laquoΟ Σόσολης από το Μπεντένι οπούθενες κι αν επήγαινε έγλεπε νια γυναίκα και τον πήγαινε κοντά Ήταν Νεράιδα microε ξανθά microαλλιά όmicroορφη σαν το κρύο νερό Από τις πολλές φορές νια βολά το καλοκαίρι ντάλα microεσηmicroέρι εκεί που φύλαγε στης Μηλιάς τον κάmicroπο τrsquo αmicroπέλια γιατί ήτανε δραγάτης τη γλέπει κι έρχεται πάλι κοντά του ldquoΠίσω microου Σατανάrdquo Τι να σου κάνει πλια κι εκείνος άνθρωπος ήτανε νιος microπροστά σε πεντάmicroορφη γυναίκα ldquoΣτο διάβολοrdquo λέ-ει ldquoΝεράιδα ξενεράιδα ας είναι ότι θέλειrdquo Κι έτσι έκαmicroε ο άνθρωπος την επιθυmicroία του microε δαύτη Από την ηmicroέρα εκείνη ποτές πλια δεν είδε τη Νεράιδα microα ούτε χαΐρι είδε ούτε προκοπή γιατί από τότενες αρχίναγε κι έλειωνε σαν το κερί Τον άφησαν έτσι τον κακοmicroοίρη κι επέθανε κι έχαθη πανώριο παιδί Λένε οι Μπεντενιώτες πως τάχα εγέννησε η Νεράιδα παιδί Μα εγώ είmicroαι από του Μπασιάκου και δεν το είδα Το άφηκε λέει εκεί χάmicroου στο πηγάδι κοντά στην εκκλησία του Μπεντενιού ldquoξέρω κι εγώrdquoraquo1

Η ΠΑΡΑΠΑΝΩ ∆ΙΗΓΗΣΗ ανήκει στην κατηγορία ldquoπαρα-δόσειςrdquo σύmicroφωνα microε τον κοινώς αποδεκτό microέχρι σήmicroερα χωρισmicroό των ειδών του λαϊκού αφηγηmicroατικού λόγου που διατύπωσε ο Αmicroερικανός λαογράφος William Bascom2

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των λαϊκών παραδό-σεων είναι ότι γίνονταν πιστευτές ως αληθινές από τους ανθρώπους που ζούσαν στις λεγόmicroενες παραδοσιακές κοινωνίες γιrsquo αυτό και συχνά στις διηγήσεις αυτού του είδους υπάρχουν αναφορές σε χρονικούς και τοπικούς προσδιορισmicroούς που έχουν ως στόχο να καταστήσουν τα λεγόmicroενα αληθοφανή Ωστόσο είναι προφανές ότι η πα-ραπάνω παράδοση αλλά και άλλες ανάλογες διηγήσεις κινούνται στον χώρο του microύθου και όπως γνωρίζουmicroε οι

microύθοι είναι συmicroβολική και αλληγορική γλώσσα και όχι κυριολεκτική3

Το ερώτηmicroα συνεπώς που προκύπτει είναι πώς microπορούmicroε να προσεγγίσουmicroε και να αποκρυπτογραφήσουmicroε τον microυθικό λόγο των παραδοσιακών κοινωνιών έτσι όπως αυτός αποτυπώνεται στη λαϊκή λογοτεχνία Πολλές φορές διαπιστώνουmicroε ότι τα κείmicroενα της προφορικής λαϊ-κής λογοτεχνίας ερmicroηνεύονται στην ονοmicroαστική τους θα λέγαmicroε αξία Στη λογοτεχνία όmicroως αυτή που είναι ανώνυmicroη και αποτελούσε ldquoκοινόχρηστοrdquo κατά κάποιο τρόπο υλικό καταγράφονταν τις περισσότερες φορές όχι τα αληθινά συmicroβάντα αλλά αυτά που θα microπορούσαν να συmicroβούν είτε κατά τις επιθυmicroίες των ανθρώπων είτε κατά τους φόβους ή γενικότερα τις κοινωνικές επιταγές4

Έτσι σε έναν αρκετά microεγάλο αριθmicroό λαϊκών microυθικών διηγήσεων διαπιστώνουmicroε ότι ο φόβος των ανθρώπων για παραβιάσεις κοινωνικά αποδεκτών ρόλων διατυπώνεται έmicromicroεσα microέσω ενός διαχρονικά πανοmicroοιότυπου ως προς τη γενική του διάρθρωση microύθου που θέλει οι παρεκ-κλίνουσες και οι απορριπτέες από το κοινωνικό σύνο-λο συmicroπεριφορές στην ουσία να εξορκίζονται microε το να αποδίδονται σε απόκοσmicroες και αφύσικες υπάρξεις κατά κύριο λόγο γυναικείες Από τις γυναικείες αυτές υπάρξεις άλλες εξοβελίζονται από τον κόσmicroο του ανθρώπου και άλλες κατοικούν ούτως ή άλλως έξω από τα όρια των ανθρώπινων κοινωνιών Τέτοιες είναι οι Γοργόνες οι Νε-ράιδες οι Λάmicroιες και άλλα απόκοσmicroα και εξωτικά όντα

Στους microύθους και στις παραδόσεις πολλών πολιτισmicroών που κυριαρχούνται από το πατριαρχικό σύστηmicroα παρα-γωγής και αναπαραγωγής των κοινωνικών αξιών ιδιαί-τερη θέση έχει η σύνδεση της γυναικείας οmicroορφιάς και

ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΧΑΤΖΗΤΑΚΗ-ΚΑΨΩΜΕΝΟΥ ‒ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΑΣΣΑΛΗΣ

Νεράιδες η ολέθρια γοητεία

10 2010 123

124 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 125

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

της γυναικείας ερωτικής έλξης microε τον κίνδυνο Μία από τις πρώτες ιστορικά αναφορές βρίσκεται στο έργο του Ησιόδου Έργα και Ηmicroέραι (57-82) Η Πανδώρα η πρώτη γυναίκα που εmicroφανίζεται στον κόσmicroο το αντίστοιχο της Λίλιθ στη βαβυλωνιακή microυθολογία και της Εύας στην εβραϊκή αν και προικισmicroένη microε πολλά δώρα ‒όπως δηλώνει άλλωστε και το όνοmicroά της‒ από τους θεούς αποδεικνύεται εξαιτίας της επικίνδυνης γοητείας της το απόλυτο κακό που έστειλε ο ∆ίας στο ανθρώπινο γένος για να το τιmicroωρήσει επειδή δέχτηκε από τον Προmicroηθέα τη φωτιά Στην ελληνική microυθολογία αναφέρονται και άλλες γυναικείες microορφές στις οποίες το χαρακτηρι-στικό της θελκτικής οmicroορφιάς αποτελεί δείκτη επικιν-δυνότητας microε πιο γνωστό παράδειγmicroα τις φτερωτές Σειρήνες (από τη ρίζα sir- laquoθέλγω γοητεύωraquo)5 οι οποίες αποτελούσαν την προσωποποίηση της σαγήνης και του θανάτου microαζί Από τις πιο αντιπροσωπευτικές επίσης κατηγορίες επικίνδυνων θηλυκών microορφών στην αρχαιο-ελληνική microυθολογία είναι οι Έmicroπουσες και οι Λάmicroιες Οι Λάmicroιες λέγεται ότι είχαν ουρά φιδιού στη θέση των ποδιών και microεταmicroορφωmicroένες σε ωραίες γυναίκες ανέ-βαιναν στη γη από τον Κάτω Κόσmicroο και αποπλανούσαν νεαρούς άνδρες6 Ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (289-95) αναφέρεται στην πανέmicroορφη Έmicroπουσα που microπορού-σε να microεταmicroορφώνεται σε τέρας microε πόδια από χαλκό ή microπρούντζο ή από κοπριά Αυτό που συνδέει όλες αυτές τις θηλυκές και ταυτόχρονα δαιmicroονικές υπάρξεις είναι η microαγική δύναmicroη της ερωτικής έλξης που διαθέτουν για να καταστρέφουν τους άνδρες Πρόκειται για το microοτίβο της laquoολέθριας αποπλάνησηςraquo που συναντάται στη microυθο-λογία και στη λογοτεχνία πολλών πολιτισmicroών

Αλλά ας περάσουmicroε στους νεοελληνικούς λαϊκούς microύθους και στις παραδόσεις όπου συναντούmicroε το ίδιο microοτίβο δηλαδή τη γυναικεία οmicroορφιά και γοητεία που καθίστανται όπως θα δούmicroε απολύτως επικίνδυνες ιδιότητες Γυναικείες microορφές της λαϊκής παράδοσης όπως οι Γοργόνες οι Νεράιδες οι Λάmicroιες οι Γελλούδες οι Στρίγγλες θεωρούνται επικίνδυνα θηλυκά ξωτικά τα οποία αποτελούν απειλή για τους ανθρώπους αλλά και τα ζώα7 Οι θηλυκές λοιπόν αυτές microορφές παρόλο που η καθεmicroία αποτελεί ιδιαίτερη ύπαρξη microε ξεχωριστή ταυ-τότητα έχουν συχνά κοινά χαρακτηριστικά Κατά τον Κυριακίδη8 laquoη σύγχυσις δrsquo αύτη δεν είναι τι άγνωστον εις την νεοελληνικήν αλλά και εις πάσαν δαιmicroονολογίαν εις την οποίαν συχνότατα και ιδιότητες και ονόmicroατα από είδος εις είδος microεταφέρονται και γενικεύονταιraquo Η ρευστότητα

στη διάκριση αυτών των microορφών microεταξύ τους όπως και ο συγκερασmicroός των χαρακτηριστικών τους δεν είναι βέβαια κάτι τυχαίο καθώς όλες οι παραπάνω microορφές παρουσιά-ζονται στους microύθους στα παραmicroύθια και στις παραδόσεις να εκπροσωπούν ένα χώρο ο οποίος χαρακτηρίζεται από παραβιάσεις ρόλων ορίων και ταυτοτήτων

Από τα εξωκοσmicroικά γυναικεία πλάσmicroατα που microνηmicroο-νεύονται στη λαϊκή λογοτεχνία παρατηρούmicroε ότι οι Νεράιδες οι Λάmicroιες και οι Γοργόνες διαθέτουν ως κύριο χαρακτηριστικό της ύπαρξής τους έντονο ερωτισmicroό ο οποίος εκφράζεται είτε microέσω της προκλητικής συmicroπε-ριφοράς τους είτε microέσω της εξαιρετικά θελκτικής πλην ολέθριας εξωτερικής τους εmicroφάνισης Οι microορφές αυτές άλλοτε παρουσιάζονται να microην διαφέρουν στο σώmicroα από τις κανονικές γυναίκες και άλλοτε έχουν διπλή υπόσταση δηλαδή ενώ το πάνω microέρος του σώmicroατός τους είναι γυναικείο microε εξαιρετικό κάλλος το κάτω είναι ζωώδες

Στην παρούσα microελέτη θα περιοριστούmicroε στον σχολια-σmicroό των διηγήσεων που αναφέρονται microόνο στις Νεράι-δες9 επειδή αυτές αποτελούν την πιο αντιπροσωπευτική κατηγορία γυναικείων microορφών στις λαϊκές διηγήσεις microε οmicroορφιά εξαιρετική αλλά και έντονο ερωτισmicroό Ένας επιπλέον σηmicroαντικός λόγος που δικαιολογεί την εστίασή microας στις Νεράιδες είναι το γεγονός ότι διαθέτουmicroε εξαι-ρετικά microεγάλο αριθmicroό σχετικών διηγήσεων γεγονός που καθιστά το έδαφος της συζήτησής microας ασφαλέστερο Στις Παραδόσεις λχ του Πολίτη (1904) καταγράφονται 160 παραδόσεις για Νεράιδες από πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου ενώ ο αριθmicroός των παραδόσεων για άλ-λες ανάλογες γυναικείες microορφές είναι κατά πολύ microικρότε-ρος 17 για τις Λάmicroιες 11 για τις Στρίγγλες και πέντε για τις Γοργόνες Η microεγάλη διάδοση παραδόσεων και microύθων για τις Νεράιδες αποδεικνύεται και από τον επίσης microεγά-λο αριθmicroό ονοmicroασιών που τους αποδίδονται ανεράιδες αναράδες αναγριαλούδες αερικές ξωτικές ή ξουθκές αγερικά ανεmicroικές ξενικές ξωνέρια ναραγίδες κυράδες αρκόντισσες microελιγάνες microελιτένιες αγεραγίδες αγελού-δες αγγελούδες αλουστίνες αβραγίδες ασπροφόρες κα-λορίζικες διαβόλισσες νεράεσσες πεγαδίστρες κά10 Ένα άλλο στοιχείο που microας υπαγόρευσε να εστιάσουmicroε την προσοχή microας στις Νεράιδες είναι το γεγονός ότι οι γυ-ναικείες αυτές εξωτικές υπάρξεις αν και αρνησίκοσmicroες καθιερώνουν όπως θα δούmicroε σε αντίθεση microε τις άλλες συγγενικές τους microορφές κάποιες επαφές microε την κοινωνία των ανθρώπων και είναι οι microόνες που εισέρχονται στον

124 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 125

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

χώρο του πολιτισmicroού υιοθετώντας κοινωνικούς ρόλους - έστω και πρόσκαιρα Με άλλα λόγια πρόκειται για την πιο χαρακτηριστικά αmicroφίσηmicroη κατηγορία microυθικών γυναικείων microορφών καθώς βρίσκονται ανάmicroεσα σε δύο κόσmicroους τον κόσmicroο της φύσης και τον κόσmicroο των ανθρώ-πων και του πολιτισmicroού δηλαδή πρόκειται για microορφές στην κυριολεξία laquobetwixt and betweenraquo (microεταξύ φύσης και πολιτισmicroού) κατά τη διάσηmicroη πλέον φράση του Victor Turner11

H οριακότητα όπως και η ρευστότητα ορίων microεταξύ κατηγοριών εννοιών κλπ αποτέλεσε ένα από τα κατε-ξοχήν αντικείmicroενα έρευνας στον χώρο των κοινωνικών επιστηmicroών microε προεξάρχουσες τις microελέτες του Arnold van Gennep του Victor Turner και της Mary Douglas Ο van Gennep (1977) χρησιmicroοποίησε τον όρο ldquoδιάβα-σηrdquo για να χαρακτηρίσει τον ενδιάmicroεσο (ldquoliminalrdquo από το λατ limen= κατώφλι) microεταξύ δύο κατηγοριών χώ-ρο Με τον χώρο αυτό σύmicroφωνα microε τον Turner (1997) σχετίζονται ή συνδέονται έννοιες υπάρξεις και γενικό-τερα οντότητες αmicroφίσηmicroης ταυτότητας όπως ανδρό-γυνες υπάρξεις (ταυτόχρονα αρσενικές και θηλυκές) θηριόmicroορφες (ταυτόχρονα ζώα και άνθρωποι) όπως είναι οι Γοργόνες οι Κένταυροι και άλλες δίmicroορφες υπάρξεις Η Mary Douglas12 από την άλλη πλευρά υποστήριξε ότι υποκείmicroενα αντικείmicroενα ενέργειες ή ldquoεκφωνήmicroαταrdquo (utterances) που ανήκουν σε περισσότε-ρες από microία κατηγορίες ή συmicroφραζόmicroενα θεωρούνται απειλή για την ταξινόmicroηση των πραγmicroάτων επειδή ακριβώς καταργούν τη διαχωριστική γραmicromicroή η οποία ορίζει τις κατηγορίες που έχει θεσπίσει ο άνθρωπος στο κοινωνικό του περιβάλλον Ο Turner13 επισηmicroαίνει και άλλες ιδιότητες της αmicroφισηmicroίας και της οριακότητας Κατά την άποψή του οι ενδιάmicroεσες καταστάσεις λει-τουργούν ως ένα είδος κοινωνικού ldquomicroετασχολιασmicroούrdquo (metacommentary) που έχει ως στόχο την άmicroβλυνση των εντάσεων microέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο και την αποκατάσταση microιας διαταραγmicroένης ισορροπίας microε τη συmicroβολή ldquoεπανορθωτικώνrdquo (redressive) διαδικασιών Παράλληλα παρέχουν τη δυνατότητα δηmicroιουργίας νέων δοmicroών όταν οι υπάρχουσες είναι ανεπαρκείς προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα ldquoεπανεκτίmicroησης των αξιώνrdquo (transvaluation of values) Οι παραπάνω απόψεις των επιστηmicroόνων και ιδιαίτερα οι αmicroέσως προηγούmicroενες του Turner θα microας φανούν χρήσιmicroες στη συνέχεια προκειmicroένου να προσεγγίσουmicroε ερmicroηνευτικά το αφηγηmicroατικό υλικό που έχουmicroε στη διάθεσή microας

Νυφικό microαξιλάρι κεντηmicroένο microε πολύχρωmicroα microετάξια και χρυσή κλωστή σε τρυπητό κάmicroπο Στο κέντρο εικονίζει φτερωτή γυναικεία microορφή την ldquoκαλή νεράιδαrdquo η οποία

προστατεύει τη νύφη και τον γαmicroπρό κάτω από τις φτερούγες της Τα υπόλοιπα θέmicroατα ndashσχηmicroατοποιηmicroένες ανθρώπινες microορφές ζώα πουλιά και άνθινα στοιχείαndash είναι σε αισθητά

microικρότερη κλίmicroακα και συmicroπληρώνουν τον διάκοσmicroο Από τη Λευκάδα 17ος-18ος αι 152 x 048 micro Αθήνα Μουσείο Μπενάκη αρ ευρ ΓΕ 6262

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

Επιστρέφοντας στις Νεράιδες θα προχωρήσουmicroε τον σχολιασmicroό microας παραθέτοντας όπου χρειάζεται λέξεις φράσεις ή κάποιες φορές και ολόκληρο το κείmicroενο ορισmicroένων παραδόσεων επειδή η παρουσία του πρω-τογενούς εmicroπειρικού υλικού microπορεί να καταστήσει τα συmicroπεράσmicroατά microας περισσότερο ασφαλή

Οι τόποι όπου αναφέρεται ότι ζουν οι Νεράιδες βρί-σκονται εκτός των ορίων των ανθρώπινων κοινοτήτων Τα δάση τα σπήλαια οι πηγές τα πηγάδια τα ποτάmicroια τα λαγκάδια τα λιβάδια τα αλώνια τα τρίστρατα οι ακρο-ποταmicroιές οι τόποι laquoπου έχουν δέντρα πολλά και νεράraquo14 κά αναφέρονται στις λαϊκές διηγήσεις ως τόποι όπου κατοικούν ή συχνάζουν οι Νεράιδες15 Οι συγκεκριmicroένοι τόποι θεωρούνται ιδιαίτερα επικίνδυνοι laquoΚαι περί των microερών εις α εmicroφανίζονται νεράιδες λέγεται όπως και περί των στοιχειών ότι σκοντάβγουν σφαντούν στοιχειάζουν και περί του ιδόντος αυτάς ότι εσκοντάφτηκεν εσφαντά-χθηκεν εστοιχειάστηκενraquo16 Στα microέρη αυτά οι Νεράιδες παρουσιάζονται laquo[hellip] [Ω]ς και πάντα τα πονηρά πνεύmicroατα [hellip] το microεσονύκτιον αλλά και την microεσηmicroβρίαν [hellip]raquo17 laquo[hellip] το γάργαρο του microεσηmicroεριού και πάσαν κακήν ώρανraquo Τρα-γουδούν και χορεύουν laquo[hellip] το δαιmicroονικό τους χορό [hellip]raquo18 microε συνοδεία οργάνων laquoΧουρεύνrsquo οι Νιράιδις ούλrsquo νύχτα microι τα βιουλιά κι τrsquoς ακούει ούλους ου κόσmicroουςraquo19 laquoΟι Νεράι-δες χορεύουνε στον αέρα και βαρούν νταβούλια [hellip]raquo20 laquo[hellip] [Ά]λλες εβαρήγανε τα όργανα νταούλια καραmicroούτζες ντέ-φια σουραύλια φλογέρες λαγούτα βιολιά ντρουmicroπέτες τι θες και δεν είχαν εκεί πέρα Άλλες εχορεύανε το σουρτό κι άλλες εκαθόντουσανε κι ετηράγανεraquo21 Όποιος συναντήσει και ενοχλήσει τις Νεράιδες στα microέρη αυτά κινδυνεύει laquoΟύτος θα πάθει αφεύκτως κακόν Ή θα γίνει κωφός ή θα χάσει την όρασίν του Πολλάκις τρελλαίνεται άλλοτε χάνει την microίαν των χειρών του τον ένα των ποδών του ή άλλο τι παραπλήσιον κακόν πάσχειraquo22 laquoΟι αγεραγίδες επήραν την microιλιάν τουraquo23 laquo[hellip] [Μ]πορούν να σου κάνουν microεγάλο κακό να σου πάρουν εύκολα τη φωνή και να σrsquo αφήσουν microουγκό να σου κάνουν κακό στο microυαλό να σε κάνουν σακάτη και νrsquo αναγκάσουν κατόπιν τους δικούς σου να τρέχουν στις microάγισ-σες για να σου ξαναδώσουν την υγειά σου ή τον παπά να προσπαθήσει microε διαβάσmicroατα να σε κάνει καλάraquo24 laquoΕυτός επαράκουσεν τσrsquo εν ήφυεν τσrsquo επεράσαν οι ξενικές Τότες τού δωσε microια rsquoπό rsquoφτές microιαν πατσιάν [microπάτσο] τσrsquo από τότες το σταγόνιν του επόmicroεινε στραβόraquo25 laquoΕις του Μώρου το λα-γκάδι βγαίνουν αγεραγίδες Ένας γέρος επήγεν να πιει την νύκταν και δεν επροσκύνησεν και τον εστραβώσανraquo26

Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά εκείνα που απο-

δίδονται στις Νεράιδες και τα οποία αποβαίνουν ολέ-θρια γεγονός που καθιστά τις υπάρξεις αυτές ιδιαίτερα επικίνδυνες Θα ξεκινήσουmicroε πρώτα από την εξωτερική εmicroφάνισή τους το πρώτο λοιπόν ολέθριο χαρακτηριστι-κό είναι η εξαιρετική οmicroορφιά Ο υπερθετικός τρόπος microε τον οποίο περιγράφεται η εξωτερική εmicroφάνιση των Νε-ράιδων είναι πολύ χαρακτηριστικός laquoΟι Νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλλιά [hellip]raquo27 laquoΗ οmicroορφιά τους ήταν αmicroολόητο πράmicroαraquo28 laquo[hellip] [Γ]υναίκες πορρά ωραίες ως αι αχτίνες του ηλίουraquo29 laquoΣτου Γουλέ το πηγάδι στη συνοικία των Ταξιαρχών στην Τρίπολη βγαίνει microια Νεράιδα σαν την πεντάmicroορφη του κόσmicroου τόσο όmicroορφη είναι [hellip]raquo30 laquoΕίναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες [hellip]raquo31 laquoΑνοίγει λίγο τα microάτια του κοιτάζει και βλέπει κάτι γυναίκες κάθε microια πιο όmicroορφη από την άλ-λη να το rsquoχουν στρώσει στο χορό Ο Γεροθανάσης κατάλαβε πως ήταν Νεράιδες [hellip]raquo32 laquoΣrsquomicroά [σιmicroά= κοντά] στα microεσάνυ-χτα γλέπrsquo άξαφνα να rsquoρχουντι πουλλές Νιράιδις όmicroουρφις σα θιές [= θεές] [hellip]raquo33 laquoΓυρίζει και τι να ιδεί ∆υο Νεράιδες πόλαmicroπε ούλη η ρεmicroατιά [hellip]raquo34 Η οmicroορφιά τους microάλιστα περιγράφεται να ξεπερνάει την οmicroορφιά κάθε άλλης γυ-ναίκας laquo[hellip] microε microιας έλαmicroψε το σπίτι από την οmicroορφιά της γιατί σα Νεράιδα που ήταν ξεπερνούσε όλες τις γυναίκες στην οmicroορφιάraquo35 Στοιχείο της οmicroορφιάς τους αποτελεί και η αmicroφίεσή τους laquoΚοντά στους Αφεντικούς Μύλους έβγαινε την ηmicroέρα microια Νεράιδα microε πράσινα microαλλιά που τα στόλιζε microε microαργαριτάρια και microερτζάνια και εστέγνωνε τα ρούχα της στους βράχους Τη νύχτα microε το φεγγάρι η ίδια Νεράιδα εχόρευε απάνω στα κύmicromicroατα της θάλασσαςraquo36 laquo[hellip] [Ε]ίδε [ενν κάποιος] ξαπλωmicroένη [hellip] microια γυναίκα ως δεκα-φτά χρονών Άλλο δεν microπορούσε να είναι παρά Νεράιδα γιατί ήτανε πάρα πολύ όmicroορφη κι είχε φορέmicroατα αρχοντικά διαφορετικά από κείνα που φορούν στα χωριά microαςraquo37

Το πιο εντυπωσιακό ωστόσο στοιχείο επάνω τους που συνδέεται microε τη θηλυκότητα είναι τα microακριά ξανθά microαλ-λιά ή laquoτα χρυσά microαλλιάraquo όπως αναφέρονται συχνά στις διηγήσεις laquoΉταν Νεράιδα microε ξανθά microαλλιά όmicroορφη σαν το κρύο νερόraquo38 laquoΑσπροφόρα Νεράιδα microrsquo ολόχρυσα microαλλιά [hellip]raquo39 laquoΈνα κορίτσι όmicroορφο microε πράσινα microάτια microε χρυσά microαλλιά άσπρη σαν το χιόνι microια Νεράιδα γιούλη microουraquo40 laquo[Β]λέπει άξαφνα microια γυναίκα που ήτανε ντυmicroένη στα microετα-ξωτά κι εστεκότανε microπροστά στη βρύση κι εχτένιζε τα microαλλιά της που έφταναν ως τα νύχιαraquo41 laquoΕίχε ξέπλεγα τα microαλλιά της microακριά-microακριά και ήτανε κάτασπρα ντυmicroένηraquo42 Υπάρχουν και κάποιες αναφορές σε microακριά microαύρα microαλλιά που ωστόσο και αυτά συmicroβάλλουν στην ανάδειξη της γοη-

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

τείας και της οmicroορφιάς τους laquoΟι Νεράιδες είναι πανώριες κοπέλες microε microάτια αmicroυγδαλωτά microε microακριά microαύρα microαλλιά και είναι πάντα ασπροντυmicroένεςraquo43

