Post on 24-Mar-2016
description
Cieszyn Chotěbuz
Stěbořice
Úvalno
Jaworze
Bielsko-BiałaKończyce Wlk.
Racibórz
Pietraszyn
Samborowice
Pietrowice Wlk. Imielin
Lubomia
Kietrz
Dzierżysław
Rozumice
Opava Velké Hoštice
Ostrava
Nowa Cerekwia
Izbicko
Opole
Dobrzeń Mały
Gliwice
Kłodnica
Osobłoga
Nysa Kłodzka
Wisła
Mała Panew
Psina
Troja
Opava
Stobrawa
Świbie
Tarnowskie Góry
Odra
Odra
Olza
województwoopolskie
Moravskoslezský kraj
Bytom
Katowice
Strzelce Opolskie
województwo śląskie
Mapa z najważniejszymi pod
względem archeologicznym
miejscowościami Górnego Śląska.
oprac. Krzysztofa Frankowska
CieszynnChotěbuz
Stěbořice
Úvalno
Jaworze
Bielsko-BiałaKończyce czyc Wlk.
Racibórz
Pietraszyn szyn
Samborowice mbo
Pietrowice ow Wlk. Imielin
Lubomia
Kietrz
Dzierżysław
ozumice icRozumRoRoz
OpavaVelké Hoštice
Ostrava
NowN a CerekwiaCerekw
Izbicko
Opole
Dobrzeń Mały
Gliwice
Kłodnica
Osobłoga
sa KłodzkaNysa
Wisła
Mała Panew
Psina
Troja
Opava
Stobrawa
Świbie
Tarnowskie TTGóry
Odra
Odra
Olza
województwoopolskie
Moravskoslezský kraj
Bytom
Katowice
Strzelce Opolskie
województwo śląskie
Mapa z najważniejszymi pod
względem archeologicznym
miejscowościami Górnego Śląska.
oprac. Krzysztofa Frankowska
Ziemie Górnego Śląskaod epoki kamienia do wczesnego średniowieczaMuzeum Śląskie
w Katowicach
20
12
Edelgarda M. FoltynEugeniusz Foltyn
ISBN 978-83-62593-25-5
Ziemie G
órnego Śląska od epoki kam
ienia do wczesnego średniow
iecza
36 Ziemie Górnego Śląska
Ryc. 14 • Młodsza faza środkowego paleolitu. Tradycja mikocka (A, B) i mustierska (C-I). A – pięściak, B – nóż, C, D, H – ostrza, G, I – zgrzebła, E, F – wióry. Bielsko-Biała Kozia Góra (A), Gliwice-Sośnica 4 (H), Kornice (G, I), Ozimek (C, E), Pietrowice Wielkie 23 (B), Pietraszyn 11 (D, F). Opracowano na podstawie: Foltyn, Foltyn 1998 (H), Foltyn, Jochemczyk 2009 (A), Foltyn i in. 2007 (B-F), Jamka 1960 (I), Jamka 1965 (G)
0 3 cm
A
B
CD
E
F
G
H
I
37Pierwsi przybysze. Homo erectus i neandertalczyk
zwierzęta leśne (jeleń) i stepowe (koń). Osiedlanie się wokół dolin rzecznych przemawia za tym, iż polegano podczas polowań na topografii terenu. Strefy rozlewisk lub zwężeń stanowiły dogodne łowiska, szczególnie, że przychodzące na żer lub do wodopoju zwierzęta miały tu ograniczoną swobodę ruchu. Ostatnie badania nad narzędziami tra-dycji mustierskiej i mikockiej pozwalają do grotów oszczepów zaliczyć ostrza (liściowate, mustierskie, lewaluaskie), noże, zgrzebła i zwykłe odłupki. W dziedzinie surowcowej za-dowalano się w zupełności krzemieniem górnośląskim. Jedynie pięściak z Bielska-Białej Kozia Góra przygotowany został z surowca importowanego. Na koniec wypada zasygna-lizować znalezisko obrobionej kości zwierzęcej z Pietraszyna 11, będącej sztyletem albo oprawką. Pod pojęcie przejawów kultury duchowej podpadają dwa wisiory czy zawieszki ze stanowiska Pietraszyn 11, zrobione ze skamielin Belemnitela Mucronata, posiadające dookolne wyżłobienia na jednym końcu.
