Post on 08-Apr-2018
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
1/240
T. C.
GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ALIMA EKONOMS ANABLM DALI
TRK SENDKACILIK HAREKETNDE
BR SENDKAL OLGU OLARAK HAK-
MASTER TEZ
Hazrlayan
Abdlkerim ACAR
Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI
Ankara-2007
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
2/240
ii
Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne
..ait
..adl alma, jrimiz tarafndan
Anabilim/anasanat Dalnda DOKTORA/SANATTA YETERLK/YKSEK
LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.
(mza)
Bakan.
Akademik nvan, Ad Soyad
(mza)
ye..
Akademik nvan, Ad Soyad
(mza)
ye..
Akademik nvan, Ad Soyad
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
3/240
iii
NDEKLER
TRK SENDKAL HAREKETNDE BR OLGU OLARAK HAK-
NDEKLER.iii
KISALTMALAR..ix
GR ....................1
BRNC BLM
SENDKACILIK HAREKETNN DOUU VE GELM
1.SENDKA KAVRAMI.. .........................3
1.1.Sendika Kavram........................3
2.SENDKACILIIN DOUU VE GELM.............................6
2.1. Batda Sendikacln Douu ve Geliimi..........6
2..2. Sendikacl Ortaya karan Tarihi Zemin. .... ...... ...... ..6
2.3. Sanayi htilali ncesinde Sosyal ve Teknolojik Yap
........9
2.3.1. Toplumsal Yap...... ...... ...... ...... ...... ...... .....9
2.3.2. Asiller (Aristokratlar) .......................9
2.3.3. Kilise ve Din Adamlar... ...........................10
2.3.4. Burjuvalar..... ...... ...... ...... .....11
2.3.5. iler........................12
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
4/240
iv
3. SANAYHTLAL VE SENDKACILIIN DOUU ................15
3.1. Sanayi htilali ve Sendikacln Douu.......................15
3.2. ngilterede Sendikacln Douu.........................21
3.3. Amerika Birleik Devletlerinde Sendikaclk...... .......... ..... ...... ..25
3.4. Japonyada Sendikaclk.....................................30
3.4.1. Younluu ve alma Sreleri......................32
3.4.2.Emek Srecinde Rotasyon ve Ekip almas............35
3.4.3.i Motivasyonu.......................................37
4. TRKYEDE HAREKETLER VE SENDKACILIK............40
4.1. OSMANLI DNEM.40
4.1.1. Merutiyet ncesi Dnem................................................40
4.1.2. II. Merutiyet - Cumhuriyetin lann Arasndaki Dnem......43
4.2. CUMHURYET DNEM46
4.2.1. 1923-1960 Aras Dnemde Sendikaclk...........................47
4.2.1.1. Sendikalar Yasas......................................................49
4.2.1.2. Trk-......................................................50
4.2.2. 1960-1980 Aras Dnemde Sendikaclk..........................53
4.2.2.1. TP (Trkiye i Partisi) . . . . ... ...... ...... ...........54
4.2.2.2. DSK(Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu)..55
4.2.3. 1980 Sonras Yaplanmada Sendikacln Durumu.59
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
5/240
v
KNC BLM
SENDKAL BR HAREKET OLARAK HAK-
1. HAK-N KURULU VE TARHES...64
2. HAK-N YAPISI.....................67
2.1. z Gda- Sendikas...... ...... .......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .......67
2.2. z plik- Sendikas...... ...... ......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ........68
2.3. z elik- Sendikas...... ... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......71
2.4. z Aa- Sendikas...... ...... ...... ... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......83
2. 5. Hizmet- Sendikas...... ...... ...... .......... ...... ...... ...... ...... ...... .........83
2. 6. z Salk- Sendikas...... ...... .......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ....90
2. 7. z Tarm- Sendikas...... ...... ...... ... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .....90
