Ιουλιανά-1965-Ο-«ελληνικός-Μάης»

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρησηΙουλιανά 1965: Ο «ελληνικός Μάης»Χρ. Βερναρδάκης, Γ. Μαύρης

ΙΟΥΛΙΑΝΑ 1965: Ο «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΑΗΣ»(Η πείρα μιας επαναστατικής κατάστασης)των ΧριστόφορουΒερναρδάκη και Γιάννη Μαύρη

Σχεδιάγραμμα του κειμένου:

1. Η σημασία των Ιουλιανών για τη σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία.

2. Ήταν τα Ιουλιανά επαναστατική κατάσταση;

3. Η κρίση «των από κάτω»: Η εξαθλίωση της ελληνικής κοινωνίας.

4. Η κινητικότητα των μαζών.

4.1. Οι κοινωνικοί αγώνες μετά τον εμφύλιο.

4.2. Τα Ιουλιανά μέσα στην διεθνή έκρηξη της δεκαετίας του '60.

5. Η κρίση «των από πάνω».

5.1. Τα Ιουλιανά και η κρίση εκπροσώπησης.

5.2. Ιουλιανά και καθεστωτικό: Η απονομιμοποιημένη μοναρχία.

5.3. Η εξέλιξη της κρίσης εκπροσώπησης και τα πολιτικά κόμματα.

5.3.1. Η Ένωση Κέντρου: επίκεντρο της κρίσης εκπροσώπησης.

5.3.2. ΕΔΑ ΚΚΕ: η δευτερεύουσα πλευρά της κρίσης εκπροσώπησης.

5.3.3. ΕΡΕ και κρίση εκπροσώπησης της αστικής τάξης.

6. Οι ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης επαναστατικής κατάστασης και η ιστορική δυναμική των Ιουλιανών.(Συμπεράσματα για την επαναστατική στρατηγική).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

1. Η σημασία των Ιουλιανών για τη σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία.

Α. Τα «Ιουλιανά» είναι η μεγαλύτερη κοινωνική έκρηξη της ελληνικής κοινωνίας μετά την ΕΑΜικήεπανάσταση (1941-1944) και τη συντριβή της στον εμφύλιο πόλεμο (1945-1949). Αποτελούν τη βασική τομή της μετεμφυλιακής ελληνικής ιστορίας. Οι εξελίξεις που πυροδότησαν, επηρέασαν τις πολιτικές τάσεις τόσο σε έναάμεσο στάδιο (επιβολή δικτατορίας), όσο και μακροπρόθεσμα (Μεταπολίτευση, μεταπολιτευτικά πολιτικάκόμματα). Αποτέλεσαν το βασικότερο σημείο πάνω στο οποίο κρίθηκαν οι πολιτικές και οι στρατηγικές όλωντων πολιτικών τάσεων και των πόλων εξουσίας. Συνέβαλαν καταλυτικά στην πολιτική και ιδεολογική χρεοκοπία της μετεμφυλιακής δομής της εξουσίας. Αποτέλεσαν επίσης το χρονικό σημείο κορύφωσης τωνκοινωνικών αγώνων που ξαναβγήκαν ορμητικά στο προσκήνιο με την αυγή της δεκαετίας του '60.

Σελίδα 1 / 35


Είναι κι αυτά μια «πονηριά», θα λέγαμε, της διαλεκτικής: παρ' ότι βρίσκονται χρονικά στο τέλος τηςπροδικτατορικής περιόδου αποτελούν γι' αυτήν εν τούτοις το σημείο «μηδέν». Είναι το κλειδί για τη κατανόησητης ελληνικής μετεμφυλιακής ιστορίας και όχι απλά ένα μικρό επεισόδιο της.

Οι κοινωνικές, οικονομικές, ιδεολογικές και πολιτικές συντεταγμένες της μετεμφυλιακής εποχής θα ήταναδύνατον να μην συγκλίνουν σε μια εκρηκτική συνάρθρωση, όπως κι έγινε άλλωστε.

Τίποτα στην ελληνική κοινωνία δεν θα είναι ίδιο μετά τα Ιουλιανό. Κατέρρευσαν θεσμοί όπως η Μοναρχία,χρεοκόπησαν πολιτικές γραμμές όπως του Κανελλόπουλου και της κοινοβουλευτικής Δεξιάς, του Γ.Παπανδρέου και του «Κέντρου» της ΕΔΑ και του ΚΚΕ, μετασχηματίσθηκαν συνειδήσεις...

θα περίμενε έτσι κανείς τα Ιουλιανό να έχουν αποτελέσει στους κόλπους της Αριστεράς αντικείμενοεπιστημονικής διερεύνησης. Όχι μόνο σαν κορυφαίο ιστορικό γεγονός της πάλης των τάξεων που διεξάγεται στο σύγχρονο ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Αλλά κυρίως γιατί αποτελούν την πιο σημαντική ελληνικήεπαναστατική εμπειρία μετεμφυλιακά και συνακόλουθα, σημαντική πρώτη ύλη για την επεξεργασία μιαςαυτόχθονης επαναστατικής στρατηγικής.

Τίποτα βέβαια τέτοιο δεν έχει συμβεί. Αντίθετα τα «Ιουλιανό» παραμένουν - 25 σχεδόν χρόνια μετά - αγνοημένη, απωθημένη και εντελώς παραχαραγμένη ιστορία. Και όπως φέτος, 20 χρόνια μετά τον Μάη του '68,ο Τύπος και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας βρίθουν από αφιερώματα που εντρυφούν στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια έκρηξη της δεκαετίας του '60.

Ελάχιστα και περιθωριακά είναι βέβαια τα δημοσιεύματα και οι κριτικές που διεκδικούν θέση επιστημονικήςανάλυσης αυτής της παγκόσμιας έκρηξης του '68. Ελάχιστες επίσης και οι προσεγγίσεις που κατανοούν τηνέκρηξη εκείνη σαν τυπική περίπτωση μιας επαναστατικής εμπειρίας για τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης καιγενικότερα για τις σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Ο λόγος γι' αυτό είναι προφανής. Στη ΔυτικήΕυρώπη, και βέβαια στην Ελλάδα, έχουμε παύσει εδώ και καιρό να σκεφτόμαστε με όρους κοινωνικής επανάστασης.

Τα αριστερά κόμματα δεν θέτουν σήμερα τέτοια ζητήματα και οι περισσότεροι θεωρητικοί τους έχουν ήδηεμπλακεί σε μια ακαδημαϊκή χρήση του μαρξισμού. Η διαχείριση και ο κυβερνητισμός από τη μια, ηακαδημαϊκή εξαργύρωση και η αλλαγή του ιδεολογικού κλίματος από την άλλη, εμφανίζονται σήμεραπραγματικά σαν επιστημολογικά εμπόδια για τη συγκεκριμένη ανάλυση αυτής της ιστορικής περιόδου(ελληνικής και ευρωπαϊκής).

Κι όταν η έκρηξη του '68 στην Ευρώπη εξαντλείται σήμερα στις ιδεολογίες μιας «αμφισβητησιακής φοιτητικήςδιαμαρτυρίας» και σε εύπεπτα χρονικά των ημερών εκείνων, πόσο μάλλον η έκρηξη των ελληνικών Ιουλιανών1 που απωθείται, αποσιωπάται η διαστρεβλώνεται. Εξηγείται λοιπόν ο λόγος για τον οποίον κανείς δεν διανοήθηκε να περιλάβει στις αναφορές για το '68 την, ιδιαίτερη βέβαια, έκρηξη της ελληνικής κοινωνίας.Υπάρχει γι' αυτό επιφανειακά κάποιος λόγος: η διαφορά των συνθημάτων. Στα Ιουλιανό δεν θα τεθεί θέμα σοσιαλισμού, «επανάστασης», ή εργατικής εξουσίας, θα τεθεί θέμα Μοναρχίας και Δημοκρατίας,αποκατάστασης του αστικού κοινοβουλευτισμού. Η διαφορά λοιπόν, θα υποστήριζαν πολλοί, είναι σαφής και ο παραλληλισμός μηχανιστικός.

Είναι στις προθέσεις αυτού του άρθρου η αντίκρουση αυτής της καθιερωμένης ιστορικής «προφάνειας» (μύθουτης μεταπολεμικής μας ιστορίας), κάθε άλλο βέβαια παρά ουδέτερης. Η αποτίναξη δηλαδή μιας ιδεολογικήςκληρονομιάς που φορτίζει ηθικιστικά το γεγονός, περιορίζοντας το μόνο στην επιφάνεια, δηλαδή την αφορμή - που υπήρξε στην πραγματικότητα η αποστασία («Η Αποστασία = Προδοσία») -, που διατηρεί τη σύγχυση («ηπροβοκάτσια») και προσωποποιεί τις αντιθέσεις (στο Γ. Παπανδρέου), αντί να συνάγει τα σημαντικόταταδιδάγματα που αυτό προσφέρει.

Σελίδα 2 / 35


Β. Το σύνολο των αστικών πολιτικών δυνάμεων έκρινε (και κρίνει) σκοπιμότερο την αποσιώπηση τουγεγονότος. Τα Ιουλιανό δεν μπορούν προφανώς να «γιορτασθούν» όπως το «Πολυτεχνείο». Γιατί ενώ η αστικήιδεολογία μπορεί σχετικά ευκολότερα να παραχαράξει το «μήνυμα» του Πολυτεχνείου, να το εμφανίσει σαν μιααπλή «φοιτητική» αντιδικτατορική εξέγερση για την «αποκατάσταση» της αστικής δημοκρατίας, δεν συμβαίνειτο ίδιο και με τα Ιουλιανό. Εδώ ακριβώς έγκειται και μια από τις διαφορές των δύο εμπειριών. Και στοΠολυτεχνείο (όπου βέβαια η λαϊκή συμμετοχή λόγω ανοιχτής στρατιωτικής καταστολής είναι ασυγκρίτωςμικρότερη) και στα Ιουλιανό, το στοιχείο της «βίαιης». άμεσης και αδιαμεσολάβητης επέμβασης των λαϊκώνμαζών στην πολιτική σκηνή που ανατρέπει τα πολιτικά δεδομένα είναι κοινό. Εντούτοις, ενώ στην περίπτωσητου Πολυτεχνείου η «εκτροπή» και το «πεζοδρόμιο» - δηλαδή η επαναστατική έκρηξη - συντελείται σεσυνθήκες δικτατορίας, στην περίπτωση των Ιουλιανών εμφανίζεται σε συνθήκες αστικού κοινοβουλευτισμού,έστω περιορισμένου. Στην πραγματικότητα αυτήν τη συγκεκριμένη μορφή (την περιορισμένη) τείνει νααποσταθεροποιήσει. Η διαφορά αυτή είναι νομίζουμε πολύ σημαντική και εξηγεί, ως ένα βαθμό και τηδιαφορετική στάση τον αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα δυο γεγονότα.

Γ. Και η στάση όμως που προτείνει η Αριστερά είναι η ίδια: λήθη και σιωπή. Διόλου τυχαία, εφόσον είναι καιγι' αυτήν μια δυσάρεστη εμπειρία. Η Αριστερά απουσίασε πολιτικά από τα γεγονότα, δεν τα επηρέασε, δεν καθοδήγησε τη λαϊκή δυναμική. Δεν έπαιξε δηλαδή τον ιστορικό της ρόλο.

Υπάρχει σίγουρα κάποιο επιστημολογικό εμπόδιο που αποτρέπει την ιστορική προσέγγιση από την οπτική τηςεπαναστατικής στρατηγικής. Υπάρχει πριν απ' όλα ένα ζήτημα ιστορικό που ανάγεται στις καταβολές τηςελληνικής κομμουνιστικής παράδοσης και της υπανάπτυξης του ελληνικού μαρξισμού. Πρόκειται επίσης για τηνιστορική κουλτούρα της ήττας που διαμόρφωσε η Αριστερά στην Ελλάδα μετά τον εμφύλιο (αμυντισμός.κοινοβουλευτισμός. εκλογικισμός κλπ.). Δεν είναι τυχαίο δηλαδή πως τα κόμματα της Αριστεράς ουδέποτεδιανοήθηκαν να θέσουν κάτω από αυτή την οπτική το πρόβλημα.

Δεν είναι επίσης τυχαίο πως και η μεγαλύτερη επαναστατική εμπειρία στην Ελλάδα, η ΕΑΜική. - τυπική περίπτωση επαναστατικής κρίσης - ποτέ δεν έχει αναλυθεί και αποτιμηθεί από την επίσημη Αριστερά σαντέτοια. Οι ιδεολογίες του «εμφυλίου πολέμου», του «ξένου παράγοντα», του «λάθους», κλπ. έχουν απωθήσειβαθιά στο αριστερό ασυνείδητο την προβληματική μιας κοινωνικής ανατροπής. Στη συνείδηση της Αριστεράς ταΙουλιανά παραμένουν κάτι ομιχλώδες, ανάμεσα στην προβοκάτσια («τα κόκκινα πουκάμισα») και στην «πολιτική ανωμαλία». Ο μαρξισμός της ελληνικής Αριστεράς παρότι επικαλείται τη λενινιστική παράδοση είναιεντούτοις ελάχιστα «λενινιστικός».

Επιστημολογικό εμπόδιο επίσης αποτελούν και οι θεωρίες για την «εξάρτηση» που έχουν σαν αποτέλεσμα μιαιδεολογική (πλασματική) παράσταση για τη συγκεκριμένη μορφή του μετεμφυλιακού κράτους («εξαρτημένου»)και των συγκεκριμένων ενδοκρατικών αντιθέσεων.

Δ. Κατά τη γνώμη μας, τα Ιουλιανά είναι η μοναδική μορφή που θα μπορούσε να πάρει (και πήρε) μιαεπαναστατική έκρηξη στη μετεμφυλιακή ελληνική κοινωνία. Είναι το χρωστούμενο μιας ηττημένης επανάστασηςκαι των αντιθέσεων που συσσωρεύτηκαν και οξύνθηκαν - δημιούργησαν δηλαδή μια εκρηκτική συγχώνευση - επί μια δεκαπενταετία μετά τον εμφύλιο πόλεμο.

Η αναγκαστική διαφορά που εμφανίζεται στη μορφή, συγκριτικά με τις αντίστοιχες κοινωνικές εντάσεις πουεκδηλώνονται σ' ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο κατά τη δεκαετία αυτή, δεν οφείλεται σε κάποια δήθενυπανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού, στην ταξική «ασάφεια» της ελληνικής κοινωνίας, στην υπανάπτυξητου πολιτικού συστήματος κλπ. Είναι προϊόν και ιστορικό αποτέλεσμα της συγκεκριμένης έκβασης της ταξικήςπάλης που διεξάχθηκε στον κοινωνικό σχηματισμό, δηλαδή της νίκης των κυρίαρχοι τάξεων - συντριβής τουΕΑΜογενούς λαϊκού μπλοκ και της επιβολής μιας έκτακτης μορφής αστικού κράτους, «μη κανονικής».

Ο κουτσουρεμένος - υπό όρους - μετεμφυλιακός κοινοβουλευτισμός, η ανυπαρξία μαζικών αστικώνκομμάτων και θεσμών αντιπροσώπευσης (συνδικάτων κλπ.)1, συμβαδίζει με την κρίση ανυπαρξία αστικής

Σελίδα 3 / 35


ηγεμονικής ιδεολογίας ικανής να ενσωματώσει τις ηττημένες λαϊκές τάξεις μετά τη στρατιωτική τους συντριβή.Μια δεκαετία σχεδόν (1950-1960) θα διαρκέσει η αντεπαναστατική περίοδος που ακολούθησε τον εμφύλιο. Ηδεκαετία του '60 όμως θα αποδειχθεί διαφορετική για την Ελλάδα. 15 μόλις χρόνια μετά τον εμφύλιο χρειάστηκαν για να αποδειχθεί αυτό που ακόμα και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος έχει αναγνωρίσει: «Η νίκηπου συντελείται με τα "όπλα δεν σημαίνει κατ' ανάγκη και ηθική νίκη. Και η ήττα που οφείλεται στα όπλα δενσημαίνει πάντοτε ηθική ήττα. Αυτό είναι ένας γενικός κανόνας» (1985).

Αυτή η συγκεκριμένη, πολιτικοποιημένη («Κράτος των εθνικοφρόνων») και ανελαστική μορφή του αστικούκράτους όχι μόνο δε θα σταθεί ικανή να αποφύγει την άμεση πολιτικοποίηση που νέων κοινωνικών αγώνωνπου ξεσπάνε, αλλά θα συνεισφέρει καθοριστικά σ' αυτό. Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους δεν θαμπορέσουν να τους απορροφήσουν. Δεν θα καταστεί δυνατό να καναλιζαριστεί η επαναστατική κατάστασηπου κυοφορείται. Εκτός από αυτό. η συγκεκριμένη μορφή του κράτους, ελλείψει μηχανισμών αντιπροσώπευσηςενσωμάτωσης, αφήνει έδαφος για να εκδηλωθεί αδιαμεσολάβητα η έκρηξη των κοινωνικών αντιθέσεων και ηδράση των μαζών. Αν μπαίναμε στον πειρασμό να μιλήσουμε με όρους μιας ξεχασμένης συζήτησης θα λέγαμεότι αυτό που συνέβη βρίσκεται πλησιέστερα σε πόλεμο κινήσεων παρά θέσεων!

Η ελληνική ιδιομορφία έγκειται στο εξής: Στην Ελλάδα έχει συντελεστεί μια επανάσταση. Με το ΕΑΜ έχειτεθεί ζήτημα εξουσίας. Η συντριβή και η αντεπαναστατική δεκαετία του '50 που θα ακολουθήσει, έχει σίγουρα απομακρύνει από την επικαιρότητα της συγκυρίας αυτήν την προοπτική. Η ταξική κυριαρχία που έχειεπιβληθεί όμως, αποδεικνύει διαρκώς τον αδύναμο χαρακτήρα της. Η αστική ηγεμονία είναι ασταθής καιυπονομευμένη.2

Υπάρχουν δηλαδή ιστορικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία της επαναστατικής κατάστασης στα μέσα τηςδεκαετίας του '60 στην Ελλάδα. Το κοινωνικό υπέδαφος είναι ώριμο. Υπάρχει αφενός διατήρηση της εξαθλίωσης. Υπάρχει αφ' ετέρου η ιστορική ιδεολογική προϋπόθεση της ΕΑΜικής εμπειρίας. Υπάρχει τέλος καιη πολιτική προϋπόθεση: Η μορφή του μετεμφυλιακού κράτους που εξηγεί τη συγκεκριμένη μορφή που πήρε η επαναστατική κατάσταση στα Ιουλιανό.

Η διαφορά της μορφής του κράτους στην Ελλάδα από τις δυτικές αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες έχει σαναποτέλεσμα η έκρηξη του Ιουλιανών να προκαλέσει μεγαλύτερους τριγμούς και ρωγμές στο μετεμφυλιακόκράτος, από ό,τι ενδεχόμενα να προκαλούσε μια κρίση της «ίδια έντασης» - ας μας επιτραπεί η αυθαιρεσία - σε ένα άλλο δυτικό αστικό κράτος.

Για τον μελετητή της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας, που έχει υπ' όψη του τις κοινωνικές προϋποθέσεις,τα Ιουλιανό δεν αποτελούν καθόλου έκπληξη. Είναι το τελευταίο σκαλοπάτι στην πορεία που αρχίζει με τηνανασύνταξη του ΕΑΜογενούς λαϊκού μπλοκ (19491961), οδηγεί στην ανάταση των κοινωνικών αγώνων από τιςαρχές της δεκαετίας του '60 και απλά κορυφώνεται με τα Ιουλιανό. Και ταυτόχρονα αποτελεί «αναβίωση» μιας άλλης εποχής. Οι εμπειρίες των περίφημων «70 ημερών» ξανάφεραν στην επιφάνεια όλον τον αγωνιστικόενωτικό πλούτο της ΕΑΜικής εμπειρίας.