2.3. Pod znakiem ostrza liściowategoPo kryzysie I pleniglacjału (74–55 tys. lat temu = OIS 4) w interpleniglacjale (55–28 tys. lat temu = OIS 3) Górny Śląsk dostał się w orbitę wpływów kultur tzw. przejściowych, idących z Moraw. Klimat interpleniglacjału był umiar-kowanie chłodny, oceaniczny. W krajobrazie przeważała roślinność par-kowa lub zielna. Polarna granica lasu pokrywała się mniej więcej z północną krawędzią wyżyn środkowopolskich. W Karpatach płaty leśne, bogatsze gatunkowo, wykazywały większe zwarcie.
Jako pierwsze pojawiły się, >40–38 tys. lat temu, gromady kultury bohunickiej. Później nieco, około 36 tys. lat temu, przybyli nosiciele kultury szeleckiej. W kwestii gene-zy kultury bohunickiej dopuszcza się dwie opcje, przyjmując rodowód europejski lub pozaeuropejski. W myśl pierwszej hipotezy kultura ta, będąca produktem homo sapiens neanderthalensis, wykształciła się na podłożu kultury mustierskiej z techniką lewaluaską. Druga alternatywa sprowadza się do wniosku, że powstanie tej kultury zawdzięczamy tzw. emirienowi, który z Bliskiego Wschodu drogą przez Bałkany dotarł do Europy Środkowej. Co więcej, twórcą tak powstałej kultury miałby być homo sapiens sapiens. Podobnych problemów nie przyczynia kultura szelecka, według zgodnej opinii biorąca swój początek z kultury mikockiej. Fragment żuchwy z jaskini Szeleta (Węgry) powoduje, iż uważa się ją za dzieło neandertalczyka.
Kultura bohunicka posługiwała się technologią lewaluaską, wiórową i przejściową „bohunicką”. Kultura szelecka wyzyskiwała rdzenie, zasadniczo wióroodłupkowe i od-łupkowe krążkowate. Wśród narzędzi w tych kulturach na plan pierwszy wybijają się rdzeniowe i odłupkowe ostrza liściowate (jedno- i dwustronne), zgrzebła, narzędzia zębato-wnękowe, rylce, drapacze, wiórowce, w kulturze bohunickiej dodatkowo ostrza wiórowe jerzmanowickie i lewaluaskie (ryc. 15–17).
wczesna faza górnego paleolitu
kultura bohunickakultura szelecka
44 Ziemie Górnego Śląska
Ryc. 18 • Kultura oryniacka. A, B, G – drapacze, C – drapacz z rylcem, D – rylec, E, H – zgrzebła, F – ostrze. Ligota Dolna 1 (A), Wysoka 4 (B), Wysoka 57 (F, C), Zakrzów 41 (D), Ostrava-Hoštálkovice I (E, G, H). Opracowano na podstawie: Bronowicki, Masojć, Bobak 1999 (F), Kozłowski 1964 (A), Masojć, Bronowicki 2003 (B, C, D), Neruda 1997 (E, G, H)
0 3 cm
A B
C
D
EF
G H
45Homo sapiens sapiens i jego górnopaleolityczna rewolucja
3.2. Za śladami mamutaW okresie od 30 do 20 tys. lat temu doszło do ponownego ochłodzenia klimatu. Około 25 tys. lat BP rozpoczął się ze Skandynawii ruch lądolodu, który w fazie maksymalne-go rozprzestrzenienia około 20 tys. lat BP (OIS 2) dotarł na terenie Polski po okolice Leszna. W parze z postępującym ochłodzeniem trwał stopniowy zanik zbiorowisk leś-nych i ekspansja stepotundry, w tym wielce charakterystycznego tzw. mamuciego stepu. Pojawiające się nowe środowiska roślinne odznaczały się wyjątkową produktywnością zasobów żywnościowych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Na czas ten przypa-da także sedymentacja lessów. Less pokrył miąższem do 2 m pas wyżyn, przedgórzy i pogórzy.