2. 8. KAMU-SEN...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .......... ...... ...... ........90
3. HAK-N MESLEK ETKNLKLER...91
3.1. Ulusal Mesleki Etkinlikleri................91
3.1.1. zelletirme Politikalar ve Hak-...91
3.1.2. i Sal ve Gvenlii Raporu.....95
3.1.3. alan Kesimlerle Giriilen Ortak Oluumlar98
3.1.3.1. Demokrasi Platformu. 98
3.1.3.2.Drtl Zirve99
3.2. Uluslararas Mesleki Etkinlikleri99
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
6/240
vi
3.2.1. Dier Uluslararas Grmeler104
4. HAK-N SOSYO-KLTREL ETKNLKLER..106
4.1. Panel ve Seminerler..106
4.2. Aratrma, Kurultay ve Eitim Etkinlikleri....111
4.3. Yayn Faaliyetleri124
4.3.1. Kitaplar.124
4.3.2.Video Eitim Serisi..128
4.3.3.Radyo-Televizyon Programlar ve Film Gsterileri.128
4.3.4. Bilgi Toplumu, nternetin Etkin Kullanm ve Hak-.130
4.4. Slogan, iir, Kompozisyon ve Fotoraf Yarmalar131
5. HAK-N GEREKLETRD EYLEMLER132
5.1. Yryler.132
5.2. Alk Grevleri133
5.3. Protesto Mitingleri133
5.4. 1 Mays Kutlamalar135
6. HAK-N TEMSL FAALYETLER..140
7. HAK-N SENDKAL MCADELE ANLAYII141
7.1. cret Sendikacl ve Hak-144
7.2. Snf Sendikacl ve Hak-.145
7.3. Hizmet Sendikacl ve Hak-.147
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
7/240
vii
7.4. Siyasal Partiler ve Hak-...........................147
7.5. Sendikalar arasbirlii149
NC BLM
BR BASKI GRUBU VE SVL TOPLUM RGT OLARAK HAK-
1. HAK-N BASKI GRUBU ZELL VE ETKS.......153
2. BR SVL TOPLUM RGT OLARAK HAK-157
3. HAK-N SVL TOPLUM REFLEKSLER..159
4.HAK- VE MESLEK ETM.162
5.HAK- VE AVRUPA BRL YEL.163
5.1. AB SOSYAL TARAFLAR ZRVES...164
5.2. AB KONVANSYONU..164
5.3. HAK- VE KOPENHAG NCES SVL TOPLUM LOBS..165
5.4. AB-TRKYE KARMA EKONOMK VE SOSYAL STARE
KOMTES.165
Ek 1.SALM USLU-(HAK- GENEL BAKANI).167
Ek 2.MAHMUT ARSLAN-(HAK- GENEL BAKAN YARDIMCISI-HZMET-
SENDKASI GENEL BAKANI) 174
Ek 3.YUSUF ENGN-(HAK- GENEL BAKAN YARDIMCISI-Z-PLK-
SENDKASI GENEL BAKANI)..191
Ek 4.OSMAN YILDIZ(GENEL BAKAN DANIMANI)196
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
8/240
viii
Ek 5.MLAKATLARLA ALAKALI YORUMLAR205
Ek 6. KOLLARINDAK SAYILARI VE SENDKALARIN YE
SAYILARINA LKN 2006 TEMMUZ AYI STATSTKLER208
SONU...215
KAYNAKA217
ZET..........225
ABSTRACT227
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
9/240
ix
KISALTMALAR
A.g.e. : Ad geen eser.
A.g.m.: Ad geen makale.
A.g.y. : Ad geen yer.
ABD : Amerika Birleik Devletleri.
ATA : Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi.
A : Ankara niversitesi.
AP : Adalet Partisi.
ANAP: Anavatan Partim.
ASK : Ankara Su ve Kanalizasyon daresi.
CHF : Cumhuriyet Halk Frkas.
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi.
DSK : Devrimci i Sendikas Konfederasyonu.
DYP : Doru Yol Partisi.
DP : Demokrat Parti,
Do. : Doent.
Dr. : Doktor.
DGM : Devlet Gvenlik Mahkemesi
EBK : Et ve Balk Kurumu.
HAK-: Hak i Sendikalar Konfederasyonu.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
10/240
x
HAK-BM: Hak- Bilgi lem ve statistik Merkezi.
KARDEMR: Karabk Demir-elik Fabrikalar.
KKTC : Kuzey KbrsTrk Cumhuriyeti.
KT : Kamu ktisadi Teebbsleri.
MSK : Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu.
MHP : Milliyeti Hareket Partisi.
MSP : Milli Selamet Partisi.
MC : Milliyeti Cephe.
MGK : Milli Gvenlik Kurulu.
Pr. : Profesr.
RP : Refah Partisi.
s. : Sayfa.
ss. : Sayfa sras.
SBF : Siyasal Bilgiler Fakltesi.
SEK : StEndstrisi Kurumu.SHP : Sosyaldemokrat Halk Parti.
TMTS: Trkiye Motorlu Tat ileri Sendikas.
TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu.
TP : Trkiye i Partisi.
TSK : Trkiye veren Sendikalar
Konfederasyonu.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
11/240
xi
TESK : Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu.