Αυτή η κρίση λοιπόν ωριμάζει εδώ και καιρό. Οι εκλογές 1958 ήταν η απαρχή και ένας σαφής οιωνός για αυτόπου θα ξεσπάσει αργότερα. Ένα γράμμα που απευθύνει λίγο μετά τις εκλογές ο Σεραφείμ Μάξιμος στην ηγεσίατου κομμουνιστικού κόμματος, σε μια προσπάθεια να συνδεθεί ξανά με αυτήν, μέλλει να αποδειχθεί προφητικό:«Οι αποστάσεις που χωρίζουν σήμερα στην Ελλάδα τα καθημερινά πολιτικά αιτήματα από το αίτημα της εξουσίας και οι πιθανότητες που υπάρχουν να τα συνδέσουν όλα αυτά σε ένα ενιαίο όλον είναι τόσο μεγάλεςώστε μπορεί να δημιουργηθεί σύγχυση και μεγάλη μάλιστα. Οι μάζες του Έθνους στέκονται πολύ πέρα από ό,τιτο επίσημο κράτος προστάζει και από ό,τι η νομιμότητα παρέχει ως κάτι το δυνατό. Σε μια χώρα όπου ύστερααπό 8 χρόνων εμφύλιους πολέμους το επαναστατικό κόμμα συγκεντρώνει το 25% των ψήφων δεν είναι καθόλου φαντασίωση να υποθέσει κανείς ή να προβλέψει ότι σε μια ανασύνταξη και διεύρυνση των πλαισίων αυτό το25% μπορεί να γίνει 40 ή και περισσότερο. (...)

Σελίδα 4 / 35


Αν πάρουμε το τωρινό διεθνές κλίμα όπως πάει να διαμορφωθεί στη βάση της συνυπάρξεως, το αίτημα τηςεξουσίας πάει σε δεύτερη μοίρα από την πλευρά των άμεσων επιδιώξεων και έρχονται πρώτα τα αιτήματα τηςσυνταγματικής νομιμότητας, της αμερικανοκρατίας και της γερμανοκρατίας (...). Όμως επειδή οι συσχετισμοίτων δυνάμεων ταξικά παρμένοι δίνουν άλλες δυνατότητες ή μπορεί η ίδια αυτή πολιτική για τη συνταγματικήνομιμότητα (...) να φέρει στο προσκήνιο δυνάμεις τέτοιας σύνθεσης και τέτοιας ανομοιογένειας ώστε να μαςφέρει και πάλι μπροστά στην εξουσία.» (Γράμμα προς την ΚΕ του ΚΚΕ, Οκτώβριος (;) 1959).

2. Ήταν τα Ιουλιανά επαναστατική κατάσταση;

Αποτιμώντας την έκρηξη των Ιουλιανών σε ένα άρθρο του στις 8 Σεπτεμβρίου 1965 ο Γιώργος Θεοτοκάς θαγράψει:

«Ο λαός (...) αντέδρασε με μια εξέγερση που πήρε, σε ορισμένες ώρες, ένα χαρακτήρα σχεδόν πάνδημο,σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις. Για να μειωθεί η εντύπωση, ειπώθηκαν λόγια σκληρά και επικίνδυνα. Ο λαός ονομάστηκε «όχλος» κι οι Έλληνες πολίτες - οι φοιτητές, οι εργάτες, οι γεωργοί, οι άνθρωποι των γραφείων, οιτραυματίες των πολέμων - ονομάστηκαν «αλήτες». Οι άρχοντες μας δεν έχουν ζυγίσει καλά τη σημασία τωνλέξεων όταν εκφράζονται για τους αρχόμενους. Ειπώθηκε ακόμα, σ' όλους τους τόνους, πως γίνεται στηνΕλλάδα "Λαϊκό Μέτωπο", επειδή στις εκδηλώσεις έλαβε μέρος κι η Άκρα Αριστερά. Όταν όμως ξεσηκώνονται τα τρία τέταρτα τουλάχιστο τον πληθυσμού, αυτό δε λέγεται πια ούτε "Λαϊκό" ούτε άλλον είδους "Μέτωπο". Αυτόλέγεται: το Έθνος. Γιατί αν τα τρία τέταρτα των Ελλήνων δεν είναι το Έθνος, τότε ποιος είναι;» (Θεοτοκάς 1966, «Που πάμε;», 8 Σεπτεμβρίου 1965)3

Αυτό που δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε ποτέ η Αριστερά να καταλάβει ή να ονομάσει, συνέλαβε σε όλη του τηδιάσταση το διεισδυτικό πολιτικό κριτήριο του μεγάλου αστού διανοούμενου, του Γιώργου Θεοτοκά.

Τα Ιουλιανά δεν είναι, όπως συχνά υποστηρίζεται, απλά μια «πολιτική κρίση». Κατά τη γνώμη μας τα Ιουλιανόείναι τυπική περίπτωση «επαναστατικής κατάστασης», σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό της έννοιας από τοΛένιν. Όχι επαναστατικής κρίσης, ούτε επανάστασης. Είναι όμως «επαναστατική κατάσταση με αναχαίτιση ήμπλοκάρισμα του κινήματος των μαζών», και τελικά με αντεπαναστατική διέξοδο (Δικτατορία).

Οι έννοιες της επαναστατικής κατάστασης και της επαναστατικής κρίσης είναι κομβικές για τη μαρξιστικήπαράδοση. Ο ορισμός της επαναστατικής κατάστασης, βασικά από το Λένιν, έχει μια θεμελιακή στόχευση: ναπεριγράψει μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο της ταξικής πάλης. Να επιτρέψει με αυτόν τον τρόπο σταεπαναστατικά κόμματα να καταλάβουν το χαρακτήρα της συγκεκριμένης συγκυρίας που διαμορφώνεται, να«αδράξουν» την ιστορική ευκαιρία τη «στιγμή» που αυτή εμφανίζεται (Λίγο πριν είναι νωρίς, λίγο μετά είναιαργά).

θα πρέπει βέβαια να αποφύγουμε μια σχηματοποιημένη κατανόηση της έννοιας αυτής. Συγκρατούμε για τοπλαίσιο αυτού του άρθρου τα εξής: 1) Στα κείμενα του ο Λένιν δεν ανάγει ποτέ την επαναστατική κατάστασηκαι την επαναστατική κρίση σε μοντέλο. 2) Δεν υπάρχει κάποια «τυπολογία» της επαναστατικής κατάστασης.Αντίθετα η πληθώρα των ιστορικών εμπειριών που έχουν εμφανιστεί, παγκόσμια αλλά και στην Ελλάδα,δείχνουν ότι η επαναστατική κατάσταση παρουσιάζει πάντοτε τις δικές της πρωτότυπες και ανεπανάληπτεςμορφές. Το ίδιο συμβαίνει και με τα Ιουλιανά. Έχουν τα δικά τους πρωτότυπα και μοναδικά χαρακτηριστικά. ΟΛένιν περιέγραψε απλά τα βασικά αντικειμενικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν μια συγκυρία, σανεπαναστατική κατάσταση. Πριν προχωρήσουμε στον ορισμό της έννοιας οφείλουμε να επισημάνουμε δύοκινδύνους:

1) Μια μηχανιστική ανάγνωση, προσκολλημένη στον «τύπο» των διατυπώσεων, την εξ ίσου μηχανιστική κωδικοποίηση της έννοιας, τη μετατροπή της σε συνταγή πάσης χρήσεως. 2) Την οικονομιστική «ανάγνωση» τουλενινιστικού ορισμού - ξένη προς τον ίδιο το Λένιν.

Σελίδα 5 / 35


Ποια είναι όμως τα βασικά (και μόνο τα βασικά) χαρακτηριστικά που προσδίδουν σε μια συγκυρίαεπαναστατικά χαρακτήρα; Σημειώνουμε παρενθετικά πως η συγκρότηση της έννοιας στο Λένιν διαμορφώνεταισταδιακά, ακολουθώντας την διακύμανση του ρωσικού εργατικού κινήματος, και στοιχεία της βρίσκονταιδιάσπαρτα σε διάφορα κείμενα, που τα χωρίζει μεταξύ τους όχι μόνο ο χρόνος αλλά και - το σημαντικότερο - η διαφορά της συγκυρίας.4 Έτσι, χρειάζεται σίγουρα προσοχή για να μην υποκύψουμε σε μια εκλεκτικιστικήχρήση τους.

Σε ένα από αυτά τα κείμενα περιέχονται λοιπόν και τα εξής:

«Για ένα μαρξιστή δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επανάσταση είναι αδύνατο να γίνει χωρίς επαναστατικήκατάσταση, μα κάθε επαναστατική κατάσταση δεν οδηγεί σε επανάσταση. Ποια είναι, μιλώντας γενικά, ταγνωρίσματα μιας επαναστατικής κατάστασης; Ασφαλώς δεν θα πέσουμε έξω, αν υποδείξουμε τρία βασικάγνωρίσματα, τα παρακάτω: 1) Η αδυναμία των κυρίαρχων τάξεων να διατηρήσουν σε αναλλοίωτη μορφή τηνκυριαρχία τους η μια ή άλλη κρίση των «κορυφών», η κρίση της πολιτικής της κυρίαρχης τάξης που δημιουργείρωγμή, απ' όπου εισχωρεί η δυσαρέσκεια και ο αναβρασμός των καταπιεζομένων τάξεων. Συνήθως, για ναξεσπάσει η επανάσταση δεν είναι αρκετό "τα κάτω στρώματα να μη θέλουν", μα χρειάζεται ακόμη και "οικορυφές να μην μπορούν" να ζήσουν όπως παλιά. 2) Επιδείνωση, μεγαλύτερη από τη συνηθισμένη, της ανέχειαςκαι της αθλιότητας των καταπιεζομένων τάξεων. 3) Σημαντικό ανέβασμα για τους παραπάνω λόγους τηςδραστηριότητας των μαζών, που σε "ειρηνική" εποχή αφήνουν ν «τις ληστεύουν ήσυχα, ενώ σε καιρούς θύελλαςτραβιούνται τόσο απ' όλες τις συνθήκες της κρίσης, όσο και από ης ίδιες τις "κορυφές", σε αυτοτελή ιστορικήδράση.

Χωρίς αυτές τις αντικειμενικές αλλαγές, που δεν εξαρτώνται ούτε από τη θέληση ορισμένων χωριστών ομάδωνκαι κομμάτων, αλλά ούτε και από τη θέληση ορισμένων χωριστών τάξεων, η επανάσταση, κατά γενικό κανόνα,δεν μπορεί να γίνει. Το σύνολο αυτών των αντικειμενικό αλλαγών είναι εκείνο που ονομάζεται επαναστατικήκατάσταση. Τέτοια κατάσταση υπήρχε το 1905 στη Ρωσία και σ' όλες τις εποχές των επαναστάσεων στη Δύση·τέτοια όμως κατάσταση υπήρχε και στα 1860-1870 στη Γερμανία και στην περίοδο 1859-1861 και 1879-1880 στηΡωσία, αν και σ' αυτές τις περιπτώσεις δεν έγινε καμιά επανάσταση. Γιατί; Γιατί δεν γεννά κάθε επαναστατικήκατάσταση επανάσταση, αλλά μόνο μια τέτοια κατάσταση, όπου οι αντικειμενικές αλλαγές και απαριθμήσαμε,συνενώνονται με τις υποκειμενικές αλλαγές που συγκεκριμένα: με την ικανότητα της επαναστατικής τάξης νααναλάβει επαναστατική μαζική δράση, αρκετά ισχυρή, ώστε να τσακίσει (ή να εξασθενίσει σημαντικά) τηνπαλιά κυβέρνηση που ποτέ, ακόμη και σε εποχή κρίσεων, δεν "πέφτει" αν δεν τη "ρίξουν"». (Β. Ι. Λένιν, «Ηχρεοκοπία της II Διεθνούς», 1915 άπαντα, τόμος 26, σελ. 220-221).

Νομίζουμε ότι η εμπειρία των Ιουλιανών εμφανίζει και τα τρία βασικά χαρακτηριστικά με τα οποία ο Λένινπροσδιόρισε την έννοια πριν από 75 ολόκληρα χρόνια. Η συγκυρία Ιουλίου Αυγούστου 1965 είναι χωρίς αμφιβολία συγκυρία επαναστατικής κατάστασης. Σ' αυτό το συμπέρασμα καταλήγουμε όχι μόνοπροσκολλημένοι στο «γράμμα» των διατυπώσεων αυτών αλλά - το ουσιαστικότερο - στο «πνεύμα» τους. Όχιτυπολογικά και μηχανιστικά αλλά επιστημονικά.

Ακόμα και στελέχη του ΚΚΕ, ενός κόμματος που η εκμετάλλευση τέτοιων καταστάσεων βρίσκεται πολύ έξωαπό τις προβληματικές του, αναγκάζονται από την πραγματικότητα να το παραδεχτούν. «Τώρα σύντροφοιθέλω να πω τη γνώμη μου σχετικά με την εκτίμηση της κατάστασης, με το χαρακτηρισμό που δώσαμε στηνπολιτική κρίση που ξέσπασε στη χώρα μας. Κι εγώ θεωρώ ότι ακόμα αυτή τη στιγμή δεν έχουμε τέτοια οξύτατηπολιτική κρίση με την έννοια της επαναστατικής κρίσης. Σύμφωνοι, αλλά είναι μια τέτοια κρίση "εν δυνάμει" ηοποία δεν χωρίζεται με σινικά τείχη, από μιαν επαναστατική κατάσταση. Γιατί το λέω αυτό το πράγμα,σύντροφοι; Γιατί πιστεύω πως πρέπει να είναι μέσα στις προοπτικές μας. να μην έχουμε πραγματικά αύριοαιφνιδιασμούς. Και αν δεν το πούμε στο δημοσιεύσιμο κείμενο, οπωσδήποτε πρέπει να το πούμε εσωκομματικά,να το πούμε στο Κλιμάκιο, ότι η κατάσταση όπως βαδίζει, μπορεί να έχουμε αύριο - δεν λέω ότι θα έχουμεοπωσδήποτε - άλλα όπως εξελίσσονται τα γεγονότα, το πέρασμα από τη σημερινή κρίση, σε μια κατάστασηπου θα έχει όλα τα στοιχεία μιας επαναστατικής κρίσης.» (Ομιλία του Πάνου Δημητρίου στην Ολομέλεια της ΚΕ

Σελίδα 6 / 35


του ΚΚΕ, Αύγουστος 1965. Στο Δημητρίου 1975, σελ. 317).

Η επαναστατική κατάσταση εμφανίζει κάθε φορά τα δικά της ανεπανάληπτα χαρακτηριστικά, που είναιαδύνατο να προβλεφθούν από πριν. Ούτε βέβαια είναι δυνατό να προβλεφθεί με «μαθηματική ακρίβεια», ηστιγμή της έκρηξης των συσσωρευμένων αντιθέσεων και κυρίως η αφορμή. «Δεν μπορούμε να ξέρουμε - καικανείς δεν είναι σε θέση να καθορίσει από τα πριν - πότε θα φουντώσει εκεί [Σ. Σ. Ο Λένιν αναφέρεται στηνΑγγλία] μια πραγματική προλεταριακή επανάσταση και ποια θα είναι η αφορμή που πιο πολύ θα ξυπνήσει, θαξεσηκώσει, θα σπρώξει στον αγώνα τις πολύ πλατιές μάζες που σήμερα κοιμούνται ακόμη. (...) Μπορεί "τονπάγο να τον ραγίσει", να τον "σπάσει" μια κοινοβουλευτική κρίση (υπ. ΧΒΓΜ), μπορεί μια κρίση που θαπροκληθεί από τις αποικιακές και ιμπεριαλιστικές αντιθέσεις, (...) μπορεί και κάτι άλλο κλτ. (...) Δεν πρέπει ναξεχνάμε ότι λ.χ. στην αστική Γαλλική Δημοκρατία, μέσα σε μια κατάσταση που και από διεθνή και απόεσωτερική πλευρά ήταν εκατό φορές λιγότερο επαναστατική από τη σημερινή, ήταν αρκετή μια τόσο"απρόοπτη" και τόσο "μικρή" αφορμή, μια από τις χιλιάδες και χιλιάδες άτιμες πράξεις της αντιδραστικήςστρατοκρατίας (υπόθεση Ντρέυφους) για να φέρει το λαό στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου!» (Β. Ι. Λένιν: ΟΑριστερισμός..., 1920, άπαντα, τόμος 41, σελ 82-83).'

Στην Ελλάδα του 1965 η αφορμή ήταν πράγματι μια κοινοβουλευτική κρίση. Η κρίση αυτή, προκλήθηκε όχι από μια φαινομενικά «μακρινή» σύγκρουση αλλά από την πιο κεντρική και την πιο πολιτική που θα μπορούσενα υπάρξει: τη θέση του στρατού στη μετεμφυλιακή δομή της εξουσίας και τον έλεγχο του από τη μοναρχία ήτην κυβέρνηση και ταυτόχρονα τη θέση της ίδιας της μοναρχίας σαν πόλου εξουσίας.

«Η αντικατάσταση του υπουργού της Εθνικής Άμυνας δεν ήταν η αιτία της κρίσης, αλλά μια απλή αφορμή πουέβγαλε απότομα στο φως τη βαθύτερη κοινωνικοπολιτική μας ανισορροπία» (Θεοτοκάς, 29 Σεπτεμβρίου 1965,στο 1966).

Οι παράγοντες που καθορίζουν τη μορφή της επαναστατικής κατάστασης είναι το σύνολο των κοινωνικών αντιθέσεων, εσωτερικών και εξωτερικών, που συναρθρώνονται σε μια συγκεκριμένη χώρα και συγκεκριμένηιστορική στιγμή. Αυτή η συσσώρευση και συγχώνευση σ' ένα μόνο κράτος όλων των δυνατών - σε μια ιστορική στιγμή και τόπο - ιστορικών αντιφάσεων δημιουργεί μια ενότητα ρήξης και το καθιστά αδύνατο κρίκο για τοξέσπασμα της επαναστατικής κρίσης.

Το πότε αρχίζει μια επαναστατική κατάσταση δεν είναι γραμμένο σε κανένα ημερολόγιο, ούτε και χωρίζεται μεσινικά τείχη από την επαναστατική κρίση. Η επαναστατική κατάσταση είναι μια τάση κατεύθυνση των κοινωνικών αντιθέσεων. Απαραίτητη προϋπόθεση, αναγκαία συνθήκη όχι όμως και ικανή για την εκδήλωση τηςκοινωνικής επανάστασης. («Κάθε επανάσταση προϋποθέτει επαναστατική κατάσταση αλλά κάθε επαναστατική κατάσταση δεν οδηγεί "νομοτελειακά" σε επανάσταση»).

Μιλήσαμε μέχρι τώρα για τη διάκριση επαναστατικής κατάστασης και επαναστατικής κρίσης (επανάστασης). Ηθέση που έχουμε υποστηρίξει είναι ότι τα Ιουλιανό αποτελούν επαναστατική κατάσταση, όχι επαναστατικήκρίση. Πράγματι στα Ιουλιανό δεν ξέσπασε «επανάσταση», δεν εμφανίστηκαν φαινόμενα δυαδικής εξουσίαςούτε κατέρρευσε το αστικό κράτος. Η διαφορά ανάμεσα σ' αυτές τις έννοιες είναι η παρακάτω.