Τα microαλλιά τους ωστόσο αποτελούν και στοιχείο της δύναmicroής τους γιrsquo αυτό αν τα χάσουν αιχmicroαλωτίζονται Έτσι στις διηγήσεις αναφέρεται ότι για να υποτάξει κά-ποιος microια Νεράιδα και να την κάνει να τον ακολουθήσει πρέπει να αποσπάσει κάποιες τρίχες από τα microαλλιά της ή να την αρπάξει από τα microαλλιά44 Ο ανθρωπολόγος Εdmund Leach αλλά και άλλοι που ασχολήθηκαν microε τους συmicroβολισmicroούς των microαλλιών στις προβιοmicroηχανικές παραδοσιακές κοινωνίες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα στοιχείο που συmicroβολικά συνδέεται microε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και τη σεξουαλικότητα Ο Leach (1958) στο άρθρο του microε τίτλο laquoMagical Hairraquo παρατηρεί ότι τα microακριά microαλλιά εκλαmicroβάνονται ως σύmicroβολο έντονης σε-ξουαλικότητας ενώ το κόψιmicroο των microαλλιών συmicroβολίζει σεξουαλική υποταγή όπως ακριβώς στην περίπτωση του ευνουχισmicroού και προσθέτει laquoΣυχνά στο πλαίσιο εθιmicroοτυπιών βλέπουmicroε τα microαλλιά να χρησιmicroοποιούνται ως σύmicroβολο λχ της βασιλείας κάποιου άρχοντα [hellip] της θείας φύσης κάποιας θεότητας [hellip] της γονιmicroότητας των καρπών ή ως το mana ηρωικών πολεmicroιστών λχ του Σαmicroψών Η κεφαλή της Γοργόναςraquo παρατηρεί ο Leach45 laquo[hellip] δεν απο-τελούσε microονάχα φαλλικό σύmicroβολο αλλά ήταν αυτό καθεαυτό σύmicroβολο δύναmicroηςraquo

Αν εξετάσουmicroε το ελληνικό αφηγηmicroατικό υλικό για τις Νεράιδες θα διαπιστώσουmicroε ότι και εδώ γίνεται λόγος για την υποταγή της Νεράιδας microε το κόψιmicroο ή τον έλεγχο των microαλλιών της laquo[hellip] είχαν οι καλές αρχόντισσες χορό Εγώ rsquomicroουν εις το κέφι κι επέρασrsquo από microέσrsquo αφrsquo τοχ χορό και microιανής επρόκαmicroα και της ήρπαξα τρίχες χρουσές αφrsquo τα microαλλιά της και τις ήβαλα microες στο ρολόιmicro microου Από τότες όπου κι αν επή-αιννα νύχτα microοναχός microrsquo εντάmicroωνεν και microού λεεν ldquoΑ Κωστή τι καλός πού rsquoσαι Τι όmicroορφος Εσύ άmicroα θες θα microου δώκεις ότι microου πήρες ∆ος microου τα microαλλιά microου κι ότι άλλο θες να σου δώκωrdquo Εγώ εν της τά rsquoδινα και την είχα πια κάθε βράδυ γιαβουκλού [= αγαπητικιά] Ύστερι την εβαρέθηκα και της τά rsquoδωκα κι απέ τότες εν την εmicroετάδαraquo46 laquo[Μ]πορεί [ενν κά-ποιος] να την αρπάξει από τα microαλλιά την Αλουστίνα και να την φέρει στο σπίτι του Εκεί microπορεί να την έχει σα δούλα και σrsquo όλα θα προκόβει γιατί ότι κι αν πιάνει εκείνη θα πληθαί-νειraquo47 laquoΟι παλαιοί ελέα σαν εύρεις το microεσηmicroέριν Αλουστίνες να προφτάσεις να πιάσεις καmicroιάν απού τα microαλλιά Αν πιάσεις καmicromicroιάν Αλουστίνα να τη βάλεις να rsquoλέθει [= αλέθει] ποτές δεν σώνεται το λέσιmicroον της Αλουστίναςraquo48

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράιδες ιδιαίτερα επικίνδυνες είναι η εκδικητική και συχνά βίαιη συmicroπεριφορά τους Κύριο στόχο της συmicroπεριφοράς αυτής αποτελούν οι άνδρες τους κυνηγούν και laquo[η] microία τον άρ-παχνε και η άλλη τον τραύαε από την άλλη microεριά Και τά πα-θε που είπε τrsquo όνοmicroά του [] τον πήγανε ίσια microε το σπίτι του Μπήκε microέσα κείνος κι έκλεισε Εστάθηκαν κείνες απrsquo όξω και microε τα λιθάρια σπάσανε ούλη τη νύχτα τα κεραmicroίδιαraquo49 Η βίαιη συmicroπεριφορά φτάνει microάλιστα σε ακραίο σηmicroείο microε αποτέλεσmicroα τα θύmicroατά τους να οδηγούνται στον θάνατο Οι Νεράιδες όmicroως θύmicroωσαν γιατί εννόησαν το σκοπό του και έπεσαν καταπάνου του και τον εκοmicromicroάτιασανraquo50 laquoΚοντά στην Καστριτοπούλα έβγαινε νια Νεράιδα και είχε κοντά της τον Παναγιώτη το Γαντέ και τον αγάπαγεmiddot ούλο κοντά της τον ήθελε Νια βολά έφυγε ο Γαντές κι επήγε στην Καλαmicroάτα Εκεί έκατσε εφτά χρόνια κι εξανάρθε στην Τροmicroπολιτσά Εκεί που πέρναγε από της Καστριτοπούλας το σπίτι είχε πλια αλησmicroονηmicroένα τη Νεράιδα τη γλέπει έξαφνα ήτανε microεσηmicroέρι και πηγαίνει και του λέει ldquoγιατί την άφηκεrdquo ldquoΈτσrsquo ήθελαrdquo λέειmiddot ldquoάλλη βολά να microη microου microιλήσεις για δε σε θέλωrdquo Τrsquo ακούει η Νεράιδα τι τα θες ελύσσαξε από το θυmicroό της Τον κυνηγάει τον κυνηγάει και θα τον έφτανε αν δεν επρόφτανε να περάσει το όριό τηςmiddot γιατί λέει άmicroα φτάσει στο όριό της η Νεράιδα δεν microπορεί πλια να κάνει βήmicroαraquo51 Ας προσέξουmicroε στο σηmicroείο αυτό την αναφορά στο όριο microε το οποίο ορίζεται η επικράτεια του κόσmicroου της Νεράιδας52

Η βιαιότητα όmicroως που εκφράζουν οι Νεράιδες δεν στρέφεται microόνο προς το ανδρικό φύλο αλλά αποτελεί γενικότερο και σύmicroφυτο στοιχείο της ταυτότητάς τους που εκδηλώνεται αδιάκριτα σrsquo όποιον τις ενοχλήσει Συχνά θύmicroατα εmicroφανίζονται και γυναίκες laquoΜια γυναίκα πήγε microια φορά στα χωράφια Εκεί που πήγαινε σκόνταψε σε Νεράιδες που έτρωγαν και τους εχάλασε την ησυχία Εκεί-νες εθύmicroωσαν και της έδωσαν ξύλο και της πήραν και το νου τηςraquo53 laquoΟι Νεράιδες εθύmicroωσαν και όρmicroησαν κατά πάνω της και αφού την εφασκέλωσαν ύστερα την έδειραν στα γερά και την άφησαν microισοπεθαmicroένη Το σώmicroα της καταmicroελάνιασε από τις ξυλιές και πέντε microήνες έκαmicroε στο κρεβάτιraquo54 Σε κάποιες περιπτώσεις η εκδήλωση βίας απέναντι στις γυναίκες εmicroφανίζεται να είναι αποτέλεσmicroα γυναικείου ανταγωνισmicroού και φθόνου απέναντι σε ενδεχόmicroενες αντιζήλους τους laquo[hellip] ένα άλλο κορίτσι πολύ όmicroορφο περνούσε τη στιγmicroή που δύο Νεράιδες διασκέδαζαν microαζί microε δύο παλικάρια που είχαν αρπαγmicroένα Εθύmicroωσαν πολύ και την άρχισαν στο ξύλο Οι δύο νέοι τις θερmicroοπαρακαλούσαν

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

να microη το σκοτώσουν το καηmicroένο το κορίτσι αυτές όmicroως και από ζήλια επέmicroεναν να την γκρεmicroίσουν από ένα βράχοmiddot και την έφεραν ως την άκρη του γκρεmicroού που ήταν αδύνατο να microην πέσει Το δυστυχισmicroένο το κορίτσι δεν έπεσε από το γκρεmicroό αλλά τι τα θέλεις τόσο κακό της έκαmicroαν οι Νεράι-δες που ύστερα από microια εβδοmicroάδα πέθανεraquo55

Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίαιης συmicroπεριφοράς είναι εκείνες που συναντούmicroε σε παρα-δόσεις όπου τα θύmicroατα είναι microικρά βρέφη γεγονός που καθιστά τις Νεράιδες και αρνητικό πρότυπο microητρότητας laquoΟι Νεράιδες πάνε τη νύχτα στα σπίτια δίχως να φαίνονται κι όπου εύρουν παιδιά να κοιmicroόνται αφύλαγα τους ρουφούν το αίmicroα Αυτά τα δυστυχισmicroένα παιδιά είναι κίτρινα και αδύ-νατα και τα λεν νεραϊδογλυmicromicroέναraquo56 laquo[hellip] [Π]νίγουσι τα τέ-κνα τα οποία συναντώσι κατά τη διάβασίν των όταν microάλιστα ευρίσκονται microέσα σε λαγκάδι ή κοντά σε πηγάδιraquo57 laquoΚαι τα παιδγκιά εν ένrsquo καλόν να τrsquo αφήνει κανείς microονάχα microέσα σε λαγκάδιγ γη κοντά σε πηγάδι γιατί έχει αγεραγίδες κι άmicroα τύχει κακή ώρα και περνούσιν άλλα πνίγουσιν κι άλλα τrsquo αλλάζουσιν Αν εν όmicroορφα τα παίρνουσιν και βάλλουσιν τα δικά των κάτι άσκηmicroα στραβοmicroούρικα γη σακάτικαraquo58 laquoΕις τη θέση Καναλάκια microια φορά επήαινε microια microικροmicroάννα κι είχε κρεmicroάσει από τον πλάτανο τη νάκα [= κούνια] microε το παιδί της που ήτανε σαν τα κρύα τα νερά Αλλά οι Ανεράιδες της το κλέ-ψανε και της έβαλαν στη νάκα ένα άλλο κατσιmicroουδιασmicroένο γογάρικο κατσοmicroαλλιασmicroένο πrsquo ούλο ενιαούριζεraquo59

Το στοιχείο εκείνο όmicroως που αναδεικνύει microε τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τη δύναmicroή τους είναι η σεξουα-λική τους υπεροχή έναντι των ανδρών και γενικότερα η εκδήλωση έντονου ερωτισmicroού Το τρίτο λοιπόν χαρα-κτηριστικό είναι ο έντονος και απειλητικός ερωτισmicroός τους Οι Νεράιδες αποτελούν αδιαmicroφισβήτητα τις πιο ερωτικές microορφές της λαϊκής παράδοσης Χαρακτηριστι-κό του έντονου ερωτισmicroού τους αποτελεί η αντιστροφή στην περίπτωσή τους των ρόλων που συνήθως αποδί-δονται στα δύο φύλα Οι Νεράιδες εκπροσωπώντας το σχήmicroα της γυναίκας-κυνηγού προκαλούν τους άνδρες χρησιmicroοποιώντας κάθε microέσο προκειmicroένου να συνευρε-θούν ερωτικά microαζί τους Όταν microάλιστα ο υποψήφιος εραστής αντιστέκεται στον προκλητικό ερωτισmicroό τους προκαλεί την οργή τους γεγονός που στέκεται αφορmicroή για βίαιη συmicroπεριφορά από τη microεριά τους Τα παραδείγmicroατα είναι πολλά και αξίζει να παραθέσουmicroε microερικά laquoΛεν πως σα διαβεί κανείς τα microεσάνυχτα από του Φονιά το λαγκάδι αν είναι νιος ανύπανδρος βγαίνουν Νεράιδες και microπροστά απrsquo όλες microια πεντάmicroορφη που φαίνεται θα να rsquoνrsquo η βασίλισσά

τους κι αυτή χτυπάει το νιο microε τrsquo ολόχρυσο ζουνάρι της60 Κι από τότες ο νιος χάνει τα συλλοϊκά του θέλει να πάει κοντά της Κείνη χάνεται microε τες άλλες Νεράιδες microέσα τη λαγκαδιά κι εκείνος γέρνει στο χωριό παρmicroένος ο κακόmicroοιρος Κι από τότες παίρνει δίπλα τες ράχες και τα περίορα γυρεύοντας τη Νεράιδαraquo61 laquoΟι Νεράιδες microπορεί να γινούνε ότι θες γυναί-κες είναι microα microεταmicroορφώνονται και σrsquo άλλα αερικά Φορούνε όmicroορφα σκουτιά χρυσά κι ουλοένα γλεντάνε τραγουδάνε και χορεύουνε Έχουνε λογώνε όργανα νταούλια σιουρίχτρες χί-λια δυο ∆εν κοτάει να ζυγώσει κανείς κατά το Νεραϊδοβούνι Όγοιος τις γλέπει λαβαίνει [= λαβώνεται] ή γίνεται ζουρλός ή αρρωσταίνει κάmicroποσον καιρό κι αν δεν τον διαβάσουνε ευκέλαιγο δε γιατρεύεταιraquo62 laquoΌντας περάσει άνθρωπος τον καλοπιάνουνε να πάει κοντά τους κι άmicroα πάει του λένε πει-στικά λόγια ίσια microε που τον φέρνουνε στα νερά τους και τον πείθουνε να κοιmicroηθούνε αντάmicroα Οι Νεράιδες εκείνες είναι όmicroορφες που άmicroα τις ιδεί κανείς ζουρλένεται από την αγάπη και σαν του ειπούνε τρία λόγια πηγαίνει κοντά τους στις σπη-λιέςraquo63 laquoΌποιος άνθρωπος ζυγώσει κοντά σrsquo αυτές θα πάθει [hellip] πρώτα τον αγκαλιάζουν και τον φιλούν και τον αναγκάζουν κι αυτόν να τις φιλήσει κι ύστερα τον γκρεmicroίζουν από ψηλά τους βράχους και τον κατακοmicromicroατιάζουνraquo64 laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει Του πέφτουνε κοντά και τον παίρνουνε microαζί τους Από τότενες πλια χάνεται ο άνθρωπος Τον κρατούνε δυο τρεις ηmicroέρες και λένε τάχα-τες ldquoξέρω κι εγώrdquo πως κάνουν αmicroαρτία και γεννούν παιδιά Τον εταΐζουνε εκεί microέσα κάτι δικά τους φαγιά ένα αλλόθριο ψωmicroί microαύρο σφιχτό και προσφάγια αλλόθρια microαύρα και microαγαρισmicroένα και τόνε ξεγιαρντίζουνε microε δικά τους κρασιά65 και κοιmicroώνται λέει αντάmicroα κι ο άνθρωπος τελεύεται από τις αγκαλιές τους Υστερινά τον απολάνε και κείνος τότενες γυρίζει τα όρη και τα βουνά σαν τρελαmicroένος γίνεται κατακί-τρινος σιχνός και ξεραγκιανός σαν τσίρος Αρχινάει πλια και σώνεται και θα πεθάνει αν δεν τον ξορκίσουνε οι microαΐστρες [= γυναίκες που ξέρουν να κάνουν microάγια]raquo66 laquoΟ γέρο Κατσια-βός από το Μπεντένι όντας ήτανε νιος εκαθότανε νια βολά σε νια ακροποταmicroιά κι επήγε νια Νεράιδα ντυmicroένη σα βλάχα microε ολόχρυσα microαλλιά και ωραία πλια που δεν είχε όmicroοιά της και τον αγκάλιασε και από τότενες τον έπαιρνε ουλοένα απόκοντα Μα εκείνος δεν την ήθελε κι ούλο της εξέφευγε Νια βολά τον βρίσκει microεσηmicroέρι και του λέει ldquoΝα χωρίσεις τη γυναίκα σου και να στεφανωθείς εmicroένανεrdquo ndashldquoΈννοια σουrdquo λέει ο Κατσιαβός ldquoετούτο microας έλειπεrdquo Τη Νύχτα που επήγε να κοιmicroηθεί microε τη γυναίκα του να σου κι έρχεται η Νεράιδα οmicroορφότερη από ούλες τις φορές και γδένεται και πέφτει στη

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

124 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 125

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

της γυναικείας ερωτικής έλξης microε τον κίνδυνο Μία από τις πρώτες ιστορικά αναφορές βρίσκεται στο έργο του Ησιόδου Έργα και Ηmicroέραι (57-82) Η Πανδώρα η πρώτη γυναίκα που εmicroφανίζεται στον κόσmicroο το αντίστοιχο της Λίλιθ στη βαβυλωνιακή microυθολογία και της Εύας στην εβραϊκή αν και προικισmicroένη microε πολλά δώρα ‒όπως δηλώνει άλλωστε και το όνοmicroά της‒ από τους θεούς αποδεικνύεται εξαιτίας της επικίνδυνης γοητείας της το απόλυτο κακό που έστειλε ο ∆ίας στο ανθρώπινο γένος για να το τιmicroωρήσει επειδή δέχτηκε από τον Προmicroηθέα τη φωτιά Στην ελληνική microυθολογία αναφέρονται και άλλες γυναικείες microορφές στις οποίες το χαρακτηρι-στικό της θελκτικής οmicroορφιάς αποτελεί δείκτη επικιν-δυνότητας microε πιο γνωστό παράδειγmicroα τις φτερωτές Σειρήνες (από τη ρίζα sir- laquoθέλγω γοητεύωraquo)5 οι οποίες αποτελούσαν την προσωποποίηση της σαγήνης και του θανάτου microαζί Από τις πιο αντιπροσωπευτικές επίσης κατηγορίες επικίνδυνων θηλυκών microορφών στην αρχαιο-ελληνική microυθολογία είναι οι Έmicroπουσες και οι Λάmicroιες Οι Λάmicroιες λέγεται ότι είχαν ουρά φιδιού στη θέση των ποδιών και microεταmicroορφωmicroένες σε ωραίες γυναίκες ανέ-βαιναν στη γη από τον Κάτω Κόσmicroο και αποπλανούσαν νεαρούς άνδρες6 Ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (289-95) αναφέρεται στην πανέmicroορφη Έmicroπουσα που microπορού-σε να microεταmicroορφώνεται σε τέρας microε πόδια από χαλκό ή microπρούντζο ή από κοπριά Αυτό που συνδέει όλες αυτές τις θηλυκές και ταυτόχρονα δαιmicroονικές υπάρξεις είναι η microαγική δύναmicroη της ερωτικής έλξης που διαθέτουν για να καταστρέφουν τους άνδρες Πρόκειται για το microοτίβο της laquoολέθριας αποπλάνησηςraquo που συναντάται στη microυθο-λογία και στη λογοτεχνία πολλών πολιτισmicroών

Αλλά ας περάσουmicroε στους νεοελληνικούς λαϊκούς microύθους και στις παραδόσεις όπου συναντούmicroε το ίδιο microοτίβο δηλαδή τη γυναικεία οmicroορφιά και γοητεία που καθίστανται όπως θα δούmicroε απολύτως επικίνδυνες ιδιότητες Γυναικείες microορφές της λαϊκής παράδοσης όπως οι Γοργόνες οι Νεράιδες οι Λάmicroιες οι Γελλούδες οι Στρίγγλες θεωρούνται επικίνδυνα θηλυκά ξωτικά τα οποία αποτελούν απειλή για τους ανθρώπους αλλά και τα ζώα7 Οι θηλυκές λοιπόν αυτές microορφές παρόλο που η καθεmicroία αποτελεί ιδιαίτερη ύπαρξη microε ξεχωριστή ταυ-τότητα έχουν συχνά κοινά χαρακτηριστικά Κατά τον Κυριακίδη8 laquoη σύγχυσις δrsquo αύτη δεν είναι τι άγνωστον εις την νεοελληνικήν αλλά και εις πάσαν δαιmicroονολογίαν εις την οποίαν συχνότατα και ιδιότητες και ονόmicroατα από είδος εις είδος microεταφέρονται και γενικεύονταιraquo Η ρευστότητα

στη διάκριση αυτών των microορφών microεταξύ τους όπως και ο συγκερασmicroός των χαρακτηριστικών τους δεν είναι βέβαια κάτι τυχαίο καθώς όλες οι παραπάνω microορφές παρουσιά-ζονται στους microύθους στα παραmicroύθια και στις παραδόσεις να εκπροσωπούν ένα χώρο ο οποίος χαρακτηρίζεται από παραβιάσεις ρόλων ορίων και ταυτοτήτων

Από τα εξωκοσmicroικά γυναικεία πλάσmicroατα που microνηmicroο-νεύονται στη λαϊκή λογοτεχνία παρατηρούmicroε ότι οι Νεράιδες οι Λάmicroιες και οι Γοργόνες διαθέτουν ως κύριο χαρακτηριστικό της ύπαρξής τους έντονο ερωτισmicroό ο οποίος εκφράζεται είτε microέσω της προκλητικής συmicroπε-ριφοράς τους είτε microέσω της εξαιρετικά θελκτικής πλην ολέθριας εξωτερικής τους εmicroφάνισης Οι microορφές αυτές άλλοτε παρουσιάζονται να microην διαφέρουν στο σώmicroα από τις κανονικές γυναίκες και άλλοτε έχουν διπλή υπόσταση δηλαδή ενώ το πάνω microέρος του σώmicroατός τους είναι γυναικείο microε εξαιρετικό κάλλος το κάτω είναι ζωώδες

Στην παρούσα microελέτη θα περιοριστούmicroε στον σχολια-σmicroό των διηγήσεων που αναφέρονται microόνο στις Νεράι-δες9 επειδή αυτές αποτελούν την πιο αντιπροσωπευτική κατηγορία γυναικείων microορφών στις λαϊκές διηγήσεις microε οmicroορφιά εξαιρετική αλλά και έντονο ερωτισmicroό Ένας επιπλέον σηmicroαντικός λόγος που δικαιολογεί την εστίασή microας στις Νεράιδες είναι το γεγονός ότι διαθέτουmicroε εξαι-ρετικά microεγάλο αριθmicroό σχετικών διηγήσεων γεγονός που καθιστά το έδαφος της συζήτησής microας ασφαλέστερο Στις Παραδόσεις λχ του Πολίτη (1904) καταγράφονται 160 παραδόσεις για Νεράιδες από πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου ενώ ο αριθmicroός των παραδόσεων για άλ-λες ανάλογες γυναικείες microορφές είναι κατά πολύ microικρότε-ρος 17 για τις Λάmicroιες 11 για τις Στρίγγλες και πέντε για τις Γοργόνες Η microεγάλη διάδοση παραδόσεων και microύθων για τις Νεράιδες αποδεικνύεται και από τον επίσης microεγά-λο αριθmicroό ονοmicroασιών που τους αποδίδονται ανεράιδες αναράδες αναγριαλούδες αερικές ξωτικές ή ξουθκές αγερικά ανεmicroικές ξενικές ξωνέρια ναραγίδες κυράδες αρκόντισσες microελιγάνες microελιτένιες αγεραγίδες αγελού-δες αγγελούδες αλουστίνες αβραγίδες ασπροφόρες κα-λορίζικες διαβόλισσες νεράεσσες πεγαδίστρες κά10 Ένα άλλο στοιχείο που microας υπαγόρευσε να εστιάσουmicroε την προσοχή microας στις Νεράιδες είναι το γεγονός ότι οι γυ-ναικείες αυτές εξωτικές υπάρξεις αν και αρνησίκοσmicroες καθιερώνουν όπως θα δούmicroε σε αντίθεση microε τις άλλες συγγενικές τους microορφές κάποιες επαφές microε την κοινωνία των ανθρώπων και είναι οι microόνες που εισέρχονται στον

124 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 125

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

χώρο του πολιτισmicroού υιοθετώντας κοινωνικούς ρόλους - έστω και πρόσκαιρα Με άλλα λόγια πρόκειται για την πιο χαρακτηριστικά αmicroφίσηmicroη κατηγορία microυθικών γυναικείων microορφών καθώς βρίσκονται ανάmicroεσα σε δύο κόσmicroους τον κόσmicroο της φύσης και τον κόσmicroο των ανθρώ-πων και του πολιτισmicroού δηλαδή πρόκειται για microορφές στην κυριολεξία laquobetwixt and betweenraquo (microεταξύ φύσης και πολιτισmicroού) κατά τη διάσηmicroη πλέον φράση του Victor Turner11

H οριακότητα όπως και η ρευστότητα ορίων microεταξύ κατηγοριών εννοιών κλπ αποτέλεσε ένα από τα κατε-ξοχήν αντικείmicroενα έρευνας στον χώρο των κοινωνικών επιστηmicroών microε προεξάρχουσες τις microελέτες του Arnold van Gennep του Victor Turner και της Mary Douglas Ο van Gennep (1977) χρησιmicroοποίησε τον όρο ldquoδιάβα-σηrdquo για να χαρακτηρίσει τον ενδιάmicroεσο (ldquoliminalrdquo από το λατ limen= κατώφλι) microεταξύ δύο κατηγοριών χώ-ρο Με τον χώρο αυτό σύmicroφωνα microε τον Turner (1997) σχετίζονται ή συνδέονται έννοιες υπάρξεις και γενικό-τερα οντότητες αmicroφίσηmicroης ταυτότητας όπως ανδρό-γυνες υπάρξεις (ταυτόχρονα αρσενικές και θηλυκές) θηριόmicroορφες (ταυτόχρονα ζώα και άνθρωποι) όπως είναι οι Γοργόνες οι Κένταυροι και άλλες δίmicroορφες υπάρξεις Η Mary Douglas12 από την άλλη πλευρά υποστήριξε ότι υποκείmicroενα αντικείmicroενα ενέργειες ή ldquoεκφωνήmicroαταrdquo (utterances) που ανήκουν σε περισσότε-ρες από microία κατηγορίες ή συmicroφραζόmicroενα θεωρούνται απειλή για την ταξινόmicroηση των πραγmicroάτων επειδή ακριβώς καταργούν τη διαχωριστική γραmicromicroή η οποία ορίζει τις κατηγορίες που έχει θεσπίσει ο άνθρωπος στο κοινωνικό του περιβάλλον Ο Turner13 επισηmicroαίνει και άλλες ιδιότητες της αmicroφισηmicroίας και της οριακότητας Κατά την άποψή του οι ενδιάmicroεσες καταστάσεις λει-τουργούν ως ένα είδος κοινωνικού ldquomicroετασχολιασmicroούrdquo (metacommentary) που έχει ως στόχο την άmicroβλυνση των εντάσεων microέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο και την αποκατάσταση microιας διαταραγmicroένης ισορροπίας microε τη συmicroβολή ldquoεπανορθωτικώνrdquo (redressive) διαδικασιών Παράλληλα παρέχουν τη δυνατότητα δηmicroιουργίας νέων δοmicroών όταν οι υπάρχουσες είναι ανεπαρκείς προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα ldquoεπανεκτίmicroησης των αξιώνrdquo (transvaluation of values) Οι παραπάνω απόψεις των επιστηmicroόνων και ιδιαίτερα οι αmicroέσως προηγούmicroενες του Turner θα microας φανούν χρήσιmicroες στη συνέχεια προκειmicroένου να προσεγγίσουmicroε ερmicroηνευτικά το αφηγηmicroατικό υλικό που έχουmicroε στη διάθεσή microας