TEKSF : Tekstil rme Sanayii ileri Federasyonu.
TKP : Trkiye Komnist Partisi.
TMMOB: Trk Mimar ve Mhendis Odalar Birlii.
UDC : Ulusal Demokratik Cephe.
yy. : Yaynevi yok.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
12/240
GR
Trk sendikaclk hareketinde bir sendikal olgu olarak HAK- adn
tayan bu tez, Hak-in Trk Sendikal Hareket ierisindeki yeri ve roln
incelemektedir. Tez bu erevede drt ana blmden olumaktadr. Bu
blmler; Sendikaclk hareketinin douu ve geliimi , Sendikal bir
hareket, Bir bask grubu ve sivil toplum rgt olarak Hak- ve
Mlakatlar blmdr.
Bu blmlerde kendi ilerinde alt blmlere ayrlmtr.
Birinci Blm Sendikaclk hareketinin douu ve geliimi u alt
blmleri kapsar. I.Sendika kavram, II. Sendikacln douu ve geliimi, III.
Sanayi ihtilali ve sendikacln douu, IV. Trkiyede ii hareketleri ve
sendikaclk.
kinci Blm Sendikal bir hareket u alt blmeleri kapsar. I. Hak-in
kurulu ve tarihesi, II. Hak-in yaps, III. Hak-in mesleki etkinlikleri, IV.
Hak-in sosyo-kltrel etkinlikleri, V. Hak-in gerekletirdii eylemler, VI.
Hak-in temsil faaliyetleri, VII. Hak-in sendikal mcadele anlay.
nc Blm Bir bask gurubu ve sivil toplum rgt olarak Hak-
u alt blmleri kapsar. I. Hak-in bask grubu zellii ve etkisi, II. Bir sivil
toplum rgt olarak hak-i, III. Hak-in sivil toplum refleksleri, IV.Hak- ve
mesleki eitim, V. Hak- ve Avrupa Birlii yelii.
Drdnc Blm Mlakatlar u alt blmleri kapsar. I.Salim Uslu(Hak-
Genel Bakan), II. Mahmut Arslan(Hak- Genel Bakan Yardmcs-
Hizmet- Sendikas Genel Bakan), III. Yusuf Engin(Hak- Genel Bakan
Yardmcs-z-plik- Sendikas Genel Bakan), IV. Osman Yldz (Genel
Bakan Danman), V. Mlakatlarla alakal yorumlar.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
13/240
2
Anlamlar, aralar ve insan unsuruyla tanmlanan, sanayi toplumundan
bilgi toplumuna evrilen gnmz dnyasnda sendikalar kan kaybetmektedir.
1960 darbesiyle getirilen sendikal haklar; kimliini kendi ilkesinin gerekleri
ierisinde yaratamayan bir sivil toplum kltrn dourmutur. Hak-
Konfedarasyonu bu srece partkolu sendikacl kimliiyle domu, yaad
sancl dnmlerle de zerk kimliini oturtmaya almtr.
Tez kapsamnda bu sre incelenmitir ve deitirmeler yaplmtr.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
14/240
BRNC BLM
SENDKACILIK HAREKETNN DOUU VE GELM
Bu blmde sendika kavram, sendikacln douu ve geliimi,
sanayi devrimi ve sendikacln douu, Trkiyede ii hareketi ve
sendikaclk konular incelenecektir.
1. SENDKA KAVRAMI
Bu blmde, sendika tanmlarna yer verilecektir. Farkl sendika
tanmlarna yer vermek faydal olacaktr.
1.1. Sendika Kavram
Sendikalar en genel anlamyla, belirli bir grubun menfeatlerini
savunmak maksadiyle meydana getirilmi bir kurulu olarak tanmlanrlar.
Sendika tanmnn kkenleri olduka uzak bir gemie uzanr. Kken itibariyle
belediye meclisinden ayr olarak ehrin menfaatlerini koruyan kimse ya da
yarg organlar karsnda mterisinin yerine onun karlarn korumak iin
k yapanlara verilen Syndic kelimesi, sendika kelimesinin tretildii kk
olarak bilinir. Zamanla ii gruplarnn menfaatlerini savunmak amacyla
oluturulan kar savunucusu kurululara sendika denilmeye balanlmtr.Bu nedenle sendikalar, bir grup tarafndan oluturulan ve bu grubun
menfaatlerini savunmay amalayan bir kurulu olarak ifade edilebilir.
