўртача

киймати.

Машинанинг берилган

вазифаларни техник

шароитларга мос ҳолда бажариш

хусусияти.

Буюмнинг техник

хужжатлар- даги

талабларнинг лоақал

биттасига ҳам мос

келмаслиги.

Объектнингишлаш

қобилия-тининг

бузилишиданиборат.

42. Ресурс бу - *Обьектнинг техник

хужжатларда изоҳланган

охирги ҳолатга қадар бажарган

иши.

Йигиш жараёнида таркибий кисмлари

ўзаро бириктирилга

н буюм.

Объектнингбиринчиишдан

чиқишигачабажарган

иши.

Барчажавоблар

тўғри.

43.Ишга тайёргарлик

коэффициента кайси формула

билан аникланади?

*r С r ivV г^+Гв+г.

Кт= 1 - ^ II Г Барчажавобларнотўғри.

241

Page 123: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

44. Ишқала- нишнинг механик

назариясини ифодаловчи формулани кўрсатинг.

* F ~ J N Ғ = А + JN F = fS(P0 +P) Ғ = JN + A

45. Ишқала- нишнинг

молекуляр назариясини

қайси формула ифодалайди?

* Ғ = JS(P0 + P)

КIIк

F = A + fN Ғ = fN + А

46. Қайси тенгсизлик

бажарилганда факгорлар

ўзгарувчанлик интервалини

камроқ ўрнатилади?

*Охаж̂ Сжад Ста* ^жад Сид 1.0

47.. Қайси тенгсизлик

бажарилганда эксперементал тажрибалар-

нинг қайтарилиш

сонини кўпайтириш

керак.

*Стаж̂ Ожал Gya*^ С ад Gm =-1.0

48. Ҳисобий ишлар натижа- сида олинган,

дисперсиянинг бир хиллиги

ҳақидаги фараз қайси

ҳолларда тасдиқланади?

Ожад Gra*= Gw

49.Моделлаш-тириш

турлариникўрсатинг.

*Моддий (физик ёки механик) ва

тасаввурдаги (логик ва идеал).

Абстрагировкалаш

методинингаксидир.

Бажарилганэкспериментл

арничуқуртаҳлилқилиш.

Барчажавоблар

тўғри.

242

50.Математикстатистикилминингмоҳиятинимаданиборат?

♦Мавжуд оммавий ходиса ва

холатларга (уларнинг

ўлчамларига) махсус

математик статистик

ишлов бериш методи.

Экспери-ментни

ўтказишметоди.

Эксперимент кўрсаткич-

ларини оптимизациял

аш методи.

Экспери-ментни

режалаш-тириш.

51.Эхтимолий ахборотлар йи- гиндисига нима

дейилади?

♦Статистик(динамик)

қатор.

Конкордация•коэффи­циента.

Вариациякоэффи­циенти.

Уртачаквадратик

огиш.

52.Эҳтимолий ходисаларнинг содир бўлиш

тезлигига нима дейилади.

♦Частота(зудлик)

дейилада.

Частотажадвали

дейилади.

Статистикқатор

дейилади.

Конкордациякоэффи­циента

53. Частотал ар полигони деб

нимага айтилади?

*Эмпирик (тажрибавий) тақсимланиш- нинг график кўринишига

айтилади.

Назарий эгри чизиққа айтилдн

Частота(зудлик)

дейилади.

Частотажадвали

дейилади.

54.Эхтимолий киймат

тақсимотининг қандай сон

қийматларини биласиз?

♦Уртача квадратик

киймат, ўртача квадратик огиш

ва вариация коэффициенти.

Статистиккагор

Конкордациякоэффи­циенти

Вариациякоэффи­циенти.

55. Уртача квадратик

оғиш қайси формула билан

аникланади?

*— 1 п _

X = — £ (х, - х П 1

- б X — —

X

- X X — —

бV = Х / б

56. Вариация коэффициенти қайси формула

билан аниқланади?

б* v = •=X

V - X / бNV = —я

- б Х - —

X

57. Кандай тақсимланиш қонунларини

биласиз?

