Zonder foto geen verledenBianca Stigter

artikel | Woensdag 06­02­2013 | Sectie: Overig | Pagina: NH_NL03_006 | Bianca Stigter

Vr de uitvinding van de fotografie begint de nieuwe prehistorie.Pas als we beeld hebben, kunnen we vroeger en nu in elkaar latenovervloeien, zoals in Inventaris van het moederland over deRussische fotograaf Prokoedin­Gorski.Het was er net en het was er bijna niet meer. Misschien dat foto's van Rusland van vr 1917wegens dit contrast zo'n indruk maken: in een nieuw medium werd een wereld vastgelegd diebijna voorbij was. Kleurenfoto's versterken dat contrast soms nog. Soms, want als het omingekleurde foto's gaat, verminderen ze het juist: dan neigt de foto naar schilderkunst.

In Rusland was het de scheikundige aristocraat Sergej Prokoedin­Gorski die de wereld vastlegdein kleur. Hij hanteerde een methode waarbij zeer snel achter elkaar drie foto's werden gemaaktvanuit hetzelfde standpunt, met telkens een anders gekleurd filter voor de lens: over elkaar heengeprojecteerd leverde dit proced een gekleurd beeld op dat genoeg met de werkelijkheidovereenkomt om het 'echt' te kunnen noemen. Op de tentoonstelling Primrose ­ Russian ColourPhotography in het Amsterdamse museum Foam is een aantal afdrukken van foto's vanProkoedin­Gorski te zien, waaronder een portret van schrijver Lev Tolstoj. Met onder meer ditportret wist de fotograaf de tsaar in 1909 zover te krijgen het boude plan om heel Rusland inkleur te fotograferen te financieren. De rest van Prokoedins foto's op de tentoonstelling zijnafkomstig uit deze 'inventaris van het moederland'.

Zo'n encyclopedische aanpak was in het begin van de vorige eeuw in meer landen aan de orde,soms in nog iets megalomaner en achteraf dus ontroerender vorm. In Frankrijk stuurde bankierAlbert Kahn vanaf 1909 fotografen en filmers de wereld in om een 'archief van de planeet' aan teleggen, ook in kleur. In Duitsland begon August Sander in 1911 met het fotograferen van demensen van de twintigste eeuw. Prokoedin­Gorski waagde zich niet aan alle mensen of de helewereld, maar wel aan een groot deel daarvan. Van het rijk van de tsaar legde hij niet alleenRusland zelf, maar ook de Kaukasus en een aantal Aziatische delen vast en de volkeren diedaar woonden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog fotografeerde Prokoedin­Gorski door; toen hij in1918 met zijn gezin naar Noorwegen vertrok, had hij zo'n 2.500 foto's bij zich.

Op hol geslagen kleurDie foto's hebben de Nederlandse filmmaker Ben van Lieshout genspireerd tot de woordlozefilm Inventaris van het moederland, die in premire ging op het Nederlands filmfestival. Van

Lieshout reisde Prokoedin­Gorski achterna per boot en per trein. Het verslag van zijn reis heeftzowel het verschil tussen vroeger en nu als het verschil tussen fotografie en film tot onderwerp.In de documentaire lijkt de fotografie in het voordeel; Prokoedin moest keuzes maken waar VanLieshout maar door kan filmen. Het ideaal van een inventaris of archief van de wereld is nuhaalbaarder dan in 1909 ­ zie Google Earth. Maar verliest misschien daardoor juist glans. Of zouhet aan het talent van Van Lieshout liggen? Zijn gefilmde Rusland is saaier dan hetgefotografeerde Rusland van Prokoedin.

Prokoedin krijgt wel hulp van een onbedoeld surrealistisch element. Door het proced dat hijgebruikte vertonen de randen van zijn afdrukken de meest waanzinnige combinaties van felgekleurde strepen. Als het goed fout gaat, beperken die kleurexplosies zich niet tot de randenmaar duikt er midden in een landschap opeens een knalrood vierkant op, of wordt een weilanddoorkliefd door een roze driehoek.