Νυφικό microαξιλάρι κεντηmicroένο microε πολύχρωmicroα microετάξια και χρυσή κλωστή σε τρυπητό κάmicroπο Στο κέντρο εικονίζει φτερωτή γυναικεία microορφή την ldquoκαλή νεράιδαrdquo η οποία

προστατεύει τη νύφη και τον γαmicroπρό κάτω από τις φτερούγες της Τα υπόλοιπα θέmicroατα ndashσχηmicroατοποιηmicroένες ανθρώπινες microορφές ζώα πουλιά και άνθινα στοιχείαndash είναι σε αισθητά

microικρότερη κλίmicroακα και συmicroπληρώνουν τον διάκοσmicroο Από τη Λευκάδα 17ος-18ος αι 152 x 048 micro Αθήνα Μουσείο Μπενάκη αρ ευρ ΓΕ 6262

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

Επιστρέφοντας στις Νεράιδες θα προχωρήσουmicroε τον σχολιασmicroό microας παραθέτοντας όπου χρειάζεται λέξεις φράσεις ή κάποιες φορές και ολόκληρο το κείmicroενο ορισmicroένων παραδόσεων επειδή η παρουσία του πρω-τογενούς εmicroπειρικού υλικού microπορεί να καταστήσει τα συmicroπεράσmicroατά microας περισσότερο ασφαλή

Οι τόποι όπου αναφέρεται ότι ζουν οι Νεράιδες βρί-σκονται εκτός των ορίων των ανθρώπινων κοινοτήτων Τα δάση τα σπήλαια οι πηγές τα πηγάδια τα ποτάmicroια τα λαγκάδια τα λιβάδια τα αλώνια τα τρίστρατα οι ακρο-ποταmicroιές οι τόποι laquoπου έχουν δέντρα πολλά και νεράraquo14 κά αναφέρονται στις λαϊκές διηγήσεις ως τόποι όπου κατοικούν ή συχνάζουν οι Νεράιδες15 Οι συγκεκριmicroένοι τόποι θεωρούνται ιδιαίτερα επικίνδυνοι laquoΚαι περί των microερών εις α εmicroφανίζονται νεράιδες λέγεται όπως και περί των στοιχειών ότι σκοντάβγουν σφαντούν στοιχειάζουν και περί του ιδόντος αυτάς ότι εσκοντάφτηκεν εσφαντά-χθηκεν εστοιχειάστηκενraquo16 Στα microέρη αυτά οι Νεράιδες παρουσιάζονται laquo[hellip] [Ω]ς και πάντα τα πονηρά πνεύmicroατα [hellip] το microεσονύκτιον αλλά και την microεσηmicroβρίαν [hellip]raquo17 laquo[hellip] το γάργαρο του microεσηmicroεριού και πάσαν κακήν ώρανraquo Τρα-γουδούν και χορεύουν laquo[hellip] το δαιmicroονικό τους χορό [hellip]raquo18 microε συνοδεία οργάνων laquoΧουρεύνrsquo οι Νιράιδις ούλrsquo νύχτα microι τα βιουλιά κι τrsquoς ακούει ούλους ου κόσmicroουςraquo19 laquoΟι Νεράι-δες χορεύουνε στον αέρα και βαρούν νταβούλια [hellip]raquo20 laquo[hellip] [Ά]λλες εβαρήγανε τα όργανα νταούλια καραmicroούτζες ντέ-φια σουραύλια φλογέρες λαγούτα βιολιά ντρουmicroπέτες τι θες και δεν είχαν εκεί πέρα Άλλες εχορεύανε το σουρτό κι άλλες εκαθόντουσανε κι ετηράγανεraquo21 Όποιος συναντήσει και ενοχλήσει τις Νεράιδες στα microέρη αυτά κινδυνεύει laquoΟύτος θα πάθει αφεύκτως κακόν Ή θα γίνει κωφός ή θα χάσει την όρασίν του Πολλάκις τρελλαίνεται άλλοτε χάνει την microίαν των χειρών του τον ένα των ποδών του ή άλλο τι παραπλήσιον κακόν πάσχειraquo22 laquoΟι αγεραγίδες επήραν την microιλιάν τουraquo23 laquo[hellip] [Μ]πορούν να σου κάνουν microεγάλο κακό να σου πάρουν εύκολα τη φωνή και να σrsquo αφήσουν microουγκό να σου κάνουν κακό στο microυαλό να σε κάνουν σακάτη και νrsquo αναγκάσουν κατόπιν τους δικούς σου να τρέχουν στις microάγισ-σες για να σου ξαναδώσουν την υγειά σου ή τον παπά να προσπαθήσει microε διαβάσmicroατα να σε κάνει καλάraquo24 laquoΕυτός επαράκουσεν τσrsquo εν ήφυεν τσrsquo επεράσαν οι ξενικές Τότες τού δωσε microια rsquoπό rsquoφτές microιαν πατσιάν [microπάτσο] τσrsquo από τότες το σταγόνιν του επόmicroεινε στραβόraquo25 laquoΕις του Μώρου το λα-γκάδι βγαίνουν αγεραγίδες Ένας γέρος επήγεν να πιει την νύκταν και δεν επροσκύνησεν και τον εστραβώσανraquo26

Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά εκείνα που απο-

δίδονται στις Νεράιδες και τα οποία αποβαίνουν ολέ-θρια γεγονός που καθιστά τις υπάρξεις αυτές ιδιαίτερα επικίνδυνες Θα ξεκινήσουmicroε πρώτα από την εξωτερική εmicroφάνισή τους το πρώτο λοιπόν ολέθριο χαρακτηριστι-κό είναι η εξαιρετική οmicroορφιά Ο υπερθετικός τρόπος microε τον οποίο περιγράφεται η εξωτερική εmicroφάνιση των Νε-ράιδων είναι πολύ χαρακτηριστικός laquoΟι Νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλλιά [hellip]raquo27 laquoΗ οmicroορφιά τους ήταν αmicroολόητο πράmicroαraquo28 laquo[hellip] [Γ]υναίκες πορρά ωραίες ως αι αχτίνες του ηλίουraquo29 laquoΣτου Γουλέ το πηγάδι στη συνοικία των Ταξιαρχών στην Τρίπολη βγαίνει microια Νεράιδα σαν την πεντάmicroορφη του κόσmicroου τόσο όmicroορφη είναι [hellip]raquo30 laquoΕίναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες [hellip]raquo31 laquoΑνοίγει λίγο τα microάτια του κοιτάζει και βλέπει κάτι γυναίκες κάθε microια πιο όmicroορφη από την άλ-λη να το rsquoχουν στρώσει στο χορό Ο Γεροθανάσης κατάλαβε πως ήταν Νεράιδες [hellip]raquo32 laquoΣrsquomicroά [σιmicroά= κοντά] στα microεσάνυ-χτα γλέπrsquo άξαφνα να rsquoρχουντι πουλλές Νιράιδις όmicroουρφις σα θιές [= θεές] [hellip]raquo33 laquoΓυρίζει και τι να ιδεί ∆υο Νεράιδες πόλαmicroπε ούλη η ρεmicroατιά [hellip]raquo34 Η οmicroορφιά τους microάλιστα περιγράφεται να ξεπερνάει την οmicroορφιά κάθε άλλης γυ-ναίκας laquo[hellip] microε microιας έλαmicroψε το σπίτι από την οmicroορφιά της γιατί σα Νεράιδα που ήταν ξεπερνούσε όλες τις γυναίκες στην οmicroορφιάraquo35 Στοιχείο της οmicroορφιάς τους αποτελεί και η αmicroφίεσή τους laquoΚοντά στους Αφεντικούς Μύλους έβγαινε την ηmicroέρα microια Νεράιδα microε πράσινα microαλλιά που τα στόλιζε microε microαργαριτάρια και microερτζάνια και εστέγνωνε τα ρούχα της στους βράχους Τη νύχτα microε το φεγγάρι η ίδια Νεράιδα εχόρευε απάνω στα κύmicromicroατα της θάλασσαςraquo36 laquo[hellip] [Ε]ίδε [ενν κάποιος] ξαπλωmicroένη [hellip] microια γυναίκα ως δεκα-φτά χρονών Άλλο δεν microπορούσε να είναι παρά Νεράιδα γιατί ήτανε πάρα πολύ όmicroορφη κι είχε φορέmicroατα αρχοντικά διαφορετικά από κείνα που φορούν στα χωριά microαςraquo37

Το πιο εντυπωσιακό ωστόσο στοιχείο επάνω τους που συνδέεται microε τη θηλυκότητα είναι τα microακριά ξανθά microαλ-λιά ή laquoτα χρυσά microαλλιάraquo όπως αναφέρονται συχνά στις διηγήσεις laquoΉταν Νεράιδα microε ξανθά microαλλιά όmicroορφη σαν το κρύο νερόraquo38 laquoΑσπροφόρα Νεράιδα microrsquo ολόχρυσα microαλλιά [hellip]raquo39 laquoΈνα κορίτσι όmicroορφο microε πράσινα microάτια microε χρυσά microαλλιά άσπρη σαν το χιόνι microια Νεράιδα γιούλη microουraquo40 laquo[Β]λέπει άξαφνα microια γυναίκα που ήτανε ντυmicroένη στα microετα-ξωτά κι εστεκότανε microπροστά στη βρύση κι εχτένιζε τα microαλλιά της που έφταναν ως τα νύχιαraquo41 laquoΕίχε ξέπλεγα τα microαλλιά της microακριά-microακριά και ήτανε κάτασπρα ντυmicroένηraquo42 Υπάρχουν και κάποιες αναφορές σε microακριά microαύρα microαλλιά που ωστόσο και αυτά συmicroβάλλουν στην ανάδειξη της γοη-

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

τείας και της οmicroορφιάς τους laquoΟι Νεράιδες είναι πανώριες κοπέλες microε microάτια αmicroυγδαλωτά microε microακριά microαύρα microαλλιά και είναι πάντα ασπροντυmicroένεςraquo43

Τα microαλλιά τους ωστόσο αποτελούν και στοιχείο της δύναmicroής τους γιrsquo αυτό αν τα χάσουν αιχmicroαλωτίζονται Έτσι στις διηγήσεις αναφέρεται ότι για να υποτάξει κά-ποιος microια Νεράιδα και να την κάνει να τον ακολουθήσει πρέπει να αποσπάσει κάποιες τρίχες από τα microαλλιά της ή να την αρπάξει από τα microαλλιά44 Ο ανθρωπολόγος Εdmund Leach αλλά και άλλοι που ασχολήθηκαν microε τους συmicroβολισmicroούς των microαλλιών στις προβιοmicroηχανικές παραδοσιακές κοινωνίες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα στοιχείο που συmicroβολικά συνδέεται microε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και τη σεξουαλικότητα Ο Leach (1958) στο άρθρο του microε τίτλο laquoMagical Hairraquo παρατηρεί ότι τα microακριά microαλλιά εκλαmicroβάνονται ως σύmicroβολο έντονης σε-ξουαλικότητας ενώ το κόψιmicroο των microαλλιών συmicroβολίζει σεξουαλική υποταγή όπως ακριβώς στην περίπτωση του ευνουχισmicroού και προσθέτει laquoΣυχνά στο πλαίσιο εθιmicroοτυπιών βλέπουmicroε τα microαλλιά να χρησιmicroοποιούνται ως σύmicroβολο λχ της βασιλείας κάποιου άρχοντα [hellip] της θείας φύσης κάποιας θεότητας [hellip] της γονιmicroότητας των καρπών ή ως το mana ηρωικών πολεmicroιστών λχ του Σαmicroψών Η κεφαλή της Γοργόναςraquo παρατηρεί ο Leach45 laquo[hellip] δεν απο-τελούσε microονάχα φαλλικό σύmicroβολο αλλά ήταν αυτό καθεαυτό σύmicroβολο δύναmicroηςraquo

Αν εξετάσουmicroε το ελληνικό αφηγηmicroατικό υλικό για τις Νεράιδες θα διαπιστώσουmicroε ότι και εδώ γίνεται λόγος για την υποταγή της Νεράιδας microε το κόψιmicroο ή τον έλεγχο των microαλλιών της laquo[hellip] είχαν οι καλές αρχόντισσες χορό Εγώ rsquomicroουν εις το κέφι κι επέρασrsquo από microέσrsquo αφrsquo τοχ χορό και microιανής επρόκαmicroα και της ήρπαξα τρίχες χρουσές αφrsquo τα microαλλιά της και τις ήβαλα microες στο ρολόιmicro microου Από τότες όπου κι αν επή-αιννα νύχτα microοναχός microrsquo εντάmicroωνεν και microού λεεν ldquoΑ Κωστή τι καλός πού rsquoσαι Τι όmicroορφος Εσύ άmicroα θες θα microου δώκεις ότι microου πήρες ∆ος microου τα microαλλιά microου κι ότι άλλο θες να σου δώκωrdquo Εγώ εν της τά rsquoδινα και την είχα πια κάθε βράδυ γιαβουκλού [= αγαπητικιά] Ύστερι την εβαρέθηκα και της τά rsquoδωκα κι απέ τότες εν την εmicroετάδαraquo46 laquo[Μ]πορεί [ενν κά-ποιος] να την αρπάξει από τα microαλλιά την Αλουστίνα και να την φέρει στο σπίτι του Εκεί microπορεί να την έχει σα δούλα και σrsquo όλα θα προκόβει γιατί ότι κι αν πιάνει εκείνη θα πληθαί-νειraquo47 laquoΟι παλαιοί ελέα σαν εύρεις το microεσηmicroέριν Αλουστίνες να προφτάσεις να πιάσεις καmicroιάν απού τα microαλλιά Αν πιάσεις καmicromicroιάν Αλουστίνα να τη βάλεις να rsquoλέθει [= αλέθει] ποτές δεν σώνεται το λέσιmicroον της Αλουστίναςraquo48

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράιδες ιδιαίτερα επικίνδυνες είναι η εκδικητική και συχνά βίαιη συmicroπεριφορά τους Κύριο στόχο της συmicroπεριφοράς αυτής αποτελούν οι άνδρες τους κυνηγούν και laquo[η] microία τον άρ-παχνε και η άλλη τον τραύαε από την άλλη microεριά Και τά πα-θε που είπε τrsquo όνοmicroά του [] τον πήγανε ίσια microε το σπίτι του Μπήκε microέσα κείνος κι έκλεισε Εστάθηκαν κείνες απrsquo όξω και microε τα λιθάρια σπάσανε ούλη τη νύχτα τα κεραmicroίδιαraquo49 Η βίαιη συmicroπεριφορά φτάνει microάλιστα σε ακραίο σηmicroείο microε αποτέλεσmicroα τα θύmicroατά τους να οδηγούνται στον θάνατο Οι Νεράιδες όmicroως θύmicroωσαν γιατί εννόησαν το σκοπό του και έπεσαν καταπάνου του και τον εκοmicromicroάτιασανraquo50 laquoΚοντά στην Καστριτοπούλα έβγαινε νια Νεράιδα και είχε κοντά της τον Παναγιώτη το Γαντέ και τον αγάπαγεmiddot ούλο κοντά της τον ήθελε Νια βολά έφυγε ο Γαντές κι επήγε στην Καλαmicroάτα Εκεί έκατσε εφτά χρόνια κι εξανάρθε στην Τροmicroπολιτσά Εκεί που πέρναγε από της Καστριτοπούλας το σπίτι είχε πλια αλησmicroονηmicroένα τη Νεράιδα τη γλέπει έξαφνα ήτανε microεσηmicroέρι και πηγαίνει και του λέει ldquoγιατί την άφηκεrdquo ldquoΈτσrsquo ήθελαrdquo λέειmiddot ldquoάλλη βολά να microη microου microιλήσεις για δε σε θέλωrdquo Τrsquo ακούει η Νεράιδα τι τα θες ελύσσαξε από το θυmicroό της Τον κυνηγάει τον κυνηγάει και θα τον έφτανε αν δεν επρόφτανε να περάσει το όριό τηςmiddot γιατί λέει άmicroα φτάσει στο όριό της η Νεράιδα δεν microπορεί πλια να κάνει βήmicroαraquo51 Ας προσέξουmicroε στο σηmicroείο αυτό την αναφορά στο όριο microε το οποίο ορίζεται η επικράτεια του κόσmicroου της Νεράιδας52

Η βιαιότητα όmicroως που εκφράζουν οι Νεράιδες δεν στρέφεται microόνο προς το ανδρικό φύλο αλλά αποτελεί γενικότερο και σύmicroφυτο στοιχείο της ταυτότητάς τους που εκδηλώνεται αδιάκριτα σrsquo όποιον τις ενοχλήσει Συχνά θύmicroατα εmicroφανίζονται και γυναίκες laquoΜια γυναίκα πήγε microια φορά στα χωράφια Εκεί που πήγαινε σκόνταψε σε Νεράιδες που έτρωγαν και τους εχάλασε την ησυχία Εκεί-νες εθύmicroωσαν και της έδωσαν ξύλο και της πήραν και το νου τηςraquo53 laquoΟι Νεράιδες εθύmicroωσαν και όρmicroησαν κατά πάνω της και αφού την εφασκέλωσαν ύστερα την έδειραν στα γερά και την άφησαν microισοπεθαmicroένη Το σώmicroα της καταmicroελάνιασε από τις ξυλιές και πέντε microήνες έκαmicroε στο κρεβάτιraquo54 Σε κάποιες περιπτώσεις η εκδήλωση βίας απέναντι στις γυναίκες εmicroφανίζεται να είναι αποτέλεσmicroα γυναικείου ανταγωνισmicroού και φθόνου απέναντι σε ενδεχόmicroενες αντιζήλους τους laquo[hellip] ένα άλλο κορίτσι πολύ όmicroορφο περνούσε τη στιγmicroή που δύο Νεράιδες διασκέδαζαν microαζί microε δύο παλικάρια που είχαν αρπαγmicroένα Εθύmicroωσαν πολύ και την άρχισαν στο ξύλο Οι δύο νέοι τις θερmicroοπαρακαλούσαν

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

να microη το σκοτώσουν το καηmicroένο το κορίτσι αυτές όmicroως και από ζήλια επέmicroεναν να την γκρεmicroίσουν από ένα βράχοmiddot και την έφεραν ως την άκρη του γκρεmicroού που ήταν αδύνατο να microην πέσει Το δυστυχισmicroένο το κορίτσι δεν έπεσε από το γκρεmicroό αλλά τι τα θέλεις τόσο κακό της έκαmicroαν οι Νεράι-δες που ύστερα από microια εβδοmicroάδα πέθανεraquo55

Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίαιης συmicroπεριφοράς είναι εκείνες που συναντούmicroε σε παρα-δόσεις όπου τα θύmicroατα είναι microικρά βρέφη γεγονός που καθιστά τις Νεράιδες και αρνητικό πρότυπο microητρότητας laquoΟι Νεράιδες πάνε τη νύχτα στα σπίτια δίχως να φαίνονται κι όπου εύρουν παιδιά να κοιmicroόνται αφύλαγα τους ρουφούν το αίmicroα Αυτά τα δυστυχισmicroένα παιδιά είναι κίτρινα και αδύ-νατα και τα λεν νεραϊδογλυmicromicroέναraquo56 laquo[hellip] [Π]νίγουσι τα τέ-κνα τα οποία συναντώσι κατά τη διάβασίν των όταν microάλιστα ευρίσκονται microέσα σε λαγκάδι ή κοντά σε πηγάδιraquo57 laquoΚαι τα παιδγκιά εν ένrsquo καλόν να τrsquo αφήνει κανείς microονάχα microέσα σε λαγκάδιγ γη κοντά σε πηγάδι γιατί έχει αγεραγίδες κι άmicroα τύχει κακή ώρα και περνούσιν άλλα πνίγουσιν κι άλλα τrsquo αλλάζουσιν Αν εν όmicroορφα τα παίρνουσιν και βάλλουσιν τα δικά των κάτι άσκηmicroα στραβοmicroούρικα γη σακάτικαraquo58 laquoΕις τη θέση Καναλάκια microια φορά επήαινε microια microικροmicroάννα κι είχε κρεmicroάσει από τον πλάτανο τη νάκα [= κούνια] microε το παιδί της που ήτανε σαν τα κρύα τα νερά Αλλά οι Ανεράιδες της το κλέ-ψανε και της έβαλαν στη νάκα ένα άλλο κατσιmicroουδιασmicroένο γογάρικο κατσοmicroαλλιασmicroένο πrsquo ούλο ενιαούριζεraquo59

Το στοιχείο εκείνο όmicroως που αναδεικνύει microε τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τη δύναmicroή τους είναι η σεξουα-λική τους υπεροχή έναντι των ανδρών και γενικότερα η εκδήλωση έντονου ερωτισmicroού Το τρίτο λοιπόν χαρα-κτηριστικό είναι ο έντονος και απειλητικός ερωτισmicroός τους Οι Νεράιδες αποτελούν αδιαmicroφισβήτητα τις πιο ερωτικές microορφές της λαϊκής παράδοσης Χαρακτηριστι-κό του έντονου ερωτισmicroού τους αποτελεί η αντιστροφή στην περίπτωσή τους των ρόλων που συνήθως αποδί-δονται στα δύο φύλα Οι Νεράιδες εκπροσωπώντας το σχήmicroα της γυναίκας-κυνηγού προκαλούν τους άνδρες χρησιmicroοποιώντας κάθε microέσο προκειmicroένου να συνευρε-θούν ερωτικά microαζί τους Όταν microάλιστα ο υποψήφιος εραστής αντιστέκεται στον προκλητικό ερωτισmicroό τους προκαλεί την οργή τους γεγονός που στέκεται αφορmicroή για βίαιη συmicroπεριφορά από τη microεριά τους Τα παραδείγmicroατα είναι πολλά και αξίζει να παραθέσουmicroε microερικά laquoΛεν πως σα διαβεί κανείς τα microεσάνυχτα από του Φονιά το λαγκάδι αν είναι νιος ανύπανδρος βγαίνουν Νεράιδες και microπροστά απrsquo όλες microια πεντάmicroορφη που φαίνεται θα να rsquoνrsquo η βασίλισσά

τους κι αυτή χτυπάει το νιο microε τrsquo ολόχρυσο ζουνάρι της60 Κι από τότες ο νιος χάνει τα συλλοϊκά του θέλει να πάει κοντά της Κείνη χάνεται microε τες άλλες Νεράιδες microέσα τη λαγκαδιά κι εκείνος γέρνει στο χωριό παρmicroένος ο κακόmicroοιρος Κι από τότες παίρνει δίπλα τες ράχες και τα περίορα γυρεύοντας τη Νεράιδαraquo61 laquoΟι Νεράιδες microπορεί να γινούνε ότι θες γυναί-κες είναι microα microεταmicroορφώνονται και σrsquo άλλα αερικά Φορούνε όmicroορφα σκουτιά χρυσά κι ουλοένα γλεντάνε τραγουδάνε και χορεύουνε Έχουνε λογώνε όργανα νταούλια σιουρίχτρες χί-λια δυο ∆εν κοτάει να ζυγώσει κανείς κατά το Νεραϊδοβούνι Όγοιος τις γλέπει λαβαίνει [= λαβώνεται] ή γίνεται ζουρλός ή αρρωσταίνει κάmicroποσον καιρό κι αν δεν τον διαβάσουνε ευκέλαιγο δε γιατρεύεταιraquo62 laquoΌντας περάσει άνθρωπος τον καλοπιάνουνε να πάει κοντά τους κι άmicroα πάει του λένε πει-στικά λόγια ίσια microε που τον φέρνουνε στα νερά τους και τον πείθουνε να κοιmicroηθούνε αντάmicroα Οι Νεράιδες εκείνες είναι όmicroορφες που άmicroα τις ιδεί κανείς ζουρλένεται από την αγάπη και σαν του ειπούνε τρία λόγια πηγαίνει κοντά τους στις σπη-λιέςraquo63 laquoΌποιος άνθρωπος ζυγώσει κοντά σrsquo αυτές θα πάθει [hellip] πρώτα τον αγκαλιάζουν και τον φιλούν και τον αναγκάζουν κι αυτόν να τις φιλήσει κι ύστερα τον γκρεmicroίζουν από ψηλά τους βράχους και τον κατακοmicromicroατιάζουνraquo64 laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει Του πέφτουνε κοντά και τον παίρνουνε microαζί τους Από τότενες πλια χάνεται ο άνθρωπος Τον κρατούνε δυο τρεις ηmicroέρες και λένε τάχα-τες ldquoξέρω κι εγώrdquo πως κάνουν αmicroαρτία και γεννούν παιδιά Τον εταΐζουνε εκεί microέσα κάτι δικά τους φαγιά ένα αλλόθριο ψωmicroί microαύρο σφιχτό και προσφάγια αλλόθρια microαύρα και microαγαρισmicroένα και τόνε ξεγιαρντίζουνε microε δικά τους κρασιά65 και κοιmicroώνται λέει αντάmicroα κι ο άνθρωπος τελεύεται από τις αγκαλιές τους Υστερινά τον απολάνε και κείνος τότενες γυρίζει τα όρη και τα βουνά σαν τρελαmicroένος γίνεται κατακί-τρινος σιχνός και ξεραγκιανός σαν τσίρος Αρχινάει πλια και σώνεται και θα πεθάνει αν δεν τον ξορκίσουνε οι microαΐστρες [= γυναίκες που ξέρουν να κάνουν microάγια]raquo66 laquoΟ γέρο Κατσια-βός από το Μπεντένι όντας ήτανε νιος εκαθότανε νια βολά σε νια ακροποταmicroιά κι επήγε νια Νεράιδα ντυmicroένη σα βλάχα microε ολόχρυσα microαλλιά και ωραία πλια που δεν είχε όmicroοιά της και τον αγκάλιασε και από τότενες τον έπαιρνε ουλοένα απόκοντα Μα εκείνος δεν την ήθελε κι ούλο της εξέφευγε Νια βολά τον βρίσκει microεσηmicroέρι και του λέει ldquoΝα χωρίσεις τη γυναίκα σου και να στεφανωθείς εmicroένανεrdquo ndashldquoΈννοια σουrdquo λέει ο Κατσιαβός ldquoετούτο microας έλειπεrdquo Τη Νύχτα που επήγε να κοιmicroηθεί microε τη γυναίκα του να σου κι έρχεται η Νεράιδα οmicroορφότερη από ούλες τις φορές και γδένεται και πέφτει στη

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

124 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 125

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

χώρο του πολιτισmicroού υιοθετώντας κοινωνικούς ρόλους - έστω και πρόσκαιρα Με άλλα λόγια πρόκειται για την πιο χαρακτηριστικά αmicroφίσηmicroη κατηγορία microυθικών γυναικείων microορφών καθώς βρίσκονται ανάmicroεσα σε δύο κόσmicroους τον κόσmicroο της φύσης και τον κόσmicroο των ανθρώ-πων και του πολιτισmicroού δηλαδή πρόκειται για microορφές στην κυριολεξία laquobetwixt and betweenraquo (microεταξύ φύσης και πολιτισmicroού) κατά τη διάσηmicroη πλέον φράση του Victor Turner11