Pogarszającym się stale warunkom klimatycznym towarzyszyły procesy przystoso-wawcze, jak również wymuszone przez środowisko, bardzo wolne w skali czasu, prze-sunięcia/migracje ludności. Swoiste ujednolicenie ekologiczne obszarów ówczesnej północnej Europy, pozostającej w zasięgu wpływów lądolodu, doprowadziło do znaczą-cego ujednolicenia obrazu kulturowego tej części Europy. Rezultat tej unifikacji kultu-rowej stanowił tzw. kompleks grawecki. Za najstarsze ośrodki kompleksu graweckiego uważa się rejony Dolnej Austrii, Moraw Południowych (Góry Pavlovskie) oraz Moraw Środkowych i Północnych (dorzecze Bečvy), będą-ce kolebką kultury pavlovskiej. Jej rozwój trwał między 30/29 tys. do 24/23 tys. lat temu (OIS 3–2). W okresie 24–23 tys. lat temu postępowało przesuwanie się głównych ośrod-ków kompleksu graweckiego do zachodniej Słowacji. W dolinach Wagu i Nitry kształ-towały się zręby tzw. horyzontu ostrzy z zadziorem (kultura kostienkowska). Znakiem szczególnym kompleksu graweckiego wydaje się być istnienie megastanowisk, zajmują-cych eksponowaną pozycję w dolinach rzek, odznaczających się znacznymi rozmiarami, względnie długotrwałym zasiedleniem oraz złożoną strukturą wewnętrzną.
W przedziale 28–20 tys. lat temu grupy ludności graweckiej, wychodzące z obszaru Moraw i Słowacji, docierają na tereny Górnego Śląska. Penetracja tych grup dotyczy przede wszystkim południowej połaci regionu – Płaskowyżu Głubczycko-Hluczyńskiego i Niziny Nadopawskiej, Kotliny Ostrawskiej oraz Płaskowyżu Rybnickiego i Wysoczyzny Golejowskiej. Ponadto pojedyncze ślady kompleksu graweckiego pochodzą z Obniżenia Otmuchowskiego (Wójcice 1), Równiny Niemodlińskiej (Sowin 7), Niecki Kozielskiej (Ruda Kozielska), Płaskowyżu Rybnickiego (Rybnik-Gotartowice J), Beskidu Śląskiego (Istebna). Obecność nosicieli tego kompleksu na Górnym Śląsku wiąże się z zapotrzebowaniem na górnośląskie surowce krzemienne. Frekwencja tego surowca może osiągać do 100% inwentarza na stanowiskach morawskich, 87% na stanowiskach słowackich i do 78% na stanowiskach dolnoaustriackich. Jednocześnie, przychodząc na Górny Śląsk, łowcy przynosili ze sobą w wyrobach surowce morawskie – kwarcyt i rogowiec (Wójcice 1) oraz słowackie – radiolaryt (Ostrava-Petřkovice I, Wójcice 1, Baborów 7). Wśród stanowisk na Górnym Śląsku wyróżniają się obozowiska mieszkalne z pracownią przydomową
kompleks grawecki
96 Ziemie Górnego Śląska
Ryc. 40 • Kultura ceramiki sznurowej. A – amfora, B-C – puchary, D – grocik krzemienny, E – topór kamienny typu ślężańskiego. Dzielnica (C), Książenice (A), Ludmierzyce (E), Racibórz-Stara Wieś 54 (B), Rozumice 3 (D). Opracowano na podstawie: Arndt 1925 (E), Foltyn 2000 (D), Furmanek 2003 (A), Kurgan-Przybylska 2005 (B), Raschke 1931 (C)
0 3 cm
A
B
C
D
E
0 2 cm
0 2 cm
97Rewolucja neolityczna
Ryc. 41 • Grób kurhanowy kultury ceramiki sznurowej z Roszkowic. A – przekrój pionowy kurhanu i rzut poziomy na głęb. 90 cm: wewnątrz wieńca kamiennego humusowe przebarwienia i ślady gleby pierwotnej (szrafury lewo- i prawostronna) oraz fragmenty glinianego pucharu (trójkąty). B – wtórny ciałopalny grób kultury przeworskiej z naczyniem i fragmentem grzebienia. Opracowano na podstawie: Langenheim 1940
Ryc. 42 • Grób szkieletowy kultury ceramiki sznurowej z Kietrza 1. Rzut poziomy, A – amfora, B – siekierka krzemienna, C – wiór krzemienny, D – przedmiot kościany („psala”?), E – topór kamienny, F – szpila kościana. Opracowano na podstawie: Chochorowski 1976
0 6 cm
0 6 cm
0 2 cm
0 6 cm
0 12 cmA
B
C
D
E
F
0 60 cm
216 Ziemie Górnego Śląska
Ryc.
119
• W
czes
ne śr
edni
owie
cze.