♦Гаусс,Вейбулл,биномиал,

логарифмикконунлари

Кулонконунлари

Амонтонконунлари

Барчажавоблар

тўғри

243

Page 124: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

58. Бирор ходисанинг

нисбий содир бўлиш

частотаси қайси формула

билан аниқланади?

N*Р(Л) = - п

Р( А) = х 1 б p ( A ) = iX

Р(А) = х * б

59.Ишончлилик жараёнини ўрганишда

Гаусс (Нормал) конунидан ташкари кандай

конунлар кенг фойдала- нилади?

*Экспоненциал ва Вейбулл

қонуниПуассонқонуни

Пирсонқонуни

Барчажавоблар

тўғри

60. Бузилмасдн ишлаш

эҳтимоллига кайси формула

билан аниқланади?

*Р = б/ хp . N 0- n

кВ = p - h (/)/At

Барчажавобларнотўғри

61. Бузилиш- гача бажа­

рилган ишланма кайси формула билан

аникланади?

р, *%рт- ч X

Барчажаюбларнотўғри

62. Ўртача тиклаш вакги

кайси формула билан

аникланиши мумкин?

*г - - 1 в ~ X

тS r,

т. = л—тт.=± ‘ б

Барчажавобларнотўғри

63. Идентифи­кация (лот) -

бу:

♦Эксперимент натижалари- нинг фараз килинган назарий

боғлиқликка мослиги

гипотезасини текшириш

Энг яхши ечимни

кидириш

Тўғри энг яхши ечимни

қидириш

Барчажавоблар

тўғри

244

64. Оптими­зация - бу:

*Ишчигипотезасининг

тўғрилигинитекшириш

Энг яхши ечимни

кидириш

Энг тугри ечимни

кидириш

Барчажавоблар

65.Рондомизация

-бу:

*Экспериментн и тасодифий

тартибда бажариш

Экпериментн и аниқ режа

асосида

Ишчи гипотеза­

сининг тугри- лигини

текшириш

Барчажавоблар

тугри

66. Ихтиро - бу: *Янгилик

қобилятига эга мавжудларидан

мутлоқ фарк қилувчи ва

ижобий самара берувчи техник

ечим

Буюртма берган

корхона учун янги

ҳисобланган ва фойдали

бўлган техник ечим

Илгари маълум

бўлмаган объектив мавжуд

конуниятлар ва моддий дунёвий

ходисалар моҳиятини

очиш

Барчажавоблар

тугри

67. Кашфиёт- бу:

*Илгари маълум

бўлмаган объектив мавжуд

конуниятлар ва моддий дунёвий

ходисаларМОҲИЯТИНИ

очиш

Буюртма берган

корхона учун янги

ҳисоболанган ва фойдали

бўлган техник ечим

Янгиликкобилятига

эгамавжудларид

анмуглок фарк килувчи

ва ижобий самара берувчи

техник ечим

Илгари маълум

бўлмаган объектив мавжуд

конуниятлар ва моддий дунёвий

ходисалар моҳиятини

очиш68.Рационал иза тор-лик таклиф

-бу: ♦Буютрма берган корхона

учун янги ҳисобланган ва фойдали бўлган

техник ечим

Илгари маълум

бўлмаган объектив мавжуд

конуниятлар ва мод дий дунёвий

ходисаларМОҲИЯТИНИ

ечим

Янгиликкобилятига

эгамавжудларид

ан мутлок фарк килувчи

ва ижобий самара берувчи

техник ечим

Илгари маълум

бўлмаган объектив мавжуд

конуниятлар ва моддий дунёвий

ходисаларМОҲИЯТИНИ

ОЧИШ

69. IQiCKa муддатли прогноз

канчагатенг?*5 йил 10 йилдан

ортик 5-10 йил 15 йил

245

Page 125: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

70. Ўрта- муддатли прогноз

канчага тенг?*5-10 йил 10 йилдан

ортик 5 йил16 йил

71. Узоқ- муддатли прогноз

канчага тенг?

*10 йилдан ортик 5-10 йил 5 йил 3 йил

72. Машиналар ишончлилигига таъсир этувчи кандай омил­

ларни биласиз?