H οριακότητα όπως και η ρευστότητα ορίων microεταξύ κατηγοριών εννοιών κλπ αποτέλεσε ένα από τα κατε-ξοχήν αντικείmicroενα έρευνας στον χώρο των κοινωνικών επιστηmicroών microε προεξάρχουσες τις microελέτες του Arnold van Gennep του Victor Turner και της Mary Douglas Ο van Gennep (1977) χρησιmicroοποίησε τον όρο ldquoδιάβα-σηrdquo για να χαρακτηρίσει τον ενδιάmicroεσο (ldquoliminalrdquo από το λατ limen= κατώφλι) microεταξύ δύο κατηγοριών χώ-ρο Με τον χώρο αυτό σύmicroφωνα microε τον Turner (1997) σχετίζονται ή συνδέονται έννοιες υπάρξεις και γενικό-τερα οντότητες αmicroφίσηmicroης ταυτότητας όπως ανδρό-γυνες υπάρξεις (ταυτόχρονα αρσενικές και θηλυκές) θηριόmicroορφες (ταυτόχρονα ζώα και άνθρωποι) όπως είναι οι Γοργόνες οι Κένταυροι και άλλες δίmicroορφες υπάρξεις Η Mary Douglas12 από την άλλη πλευρά υποστήριξε ότι υποκείmicroενα αντικείmicroενα ενέργειες ή ldquoεκφωνήmicroαταrdquo (utterances) που ανήκουν σε περισσότε-ρες από microία κατηγορίες ή συmicroφραζόmicroενα θεωρούνται απειλή για την ταξινόmicroηση των πραγmicroάτων επειδή ακριβώς καταργούν τη διαχωριστική γραmicromicroή η οποία ορίζει τις κατηγορίες που έχει θεσπίσει ο άνθρωπος στο κοινωνικό του περιβάλλον Ο Turner13 επισηmicroαίνει και άλλες ιδιότητες της αmicroφισηmicroίας και της οριακότητας Κατά την άποψή του οι ενδιάmicroεσες καταστάσεις λει-τουργούν ως ένα είδος κοινωνικού ldquomicroετασχολιασmicroούrdquo (metacommentary) που έχει ως στόχο την άmicroβλυνση των εντάσεων microέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο και την αποκατάσταση microιας διαταραγmicroένης ισορροπίας microε τη συmicroβολή ldquoεπανορθωτικώνrdquo (redressive) διαδικασιών Παράλληλα παρέχουν τη δυνατότητα δηmicroιουργίας νέων δοmicroών όταν οι υπάρχουσες είναι ανεπαρκείς προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα ldquoεπανεκτίmicroησης των αξιώνrdquo (transvaluation of values) Οι παραπάνω απόψεις των επιστηmicroόνων και ιδιαίτερα οι αmicroέσως προηγούmicroενες του Turner θα microας φανούν χρήσιmicroες στη συνέχεια προκειmicroένου να προσεγγίσουmicroε ερmicroηνευτικά το αφηγηmicroατικό υλικό που έχουmicroε στη διάθεσή microας

Νυφικό microαξιλάρι κεντηmicroένο microε πολύχρωmicroα microετάξια και χρυσή κλωστή σε τρυπητό κάmicroπο Στο κέντρο εικονίζει φτερωτή γυναικεία microορφή την ldquoκαλή νεράιδαrdquo η οποία

προστατεύει τη νύφη και τον γαmicroπρό κάτω από τις φτερούγες της Τα υπόλοιπα θέmicroατα ndashσχηmicroατοποιηmicroένες ανθρώπινες microορφές ζώα πουλιά και άνθινα στοιχείαndash είναι σε αισθητά

microικρότερη κλίmicroακα και συmicroπληρώνουν τον διάκοσmicroο Από τη Λευκάδα 17ος-18ος αι 152 x 048 micro Αθήνα Μουσείο Μπενάκη αρ ευρ ΓΕ 6262

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

Επιστρέφοντας στις Νεράιδες θα προχωρήσουmicroε τον σχολιασmicroό microας παραθέτοντας όπου χρειάζεται λέξεις φράσεις ή κάποιες φορές και ολόκληρο το κείmicroενο ορισmicroένων παραδόσεων επειδή η παρουσία του πρω-τογενούς εmicroπειρικού υλικού microπορεί να καταστήσει τα συmicroπεράσmicroατά microας περισσότερο ασφαλή

Οι τόποι όπου αναφέρεται ότι ζουν οι Νεράιδες βρί-σκονται εκτός των ορίων των ανθρώπινων κοινοτήτων Τα δάση τα σπήλαια οι πηγές τα πηγάδια τα ποτάmicroια τα λαγκάδια τα λιβάδια τα αλώνια τα τρίστρατα οι ακρο-ποταmicroιές οι τόποι laquoπου έχουν δέντρα πολλά και νεράraquo14 κά αναφέρονται στις λαϊκές διηγήσεις ως τόποι όπου κατοικούν ή συχνάζουν οι Νεράιδες15 Οι συγκεκριmicroένοι τόποι θεωρούνται ιδιαίτερα επικίνδυνοι laquoΚαι περί των microερών εις α εmicroφανίζονται νεράιδες λέγεται όπως και περί των στοιχειών ότι σκοντάβγουν σφαντούν στοιχειάζουν και περί του ιδόντος αυτάς ότι εσκοντάφτηκεν εσφαντά-χθηκεν εστοιχειάστηκενraquo16 Στα microέρη αυτά οι Νεράιδες παρουσιάζονται laquo[hellip] [Ω]ς και πάντα τα πονηρά πνεύmicroατα [hellip] το microεσονύκτιον αλλά και την microεσηmicroβρίαν [hellip]raquo17 laquo[hellip] το γάργαρο του microεσηmicroεριού και πάσαν κακήν ώρανraquo Τρα-γουδούν και χορεύουν laquo[hellip] το δαιmicroονικό τους χορό [hellip]raquo18 microε συνοδεία οργάνων laquoΧουρεύνrsquo οι Νιράιδις ούλrsquo νύχτα microι τα βιουλιά κι τrsquoς ακούει ούλους ου κόσmicroουςraquo19 laquoΟι Νεράι-δες χορεύουνε στον αέρα και βαρούν νταβούλια [hellip]raquo20 laquo[hellip] [Ά]λλες εβαρήγανε τα όργανα νταούλια καραmicroούτζες ντέ-φια σουραύλια φλογέρες λαγούτα βιολιά ντρουmicroπέτες τι θες και δεν είχαν εκεί πέρα Άλλες εχορεύανε το σουρτό κι άλλες εκαθόντουσανε κι ετηράγανεraquo21 Όποιος συναντήσει και ενοχλήσει τις Νεράιδες στα microέρη αυτά κινδυνεύει laquoΟύτος θα πάθει αφεύκτως κακόν Ή θα γίνει κωφός ή θα χάσει την όρασίν του Πολλάκις τρελλαίνεται άλλοτε χάνει την microίαν των χειρών του τον ένα των ποδών του ή άλλο τι παραπλήσιον κακόν πάσχειraquo22 laquoΟι αγεραγίδες επήραν την microιλιάν τουraquo23 laquo[hellip] [Μ]πορούν να σου κάνουν microεγάλο κακό να σου πάρουν εύκολα τη φωνή και να σrsquo αφήσουν microουγκό να σου κάνουν κακό στο microυαλό να σε κάνουν σακάτη και νrsquo αναγκάσουν κατόπιν τους δικούς σου να τρέχουν στις microάγισ-σες για να σου ξαναδώσουν την υγειά σου ή τον παπά να προσπαθήσει microε διαβάσmicroατα να σε κάνει καλάraquo24 laquoΕυτός επαράκουσεν τσrsquo εν ήφυεν τσrsquo επεράσαν οι ξενικές Τότες τού δωσε microια rsquoπό rsquoφτές microιαν πατσιάν [microπάτσο] τσrsquo από τότες το σταγόνιν του επόmicroεινε στραβόraquo25 laquoΕις του Μώρου το λα-γκάδι βγαίνουν αγεραγίδες Ένας γέρος επήγεν να πιει την νύκταν και δεν επροσκύνησεν και τον εστραβώσανraquo26

Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά εκείνα που απο-

δίδονται στις Νεράιδες και τα οποία αποβαίνουν ολέ-θρια γεγονός που καθιστά τις υπάρξεις αυτές ιδιαίτερα επικίνδυνες Θα ξεκινήσουmicroε πρώτα από την εξωτερική εmicroφάνισή τους το πρώτο λοιπόν ολέθριο χαρακτηριστι-κό είναι η εξαιρετική οmicroορφιά Ο υπερθετικός τρόπος microε τον οποίο περιγράφεται η εξωτερική εmicroφάνιση των Νε-ράιδων είναι πολύ χαρακτηριστικός laquoΟι Νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλλιά [hellip]raquo27 laquoΗ οmicroορφιά τους ήταν αmicroολόητο πράmicroαraquo28 laquo[hellip] [Γ]υναίκες πορρά ωραίες ως αι αχτίνες του ηλίουraquo29 laquoΣτου Γουλέ το πηγάδι στη συνοικία των Ταξιαρχών στην Τρίπολη βγαίνει microια Νεράιδα σαν την πεντάmicroορφη του κόσmicroου τόσο όmicroορφη είναι [hellip]raquo30 laquoΕίναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες [hellip]raquo31 laquoΑνοίγει λίγο τα microάτια του κοιτάζει και βλέπει κάτι γυναίκες κάθε microια πιο όmicroορφη από την άλ-λη να το rsquoχουν στρώσει στο χορό Ο Γεροθανάσης κατάλαβε πως ήταν Νεράιδες [hellip]raquo32 laquoΣrsquomicroά [σιmicroά= κοντά] στα microεσάνυ-χτα γλέπrsquo άξαφνα να rsquoρχουντι πουλλές Νιράιδις όmicroουρφις σα θιές [= θεές] [hellip]raquo33 laquoΓυρίζει και τι να ιδεί ∆υο Νεράιδες πόλαmicroπε ούλη η ρεmicroατιά [hellip]raquo34 Η οmicroορφιά τους microάλιστα περιγράφεται να ξεπερνάει την οmicroορφιά κάθε άλλης γυ-ναίκας laquo[hellip] microε microιας έλαmicroψε το σπίτι από την οmicroορφιά της γιατί σα Νεράιδα που ήταν ξεπερνούσε όλες τις γυναίκες στην οmicroορφιάraquo35 Στοιχείο της οmicroορφιάς τους αποτελεί και η αmicroφίεσή τους laquoΚοντά στους Αφεντικούς Μύλους έβγαινε την ηmicroέρα microια Νεράιδα microε πράσινα microαλλιά που τα στόλιζε microε microαργαριτάρια και microερτζάνια και εστέγνωνε τα ρούχα της στους βράχους Τη νύχτα microε το φεγγάρι η ίδια Νεράιδα εχόρευε απάνω στα κύmicromicroατα της θάλασσαςraquo36 laquo[hellip] [Ε]ίδε [ενν κάποιος] ξαπλωmicroένη [hellip] microια γυναίκα ως δεκα-φτά χρονών Άλλο δεν microπορούσε να είναι παρά Νεράιδα γιατί ήτανε πάρα πολύ όmicroορφη κι είχε φορέmicroατα αρχοντικά διαφορετικά από κείνα που φορούν στα χωριά microαςraquo37

Το πιο εντυπωσιακό ωστόσο στοιχείο επάνω τους που συνδέεται microε τη θηλυκότητα είναι τα microακριά ξανθά microαλ-λιά ή laquoτα χρυσά microαλλιάraquo όπως αναφέρονται συχνά στις διηγήσεις laquoΉταν Νεράιδα microε ξανθά microαλλιά όmicroορφη σαν το κρύο νερόraquo38 laquoΑσπροφόρα Νεράιδα microrsquo ολόχρυσα microαλλιά [hellip]raquo39 laquoΈνα κορίτσι όmicroορφο microε πράσινα microάτια microε χρυσά microαλλιά άσπρη σαν το χιόνι microια Νεράιδα γιούλη microουraquo40 laquo[Β]λέπει άξαφνα microια γυναίκα που ήτανε ντυmicroένη στα microετα-ξωτά κι εστεκότανε microπροστά στη βρύση κι εχτένιζε τα microαλλιά της που έφταναν ως τα νύχιαraquo41 laquoΕίχε ξέπλεγα τα microαλλιά της microακριά-microακριά και ήτανε κάτασπρα ντυmicroένηraquo42 Υπάρχουν και κάποιες αναφορές σε microακριά microαύρα microαλλιά που ωστόσο και αυτά συmicroβάλλουν στην ανάδειξη της γοη-

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

τείας και της οmicroορφιάς τους laquoΟι Νεράιδες είναι πανώριες κοπέλες microε microάτια αmicroυγδαλωτά microε microακριά microαύρα microαλλιά και είναι πάντα ασπροντυmicroένεςraquo43

Τα microαλλιά τους ωστόσο αποτελούν και στοιχείο της δύναmicroής τους γιrsquo αυτό αν τα χάσουν αιχmicroαλωτίζονται Έτσι στις διηγήσεις αναφέρεται ότι για να υποτάξει κά-ποιος microια Νεράιδα και να την κάνει να τον ακολουθήσει πρέπει να αποσπάσει κάποιες τρίχες από τα microαλλιά της ή να την αρπάξει από τα microαλλιά44 Ο ανθρωπολόγος Εdmund Leach αλλά και άλλοι που ασχολήθηκαν microε τους συmicroβολισmicroούς των microαλλιών στις προβιοmicroηχανικές παραδοσιακές κοινωνίες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα στοιχείο που συmicroβολικά συνδέεται microε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και τη σεξουαλικότητα Ο Leach (1958) στο άρθρο του microε τίτλο laquoMagical Hairraquo παρατηρεί ότι τα microακριά microαλλιά εκλαmicroβάνονται ως σύmicroβολο έντονης σε-ξουαλικότητας ενώ το κόψιmicroο των microαλλιών συmicroβολίζει σεξουαλική υποταγή όπως ακριβώς στην περίπτωση του ευνουχισmicroού και προσθέτει laquoΣυχνά στο πλαίσιο εθιmicroοτυπιών βλέπουmicroε τα microαλλιά να χρησιmicroοποιούνται ως σύmicroβολο λχ της βασιλείας κάποιου άρχοντα [hellip] της θείας φύσης κάποιας θεότητας [hellip] της γονιmicroότητας των καρπών ή ως το mana ηρωικών πολεmicroιστών λχ του Σαmicroψών Η κεφαλή της Γοργόναςraquo παρατηρεί ο Leach45 laquo[hellip] δεν απο-τελούσε microονάχα φαλλικό σύmicroβολο αλλά ήταν αυτό καθεαυτό σύmicroβολο δύναmicroηςraquo

Αν εξετάσουmicroε το ελληνικό αφηγηmicroατικό υλικό για τις Νεράιδες θα διαπιστώσουmicroε ότι και εδώ γίνεται λόγος για την υποταγή της Νεράιδας microε το κόψιmicroο ή τον έλεγχο των microαλλιών της laquo[hellip] είχαν οι καλές αρχόντισσες χορό Εγώ rsquomicroουν εις το κέφι κι επέρασrsquo από microέσrsquo αφrsquo τοχ χορό και microιανής επρόκαmicroα και της ήρπαξα τρίχες χρουσές αφrsquo τα microαλλιά της και τις ήβαλα microες στο ρολόιmicro microου Από τότες όπου κι αν επή-αιννα νύχτα microοναχός microrsquo εντάmicroωνεν και microού λεεν ldquoΑ Κωστή τι καλός πού rsquoσαι Τι όmicroορφος Εσύ άmicroα θες θα microου δώκεις ότι microου πήρες ∆ος microου τα microαλλιά microου κι ότι άλλο θες να σου δώκωrdquo Εγώ εν της τά rsquoδινα και την είχα πια κάθε βράδυ γιαβουκλού [= αγαπητικιά] Ύστερι την εβαρέθηκα και της τά rsquoδωκα κι απέ τότες εν την εmicroετάδαraquo46 laquo[Μ]πορεί [ενν κά-ποιος] να την αρπάξει από τα microαλλιά την Αλουστίνα και να την φέρει στο σπίτι του Εκεί microπορεί να την έχει σα δούλα και σrsquo όλα θα προκόβει γιατί ότι κι αν πιάνει εκείνη θα πληθαί-νειraquo47 laquoΟι παλαιοί ελέα σαν εύρεις το microεσηmicroέριν Αλουστίνες να προφτάσεις να πιάσεις καmicroιάν απού τα microαλλιά Αν πιάσεις καmicromicroιάν Αλουστίνα να τη βάλεις να rsquoλέθει [= αλέθει] ποτές δεν σώνεται το λέσιmicroον της Αλουστίναςraquo48

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράιδες ιδιαίτερα επικίνδυνες είναι η εκδικητική και συχνά βίαιη συmicroπεριφορά τους Κύριο στόχο της συmicroπεριφοράς αυτής αποτελούν οι άνδρες τους κυνηγούν και laquo[η] microία τον άρ-παχνε και η άλλη τον τραύαε από την άλλη microεριά Και τά πα-θε που είπε τrsquo όνοmicroά του [] τον πήγανε ίσια microε το σπίτι του Μπήκε microέσα κείνος κι έκλεισε Εστάθηκαν κείνες απrsquo όξω και microε τα λιθάρια σπάσανε ούλη τη νύχτα τα κεραmicroίδιαraquo49 Η βίαιη συmicroπεριφορά φτάνει microάλιστα σε ακραίο σηmicroείο microε αποτέλεσmicroα τα θύmicroατά τους να οδηγούνται στον θάνατο Οι Νεράιδες όmicroως θύmicroωσαν γιατί εννόησαν το σκοπό του και έπεσαν καταπάνου του και τον εκοmicromicroάτιασανraquo50 laquoΚοντά στην Καστριτοπούλα έβγαινε νια Νεράιδα και είχε κοντά της τον Παναγιώτη το Γαντέ και τον αγάπαγεmiddot ούλο κοντά της τον ήθελε Νια βολά έφυγε ο Γαντές κι επήγε στην Καλαmicroάτα Εκεί έκατσε εφτά χρόνια κι εξανάρθε στην Τροmicroπολιτσά Εκεί που πέρναγε από της Καστριτοπούλας το σπίτι είχε πλια αλησmicroονηmicroένα τη Νεράιδα τη γλέπει έξαφνα ήτανε microεσηmicroέρι και πηγαίνει και του λέει ldquoγιατί την άφηκεrdquo ldquoΈτσrsquo ήθελαrdquo λέειmiddot ldquoάλλη βολά να microη microου microιλήσεις για δε σε θέλωrdquo Τrsquo ακούει η Νεράιδα τι τα θες ελύσσαξε από το θυmicroό της Τον κυνηγάει τον κυνηγάει και θα τον έφτανε αν δεν επρόφτανε να περάσει το όριό τηςmiddot γιατί λέει άmicroα φτάσει στο όριό της η Νεράιδα δεν microπορεί πλια να κάνει βήmicroαraquo51 Ας προσέξουmicroε στο σηmicroείο αυτό την αναφορά στο όριο microε το οποίο ορίζεται η επικράτεια του κόσmicroου της Νεράιδας52

Η βιαιότητα όmicroως που εκφράζουν οι Νεράιδες δεν στρέφεται microόνο προς το ανδρικό φύλο αλλά αποτελεί γενικότερο και σύmicroφυτο στοιχείο της ταυτότητάς τους που εκδηλώνεται αδιάκριτα σrsquo όποιον τις ενοχλήσει Συχνά θύmicroατα εmicroφανίζονται και γυναίκες laquoΜια γυναίκα πήγε microια φορά στα χωράφια Εκεί που πήγαινε σκόνταψε σε Νεράιδες που έτρωγαν και τους εχάλασε την ησυχία Εκεί-νες εθύmicroωσαν και της έδωσαν ξύλο και της πήραν και το νου τηςraquo53 laquoΟι Νεράιδες εθύmicroωσαν και όρmicroησαν κατά πάνω της και αφού την εφασκέλωσαν ύστερα την έδειραν στα γερά και την άφησαν microισοπεθαmicroένη Το σώmicroα της καταmicroελάνιασε από τις ξυλιές και πέντε microήνες έκαmicroε στο κρεβάτιraquo54 Σε κάποιες περιπτώσεις η εκδήλωση βίας απέναντι στις γυναίκες εmicroφανίζεται να είναι αποτέλεσmicroα γυναικείου ανταγωνισmicroού και φθόνου απέναντι σε ενδεχόmicroενες αντιζήλους τους laquo[hellip] ένα άλλο κορίτσι πολύ όmicroορφο περνούσε τη στιγmicroή που δύο Νεράιδες διασκέδαζαν microαζί microε δύο παλικάρια που είχαν αρπαγmicroένα Εθύmicroωσαν πολύ και την άρχισαν στο ξύλο Οι δύο νέοι τις θερmicroοπαρακαλούσαν

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

να microη το σκοτώσουν το καηmicroένο το κορίτσι αυτές όmicroως και από ζήλια επέmicroεναν να την γκρεmicroίσουν από ένα βράχοmiddot και την έφεραν ως την άκρη του γκρεmicroού που ήταν αδύνατο να microην πέσει Το δυστυχισmicroένο το κορίτσι δεν έπεσε από το γκρεmicroό αλλά τι τα θέλεις τόσο κακό της έκαmicroαν οι Νεράι-δες που ύστερα από microια εβδοmicroάδα πέθανεraquo55

Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίαιης συmicroπεριφοράς είναι εκείνες που συναντούmicroε σε παρα-δόσεις όπου τα θύmicroατα είναι microικρά βρέφη γεγονός που καθιστά τις Νεράιδες και αρνητικό πρότυπο microητρότητας laquoΟι Νεράιδες πάνε τη νύχτα στα σπίτια δίχως να φαίνονται κι όπου εύρουν παιδιά να κοιmicroόνται αφύλαγα τους ρουφούν το αίmicroα Αυτά τα δυστυχισmicroένα παιδιά είναι κίτρινα και αδύ-νατα και τα λεν νεραϊδογλυmicromicroέναraquo56 laquo[hellip] [Π]νίγουσι τα τέ-κνα τα οποία συναντώσι κατά τη διάβασίν των όταν microάλιστα ευρίσκονται microέσα σε λαγκάδι ή κοντά σε πηγάδιraquo57 laquoΚαι τα παιδγκιά εν ένrsquo καλόν να τrsquo αφήνει κανείς microονάχα microέσα σε λαγκάδιγ γη κοντά σε πηγάδι γιατί έχει αγεραγίδες κι άmicroα τύχει κακή ώρα και περνούσιν άλλα πνίγουσιν κι άλλα τrsquo αλλάζουσιν Αν εν όmicroορφα τα παίρνουσιν και βάλλουσιν τα δικά των κάτι άσκηmicroα στραβοmicroούρικα γη σακάτικαraquo58 laquoΕις τη θέση Καναλάκια microια φορά επήαινε microια microικροmicroάννα κι είχε κρεmicroάσει από τον πλάτανο τη νάκα [= κούνια] microε το παιδί της που ήτανε σαν τα κρύα τα νερά Αλλά οι Ανεράιδες της το κλέ-ψανε και της έβαλαν στη νάκα ένα άλλο κατσιmicroουδιασmicroένο γογάρικο κατσοmicroαλλιασmicroένο πrsquo ούλο ενιαούριζεraquo59

Το στοιχείο εκείνο όmicroως που αναδεικνύει microε τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τη δύναmicroή τους είναι η σεξουα-λική τους υπεροχή έναντι των ανδρών και γενικότερα η εκδήλωση έντονου ερωτισmicroού Το τρίτο λοιπόν χαρα-κτηριστικό είναι ο έντονος και απειλητικός ερωτισmicroός τους Οι Νεράιδες αποτελούν αδιαmicroφισβήτητα τις πιο ερωτικές microορφές της λαϊκής παράδοσης Χαρακτηριστι-κό του έντονου ερωτισmicroού τους αποτελεί η αντιστροφή στην περίπτωσή τους των ρόλων που συνήθως αποδί-δονται στα δύο φύλα Οι Νεράιδες εκπροσωπώντας το σχήmicroα της γυναίκας-κυνηγού προκαλούν τους άνδρες χρησιmicroοποιώντας κάθε microέσο προκειmicroένου να συνευρε-θούν ερωτικά microαζί τους Όταν microάλιστα ο υποψήφιος εραστής αντιστέκεται στον προκλητικό ερωτισmicroό τους προκαλεί την οργή τους γεγονός που στέκεται αφορmicroή για βίαιη συmicroπεριφορά από τη microεριά τους Τα παραδείγmicroατα είναι πολλά και αξίζει να παραθέσουmicroε microερικά laquoΛεν πως σα διαβεί κανείς τα microεσάνυχτα από του Φονιά το λαγκάδι αν είναι νιος ανύπανδρος βγαίνουν Νεράιδες και microπροστά απrsquo όλες microια πεντάmicroορφη που φαίνεται θα να rsquoνrsquo η βασίλισσά