Στα διάφορα κείμενα του Λένιν αλλά κυρίως στον ορισμό του 1920, ο Λένιν διακρίνει σαφώς ανάμεσα στιςυποκειμενικές και αντικειμενικές συνθήκες της επανάστασης. Πρόκειται για δυο διαφορετικές πραγματικότητεςπου πρέπει να διαφορίζονται ρητά (Χάρνεκερ 1986). Και αυτό γιατί η επαναστατική κατάσταση δενμετατρέπεται αυτόματα σε επανάσταση. Υιοθετώντας τη διάκριση που κάνει η Μάρτα Χάρνεκερ μπορούμε ναμιλήσουμε για επαναστατική κατάσταση και επαναστατική κρίση, ορίζοντας τις ως εξής:

1. Επαναστατική κατάσταση, είναι η περίοδος που συγκεντρώνει τις τρεις γενικές αντικειμενικές συνθήκες πουπεριγράφει ο Λένιν και η οποία υποδηλώνεται και με τον όρο «γενική (πανεθνική) πολιτική κρίση». Υποδηλώνει ότι έχουν συσσωρευτεί όλες οι αντικειμενικές συνθήκες που απαιτούνται για την κοινωνική.

Σελίδα 7 / 35


επανάσταση.

2. Επαναστατική κρίση (ή επανάσταση): η περίοδος όπου εκτός από τις αντικειμενικές συνθήκες πουαντιστοιχούν στην επαναστατική κατάσταση εμφανίζεται ποιοτική αλλαγή στη δράση της επαναστατικής τάξηςπου περνάει από δημοκρατικές μορφές πάλης σε μορφές εξεγερσιακού χαρακτήρα. (Κρίση εξουσίας, κρίση ηγεμονίας, οργανική κρίση, κρίση του κράτους στο σύνολο του - Γκράμσι).

Είναι γνωστό ποίοι παράγοντες ορίζονται σαν υποκειμενικοί. Η ανοιχτή πολιτική δράση και αυτόνομη πολιτικήέκφραση των μαζών, το πρόβλημα με άλλα λόγια του επαναστατικού κόμματος. Η ικανότητα και η ετοιμότητατου επαναστατικού υποκειμένου για δράση, η απόφαση να βαδίσει στον «ουρανό» για την επανάσταση. Τοπέρασμα της επαναστατικής τάξης από μορφές απλά δημοκρατικές (απεργίες, πορείες, συγκεντρώσεις) σεμορφές επαναστατικές και εξέγερσης (γενική ενεργητική απεργία, ένοπλες μορφές πάλης, εξέγερση). «Ούτε ηκαταπίεση των κάτω, ούτε η κρίση των πάνω δεν θα προκαλέσουν ακόμη την επανάσταση. - θα προκαλέσουνμονάχα το σάπισμα της χώρας - αν δεν υπάρχει σ' αυτή τη χώρα επαναστατική τάξη ικανή να μετατρέψει τηνπαθητική κατάσταση της καταπίεσης σε δραστήρια κατάσταση αγανάκτησης και εξέγερσης». (Λένιν: «Ηπρωτομαγιά του επαναστατικού προλεταριάτου», 1913, άπαντα τόμος 23, σελ. 302).

Τέτοιες υποκειμενικές προϋποθέσεις δεν υπήρχαν στην Ελλάδα του 1965 όταν μάλιστα πριν από 15 μόλιςχρόνια έχει συντριβεί μια επανάσταση (θα εξετάσουμε αναλυτικά παρακάτω το πρόβλημα αυτό). Γι αυτό και ταΙουλιανό παρέμειναν μια χαμένη ιστορική ευκαιρία, δεν μετεξελίχθηκαν σε κρίση επαναστατική. Αντίθετα, ηκρίση που δημιουργήθηκε θα οδηγηθεί σε αντεπαναστατικό αδιέξοδο - την επιβολή της στρατιωτικήςδικτατορίας. Πράγματι, ένας επιπλέον ορισμός που υπάρχει σύμφωνα με την Μ. Harnecker είναι αυτός τηςεπαναστατικής κατάστασης με αναχαίτιση ή μπλοκάρισμα του κινήματος των μαζών.1 '

Η άποψη του Δημήτρη Χαραλάμπη

Θα αναφερθούμε εδώ στην άποψη του Δ.Χ. όπως διατυπώνεται στο βασικό για * τη προδικτατορική περίοδοβιβλίο του (Χαραλάμπης 1985). θα λέγαμε κατ1 αρχήν ότι στην ανάλυση του Δ.Χ. τα Ιουλιανό είναι σαν γεγονόςσαφώς υποτιμημένα. Ο Δ.Χ. έχει μια γραμμική αντίληψη της προδικτατορικής περιόδου χωρίς καμπές καιασυνέχειες, σημεία τομής και έκρηξης. Τα Ιουλιανά παρεμβαίνουν στην ανάλυση του σαν απλό επεισόδιο καιμάλιστα χωρίς κοινωνικές προϋποθέσεις τόσο στο επίπεδο ζωής των λαϊκών μαζών στην Ελλάδα, όσο και στοεπίπεδο ανάπτυξης των κοινωνικών κινημάτων. Είναι μια προσπάθεια θεωρητικοποίησης της τρέχουσαςπολιτικής ιδεολογίας και μάλιστα κάτω από «αριστερό» μανδύα, θεωρούμε ότι η ανάλυση αυτή αποτελεί«θεωρητική» μυστικοποίηση και συγκάλυψη τελικά των γεγονότων του '65. Όλη η ανάλυση για τη μετεμφυλιακή (προδικτατορική) περίοδο βρίσκεται εγκλωβισμένη σε μια δομικιστική οπτική η οποία διακρίνεται για τηνπροτεραιότητα που αποδίδει στις αντιθέσεις των κρατικών μηχανισμών και δομών εξουσίας σε βάρος των κοινωνικών. Καταλήγει έτσι να πραγματεύεται την πολιτική σκηνή αποκομμένα από την κίνηση των μαζών καιτην πάλη των τάξεων. Εγκλωβίζεται σε μια οπτική που συλλαμβάνει την «πολιτική κρίση» ή την «κρίση τουκράτους» όχι ως εσωτερίκευση στο κράτος και στην πολιτική σκηνή των ταξικών συγκρούσεων αλλά ως«αυτόνομο» ενδογενές (του κράτους) φαινόμενο. Την προβληματική αυτή θα εξετάσουμε παρακάτω. Εδώ, μαςαρκεί να επιμείνουμε στην άποψη του Δ.Χ. για ό,τι ονομάζει «επαναστατική κατάσταση».

Ο Δ.Χ., όταν αναφέρεται στην «επαναστατική κατάσταση» έχει κατά νου μια συγκεκριμένη ανάλυση, αυτή τουΝίκου Ψυρούκη. Αναφέρει σχετικά: «Βέβαια υπάρχουν πολλοί, όπως ο Ψυρούκης, που βλέπουν στα Ιουλιανάμια επαναστατική κατάσταση που προδόθηκε από την αστική εξουσία της Ε.Κ. και τη ρεβιζιονιστική πολιτικήτης ηγεσίας της Αριστεράς, αλλά πρόκειται για μια καθαρά ανεδαφική υπόθεση. Όχι μόνο γιατί το αστικόσημερινό κράτος δεν μπορεί να ανατραπεί από αυθόρμητες κινητοποιήσεις που οδηγούνται από "σοφούς καισυνεπείς αρχηγούς" αλλά και γιατί δεν υπήρχε καν η στοιχειώδης πολιτική υποδομή υποστήριξης ταξικώνσυμφερόντων των κυριαρχούμενων τάξεων» (Δ.Χ., οπ. π., σελ. 190).'

Τι παρατηρούμε σ' αυτήν τη διατύπωση του Δ.Χ.; Υπάρχει κατ' αρχήν ένας «περίεργος» ορισμός της έννοιας

Σελίδα 8 / 35


«επαναστατική κατάσταση». Πουθενά αυτή δεν έχει ορισθεί έτσι όπως την καταλαβαίνει ο Δ.Χ.: «ανατροπή τουαστικού κράτους από αυθόρμητες κινητοποιήσεις» και «στοιχειώδης πολιτική υποδομή υποστήριξης ταξικώνσυμφερόντων των κυριαρχούμενων τάξεων»! Σ' αυτές τις δυο μόνο γραμμές περικλείεται ένα πλήθος απόαντιφάσεις και ταυτολογίες άσχετες βέβαια με την έννοια που συζητάμε. Ειδικά όμως ως προς το δεύτεροσημείο το οποίο θέτει, δηλαδή την ανυπαρξία ταξικών επαναστατικών κομμάτων θέλουμε να επισημάνουμε ταεξής:

1. Το στοιχείο αυτό αναφέρεται στους «υποκειμενικούς» παράγοντες που απαιτούνται για να μετασχηματιστείμια επαναστατική κατάσταση σε επαναστατική κρίση (επανάσταση). Άρα δεν αποδεικνύει αυτό που νομίζει ο Δ.Χ., δηλαδή ότι τα Ιουλιανό δεν ήταν επαναστατική κατάσταση. Αλλά ακριβώς εξηγεί γιατί η επαναστατικήκατάσταση των Ιουλιανών δεν μετεξελίχθηκε σε επανάσταση.

2. Αν παραβλέψουμε αυτό το σημείο του Δ.Χ., και μείνουμε στην σωστή του διαπίστωση για ανυπαρξία επαναστατικών κομμάτων, τότε γιατί καταλογίζει στον Ν. Ψυρούκη «ανεδαφικότητα» και άδικο αφού το ίδιοακριβώς με αυτόν υποστηρίζει; (ανυπαρξία επαν. κομμάτων). Πρόκειται για ολοφάνερη αντίφαση του Δ.Χ.

3. Όχι μόνο αυτό αλλά χρεώνει επιπλέον στον Ν. Ψυρούκη μια ανύπαρκτη παιδαριώδη αφέλεια, ότι δήθενπιστεύει ότι «το αστικό κράτος πέφτει με αυθόρμητες κινητοποιήσεις»! Βέβαια ο Δ.Χ. θεωρεί ότι σ' αυτήν τηνάποψη «χτυπάει» την έννοια της «επαναστατικής κατάστασης» και κατά συνέπεια τη θέση ότι τα Ιουλιανά ήτανεπαναστατική κατάσταση!

Η άποψη όμως του Ν. Ψυρούκη είναι η ακόλουθη: «Η 18η Ιουλίου θα μπορούσε να ήταν ημέρα ιστορικήςκοσμογονίας για τον ελληνικό λαό, αν το ηρωικό προλεταριάτο της Ελλάδας διέθετε πραγματικά δικιά τουοργανωμένη πολιτική επαναστατική πρωτοπορία. Μα τέτοια δεν υπήρχε. Γι αυτό και η πανεθνική κρίσηακολούθησε τελικά το δρόμο της αντεπαναστατικής διεξόδου.» (Ψυρούκης 1976, σελ. 356).

Και άλλου: «Η παραδοσιακή αριστερά (...) δε μπορούσε να οδηγήσει την πανεθνική κρίση παρά μονάχα εκείπου την οδήγησε: στην αντεπαναστατική διέξοδο, δηλαδή στην ήττα του λαού και στη νίκη των δυνάμεων τουκρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού και της αμερικανοκρατίας. Και αυτό που δε μπορούσε να φτιάξει η παραδοσιακή αριστερά, σίγουρα δεν ήταν δυνατό να το κάνει η "Ένωση Κέντρου" ή οποιαδήποτε άλλη δύναμητου κοινοβουλευτισμού», (οπ. π. σελ. 360). (Βλ. και υπ. 3).

Αυτή η κριτική του Νίκου Ψυρούκη είναι σωστή. Εξηγεί πολύ απλά όχι ότι τα Ιουλιανό δεν ήταν επαναστατική κατάσταση αλλά γιατί ακριβώς αυτή η συγκεκριμένη επαναστατική κατάσταση δεν μπόρεσε να μετατραπεί σεεπαναστατική κρίση. Είναι μια κριτική από τα «αριστερά» στην ΕΔΑ και στην ΕΚ. Ο Δ.Χ. στη δική τουδιατύπωση, που παραθέτει σ' αυτό το σημείου του βιβλίου του, φαίνεται ότι συμφωνεί με το Ν. Ψυρούκη, ότανμιλάει για έλλειψη της «στοιχειώδους πολιτικής υποδομής υποστήριξης ταξικών συμφερόντων τωνκυριαρχούμενων τάξεων». Αλλά αντιφάσκει, διότι αφενός συμφωνεί στην κριτική, αφετέρου αυτήν την ίδια τηνκριτικάρει στο πρόσωπο του Ν. Ψυρούκη.

Λέμε σ' αυτό το σημείο του βιβλίου του, γιατί ο Δ.Χ. σε αλλά μέρη του βιβλίου του μιλώντας για την ΕΔΑ, τηνχαρακτηρίζει σαν το μόνο κόμμα με πλήρη «ρεαλιστική» εκτίμηση της συγκυρίας και των συσχετισμών (βλέπε αναλυτικά παρακάτω). Αλλού πάλι αναφερόμενος στον Γ. Παπανδρέου φρονεί ότι η πολιτική του όφειλε ναείναι ανοιχτά συμβιβαστική ώστε να αποφευχθεί η δικτατορία. Διατυπώνει δηλαδή αλλού, μια κριτική στα κόμματα της αντιπολίτευσης «από τα δεξιά». Τι από τα δύο είναι τελικά η άποψη του Δ.Χ. δεν το γνωρίζουμε.

θα αναλύσουμε τώρα συγκεκριμένα τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της επαναστατικής κατάστασης, όπωςαυτά εκδηλώνονται στα Ιουλιανά.

3. Η κρίση «των από κάτω»: Η εξαθλίωση της ελληνικής κοινωνίας

Σελίδα 9 / 35


Ο Δημήτρης Χαραλάμπης υποστηρίζει επίσης ότι τα Ιουλιανά δεν ήταν επαναστατική κατάσταση διότι δενυπήρχε οικονομική κρίση, αντίθετα η καπιταλιστική ανάπτυξη σημειώνει ραγδαίους ρυθμούς. Λέει χαρακτηριστικά: «Η πολιτική κρίση ούτε προερχόταν ούτε είχε αντίκτυπο στην οικονομία. Είναι ουσιαστικόστοιχείο για την ανάλυση του χαρακτήρα της κρίσης εκπροσώπησης και»της μορφής που πήρε αυτή στηνΕλλάδα, το γεγονός ότι η πολιτική κρίση δεν συμβάδισε με οικονομική κρίση» (Χαραλάμπης όπ.π., σελ. 216).Είναι σωστή μια παρόμοια διατύπωση; Πιστεύουμε όχι.

Πρόκειται κατά τη γνώμη μας για μια επιπλέον παρανόηση της έννοιας «επαναστατική κατάσταση» πουοφείλεται σε μια καθαρά μηχανιστική και οικονομιστική αντίληψη, τόσο γι' αυτήν όσο και για την ίδια τηνέννοια της καπιταλιστικής συσσώρευσης.

Αντίθετα με μια ευρύτατα διαδεδομένη άποψη, η επαναστατική κατάσταση δεν «ισούται» με κάποιο αλγεβρικόάθροισμα [πολιτική κρίση + οικονομική κρίση = επαναστατική κατάσταση]. Η οικονομική κρίση είναι σίγουρα στοιχείο της επαναστατικής κατάστασης, όταν όμως υπάρχει. Στις λενινιστικές διατυπώσεις ο παράγοντας τηςοικονομικής κρίσης δεν τίθεται ποτέ εν είδει αναγκαστικού προαπαιτούμενου για το χαρακτηρισμό μιαςσυγκυρίας ως επαναστατικής κατάστασης.

Κανείς λογικός άνθρωπος δεν αμφισβητεί λ.χ. ότι ο Μάης του '68 στη Γαλλία ήταν επαναστατική κατάσταση.Και όμως οικονομική κρίση δεν υπήρχε στη Γαλλία.

Επίσης ο Λένιν στα κείμενα όπου ορίζει την έννοια και περιγράφει τα βασικά της χαρακτηριστικά δεν μιλάειγια «οικονομική κρίση». Μια περισσότερο προσεκτική ανάγνωση αυτών των διατυπώσεων μπορεί να μας πείσει. Ο Λένιν μιλάει για «επιδείνωση, μεγαλύτερη από τη συνηθισμένη, της ανέχειας και της αθλιότητας τωνκαταπιεζομένων τάξεων».

Το πρώτο λοιπόν που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι βασικό χαρακτηριστικό της επαναστατικήςκατάστασης είναι η εξαθλίωση και όχι η οικονομική κρίση. Στην αντίληψη του Λένιν η εξαθλίωση δενπεριορίζεται μόνο στα οικονομικά φαινόμενα, ούτε είναι συνώνυμο της οικονομικής κρίσης.

Κατά δεύτερο λόγο η έννοια της εξαθλίωσης των μαζών δεν είναι υπερχρονική ή αφηρημένη. Αντίθετα είναιπάντα ιστορικά προσδιορισμένη, όπως άλλωστε και η έννοια της αξίας της εργατικής δύναμης. Δενπαραπέμπει σε κάποιο αφηρημένο απόλυτο επίπεδο «στερήσεων και δεινών» σαν γνώρισμα της επαναστατικήςκατάστασης. «Πρόκειται απλώς για όξυνση, δηλαδή για επιδείνωση ενός συγκεκριμένου επιπέδου διαβίωσης των μαζών, που υπάρχει στις δοσμένες συνθήκες. Το επίπεδο αυτό μπορεί να είναι αρκετά υψηλό σε σύγκρισημε άλλες χώρες, ιδιαίτερα με τις αναπτυσσόμενες, όμως μπορεί να υστερεί από τις πραγματικές ανάγκες των μαζών, που διαμορφώνονται στις συγκεκριμένης ιστορικές συνθήκες (...) η παραπέρα διεύρυνση του χάσματοςανάμεσα στις πραγματικές [σς. κοινωνικές] ανάγκες των εργαζομένων και στις αντικειμενικές δυνατότητες ικανοποίησης τους, ανάμεσα στο βαθμό ικανοποίησης των αναγκών των εργαζομένων, από τη μια μεριά και τηςκυρίαρχης τάξης από την άλλη (ένα φαινόμενο που ο καπιταλισμός δεν μπορεί ούτε να εξαλείψει, ούτε να αποτρέψει) μπορούν να προβάλλουν σαν ισχυρός επαναστατικός παράγοντας και. μάλιστα πιο ισχυρός απ' ότιτο σταθερό βιοτικό επίπεδο των λαϊκών μαζών στις χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής, (Υπ. ΧΒΓΜ)», (Μπατάλωφ 1987, σελ. 45).

Σ' αυτά τα προβλήματα κατανόησης προστίθεται και ένα πρόβλημα που δημιουργούν οι ελληνικές μεταφράσεις των κειμένων του Λένιν. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στην ισπανική έκδοση των απαντών η εν λόγωπερικοπή μεταφράζεται διαφορετικά: «Secundo: agudizacion mas alla de lo habituai de los «sufrimientos y de lasnecesidades de las clases oprimadas.» Ο Λένιν δεν μιλά για αθλιότητα (ισπ. miseria) αλλά για δεινά (ταλαιπωρίες βάσανα) [sufrimientos] και ανάγκες των μαζών [necesidades]. Στην πραγματικότητα βλέπουμε ότι ο Λένινχρησιμοποιεί και γενικότερους όρους από τον όρο «εξαθλίωση» πχ. «δεινά», «ταλαιπωρίες», «ανάγκες» κλπ.

Πρόκειται για τις γενικότερες συνθήκες ζωής των μαζών που δεν είναι προφανώς μόνο «οικονομικές».

Σελίδα 10 / 35


Πρόκειται και για τη φτώχεια «δηλαδή για τις οικονομικές συμφορές τις οποίες όμως ο Λένιν δεν τις κατέτασσεποτέ στην αθλιότητα, όπως ούτε και το σύνολο των δεινών που προβάλλουν σαν γνώρισμα της επαναστατικήςκατάστασης το κατατάσσει στα οικονομικά φαινόμενα» (οπ. σελ. 46).