*Барча жавоблар тўгри Объектив Субъектив

Объектив,субъектив

73. Тажриба- бу:

*Бирортафизикавийходисанинг

маълумшароитдагитаъсирини

амалдаўрганишметоди

Машина, узел,

агрегатдаги бузлишларни

нг содир бўлиши ёки

ейилиш холати

Берилганкомплекс

шароитлар(тажриба)

натижасидасодир

бўладиганхолатлар

Барчажавоблар

тўғри

74. Ходиса-бу: ♦Берилганкомплекс

шароитлар(тажриба)

натижасидасодир

бўладиганхолатлар

Машина, узел,

агрегатдаги бузлишлар- нинг содир бўлиши ёки

ейилиш холати

Бирортафизикавийходисанинг

маълумшароитдагитаъсирини

амалдаўрганишметоди

Машина, узел,

агрегатдаги бузилишларн

инг содир бўлиши ёки

ейилиш окибатидир

75. Тасодифий ходиса-бу: ♦Машина, узел,

агрегатдаги бузилишларнин г содир бўлиши

ёки ейилиш оқибатидир

Бирортафизикавийходисанинг

маълумшароит-дагитаъсирини

амалдаўрганиш

методидир

Кўп маротаба тажриба ўтказиш

жараёнида ходисанинг

бир мартагина

содир бўлишидир

Берилган комплекс

шароитлар (тажриба)

натижасида содир бўлади- ган ҳолатлар

76. Якка ходиса -бу:

*Кўп марта тажриба

ўтказиш чоғида ходисанинг бир

мартагина содир

бўлишидир

Тажриба чоғидакўп марта содир

бўлиши мумкин бўлган

ходисадир

Кўп марта тажриба ўтка-

зиш чогида ходисанинг бир марта­гина содир бўлишидир

Машина, узел, агрегат­

даги буЗи- лишларнинг

содир бўлиши ёки ейилиш окибатидир

246

77.Эхтимоллик-

бу:

♦Тасодифий ходиса ёки

тасодий катга- ликнинг реа- лиизация бў-

лиш имкония- тини объектив

тарзда математик

бахолашдир

Тажриба чоғида

узлуксиз, кетма-кет

тарзда содир бўладиган ходисалар тизимидир

Кўп марта содир бўлиши

мумкин бўлган

ходисадир

Куп марта тажриба ўтказиш чогида

ходисанинг бир

мартагини содир

бўлишидир

78. Объектив ходиса-бу:

♦Тажрибалар жараёнида

эхтимоллик даражаси 1 гаяқин бўлган

ходисадир .

Тажрибалар чогида

эхтймоллик даражаси 1

дан кам бўлган

ходисадир

Кўп марта содир бўлиши

мумкин бўлган

ходисадир

Барча жавоб тўғри

79. Математик статистик бахолашда интервал

кенглигини кайси формула

билан ҳисоблаш мумкин?

/ '

У — У± j max minК X

н Лб к

80. Математик статистик бахолашда

интерваллар сони кайси

формула билан аникланади?

чи# к = х ̂ ~ х ^ к 1к = х ^ + х ^

81. Кандай ўлчаш

аппаратларини биласиз?

♦Барча жавоблар тўғри

Пневматик,гидравлик

Акустик,электрик

Оптик

82. Машиналар яроқлилигини кайси формула билан аниклаш

мумкин?

*

EM = t E i + i G jЯ Я

Ем = \1 6 f h tЕи = t E , - t

я я

Барчажавоблар

тўгри

83. Машиналар кандай

элементлардан ташкил топтан?

♦Конструктивва

ноконструктивэлементлардан

Конструктивэлемент­лардан

Ноконструк­тив элемент­

лардан

Барчажавобларнотўғри

247

Page 126: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

84.Конструктив элемент -бу:

*Машинани ташкил

килувчи барча деталлардан

иборат

Машинатаркибидаги

гидравликтизимлар

Машинатаркибидагипневматиктизимлар

Барчажавоблар

тўғри

85.Ноконструктив

элемент -бу:

’Машинадаги конструктиқ

элементларни ростлаш, мой­лаш, йигиш,

монтаж килиш каби ишлардир

Машина таркибига кирувчи

барча деталлар дир

Машина таркибидаги гидравлик ва

электрик тизимлар дир

Барчажавоблар

тўғри

86. Машиналар конструктив ташкил этув- чиларининг яроклилиги

бўйича қанча тоифага (кате- горияга) бўли- ниши мумкин?