τους κι αυτή χτυπάει το νιο microε τrsquo ολόχρυσο ζουνάρι της60 Κι από τότες ο νιος χάνει τα συλλοϊκά του θέλει να πάει κοντά της Κείνη χάνεται microε τες άλλες Νεράιδες microέσα τη λαγκαδιά κι εκείνος γέρνει στο χωριό παρmicroένος ο κακόmicroοιρος Κι από τότες παίρνει δίπλα τες ράχες και τα περίορα γυρεύοντας τη Νεράιδαraquo61 laquoΟι Νεράιδες microπορεί να γινούνε ότι θες γυναί-κες είναι microα microεταmicroορφώνονται και σrsquo άλλα αερικά Φορούνε όmicroορφα σκουτιά χρυσά κι ουλοένα γλεντάνε τραγουδάνε και χορεύουνε Έχουνε λογώνε όργανα νταούλια σιουρίχτρες χί-λια δυο ∆εν κοτάει να ζυγώσει κανείς κατά το Νεραϊδοβούνι Όγοιος τις γλέπει λαβαίνει [= λαβώνεται] ή γίνεται ζουρλός ή αρρωσταίνει κάmicroποσον καιρό κι αν δεν τον διαβάσουνε ευκέλαιγο δε γιατρεύεταιraquo62 laquoΌντας περάσει άνθρωπος τον καλοπιάνουνε να πάει κοντά τους κι άmicroα πάει του λένε πει-στικά λόγια ίσια microε που τον φέρνουνε στα νερά τους και τον πείθουνε να κοιmicroηθούνε αντάmicroα Οι Νεράιδες εκείνες είναι όmicroορφες που άmicroα τις ιδεί κανείς ζουρλένεται από την αγάπη και σαν του ειπούνε τρία λόγια πηγαίνει κοντά τους στις σπη-λιέςraquo63 laquoΌποιος άνθρωπος ζυγώσει κοντά σrsquo αυτές θα πάθει [hellip] πρώτα τον αγκαλιάζουν και τον φιλούν και τον αναγκάζουν κι αυτόν να τις φιλήσει κι ύστερα τον γκρεmicroίζουν από ψηλά τους βράχους και τον κατακοmicromicroατιάζουνraquo64 laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει Του πέφτουνε κοντά και τον παίρνουνε microαζί τους Από τότενες πλια χάνεται ο άνθρωπος Τον κρατούνε δυο τρεις ηmicroέρες και λένε τάχα-τες ldquoξέρω κι εγώrdquo πως κάνουν αmicroαρτία και γεννούν παιδιά Τον εταΐζουνε εκεί microέσα κάτι δικά τους φαγιά ένα αλλόθριο ψωmicroί microαύρο σφιχτό και προσφάγια αλλόθρια microαύρα και microαγαρισmicroένα και τόνε ξεγιαρντίζουνε microε δικά τους κρασιά65 και κοιmicroώνται λέει αντάmicroα κι ο άνθρωπος τελεύεται από τις αγκαλιές τους Υστερινά τον απολάνε και κείνος τότενες γυρίζει τα όρη και τα βουνά σαν τρελαmicroένος γίνεται κατακί-τρινος σιχνός και ξεραγκιανός σαν τσίρος Αρχινάει πλια και σώνεται και θα πεθάνει αν δεν τον ξορκίσουνε οι microαΐστρες [= γυναίκες που ξέρουν να κάνουν microάγια]raquo66 laquoΟ γέρο Κατσια-βός από το Μπεντένι όντας ήτανε νιος εκαθότανε νια βολά σε νια ακροποταmicroιά κι επήγε νια Νεράιδα ντυmicroένη σα βλάχα microε ολόχρυσα microαλλιά και ωραία πλια που δεν είχε όmicroοιά της και τον αγκάλιασε και από τότενες τον έπαιρνε ουλοένα απόκοντα Μα εκείνος δεν την ήθελε κι ούλο της εξέφευγε Νια βολά τον βρίσκει microεσηmicroέρι και του λέει ldquoΝα χωρίσεις τη γυναίκα σου και να στεφανωθείς εmicroένανεrdquo ndashldquoΈννοια σουrdquo λέει ο Κατσιαβός ldquoετούτο microας έλειπεrdquo Τη Νύχτα που επήγε να κοιmicroηθεί microε τη γυναίκα του να σου κι έρχεται η Νεράιδα οmicroορφότερη από ούλες τις φορές και γδένεται και πέφτει στη

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

Επιστρέφοντας στις Νεράιδες θα προχωρήσουmicroε τον σχολιασmicroό microας παραθέτοντας όπου χρειάζεται λέξεις φράσεις ή κάποιες φορές και ολόκληρο το κείmicroενο ορισmicroένων παραδόσεων επειδή η παρουσία του πρω-τογενούς εmicroπειρικού υλικού microπορεί να καταστήσει τα συmicroπεράσmicroατά microας περισσότερο ασφαλή

Οι τόποι όπου αναφέρεται ότι ζουν οι Νεράιδες βρί-σκονται εκτός των ορίων των ανθρώπινων κοινοτήτων Τα δάση τα σπήλαια οι πηγές τα πηγάδια τα ποτάmicroια τα λαγκάδια τα λιβάδια τα αλώνια τα τρίστρατα οι ακρο-ποταmicroιές οι τόποι laquoπου έχουν δέντρα πολλά και νεράraquo14 κά αναφέρονται στις λαϊκές διηγήσεις ως τόποι όπου κατοικούν ή συχνάζουν οι Νεράιδες15 Οι συγκεκριmicroένοι τόποι θεωρούνται ιδιαίτερα επικίνδυνοι laquoΚαι περί των microερών εις α εmicroφανίζονται νεράιδες λέγεται όπως και περί των στοιχειών ότι σκοντάβγουν σφαντούν στοιχειάζουν και περί του ιδόντος αυτάς ότι εσκοντάφτηκεν εσφαντά-χθηκεν εστοιχειάστηκενraquo16 Στα microέρη αυτά οι Νεράιδες παρουσιάζονται laquo[hellip] [Ω]ς και πάντα τα πονηρά πνεύmicroατα [hellip] το microεσονύκτιον αλλά και την microεσηmicroβρίαν [hellip]raquo17 laquo[hellip] το γάργαρο του microεσηmicroεριού και πάσαν κακήν ώρανraquo Τρα-γουδούν και χορεύουν laquo[hellip] το δαιmicroονικό τους χορό [hellip]raquo18 microε συνοδεία οργάνων laquoΧουρεύνrsquo οι Νιράιδις ούλrsquo νύχτα microι τα βιουλιά κι τrsquoς ακούει ούλους ου κόσmicroουςraquo19 laquoΟι Νεράι-δες χορεύουνε στον αέρα και βαρούν νταβούλια [hellip]raquo20 laquo[hellip] [Ά]λλες εβαρήγανε τα όργανα νταούλια καραmicroούτζες ντέ-φια σουραύλια φλογέρες λαγούτα βιολιά ντρουmicroπέτες τι θες και δεν είχαν εκεί πέρα Άλλες εχορεύανε το σουρτό κι άλλες εκαθόντουσανε κι ετηράγανεraquo21 Όποιος συναντήσει και ενοχλήσει τις Νεράιδες στα microέρη αυτά κινδυνεύει laquoΟύτος θα πάθει αφεύκτως κακόν Ή θα γίνει κωφός ή θα χάσει την όρασίν του Πολλάκις τρελλαίνεται άλλοτε χάνει την microίαν των χειρών του τον ένα των ποδών του ή άλλο τι παραπλήσιον κακόν πάσχειraquo22 laquoΟι αγεραγίδες επήραν την microιλιάν τουraquo23 laquo[hellip] [Μ]πορούν να σου κάνουν microεγάλο κακό να σου πάρουν εύκολα τη φωνή και να σrsquo αφήσουν microουγκό να σου κάνουν κακό στο microυαλό να σε κάνουν σακάτη και νrsquo αναγκάσουν κατόπιν τους δικούς σου να τρέχουν στις microάγισ-σες για να σου ξαναδώσουν την υγειά σου ή τον παπά να προσπαθήσει microε διαβάσmicroατα να σε κάνει καλάraquo24 laquoΕυτός επαράκουσεν τσrsquo εν ήφυεν τσrsquo επεράσαν οι ξενικές Τότες τού δωσε microια rsquoπό rsquoφτές microιαν πατσιάν [microπάτσο] τσrsquo από τότες το σταγόνιν του επόmicroεινε στραβόraquo25 laquoΕις του Μώρου το λα-γκάδι βγαίνουν αγεραγίδες Ένας γέρος επήγεν να πιει την νύκταν και δεν επροσκύνησεν και τον εστραβώσανraquo26

Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά εκείνα που απο-

δίδονται στις Νεράιδες και τα οποία αποβαίνουν ολέ-θρια γεγονός που καθιστά τις υπάρξεις αυτές ιδιαίτερα επικίνδυνες Θα ξεκινήσουmicroε πρώτα από την εξωτερική εmicroφάνισή τους το πρώτο λοιπόν ολέθριο χαρακτηριστι-κό είναι η εξαιρετική οmicroορφιά Ο υπερθετικός τρόπος microε τον οποίο περιγράφεται η εξωτερική εmicroφάνιση των Νε-ράιδων είναι πολύ χαρακτηριστικός laquoΟι Νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλλιά [hellip]raquo27 laquoΗ οmicroορφιά τους ήταν αmicroολόητο πράmicroαraquo28 laquo[hellip] [Γ]υναίκες πορρά ωραίες ως αι αχτίνες του ηλίουraquo29 laquoΣτου Γουλέ το πηγάδι στη συνοικία των Ταξιαρχών στην Τρίπολη βγαίνει microια Νεράιδα σαν την πεντάmicroορφη του κόσmicroου τόσο όmicroορφη είναι [hellip]raquo30 laquoΕίναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες [hellip]raquo31 laquoΑνοίγει λίγο τα microάτια του κοιτάζει και βλέπει κάτι γυναίκες κάθε microια πιο όmicroορφη από την άλ-λη να το rsquoχουν στρώσει στο χορό Ο Γεροθανάσης κατάλαβε πως ήταν Νεράιδες [hellip]raquo32 laquoΣrsquomicroά [σιmicroά= κοντά] στα microεσάνυ-χτα γλέπrsquo άξαφνα να rsquoρχουντι πουλλές Νιράιδις όmicroουρφις σα θιές [= θεές] [hellip]raquo33 laquoΓυρίζει και τι να ιδεί ∆υο Νεράιδες πόλαmicroπε ούλη η ρεmicroατιά [hellip]raquo34 Η οmicroορφιά τους microάλιστα περιγράφεται να ξεπερνάει την οmicroορφιά κάθε άλλης γυ-ναίκας laquo[hellip] microε microιας έλαmicroψε το σπίτι από την οmicroορφιά της γιατί σα Νεράιδα που ήταν ξεπερνούσε όλες τις γυναίκες στην οmicroορφιάraquo35 Στοιχείο της οmicroορφιάς τους αποτελεί και η αmicroφίεσή τους laquoΚοντά στους Αφεντικούς Μύλους έβγαινε την ηmicroέρα microια Νεράιδα microε πράσινα microαλλιά που τα στόλιζε microε microαργαριτάρια και microερτζάνια και εστέγνωνε τα ρούχα της στους βράχους Τη νύχτα microε το φεγγάρι η ίδια Νεράιδα εχόρευε απάνω στα κύmicromicroατα της θάλασσαςraquo36 laquo[hellip] [Ε]ίδε [ενν κάποιος] ξαπλωmicroένη [hellip] microια γυναίκα ως δεκα-φτά χρονών Άλλο δεν microπορούσε να είναι παρά Νεράιδα γιατί ήτανε πάρα πολύ όmicroορφη κι είχε φορέmicroατα αρχοντικά διαφορετικά από κείνα που φορούν στα χωριά microαςraquo37

Το πιο εντυπωσιακό ωστόσο στοιχείο επάνω τους που συνδέεται microε τη θηλυκότητα είναι τα microακριά ξανθά microαλ-λιά ή laquoτα χρυσά microαλλιάraquo όπως αναφέρονται συχνά στις διηγήσεις laquoΉταν Νεράιδα microε ξανθά microαλλιά όmicroορφη σαν το κρύο νερόraquo38 laquoΑσπροφόρα Νεράιδα microrsquo ολόχρυσα microαλλιά [hellip]raquo39 laquoΈνα κορίτσι όmicroορφο microε πράσινα microάτια microε χρυσά microαλλιά άσπρη σαν το χιόνι microια Νεράιδα γιούλη microουraquo40 laquo[Β]λέπει άξαφνα microια γυναίκα που ήτανε ντυmicroένη στα microετα-ξωτά κι εστεκότανε microπροστά στη βρύση κι εχτένιζε τα microαλλιά της που έφταναν ως τα νύχιαraquo41 laquoΕίχε ξέπλεγα τα microαλλιά της microακριά-microακριά και ήτανε κάτασπρα ντυmicroένηraquo42 Υπάρχουν και κάποιες αναφορές σε microακριά microαύρα microαλλιά που ωστόσο και αυτά συmicroβάλλουν στην ανάδειξη της γοη-

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

τείας και της οmicroορφιάς τους laquoΟι Νεράιδες είναι πανώριες κοπέλες microε microάτια αmicroυγδαλωτά microε microακριά microαύρα microαλλιά και είναι πάντα ασπροντυmicroένεςraquo43

Τα microαλλιά τους ωστόσο αποτελούν και στοιχείο της δύναmicroής τους γιrsquo αυτό αν τα χάσουν αιχmicroαλωτίζονται Έτσι στις διηγήσεις αναφέρεται ότι για να υποτάξει κά-ποιος microια Νεράιδα και να την κάνει να τον ακολουθήσει πρέπει να αποσπάσει κάποιες τρίχες από τα microαλλιά της ή να την αρπάξει από τα microαλλιά44 Ο ανθρωπολόγος Εdmund Leach αλλά και άλλοι που ασχολήθηκαν microε τους συmicroβολισmicroούς των microαλλιών στις προβιοmicroηχανικές παραδοσιακές κοινωνίες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα στοιχείο που συmicroβολικά συνδέεται microε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και τη σεξουαλικότητα Ο Leach (1958) στο άρθρο του microε τίτλο laquoMagical Hairraquo παρατηρεί ότι τα microακριά microαλλιά εκλαmicroβάνονται ως σύmicroβολο έντονης σε-ξουαλικότητας ενώ το κόψιmicroο των microαλλιών συmicroβολίζει σεξουαλική υποταγή όπως ακριβώς στην περίπτωση του ευνουχισmicroού και προσθέτει laquoΣυχνά στο πλαίσιο εθιmicroοτυπιών βλέπουmicroε τα microαλλιά να χρησιmicroοποιούνται ως σύmicroβολο λχ της βασιλείας κάποιου άρχοντα [hellip] της θείας φύσης κάποιας θεότητας [hellip] της γονιmicroότητας των καρπών ή ως το mana ηρωικών πολεmicroιστών λχ του Σαmicroψών Η κεφαλή της Γοργόναςraquo παρατηρεί ο Leach45 laquo[hellip] δεν απο-τελούσε microονάχα φαλλικό σύmicroβολο αλλά ήταν αυτό καθεαυτό σύmicroβολο δύναmicroηςraquo

Αν εξετάσουmicroε το ελληνικό αφηγηmicroατικό υλικό για τις Νεράιδες θα διαπιστώσουmicroε ότι και εδώ γίνεται λόγος για την υποταγή της Νεράιδας microε το κόψιmicroο ή τον έλεγχο των microαλλιών της laquo[hellip] είχαν οι καλές αρχόντισσες χορό Εγώ rsquomicroουν εις το κέφι κι επέρασrsquo από microέσrsquo αφrsquo τοχ χορό και microιανής επρόκαmicroα και της ήρπαξα τρίχες χρουσές αφrsquo τα microαλλιά της και τις ήβαλα microες στο ρολόιmicro microου Από τότες όπου κι αν επή-αιννα νύχτα microοναχός microrsquo εντάmicroωνεν και microού λεεν ldquoΑ Κωστή τι καλός πού rsquoσαι Τι όmicroορφος Εσύ άmicroα θες θα microου δώκεις ότι microου πήρες ∆ος microου τα microαλλιά microου κι ότι άλλο θες να σου δώκωrdquo Εγώ εν της τά rsquoδινα και την είχα πια κάθε βράδυ γιαβουκλού [= αγαπητικιά] Ύστερι την εβαρέθηκα και της τά rsquoδωκα κι απέ τότες εν την εmicroετάδαraquo46 laquo[Μ]πορεί [ενν κά-ποιος] να την αρπάξει από τα microαλλιά την Αλουστίνα και να την φέρει στο σπίτι του Εκεί microπορεί να την έχει σα δούλα και σrsquo όλα θα προκόβει γιατί ότι κι αν πιάνει εκείνη θα πληθαί-νειraquo47 laquoΟι παλαιοί ελέα σαν εύρεις το microεσηmicroέριν Αλουστίνες να προφτάσεις να πιάσεις καmicroιάν απού τα microαλλιά Αν πιάσεις καmicromicroιάν Αλουστίνα να τη βάλεις να rsquoλέθει [= αλέθει] ποτές δεν σώνεται το λέσιmicroον της Αλουστίναςraquo48

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράιδες ιδιαίτερα επικίνδυνες είναι η εκδικητική και συχνά βίαιη συmicroπεριφορά τους Κύριο στόχο της συmicroπεριφοράς αυτής αποτελούν οι άνδρες τους κυνηγούν και laquo[η] microία τον άρ-παχνε και η άλλη τον τραύαε από την άλλη microεριά Και τά πα-θε που είπε τrsquo όνοmicroά του [] τον πήγανε ίσια microε το σπίτι του Μπήκε microέσα κείνος κι έκλεισε Εστάθηκαν κείνες απrsquo όξω και microε τα λιθάρια σπάσανε ούλη τη νύχτα τα κεραmicroίδιαraquo49 Η βίαιη συmicroπεριφορά φτάνει microάλιστα σε ακραίο σηmicroείο microε αποτέλεσmicroα τα θύmicroατά τους να οδηγούνται στον θάνατο Οι Νεράιδες όmicroως θύmicroωσαν γιατί εννόησαν το σκοπό του και έπεσαν καταπάνου του και τον εκοmicromicroάτιασανraquo50 laquoΚοντά στην Καστριτοπούλα έβγαινε νια Νεράιδα και είχε κοντά της τον Παναγιώτη το Γαντέ και τον αγάπαγεmiddot ούλο κοντά της τον ήθελε Νια βολά έφυγε ο Γαντές κι επήγε στην Καλαmicroάτα Εκεί έκατσε εφτά χρόνια κι εξανάρθε στην Τροmicroπολιτσά Εκεί που πέρναγε από της Καστριτοπούλας το σπίτι είχε πλια αλησmicroονηmicroένα τη Νεράιδα τη γλέπει έξαφνα ήτανε microεσηmicroέρι και πηγαίνει και του λέει ldquoγιατί την άφηκεrdquo ldquoΈτσrsquo ήθελαrdquo λέειmiddot ldquoάλλη βολά να microη microου microιλήσεις για δε σε θέλωrdquo Τrsquo ακούει η Νεράιδα τι τα θες ελύσσαξε από το θυmicroό της Τον κυνηγάει τον κυνηγάει και θα τον έφτανε αν δεν επρόφτανε να περάσει το όριό τηςmiddot γιατί λέει άmicroα φτάσει στο όριό της η Νεράιδα δεν microπορεί πλια να κάνει βήmicroαraquo51 Ας προσέξουmicroε στο σηmicroείο αυτό την αναφορά στο όριο microε το οποίο ορίζεται η επικράτεια του κόσmicroου της Νεράιδας52

Η βιαιότητα όmicroως που εκφράζουν οι Νεράιδες δεν στρέφεται microόνο προς το ανδρικό φύλο αλλά αποτελεί γενικότερο και σύmicroφυτο στοιχείο της ταυτότητάς τους που εκδηλώνεται αδιάκριτα σrsquo όποιον τις ενοχλήσει Συχνά θύmicroατα εmicroφανίζονται και γυναίκες laquoΜια γυναίκα πήγε microια φορά στα χωράφια Εκεί που πήγαινε σκόνταψε σε Νεράιδες που έτρωγαν και τους εχάλασε την ησυχία Εκεί-νες εθύmicroωσαν και της έδωσαν ξύλο και της πήραν και το νου τηςraquo53 laquoΟι Νεράιδες εθύmicroωσαν και όρmicroησαν κατά πάνω της και αφού την εφασκέλωσαν ύστερα την έδειραν στα γερά και την άφησαν microισοπεθαmicroένη Το σώmicroα της καταmicroελάνιασε από τις ξυλιές και πέντε microήνες έκαmicroε στο κρεβάτιraquo54 Σε κάποιες περιπτώσεις η εκδήλωση βίας απέναντι στις γυναίκες εmicroφανίζεται να είναι αποτέλεσmicroα γυναικείου ανταγωνισmicroού και φθόνου απέναντι σε ενδεχόmicroενες αντιζήλους τους laquo[hellip] ένα άλλο κορίτσι πολύ όmicroορφο περνούσε τη στιγmicroή που δύο Νεράιδες διασκέδαζαν microαζί microε δύο παλικάρια που είχαν αρπαγmicroένα Εθύmicroωσαν πολύ και την άρχισαν στο ξύλο Οι δύο νέοι τις θερmicroοπαρακαλούσαν

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

να microη το σκοτώσουν το καηmicroένο το κορίτσι αυτές όmicroως και από ζήλια επέmicroεναν να την γκρεmicroίσουν από ένα βράχοmiddot και την έφεραν ως την άκρη του γκρεmicroού που ήταν αδύνατο να microην πέσει Το δυστυχισmicroένο το κορίτσι δεν έπεσε από το γκρεmicroό αλλά τι τα θέλεις τόσο κακό της έκαmicroαν οι Νεράι-δες που ύστερα από microια εβδοmicroάδα πέθανεraquo55

Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίαιης συmicroπεριφοράς είναι εκείνες που συναντούmicroε σε παρα-δόσεις όπου τα θύmicroατα είναι microικρά βρέφη γεγονός που καθιστά τις Νεράιδες και αρνητικό πρότυπο microητρότητας laquoΟι Νεράιδες πάνε τη νύχτα στα σπίτια δίχως να φαίνονται κι όπου εύρουν παιδιά να κοιmicroόνται αφύλαγα τους ρουφούν το αίmicroα Αυτά τα δυστυχισmicroένα παιδιά είναι κίτρινα και αδύ-νατα και τα λεν νεραϊδογλυmicromicroέναraquo56 laquo[hellip] [Π]νίγουσι τα τέ-κνα τα οποία συναντώσι κατά τη διάβασίν των όταν microάλιστα ευρίσκονται microέσα σε λαγκάδι ή κοντά σε πηγάδιraquo57 laquoΚαι τα παιδγκιά εν ένrsquo καλόν να τrsquo αφήνει κανείς microονάχα microέσα σε λαγκάδιγ γη κοντά σε πηγάδι γιατί έχει αγεραγίδες κι άmicroα τύχει κακή ώρα και περνούσιν άλλα πνίγουσιν κι άλλα τrsquo αλλάζουσιν Αν εν όmicroορφα τα παίρνουσιν και βάλλουσιν τα δικά των κάτι άσκηmicroα στραβοmicroούρικα γη σακάτικαraquo58 laquoΕις τη θέση Καναλάκια microια φορά επήαινε microια microικροmicroάννα κι είχε κρεmicroάσει από τον πλάτανο τη νάκα [= κούνια] microε το παιδί της που ήτανε σαν τα κρύα τα νερά Αλλά οι Ανεράιδες της το κλέ-ψανε και της έβαλαν στη νάκα ένα άλλο κατσιmicroουδιασmicroένο γογάρικο κατσοmicroαλλιασmicroένο πrsquo ούλο ενιαούριζεraquo59

Το στοιχείο εκείνο όmicroως που αναδεικνύει microε τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τη δύναmicroή τους είναι η σεξουα-λική τους υπεροχή έναντι των ανδρών και γενικότερα η εκδήλωση έντονου ερωτισmicroού Το τρίτο λοιπόν χαρα-κτηριστικό είναι ο έντονος και απειλητικός ερωτισmicroός τους Οι Νεράιδες αποτελούν αδιαmicroφισβήτητα τις πιο ερωτικές microορφές της λαϊκής παράδοσης Χαρακτηριστι-κό του έντονου ερωτισmicroού τους αποτελεί η αντιστροφή στην περίπτωσή τους των ρόλων που συνήθως αποδί-δονται στα δύο φύλα Οι Νεράιδες εκπροσωπώντας το σχήmicroα της γυναίκας-κυνηγού προκαλούν τους άνδρες χρησιmicroοποιώντας κάθε microέσο προκειmicroένου να συνευρε-θούν ερωτικά microαζί τους Όταν microάλιστα ο υποψήφιος εραστής αντιστέκεται στον προκλητικό ερωτισmicroό τους προκαλεί την οργή τους γεγονός που στέκεται αφορmicroή για βίαιη συmicroπεριφορά από τη microεριά τους Τα παραδείγmicroατα είναι πολλά και αξίζει να παραθέσουmicroε microερικά laquoΛεν πως σα διαβεί κανείς τα microεσάνυχτα από του Φονιά το λαγκάδι αν είναι νιος ανύπανδρος βγαίνουν Νεράιδες και microπροστά απrsquo όλες microια πεντάmicroορφη που φαίνεται θα να rsquoνrsquo η βασίλισσά

τους κι αυτή χτυπάει το νιο microε τrsquo ολόχρυσο ζουνάρι της60 Κι από τότες ο νιος χάνει τα συλλοϊκά του θέλει να πάει κοντά της Κείνη χάνεται microε τες άλλες Νεράιδες microέσα τη λαγκαδιά κι εκείνος γέρνει στο χωριό παρmicroένος ο κακόmicroοιρος Κι από τότες παίρνει δίπλα τες ράχες και τα περίορα γυρεύοντας τη Νεράιδαraquo61 laquoΟι Νεράιδες microπορεί να γινούνε ότι θες γυναί-κες είναι microα microεταmicroορφώνονται και σrsquo άλλα αερικά Φορούνε όmicroορφα σκουτιά χρυσά κι ουλοένα γλεντάνε τραγουδάνε και χορεύουνε Έχουνε λογώνε όργανα νταούλια σιουρίχτρες χί-λια δυο ∆εν κοτάει να ζυγώσει κανείς κατά το Νεραϊδοβούνι Όγοιος τις γλέπει λαβαίνει [= λαβώνεται] ή γίνεται ζουρλός ή αρρωσταίνει κάmicroποσον καιρό κι αν δεν τον διαβάσουνε ευκέλαιγο δε γιατρεύεταιraquo62 laquoΌντας περάσει άνθρωπος τον καλοπιάνουνε να πάει κοντά τους κι άmicroα πάει του λένε πει-στικά λόγια ίσια microε που τον φέρνουνε στα νερά τους και τον πείθουνε να κοιmicroηθούνε αντάmicroα Οι Νεράιδες εκείνες είναι όmicroορφες που άmicroα τις ιδεί κανείς ζουρλένεται από την αγάπη και σαν του ειπούνε τρία λόγια πηγαίνει κοντά τους στις σπη-λιέςraquo63 laquoΌποιος άνθρωπος ζυγώσει κοντά σrsquo αυτές θα πάθει [hellip] πρώτα τον αγκαλιάζουν και τον φιλούν και τον αναγκάζουν κι αυτόν να τις φιλήσει κι ύστερα τον γκρεmicroίζουν από ψηλά τους βράχους και τον κατακοmicromicroατιάζουνraquo64 laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει Του πέφτουνε κοντά και τον παίρνουνε microαζί τους Από τότενες πλια χάνεται ο άνθρωπος Τον κρατούνε δυο τρεις ηmicroέρες και λένε τάχα-τες ldquoξέρω κι εγώrdquo πως κάνουν αmicroαρτία και γεννούν παιδιά Τον εταΐζουνε εκεί microέσα κάτι δικά τους φαγιά ένα αλλόθριο ψωmicroί microαύρο σφιχτό και προσφάγια αλλόθρια microαύρα και microαγαρισmicroένα και τόνε ξεγιαρντίζουνε microε δικά τους κρασιά65 και κοιmicroώνται λέει αντάmicroα κι ο άνθρωπος τελεύεται από τις αγκαλιές τους Υστερινά τον απολάνε και κείνος τότενες γυρίζει τα όρη και τα βουνά σαν τρελαmicroένος γίνεται κατακί-τρινος σιχνός και ξεραγκιανός σαν τσίρος Αρχινάει πλια και σώνεται και θα πεθάνει αν δεν τον ξορκίσουνε οι microαΐστρες [= γυναίκες που ξέρουν να κάνουν microάγια]raquo66 laquoΟ γέρο Κατσια-βός από το Μπεντένι όντας ήτανε νιος εκαθότανε νια βολά σε νια ακροποταmicroιά κι επήγε νια Νεράιδα ντυmicroένη σα βλάχα microε ολόχρυσα microαλλιά και ωραία πλια που δεν είχε όmicroοιά της και τον αγκάλιασε και από τότενες τον έπαιρνε ουλοένα απόκοντα Μα εκείνος δεν την ήθελε κι ούλο της εξέφευγε Νια βολά τον βρίσκει microεσηmicroέρι και του λέει ldquoΝα χωρίσεις τη γυναίκα σου και να στεφανωθείς εmicroένανεrdquo ndashldquoΈννοια σουrdquo λέει ο Κατσιαβός ldquoετούτο microας έλειπεrdquo Τη Νύχτα που επήγε να κοιmicroηθεί microε τη γυναίκα του να σου κι έρχεται η Νεράιδα οmicroορφότερη από ούλες τις φορές και γδένεται και πέφτει στη