Ο ίδιος ο Λένιν προσφέρει σαφείς - για την λογική του - διατυπώσεις που δεν επιτρέπουν κατά τη γνώμη μας παρερμηνείες. «Η Ρωσία ζει μια επαναστατική κατάσταση, γιατί η καταπίεση της τεράστιας πλειοψηφίας τουπληθυσμού, όχι μόνο του προλεταριάτου, μα και των εννιά δεκάτων των μικροπαραγωγών. ιδιαίτερα τωναγροτών, οξύνθηκε στον ανώτατο βαθμό, και μάλιστα η οξυμένη αυτή κατάσταση, οι λιμοί, η φτώχια, η ανομία,ο χλευασμός σε βάρος του λαού (υπ. ΧΒΓΜ) βρίσκονται σε κατάφωρη αναντιστοιχία και με την κατάσταση (...)που υπάρχει σε όλες τις γειτονικές, όχι μόνο τις ευρωπαϊκές, μα και τις ασιατικές χώρες.» (Λένιν, «Ηπρωτομαγιά του επαναστατικού προλεταριάτου», 1913, άπαντα, τόμος 23, σελ. 301302).

Θεωρούμε τέλος γνωστές τις παρακάτω διευκρινήσεις: 1. Για τη δημιουργία της επαναστατικής κατάστασηςδεν αρκεί μόνο η ύπαρξη οικονομικής κρίσης ή της εξαθλίωσης των μαζών. Δεν αρκεί οι «από κάτω» να μηνμπορούν να ζήσουν όπως πριν. Απαιτείται ακόμα η κρίση των «κορυφών» (των «από πάνω»), δηλαδή κρίσητης πολιτικής των κυρίαρχων τάξεων (του συνασπισμού εξουσίας).

2. Από την άλλη μεριά βέβαια, μια οικονομική κρίση ή η εξαθλίωση δεν μετατρέπεται αυτόματα ούτε αναγκαία σε πολιτική κρίση ή επαναστατική κατάσταση. Αυτά είναι μια άλλη πλευρά συχνών παρανοήσεων της έννοιαςπου δεν θα μας απασχολήσουν στο πλαίσιο αυτού του άρθρου.

Το πρόβλημα λοιπόν που τίθεται εδώ είναι το εξής: Υπήρχε το 1965 στην ελληνική κοινωνία εξαθλίωση τωνμαζών - «κρίση των από κάτω»; Και είναι δυνατόν αυτή η κρίση να συνυπάρχει με ραγδαία καπιταλιστικήεπέκταση;

Κατά τη γνώμη μας η απάντηση είναι θετική και για δύο ερωτήματα. Όπως γίνεται κατανοητό απάντηση σ' αυτά τα ερωτήματα σημαίνει συγκεκριμένη ανάλυση των συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης στην Ελλάδαμεταπολεμικά, πράγμα που είναι αδύνατο να γίνει αναλυτικά στα πλαίσια αυτού του άρθρου, θα περιοριστούμελοιπόν σε ορισμένες μόνο ενδείξεις σχετικά με το πρόβλημα αυτό.1

3.1. Εισαγωγικά.

Κατά τις δυο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες οι συνέπειες της κατοχής και του εμφυλίου πολύ λίγο έχουνεξαλειφθεί. Η απόλυτη εξαθλίωση που σημειώθηκε κατά τη διάρκεια της κατοχής (μόνο από πείνα 260. 000 νεκροί) θα επιδεινωθεί τρομακτικά με τον εμφύλιο πόλεμο. Σ' αυτό συντελούν η καταστροφή της παραγωγής,και της υπαίθρου, οι αναγκαστικές μετακινήσεις των ορεινών πληθυσμών (σχεδόν 1.000.000 άτομα) για να αποκοπεί το ανταρτικό από τις προσβάσεις του, οι οικονομικές κρίσεις (1951-52. 1961-62) και ο περιορισμένοςχαρακτήρας της καπιταλιστικής επέκτασης μέχρι τις αρχές του '60 (βλέπε για μια αναλυτική περιοδολόγηση τηςσυσσώρευσης, Μηλιός Ιωακείμογλου 1987).

Η συρροή εκατοντάδων χιλιάδων μαζών στις πόλεις και βασικά στην Αθήνα έχει σαν αποτέλεσμα να πλατύνειακόμη περισσότερο η κοινωνική κατηγορία της «φτωχολογιάς» στην περιφέρεια της, που είχε διαμορφωθεί κατάτην κατοχή. Η ανυπαρξία οποιασδήποτε υποδομής ή κράτους Πρόνοιας, οι συνθήκες κατοικίας κλπ, λόγω τηςσυντριβής των κυριαρχούμενων τάξεων, είναι γνωστά.

Εικόνες αυτής της εξαθλίωσης μπορεί κανείς να βρει στον πεσιμιστικό νεορεαλισμό του ελληνικούμεταπολεμικού κινηματογράφου, του οποίου και αποτέλεσε βασική πηγή έμπνευσης και θεματικής.7 Ακόμα πιοκαθαρή αντανάκλαση αυτής της κατάστασης υπάρχει στο λεγόμενο κοινωνικολαϊκό τραγούδι της δεκαετίας του'50 και '60.s

Ας δούμε τώρα αναλυτικότερα ορισμένες πλευρές του προβλήματος.



3.2. Η φτώχεια στην Ελλάδα

Από όσο ξέρουμε ολοκληρωμένες μελέτες για τη φτώχεια στη μετεμφυλιακή Ελλάδα δεν υπάρχουν. Σχεδόνόλες όμως οι υπάρχουσες (βασικές) μελέτες, για τη διανομή του εισοδήματος στην Ελλάδα κατά την περίοδομέχρι το 1974, καταλήγουν σε ένα συμπέρασμα: Ότι οι εισοδηματικές ανισότητες όχι μόνο δεν αμβλύνονταιαλλά αντίθετα οξύνονται. Παράλληλα η ανισοκατανομή στην Ελλάδα υπερβαίνει τα επίπεδα των ευρωπαϊκώνχωρών.9

Κατά το Σ. Μπαμπανάση, «στην περίοδο 1951-1958, ο αριθμός των επίσημα καταγραμμένων απόρουκυμαινόταν μεταξύ 2.000.000 και 3.700.000 ατόμων, δηλαδή 25-40% του πληθυσμού. Το κατά κεφαλή μηνιαίοεισόδημα τους ήταν γύρω στις 180320 δρχ. Μ' αυτό το εισόδημα, μια τετραμελής οικογένεια στην περίοδο1955-1958 μπορούσε να ικανοποιήσει μόνο το 30-50% των αναγκών, που συμπεριλαμβανόταν στον εργατικόπροϋπολογισμό» (Μπαμπανάσης 1981, σελ. 134).

Σύμφωνα με τον Καραντίνα (1985), ακόμη και το 1974 περίπου 30.85% του συνόλου των νοικοκυριώνβρίσκονται σε κατάσταση φτώχειας. Το ποσοστό των φτωχών νοικοκυριών στην Ελλάδα είναι το 1974 τουψηλότερο από κάθε άλλη χώρα της ΕΟΚ. (Κανελλόπουλος, 1986, σελ. 73). Πιο αναλυτικά, στο συγκρότημα τηςπρωτεύουσας 17% των νοικοκυριών και στο συγκρότημα της Θεσσαλονίκης 24% περίπου. Στην ύπαιθρο,περισσότερα από τα μισά νοικοκυριά που διαμένουν σε χωριά με λιγότερους από 1.000 κατοίκους είναι φτωχά.Αναφορικά με το επάγγελμα του αρχηγού του νοικοκυριού, φτωχοί είναι το 49% των αγροτών, κτηνοτρόφωνκλπ., το 18% των εργατών και το 47% των εκτός εργασίας (συνταξιούχων, ανέργων κλπ.)

3.3. Ανεργία, συνθήκες εργασίας και μισθοί.

Μόνιμο χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας μετεμφυλιακά είναι η τεράστια ανεργία και υποαπασχόληση.Επίσημα οι άνεργοι υπολογίζονται, για το 1961, σε 215.200 (5.9% του ΟΕΠ, Φράγκος 1980, σελ. 160), αριθμός που σίγουρα υπολείπεται του πραγματικού. Όσον αφορά την υποαπασχόληση, οι υποαπασχολούμενοι, κυρίωςαγρότες, υπολογίζονται την ίδια περίοδο σε 624.700.'"

Σχεδόν το 1 4 του ικανού για εργασία πληθυσμού είναι άνεργοι στα βιομηχανικά και αστικά κέντρα ηυποαπασχολούμενοι στην ύπαιθρο (Μαντζουράνης 1974, σελ. 39 και Νικολινάκος 1974).



Αυτό οφείλεται στη χρονική υστέρηση της καπιταλιστικής επέκτασης που παρατηρείται στην Ελλάδα. Ηανεργία και η υποαπασχόληση είναι και ο βασικός λόγος που θα οδηγήσει μεγάλο τμήμα του πληθυσμού στηφυγή. Σύμφωνα με μια έρευνα της ΕΣΥΕ του 1962, σχετικά με τα κίνητρα της μετανάστευσης, το 83,5% τουαγροτικού πληθυσμού που μεταναστεύει δηλώνει ως αιτία την «έλλειψη απασχόλησης«. (ΕΣΥΕ 1962)".

Η συμπίεση των μισθών στην Ελλάδα είναι γνωστή και ιστορική, παρά τις όποιες αυξήσεις καθ' όλη τημεταπολεμική περίοδο. Οφείλεται βέβαια στην ιστορική συντριβή της εργατικής τάξης και τη διάλυση τωνοργανώσεων της.

Είναι εντυπωσιακό ότι όπως δείχνει ο πίνακας Ια το μέσο πραγματικό εργατικό ημερομίσθιο είναι μέχρι και το1956 μικρότερο από το προπολεμικό (1938). Ακόμα και στις αρχές της δεκαετίας του '60, η αύξηση φτάνει μόνοτο 1 3 του προπολεμικού ημερομισθίου."11 Το μερίδιο των μισθών στο καθαρό εγχώριο προϊόν, παρά τηνεπέκταση των μισθωτών σχέσεων, παραμένει ακόμα και στη μεταπολίτευση σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα απότα αντίστοιχα των δυτικοευρωπαϊκών χωρών (Μηλιός & Ιωακείμογλου 1987).

Όπως φαίνεται στον πίνακα 2, περίπου 14% των απασχολούμενων στον μη αγροτικό τομέα δούλευαν πάνω από50 ώρες την εβδομάδα. (Φράγκος, 1980, πίνακας 59, σελ. 144. Επίσης σελ. 146).



3.4. Η υποβάθμιση του Κράτους Πρόνοιας

Το κράτος Πρόνοιας είναι υποβαθμισμένο στην Ελλάδα όχι μόνο στην προδικτατορική περίοδο αλλάουσιαστικά μέχρι τη δεκαετία του '80. Μετά τη συντριβή της ΕΑΜικής επανάστασης και την εγκαθίδρυση της«έκτακτης» μορφής του αντικομουνιστικού κράτους, η κοινωνική ειρήνη και η καπιταλιστική συσσώρευσηπραγματοποιήθηκαν όχι με «κοινωνικό συμβόλαιο» αλλά καπό από την ωμή φυσική βία και καταστολή. Τοποσοστό των κοινωνικών δαπανούν στην Ελλάδα, σαν ποσοστό % του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος,παραμένει απελπιστικά χαμηλό καθ' όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο (διάγραμμα 1). Μόνο προς τα τέλη τηςδεκαετίας του '70 παρατηρείται μια μικρή αύξηση.

Αν εξαιρέσει κανείς την Ισπανία και την Πορτογαλία όπου για τους ίδιους ιστορικούς λόγους (δικτατορίες) οικοινωνικές δαπάνες είναι επίσης χαμηλές, η Ελλάδα στην περίοδο που μας ενδιαφέρει, κατέχει την τελευταίαθέση στην ΕΟΚ (παρεμπιπτόντως αυτό ισχύει και σήμερα) και από τι: χαμηλότερες στο σύνολο τον ΟΟΣΑ. Μάλιστα το ποσοστό της αντιπροσωπεύει για το σύνολο των χωρών της ΕΟΚ περίπου το μισό, (πίνακας 3).



Μια περισσότερο λεπτομερειακή ανάλυση των συνθηκών πρόνοιας ενισχύει τα συμπεράσματα μας για τιςσυνθήκες ασφάλισης που υπήρχαν στην Ελλάδα. Μέχρι τη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ το ποσοστό τωνσυνταξιούχων στο σύνολο του πληθυσμού πάνω από 55 ετών αλλά και των ασφαλισμένων συνολικά στους διάφορους οργανισμούς ήταν πολύ συμπιεσμένο. Ας σημειώσουμε ακόμα ότι αντιπροσωπεύει λιγότερο από τομισό του πληθυσμού, μέχρι και τη μεταπολίτευση12 (βλέπε και πίνακες 4 και 5).

Είναι ολοφάνερο πως το Κράτος Πρόνοιας αντίθετα με ευρύτατα διαδεδομένες απόψεις δεν είναι μιαπαραχώρηση και μάλιστα «συνειδητή» των κυρίαρχων τάξεων προς τις κυριαρχούμενες αλλά μια κατάκτησητων τελευταίων. Γι αυτό άλλωστε και η έκβαση του κοινωνικού ανταγωνισμού στην Ελλάδα θα επιβάλλει τηνκαθήλωση των κοινωνικών δαπανών, όχι την «παραχώρηση» τους.

3.5. Οι συνθήκες κατοικίας

Στην περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου, θα σημειωθεί, λόγω των καταστροφών, μια ραγδαία επιδείνωσητης ήδη προβληματικής - κατά την προπολεμική περίοδο - κατάστασης της κατοικίας. (Μπαμπανάσης 1981,σελ. 126).

Οι συνθήκες κατοικίας για το σύνολο της χώρας ήταν κυριολεκτικά άθλιες και αθλιότερες για την ύπαιθρο. Το



1951, στο σύνολο της χώρας, μόνο 26,7% των κατοικιών είχε ηλεκτρικό ρεύμα. Το 1961 το αντίστοιχο ποσοστόήταν 53,2%. Δηλαδή σχεδόν οι μισές κατοικίες δεν διέθεταν ηλεκτρισμό.

Η μέση πυκνότητα κατοίκησης στο σύνολο της χώρας ήταν το 1961, 4,07 άτομα ανά οικία και 1,45 άτομα ανάδωμάτιο. Συγκριτικά με τις χώρες της Ευρώπης ήταν από τους χαμηλότερους (Πουλοπούλου 1986, σ. 177).

Σύμφωνα με την ΕΣΥΕ, το 1961 περίπου 60.000 κατοικίες σ' όλη τη χώρα. χαρακτηρίζονταν επίσημα «μηκανονικές» και κατά τον Οικονομικό Ταχυδρόμο σαν «τρύπες».13

3.6. Μορφωτικό επίπεδο

Στα δεδομένα αυτά θα πρέπει να προστεθεί και το μεγάλο ποσοστό αναλφαβητισμού. Στη δεκαετία 1961-1971παρά τη σχετική βελτίωση, το ποσοστό των αναλφάβητων και ημιαναλφαβήτων στο σύνολο του ΟΕΠπαραμένει υψηλό (42.3% το 1961 και 32.0% το 1971).

3.7. Η εξαθλίωση στις πόλεις14

Για την κατάσταση στις πόλεις, είναι διαθέσιμα και ορισμένα αναλυτικότερα στοιχεία. Η κοινωνική πόλωσηείναι ορατή δια γυμνού οφθαλμού ακόμη και για ένα «πνεύμα» όπως του Γ. Θεοτοκά. Πως εκλαμβάνει αυτήντην κοινωνική πόλωση φαίνεται από το παρακάτω απόσπασμα:

«Για να μην απομακρυνθώ πολύ από τη γειτονιά μου, παρακαλάω τον αναγνώστη, αν έχει καιρό, να κάμειέναν περίπατο ως τη γωνία της λεωφόρου Ιλισού και της οδού Παπαδιαμαντοπούλου. θα αντικρίσει εκεί, μέσασ' ότι απομένει από την κοίτη του Ιλισού, έναν απερίγραπτο οικισμό από τρώγλες, που αποτελεί αληθινόόνειδος για το κράτος μας, το δήμο και την κοινωνία, μιαν ομαδική προσβολή σε κάθε έννοια ανθρωπιάς. Τριγύρω θα δει ολοκαίνουριες πολυκατοικίες, φρέσκες και γελαστές, πλούσια περίπτερα της μπενζίνας. μεγάληκίνηση ιδιωτικών αυτοκινήτων. Σε λίγα λεπτά απόσταση αστράφτει το Χίλτον. Είναι μια παραστατική εικόνατης σημερινής ελληνικής πραγματικότητας, που αν αρχίσετε να τη συλλογίζεστε μπορεί να σας δώσει ένα άγχος.Μια κοινωνία που παραδέχεται τέτοιες διακρίσεις ανάμεσα στον πληθυσμό της - και μάλιστα σε κεντρικά



σημεία της πρωτεύουσας της - δεν μπορεί να αισθάνεται σίγουρη για τον εαυτό της.

Οι αριθμοί που μας δίνουν οι ειδικοί παρουσιάζουν εκατομμύρια πολίτες ως απόρους και μεγάλα πλήθη ωςανέργους και υποαπασχολούμενους. Αλλά, για να συλλάβουμε το πρόβλημα σ' όλο του το βάθος. πρέπει ναξεπεράσουμε τα αφηρημένα σχήματα των αριθμών και να νοιώσουμε ότι πρόκειται για μάζες ανθρώπινες, για πλάσματα ζεστά και πονεμένα, γεμάτα πίκρα, αποκαρδίωση. οργή. Και σ' ένα επίπεδο κάπως υψηλότερο απ'αυτόν τον κοινωνικό πυθμένα, βρίσκονται άλλες μάζες, που δεν τις αποτελούν άνεργοι και άποροι με τηνεπίσημη έννοια, αλλά άνθρωποι που επίσης υποφέρουν και μνησικακούν γιατί πιστεύουν ότι δεν συμμετέχουνστη ζωή του τόπου με πνεύμα δικαιοσύνης, ότι τα δικαιώματα τους έχουν καταπατηθεί από τους ισχυρούς. Έναμέρος από τα πλήθη αυτά βρίσκει μια αναγκαστική διέξοδο στη μετανάστευση» (Θεοτοκάς. 29 Σεπτεμβρίου1965, στο 1966, σελ. 38).

Οι συνθήκες διαβίωσης των λαϊκών μαζών που μετακινήθηκαν από πολεοδομικό συγκρότημα τηςπρωτεύουσας φαίνονται από τα παρακάτω στοιχεία. Το 1958, σύμφωνα με στοιχεία που είχαν δημοσιευτεί τότεστον Οικονομικό Ταχυδρόμο προέκυπτε η εξής εικόνα, για 60.000 κατοικίες με 220.000 κατοίκους στην περιοχή της Αθήνας:

Η κατάσταση κατά περιοχές είναι διαφορετική. Σε πολλά προάστια της Αθήνας είναι πολύ χειρότερη.

Απ' τις 60. 000 κατοικίες στην περιοχή Αθηνών οι 57% αποτελούνται από ένα δωμάτιο. Η πυκνότητα το νατόμων είναι: πάνω από 3 άτομα ανά δωμάτιο............ 37% των κατοικιών

πάνω από 4 άτομα ανά δωμάτιο............ 20% των κατοικιών

πάνω από 5 άτομα ανά δωμάτιο............ 10% των κατοικιών

«Οι συνθήκες κατοικίας της εργατικής τάξης είναι ελεεινές, οι περισσότερες οικογένειες ζουν μέσα στο ίδιοδωμάτιο.» (Walter, Rondholz, Φαράντος 1974. σελ. 18)"

To 1951 μόνο το 64% των κατοικιών διέθεταν ηλεκτρικό ρεύμα. Το 1961 το ποσοστό αυτό έφθασε το 89,5%(Πουλοπούλου 1986, σελ. 522).