nceleri yalnz ii ve iverenin deil her eit karn savunucusu olarak
anlan sendikalar, Sanayi Devrimi boyunca ii kurulularnn yaadklar
ekonomik ve sosyal sefaleti idrak edip ii dernei statsnden sendika ismi
altnda Fransada ortaya kmaya balamlardr. Bu srete sendika kavram
ii ve iverenlerin birbirlerine zt menfaatlerini savunmay amalayan zelkurulular olarak anlmlardr. (Turan, 1979: 8).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
15/240
4
Deiik yazarlar (Hancerlioullar, 1993; Webb, 1979; Talas, 1960;
Engels, 1976; Ko, 1998; Kkmer, 1994; Yazc, 1996) farkl sendika
tanmlar yapmaktadrlar. rnein, Hancerlioluna gre, Sendika, igc
satanlarla igc alanlarn birbirlerine kar kendi karlarn korumak iin
kurduklar rgttr. Ona gre; esas olarak sendikalar, eski loncalarn deiik
biimlerinde kurulan ii sendikalardr, iveren sendikalar bunlara kar bir
g meydana getirmek iin ortaya kmlardr. lk sendika XVIII. yzylda
ngilterede kurulmutur. Fransada 1884 ylnda ve Trkiyede ise 1947
ylnda iilere sendika kurma hakk tanyan yasalar yaplmtr. i haklarn
savunma amac gden davranlara sendikal faaliyetler denir. Yneticileri
iverenlerin emrinde bulunan sendikalara da sar sendika denilmitir. Ayrca
anamalc tekellerin bir biimi de sendika olarak isimlendirilir. Bu biim tekelde
mal sat ya da hammadde satn al ortak bir ticaret acentesi aracalyla
yaplr; Bunlara satn alma sendikalar ya da sat sendikalar denir. i
sendikalar genellikle cretler ve i saatleri sorunlar stnde mcadele
ederler. Amalarn gerekletirebilmek iin ii sendikalarnn grev ve
iveren sendikalarnn lokavt haklar vardr(Hanerliolu, 1993: 233). Webbe
gre; Sendika, cretlilerin alma yaamlarna ilikin koullar korumak ve
gelitirmek amacyla kurduklar srekli topluluktur (Mumcuolu, 1979: 3).
Cahit Talasa gre sendika mterek ekonomik ve sosyal menfaatleri
korumak ve gelitirmek ve alma artlarn dzeltmek zere iilerin tesis
eyledikleri nevi ahsna mnhasr cemiyettir. (Talas, 1960: 139). F. Engels
ise sendikann, ii snfnn sermaye snfna kar verdii mcadelede
gerekli bir silah olduunu ileri srer (Engels, 1976: 48). Koda benzer bir
tanm yaparak sendikalarn, iilerin, iverenlere ve hkmetlere kar hak ve
karlarn korumak iin oluturduklar rgtler olarak deerlendirir (1998: 5).
Grld gibi bu tanmlarn ortak noktasn, sendikay icilerin
haklarn iverene kar korumak iin oluturulan bir rgt olarak
tanmlanarak meydana getirdii grlr.
Sendikalar iiyi iveren karsnda yalnz brakmayan oluumlar
olarak, iilerin refahn arttrmak iin mcadele ederler. Bu erevede
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
16/240
5
sendikalar, icilerin haklarn geni erevede tanmlamaktadrlar. Bu
dorultuda sendikalarilerin cret seviyesini ykseltmek, alma saatlerini
azaltmak; iyerinde gvenlii salamak ve sosyal-politik alanda genel
seviyede (makro) alnacak kararlarla veya yeni kurumlarla iilerin genel
sosyal gvenliini salamak eklinde haklar iin mcadele ederler.
Sendikalar bu ekilde iciler iin, sadece kendi i yerinden yaratlan gelirden
hakkn almak yannda, sosyal sigorta rneinde olduu gibi zellikle milli
gelirden sosyal denge iin pay alma eklinde tekrar blm hakk gibi daha
genel haklar iin gayret sarf ederler. Prof. Harbisonun belirttii gibi,
sendikalar ilgili organlaryla, i sahasn ve iin yrtlmesini beki gibi
gzlerler. Sendika grevlerini yapabilmek iin gerektiinde btn halka hitab
ederek atmaya nc taraf da katarak daha kuvvetli bir organik kuvvet
haline gelmeye alr. Hatta Harbison bu erevede Sendikalar nitelikleri
icab mutlaka meydan okuyucu olmaldrlar. eklinde daha radikal bir
ekilde tanm yapmaktadr (Kkmer, 1994: 63-64). Bu erevede
Harbisona gre, iverenler, karlln esas olarak, retimi yrtmek ister. Bu
amala mevcut gcn, kendi i yerinde ve halk iinde ve hkmet nezdinde
karna kullanacaktr ve kar farkll nedeniyle iiler ve iverenler
arasndaki iliki dzeyine gre lkedeki btn sosyal-ekonomik gidii
etkileyebilir. Bu sebeplerle kamuoyu ve nihayet ve kamu otoriteleri nc
taraf gibi atmaya katlrlar. Fakat bu katl hkmetin sosyo-ekonomik
politikasn kontrolede kap aar.