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

126 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 127

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

τείας και της οmicroορφιάς τους laquoΟι Νεράιδες είναι πανώριες κοπέλες microε microάτια αmicroυγδαλωτά microε microακριά microαύρα microαλλιά και είναι πάντα ασπροντυmicroένεςraquo43

Τα microαλλιά τους ωστόσο αποτελούν και στοιχείο της δύναmicroής τους γιrsquo αυτό αν τα χάσουν αιχmicroαλωτίζονται Έτσι στις διηγήσεις αναφέρεται ότι για να υποτάξει κά-ποιος microια Νεράιδα και να την κάνει να τον ακολουθήσει πρέπει να αποσπάσει κάποιες τρίχες από τα microαλλιά της ή να την αρπάξει από τα microαλλιά44 Ο ανθρωπολόγος Εdmund Leach αλλά και άλλοι που ασχολήθηκαν microε τους συmicroβολισmicroούς των microαλλιών στις προβιοmicroηχανικές παραδοσιακές κοινωνίες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα στοιχείο που συmicroβολικά συνδέεται microε τη δύναmicroη τη γονιmicroότητα και τη σεξουαλικότητα Ο Leach (1958) στο άρθρο του microε τίτλο laquoMagical Hairraquo παρατηρεί ότι τα microακριά microαλλιά εκλαmicroβάνονται ως σύmicroβολο έντονης σε-ξουαλικότητας ενώ το κόψιmicroο των microαλλιών συmicroβολίζει σεξουαλική υποταγή όπως ακριβώς στην περίπτωση του ευνουχισmicroού και προσθέτει laquoΣυχνά στο πλαίσιο εθιmicroοτυπιών βλέπουmicroε τα microαλλιά να χρησιmicroοποιούνται ως σύmicroβολο λχ της βασιλείας κάποιου άρχοντα [hellip] της θείας φύσης κάποιας θεότητας [hellip] της γονιmicroότητας των καρπών ή ως το mana ηρωικών πολεmicroιστών λχ του Σαmicroψών Η κεφαλή της Γοργόναςraquo παρατηρεί ο Leach45 laquo[hellip] δεν απο-τελούσε microονάχα φαλλικό σύmicroβολο αλλά ήταν αυτό καθεαυτό σύmicroβολο δύναmicroηςraquo

Αν εξετάσουmicroε το ελληνικό αφηγηmicroατικό υλικό για τις Νεράιδες θα διαπιστώσουmicroε ότι και εδώ γίνεται λόγος για την υποταγή της Νεράιδας microε το κόψιmicroο ή τον έλεγχο των microαλλιών της laquo[hellip] είχαν οι καλές αρχόντισσες χορό Εγώ rsquomicroουν εις το κέφι κι επέρασrsquo από microέσrsquo αφrsquo τοχ χορό και microιανής επρόκαmicroα και της ήρπαξα τρίχες χρουσές αφrsquo τα microαλλιά της και τις ήβαλα microες στο ρολόιmicro microου Από τότες όπου κι αν επή-αιννα νύχτα microοναχός microrsquo εντάmicroωνεν και microού λεεν ldquoΑ Κωστή τι καλός πού rsquoσαι Τι όmicroορφος Εσύ άmicroα θες θα microου δώκεις ότι microου πήρες ∆ος microου τα microαλλιά microου κι ότι άλλο θες να σου δώκωrdquo Εγώ εν της τά rsquoδινα και την είχα πια κάθε βράδυ γιαβουκλού [= αγαπητικιά] Ύστερι την εβαρέθηκα και της τά rsquoδωκα κι απέ τότες εν την εmicroετάδαraquo46 laquo[Μ]πορεί [ενν κά-ποιος] να την αρπάξει από τα microαλλιά την Αλουστίνα και να την φέρει στο σπίτι του Εκεί microπορεί να την έχει σα δούλα και σrsquo όλα θα προκόβει γιατί ότι κι αν πιάνει εκείνη θα πληθαί-νειraquo47 laquoΟι παλαιοί ελέα σαν εύρεις το microεσηmicroέριν Αλουστίνες να προφτάσεις να πιάσεις καmicroιάν απού τα microαλλιά Αν πιάσεις καmicromicroιάν Αλουστίνα να τη βάλεις να rsquoλέθει [= αλέθει] ποτές δεν σώνεται το λέσιmicroον της Αλουστίναςraquo48

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράιδες ιδιαίτερα επικίνδυνες είναι η εκδικητική και συχνά βίαιη συmicroπεριφορά τους Κύριο στόχο της συmicroπεριφοράς αυτής αποτελούν οι άνδρες τους κυνηγούν και laquo[η] microία τον άρ-παχνε και η άλλη τον τραύαε από την άλλη microεριά Και τά πα-θε που είπε τrsquo όνοmicroά του [] τον πήγανε ίσια microε το σπίτι του Μπήκε microέσα κείνος κι έκλεισε Εστάθηκαν κείνες απrsquo όξω και microε τα λιθάρια σπάσανε ούλη τη νύχτα τα κεραmicroίδιαraquo49 Η βίαιη συmicroπεριφορά φτάνει microάλιστα σε ακραίο σηmicroείο microε αποτέλεσmicroα τα θύmicroατά τους να οδηγούνται στον θάνατο Οι Νεράιδες όmicroως θύmicroωσαν γιατί εννόησαν το σκοπό του και έπεσαν καταπάνου του και τον εκοmicromicroάτιασανraquo50 laquoΚοντά στην Καστριτοπούλα έβγαινε νια Νεράιδα και είχε κοντά της τον Παναγιώτη το Γαντέ και τον αγάπαγεmiddot ούλο κοντά της τον ήθελε Νια βολά έφυγε ο Γαντές κι επήγε στην Καλαmicroάτα Εκεί έκατσε εφτά χρόνια κι εξανάρθε στην Τροmicroπολιτσά Εκεί που πέρναγε από της Καστριτοπούλας το σπίτι είχε πλια αλησmicroονηmicroένα τη Νεράιδα τη γλέπει έξαφνα ήτανε microεσηmicroέρι και πηγαίνει και του λέει ldquoγιατί την άφηκεrdquo ldquoΈτσrsquo ήθελαrdquo λέειmiddot ldquoάλλη βολά να microη microου microιλήσεις για δε σε θέλωrdquo Τrsquo ακούει η Νεράιδα τι τα θες ελύσσαξε από το θυmicroό της Τον κυνηγάει τον κυνηγάει και θα τον έφτανε αν δεν επρόφτανε να περάσει το όριό τηςmiddot γιατί λέει άmicroα φτάσει στο όριό της η Νεράιδα δεν microπορεί πλια να κάνει βήmicroαraquo51 Ας προσέξουmicroε στο σηmicroείο αυτό την αναφορά στο όριο microε το οποίο ορίζεται η επικράτεια του κόσmicroου της Νεράιδας52

Η βιαιότητα όmicroως που εκφράζουν οι Νεράιδες δεν στρέφεται microόνο προς το ανδρικό φύλο αλλά αποτελεί γενικότερο και σύmicroφυτο στοιχείο της ταυτότητάς τους που εκδηλώνεται αδιάκριτα σrsquo όποιον τις ενοχλήσει Συχνά θύmicroατα εmicroφανίζονται και γυναίκες laquoΜια γυναίκα πήγε microια φορά στα χωράφια Εκεί που πήγαινε σκόνταψε σε Νεράιδες που έτρωγαν και τους εχάλασε την ησυχία Εκεί-νες εθύmicroωσαν και της έδωσαν ξύλο και της πήραν και το νου τηςraquo53 laquoΟι Νεράιδες εθύmicroωσαν και όρmicroησαν κατά πάνω της και αφού την εφασκέλωσαν ύστερα την έδειραν στα γερά και την άφησαν microισοπεθαmicroένη Το σώmicroα της καταmicroελάνιασε από τις ξυλιές και πέντε microήνες έκαmicroε στο κρεβάτιraquo54 Σε κάποιες περιπτώσεις η εκδήλωση βίας απέναντι στις γυναίκες εmicroφανίζεται να είναι αποτέλεσmicroα γυναικείου ανταγωνισmicroού και φθόνου απέναντι σε ενδεχόmicroενες αντιζήλους τους laquo[hellip] ένα άλλο κορίτσι πολύ όmicroορφο περνούσε τη στιγmicroή που δύο Νεράιδες διασκέδαζαν microαζί microε δύο παλικάρια που είχαν αρπαγmicroένα Εθύmicroωσαν πολύ και την άρχισαν στο ξύλο Οι δύο νέοι τις θερmicroοπαρακαλούσαν

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

να microη το σκοτώσουν το καηmicroένο το κορίτσι αυτές όmicroως και από ζήλια επέmicroεναν να την γκρεmicroίσουν από ένα βράχοmiddot και την έφεραν ως την άκρη του γκρεmicroού που ήταν αδύνατο να microην πέσει Το δυστυχισmicroένο το κορίτσι δεν έπεσε από το γκρεmicroό αλλά τι τα θέλεις τόσο κακό της έκαmicroαν οι Νεράι-δες που ύστερα από microια εβδοmicroάδα πέθανεraquo55

Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίαιης συmicroπεριφοράς είναι εκείνες που συναντούmicroε σε παρα-δόσεις όπου τα θύmicroατα είναι microικρά βρέφη γεγονός που καθιστά τις Νεράιδες και αρνητικό πρότυπο microητρότητας laquoΟι Νεράιδες πάνε τη νύχτα στα σπίτια δίχως να φαίνονται κι όπου εύρουν παιδιά να κοιmicroόνται αφύλαγα τους ρουφούν το αίmicroα Αυτά τα δυστυχισmicroένα παιδιά είναι κίτρινα και αδύ-νατα και τα λεν νεραϊδογλυmicromicroέναraquo56 laquo[hellip] [Π]νίγουσι τα τέ-κνα τα οποία συναντώσι κατά τη διάβασίν των όταν microάλιστα ευρίσκονται microέσα σε λαγκάδι ή κοντά σε πηγάδιraquo57 laquoΚαι τα παιδγκιά εν ένrsquo καλόν να τrsquo αφήνει κανείς microονάχα microέσα σε λαγκάδιγ γη κοντά σε πηγάδι γιατί έχει αγεραγίδες κι άmicroα τύχει κακή ώρα και περνούσιν άλλα πνίγουσιν κι άλλα τrsquo αλλάζουσιν Αν εν όmicroορφα τα παίρνουσιν και βάλλουσιν τα δικά των κάτι άσκηmicroα στραβοmicroούρικα γη σακάτικαraquo58 laquoΕις τη θέση Καναλάκια microια φορά επήαινε microια microικροmicroάννα κι είχε κρεmicroάσει από τον πλάτανο τη νάκα [= κούνια] microε το παιδί της που ήτανε σαν τα κρύα τα νερά Αλλά οι Ανεράιδες της το κλέ-ψανε και της έβαλαν στη νάκα ένα άλλο κατσιmicroουδιασmicroένο γογάρικο κατσοmicroαλλιασmicroένο πrsquo ούλο ενιαούριζεraquo59

Το στοιχείο εκείνο όmicroως που αναδεικνύει microε τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τη δύναmicroή τους είναι η σεξουα-λική τους υπεροχή έναντι των ανδρών και γενικότερα η εκδήλωση έντονου ερωτισmicroού Το τρίτο λοιπόν χαρα-κτηριστικό είναι ο έντονος και απειλητικός ερωτισmicroός τους Οι Νεράιδες αποτελούν αδιαmicroφισβήτητα τις πιο ερωτικές microορφές της λαϊκής παράδοσης Χαρακτηριστι-κό του έντονου ερωτισmicroού τους αποτελεί η αντιστροφή στην περίπτωσή τους των ρόλων που συνήθως αποδί-δονται στα δύο φύλα Οι Νεράιδες εκπροσωπώντας το σχήmicroα της γυναίκας-κυνηγού προκαλούν τους άνδρες χρησιmicroοποιώντας κάθε microέσο προκειmicroένου να συνευρε-θούν ερωτικά microαζί τους Όταν microάλιστα ο υποψήφιος εραστής αντιστέκεται στον προκλητικό ερωτισmicroό τους προκαλεί την οργή τους γεγονός που στέκεται αφορmicroή για βίαιη συmicroπεριφορά από τη microεριά τους Τα παραδείγmicroατα είναι πολλά και αξίζει να παραθέσουmicroε microερικά laquoΛεν πως σα διαβεί κανείς τα microεσάνυχτα από του Φονιά το λαγκάδι αν είναι νιος ανύπανδρος βγαίνουν Νεράιδες και microπροστά απrsquo όλες microια πεντάmicroορφη που φαίνεται θα να rsquoνrsquo η βασίλισσά

τους κι αυτή χτυπάει το νιο microε τrsquo ολόχρυσο ζουνάρι της60 Κι από τότες ο νιος χάνει τα συλλοϊκά του θέλει να πάει κοντά της Κείνη χάνεται microε τες άλλες Νεράιδες microέσα τη λαγκαδιά κι εκείνος γέρνει στο χωριό παρmicroένος ο κακόmicroοιρος Κι από τότες παίρνει δίπλα τες ράχες και τα περίορα γυρεύοντας τη Νεράιδαraquo61 laquoΟι Νεράιδες microπορεί να γινούνε ότι θες γυναί-κες είναι microα microεταmicroορφώνονται και σrsquo άλλα αερικά Φορούνε όmicroορφα σκουτιά χρυσά κι ουλοένα γλεντάνε τραγουδάνε και χορεύουνε Έχουνε λογώνε όργανα νταούλια σιουρίχτρες χί-λια δυο ∆εν κοτάει να ζυγώσει κανείς κατά το Νεραϊδοβούνι Όγοιος τις γλέπει λαβαίνει [= λαβώνεται] ή γίνεται ζουρλός ή αρρωσταίνει κάmicroποσον καιρό κι αν δεν τον διαβάσουνε ευκέλαιγο δε γιατρεύεταιraquo62 laquoΌντας περάσει άνθρωπος τον καλοπιάνουνε να πάει κοντά τους κι άmicroα πάει του λένε πει-στικά λόγια ίσια microε που τον φέρνουνε στα νερά τους και τον πείθουνε να κοιmicroηθούνε αντάmicroα Οι Νεράιδες εκείνες είναι όmicroορφες που άmicroα τις ιδεί κανείς ζουρλένεται από την αγάπη και σαν του ειπούνε τρία λόγια πηγαίνει κοντά τους στις σπη-λιέςraquo63 laquoΌποιος άνθρωπος ζυγώσει κοντά σrsquo αυτές θα πάθει [hellip] πρώτα τον αγκαλιάζουν και τον φιλούν και τον αναγκάζουν κι αυτόν να τις φιλήσει κι ύστερα τον γκρεmicroίζουν από ψηλά τους βράχους και τον κατακοmicromicroατιάζουνraquo64 laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει Του πέφτουνε κοντά και τον παίρνουνε microαζί τους Από τότενες πλια χάνεται ο άνθρωπος Τον κρατούνε δυο τρεις ηmicroέρες και λένε τάχα-τες ldquoξέρω κι εγώrdquo πως κάνουν αmicroαρτία και γεννούν παιδιά Τον εταΐζουνε εκεί microέσα κάτι δικά τους φαγιά ένα αλλόθριο ψωmicroί microαύρο σφιχτό και προσφάγια αλλόθρια microαύρα και microαγαρισmicroένα και τόνε ξεγιαρντίζουνε microε δικά τους κρασιά65 και κοιmicroώνται λέει αντάmicroα κι ο άνθρωπος τελεύεται από τις αγκαλιές τους Υστερινά τον απολάνε και κείνος τότενες γυρίζει τα όρη και τα βουνά σαν τρελαmicroένος γίνεται κατακί-τρινος σιχνός και ξεραγκιανός σαν τσίρος Αρχινάει πλια και σώνεται και θα πεθάνει αν δεν τον ξορκίσουνε οι microαΐστρες [= γυναίκες που ξέρουν να κάνουν microάγια]raquo66 laquoΟ γέρο Κατσια-βός από το Μπεντένι όντας ήτανε νιος εκαθότανε νια βολά σε νια ακροποταmicroιά κι επήγε νια Νεράιδα ντυmicroένη σα βλάχα microε ολόχρυσα microαλλιά και ωραία πλια που δεν είχε όmicroοιά της και τον αγκάλιασε και από τότενες τον έπαιρνε ουλοένα απόκοντα Μα εκείνος δεν την ήθελε κι ούλο της εξέφευγε Νια βολά τον βρίσκει microεσηmicroέρι και του λέει ldquoΝα χωρίσεις τη γυναίκα σου και να στεφανωθείς εmicroένανεrdquo ndashldquoΈννοια σουrdquo λέει ο Κατσιαβός ldquoετούτο microας έλειπεrdquo Τη Νύχτα που επήγε να κοιmicroηθεί microε τη γυναίκα του να σου κι έρχεται η Νεράιδα οmicroορφότερη από ούλες τις φορές και γδένεται και πέφτει στη

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

να microη το σκοτώσουν το καηmicroένο το κορίτσι αυτές όmicroως και από ζήλια επέmicroεναν να την γκρεmicroίσουν από ένα βράχοmiddot και την έφεραν ως την άκρη του γκρεmicroού που ήταν αδύνατο να microην πέσει Το δυστυχισmicroένο το κορίτσι δεν έπεσε από το γκρεmicroό αλλά τι τα θέλεις τόσο κακό της έκαmicroαν οι Νεράι-δες που ύστερα από microια εβδοmicroάδα πέθανεraquo55

Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίαιης συmicroπεριφοράς είναι εκείνες που συναντούmicroε σε παρα-δόσεις όπου τα θύmicroατα είναι microικρά βρέφη γεγονός που καθιστά τις Νεράιδες και αρνητικό πρότυπο microητρότητας laquoΟι Νεράιδες πάνε τη νύχτα στα σπίτια δίχως να φαίνονται κι όπου εύρουν παιδιά να κοιmicroόνται αφύλαγα τους ρουφούν το αίmicroα Αυτά τα δυστυχισmicroένα παιδιά είναι κίτρινα και αδύ-νατα και τα λεν νεραϊδογλυmicromicroέναraquo56 laquo[hellip] [Π]νίγουσι τα τέ-κνα τα οποία συναντώσι κατά τη διάβασίν των όταν microάλιστα ευρίσκονται microέσα σε λαγκάδι ή κοντά σε πηγάδιraquo57 laquoΚαι τα παιδγκιά εν ένrsquo καλόν να τrsquo αφήνει κανείς microονάχα microέσα σε λαγκάδιγ γη κοντά σε πηγάδι γιατί έχει αγεραγίδες κι άmicroα τύχει κακή ώρα και περνούσιν άλλα πνίγουσιν κι άλλα τrsquo αλλάζουσιν Αν εν όmicroορφα τα παίρνουσιν και βάλλουσιν τα δικά των κάτι άσκηmicroα στραβοmicroούρικα γη σακάτικαraquo58 laquoΕις τη θέση Καναλάκια microια φορά επήαινε microια microικροmicroάννα κι είχε κρεmicroάσει από τον πλάτανο τη νάκα [= κούνια] microε το παιδί της που ήτανε σαν τα κρύα τα νερά Αλλά οι Ανεράιδες της το κλέ-ψανε και της έβαλαν στη νάκα ένα άλλο κατσιmicroουδιασmicroένο γογάρικο κατσοmicroαλλιασmicroένο πrsquo ούλο ενιαούριζεraquo59

Το στοιχείο εκείνο όmicroως που αναδεικνύει microε τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τη δύναmicroή τους είναι η σεξουα-λική τους υπεροχή έναντι των ανδρών και γενικότερα η εκδήλωση έντονου ερωτισmicroού Το τρίτο λοιπόν χαρα-κτηριστικό είναι ο έντονος και απειλητικός ερωτισmicroός τους Οι Νεράιδες αποτελούν αδιαmicroφισβήτητα τις πιο ερωτικές microορφές της λαϊκής παράδοσης Χαρακτηριστι-κό του έντονου ερωτισmicroού τους αποτελεί η αντιστροφή στην περίπτωσή τους των ρόλων που συνήθως αποδί-δονται στα δύο φύλα Οι Νεράιδες εκπροσωπώντας το σχήmicroα της γυναίκας-κυνηγού προκαλούν τους άνδρες χρησιmicroοποιώντας κάθε microέσο προκειmicroένου να συνευρε-θούν ερωτικά microαζί τους Όταν microάλιστα ο υποψήφιος εραστής αντιστέκεται στον προκλητικό ερωτισmicroό τους προκαλεί την οργή τους γεγονός που στέκεται αφορmicroή για βίαιη συmicroπεριφορά από τη microεριά τους Τα παραδείγmicroατα είναι πολλά και αξίζει να παραθέσουmicroε microερικά laquoΛεν πως σα διαβεί κανείς τα microεσάνυχτα από του Φονιά το λαγκάδι αν είναι νιος ανύπανδρος βγαίνουν Νεράιδες και microπροστά απrsquo όλες microια πεντάmicroορφη που φαίνεται θα να rsquoνrsquo η βασίλισσά

τους κι αυτή χτυπάει το νιο microε τrsquo ολόχρυσο ζουνάρι της60 Κι από τότες ο νιος χάνει τα συλλοϊκά του θέλει να πάει κοντά της Κείνη χάνεται microε τες άλλες Νεράιδες microέσα τη λαγκαδιά κι εκείνος γέρνει στο χωριό παρmicroένος ο κακόmicroοιρος Κι από τότες παίρνει δίπλα τες ράχες και τα περίορα γυρεύοντας τη Νεράιδαraquo61 laquoΟι Νεράιδες microπορεί να γινούνε ότι θες γυναί-κες είναι microα microεταmicroορφώνονται και σrsquo άλλα αερικά Φορούνε όmicroορφα σκουτιά χρυσά κι ουλοένα γλεντάνε τραγουδάνε και χορεύουνε Έχουνε λογώνε όργανα νταούλια σιουρίχτρες χί-λια δυο ∆εν κοτάει να ζυγώσει κανείς κατά το Νεραϊδοβούνι Όγοιος τις γλέπει λαβαίνει [= λαβώνεται] ή γίνεται ζουρλός ή αρρωσταίνει κάmicroποσον καιρό κι αν δεν τον διαβάσουνε ευκέλαιγο δε γιατρεύεταιraquo62 laquoΌντας περάσει άνθρωπος τον καλοπιάνουνε να πάει κοντά τους κι άmicroα πάει του λένε πει-στικά λόγια ίσια microε που τον φέρνουνε στα νερά τους και τον πείθουνε να κοιmicroηθούνε αντάmicroα Οι Νεράιδες εκείνες είναι όmicroορφες που άmicroα τις ιδεί κανείς ζουρλένεται από την αγάπη και σαν του ειπούνε τρία λόγια πηγαίνει κοντά τους στις σπη-λιέςraquo63 laquoΌποιος άνθρωπος ζυγώσει κοντά σrsquo αυτές θα πάθει [hellip] πρώτα τον αγκαλιάζουν και τον φιλούν και τον αναγκάζουν κι αυτόν να τις φιλήσει κι ύστερα τον γκρεmicroίζουν από ψηλά τους βράχους και τον κατακοmicromicroατιάζουνraquo64 laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει Του πέφτουνε κοντά και τον παίρνουνε microαζί τους Από τότενες πλια χάνεται ο άνθρωπος Τον κρατούνε δυο τρεις ηmicroέρες και λένε τάχα-τες ldquoξέρω κι εγώrdquo πως κάνουν αmicroαρτία και γεννούν παιδιά Τον εταΐζουνε εκεί microέσα κάτι δικά τους φαγιά ένα αλλόθριο ψωmicroί microαύρο σφιχτό και προσφάγια αλλόθρια microαύρα και microαγαρισmicroένα και τόνε ξεγιαρντίζουνε microε δικά τους κρασιά65 και κοιmicroώνται λέει αντάmicroα κι ο άνθρωπος τελεύεται από τις αγκαλιές τους Υστερινά τον απολάνε και κείνος τότενες γυρίζει τα όρη και τα βουνά σαν τρελαmicroένος γίνεται κατακί-τρινος σιχνός και ξεραγκιανός σαν τσίρος Αρχινάει πλια και σώνεται και θα πεθάνει αν δεν τον ξορκίσουνε οι microαΐστρες [= γυναίκες που ξέρουν να κάνουν microάγια]raquo66 laquoΟ γέρο Κατσια-βός από το Μπεντένι όντας ήτανε νιος εκαθότανε νια βολά σε νια ακροποταmicroιά κι επήγε νια Νεράιδα ντυmicroένη σα βλάχα microε ολόχρυσα microαλλιά και ωραία πλια που δεν είχε όmicroοιά της και τον αγκάλιασε και από τότενες τον έπαιρνε ουλοένα απόκοντα Μα εκείνος δεν την ήθελε κι ούλο της εξέφευγε Νια βολά τον βρίσκει microεσηmicroέρι και του λέει ldquoΝα χωρίσεις τη γυναίκα σου και να στεφανωθείς εmicroένανεrdquo ndashldquoΈννοια σουrdquo λέει ο Κατσιαβός ldquoετούτο microας έλειπεrdquo Τη Νύχτα που επήγε να κοιmicroηθεί microε τη γυναίκα του να σου κι έρχεται η Νεράιδα οmicroορφότερη από ούλες τις φορές και γδένεται και πέφτει στη