Το 1964 στις πόλεις (στις αστικές περιοχές), μόνο 33.1% των νοικοκυρών μαγείρευε με ηλεκτρικό ρεύμα, 35 %περίπου διέθετε τρεχούμενο νερό, μόνο 34.6 % είχε αποχωρητήριο με αποχέτευση και 65 % περίπου δεν είχε



λουτρό.16

Η συσσώρευση αυτών των αντιθέσεων γύρω από το πρόβλημα της κατοικίας στην Ελλάδα - για το οποίο μόνοορισμένες ενδείξεις παραθέτουμε εδώ είναι εκρηκτική. Σ' αυτό το γεγονός οφείλεται και το ξέσπασμα σοβαρών κοινωνικών αγώνων στη μεταπολίτευση, δηλαδή στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '70. Οι συγκρούσεις αυτές(πχ. Πέραμα, Καματερό κλπ.) επικεντρώνονται στην «αυθαίρετη» δόμηση, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο έλυσαν μόνες τους το πρόβλημα της κατοικίας οι λαϊκές μάζες μετεμφυλιακά, μπροστά στην αδιαφορία τουκράτους.

3.8. Η εξαθλίωση της υπαίθρου

Οι ραγδαίες αλλαγές των τελευταίων 25 χρόνων μεταμόρφωσαν κυριολεκτικά την ελληνική κοινωνία, ιδιαίτεραη δεκαετία του '80. Η ολόπλευρη (οργανική) πλέον ενσωμάτωση της στο ευρωπαϊκό ιμπεριαλιστικό κέντρο σηματοδοτεί ευρύτατους μετασχηματισμούς που έχουν συντελεστεί όχι μόνο στο οικονομικό επίπεδο αλλά καιστο πολιτικό και στο ιδεολογικό.

Η Ελλάδα του '80 προφανώς δεν θυμίζει σε τίποτα πια την Ελλάδα του '50 ή του '60. Αυτό βέβαια δεν σημαίνειμε τη σειρά του ότι η Ελλάδα εκείνη δεν υπήρξε. Εικόνες σαν και την παρακάτω που παρουσιάζει ο Γ. Κάτρης στο βιβλίο του (1974) μπορεί να φαντάζουν σήμερα μάκρυνες, ακατανόητες ή εξωτικές, αντιστοιχούν όμως σ'αυτό που υπήρξε η ελληνική πραγματικότητα.

«Το θέαμα ήταν τρομακτικό. Ντυμένα με κάτι απίθανα κουρέλια, ξυπόλητα, σκελετωμένα, με βαθουλωμέναμάγουλα και απλανή βλέμματα, τα παιδιά των Τζουμέρκων θυμίζουν παιδιά της κατοχικής πείνας, ή τουΝταχάου. Στο βάθος κάτι μισοερειπωμένα καλυβόσπιτα, χωρίς παράθυρα και πόρτες, έμοιαζαν με κατοικίεςτρωγλοδυτών. Το εσωτερικό τους ένας μοναδικός χώρος με πάτωμα την ίδια την γη. Άνθρωποι και ζώα τρώνεκαι κοιμούνται μαζί. Βέβαια το "τρώνε" είναι περισσότερο σχήμα λόγου. Το καλοκαίρι, με κανένα λαχανικό,κάτι πάει κι έρχεται. Αλλά το χειμώνα η ζωή γίνεται κόλαση. Η γη δεν βγάζει τίποτε, τα χιόνια κλείνουν κάθεεπικοινωνία με τον άλλο κόσμο προμήθειες δεν υπάρχουν. (...) Είναι αλήθεια ότι το κράτος της δεξιάς θυμότανπότε πότε αυτούς τους ξεχασμένους πληθυσμούς (που ψηφίζουν στις εκλογές...) και έριχνε κατά τους μήνες τηςβαρυχειμωνιάς από αεροπλάνα σακιά με καλαμπόκι. Είναι η μοναδική τροφή. (...) Όχι, δεν είναι σκυλίσια η ζωήεδώ. Είναι κάτι πολύ χειρότερο (...).

Δεν είναι όλη η Ελλάδα Τζουμέρκα. Αλλά ούτε και "βιτρίνα" [ΣΣ. εννοεί το κέντρο της Αθήνας]» (Κάτρης 1974,σελ. 89).

Η φτώχεια και εξαθλίωση της υπαίθρου είναι σίγουρα ασύγκριτα μεγαλύτερη από ότι στις πόλεις. «Όπωςπροκύπτει από τα στοιχεία που δόθηκαν στην Βουλή το 1962, περίπου το 50% των αγροτικών νοικοκυριώνείχαν έσοδα μικρότερα από τα έξοδα καλλιέργειας και μόλις το 35% πραγματοποιούσαν εισοδήματα ίσα με τιςδαπάνες συντήρησης τους. Η φτώχεια σ' ορισμένες ζώνες της ελληνικής υπαίθρου είχε φτάσει στην κατάστασητης μόνιμης μάστιγας. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, για το διάστημα 19601965, περίπου 10.000 μικράαγροτικά νοικοκυριά διαλύονταν το χρόνο και οι κάτοχοι τους έφευγαν για τις πόλεις ή το εξωτερικό (...) Ηκατάσταση είχε τόσο οξυνθεί που στα μέσα του 1966, ακόμα και ο φασιστικός Τύπος δημαγωγικά διακήρυττε:ότι ο αγροτικός κόσμος δεν είδε μια άσπρη μέρα, πως το "εισόδημα του παραμένει εξευτελιστικό, ηεκμετάλλευση συνεχίζεται, η δυστυχία του μεγαλώνει". Το αγροτικό εξακολουθούσε να παραμένει το πιο οξύεσωτερικό κοινωνικό πρόβλημα του τόπου.» (Ψυρούκης, 1983, Β, 138)'7

Κυρίως στη δεκαετία του '50, οι συνθήκες κατοικίας στην ύπαιθρο ήταν «απαράδεκτες και κυριολεκτικάάθλιες για μερικά ορεινά χωριά» (Πουλοπούλου οπ.). Στη δεκαετία του '60 η κατάσταση αυτή πολύ λίγο είχετροποποιηθεί. Ο εξηλεκτρισμός της υπαίθρου ήταν στην δεκαετία του '50 και στις αρχές της δεκαετίας του '60πολύ περιορισμένος (οπ.). Το 1951 μόνο 2.7 % των κατοικιών είχε ηλεκτρικό ρεύμα (όπ, υπ. 111, σελ. 522). Το1961 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόλις 13,6 %! Ακόμα και στη δεκαετία του '60 η ζωή στην ύπαιθρο ακολουθεί



τους δικού: της ρυθμούς.

Σύμφωνα τέλος με την έρευνα οικογενειακών προϋπολογισμών της ΕΣΥΕ το 1964IS, το 80 % των αγροτικώννοικοκυριών χρησιμοποιούσε ως μέσο μαγειρέματος καυσόξυλα (Καραποστόλης 1983 σελ. 122), μόνο 19.7%είχαν ηλεκτρικό φως! (όπ.π. 123), ενώ τρεχούμενο νερό μόνο 10.9%. Μόνο 0.8 % διέθετε ιδιαίτεροαποχωρητήριο με αποχέτευση!, ενώ το 97 % διέθετε εκτός σπιτιού.

Ακόμα και το 1974 η εικόνα παρέμενε ζοφερή. Το ποσοστό κατοικιών χωρίς αποχωρητήριο αν και είχε μειωθείπαρέμενε 75.1 % !, ενώ δεν είχε λουτρό ακόμη το 86.1%. Τέλος ακόμη και το 1974, 40.2% των αγροτικώννοικοκυριών δεν διέθετε κανένα διαρκές καταναλωτικό αγαθό (τηλέφωνο, ηλεκτρικό ψυγείο, πλυντήριο,τηλεόραση, αυτοκίνητο

3.9. Καπιταλιστική «ανάπτυξη» και εξαθλίωση μετανάστευση.

Ο ελληνικός καπιταλισμός μπαίνει από τις αρχές της δεκαετίας του '60 στη φάση της ραγδαίας ανάπτυξης του.Οι ρυθμοί της καπιταλιστικής συσσώρευσης που σημειώνονται είναι από τους υψηλότερους στον κόσμο. Ενδεικτικά παραθέτουμε τον παρακάτω πίνακα που αφορά τις χώρες της ΕΟΚ.

Συνεπάγεται όμως αυτή η διαδικασία καπιταλιστικής ανάπτυξης στη δεκαετία του '60 και άνοδο του βιοτικούεπιπέδου των μαζών, εξάλειψη των φαινομένων της μαζικής εξαθλίωσης που περιγράψαμε συνοπτικάπροηγουμένως; Όποιος διατηρεί την ελάχιστη σχέση με την ελληνική κοινωνία της εποχής δεν μπορεί να τοισχυριστεί σοβαρά.

Και στη δεκαετία του '60, και παρά το γεγονός ότι η καπιταλιστική συσσώρευση έχει αρχίσει, η φτώχεια και ηεξαθλίωση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού όχι μόνο της υπαίθρου αλλά και των πόλεων εξακολουθούν να



διατηρούνται. Το βιοτικό επίπεδο των μαζών δεν έχει καλυτερεύσει. Την καπιταλιστική συσσώρευση δεν ακολούθησε μια άνοδος του βιοτικού επιπέδου των μαζών άρα και των εισοδημάτων. Όπως είχε πει και ο Γ.Παπανδρέου: «Οι αριθμοί ευημερούν και οι άνθρωποι δυστυχούν.»

Τι άλλο άραγε μπορεί να σημαίνει αυτή η τεράστια κοινωνική κίνηση που σημειώθηκε με τη μεταπολεμική μετανάστευση, παρά τη διατήρηση της φτώχειας και της αθλιότητας;

Υπολογίζεται ενδεικτικά ότι στη 20ετία 1950-1970, 650.000 άτομα («καθαρή μετανάστευση»), κατά βάσηπρολεταριοποιημένοι εργάτες και αγρότες εγκατέλειψαν τη χώρα (Πουλοπούλου 1968, σελ. 59). Πρόκειται αναμφίβολα για μια τεράστια κοινωνική κίνηση. Αν συνοπολογίσουμε μόνιμους (1,2 εκατ.) και προσωρινούς (1,2εκατ.) μετανάστες, τότε συνολικά η κίνηση αυτή αφορά περίπου 2,4 εκατ. ανθρώπους, το 1 4 της ελληνικήςκοινωνίας. (Πουλοπούλου 1968, σελ. 47)

Είναι γνωστό από το Μαρξ1 '' ότι καπιταλιστική ανάπτυξη και εξαθλίωση όχι μόνο δεν είναι αντίθετα πράγματα αλλά το δεύτερο είναι προϋπόθεση του πρώτου. Η ύπαρξη ενός μεγάλου εφεδρικού στρατού σελανθάνουσα, στάσιμη ή ρευστή μορφή, που ζει σε άθλιες συνθήκες, είναι ευνοϊκός όρος για την αξιοποίηση του κεφαλαίου. Είναι επίσης γνωστές οι αναλύσεις της ελληνικής περίπτωσης πάνω σ' αυτό το πρόβλημα.: "

Έτσι εξηγείται, πως είναι δυνατόν η περίοδος 1960-1965 και συμβολικά το ίδιο το 1965, να είναι για την Ελλάδαταυτόχρονα έτος υψηλότατης «οικονομικής» ανάπτυξης αλλά και μετανάστευσης (πίνακες 9, 10).



Ο Δημήτρης Χαραλάμπης συγχέοντας την καπιταλιστική ανάπτυξη με μια γενικευμένη ευημερία, θαδιατυπώσει την παρακάτω φράση: «(...) αντίθετα με τους φόβους της αστικής εξουσίας, ήδη στη δεκαετία του'50 και πολύ περισσότερο στη δεκαετία του '60 οι κοινωνικές σχέσεις χάνουν τον ενεργό αντιθετικό τουςχαρακτήρα και η ταξική αντιπαράθεση περιθωριοποιείται και πάλι (sic !!). Ο πολιτικός καταναγκασμός δενήταν ο μόνος λόγος για την ανενέργεια της ταξικής αντίθεσης, αν και ας μην ξεχνάμε, ότι ο φόβος, που γεννάτον οππουρτουνισμό, αποτελεί τη βάση κάθε εξουσίας. Η οικονομική ανάπτυξη, σε βαθμό άγνωστο μέχρι τότε, κυρίως από το 1961-63 και έπειτα, αποτέλεσε τη δεύτερη υποδομή της ταξικής εξουσίας. Εκφραζόμενες μέσααπό την αστική ιδεολογία οι κυριαρχούμενες τάξεις δεν απείλησαν ποτέ μετά τον εμφύλιο την ταξική εξουσίασε όλα τα επίπεδα ιδεολογικό, πολιτικό, οικονομικό, η κοινωνική συναίνεση ήταν και είναι πραγματικότητα»(Χαραλάμπης 1985, σελ. 186).

Υπάρχει σίγουρα χάος ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία του '50 και του '60 και σ' αυτήν την ιδεολογικήαναπαράσταση της! θα παρατηρούσαμε κατ' αρχήν στην άποψη αυτή ότι τα αποτελέσματα της καπιταλιστικήςανάπτυξης πάνω στη σχετική άνοδο του βιοτικού επιπέδου των μαζών έχουν επιπτώσεις πάντα σ' έναμακροπρόθεσμο στάδιο.

Η (σχετική) άνοδος δηλαδή του βιοτικού επιπέδου δεν γίνεται αυτομάτως και πολύ περισσότερο δεν συνιστάπαράγοντα «άμεσης» ιδεολογικοπολιτικής ενσωμάτωσης των κυριαρχούμενοι τάξεων. Η καπιταλιστικήανάπτυξη που άρχισε το 196162 δεν μπορεί δυο τρία χρόνια μετά (δηλαδή το '65) να έχει εξασφαλίσει τη συναίνεση! Πρόκειται αναμφίβολα για μια σχηματική αντίληψη που διακρίνεται για τη μηχανιστικήαντανάκλαση που αποδίδει στην καπιταλιστική ανάπτυξη.

Από την άλλη μεριά πιστός στην ανάλυση του σύμφωνα με την οποία οι μάζες είναι διαρκώς ενσωματωμένεςκαι συναινούν προς την αστική εξουσία (παρεμπιπτόντως. είναι κοινή διαπίστωση σ' όλους τους μελετητές ήκρίση ιδεολογικής νομιμοποίησης της αστικής εξουσίας μετεμφυλιακά, κάτι που σε άλλο μέρος του βιβλίου τουαναγνωρίζει και ο Δ.Χ. και αποτελεί μια επιπλέον αντίφαση του), ο ΔΧ πολύ απλά. .. παρακάμπτει το«ξεροκέφαλο» γεγονός ότι στη δεκαετία του '60 εξαιτίας της τρομερής αυτής εξαθλίωσης, και όταν τοιδεολογικό και πολιτικό κλίμα το επιτρέπει, ξεσπάνε έντονοι κοινωνικοί αγώνες που παίρνουν μάλισταπρωτόγνωρες μορφές. Πράγματι, πουθενά στην μελέτη του Δ.Χ. δεν υπάρχει ανάλυση των κοινωνικών αγώνωντης προδικτατορικής περιόδου. Αποκαλύπτεται έτσι εδώ μια βασική πλευρά της ανάλυσης του, ο πολιτικισμός.Οι αντιθέσεις στο εσωτερικό του κράτους και στην πολιτική σκηνή αναλύονται, όπως είπαμε και πριν, ερήμηντης πάλης των τάξεων, της (ιδεολογικής, πολιτικής, κοινωνικής) κίνησης των μαζών. Η ανάλυση αυτή είναιφανερό ότι στέκεται στο κενό (εδώ) θα επανέλθουμε).

Και όμως η περίοδος 1962-1965 είναι για την Ελλάδα περίοδος πρωτοφανούς έκρηξης των κοινωνικώνκινημάτων, που δεν υπολείπεται από την αντίστοιχη της Δ. Ευρώπης. Ας παρακολουθήσουμε όμως πιο κοντάαυτή την έκρηξη και την προϊστορία της.

4. Η κινητικότητα των μαζών

4.1 Οι κοινωνικοί αγώνες μετά τον εμφύλιο

«Η εξέγερση του λαού δεν ήταν τυχαίο φαινόμενο. Το κοινωνικό αδιέξοδο ωρίμαζε από καιρό. Ο μηχανισμόςλειτουργίας του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού και της αμερικανοκρατίας στην Ελλάδα αυξάνονταςαδιάκοπα την καταπιεστικότητα και σε βάρος των προλεταρίων και της φτωχολογιάς του χωριού και της πόληςκαι παράλληλα στριμώχνοντας την ταξική πάλη στα ασφυκτικά περιθώρια του αυθορμητισμού, δεν μπορούσενα κάνει τίποτα άλλο παρά να οδηγεί τις μάζες από τη χρόνια απάθεια στην απρόσμενη εξέγερση. Δεχρειάστηκαν παρά μερικές μονάχα ώρες, μετά από το ξέσπασμα της κρίσης στους κόλπους τουκοινοβουλευτισμού (...) για να ξεσπάσει ο εργαζόμενος λαός. (...) Και η συσσωρευμένη οργή των μαζών, έβγαινεμε όλη της την ορμητικότητα στην επιφάνεια.» (Ψυρούκης, 1976, σελ. 356).



Η έκρηξη του '65 είναι ακατανόητη για όποιον δεν πάρει υπ' όψη του τη βασική τομή του ελληνικούκοινωνικού σχηματισμού, την ΕΑΜική επανάσταση και τη συντριβή της. Με αυτό το στοιχείο σαν «κόκκινονήμα», ας παρακολουθήσουμε συνοπτικά τους κοινωνικούς αγώνες που διεξάγονται στον κοινωνικόσχηματισμό μετά τον εμφύλιο, θα χρησιμοποιήσουμε γι' αυτό μια περιοδολόγηση που εκθέτουμε αλλούαναλυτικά.:ι

Στην πρώτη περίοδο μετά τον εμφύλιο (1949-1958), η κινητικότητα των μαζών εμφανίζεται χαμηλή. Οικοινωνικοί αγώνες είναι ουσιαστικά ανύπαρκτοι παρά τη βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση, την εξαθλίωσητων μαζών. Η ήττα έχει αποδιοργανώσει και εξουθενώσει το μπλοκ των λαϊκών δυνάμεων (Καράς 1973).

Όποιοι κοινωνικοί αγώνες εμφανίζονταν αυτή την περίοδο, είναι αγώνες για τη δημοκρατία, την κατάργηση τηςέκτακτης νομοθεσίας, τη γενική αμνηστία, την υπεράσπιση δημοκρατικών δικαιωμάτων, το Κυπριακό, τηνεκπαίδευση (αναλυτικά όπ. π., υπ. 21). Η ανάπτυξη των αγώνων αυτών που θα βοηθηθούν σημαντικά από τηδημιουργία και την ανάπτυξη της ΕΔΑ. ιδιαίτερα από το 1954-1956 κι ύστερα, θα αποτελέσει το πεδίοσταδιακής ανασύνταξης του ηττημένου ΕΑΜικού μπλοκ, το σκαλοπάτι που θα προετοιμάσει την κατακόρυφηάνοδο των κοινωνικών αγώνων της δεκαετίας του '60.