G
rodz
isko
w L
ubom
i 1. A
– p
lan
grod
zisk
a sk
łada
jące
go si
ę z t
zw.
grod
u w
łaśc
iweg
o (I)
i prz
edgr
odzi
a (II
), lin
ią b
arw
ną za
kreś
lony
prz
ebie
g w
ałów
, B –
rozm
iesz
czen
ie za
budo
wy
w p
ółno
cno-
wsc
hodn
iej c
zęśc
i tzw
. gro
du
wła
ściw
ego,
prz
y br
amie
wsc
hodn
iej
(1 –
cha
ty sł
upow
e, 2
– ja
my
osad
owe,
3
– pi
ec k
opul
asty
, 4 –
doł
y po
słup
owe,
5
– us
ypisk
o w
ału,
6 –
zasi
ęg w
ykop
u ar
cheo
logi
czne
go),
C –
reko
nstr
ukcj
a um
ocni
eń p
rzy
bram
ie w
scho
dnie
j, D
– re
kons
truk
cja
bram
y w
scho
dnie
j, E
– ro
gow
y pi
erśc
ień
– fra
gmen
t opr
awki
no
ża (?
), F
– pl
asty
czni
e zd
obio
ne
nacz
ynie
zaso
bow
e o
naw
iąza
niac
h ka
roliń
skic
h, G
– p
osre
brza
ne za
uszn
ice
z brą
zu, c
hara
kter
ysty
czne
dla
kul
tury
w
ielk
omor
awsk
iej,
H –
wis
iore
k dz
won
eczk
owat
y z b
rązu
, o p
ołud
niow
ych
naw
iąza
niac
h. O
prac
owan
o na
po
dsta
wie
: Szy
dłow
ski 1
974a
(F, G
), Sz
ydło
wsk
i 198
2 (D
), Sz
ydło
wsk
i 199
6b
(B),
Szyd
łow
ski,
Pier
zyna
197
0 (C
, E, H
), Żu
row
ski,
Jaki
mow
icz 1
939
(A)
A
E
FH
G
B
DC
040
m
06
cm
01
cm
05
m
14
25
36
217Przybywają Słowianie
Ryc.
120
• W
czes
ne
śred
niow
iecz
e. G
rodz
isko
w C
hotě
buzu
(Koc
obęd
zu)-
-Pod
obor
ze. A
– p
lan
grod
zisk
a sk
łada
jące
go si
ę z t
zw. a
krop
olu
(I),
prze
dgro
dzia
pie
rwsz
ego
(II)
i prz
edgr
odzi
a dr
ugie
go (I
II), l
inią
ba
rwną
zakr
eślo
ny p
rzeb
ieg
wał
ów, B
– re
kons
truk
cja
bram
y pr
owad
zące
j na
tzw
. akr
opol
, w
idok
od
stro
ny p
rzed
grod
zia
pier
wsz
ego,
C –
zaus
znic
a z b
rązu
, ch
arak
tery
styc
zna
dla
kultu
ry
wie
lkom
oraw
skie
j, D
– g
rzyw
na
siek
iero
podo
bna
z żel
aza,
E –
na
czyn
ia g
linia
ne w
ykon
ane
na
kole
gar
ncar
skim
, F-G
– p
last
yczn
e od
cisk
i na
dnac
h na
czyń
. Fo
t. H
. Waw
recz
ka, a
rchi
wum
M
uzeu
m C
iesz
yńsk
iego
w C
zesk
im
Cies
zyni
e (B
). O
prac
owan
o na
po
dsta
wie
: Kou
řil 1
994
(A, C
-G)
A
B
C
E
D
G
F
050
m
01
cm
02
cm
05 cm
05
cm
02
cm
226 Ziemie Górnego Śląska
Ryc. 125 • Wczesne średniowiecze. Grodzisko w Hradcu nad Moravicí – grób wojownika w typie wielkomorawskim. A – plan grodziska z systemem fos zaporowych i lokalizacją grobu wojownika (barwny krzyżyk), B – plan grobu z resztkami trumny i inwentarzem grobowym, C – żelazny topór bradatica, D – żelazny grot włóczni, E – żelazne ostrogi paradne ze sprzączkami i przewleczką, F – naczynie gliniane. Opracowano na podstawie: Kouřil 1998b (A), Kouřil 2004 (B-F)
+
A
B
CD
E
F
0 100 m
0 50 cm
0 5 cm
0 5 cm
0 5 cm
227Przybywają Słowianie
Ryc. 126 • Z tradycji religii przedchrześcijańskiej – nurt ludowy w sztuce wczesnośredniowiecznej.Drewniana główka koziołka na stylisku i maska – domniemane akcesoria żałobników (maska) i/lubkolędników. Opole – Ostrówek (nawarstwienia grodziska z XI w.). Fot. A. Szczodrak, wł. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo we Wrocławiu. Opracowano na podstawie: Cehak--Hołubowiczowa 1965
0 3 cm