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

128 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 129

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

microέση κοντά στον Κατσιαβό γυρωmicroένη Κάπως κάνει να την διώξει και να την αποπάρει microε τις βρισιές σηκώνεται microάτια microου και τον βουτάει στο λαιmicroό για να τον πνίξει Της αρπά-ζει το χέρι ο Κατσιαβός και τη σπρώγνει ύστερα αρπάζει το καριοφίλι και πάει ναν της ρίξει microα εκείνη εχάθηκεraquo67 laquoOι νεράιδες είναι γυναίκες πολύ όmicroορφες microε microακριά ξανθά microαλ-λιά και αγαπούν τις χαρές και τα γλέντια [hellip] Μα αρπάζουν και όmicroορφα παλικάρια για να κοιmicroώνται microαζί τους και όποιος κοιmicroηθεί microε Νεράιδα δεν microπορεί να πλησιάσει άλλη γυναίκα Γιrsquo αυτό για κείνους που είναι ανίκανοι microε τις γυναίκες λέγουν πως τους άρπαξαν όταν ήσαν microικρότεροι οι Νεράιδεςraquo68 Κάποιες φορές η έντονη ερωτική συmicroπεριφορά φτάνει στα όρια της λαγνείας κάτι που αποτελεί επίσης δείκτη του κινδύνου της γυναικείας σεξουαλικότητας όπως αυτή παρουσιάζεται στις διηγήσεις για τις Νεράιδες Έτσι σε παράδοση από τη Λέσβο αναφέρεται laquoΞιγυmicroνώνουντι γοι καταραmicroένις τσίτσιρου κι σε φουνάζουν να πας κουντά τουςmiddot microονάχα να φυλάγισι πιδί microrsquoraquo69 Χαρακτηρισmicroοί επίσης όπως laquoθηλυκοί διάβολοιraquo είναι ενδεικτικοί αφενός της ερωτικής επιθυmicroίας που προκαλούν και αφετέρου του κινδύνου που εκπροσωπούν laquoΗ Νιράγιδα είνι microια γυναίκα αψηλή microι microιγάλα κι ψηλά πουδάρια κι microι microακριά ξέπλεκα κι αχτένιστα microαλλιά Αυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρό Σαν πιρνάς πιδί microrsquo λαγκά-δια πάνrsquo στου microισηmicroέρι γή microπρουστά απού σπηλιές να λέγεις ldquoΙησούς Χριστός νικά κι ούλα τα κακά σκουρπάrdquoraquo70

Το τέταρτο χαρακτηριστικό που καθιστά τις Νεράι-δες επικίνδυνα όντα είναι ότι συχνά εmicroφανίζονται ως δίmicroορφες υπάρξεις καθώς το κάτω microέρος του σώmicroατός τους είναι ζωώδες ‒αναφέρονται microε γαϊδουρινά και κα-τσικίσια πόδια όπως θα δούmicroε στη συνέχεια‒ ενώ από το πάνω microέρος δεν λείπει η υπέρmicroετρη ωραιότητα Με άλλα λόγια υπάρξεις που δεν microπορούν να ενταχθούν απόλυτα ούτε στην κατηγορία του ανθρώπου ούτε στην κατηγορία του ζώου ή θα microπορούσαmicroε να το πούmicroε και διαφορετικά και ζώo και άνθρωπος laquoΟι Αναράδες λέονται κι Αλουστίνες γιατί βγαίνουν το καλοκαίρι και microάλιστα τον Άλουστο Είναι γυναίκες νέες πολύ όmicroορφες αλλαmicroένες ή ασπροφόρες έχουν όmicroως άτσες [άντζα ή αντζί= κνήmicroη] σαν του γαδάρουraquo71 laquo[hellip] έρχονται τη νύχτα και χορεύουν οι Ανεράιδες Αυτές σrsquo όλα microοιάζουν microε γυναίκες microόνο πόχουν πόδια γαϊδουρινά Όποιος έχει την κακή τύχη να τις ιδεί να χορεύουν τον παίρνουν ή τον λαβώνουν και χάνει τον νου του Τα microικρά παιδιά τrsquo αλλάζουνraquo72 laquoΣτην κορφή του βουνού χορεύουν πάντα τρεις κοπέλες πανώριες που ένα microόνο ψεγά-δι έχουνε πως τα πόδια τους είναι κατσικίσιαraquo73 Και σε microια

γκρεκάνικη παράδοση από το Ροχούδι της Καλαβρίας αναφέρεται laquoΟι Ανaράdε ήσα γυναίκε microε τα πόdια αστσέ microούλα [microούλος= microουλάρι] Την ηmicroέρα εστέκαϊ κλειmicroέναι τη βραdεία εβγαίναϊ να φάου τους χριστιανού Γιrsquo αυτό στο Ριχούδι εκλείγαϊ την microπόρτα []raquo74 Χαρακτηριστική είναι και η ακόλουθη παράδοση laquoΟι Ανεράιδες είναι ωραίες γυ-ναίκες ασπροφόρες αλλά έχουνε ένα microεγάλο κουσούρι πως το πόδι τους είναι γαϊδουρινό Αυτές microπορούν να βλάψουν όποιον θέλουν σrsquo άλλους όmicroως κάνουν καλόraquo75 Για την περίπτωση αυτή δηλαδή την απόδοση και εχθρικής διά-θεσης και καλοσύνης θα microπορούσαmicroε να αναφερθούmicroε και πάλι στην άποψη των επιστηmicroόνων που ασχολήθη-καν microε την οριακότητα οι οποίοι επισηmicroαίνουν ότι το microεταίχmicroιο δηλαδή το σηmicroείο microεταξύ δύο κατηγοριών θεωρείται ότι αποτελεί ένα laquolocus of powerraquo γιrsquo αυτό και διαθέτει microια δυναmicroική άλλοτε αρνητική και άλλοτε θε-τική76 Με παράλληλη λογική οι γλωσσολόγοι microιλούν για τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων και όπως υπο-στήριξε ο Lyons επικαλούmicroενος και τις απόψεις ενός άλ-λου προγενέστερου σπουδαίου γλωσσολόγου του Trier laquo[hellip] το αντίθετο είναι είτε εmicroφανώς είτε αφανώς παρόν στο microυαλό του οmicroιλητή ή του ακροατήraquo77 Όmicroως όπως σηmicroειώθηκε ήδη τη θετική πλευρά της οριακότητας δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ ‒άλλωστε στην πλειονότη-τα των παραδόσεων οι Νεράιδες εκδηλώνουν κακόβουλη συmicroπεριφορά78

Παρά το γεγονός ότι σε αρκετές διηγήσεις όπως στις αmicroέσως προηγούmicroενες οι Νεράιδες παρουσιάζονται ως δίmicroορφες αλλόκοτες υπάρξεις η ανθρώπινη φύση τους δεν παύει να υπάρχει γιrsquo αυτό και τους αποδίδονται συνήθειες που προσιδιάζουν στους κοινούς ανθρώπους laquo[hellip] σαν τους ανθρώπους είνrsquo κι αυτές [hellip]raquo79 laquo[hellip] ψήνουν καφέ τραγουδούν παίζουν όργαναraquo80 laquo[hellip] θαρρεί κανείς πως καβουρδντίζουν καφέ τσαι πως φουρνίντζουν [hellip]raquo81 laquo[hellip] ποτίζουν και σκαλίζουν τους νεραϊδόκηπουςraquo82 laquoΠάνε εκεί και Ανεράιδες καmicromicroιά φοράmiddot γίνονται γιόmicroατα ζεύκια γάmicroοι και microπαγόρδες [=ξέφρενα γλέντια]raquo83 laquo[hellip] πλένουνε και λευκαίνουνε [hellip] είναι ξεβραχιονισmicroένες και στίβουνε κάτι ολόχρυσα σκουτιάraquo84

Έχει ήδη αναφερθεί ότι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται στις λαϊκές διηγήσεις ως η πιο αντιπροσωπευτική περίπτω-ση θηλυκών εξωτικών microορφών που έχουν τη δυνατότατα αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τον χώρο της φύσης όπου ζουν στον χώρο του πολιτισmicroού και αντιστρόφως από τον χώρο του πολιτισmicroού στον φυσικό τους χώρο Από την άποψη αυτή θα άξιζε να συγκριθούν microε τις Γοργόνες

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

οι οποίες στο ελληνικό παραmicroυθικό υλικό εmicroφανίζονται πάντοτε έξω από τον κόσmicroο των ανθρώπων επειδή είναι τιmicroωρηmicroένες για κάποια παραβατική συmicroπεριφορά εξαι-τίας της οποίας microεταmicroορφώθηκαν σε δίmicroορφη ύπαρξη παραmicroένουν ως εκ τούτου στη θάλασσα και δεν έχουν πια το δικαίωmicroα να ξαναγυρίσουν στον κόσmicroο των ανθρώπων Θα είχε ενδιαφέρον στο σηmicroείο αυτό η αναφορά σε ένα αντίθετο σχήmicroα microετάβασης από αυτό που παρουσιάζεται στις ελληνικές διηγήσεις για τις Γοργόνες και το οποίο συναντούmicroε στο γνωστό παραmicroύθι Η microικρή Γοργόνα του Hans Christian Andersen Στην περίπτωση αυτή έχουmicroε ένα σχήmicroα αmicroφίδροmicroης ή αλλιώς κυκλικής κίνησης δηλαδή από τον πολιτισmicroό στη φύση και πάλι στον πολιτισmicroό Το παραmicroύθι βασίζεται σε λαϊκές παραδόσεις σύmicroφωνα microε τις οποίες οι Γοργόνες δεν έχουν ψυχή και microόνη πιθανότητα να αποκτήσουν είναι να παντρευτούν έναν θνητό Η ηρωίδα του παραmicroυθιού του Andersen η microικρή Γοργόνα δεν διστάζει να θυσιάσει τη φωνή της και σε τελική ανάλυση την ίδια της την ύπαρξη ακολουθώ-ντας τις συmicroβουλές της microάγισσας προκειmicroένου να απο-κτήσει πόδια και να κερδίσει την αγάπη του αγαπηmicroένου της πρίγκιπα Οι θυσίες της ωστόσο αποβαίνουν microάται-ες καθώς ο πρίγκιπας παντρεύεται microιαν άλλη Έτσι η microικρή Γοργόνα είναι καταδικασmicroένη να πεθάνει αν και έχει κερδίσει τελικά την ψυχή που τόσο επιθυmicroούσε Να σηmicroειωθεί ότι η Γοργόνα microε τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στο παραmicroύθι του Andersen θεωρήθηκε στο πλαίσιο της φεmicroινιστικής φιλολογίας ότι εκπροσωπεί τη γυναίκα που συmicroβιβάζεται microε την πατριαρχική δοmicroή και θυσιάζει τον εαυτό της και τη σεξουαλικότητά της προκειmicroένου να διεκδικήσει τον ρόλο συζύγου και microητέρας

Αφήνοντας τις Γοργόνες και επιστρέφοντας και πάλι στις Νεράιδες είναι σηmicroαντικό να σηmicroειωθεί ότι οι τελευ-ταίες δεν είναι απλώς οι microόνες υπάρξεις που έχουν τη δυ-νατότητα της διπλής αmicroφίδροmicroης microετάβασης από τη φύ-ση στον πολιτισmicroό και αντίστροφα αλλά αναλαmicroβάνουν και τον ρόλο συζύγου και microητέρας Ωστόσο το πρώτο σκέλος της αmicroφίδροmicroης microετάβασης microε το οποίο δηλώ-νεται η υιοθέτηση ενός εγκόσmicroιου γυναικείου ρόλου και η συmicroφιλίωση ή η υποταγή στο αρσενικό δηλαδή στο ανδρικό φύλο σπάνια στις διηγήσεις έχει ευτυχή κατά-ληξη Η επιστροφή στη φύση αρχίζει ήδη από την πρώτη στιγmicroή που οδεύουν για τον κόσmicroο των ανθρώπων καθώς οι Νεράιδες υιοθετούν αναγκαστικά τον ρόλο της συζύγου και microητέρας ενώ διεκδικούν microόνιmicroα την επιστροφή στον αρχικό τους χώρο Στο τέλος των περισσότερων διηγή-

σεων αυτού του είδους η Νεράιδα εγκαταλείποντας άν-δρα και παιδιά85 επιστρέφει στον φυσικό της χώρο

Συνοψίζοντας τις αναφορές των λαϊκών διηγήσεων στις Νεράιδες και την ερωτική τους συmicroπεριφορά microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο βασικούς τύπους διηγή-σεων Στον πρώτο ο βασικός πρωταγωνιστής είναι η Νεράιδα η οποία αποπλανεί το θύmicroα της για να το εξο-ντώσει χρησιmicroοποιώντας τα σεξουαλικά θέλγητρά της Στον δεύτερο τύπο ο φαινοmicroενικός πρωταγωνιστής είναι ο άνδρας ο οποίος υποτάσσει τη Νεράιδα και τη microεταφέ-ρει στον δικό του κόσmicroο Έτσι στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε την αλλαγή του κανονικού ρόλου και της κανονι-κής ταυτότητας του άνδρα ο οποίος υποκύπτει ερωτικά σε microια εξωτική και αλλόκοσmicroη ύπαρξη ενώ στη δεύτε-ρη παρατηρείται αλλαγή της ταυτότητας της Νεράιδας η οποία υιοθετεί έναν ανθρώπινο ρόλο Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει το ίδιο αποτέλεσmicroα που δεν είναι άλλο από την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου και την επιβεβαίωση του φόβου και του κινδύνου που εκπρο-σωπούν οι θελκτικές Νεράιδες Με άλλα λόγια όταν στην πρώτη περίπτωση ο αρσενικός εκπρόσωπος συνευ-ρίσκεται microε τη Νεράιδα το αποτέλεσmicroα δεν είναι άλλο από την επιβεβαίωση της δύναmicroης του θηλυκού στοιχείου Παράλληλα πρόκειται για microια διαδικασία microετάβασης microε την οποία θα λέγαmicroε ότι εκφράζεται microε τον πιο καθαρό τρόπο ο κίνδυνος της γυναικείας σεξουαλικότητας Η ερωτική επαφή microε τη Νεράιδα δεν υποδηλώνει απλώς και microόνο την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου αλλά και την πλήρη αδυναmicroία του αρσενικού αφού στο τέλος ο αρσενικός εκπρόσωπος οδηγείται στον θάνατο ή στην καλύτερη περίπτωση σε microόνιmicroη ανικανότητα microε άλλα λόγια σε ένα είδος ευνουχισmicroού

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δεύτερος τύπος διηγήσεων αυτός που αφορά την αναγκαστική microετάβαση της Νεράιδας στον χώρο των ανθρώπων από την άποψη ότι microας επιτρέπει να συmicroπληρώσουmicroε microε περισσότερα στοιχεία τον χαρακτήρα και τη φύση των πανέmicroορφων και θελκτικών αυτών πλασmicroάτων Η Νεράιδα στις εν λόγω διηγήσεις αν και εmicroφανίζεται ενταγmicroένη στον πολιτισmicroικά οργανωmicroένο χώρο διατηρεί τον αmicroφίσηmicroο χαρακτήρα της και εξακολουθεί να διεκδικεί την επι-στροφή στον φυσικό της χώρο Η επιθυmicroία αυτή είναι τόσο έντονη ώστε δεν υποχωρεί ούτε microε το πέρασmicroα του χρόνου laquoΕκείνος όmicroως δεν της έδινε τη microπόλια [= τσεmicroπέρι] και για να microη του φύγει η Νεράιδα έκρυψε τη microπόλια σε microια καρυδόκουπα Έτσι λοιπόν την πήρε γυναί-

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

130 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 131

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

κα του κι εζούσαν microαζί ώστε που γέρασαν και του έκαmicroε και παιδιά [hellip] Μια φορά όmicroως ύστερα από πολλά χρόνια που ήσαν πλέον γέροι την ηmicroέρα τη Λαmicroπρή η γριά Νεράιδα του ζήτησε πάλι τη microπόλια και του λέει τι φοβάται τάχα τώρα που γέρασαν κι έχουν και τόσες θυγατέρες Ο γέρος την άκουσε έβγαλε από το καρύδι την microπόλια και της την έδωκε Η Νεράιδα στολίστη πήγε στο χορό και άρχισε να χορεύει στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησαν [hellip]raquo86 laquoΗ Ανεράιδα έκατσε εκεί δεν έκανε πάσσο και ούλο εκοίταζε πώς να αρπάξει το δαχτυλίδι της και να φύγει Μα ο Λάπας ο κατεργάρης το εφύλαε καλά [hellip] Η Ανεράιδα επολεmicroούσε πάντα να εύρει τρόπον να πάρει το δαχτυλίδι τσηraquo87

Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώ-σεις το σχήmicroα απόσχισης της Νεράιδας από το περιβάλ-λον της και η microετάβασή της στο πολιτισmicroικό επίπεδο πραγmicroατώνεται στο πλαίσιο ενός γλεντιού ή χορού που λαmicroβάνει χώρα στην ύπαιθρο όπου οι Νεράιδες και οι άνθρωποι συναντώνται Εδώ ο επίδοξος σύζυγος βρίσκει την ευκαιρία να ξεγελάσει τη Νεράιδα και microε εξυπνά-δα και πονηριά αρπάζει το στοιχείο εκείνο που θα τη δεσmicroεύσει και θα την αναγκάσει να τον ακολουθήσει laquoΤην άλλη microέρα καθώς πήγε στο ίδιο microέρος και άρχιζε να παίζει το σουραύλι microαζευτήκανε πάλι οι Ανεράιδες και χό-ρευαν Αυτός είδε πού απόθεσε την microπόλια της εκείνη π αγα-πούσε εχύθηκε και την άρπαξεraquo laquo88 [hellip] [Κ]αι όταν θα ρθούν οι Νεράιδες και αρχίσουν να χορεύουν νrsquo αρπάξει κείνης που σέρνει το χορό το microαντήλι που θα rsquoχει στο χέρι τηςraquo89 laquo[hellip] [Σ]αν εγύριζε το microεσηmicroέρι εκεί κοντά σε νια λακούβα του βουνού ευρήκε Νεράιδες κι εχορεύανε [hellip] Βουτάει κι αρπά-ζει νιανής το microαντήλι [hellip] raquo90 laquoΟ άνθρωπος αυτός αποφάσισε να πιάσει microια από τις Νεράιδες Όταν λοιπόν ξαναήρθαν την άλλη νύχτα κι εχόρευαν ως τα χαράmicroατα [hellip] είπαν ότι και την περασmicroένη νύχτα και ξακολουθούσαν τον χορό microα σαν ελάλησε ο microαύρος πετεινός εφώναξαν ldquoΤώρα είναι καιρός να πάρουmicroε τα φτερά microας και να φύγουmicroεrdquo Εκείνος όmicroως είχε πάρει τα φτερά της microικρότερης κι έτσι δεν microπόρεσε αυτή να φύγει microαζί microε τις άλλεςraquo91 Στα ανωτέρω παραδείγmicroατα παρατηρούmicroε ένα τελετουργικό τυπικό microετάβασης από microια πρότερη σε microια νέα ταυτότητα η οποία πραγmicroατοποιείται στον φυσικό χώρο των Νεράιδων microε άλλα λόγια στην επικράτειά τους microε τη συmicromicroετοχή ενός εκπροσώπου του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώρου

Τα ίδια δεδοmicroένα αλλά microε αντίστροφη διαδικασία πα-ρατηρούνται στην επανένταξη της Νεράιδας στον αρχι-κό φυσικό της χώρο Το τελετουργικό τυπικό microετάβασης

αυτή τη φορά από τον οργανωmicroένο πολιτισmicroικά κόσmicroο στον φυσικό τους χώρο πραγmicroατοποιείται πάλι microε την ευ-καιρία ενός γλεντιού χορού γαmicroήλιας διασκέδασης ‒στο πλαίσιο ενός ldquoδιαβατήριου εθίmicroουrdquo92 microε άλλα λόγια‒ microε τη συmicromicroετοχή ατόmicroων του πολιτισmicroικά οργανωmicroένου χώ-ρου και ενός εκπροσώπου του χώρου της φύσης δηλαδή της Νεράιδας Στο πλαίσιο αυτού του τυπικού η Νεράιδα πείθει τον σύζυγό της να της δώσει πίσω το αντικείmicroενο που της αφαίρεσε εξαπατώντας τον συνήθως microε ψευδή υπόσχεση Το φοράει και συmicromicroετέχοντας στη γιορτή εξα-φανίζεται και επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση laquoΣαν έκλεισε τα δεκοχτώ χρόνια [ενν παντρειάς] τους προ-σκαλέσανε [hellip] σrsquo ένα γάmicroο κοντά στη γειτονιάmiddot επήρε ο άντρας τη γυναίκα του και τα παιδιά του σα νοικοκύρης κι επήγε Κι εκεί που εχόρευε ο κόσmicroος ούλος λέει ο παππούλης microου ldquoΓυναίκα δε σηκώνεσαι να χορέψεις κι εσύ όπως χορεύουνε ούλεςrdquo Λέει ldquoΠώς να χορέψω που microου rsquoχεις το microαντήλι microου ∆ο microου το και θα χορέψωrdquo [hellip] Σαν της τό rsquoδωκε κι εχόρεψε κι έλειωσε ούλους στο χορό την έγλεπε ο κόσmicroος κι αρχίναγε κι εψήλωνrsquo εψήλωνε κι εσηκωνότανε την ανήφορο Σιγαλά-σιγαλά εχάθη [hellip] κι εγλέπανε τη Νεράιδα που πήγαινε ψηλά ίσαmicroε που χάθηκεraquo93 laquo[hellip] [Π]αρακάλεσε πάλι τον άνδρα της να της δώσει τα φτερά και του έταξε πως θα γυρίσει όταν χορτάσει το χορό Είχε δεν είχε τον κατάφερε και της τά rsquoδω-κε Μόλις τα βαλε απάνω της πέταξε στον αέρα πήγε στο αλώνι που χόρευαν οι άλλες γυναίκες και έκανε τρεις γύρους [hellip] [Κ]αι εχάθηκεraquo94 laquoΠήγε λοιπόν στο χορό και άστραψε ο τόπος [hellip] και microε microια ψιλή και γλυκιά φωνή ήρχισε να λέει ένα τραγούδι πόσκιζε την πέτρα και microάραινε καρδιές Και σαν έκανε τρεις γύρους στο χορό σείστηκε λυγίστηκε κού-νησε το microαντήλι της κι έκαmicroε microια ι ι ι και πέταξε στον αέρα για να ανταmicroώσει τις συντρόφισσές της κι εχάθηκε Κι έτσι ο Γιάννης έχασε τη γυναίκα τουraquo95

Κλείνοντας αυτόν τον σύντοmicroο σχολιασmicroό θα microπορού-σαmicroε να προχωρήσουmicroε σε microια πρώτη αποτίmicroηση και ερmicroηνεία του πρωτογενούς εmicroπειρικού υλικού που διαθέτουmicroε Όπως διαπιστώσαmicroε από τα πολυάριθmicroα κείmicroενα που σκοπίmicroως παρατέθηκαν τα δύο κύρια χα-ρακτηριστικά που αποδίδονται στις Νεράιδες δηλαδή η υπερβολική οmicroορφιά και ο ερωτισmicroός συνιστούν αρνητι-κά στοιχεία καθώς συνδέονται microε εκδικητικότητα και κα-ταστροφή Η ερωτική συνεύρεση microε microια πεντάmicroορφη και ελκυστική Νεράιδα έχει ως αποτέλεσmicroα όχι την ερωτική απόλαυση όπως θα ήταν φυσικό αλλά την καταστροφή και τον θάνατο Παράλληλα η διmicroορφία και η αmicroφισηmicroία της ταυτότητας της Νεράιδας συνιστά και αυτή αρνητική

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

και επικίνδυνη ιδιότητα Η δυνατότητα των Νεράιδων να microετακινούνται από τη φύση στον κόσmicroο των ανθρώπων microε άλλα λόγια να υιοθετούν έναν διπλό ρόλο microόνο θετι-κό στοιχείο δεν αποτελεί Θετικό στοιχείο τουλάχιστον από την πλευρά των ανθρώπων θα ήταν η πραγmicroατική ένταξή τους στον κόσmicroο των ανθρώπων πράγmicroα που θα υποδήλωνε τον εξανθρωπισmicroό microιας αφύσικης ύπαρξης Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει Ακόmicroη και η microητρότητα της Νεράιδας παρεκκλίνει από τους φυσικούς ανθρώπινους νόmicroους laquoΛεν microερικοί πως η Νεράιδα εγέννησε παιδί microε δαύτον και γιrsquo άλλους λένε πως γεννάνε microε δαύτους παιδιά οι Νεράιδες και τα γλέπουmicroε και τους microιλάmicroε ευτούνα εγώ δεν τα πιστεύω γιατί ο άνθρωπος είναι σουφραΐδα [= σφραγίδα] του θεού πώς microπορεί ο Θεός να δώσει τη σουφραΐδα του στο δαιmicroονικό το εξωτικό θα γεννήσει εξωτικό και ο άνθρωπος άνθρωπο microήτε ο άνθρωπος microπορεί να γεννήσει εξωτικό microήτε το εξωτικό άνθρωπο Μην ακούς τι λέει ο κόσmicroοςraquo96 laquoΠολ-λές φορές οι Νεράιδες ή και οι Λυκοκαντζάροι παίρνουν παι-διά από την κούνια και τrsquo αλλάζουν και βάνουν δικά τους Αυτά είναι αδύνατα και κακοmicroάζαλαraquo97 Τα παιδιά λοιπόν που αποκτούν οι Νεράιδες χαρακτηρίζονται στις λαϊκές διηγήσεις laquoάσχηmicroαraquo laquoστραβοmicroούρικαraquo laquoκαχεκτικάraquo laquoσα-κάτικαraquo laquoπαραmicroορφωmicroέναraquo κά98

Τελικά όπως διαπιστώθηκε από τις διηγήσεις που πα-ρατέθηκαν ακόmicroη και στις περιπτώσεις που η Νεράιδα υποτάσσεται στο ανδρικό στοιχείο και υιοθετεί τον ρόλο της συζύγου και microητέρας δεν απεκδύεται την αmicroφίσηmicroη ταυτότητά της γιrsquo αυτό και microεθοδεύει την επιστροφή στον φυσικό της χώρο εγκαταλείποντας τον ρόλο της συζύγου και της microητέρας γεγονός που αποτελεί και την τελική επισφράγιση της επικινδυνότητάς της Το συmicroπέρασmicroα που εξάγεται είναι ότι πράγmicroατι η αmicroφίσηmicroη ταυτότητα της Νεράιδας συνδέεται microε τον κίνδυνο

Στο σηmicroείο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι διαθέτουmicroε και έναν πολύ microικρό αριθmicroό διηγήσεων στις οποίες εκφράζεται ο φόβος των γυναικών απέναντι στην ανδρική σεξουαλικότητα και τη δυναmicroική της Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τέτοιων διηγήσεων δείχνει σε τελι-κή ανάλυση ότι αυτά που αποτελούν πραγmicroατικό κίνδυνο και έχουν δύναmicroη καταστροφική είναι το γυναικείο κάλλος και η γυναικεία γοητεία Έτσι microόνο σε τρεις συνολικά από τις 160 παραδόσεις που δηmicroοσιεύει ο Πολίτης ‒και οι τρεις από την Τρίπολη δηλαδή από έναν microόνο τόπο‒ γίνεται αναφορά στο αρσενικό αντίστοιχο της Νεράιδας Στην πρώτη παράδοση αναφέρεται laquo[] microπαίνουνε microέσα τρεις Νέραϊδοι οmicroορφοκαmicroωmicroένοι και καλοντυmicroένοι και την αρπά-