*6 та категорияга

2 та категорияга

10 та категорияга

12 та категорияга

87. Кўпчилик замонавий

машиналар ва жиҳозлар

яроқпилик даражаси

бўйича қайси категорияга мансуб деб

хисоблайсиз?

*5 чи категорияга

6 чи категорияга

10 чи категорияга

8 чи категорияга

88. Машина- ларниг тенг

мустаҳкамлик коэффициеити

ни кайси формула бўйича

қисоблаш мумкин?

«г £ Е>

. 2 0Si

„•ч II ғс = иб4ъг

89. Бешинчи категориядаги машиналар­нинг нисбий яроклилиг

қанчага тенг?

*31,4% 15,4% 100%25,4%

248

90. Олтинчи категориядаги машиналар­нинг нисбий яроклилиги

канчага тенг?

*27,7% 50% 100% 60%

91. Ишончли- лйкни ошириш

йўллари кўрсатилсин?

*Барча жавоблар тўгри

Лойихалаш, ясаш ва

фойдаланиш жараёнида

Таъмирлаш (тиклаш) ва

саклаш жараёнида

Ясаш ва фойдаланиш жараёнида

92. Машиналар ишончлилиги­ни лойихалаш

жараёнида кандай

ошириш мумкин?

*Пухталиги,баланд

ашёларнитанлаш

ҳисобига

Синашишларинияхшилашхисобига

Чиниктиришишларинияхшилашхисобига

Барчажавоблар

тўғри

93. Машиналар ишончли­

лигини ясаш жараёнида

кандай ошириш мумкин?

*Ўлчамлар ̂хисобига

аниқлигини таъминлаш,

термик ишлов бериш

хисобига

Чиниктиришусулларини

такомиллаштириш

хисобига

Яхшиматериал-

ларданфойдаланиш

Барчажавоблар

тўгри

94. Машиналар ишончлилиги­ни фойдала­

ниш жараёнида кандай оши­риш мумкин?

♦Сифатли техник хизмат

кўрсатиш, механизаторлар

малакалари муттасил

ошириб бориш хисобига

Агрегаглари- нинг камров кенглигини

камайтириш, оптимал ха- ракат схема- ларини тан­

лаш хисобота

Машиналартезликларинипасайтириш

хисобига

Барчажавоблар

тўгри

95. Машиналар шпончлилигин и таъмирлаш жараёнида

кандай ошириш мумкин?

*Хўжаликларда режали

огохланти- рувчи ТХК ва таъмирлаш ти- зимини сифат­ли амалга оши­риш хисобига

Кунликкамровнисифатлиамалга

оширишхисобига

Машиналартезликларинипасайтириш

хисобига

Барчажавоблар

тўғри

96. Каноник кайта шакллан-

тирилган тенгламалар- нинг битта регрессия

коэффицентлар

♦Параллел текисликлардан

иборат сиртЧукурсимон

сиртТепасимон

сирт

Параллел те­кисликлардан иборат сирт.

249

Page 127: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

и “нол” га тенг бўлса, сирт

шакли кандай куранишга эга

бўлади?97. Машина бирикмалари таркибидаги деталларнинг ейилишини

прогноз килишда кандай

усуллардан фойдала- нилади?

♦Эмпирикформулалардан

Дифферен­циал

тенглама-лардан

Олдиндантасаввур

килиб

Барчажавоблар

тугри

98. Қандай эксперимент-

ларни эксперимент-

лар канта такрорланмай-

диган эксперимент- лар дейилади.