Ona gre, ii
kar
iveren
kar
ile at
r. Birinin
kar
n
mutlakveya nisbi olarak arttrmak dierininkini eksiltmektir denilebilir. Yani iiye
salananlar, genel olarak iverenin karn azaltan veya maliyetini ykselten
faktrler olacaktr; ve nihayet onlarn kar sava kendileri dndakileri de
zararl klabilir. yle ise, sosyal ve endstriyel bar iin, sendikalar
meseleleri mmkn olan llerde znel sahadan nesnel sahaya aktararak,
gereklere dayanan anlamalara gitmeye zorunludurlar. Bunun modern arac
ise, elbette gerek grevle desteklenen toplu szleme yoludur (Kkmer,
1994: 64). Bunun yannda sendikalar daha genel bir topluluk olarak
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
17/240
6
tanmlayanlarda vardr. rnein Yazc, Sendikalara bir insan grubu olarak
bakarsak sosyal fonksiyonlarn istekleri dorultusunda ekillendiren bir grup
olarak tanmlar (1996: 23). Bu erevede genel bir bak asyla sendikalar,
anlamlar ina etmek ve ina ettii yeni anlama insan unsur ve aralar
yardmyla hayat vermek zorunda olan, iilerden olumu bir grup olarak
grr (Yazc, 1996. 23).
2. SENDKACILIIN DOUU VE GELM
Bu blmde Batda sendikacln douu ve geliimi incelenecektir.
Bu erevede Ortaadan kkenlerini alan ve sanayi devrimi sonras
somutlaan bir yaplanma irdelenecektir.
2.1. Batda Sendikacln Douu ve Geliimi
2.2. Sendikacl Ortaya karan Tarihi Zemin
Sendikacln ortaya kt tarihi zeminin olduka gerilere gittii ve
zor artlarda gelitii grlr. Braudel, Maddi Uygarlk Ekonomi ve
Kapitalizm adl kitabnda W. Sombart ve M. Weberin tek boyutlu kapitalizm
alg
lamalar
n
eletirerek bana gre birey kuku d
d
r: Kapitalizm tek vedar bir kkenden km olamaz; ekonominin de syleyecek sz olmutur;
kltr ve uygarlnda syleyecek szleri olmutur, g ilikilerini
kararlatran bir tarih olmutur demektedir. Bu manada sylenebilir ki
sendika hem sz konusu sarmal dnmlerin bir rn, hem de o
dnmlerin hikayesine katk yapan bir zne olarak ortaya kmakta,
hayatiyet kazanmaktadr (Yazc, 1999: 8).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
18/240
7
Ko ise sendikalarn, bask ve smrye kar bir kardelik
rgtlenmesi olduunu ileri srer. Ona gre, Avrupa lkelerinde sendikalarn
ounluunun atas, loncalarda ustalarn basksna ve smrsne kar
kalfalarn oluturduklar kardelik rgtleridir. Bu gizli rgtler, bir taraftan
kalfalar arasnda yardmlamay salyor, dier taraftan, ustalara kar
kalfalarn hak ve karlarn koruyor ve gerektiinde greve gidilmesini
salyordu (1998: 6).
Sanayi an oluturan dinamiklerin bir bakma rahmini oluturan
Bat Ortaa kendi ierisinde ok renkli, ok karakterli ve muhtelif safhalaraayrlan bir zellik ortaya koymaktadr. ktisat tarihisi lgener, (Yazc,
1998;8) Bat Ortaan inceledii almalarnda szkonusu dnemi
blmden oluan bir a olarak deerlendirmekte ve szkonusu dnemi
u ekilde deerlendirmektedir.