Οι αγώνες για τον εκδημοκρατισμό, το Κυπριακό, την εκπαίδευση κλπ. είχαν ταξικό χαρακτήρα, κάτι πουσυχνά παραγνωρίζεται. Δεν είναι μόνο η «μεταμφίεση» του ταξικού αγώνα. Είναι η μόνη δυνατή συγκεκριμένημορφή που μπορούσαν να λάβουν στη δεδομένη συγκυρία, λόγω της νίκης της αστικής τάξης στον εμφύλιοπόλεμο (αντεπαναστατική περίοδος) και της επιβολής της «έκτακτης» μορφής του μετεμφυλιακού κράτους.

Έτσι η ανασύνταξη του ηττημένου ΕΑΜικού μπλοκ που θα καταγραφεί στην «ξαφνική» άνοδο της ΕΔΑ στο25% το 1958 δεν είναι αποτέλεσμα ανάπτυξης σημαντικών κοινωνικών αγώνων. Αν και στο εκλογικόαποτέλεσμα δεν συμπυκνώνεται η δράση μαζικών κινημάτων αλλά η κοινοβουλευτική ανασύνταξη τουΕΑΜικού μπλοκ, εντούτοις, το αποτέλεσμα έχει τη δική του δυναμική, θα αποτελέσει αφετηρία για τη ραγδαία ριζοσπαστικοποίηση των μαζών στην αυγή της δεκαετίας του '60. Η περίοδος 1958 -1961 είναι λοιπόνμεταβατική, ενώ το 1960 είναι χρόνος κοινωνικής αναταραχής. Τέλη του '60 (ορόσημο η 1η Δεκέμβρη 1960 και η αιματηρή σύγκρουση με την αστυνομία) εισβάλλει ορμητικά στο πολιτικό προσκήνιο ένα νέο προλεταριακόυποκείμενο, οι οικοδόμοι, δύναμη κρούσης και ραχοκοκαλιά του εργατικού κινήματος που αναπτύσσεται μετάτο '60. Περισσότερο από κάθε άλλο κομμάτι του θα βρεθούν στην πρωτοπορία των αγώνων και της βίαιηςσύγκρουσης με το αστικό κράτος (Καραμπελιάς 1985).

Οι εκλογές του '61 («βίας και νοθείας») πέτυχαν το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιδίωκαν. Αντί νααποτελέσουν απάντηση στην (κοινοβουλευτική) ανασύνταξη του ΕΑΜικού μπλοκ διαμέσου της ΕΔΑ (το 1985),απονομιμοποίησαν τη Δεξιά και το κράτος. Έγιναν το σημείο πυροδότησης των κοινωνικών αγώνων στηδεκαετία του '60 και της όξυνσης της ταξικής πάλης (περίοδοι 1962-1965 και 1965-1967), (Βλ. όπ.π.).

Μπαίνουμε λοιπόν στην τρίτη και σημαντικότερη περίοδο των κοινωνικών αγώνων μετά τον εμφύλιο πόλεμοπου θα χαρακτηριστεί από πρωτοφανή ένταση και έκρηξη. Οι αγώνες αυτοί θα οδηγήσουν στην επαναστατική κατάσταση των Ιουλιανών.

Η περίοδος που ακολουθεί τις βουλευτικές εκλογές του 1961, ουσιαστικά από το 1962 και μετά, είναι περίοδοςκατακόρυφης όξυνσης της ταξικής πάλης.

Το εργατικό κίνημα

Το 1962 παρατηρείται διπλασιασμός των απεργιών και των απεργών (πίνακας 11 διαγράμματα 2, 3, 4) καθώςκαι πολιτικοποίηση τους (σημαντική άνοδος των αγώνων εμφανίζεται στη βιομηχανία, και την ενέργεια.Διαγράμματα 5, 6). Ενώ το 1961 μόνο 12.6% περίπου των απεργιών και περίπου 1% των απεργούν έχουναιτήματα συνδικαλιστικά και δημοκρατικών ελευθεριών, το 1962, οι απεργίες με αντίστοιχα αιτήματα



συνδικαλιστικά και δημοκρατικών ελευθεριών, φτάνουν στο 24% και οι απεργοί το 17% (πίνακας 12).



Οι μαζικοί εργατικοί αγώνες του 1962-1963 (το 1963, οι χαμένες ώρες εργασίας διπλασιάζονται διάγραμμα 4),εγκαινιάζουν μια νέα επιθετική περίοδο του εργατικού κινήματος. Είναι αγώνες για αυξήσεις, γιασυνδικαλιστικά και πολιτικά δικαιώματα. Παράλληλα το συνδικαλιστικό κίνημα ενοποιείται οργανωτικά με την συγκρότηση των ΣΕΟ που ουσιαστικά ξεπερνάει την κρατική ΓΣΕΕ."

Στην έκρηξη αυτών των μαζικών αγώνων καθοριστικό ρόλο έπαιξαν οι μαζικές κινητοποιήσεις του«Ανένδοτου» αλλά κυρίως το αγωνιστικό συνολικό πολιτικό κλίμα που διαμόρφωσε σ' όλη την Ελλάδα. ΟΑνένδοτος είχε ένα βασικό πολιτικό αποτέλεσμα: δημιούργησε μια αγωνιστική ενότητα των κινητοποιημένωνμαζών στη βάση, πέρα από τη διαφορετική τους πολιτική εκπροσώπηση (Λιναρδάτος 1988α, Μευνώ 1965).Όπως λέει και ο Ν. Καράς «αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι οι δημοκρατικές δυνάμεις, δηλαδή και ηΈνωση Κέντρου και η ΕΔΑ, βρέθηκαν στην από δω μεριά του οδοφράγματος και η ενότητα των μαζών πουπραγματοποιήθηκε στη βάση ήταν μια μεγάλη κατάκτηση». (Καράς 1973, XXI).

Τομή στην ανάπτυξη των κοινωνικών αγώνων θεωρείται η κηδεία Λαμπράκη (Μάιος 1963). Πρόκειται για τημεγαλύτερη κοινωνική κινητοποίηση της μεταπολεμικής περιόδου στην οποία πήραν μέρος 500.000-700.000λαού.23

Οι μαζικοί αγώνες της περιόδου 1962-63 θα οδηγήσουν στην ανατροπή του Καραμανλή και της ΕΡΕ στιςεκλογές του Νοεμβρίου 1963 και του Φεβρουαρίου 1964. «Το νέο πολιτικό κλίμα γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στην ύπαιθρο, όπου τα προηγούμενα από το 1963 χρόνια της μετεμφυλιακής περιόδου ήταν δύσκολο να διαδόσειςακόμα και μετριοπαθείς εφημερίδες του Κέντρου και της Δεξιάς. Η απελευθέρωση αυτή από την πίεση του αστυνομικού κράτους καθώς και οι παροχές προς τους αγρότες που έκανε η πρώτη κυβέρνηση Παπανδρέουεξηγούν τη μεγάλη μετατόπιση ψήφων από τη Δεξιά προς το Κέντρο που θα παρουσιαστεί ιδιαίτερα στιςεπαρχίες (...) ανάμεσα στο Νοέμβρη του 1963 και το Φλεβάρη του 1964 υποχώρησε ακόμη περισσότερο η φοβίακαι η αστυνομοκρατία στην ύπαιθρο (...)» (Λιναρδάτος 198βα, σελ. 339 κε)

Η ΕΚ νικήτρια των εκλογών, θα εξασφαλίσει τη συναίνεση των λαϊκών μαζών μόνο για 3 μήνες. Είναι αποκαλυπτική η σύγκριση των στοιχείων που αφορούν τις απεργίες κατά τρίμηνο του 1964 με τα αντίστοιχα του1963.



Ενώ το Ιο τρίμηνο του 1963 σημειώνονται 56 απεργίες (184.700 απεργοί), το Ιο τρίμηνο του 1964 (περίοδος τωνεκλογών) σημειώνονται 40 απεργίες (μόνο 18.500 απεργοί). Η σύγκριση για το 2ο τρίμηνο είναι τελείως διαφορετική. Στο 2ο τρίμηνο του 1963 σημειώνονται 40 απεργίες (311.200 απεργοί) ενώ το 1964 οι απεργίες του2ου τρίμηνου φτάνουν τις 100 (υπερδιπλάσιες από το Ιο τρίμηνο του) και οι απεργοί τις 420.000 δηλαδή αυξάνονται κατά 23 φορές (!) σε σχέση με το πρώτο τρίμηνο (βλ. πίνακα 13).

Η λαϊκή νίκη των εκλογών '64 πυροδοτεί μια πρωτοφανέρωτη δυναμική των κοινωνικών αγώνων.

Οι απεργίες του 1964 εκτός από τη μεγάλη ανάπτυξη τους, εμφανίζουν δύο "ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:

1) Αυξάνει σημαντικά το ποσοστό συμμετοχής των εργοστασιακών εργατών που εισβάλλουν παράλληλα μετους οικοδόμους στο πολιτικό προσκήνιο. 40% των απεργών του '64 είναι εργαζόμενοι σε βιομηχανικέςεπιχειρήσεις. (Πίνακας 14,. Η θεαματική άνοδος των απεργιών των βιομηχανικών εργατών απεικονίζεταικαθαρά στο διάγραμμα 5).

Ορόσημο στους αγώνες του βιομηχανικού προλεταριάτου η ανάπτυξη των οποίων είναι σταθερή, αποτελούν ταγεγονότα του Λαυρίου, τον Ιούλιο του 1964. Περισσότεροι από 400 εργάτες και εργάτριες, κλωστοϋφαντουργοίτου εργοστασίου Καρέλα, πραγματοποιούν κατάληψη, και υπερασπίζονται το εργοστάσιο όταν η χωροφυλακήεισβάλλει σ' αυτό γενικεύοντας τη σύγκρουση σ' ολόκληρη την περιοχή. (Λιναρδάτος 1986, σελ. 28-29, Στεφανάτος 1966)



Ο Φακιολάς (1978) υπολογίζει τις απεργίες, από 11 μέρες και πάνω, ως εξής: 1962: 8, 1963: 25, 1964: 30 (4>51μέρες!), 1965: 29 (1>51 μέρες), 1966: 47 (1>51 μέρες), (Πίνακας 4).

2) Αυξάνει τόσο η ένταση όσο και η διάρκεια τους. Οι απεργίες μεγάλης διάρκειας είναι η κυρίαρχη μορφή(«άγριες απεργίες»). (Βλ. πίνακα 15) Η σκλήρυνση της ταξικής πάλης των εργαζομένων ήταν η απάντηση τουςστις υπαναχωρήσεις της κυβέρνησης της ΕΚ από τις προεκλογικές και προγραμματικές υποσχέσεις της προςτους εργαζομένους, στην ακόμα μεγαλύτερη σκλήρυνση της εργοδοσίας απέναντι στις εργατικές διεκδικήσειςκαι στην αντεπίθεση της Δεξιάς με την κινδυνολογία του «κομμουνιστικού κινδύνου» που ξεκίνησε μετά τοπρώτο σοκ της εκλογικής ήττας της ΕΡΕ (Στεφανάτος 1966)24.

Είναι ενδεικτικό ότι το 1964, 9,5% των απεργιών που γίνονται έχουν σαν αίτημα α) την επαναπρόσληψηαπολυμένων. Στην περίοδο 19621965, το ποσοστό του '64 είναι το υψηλότερο (1962: 7.1, 1963: 8.8, 1964: 9.5, 1965:5.7, 1966: 2.95) Αλλά και 6) λόγους αλληλεγγύης (1962: 7.1, 1963: 7.45, 1964: 9.8, 1965: 6.7, 1966: 5.6)(Φακιολάς 1978, πίνακας 3).

Η αποτελεσματικότητα της ταξικής σύγκρουσης διακρίνεται και στον τρόπο «λύσης» των απεργιών. Ενώ το1962 μόνο 33 απεργίες θα λυθούν με απ" ευθείας διαπραγμάτευση μεταξύ εργοδοτών εργαζομένων, και το 1963μόνο 25, το 1964 φτάνουν στις 68, σχεδόν τριπλασιάζονται. (Το 1965 είναι 49 και το 1966 31). (όπ.π. πίνακας6). Σαν ποσοστό τώρα («τρόπου λύσης» της απεργίας) στο σύνολο των απεργιών, αν εξαιρέσει κανείς το 1962 (γιατί το επίπεδο του απεργιακού κινήματος είναι ακόμη χαμηλό σε σχέση με το 6466) είναι πάλι το υψηλότερο:1962: 181, 1963: 11.0, 1964: 17.0, 1965: 11.3,, 1966: 5.0.

Σ' ολόκληρη την προδικτατορική περίοδο το συνδικαλιστικό κίνημα αναπτύσσεται σημαντικά και σε τομείς πουέχουν άμεση ή έμμεση σχέση με το κράτος: τραπεζικοί, καθηγητές, ταχυδρομικοί, μεταφορές και ηλεκτρισμός(διαγράμματα 6, 7) Ο κλάδος των μεταφορών, τηλεπικοινωνιών και ηλεκτρισμού, προπορεύεται σε αριθμόαπεργιών σ' όλη τη δεκαετία 19561965. «(...) διακρίνεται για τις γερές και μαζικές συνδικαλιστικές οργανώσειςτου και για τη συνεπή ηγεσία που έχουν μια σειρά συνδικάτα του, όπως π.χ. η Ομοσπονδία Ηλεκτρισμού»(Στεφανάτος 1966). Η περίοδος αυτή δηλαδή αποτελεί την προϊστορία του κινήματος της Κοινής Ωφέλειας πουθα αποτελέσει στη μεταπολίτευση βασική συνισταμένη του λαϊκού κινήματος.

Σ' αυτόν το χώρο θα συγκροτήσει βασικά και το Κέντρο τη συνδικαλιστική του παράταξη, την «Δημοκρατική Συνδικαλιστική Αλλαγή», ιδιαίτερα ισχυρή στα σωματεία των τραπεζοϋπαλλήλων, με βασικούς ηγέτες τους Ν.Παπαγεωργίου, Ι. Αλευρά, Παπαϊωάννου και Βιτώρη (Μεϋνώ, 1974, 183) Είναι ενδιαφέρον ότι η ανάπτυξη τωναγώνων στους κλάδους αυτούς (Μεταφορές Επικοινωνίες, Τράπεζες, κρατικές υπηρεσίες) γίνεται μετά ταΙουλιανό, το 1966 (διαγράμματα 6, 7) με αποτέλεσμα το ειδικό βάρος τους στο συνολικό απεργιακό κίνημα νααυξάνει σημαντικά. Αντίθετα, στους κλάδους της βιομηχανίας και των κατασκευών παρουσιάζεται σχετικήκάμψη (διάγραμμα 3). Φαίνεται πως τα Ιουλιανό ριζοσπαστικοποιούν περισσότερο αυτές τις κατηγορίες τωνεργαζομένων που εισβάλλουν ορμητικά στο προσκήνιο. Από την άλλη οι βιομηχανικοί εργάτες και οι οικοδόμοι,τα βασικά κοινωνικά υποκείμενα (μαζί με τη νεολαία) των Ιουλιανών, δείχνουν σημεία «κόπωσης». Έτσι ηκλαδική διόρθωση των χαμένων ωρών του 1966 είναι αισθητά διαφορετική από αυτή των 196465 (πίνακας 14).Κάτι ανάλογο, με μικρότερη κλίμακα βέβαια, συνέβη και στη μεταπολίτευση με την εισβολή και απόσυρση τουεργοστασιακού κινήματος 197577. Τη δυναμική του αποτελέσματος μιας αυθεντικής κοινωνικής σύγκρουσης,όπως είναι γνωστό, πολλές φορές τη διαχειρίζονται άλλοι και όχι οι πρωταγωνιστές της.

Οι αγροτικές κινητοποιήσεις.

Ιδιαίτερη ανάπτυξη εμφανίζουν και οι αγροτικές κινητοποιήσεις, που παίρνουν το χαρακτήρα βίαιουξεσηκωμού και είναι όλο και πιο συχνά αιματηρές, για τις χαμηλές τιμές των αγροτικών προϊόντων, τα χρέηκλπ.2

Η ελληνική ύπαιθρος γνωρίζει για πρώτη φορά νέες μορφές κινητοποίησης: την εισβολή των τρακτέρ στα



κέντρα των πόλεων, τη μη παράδοση των αγροτικών προϊόντων.

Σ' ολόκληρη την περίοδο οι αγροτικές κινητοποιήσεις εμφανίζουν ανοδική πορεία, και αρκετές φορές στην περίοδο 1964-66 σημειώνονται βίαιες εκρήξεις (π.χ. τα γεγονότα στη Θεσσαλονίκη, στην Κρήτη, στην Άρτακλπ.)

«Στις κινητοποιήσεις των τελευταίων χρόνων παρουσιάζεται μια μεγαλύτερη ποικιλία μορφών πάλης. Δίπλαστις συγκεντρώσεις, τα συλλαλητήρια, τα συνέδρια κλπ., εμφανίζονται μορφές πάλης όπως οι αγροτικές«απεργίες» ολόκληρων περιοχών, οι κάθοδοι στις δημοσιές και η κατάληψη τους, οι πορείες και κάθοδοι σεπόλεις, το μαζικό κάψιμο ή η καταστροφή προϊόντων στη δημοσιά ή στις πόλεις, το σταμάτημα τραίνων, οικαταλήψεις κτημάτων κλπ. Μαζικότερο χαρακτήρα πήρε τα τελευταία δύο χρόνια και η ίδια η προετοιμασίατων αγώνων». (Στρίγκος 1964, σελ. 41)

Παρά τη δυναμική των αγροτικών αγώνων, όμως δεν μπορούμε να μιλήσουμε ουσιαστικά για συγκροτημένοκαι διαρθρωμένο αγροτικό κίνημα στην προδικτατορική περίοδο (όπως άλλωστε και στη μεταπολιτευτική). Οι αγώνες παραμένουν κατακερματισμένοι, δεν ενοποιούνται ούτε κλιμακώνονται, πολύ περισσότερο δενσυναρθρώνονται με τ' άλλα κοινωνικά κινήματα της περιόδου (εργατικό, νεολαιίστικο). Μετά τον εμφύλιο, το ζήτημα της εργατοαγροτικής συμμαχίας δεν θα ξανατεθεί από την Αριστερά.

Ανεξάρτητα όμως απ' αυτό, η ανάπτυξη των αγροτικών κινητοποιήσεων και η σύγκρουση με το κράτος,οδηγεί σε διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης των αγροτών με το μπλοκ της Δεξιάς. Αυτή η διεργασία θααντανακλασθεί στο εκλογικό αποτέλεσμα των βουλευτικών εκλογών του 1963 και του 1964. (Λιναρδάτος 198βασελ. 173 - Νικολακόπουλος 1985)

Στην περίοδο μετά τα Ιουλιανό, οι οικονομικοί αγώνες της αγροτιάς «σημειώνουν τη μεγαλύτερη άνοδομεταπολεμικά, αγκαλιάζοντας όλους τους κλάδους των παραγωγών και με συμμετοχή 400.000 αγροτών στιςπολύμορφες κινητοποιήσεις, με ξεχωριστής σημασίας την πάλη των καπνοπαραγωγών και σιτοπαραγωγώνΘεσσαλονίκης στις 10 Ιούλη 1966 που δέχθηκε τη δολοφονική επίθεση της χωροφυλακής με όπλα καιχειροβομβίδες με αποτέλεσμα να τραυματιστούν 150 αγρότες». (Διάλογος, 1972, σελ. 92).

Το κίνημα της νεολαίας

Στην περίοδο που εγκαινιάζεται μετά τις εκλογές του '61, και μέσα στο συνολικό κλίμα των μαζικών αγώνωντου «Ανένδοτου» το κίνημα της Νεολαίας προσλαμβάνει ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις. Το 1962 αποτελεί τομήστην ανάπτυξη του φοιτητικού κινήματος. «Στα Πανεπιστήμια η κατάσταση ανατρέπεται: Τα ΔιοικητικάΣυμβούλια των Συλλόγων, που κυριαρχούνταν μέχρι τότε από την ΕΚΟΦ, περνάνε στα χέρια των δημοκρατικών φοιτητών. Το εκπαιδευτικό πρόβλημα γίνεται αντικείμενο πολιτικών αγώνων και εγκαινιάζει τιςμεγάλες κινητοποιήσεις του 15% και του 114.