ζουνε τη γυναίκα και τη σηκώνουνε ψηλά Έβανε τις φωνές και της εφαινότανε πως έσκουζε microα κανείς δεν άκουσε γιατί της επήρανε τη φωνή Την παίρνουνε [hellip] την αρπάζουνε από τα microαλλιά και τη βουτάνε microέσα [ενν στο πηγάδι]raquo99 Στη δεύτε-ρη ο κίνδυνος της ανδρικής σεξουαλικότητας δηλώνεται microε πιο εmicroφατικό τρόπο καθώς το τελικό αποτέλεσmicroα της συνεύρεσης είναι ο θάνατος laquoΣτου Μάναρη ένα κορίτσι (τrsquo όνοmicroά του δεν το θυmicroάmicroαι) αθώο πλάσmicroα το κακόmicroοιρο αγά-πησε ένα Νέραϊδο κι επήγαινε ούλο κοντά του Την εχάνανε οι γοναίοι της άλλοτε ούλη την ηmicroέρα άλλοτε τη νύχτα ή δυο τρεις microέρες συγκρατητά Την εκλείνανε στο σπίτι την εκλει-δώνανε τίποτα Τους έφευγε γιατί ο Νέραιδος της άνοιγε και την έπαιρνε όξω Νια βολά την εχάσανε και δεν εmicroπορέσανε να την ξαναβρούνε Ύστερα από εφτά χρόνια την ηύρανε στο Καπαρέλι και τους έδειγνε τον άντρα της και τα παιδιά της κι έλεγε ldquoΝα ο άντρας microου δεν τον γλέπουτε Να και τα παιδιά microουrdquo Σε λίγον καιρόν πέθανε Λένε τάχατες πως σαν ήτανε χαϊmicroένη την είχε ο Νέραιδος στις σπηλιές του ποιος ξέρει κι έκαmicroε παιδιά microε δαύτονεraquo100 Ίδια κατάληξη έχει η κοπέλα και στην τρίτη παράδοση laquoΕκατάντησε πλια η κακοmicroοίρα πετσί και κόκκαλο γιατί δεν έτρωγε τίποτα κι απέθανε σε λίγον καιρόraquo101

Η δαιmicroονοποίηση των γυναικών αποτελεί όπως είδαmicroε ένα επανερχόmicroενο διαπολιτισmicroικό σχήmicroα microε διαχρονική εmicroφάνιση και έχει απασχολήσει ερευνητές από πολλούς χώρους των ανθρωπιστικών επιστηmicroών Αν σταθούmicroε στις απόψεις του Turner που αναφέρθηκαν στην αρχή θα πρέπει να συmicroφωνήσουmicroε ότι η απόδοση αρνητικών ιδιοτήτων σε ενέργειες καταστάσεις ή υπάρξεις που πα-ραβιάζουν τις καθιερωmicroένες ταξινοmicroήσεις εν προκειmicroένω σε αmicroφίσηmicroες ταξινοmicroικά οριακές υπάρξεις δηλαδή υπάρξεις και microε ανθρώπινα και microε ζωικά χαρακτηριστι-κά όπως οι Νεράιδες λειτουργεί ως ένας επανορθωτι-κός microηχανισmicroός προκειmicroένου να αmicroβλυνθούν microέσω της δαιmicroονοποίησης ‒στην περίπτωση των Νεράιδων‒ οι όποιες εντάσεις προκύπτουν από την έκδηλη γυναικεία οmicroορφιά και τον απροκάλυπτο γυναικείο ερωτισmicroό Στόχος στην προκειmicroένη περίπτωση είναι να επιτευχθεί η χαmicroένη υποτίθεται ισορροπία Ή διαφορετικά θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο τρόπος που παρουσιάζεται η γυναικεία οmicroορφιά και ο γυναικείος ερωτισmicroός στις λαϊ-κές διηγήσεις για τις Νεράιδες ενδεχοmicroένως να αποτελεί έκφραση ατοmicroικών και κοινωνικών φόβων ή ανησυχιών για παραβιάσεις κοινώς αποδεκτών και καθιερωmicroένων ρόλων Η αρνητική προβολή microπορεί να προκύπτει από την ανάγκη ελέγχου και κατrsquo επέκταση απόρριψης των

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

132 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 133

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ενδεχόmicroενων εκείνων κοινωνικών δοmicroών που απειλούν την τάξη πραγmicroάτων σε ότι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων σε microια ανδροκρατούmicroενη κοινωνία

Βασική τοποθέτηση αυτής της εργασίας που σηmicroειώ-θηκε ήδη από την αρχή είναι ότι το περιεχόmicroενο των λαϊ-κών παραδόσεων κινείται στον χώρο του microύθου γιrsquo αυτό και χρειάζεται microια ldquoδεύτερη ανάγνωσηrdquo που να επιχειρεί να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια προκειmicroένου να κα-ταστεί δυνατή η ldquoαποκρυπτογράφησηrdquo των κειmicroένων της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας Ωστόσο η ldquoανάγνωσηrdquo που επιχειρήθηκε εδώ και το ερmicroηνευτικό σχήmicroα που ανα-πτύχθηκε ενδεχοmicroένως να microην είναι οι microόνες ερmicroηνείες που θα microπορούσαν να δοθούν σε ένα τόσο γόνιmicroο και εκ των

ένδον υλικό σαν και αυτό που είχαmicroε στη διάθεσή microας

Χρυσούλα Χατζητάκη-ΚαψωmicroένουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια στον ΤοmicroέαΝεότερης και Σύγχρονης ΙστορίαςΛαογραφίας και Κοινωνικής ΑνθρωπολογίαςΑριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης chrysakhistauthgr

Χαράλαmicroπος Πασσαλής ∆ρ Λαογραφίας harapassgmailcom

ΣΥ ΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Abbott 1903 G F Abbott Macedonian Folklore (Cambridge 1903)

Bascom 1965 W Bascom The Forms of Folklore Prose Narratives Journal of American Folklore 78 (1965) 3-20 [= Dundes 1984 5-29]

Βίος 1921 Στ Βίος Χιακαί Παραδόσεις Λαογραφία Ηacute (1921) 427-46

Campbell 1988 J Campbell The Power of Myth (New York 1988)

Douglas 1966 M Douglas Purity and danger An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (London 1966)

Douglas 1975 M Douglas Implicit Meanings Essays in An-thropology (London 1975)

Dundes 1984 A Dundes (επιmicro) Sacred Narrative Readings in the Theory of Myth (California 1984)

Erlich 1980 V Erlich Russian Formalism History and Doc-trine (Paris 1980)

Κακριδής 1986 ΙΘ Κακριδής (γεν εποπτεία) Ελληνική Μυθολογία 2 Μούσες ‒ Σειρήνες (Αθήνα 1986) 263-69

Κυριακίδης 1921 Στ Κυριακίδης Παρατηρήσεις εις τας Χι-ακάς παραδόσεις Στ Βίου Λαογραφία Ηacute (1921) 447-87

Κωστάκης 1982-1984 ΘΠ Κωστάκης Θεότητες και δαιmicroονικά στις λαϊκές δοξασίες της Τσακωνιάς Λαογρα-φία ΛΓacute (1982-1984) 53-92

Lawson 1964 JC Lawson Modern Greek Folklore and An-cient Greek Religion (New York 1964)

Leach 1958 E Leach Magical Hair The Journal of the Royal

Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 882 (1958) 147-64

Λουκόπουλος 1917 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα λαογραφι-κά Μακεδονίας Λαογραφία ΣΤacute (1917) 99-168

Λουκόπουλος 1921 ∆ Λουκόπουλος Σύmicromicroεικτα αιτωλικά λαογραφικά Λαογραφία Ηacute (1921) 13-66

Lyons 1977 J Lyons Semantics I (Cambridge 1977)Μαντζουράνης 1912-1913 ΚΙ Μαντζουράνης Κυνουρι-

ακαί παραδόσεις (εκ Βουρβούρων) Λαογραφία ∆ (1912-1913) 464-75

Πετρόπουλος 1959 ∆ Πετρόπουλος Ελληνικά ∆ηmicroοτικά Τραγούδια Β (Αθήνα 1959)

Πολίτης 1980 ΝΓ Πολίτης Τα ονόmicroατα των Νεράι-δων και των Ανασκελάδων Λαογραφικά Σύmicromicroεικτα ∆ (1980-1985)

Πολίτης 1904 ΝΓ Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις Μέρη Α -Βacute (Αθήνα 1904)

Turner 1967 V Turner Betwixt and Between The liminal period in rites of passage στο V Turner The Forest of Sym-bols (Cornell 1967) 93-111

Turner 1997 V Turner Are there universals of performance in myth ritual and drama στο R Schechner ‒ W Appel (επιmicro) Intercultural Studies of Theatre and Ritual (Cam-bridge 1997) 8-19

Van Gennep 1977 A van Gennep The rites of passage (Lon-don 1977)

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Πολίτης 1904 παράδοση αρ 761

2 Bascom 1965 3

3 Ο Αmicroερικανός microυθολόγος Joseph Campbell (1988 22-23) κατεξοχήν microελετητής του microύθου και της λειτουργίας του ανα-φέρεται στην ldquoκοινωνιολογική λειτουργίαrdquo του microύθου που έχει ως στόχο να επικυρώσει και να ενδυναmicroώσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική τάξη πραγmicroάτων και στην ldquoπαιδαγωγική λειτουρ-γίαrdquo που έχει ως στόχο να διδάξει έναν ορισmicroένο ανθρώπινο τρόπο ζωής

4 Ως απόδειξη της άποψης ότι στην προφορική λαϊκή λο-γοτεχνία δεν απεικονίζεται η πραγmicroατικότητα ως έχει αλλά πολλές φορές microπορεί και να αντιστρέφεται ή να υπερβαίνεται θα microπορούσαmicroε να παραθέσουmicroε ένα-δύο microόνο παραδείγmicroατα από δηmicroοτικά τραγούδια Το παρακάτω λεγόταν όταν στόλιζαν τη νύφη laquoΤρέχουν τα νερά τρέχουν κι οι βρύσες τρέχουν κι οι άρχοντες να ιδούν τη νύφη τrsquo αρχοντόπουλα να την χτενίσουν κι οι αρχόντισσες να τη στολίσουνmiddot βάνουν microάλαmicroα βάνουν ασήmicroι βάνουν τρεις θηλιές microαργαριτάριraquo (Πετρόπουλος 1959 113) Το επόmicroενο είναι ένα υπέροχο νανούρισmicroα laquoΚοιmicroήσου βέργα microάλα-microα κοιmicroήσου βέργrsquo ασήmicroι όπου σε στέλνrsquo ο βασιλιάς πεσχέσι του βεζίρη Κοιmicroήσου που σου ράβγουνε τα ρούχα σου στην Πόλη και σου αποτελειώνουνε σαρανταδυό microαστόροι ο ένας βάνει microά-λαmicroα κι ο άλλος το microετάξι κι οι άλλοι αποδέλοιποι τον ουρανό microε τ άστρι []raquo (Πετρόπουλος 1951 146) Από τα παραδείγmicroατα microπορούmicroε να συmicroπεράνουmicroε ότι επειδή ακριβώς η ζωή στις παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες ήταν επισφαλής και ο βίος γεmicroάτος στερήσεις η υπέρβαση της πραγmicroατικότητας φαίνεται να αποτελούσε απόλυτη ανάγκηmiddot να λειτουργούσε δηλαδή ως παραmicroυθία Ωστόσο αυτή ακριβώς η ανάγκη υπέρβασης της πραγmicroατικότητας εκφράζει σε τελική ανάλυ-ση microια στάση ζωής και ταυτόχρονα υποκρύπτει microια ιδεολογίαmiddot όπως ακριβώς συνέβαινε και microε τα ηρωικά τραγούδια λχ microε τα ακριτικά ‒που ήταν δηmicroιουργήmicroατα και έκφραση κοινωνι-ών φεουδαρχικού τύπου‒ οι άνθρωποι εξέφραζαν microε έmicromicroεσο τρόπο τον πόθο τους για microια διαφορετική ζωή από αυτήν που ζούσαν εξυmicroνώντας τη ζωή και τα κατορθώmicroατα των ακριτώνmiddot ή όπως συνέβαινε microε τα ανάλογα ως προς το περιεχόmicroενο νεότερα κλέφτικα τραγούδια που τραγουδιούνταν ως επί το πλείστον στις υπόδουλες περιοχέςmiddot microε άλλα λόγια τραγου-διούνταν από ανθρώπους υποταγmicroένους σε κάθε είδους εξου-σία αλλόθρησκη ή οmicroόθρησκη

5 Βλ Κακριδής 1986 269 βλ επίσης στο Κακριδής 1986 268-69 όπου σηmicroειώνεται ότι στις περισσότερες πηγές στις οποίες υπάρχει αναφορά στις Σειρήνες επισηmicroαίνεται αφε-νός η στενή σχέση τους microε τον Άδη και αφετέρου ο ερωτικός τους χαρακτήρας

6 Philostr Vit Apoll iv 25

7 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι στη Γοργόνα αποδίδεται και ευεργετικός προς τους ανθρώπους ρόλος αλλά το χα-ρακτηριστικό αυτό την αmicroφίθυmicroη δηλαδή συmicroπεριφορά της Γοργόνας (κάποιες λίγες φορές και της Νεράιδας) δεν θα τη σχολιάσουmicroε εδώ

8 Κυριακίδης 1921 447-48

9 Με τις Νεράιδες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση έχει ασχοληθεί ο Lawson 1964 130-73 όπου αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σrsquo αυτές ενώ τις ταυτίζει microε τις αρχαίες Νύmicroφες και τις Νηρηίδες Το ίδιο και ο Abbott 1903 242 όπου και αυτός ταυτίζει τις Νεράιδες microε τις Νύmicroφες και προσθέτει ότι οι microορφές αυτές συγγενεύουν από τη microία πλευρά microε τις Ναϊάδες τις Αmicroαδρυάδες και τις Ορεάδες της κλασικής αρ-χαιότητας και από την άλλη microε τις Russalkas των Ρώσων τις Vilas των Σέρβων και τις Samodivas των Βουλγάρων

10 Πολίτης 1980 489-501

11 Turner 1967 93-111

12 Douglas 1966 37-38 Θέmicroατα που αφορούν τη λειτουργία της αmicroφισηmicroίας και γενικότερα το ζήτηmicroα των πολιτισmicroικών ταξινοmicroήσεων αποτελούν το κατεξοχήν αντικείmicroενο έρευνας της Αγγλίδας ανθρωπολόγου Βλ επίσης και Douglas 1975

13 Turner 1997 8-9

14 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

15 laquoΕν γένει παρατηρούmicroεν ότι αι Νεράιδες εmicroφανίζονται εις τα αυτά microέρη εις α ενεφανίζοντο αι αρχαίαι νύmicroφαι αίτινες ήσαν ως γνωστόν θεότητες της φύσεως διαιτώmicroεναι παρά τας πηγάς κρή-νας ρύακας εις κοιλάδας λειmicroώνας άλση ποταmicroούς σπήλαια κτλraquo (Βίος 1921 440) Ανάλογες επισηmicroάνσεις κάνουν και οι JC Lawson και GF Abbott στους οποίους αναφερθήκαmicroε πιο πάνω (σηmicro 9)

16 Βίος 1921 441

17 Βίος 1921 442

18 Κωστάκης 1982-1984 66

19 Λουκόπουλος 1921 26

20 Πολίτης 1904 παράδ αρ 688

21 Πολίτης 1904 παράδ αρ 693

22 Μαντζουράνης 1912-1913 464

23 Βίος 1921 442

24 Κωστάκης 1982-1984 67

25 Βίος 1921 427

26 Βίος 1921 432

27 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

28 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

29 Πολίτης 1904 παράδ αρ 694

30 Πολίτης 1904 παράδ αρ 650

31 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

32 Πολίτης 1904 παράδ αρ 776

33 Πολίτης 1904 παράδ αρ 780

34 Πολίτης 1904 παράδ αρ 690

35 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

36 Πολίτης 1904 παράδ αρ 792

37 Πολίτης 1904 παράδ αρ 756

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

134 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

10 2010 135

Νερά ιδες η ολέθρ ια γοητε ία

38 Πολίτης 1904 παράδ αρ 761

39 Πολίτης 1904 παράδ αρ 743

40 Πολίτης 1904 παράδ αρ 796

41 Πολίτης 1904 παράδ αρ 791

42 Πολίτης 1904 παράδ αρ 703

43 Πολίτης 1904 παράδ αρ 754 Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι υπάρχουν και πολύ λίγες αναφορές σε άσχηmicroες Νεράιδες laquoΕίναι και Νεράιδες άσκηmicroες microαύρες σαν αράπισσες και έχουνε microεγάλα φτερά σαν αητού []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 656) laquoΉταν χοντρή σαν κατάρτι καραβιού []raquo (Πολίτης 1904 πα-ράδ αρ 695) Πιθανόν οι πολύ περιορισmicroένες αυτές περιγρα-φές να οφείλονται σε microεταφορά χαρακτηριστικών από άλλες microορφές Ο Κυριακίδης (1921 448) αναφερόmicroενος σε περιγρα-φή Νεράιδας microε αλλόκοτα χαρακτηριστικά (γυρισmicroένα δά-χτυλα πόδια γυρισmicroένα ανάποδα) που παραδίδει ο Βίος (1921 432) παρατηρεί ότι πρόκειται για microεταφορά χαρακτηριστικών που συνήθως αποδίδονται στους Καλικάντζαρους

44 Σε παραδόσεις για τις Γοργόνες αναφέρεται ο ίδιος τρό-πος microε τον οποίο microπορούσαν οι ναυτικοί να αιχmicroαλωτίσουν τη Γοργόνα Το συγκεκριmicroένο θέmicroα σχολιάζεται στο C Hadjitaki-Kapsomenou ‒ H Passalis Mermaids Betwixt and Between The Function of the Fragility of Boundaries άρθρο υπό έκδοση στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου της International Society for Folk Narrative Research που οργανώθηκε στην Αθήνα (21-27 Ιουνίου 2009) από το Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηmicroίας Αθηνών

45 Leach 1958 158

46 Βίος 1921 435

47 Πολίτης 1904 παράδ αρ 658

48 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

49 Μαντζουράνης 1912-1913 466

50 Πολίτης 1904 παράδ αρ 786

51 Πολίτης 1904 παράδ αρ 760

52 Το ldquoβασίλειοrdquo των Νεράιδων δεν οριοθετείται microόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο Έτσι οι Νεράιδες εmicroφανίζονται σε ώρες που κανονικά δεν θεωρείται φρόνιmicroο να κυκλοφο-ρούν οι άνθρωποι όπως αργά το βράδυ ή τις ζεστές ώρες του microεσηmicroεριού laquoΌγοιος περάσει νύχτα ή ντάλα microεσηmicroέρι από το Νεραϊδοβούνι δίχως να ξέρει πως βγαίνουνε Νεράιδες και τον ιδούνε πάει []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 764) laquoΑυτοί οι θηλυκοί διαβόλοι microουνάχα του microισηmicroέρι βγαίνουν στου φανιρόraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 655) laquoΕκείνος τον έπιασε τρόmicroος [hellip] τον ανάγκασαν να χορεύει microαζί τους όσο που λάλησε ο πε-τεινόςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 673) laquoΈmicroειναν εκεί κι γλε-ντούσαν όσrsquo απrsquo λάλησrsquo η κόκουτας κι απέ έγιναν άφαντιςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 698)

53 Πολίτης 1904 παράδ αρ 733

54 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

55 Πολίτης 1904 παράδ αρ 734

56 Πολίτης 1904 παράδ αρ 747

57 Βίος 1921 443

58 Βίος 1921 433

59 Πολίτης 1904 παράδ αρ 741

60 Η συγκεκριmicroένη αναφορά στη ζώνη της βασίλισσας των Νεράιδων θυmicroίζει το ανάλογο microοτίβο στον αρχαιοελληνικό microύθο των Αmicroαζόνων όπου η βασίλισσά τους Ιππολύτη είχε microια ζώνη που της είχε χαρίσει ο θεός του πολέmicroου Άρης και την οποία απέσπασε ο Ηρακλής σε έναν από τους άθλους του

61 Πολίτης 1904 παράδ αρ 755

62 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764

63 Πολίτης 1904 παράδ αρ 765

64 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

65 Τα φαγητά που προσιδιάζουν στις Νεράιδες παρουσιά-ζονται στη διήγηση αυτή όχι απλώς και microόνο διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων αλλά στην ουσία επικίνδυνα laquoαλλόθριαraquo laquomicroαύραraquo και laquomicroαγαρισmicroέναraquo

66 Πολίτης 1904 παράδ αρ 764 Είναι χαρακτηριστικό ότι στις λαϊκές διηγήσεις οι επικλήσεις για βοήθεια ή προ-στασία απευθύνονται άλλοτε σε ldquomicroαγικέςrdquo παγανιστικές δυνάmicroεις (πχ microαΐστρες φυλαχτά κλπ) και άλλοτε στα θεία (πχ ldquoπατερηmicroάrdquo [= η προσευχή Πάτερ ηmicroών] ευχέλαιο και φράσεις όπως laquoΙησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορ-πάraquo) Για άλλη microια φορά διαπιστώνουmicroε τη συmicroπόρευση του παγανισmicroού microε τον χριστιανισmicroό σε ότι αφορά τον νεοελλη-νικό λαϊκό πολιτισmicroό

67 Πολίτης 1904 παράδ αρ 759

68 Πολίτης 1904 παράδ αρ 653

69 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

70 Πολίτης 1904 παράδ αρ 655

71 Πολίτης 1904 παράδ αρ 657

72 Πολίτης 1904 παράδ αρ 748

73 Πολίτης 1904 παράδ αρ 680

74 Πολίτης 1904 παράδ αρ 800

75 Πολίτης 1904 παράδ αρ 654

76 Turner 1967 97

77 Lyons 1977 270

78 Ένα ακόmicroη παράδειγmicroα αmicroφίσηmicroης συmicroπεριφοράς των Νεράιδων όπως θα δούmicroε παρακάτω αποτελεί η διάθεσή τους απέναντι στα παιδιά που ενώ τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά θετική είναι εντούτοις σε microερικές διηγήσεις εmicroφανίζονται να διαθέτουν microια θετική πλευρά απέναντι στη microητρότητα (βλ και σηmicro 85)

79 Πολίτης 1904 παράδ αρ 698

80 Λουκόπουλος 1917 113

81 Βίος 1921 436

82 Πολίτης 1904 παράδ αρ 687

83 Πολίτης 1904 παράδ αρ 696

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable

136 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Λ Α Χ Α Τ Ζ Η Τ Α Κ Η - Κ Α Ψ Ω Μ Ε Ν Ο Υ ‒ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Π Α Σ Σ Α Λ Η Σ

CHRYSOULA HADJITAKI-KAPSOMENOU ndash CHARALAMPOS PASSALISFairies The Fatal Allurement

84 Πολίτης 1904 παράδ αρ 706

85 Υπάρχουν και κάποιες (λίγες) λαϊκές διηγήσεις όπου οι Νεράιδες παρουσιάζονται να microην στερούνται microητρικής έγνοιας για τα παιδιά που απέκτησαν ακόmicroη και όταν απο-ποιούνται τον ρόλο της συζύγου και microητέρας και επιστρέφουν στον φυσικό τους χώρο laquo[hellip] στον τρίτο γύρο του χορού όmicroως ήρθαν οι άλλες Νεράιδες την άρπαξαν και σηκώθηκαν ψηλά και χάθησανmiddot ύστερα ερχόταν κάπου-κάπου η Νεράιδα στο σπίτι της κι έβλεπε τα παιδιά τηςraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 778) laquo[hellip] η Νεράιδα βρίσκει το microαντήλι της Το παίρνει ευτύς το φορεί στο κεφάλι της και γίνεται καπνός [hellip] Ύστερα από λίγες microέρες είδε [εννοείται ο σύζυγος] πως τα παιδιά του ήσαν ντυmicroένα χτενισmicroένα καθώς και πριν []raquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 776) laquo[hellip] Από τότε δεν εγύρισε στο σπίτι της να microείνει microε τον άνδρα της Άλλrsquo όταν αυτός έλειπε από το σπίτι πήγαινε η Ανεράιδα το εσυγύριζε έντυνε τα παιδιά εmicroαγείρευε και έφευγεraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 779)

86 Πολίτης 1904 παράδ αρ 778

87 Πολίτης 1904 παράδ αρ 784

88 Πολίτης 1904 παράδ αρ 779

89 Πολίτης 1904 παράδ αρ 772

90 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

91 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

92 Βλ σχετικά Van Gennep 1977

93 Πολίτης 1904 παράδ αρ 774

94 Πολίτης 1904 παράδ αρ 781

95 Πολίτης 1904 παράδ αρ 777

96 Πολίτης 1904 παράδ αρ 766

97 Πολίτης 1904 παράδ αρ 746

98 Ωστόσο δεν λείπουν και περιγραφές που θέλουν τις Νεράιδες να αποκτούν πολύ ωραία παιδιά (ας θυmicroηθούmicroε και πάλι τη συmicroπληρωmicroατικότητα των αντιθέτων) laquoΟ προσπάπ-πος των Μαυροmicroιχαλαίων ο Γιωργάκης Μαυροmicroιχάλης πήρε γυναίκα microια Νεράιδα Γι αυτό και όλοι οι άνδρες απrsquo αυτή την οι-κογένεια είναι όmicroορφοιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 771) laquoΣτο Μενίδι είναι microια οικογένεια των Βρετών που όλοι τους είναι ωραίοι γιατί η γενεά τους είναι από Νεράιδαraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 770) laquoΤον παλαιό καιρό στο ∆ίστοmicroο ήταν ένας ωραίος άντρας και τον αγάπησε microια Νεράιδα Τον παντρεύτη-κε έκαmicroαν παιδιά και η γενεά τους υπάρχει ακόmicroη στο ∆ίστοmicroο και λεν γι αυτούς πως είνrsquo από Νεράιδας σόγιraquo (Πολίτης 1904 παράδ αρ 769)

99 Πολίτης 1904 παράδ αρ 787

100 Πολίτης 1904 παράδ αρ 788

101 Πολίτης 1904 παράδ αρ 789

Taking it for granted that the people who lived in the so-called traditional societies imprinted the experiences of their everyday lives on oral literature in a very indirect fashion this article attempts to decipher the thematic choices in the lsquotraditionsrsquo (one of the genres of oral lit-erature) referring to fairies So why are the fairies who are presented in these tales as being extremely beautiful seductive and behaving in a positively erotic fashion to-wards men hostile and aggressive towards them How

do they behave towards women Why does oral litera-ture situate them in distant lands which are presented as alarming and dangerous places for human beings Why are fairies described in some tales as hybrid creatures (with the feet of goats or donkeys) and what could this mean Finding some answers to the above questions may help reveal the hidden desires or fears of people in traditional societies or what was construed by the community as a whole as permissible or unacceptable