Birinci Aama: Gnmz tarihileri ortaa iinde en azndan
aamay ayran ferti (individualist) bir dnya grnn izlerini ve cite
medeniyetin nisbeten serbest etmek noktasnda birlemi grnyorlar:
nce, antik alarn miras saylabilecek (daha dorusu toleransl) hayat
artlarn ksmen devam ettiren ortaan ilk yzyllar (12. ve 13. yzyla
kadar geen zaman) lk Ortaa, gerek ortaa deildir. Ferdin hayatn
kaytlayan balarn ou ortaan zirvesine vard asrlarda ortaya kmtr
(lgener, 1981: 27).
kinci Aama: Yer yer katlamaya yz tutan ahlak ve teolojinormlarnn ve onlarla beraber bir ksm kat toplum kadrolarnn (en bata
toprak mlkiyeti ile ayarl snf ve tabaka tertibinin) ferdi hayat zerine olanca
arl ile yklendii koyu ortaadr.
nc aama: an yeni zamanlara ve zellikle kapitalizme
kavumak zere olduu aamadr. Ortaa sonu iin deiik olan unsur:
Geriye gelenee ve grenee ballktan ziyade yeniyi benimsemee ve
temsil etmee meyillenen bir ruh ve zihniyet; ekonomik ve itimai hayatta
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
19/240
8
yeni ekillere ve fikirlere doru yneli; ngren bir aamadr. Btn bu
yenilikler Bat Avrupada ortaa sonuna ayr bir iktisat stili karakterini
vermitir (lgener, 1981: 27).
lgener erevelenen olgunun deerlendirilmesini yle yapmaktadr.
Ortaa, belli bir toplum dzeni ile yine az ok belli bir hayat anlaynn
stten ve alttan beraber yourup ekil verdikleri bir hayat tarzn toplu olarak
ifadeye yarar. Bu tarz hayatn sath st zellikleri bilinmektedir. Bunun,
siyasi-politik yn, mali-ekonomik yn ve teebbs formalar gibi ynleri
vardr. Bu dorultuda siyasi-politik yn olarak:(yerine gre iftlik, malikaneveya sadece byk arazi rejimi) bata byk toprak mlkiyeti ve topraa
dayal hakimiyet eklini ieren; topran balad ve bittii snrla ll bir
iktidar dal (merkeziyetsizlik); yine topraa dayal bir rtbe ve mansp
silsilesi; ekonomik-mali karakteri olarak Servet; belli balekilleri ile topraa
dayal kald srece parann ve genellikle menkul deerlerin ikinci planda
gelen rol (ayni iktisat) ; teebbs formlar olarak: ehir dnda ve etrafnda
(byk ve kk iletme ekilleri ile) tarm; ehir iinde basit ar esnaf veloncalar yannda belli yol kavaklar ve transit merkezleri dnda olduka
snk bir ticaret zellikleri sralanabilir. Sath stne sralanan bu ekil ve
kalplarn altndaki hayat ve cemiyet anlay da yabanc deildir: Bata yine
byk toprak rejimine has aalk ve eraflk ruhu; asl ve neseb iddas; yeni
zamanlarn menkul servete dayal, hareketli i ve alma zihniyetinin tam
aksi olarak; topraa dayal ar, hareketsiz servet ve kymet anlay; yine
ayn
a
rl
k ve hareketsizlik iinde, Lonca ahlak
, tradisyonalist sanat vemeslek anlay sz konusudur. Btn bu kymetleri din gayretinden doan
mistik havann epeevre kuatt dnlen bir adr (lgener, 1981: 23,
24).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
20/240
9
2.3. Sanayi htilali ncesinde Sosyal ve Teknolojik Yap
XVIII. yzyln ikinci yars iinde gelien bilimsel ve teknolojik bulular
sonucunda oluan Sanayi Devrimi, Avrupa, ngiltere ve Fransadan
balayarak toplum yapsn btn ynleri ile etki altna alarak deitirmitir.
Korporasyonlarn ve i Arkadalk Kurulularn (Compagnonnages) iinde
organize olan emeki kesimi, gelien retim teknolojisinin yaratt yeni
artlar karsnda baka kurulular iinde istikrar aramaya balamtr.
Avrupann sanayi devrimi eiinde sahip olduu sosyal ve teknolojik yap,
1750 yllarnda bile aristokrasinin hala gl olduu, burjuvazinin gl birekilde gelitii ve emeki kesimin uursuzluk iinde bulunduu bir toplumsal
yapy, teknolojinin su, rzgar ve hayvan enerjisi ile basit ahap
mekanizmalarla yrtld teknolojik bir sistemi temsil etmekteydi (Turan,
1979: 25).