♦Ишлатиш жараёнида тадқиқот

объектининг ўзгариши юз

берадиган эксперимент-

ларни

Ишлатишжара-ёнидатадқиқот

объектинингшакли

ўзгармай-диган

экспери-ментларни

Ишлатиш жараёнида тадкикот

объектининг техник хо­

лати яхшила- надиган экспери-

ментларни

Ишлатишжараёнидатадкикотобъекти

деформацияланмайдиган

экспери-ментларни

99. Пахта териш машинасини

синашда унинг пахтани териб

олишига таъсир кўрсатадиган

тусаттан ёққан ёмғир фактори- ни, факторлар-

нинг кайси тур ига киритиш

мумкин?

♦Назорат килиб бўлмайдиган

факторлар турига

Назораткалинадиганфакторлар

турига.

Бошқарила-диган

факторлартурига

Микдорийфакторлар

турига

100.Машиналарни

ишлабчиқариш

боскичиникўрсатинг?

♦Ишлаб чиқа- ришни узок

муддатга режа­лаштириш, ло- йиҳалаштириш, тажриба нусха- сини (серияси- ни) тайёрлаш,

сериявий ишлаб чиқариш

Дала шароитида синаш ва

буюртмачига топшириш

Чиниқгириш- дан сўнг

буюртмага топшириш

Барчажавоблар

тутри

250

МУНДАРИЖА

Муқаддима............................................................................................. 3Сўз боши................................................................................................. 5Кириш..................................................................................................... 6I боб. ИЛМ, ИЛМНИНГ ТИЗИМЛИК ТАВСИФИ..................... 81.1 мавзу: “Агроинженерияда илмий тадқиқот” фанининг ACM да­та ахамияти,ўрганиш соҳаси,мақсади, вазифалари ва структураси.. 81.2 мавзу: “Агроинженерияда илмий тадкикот” фанига оид асосий тушунчалар, илм ва ишлаб чиқаришнинг ўзвий алоқадорлиги тўғрисида.................................................................................................. 171.3 мавзу: Илмий тадқиқотнинг с.трҳктураси, муаммони ўртага қўйиш........................................................................................................ 221.4 мавзу: Назарий тадқикот асослари: тадқиқот объекти ва уникетма-кет соддалаштириш........................................ 262-боб. ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАР, УЛАРНИНГ ТУРКУМИ ВА СТРУКТУРАСИ, ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА КУЗАТИШ............................................................................................. 332.1 мавзу: Тадкикот объектларини танлаш ва кузатиш.Энг кам бўлган кузатиш объектларини аниклаш............................ . 332.2 мавзу: Машиналарни ишончлилик кўрсаткичларини синаш...... 402.3 мавзу: Машиналар ишончлилиги кўрсаткичларини ҳисоблашва уларни режалаштириш....................................................................... 502.4 мавзу: Гипотеза тўғрилигини баҳолаш усуллари.. 57III боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИНГ ФИЗИК АСОСЛАРИ, МАШИНАЛАРНИНГ СТРУКТУРАВИЙ ТАШ­КИЛ ЭТУВЧИЛАРИ, МАШИНАЛАР ЯРОКСИЗЛИГИНИНГ ЎЗГАРИШ ВА УЛАРНИ КОРРЕКЦИЯЛАШ................................... 623.1 мавзу: Машиналар ишончилигининг физик асослари 623.2. мавзу: Машина деталлари бирикмалари чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш методикасини ўрганиш (педогогик технология асосидагимаъруза).................................... ................................................................ 723.3 мавзу: Машиналар ресурсларини коррекциялаш методлари..... 80IV боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИ, ТАЪМИРЛАШ ВА ТЕХНИК СЕРВИСНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ: ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ФОЙДАЛАНИЛА-ДИГАН ТЕХНИКАЛАР ВА ЖИҲОЗЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ.......................................... 844.1 мавзу: Дала тажрибаси методикасининг (тадкикот натижа- ларига статистик ишлов беришнинг назарий асослари..................... 844.2 мавзу: Эмпирик ва назарий тақсимотлар, гипотезаларни текширишнинг статистик методлари............................................... . 884.3 мавзу: Дисперсион тахлилнинг методологик асослари. 944.4 мавзу: Дисперсион тахлилда корреляцион, регрессион ва ковариацион баҳолаш ва пробит таҳлил асослари............................ 98