Την Άνοιξη του 1962, η βίαιη εισβολή της Αστυνομίας στους Πανεπιστημιακούς χώρους παραβιάζοντας τοακαδημαϊκό άσυλο, δημιουργεί το κίνημα του «114» (Μαρτέν 1984, σελ. 3031).

Τους τελευταίους μήνες του '62 και στις αρχές του '63 αρχίζουν οι κινητοποιήσεις για το 15%. Οι αγώνες αυτοίανθούν παράλληλα με τις πρώτες κινήσεις για την Ειρήνη, τον αφοπλισμό, τις ξένες βάσεις στην Ελλάδα. ΤονΑπρίλη του '63 ιδρύεται η Ε.Φ.Ε.Ε., στο Δ' Πανσπουδαστικό Συνέδριο. Ένα μήνα μετά, η δολοφονία του Γρ.Λαμπράκη θα γίνει αφορμή για την πρωτοφανή κορύφωση του νεολαιίστικου κινήματος. Το κίνημα αυτό θαβρει την έκφραση του στην ίδρυση της Δημοκρατικής Κίνησης Νέων «Γρηγόρης Λαμπράκης» η οποία ταχύταταθα εξαπλωθεί σ' όλη την Ελλάδα με διαδικασίες αυθόρμητης συνεύρεσης. (Μαρτέν 1984). Οι Λαμπράκηδες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και οργάνωση του νεολαιίστικου κινήματος βοηθώντας στο σπάσιμοτης τρομοκρατίας στην ύπαιθρο και πρωτοστατώντας στις κινητοποιήσεις των Ιουλιανών Η κάμψη του νεολαιίστικου κινήματος από το 1966 και μετά (εκτός από μεμονωμένες φοιτητικές εκρήξεις όπως τον Φλεβάρη



του '66 και τον Απρίλη του '67) θα συνοδεύσει την συνολική ύφεση του λαϊκού κινήματος στην περίοδο αυτή.

Ιουλιανά: Η έκρηξη των κοινωνικών αντιθέσεων

Η δυναμική των κοινωνικών αγώνων που ξετυλίγονται στην ελληνική κοινωνία μετά το '62 θα βρει τηναποκορύφωση τους το 1965, στα Ιουλιανό.

Οι μαζικοί λαϊκοί αγώνες του διμήνου Ιουλίου Αυγούστου '65 για την ανατροπή του μοναρχικούπραξικοπήματος είναι πρωτοφανείς.26 Στο διάστημα των 40 ημερών μετά το πραξικόπημα πραγματοποιούνται400 λαϊκές συγκεντρώσεις σε ανοιχτό χώρο (!).:7 Δυο από αυτές, η κάθοδος του Παπανδρέου από το Καστρίκαι η κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα είναι της τάξης των εκατοντάδων χιλιάδων. Όπως σημειώνει ο Γ. Κάτρης:«Ο ρυθμός δέκα μεγάλων λαϊκών κινητοποιήσεων κάθε μέρα δεν νομίζω ότι έχει προηγούμενο στην ελληνικήιστορία».

Οι αγώνες αυτοί έχουν πολιτικοποιηθεί κατακόρυφα. Υπολογίζεται ότι κατά το 1965 το 30,95% των απεργιώνκαι το 76,02% των απεργών έχουν πολιτικά αιτήματα (υπεράσπιση συνταγματικής τάξης και δημοκρατίας,ανατροπή παλατιανού πραξικοπήματος) (πίνακας 12).

Για πρώτη φορά από το 1946 πραγματοποιείται πανεργατική πολιτική απεργία (Νεφελούδης 1965α, 1966βΛιναρδάτος 1986β, σελ. 151 Στεφανάτος 1965, Λιβιεράτος 1985, σελ. 2830).

Η απεργία αυτή αποτελεί τομή στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, εγγράφεται υλικά για πρώτηφορά μετά το ΕΑΜ σαν στοιχείο της επαναστατικής σοσιαλιστικής στρατηγικής για την ελληνική κοινωνία.

«Η γενική πολιτική απεργία είναι η ανώτερη μορφή της απεργιακής πάλης του προλεταριάτου. Με τησυμμετοχή και συμπαράσταση σ' αυτήν των άλλων στρωμάτων του πληθυσμού αποχτά πανεθνικό χαρακτήρα. (...)

Μια γενική πολιτική απεργία μπορεί να κηρυχθεί και να πετύχει μόνο σε συνθήκες οξυμένης πολιτικής κρίσης,όταν κορυφώνεται και παίρνει παλλαϊκό χαρακτήρα η αντίθεση μεταξύ εξουσίας και λαϊκών συμφερόντων.Και η επιτυχία της γενικής πολιτικής απεργίας της 27 Ιούλη δείχνει πως δημιουργήθηκε, ενάντια στο παλατιανόπραξικόπημα, παλλαϊκή αντίθεση». (Στεφανάτος, 1965, 1966).

Στην γενική απεργία της 27 Ιουλίου πήραν μέρος συνολικά περίπου 350.000 εργαζόμενοι.

«...αυθόρμητα, μέσα στα εργοστάσια, στις γειτονιές, έγινε μια τεράστια προετοιμασία. Ο ένας με τον άλλον,αυτοσχέδιες επιτροπές σχηματίζονται, απεργιακές φρουρές της στιγμής δημιουργούνται από αυτούς πουβαδίζουν στους δρόμους, από άγνωστους μεταξύ τους εργάτες και η απεργία παίρνει σάρκα και οστά».(Λιβιεράτος, 28).

Η δυναμική της πρωτόγνωρης λαϊκής έκρηξης που η Αριστερά και το Κέντρο θα φαλκιδεύσουν αντί να απελευθερώσουν, κάμπτεται σταδιακά μετά τα Ιουλιανό. Βέβαια το απεργιακό κύμα συνεχίζεται και αυξάνεικαι το 1966 (πίνακας 11 διαγράμματα)28, όχι όμως ο πολιτικός χαρακτήρας τους που ατονεί, ενώ όπως δείξαμεπροηγούμενα τροποποιείται και η κοινωνική διάρθρωση του (πίνακας 14).

Το πολιτικό κλίμα μετά τα Ιουλιανά πιστεύουμε ότι αποδίδει πιστά το παρακάτω απόσπασμα: «Η αυτόνομη πολιτική παρουσία των λαϊκών δυνάμεων ανακόπτεται: από τις λαοθάλασσες των Ιουλιανών περνάμε σεμικροσυγκεντρώσεις στα θέατρα, από τις θριαμβευτικές προελάσεις στις αιματηρές και απομονωμένεςσυγκρούσεις πρωτοπόρων τμημάτων, από κατήγοροι σε απολογούμενους, από αισιοδοξία, σ' ένα καταθλιπτικόερώτημα: θα γίνει η δικτατορία; Πότε; Ποιος» (Κράνης, 1972, 40).



Η προσμονή των εκλογών (Μάιος '67) και ο εφησυχασμός τον μαζών που καλλιεργήθηκε θα διευκολύνουν τηνεπιβολή της δικτατορίας.

Βλέπουμε λοιπόν σαν τελικό συμπέρασμα ότι η κινητικότητα των μαζών στο δίμηνο Ιουλίου Αυγούστου '65είναι πρωτοφανής για τη μετεμφυλιακή περίοδο αλλά και για τα διεθνή δεδομένα. Και το δεύτερο λοιπόνστοιχείο της «επαναστατικής κατάστασης» η υψηλή κινητικότητα των μαζών, είναι σαφέστατα διακριτό.

4.2. Τα Ιουλιανά μέσα στη διεθνή έκρηξη της δεκαετίας του '60

Η άνοδος των κοινωνικών αγώνων στην Ελλάδα μετά το 1960 δεν είναι άσχετη, αντίθετα εντάσσεται οργανικάκαι συντονίζεται με τον κύκλο των κοινωνικών αγώνων που θα αναπτυχθούν σ' όλες σχεδόν τις δυτικές καπιταλιστικές χώρες κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας και οι οποίοι θα οδηγήσουν στην παγκόσμιαεπαναστατική άνθηση του 1968.

Ολόκληρη η δεκαετία του '60 είναι «σπαρμένη» από εκρήξεις του κοινωνικού κινήματος σε κάθε χώρα. Ηταξική πάλη βέβαια κάθε κοινωνικού σχηματισμού έχει τους δικούς της μοναδικούς ιστορικούς προσδιορισμούς και ρυθμούς, ακολουθεί έναν ιδιαίτερο εθνικό κύκλο. Το καθοριστικό στοιχείο όμως από το 19681969 και μετά,είναι ο συντονισμός των εθνικών κύκλων, που δημιουργεί μια εντελώς νέα κατάσταση.

Σίγουρα το απεργιακό κίνημα κάθε χώρας δεν είναι ο αποκλειστικός παράγοντας της κοινωνικής έντασης γιααυτή τη χώρα, πολύ περισσότερο βέβαια δεν αρκεί για να χαρακτηρίσει μια κατάσταση επαναστατική. Είναιεντούτοις από τους βασικούς και ίσως ο μόνος που μπορεί να μελετηθεί συγκριτικά με διαθέσιμα στατιστικάστοιχεία. Μπορεί έτσι, να χρησιμεύσει σαν ισχυρή ένδειξη για τις διακυμάνσεις της κοινωνικής έντασης σε κάθεχώρα. Βάσει αυτών των στοιχείων θα διαγράψουμε, σε γενικές γραμμές, το ευρωπαϊκό κοινωνικό φόντο πουείναι αναγκαίο για έναν ακριβέστερο προσδιορισμό των Ιουλιανών.29

Η δεκαετία του '60 εγκαινιάζεται με τις μεγάλες απεργίες του Βελγίου. Το 1961 είναι χρονιά έκρηξης για τη Δανία και ισχυρού απεργιακού κύματος για τη Γαλλία και την Ιρλανδία. Το 1962 χρονιά έκρηξης για την Ιταλία(οι άγριες απεργίες του Τορίνο - ορόσημο και αφετηρία μιας ολόκληρης εποχής) και τη Μ. Βρετανία. Το 1963 για τη Δ. Γερμανία και τη Γαλλία, διατήρησης παράλληλα του απεργιακού κύματος σε Ιταλία και Ιρλανδία. Το1964 χρόνια έκρηξης για την Ιρλανδία



και υψηλού απεργιακού ρεύματος στην Ιταλία. Το 1965, εκτός από τα Ιουλιανό στην Ελλάδα, κοινωνικέςεκρήξεις θα σημειωθούν στη Δανία και στην Ιρλανδία, ενώ το απεργιακό κίνημα διατηρείται σε υψηλά επίπεδακαι στη Μ. Βρετανία. Στην Ισπανία φουντώνει το απεργιακό κίνημα και συγκροτούνται μέσα σ' αυτό οι«εργατικές επιτροπές» (Comisiones Obreros). To 1966 είναι επίσης χρονιά έκρηξης για την Ελλάδα αλλά και γιατην Ιρλανδία και το Βέλγιο, νέας άνθησης απεργιακού ρεύματος στην Ιταλία και τη Γαλλία (πίνακας 16).

Το δεύτερο κύμα των κοινωνικών εκρήξεων - συντονισμένων πλέον εθνικών κύκλων - που θα σημάνει το1968 (1968: Γαλλία, Ιταλία, Ιρλανδία. 1969: Ισπανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Μ. Βρετανία, 1970: Βέλγιο, Ισπανία,Ιρλανδία, Ιταλία, Ολλανδία, Μ.Βρετανία) και το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '70. η ελληνική κοινωνία δεν θατο ακολουθήσει. Στην Ελλάδα έχει εγκαθιδρυθεί στρατιωτική δικτατορία.. .

Μάλιστα, σε ένα γενικό επίπεδο, η ανάπτυξη των κοινωνικών αγώνων στην Ελλάδα είναι περισσότερο σταθερή συγκριτικά με το σύνολο των χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Κλιμακώνεται διαρκώς στην περίοδο1960-1966, ενώ συνολικά η ΕΟΚ μετά το ξέσπασμα του 1961-62, περνάει ύφεση μέχρι τη νέα πρωτοφανή έκρηξητου 1968-1966 (διάγραμμα 8). Συγκρινόμενος ο δείκτης χαμένων ημερών εργασίας ανά 1000 μισθωτούς για τηνΕλλάδα με το μέσο όρο της ΕΟΚ - όπως φαίνεται στον πίνακα 17 και στο διάγραμμα 8 - υπολείπεται κατά πολύ μέχρι το 1962, καλύπτοντας μόλις το 1 5. Την ίδια χρονιά η Ελλάδα βρίσκεται στην 5η θέση μαζί με τοΒέλγιο, (πίνακας 16).

To 1963 όμως, για πρώτη φορά, η Ελλάδα προσεγγίζει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο για να τον ξεπεράσει διαρκώςκαι κλιμακούμενα στην επόμενη περίοδο μέχρι την επιβολή της δικτατορίας. Όπως φαίνεται και στον πίνακα17, το 1965 και το 1966 είναι κατά 1,5 φορά μεγαλύτερος. Το 1965 και το 1966 μόνο η Ιταλία και η Ιρλανδίαβρίσκονται πιο πάνω από την Ελλάδα σε αριθμό χαμένων ημερών εργασίας (δηλαδή απεργιών)!

Αν συγκρίνουμε τώρα την Ελλάδα με την Ιταλία και την Ιρλανδία, τις δύο χώρες που παρουσίασανμεταπολεμικά το σημαντικότερο - σε έκταση και σταθερότητα - απεργιακό κίνημα, παρατηρούμε το εξής.

Το 1965. το απεργιακό κίνημα στην Ελλάδα αποτελεί, μπορούμε να πούμε σχηματικά, το 84.5% του ιταλικούκαι το 60.0% του ιρλανδικού.

Τα Ιουλιανά λοιπόν εντάσσονται σαφώς σ' αυτήν την γενικότερη συγκυρία ανόδου της πάλης των τάξεων σ'όλες τις δυτικοευρωπαϊκές καπιταλιστικές χώρες μετά από τη ζοφερή πρώτη μεταπολεμική δεκαετία τουψυχρού πολέμου, άσχετα από το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει υποκειμενική συνείδηση αυτής τηςπραγματικότητας.

Η έκρηξη του '68-69 που θα συμπαρασύρει όλες τις χώρες, έχει την «ελληνική της εκδοχή» λίγο νωρίτερα.Πράγματι, αν μας επιτραπεί άλλη μια αυθαιρεσία, μπορούμε να πούμε ότι το «ελληνικό '68» έχει προηγηθεί τουπραγματικού κατά 3 χρόνια! (Ενδεικτικό για αυτό είναι το διάγραμμα 8).

Οι μορφές και οι στόχοι, η ιδεολογία και η αιτηματολογία του, διαφορετικές από τις υπόλοιπες περιπτώσεις δενπρέπει να ξενίζει και κυρίως να εμποδίζει την κατανόηση της ελληνικής περίπτωσης μέσα στο πραγματικόδιεθνές πλαίσιο. Για άλλη μια φορά πρέπει να τονίσουμε ότι οι διαφορές είναι αποτέλεσμα μόνο της έκβασηςτης συγκεκριμένης πάλης των τάξεων του συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού.



Στο επόμενο: το Β' Μέρος

Σημειώσεις

* Το κείμενο αυτό αποτελεί λήμμα του λεξικού Dictionnaire Critique du Marxisme. Presse Universitaire de France, Paris 1982, που επιμελήθηκε ο Georges Labica.Λήφθηκε υπόψη και η γερμανική μετάφραση του κειμένου.

1.. Βλ. Marie Lavigne, "La societe socialiste avancee" in M. Lavigne et a.. Economie politique de la planification en systeme socialiste. Paris, Economica. 1978.

[1] Kαι αυτό όχι λόγω μιας δήθεν επιβίωσης πελατειακών σχέσεων. 60

[2] ΑΝΤΙ: Το φαινόμενο της κρίσης εξουσίας στην Ελλάδα είναι μόνιμο ή παροδικό: ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ: Νομίζω ακριβώς πως μια από τις όψεις (aspects) της κρίσηςείναι) ; μονιμότητα της σα φαινόμενοι1 της ελληνικής κοινωνίας.

Τους λόγους της μονιμότητας αυτής θα πρέπει να τους αναζητήσουμε στη φύση της ελληνικής αστικής τάξης και στη μορφή του κοινωνικού σχηματισμού. (...)Αποτέλεσμα αυτού τον χαρακτήρα της ήταν και η αποτυχία της στη δημιουργία αυτού παν λέμε "ηγεμονική ιδεολογία". Υπήρχε, εν πάσει περιπτώσει, κυρίαρχηιδεολογία της αστικής τάξης, αλλά χωρίς τη σταθερότητα που συναντάμε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Έχουμε δηλαδή το φαινόμενο της ύπαρξης ενός αστικούστρώματος που πιστεύει σε μια σειρά ιδεολογικές αξίες, χωρίς να κατορθώνει ποτέ η άρχουσα αυτή ιδεολογία να διαβρώσει τις λαϊκές τάξεις.(...)

Στην Ελλάδα (...) η άρχουσα τάξη μπορεί να κατάφερε να σιωπήσουν οι αρχόμενοι, αλλά δεν κατάφερε αυτό που έγινε στη Γαλλία, τη Γερμανία πχ. κλπ να επιβάλει το λόγο της. Εκείνο που χαρακτηρίζει τις αρχόμενες τάξεις εδώ στην Ελλάβα είναι όχι το ότι εκφράζονται με τον λόγο της άρχουσας τάξης, αλλά ότι δεν εκφράζονταικαν. Δεν έχουν λόγο. Στη Γαλλία π.χ. υπάρχει ένας λόγος της κυρίαρχης τάξης που γίνεται κατανοητός. Εδώ πέρα είναι τέτοιο το χάσμα, - και αποτελεί και αυτό μιακρίση της κυρίαρχης ιδεολογίας - ώστε δεν κατάφερε ποτέ η ιδεολογία αυτή να γίνει ηγεμονική, διότι δεν κατάφερε να επιβάλει το λόγο της ποτέ. (...) ένα από ταστοιχεία της κρίσης και της συγκεκριμένης μετά το '60 η μετά τα χρόνια της αντίστασης και του εμφυλίου, είναι αυτά τα ξεσπάσματα [σς. των μαζών]» (Πουλαντζάς,συζήτηση του περιοδικού Αντί για την κρίση εξουσίας στην Ελλάδα, 1975).

[3] «Η ιστορική (...) από τα πρόσφατα γεγονότα στην Ελλάδα (1965). μας έδειξε ότι (...) οι εργαζόμενες μάζες μπορούνε και να μετατρέψουν το αδιέξοδο [ΣΣ. Ο ΥΨεννοεί τα «περιοδικά αδιέξοδα που αντιμετωπίζει νομοτελειακά ο μονοπωλιακός καπιταλισμός»] σε πανεθνική κρίση, δηλαδή σε εκρηκτική επαναστατική κατάσταση.Το γεγονός ότι κάποια χώρα ανήκει στη ζώνη της επαναστατικής ύφεσης, δεν εμποδίζει καθόλου το λαό της - μέσα σε συνθήκες κοινωνικού αδιέξοδου - να κινηθείκαι να δράσει επαναστατικά. Αρκεί να υπάρξει τη στιγμή εκείνη ο αναγκαίος καταλυτικός παράγοντας (...)». (Ψυρούκης 1976, σελ. 127).