2.3.1. Toplumsal Yap
Topran tek veya en byk zenginlik kaynan tekil ettii feodal
dzenin hala hakim olduu sanayi devrimi ncesi Bat Avrupasnda, topraa
sahip olanlar, mlkiyetleri altnda bulunan toprak zerinde yaayan ve
alan btn dier insanlar zerinde her eit tasarruf hakkna sahiptiler.
Aristokrasi ve Ruhban Snf, toplumun asl byk kalabaln meydana
getiren byk kitlenin dnda ve stnde, imtiyazl snf olma niteliini
muhafaza etmekteydi (Turan, 1979: 25, 26).
2.3.2. Asiller (Aristokratlar)
Bat Avrupada olduu gibi, Avrupann btn dier lkelerinde
Aristokrasi toplumsal yapnn belirli bir birimini temsil ediyordu. Bir kulbn
yeleri gibi isimleri bir sicile kaydedilen Asiller, Szeren (Hami) kabul edilen
Kraln Vassal (Birine baml) l altnda bulunuyorlard. Szeren olan Kral,
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
21/240
10
Vassal durumunda bulunan asilleri korumak, Vassal olarak asiller ise Krala
hizmet etmek borcu altnda tutulmaktaydlar.
Krala zel bir vergi deyen asiller, asalet payeleri sayesinde elde
etmi olduklar imtiyazlar korumak hakkna sahip bulunuyorlard. Asalet
payesinin babadan oula getii ve en byk erkek ocuun unvan ve
haklarn muhafaza ettii bir treye gre yaayan asiller, kylerin asayiini
ynetiyor, av yapma tekelini ellerinde tutuyor, ahslar iin angarya
yaptrabiliyor ve vergi toplayabiliyorlard. Ayrca topran mutlak sahibi olarak
toprak kirasn tespit ederek, kiraya vermedikleri topra kapal tutuyor veyazel mlk eklinde iletebiliyorlard. Orta Avrupa lkelerinde toprak klelii
rejimini temsil ediyorlard (Turan, 1979: 26).
Kl tama hakkna sahip olan asiller, askerlik, bakanlk, valilik ve
diplomatlk gibi grevlere layk grlyorlard. Harplere ara verildii
zamanlarda ganimet kapsnn kapanmas, zellikle ekonomik ve ticari
hayatn gelimesi sonucu toplum iinde parann gcnn daha ok nem
kazanmas, bir takm asillerin fakirlemesine ve para sahibi olan burjuvalarn
evlenme veya asilletirme gibi yollardan yararlanarak Asillerin saflarna
szmasna meydan vermitir. Burjuva snfndan gelenlere bu yollar para
karlnda aan krallara ve asillerin imtiyazlarn tehdit eden burjuvalara
kar asiller snfnn mensuplar, bu yzden derin bir kin ve nefret duymakta
idiler (Turan, 1979: 26).
2.3.3. Kilise ve Din Adamlar
Krala tahtta oturma hakkn veren ilahi hak (Droit Divin) kiliseye
mihrab temsil etme hakkn salyordu. Kraln grevi hristiyan dinini,
ynettii insanlara kabul ettirmekti. Buna kar kilise; eitimi, sosyal yardm
kurulularn yrtmek fikri faaliyeti sansr etmek grevini zerine alyordu.
Bu basklar yapmak ve toplumun manevi hayatn ynetmek hakkn elindetutan kilise, ayn zamanda toprak ve mlk sahibi olmak veya vergi toplamak
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
22/240
11
haklarna da sahip bulunmaktayd. Salam bir tekilatlanma esas zerine
kurulmu imtiyazl bir kitleyi temsil eden din adamlar, kati bir disipline gre
ynetiliyorlard (Turan 1979: 26, 27).
Reform Hareketinin olmas, protestan lkelerde din adamlarnn
milliyetilik hareketlerine katlmalarn salam ve bu sayede kilise ve halk
ynlar arasnda belirli bir yaknlama meydana gelmitir. arlk
Rusyasnda arlar Ortodoks kilisenin sahibi olma vasfn devam ettirirken,
Katolik lkelerde, Milli Kilise hareketleri, papann Katoliklik adna yrtt
siyasi ve dini liderliini tartmaya balamlardr. Halbuki ok nceleriRomadan kopan ngiliz Kilisesi mensuplarna bir taraftan parlamentoda yer
verilirken, dier taraftan elinden topraklar alnm ve haklar snrlandrlmtr
(Turan, 1979: 27).