251

Page 128: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

4.5 мавзу: Мавзу: Қшллоқ хўжалик техникаларининг ишончлилигининг инженерлик ва математик статистик хисоблаш асослари... 1044.6 мавзу: Машиналарнинг техник даражасини баҳолашда корреляцион ва регрессион тахлил усулларидан фойдаланишнинг назарий асослари. Ахборотларга математик статистик ишлов беришусуллари................................................................ 1094.7 мавзу: Машин лар элементлари яроқлилигининг ўзгариши ва унинг коррекциялашнинг назарий асослари....................................... 1194.8 мавзу: Қишлок хўжалиги техншсаларининг ишончлилик кўр-саткичларини аниқлашнинг математик-статистик асослари.................... 132V боб. МАШИНАЛАР ВА АГРЕГАТЛАРНИНГ ИШЛАШ,БУЗИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ МАТЕМАТИК МОДЕЛ­ЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИИ АСОСЛАРИ..................... 1385.1 мавзу: Қишлоқ кишлок хўжалик машиналари ва агрегатларининг ишлаш ва бузилиш жараёнларини математик моделлаштириш асослари.................................................................... 1385.2 мавзу: Қишлоқ хўжалиги сохасидаги технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, улардан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг назарий асослари............ 1425.3 мавзу: Тасодифий жараёнларнинг корреляцион функияларива спектриал характеристикалари........................................................ 1475.4 мавзу: Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларидаги бошқарувчи тизимлари динамикаси....................................................... 1525.5 мавзу: Динамик қаторлар таркибидаги ўзаро боғлиқликларнинг корреляцион тенгламаларини тузиш ва улар асосида графикларни куриш усулларини ўрганиш............... 155

&6о6. ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТЛАР, ЎЛЧАШ УСЛУБИЯТИ ВАТЕХНИКАЛАРИ................................................................................ 1756.1 мавзу: Эксперимента! тадкиқот параметрларини моделлаштириш, улардаги оптимизацион кидириш усуллари............................................... 1756.2 мавзу: Ўлчаш услубиятива техникалари........................................ 1857-боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ЛОЙИҲАЛАШ,ЯСАШ, ФОЙДАЛАНИШ, ТАЪМИРЛАШ ВА ТИКЛАШ ЖАРАЁНЛАРИДА ОШИРИШ, ТИКЛАШ ТЕХНОЛОГИК УСКУНЛАРНИНГ МОСЛАШУВЧАНИК ҚОБИЛИЯТЛА-РИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ......................... 2037.1 мавзу: Машина деталлари ва бирикмалари чидамлилигини хисоблаш ва режалаштириш................. 2037.2 мавзу: Қишлоқ хўжалик техникапарининг сақлашбоп-лик ва таъмирбоплик кўрсаткичларини хисоблаш асослари................................ 2097.3 мавзу: Машиналар ишончлилигини лойихалаш, ясаш,фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнларида ошириш йўллари.............................. 215

252

7.4 мавзу: Лизинг тизимининг агросаноат мажмуасини кайта инновациялашдаги роли......................................................................... 2217.5 мавзу: Машиналар ишончлилиги ва таъмирбоплигини оширишнинг истиқболли йўналишлари............................................... 225Фан бўйича тест саволлари....................................................... 234

253

Page 129: Агроинженерияда илмий тадкикот (1).Scientific Research in ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Электрон... · 2019-03-13 · Режа: 1. «АИТ»

Илмий-оммабоп нашр

Ибодулла Аширбеков, Ирина Горлова

АГРОИНЖЕНЕРИДА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТМаърузалар учун ўкув қўлланма

Муҳаррир: Ортиқбой Худойбердиев Тех. Муҳаррир: Г. Каримова Мусаҳҳиҳ: Д. Алимбеков

2008 йил 15 октябрда чоп этишга рухсат берилди. Бичими 60x84Vi6. Нашр босма табоги 16,0. Адади 100 нусха. Бахоси келишилган нархда.

ТошДАУ Тақририят-нашриёт бўлимининг “RISOGRAF” аппаратида чоп этилди

ТошкентғМО. Университет кўчаси, 1.