Die abstracte toevoegingen maken ook de wat brave opnames van Prokoedin, die voorallandschappen, fabrieken, bruggen en kerken fotografeerde, onbedoelde funky. Kleur werdvastgelegd en sloeg meteen op hol. Van Lieshout koos er gelukkig voor die randen te laten zien:vaak worden die namelijk van de foto's afgesneden. Ook de digitale weergaven van de Library ofCongress, die de inventaris in 1948 kocht van Prokoedins zonen, laten de randen weg.

Het grootste verschil tussen vroeger en nu in de film is dat er soms geen verschil is, om hetcruyffiaans uit te drukken. Zo paradoxaal is het effect dat het om dit soort formuleringen vraagt.Orthodoxe kerken en kloosters zien er nog net zo uit als toen, soms zelfs nieuwer. Zeventig jaarcommunisme lijkt geen sporen te hebben nagelaten, op een enkel standbeeld van Lenin na. Hetis alsof Rusland nooit de USSR is geweest.

GeestenDe film van Van Lieshout past net als de fotografie van Prokoedin in een trend. Sinds 1830 werdde wereld met die nieuwe techniek voor het eerst vastgelegd. Anderhalve eeuw later gaat het omhet tonen van de verschillen en de gelijkenissen tussen toen en nu. Die trend is mogelijk omdater steeds meer geschiedenis in foto en film is vastgelegd. Er is meer dan genoeg materiaal omoud en nieuw, vroeger en nu, met elkaar te vergelijken.

Dat gebeurt niet alleen in documentaires, maar ook in vergelijkende fotoseries, op websites, inapps. Bekend zijn de tot filmpjes geworden foto's waarop mensen zichzelf of hun kinderen elkedag filmen, zodat je ze razendsnel kunt zien veranderen. Ook mensen die hun oude foto'sprecies hetzelfde proberen na te doen, zijn populair. Van veel steden bestaan tegenwoordig 'toenen nu' fotoboeken.

De Russische fotograaf Sergej Larenkov maakt tijdscollages van plekken uit de TweedeWereldoorlog: in n beeld zie je wat er toen gebeurde en nu gebeurt. Hitler in zwart­wittussen moderne toeristen in Parijs, de Rijksdag in Berlijn wordt bestormd door Russischesoldaten terwijl hedendaagse bezoekers in de rij staan om naar binnen te gaan. Jo Hedwig

Teeuwisse doet hetzelfde met foto's van Nederland in de oorlog in project Ghosts of War.Met Vistory kun je zelf het verleden zien van de plek waar je je bevindt en tegelijk met het hedenfotograferen. Deze app traceert met gps de locatie van je smartphone en toont dan historischefilmpjes die daar in de buurt zijn gemaakt. De filmpjes van het Instituut voor Beeld en Geluidbetreffen voornamelijk stukjes Polygoonjournaal. Je kunt in de Vondelstraat in Amsterdam staanen daar net als in 1980 tanks zien rijden.

Ruim 170 jaar nadat Niepce, Daguerre en andere pioniers hun eerste foto's hebben gemaakt,wordt het verleden van voor 1840 steeds gekker. Daar zijn geen foto's van. Daar begint eennieuwe prehistorie.

Info: Inventaris van het moederland. Regie: Ben van Lieshout. In: Eye, Amsterdam,Verkadefabriek, Den Bosch en 't Hoogt, Utrecht. Primrose. T/m 3 april in Foam, Keizersgracht609, Amsterdam. Inl: Foam.orgFoto­onderschrift: Foto van Prokoedin­Gorski: de gekleurde randen verraden het proced: driemonochrome foto's over elkaar projecteren Beeld uit de film Inventaris van het moederland: toenen nuPersoon: Prokoedin­Gorski;Ben van LieshoutOp dit artikel rust auteursrecht van NRC Handelsblad BV, respectievelijk van de oorspronkelijkeauteur.