[4] Το πρόβλημα αυτό εξετάζει αναλυτικά η Maria Harnecker στο πρόσφατο βιβλίο της La revolucion social (Lenin y America Lalina), editorial Nueva Nicaragua,Μανάγκουα, 1986. Βλέπε επίσης σ' αυτό το τεύχος των «θέσεων» το άρθρο του Daniel Bensaid «Στρατηγική και Κόμμα».

[5] Και αλλού: «Η πείρα της ρωσικής επανάστασης, καθώς και η πείρα των άλλων χωρών, μαρτυρεί αδιάψευστα, πω; όταν υπάρχουν οι αντικειμενικοί όροι μας βαθιάςπολιτικής κρίσης, τότε και οι πιο μικρές και οι περισσότερο, θα έλεγε κανείς, απομακρυσμένες από την πραγματική εστία της επανάστασης συγκρούσεις μπορούν ναέχουν την πιο σοβαρή σημαία σαν αφορμή, σαν σταγόνα που κάνει να ξεχειλίσει το ποτήρι, σαν αρχή της στροφής στις διαθέσεις κτλ.» (Σχετικά με την εκτίμηση τη;τρέχουσας στιγμής, 1908, άπαντα, τόμος 17, σελ. 285).

[6] «Η 18η Ιουλίου θα μπορούσε να ήταν ημέρα ιστορικής κοσμογονίας για τον ελληνικό λαό. αν το ηρωικό προλεταριάτο της Ελλάδας διέθετε πραγματικά δικιά του οργανωμένη πολιτική επαναστατική πρωτοπορία. Μα δεν υπήρχε. «Γι αυτό και η πανεθνική κρίση ακολούθησε τελικά το ορόιιο τη: αντεπαναστατικής διεξόδου (υπ.ΧΒΓΜ)» (Ψυρούκης, 1976, σελ. 365). l

[7] Ενδεικτικά αναφέρουμε: 1. Το πικρό ψωμί, του Γ. Γρηγορίου 1951. 2. Το ξυπόλητο τάγμα, του Γκρεκ Τάλλας 1954, 3. Η μαγική πόλη, του Νίκου Κούνδουρου1954. 4.Στέλλα, του Μ. Κακογιάννη 1955, 5. Το κορίτσι με τα μαύρα, του Μ. Κακογιάννη 1956. 6. Συνοικία το όνειρο, του Α. Αλεξανδράκη 1961 (η οποία μάλιστα είχεαπαγορευτεί στην αρχή από τη λογοκρισία - Λιναρδάτος, τόμος Δ, σελ. 66), 7. Πρόσωπο με πρόσωπο, του Ροβήρου Μανθούλη, 1966. Βλέπε αναλυτικά για αυτό τοζήτημα Γ. Σολδάτος: Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου. Νεφέλη, 1979. [8] Βλέπε τη συλλογή «για το κοινωνικό λαϊκό τραγούδι», εκδ. Οδηγητή, 1986. Επίσης την



αυτοοιογραφία του Κώστα Βίρβου.

[9] Για μια συνοπτική αναφορά στις διαθέσιμες μελέτες εισοδήματος για την Ελλάβα και την αξιοπιστία των στοιχείων βλέπε: 1. Αθανασίου 1984, σελ. 6Χ κε., 2. Καράγιωργας, Κασιμάτη. Πανταζίβης 1988, σελ. 235-241. Κανελλόπουλος 1986, σελ. 22-24. Οι μελέτες που έχουμε υπ' όψη μας σχετικά με την περίοδο αυτή είναι οιεξής:

1. Crockel J,. Δαπάναι Καταναλώσεοκ και εισόδημα εν Ελλάδι, Οικονομικαί μονογραφίαι, 17, Αθήνα, ΚΕΠΕ, 1970.

2. Karageorgas D., «The dislribution of lax burden by income groups in Greece », The Economic Journal, Vol. 83, London , 1973.

3. Karageorgas D., «The dislribution of tax burden by income groups in Greece », Spoudai KZ. Vol. 2, Piraeus , 1977.

4.. Μπαμπανάσης Στέργιος: Η διαμόρφωση της φτώχειας στην Ελλάβα του 20ου αιώνα (19001981). Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 4243. Μάιος Δεκέμβριος 1981.

5. Αθανασίου Λούκης, Η διανομή του εισοδήματα; στην Ελλάδα, επιστημονικέ; μελέτες. 6. ΚΕΠΕ. Αθήνα, 1984.

6. Καραντινός Δημήτρης, «Η κατάσταση της φτώχειας στην Ελλάδα», επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, τεύχος 56, 1985.

7.. Κανελλόπουλος Κ., Εισοδήματα και φτώχεια στην Ελλάδα: Προσδιοριστικοί παράγοντες, επιστημονικές μελέτες, 22, ΚΕΠΕ, Αθήνα, 1986. [10] ΟικονομικόςΤαχυδρόμος τεύχος 444, 1961 στο Μαντζουράνης 1974, σελ. 42.

[11] Λόγω της μετανάστευσης, η ανεργία θα μειωθεί αισθητά στα τέλη της δεκαετία; '60. Οι άνεργοι το 1971 φτάνουν τις 101.700 ή 2.9% του ΟΕΠ (Φράγκος 1980 σελ.16)). [11α] «Ο χρόνος εργασίας στη οδομάδα των 6 εργάσιμων ήταν συχνά επίσημα οχτώ ώρες. στην πραγματικότητα όμως μπορούσε να φτάσεις τις εννέα ή και τιςδώδεκα. Οι μισθοί συγκαταλέγονται στους πιο μικρούς της Ευρώπης. (...) Σε σύγκριση με την προπολεμική εποχή, ο πραγματικός μισθός έπεσε κατά 25%. (...)» (Walter, Rondholz, Φαράντος 1974, σελ. 17).

[12] «Το κράτος «.τοΓρυγε μέχρι το 1960 το νόμιμο καθήκον του να συνεισφέρει στη χρηματοδότηση τού ΙΚΑ. και τέλος διέγραψε οριστικά αυτό το καθήκον με ένανομοθετικό διάταγμα. Δεν είναι να απορεί κανείς που οι παροχές του ΙΚΑ είναι τόσο κακές. Ο μέσος όρος σύνταξης είναι περίπου 700 δραχμές, και οι παροχές γιαιστορική περίθαλψη μειώθηκαν από το 1950. μέχρι το 1960. (...)»» (Walter, Rondholz, Φαράντος 1974. σελ. 18)

[13] Βλέπε όπ.π. υποσ. 115, σελ. 522. Επίσης Walter. Rondholz. Φαράντος 1974. σελ. 18.

[14] Για τις συνθήκες διαβίωσης των κοινωνικών τάξεων στην προδικτατορική Ελλάδα βλέπε ενδεικτικά:

1. Καραποστόλης 1983. κεφ. 2. «Αγροτικά και αστικά πρότυπα κατανάλωση;», σελ. 95-201.

2. Fischer. Rondholz, Φαράντος 1974, μέρος πρώτο: «Η κατάσταση των τάξεων».

3. Ψυρούκης 1983β, κεφ. 2 «Το καθεστώς...»

4. Πουλοπούλου 1986, μέρος Α, κεφ. βο: «Οι συνθήκες διαβίωση; του πληθυσμού», σελ. 176-179.

5. Κάτρης 1974. μέρος δεύτερο, κεφ. 1: «Αντινομίες και αντιφάσεις. Σελ. 87107.

6. Μοσχονάς 1986, κεφ. 3 «Ταξικές σχέσεις και αντιθέσει; 19501980».

7. Μαντζουράνης 1974, σελ. 3846.

[15] «Στις αστικέ: περιοχές η έλλειψη ανέσεων αφορούσε κυρίως τις κατώτερες εισοδηματικές τάξεις. Οι φτωχότεροι κάτοικοι των περιοχών αυτών έμεναν σεκατοικίες χωρίς ηλεκτρισμό, χωρίς λουτρό και στοιβάζονταν πολλά άτομα σε ένα μικρό σπίτι που πολλές φορές δεν ήταν καν κανονική κατοικία» (Πουλοπούλου 1986.σελ. 178).



Επίσης: «Οι αποδοχές των εργατών και υπαλλήλων βρίσκονταν αισθητά κάτω από τι; προπολεμικές. Ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργατική; τάξη; από το κεφάλαιομεγάλωσε, η απόλυτη και η σχετική (εξαθλίωση της εντάθηκε.

Ωστόσο. (...) αυτά (...) δε δίνουν πλήρη την εικόνα της κατάστασης της εργατικής τάξης. Πρέπει σ' αυτά να προστεθούν οι συντάξεις πείνας και η ανεργία. Σήμερα οαριθμός των ανέργων, σύμφωνα με τους μετριότερους υπολογισμούς, της ΓΣΕΕ. ξεπερνά τις 250.000. δηλαδή, σχεδόν ένας στους 4 μισθωτούς είναι μόνιμα άνεργο:(...)». (ΚΚΕ 8ο Συνέδριο. Κ. Κολιγιάννης. έκθεση της ΚΕ του ΚΚΕ. 1961).

[16] Σύμφωνα με την έρευνα οικογενειακών προϋπολογισμών της ΕΣΥΕ του 1964 (Καραποστόλης. πίνακας 7. σελ. 184).

[17] «Η κατάσταση της αγροτιάς «'ναι ακόμα πιο άσχημη (...) Πλατιές μάζες της αγροτιάς εξαθλιώνονται σε αφάνταστο βαθμό. Η εξαθλίωση αυτή εκφράζεται στοεισόδημα τους. στο ότι πολλοί εγκαταλείπουν τη γη ή και την Ελλάδα και μεταναστεύουν.

Από μια έρευνα. που έκανε το Υπουργείο Γεωργίας πριν 6 χρόνια για την εξακρίβωση του εισοδήματος της αγροτικής οικογένειας και που περιέλαβε 694.583οικογένειες, δηλαδή περίπου τα 70% της αγροτιάς. διαπιστώθηκε ότι 43% των αγροτικών οικογενειών έχουν εισόδημα κάτω από το μισό εκείνοι1. τον απαιτείται - σύμφωνα με τα επίσημα δεδομένα τον Υπουργείου Πρόνοιας - για μια στοιχειώδη συντήρηση, και μόνο 11% των αγροτικών οικογενειών έχουν εισόδημα που ξεπερνάτο στοιχειώδες αυτό επίπεδο.

Σύμφωνα με νεώτερη έκθεση της Αγροτικής Τράπεζας 583.000 αγροτικές οικογένειες επί συνόλου 1.026.000. δηλαδή πόνο) από τις μισές, έχουν μέσο μηνιαίο οικογενειακό εισόδημα 316 δρχ. Ακόμη πιο τραγική είναι η κατάσταση του ορεινού πληθυσμού, δηλαδή του πληθυσμού που ζει στη ζώνη των 500 μέτρων και άνω καιπου αποτελείται από 1.670.00 άτομα η 400.000 οικογενειακές. Όπως έγραφε το «Βήμα» της 14.12.58 σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας τα 36% αυτών τωνοικογενειών δεν πραγματοποιούν ούτε το 1 4 του εισοδήματος που απαιτείται για τη στοιχειώδη διαβίωση μιας οικογένειας. Έτσι - έγραφε η εφημερίδα - «γίνεταιφανερόν πόσον είναι πένητες και πόσον πρέπει να είναι απηλπισμένοι οι πληθυσμοί ούτοι των ορεινών περιοχών». Έτσι εξηγείται το κύμα της μαζικής εγκατάλειψης του χωριού, ιδίως από τη νεολαία, που παίρνει πολύ σοβαρές διαστάσεις, όπως διαπιστώθηκε και στη συζήτηση που έγινε στη Βουλή στα τέλη του περασμένουΦλεβάρη και από άλλα στοιχεία που υπάρχουν» (ΚΚΕ 8ο Συνέδριο, Κ. Κολιγιάννης. έκθεση της ΚΕ του ΚΚΕ. 1961).

[18] Καραποστόλης, όπ. π., πίνακας 7, σελ. 184. Για τα προβλήματα σχετικά με τα στοιχεία των οικογενειακών προϋπολογισμών βλέπε υπ. (9).

[19] Κεφάλαιο, τόμο; πρώτο;. XECf. 25. «ο γενικό; νόμο; τη; κεφαλαιοκρατική; συσσώρευση;».

ΣΕ. Αθήνα. 1978.

[20] Βλέπε - ενδεικτικά Μ.' Νικολινάκος 1974. Μαντζουρύνης 1971. Πουλοπούλου 1986.

[21] Βλέπε Βερναρδάκης & Μαύρης 1987γ.

[22] Οι Συνεργαζάμενες Εργατοϋπαλληλικές Οργανώσεις, γνωστές και σαν ΣΕΟ. ιδρύονται τέλη 1962 και παίζουν ρόλο στην ενοποίηση του συνδικαλιστικούκινήματα;, έναντι στη ΓΣΕΕ. Από 35 το 1962. γίνονται 115 τον Απρίλη του 1964. 315 τον Δεκέμβρη του 1964. Βλέπε τα άρθρα του Βασίλη Νεφελούδη α)1965β «Βασικάπροβλήματα του συνδικαλιστικού κινήματος». Ελληνική Αριστερά, τεύχος 29. Δεκέμβριος. 1968α «Προβλήματα της συνδικαλιστική; δουλειά;». ΕΑ. τ.31. Φεβρουάριος.γ) 1966β «Το συνδικαλιστικό πραξικόπημα και η πάλη για την ανατροπή του. ΕΑ. τ. 35-36. Ιούνιος Ιούλιος. Επίσης Κατσανέβας; (1981). Μπλέος; (1985). Για τιςκρατικές παρεμβάσεις στη ΓΣΕΕ. Κουκουλές. 1985.

[23] - Για την κηδεία Λαμπράκη: σχετικά με το πολιτικό κλίμα και τις διαφωνίες στην Αριστερά. (Λιναρδάτο; 1988α. σελ. 268 κ.ε.)

- Για τις πολιτικές επιπτώσεις της δολοφονίας. (Χαραλάμπη; 1985).

- Για την σημασία τη; ω; τομή; στο λαϊκό κίνημα. (Καράς 1973. XXII. Νεφινς; 1963. σελ. 33 και 89, 1965β). ΚΚΕ: Απόφαση το ι1 9ου Συνέοριον ΚΚΕ (1974). 32 καιεισήγηση Χ. Φλωράκη, σελ. 78 και 60ΧΑ, σελ. 202 (28 Μάη).

[24] Σημαντικοί σταθμοί, το 1964, στην περίοδο μέχρι τα Ιουλιανό είναι: 1) η μεγάλη συγκέντρωση και πορεία που οργάνωσαν οι «115» ΣΕΟ, στις 6 Απρίλη μεαιτήματα αυξήσεις 20% και εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος. Συγκεντρώσεις και πορείες έγιναν στην Αθήνα (η συμμετοχή υπολογίζεται σε 100.000εργαζόμενους), Θεσσαλονίκη και αλλού. (Νεφελούδης 1965β, ΚΚΕ 60ΧΑ, 220 και 2) Η πανεργατική συγκέντρωση στον Παναθηναϊκό, 6 Απριλίου 1965 (Διάλογος



1972).

[25] Για την περιοδολόγηση των αγροτικών αγώνων στην προδικτατορική περίοδο ολέπε: 1. Λιναρδάτος, τόμος 4ος (1961-64), ιδιαίτερα σελ. 171. Από την ΕλληνικήΑριστερά:

2. Παπαδομιχελάκης Στέλιος, (1983). «Το δίπτυχο των αγροτικών αγώνων». ΕΑ, τεύχος 1, Αύγουστος. 40-43. 90.

3. Σακελλάρης Βαγγέλης. 1963. «Οι αγώνες των αγροτών σε νέα άνοδο». ΕΑ, τεύχος 2. Σεπτέμβριος. 52-64, 90.

4. Στρίγκος Λεωνίδα;. (1964). «Η κατάσταση στο χωριό και τα καθήκοντα των αριστερών». ΕΑ. τεύχος 16, Νοέμβρης.

Σύμφωνα με τον Στρίγκο το 1962 παίρνουν μέρος στις αγροτικέ; κινητοποιήσεις περίου 300.000 αγρότες και το 1961 περίπου 150.000 «Από τα μέσα του 1963δυναμώνει η πολιτική δραστηριότητα των αγροτών που συνέβαλε στην πάλη για την ανατροπή της κυβέρνησης Καραμανλή (σ. 41)».

5.. Σακελλάρης Βαγγέλης (1965α). «Για την αναγέννηση τη; υπαίθρου». Εισήγηση στην Α' Πανελλαδική Αγροτική Σύσκεψη της ΕΔΑ. ΕΑ. τεύχος 24. Ιούλιο;.

6. Σακελλάρης Βαγγέλης (1965β). «Οι αγρότες στο μέτωπο τη; Δημοκρατία;», ΕΑ. τ. 28, Νοέμβριος.

7. Για τις συγκρούσεις στη Θεσσαλονίκη (Ιούλιος 1966). Λιναρδάτος, 5ος 196467, σελ. 357359.

[26] Για τα Ιουλιανά. Βλέπε ενδεικτικά:

1. Λιβιεράτος Καραμπελιάς (1985).

2. Χρυσοστομίδης Σοφιανός (1965). «Το χρονικό τη; κρίσης». ΕΑ. τεύχος 25-26. Αύγουστος Σεπτέμβριος.

3. Φ.Β. (1965). «Το χρονικό τη: λαϊκής αντίστασης». ΕΑ, Τεύχος 25-26, Αύγουστος Σεπτέμβριος.

4. Βασιλειάδης Τ. &Λάδη: Φώντα;. (1985). Ιουλιανά 1965, 100 μέρες που συγκλόνησαν την Ελλάδα. Αθήνα. εκδ. Καστανιώτη.

5. Λιναρδάτος Σ (1986β), 5ος, Κεφάλαιο τέταρτο.

[27] Ο αριθμός αυτό; αναφέρθηκε στη συνεδρίαση της Βουλής της 25 Αυγούστου 1965. Στο Κάτρης 1974, σελ. 228. '

[28] «Ενώ οι πολιτικοί αγώνες βρίσκονται σε υποχώρηση, οι οικονομικοί αγώνες της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και των άλλων εργαζομένων, σημειώνουνανάπτυξη. Σ' ολόκληρο το 1966 έχουμε έντονη απεργιακή κίνηση της εργατικής τάξης με σύνολο απεργών 1. 600. 000. Επίσης το πρώτο τρίμηνο του 1967 έχουμεσύνολο απεργών 400.000» (Διάλογος. 1972). Για την περίοδο Οκτωβρίου 1965 - Απριλίου 1967. βλ. Διάλογος (1972). Στην Β' επέτειο της εκλογικής νίκης τουΦεβρουαρίου '64. στις 16 Φεβρουαρίου 1966. στη συγκέντρωση που οργανώνει η ΕΚ στην Αθήνα θα πάρουν μέρος 500.000 διαδηλωτές (150.000 κατά την αστυνομίακαι 300.000 κατά «ουδέτερους παρατηρητές»). Μεϋνώ. μέρος Β', (1974, σελ. 71).

[29] Τα στοιχεία που χρησιμοποιούσε για τις διεθνείς συγκρίσεις του ελληνικού απεργιακού κινήματος είναι διαφορετικά από αυτά που χρησιμοποιούμε ότανμελετάμε το ίδιο το απεργιακό κίνημα. Αυτή η διαφορά είναι αντικειμενική καθ' ότι τα στοιχεία των διεθνών συγκρίσεων που τηρεί το Διεθνές Γραφείο Εργασίας είναιλιγότερο αναλυτικά. Η σημασία τους όμως έγκειται στο ότι είναι ομοειδή για όλες τις χώρες, επιτρέπουν έτσι τη σύγκριση.


Ιουλιανά-1965-Ο-«ελληνικός-Μάης»

Documents

Transcript of Ιουλιανά-1965-Ο-«ελληνικός-Μάης»