XVIII. yzyln ortalarnda hala zengin olan kilise, krallar ve asillerle
atarak eski haklarnn byk bir ksmn kaybetmitir. Dier taraftan
kilisenin zenginliinin kendilerine tevcih edilmediinden ikayet eden rahipler
ve halk, din adamlarnn i dayanmasnn zayflamasnda nemli bask
unsurlar olarak faaliyet gsterebilmilerdir (Turan, 1979: 27).
2.3.4. Burjuvalar
Sanayi Devriminin balamasndan nce Avrupa toplumlarnn, asiller
ve din adamlar dnda, geni halk kitlelerinin en zengin ve gl tabakasntemsil eden burjuvalar, zenginlikleri sayesinde kyl ve esnaf tabakasn da
evrelerine alarak byk bir toplumsal g oluturabilmilerdir. Tasarruf, ticari
speklasyon, lkeler ve ktalararas ticaret yolu ile zenginleen burjuvalar,
ekonomik zenginliklerden yararlanarak zaman zaman asiller ve din
adamlarnn epeevre sardklar krallk tahtnn yaknlarna sokulabiliyor ve
lke ynetiminde siyasi iktidarn nc bir dayana haline gelebiliyorlard.
Burjuvazinin yksek burjuvazi denen bir kesimi, devlet ynetiminde bakan,danman, yksek dereceli hakim, bankac, imalat, byk tccar ismi
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
23/240
12
altnda resmi ve yar resmi hizmetleri paylarken; tccar, avukat, noter,
doktor, hakim, zengin esnaf diye adlandrlan bir baka kesimi ise, kalabalk
halk tabakalar ile kurduu ilikiler sayesinde Avrupa toplumlarnn zirvesi ve
taban arasnda kuvvetli bir toplumsal organizasyon niteliinde geliebilmitir.
Bylelikle burjuvazi, toplumlarn tm zerinde, etkisi ve itibar olan yeni ve
gl bir sosyal snf olarak domutur. Ayrca bu devrin dnrlerini,
bilginlerini fikir ve aksiyon adamlarn yetitiren burjuvazi, Avrupa
toplumlarnda eski dzene kkl bir deiiklik getirecek olan sosyal siyasi ve
teknolojik bir devrimin artlarn oluturmulardr. (Turan, 1979: 27, 28).
Burjuvazi kesimi iinde bulunup yksek burjuvalar tarafndan halk
diye nitelendirilen ve genel olarak orta snf denilen kitle, ok byk ve
hareketli bir topluluu temsil etmektedir. Aralarnda rahiplerin, ky
papazlarnn, doktor, cerrah, sokak satclarnn ve erilerinde bulunduu,
fakat byk ounluu berber, terzi, marangoz, kuyumcu, nalbant, aktr,
sanat gibi esnaf mensuplarndan oluan kalabalk bir gurup, kk
burjuvazi olarak tannmaktadr. Bu kesim yksek burjuvazinin zaman zamanniyetleri dorultusunda kullanlyor, ama hibir zaman hareket kabiliyetini
kaybetmiyordu. Yksek Burjuvazinin lkedeki imtiyazl snflar arasndaki
yaayna bakan ve parann iktidar olduunu gren kk burjuvalar, byk
bir ykselme hrs iinde yaarken, mevcut eski dzenin ortadan kaldrlmas
iin, kendilerine ekonomik ve siyasi iktidar getirecek her kitle hareketine
kaplar ak tutmaktadrlar (Turan, 1979: 28).
2.3.5. iler
ehir ve ky kesiminde ok defa belirli bir ite almayp, bulabildii
her ite almann yollarn arayan iiler, Avrupa toplumunun dier
kesimlerince zellikle Asiller ve Burjuvalar tarafndan mahkum edilmilerdir.
Hristiyan dininin ilkeleri fakirlere kar merhametle davranlmasn
emrettiinden kilise, a ve isiz kitlelerin her ey yapabileceklerine
inandndan zenginler; XVIII. yzyln dnrlerinin fakirleri korumay
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
24/240
13
sosyal bir grev kabul etmelerinden dolay toplum, iilere zaman zaman
hayrsever anlayla muamele etmekteydi (Turan, 1979: 29).
ngiliz pritenlerinin ve yzyln kapitalistlerinin anlay, fakirler,
isizler dolays ile iiler hakkndaki grleri benimsiyordu. Bu her iki
anlaya gre zenginlik sekinlere verilmi bir haktr. Fakirlik ise ilahi bir lanet
nianesi olarak baka insanlara verilmitir. nk tembellikleri ve
ktlklerinden tr baz insanlar; tanr tarafndan fikirlikle ve sefaletle
cezalandrlmtr. Bu grlerin sonucu olarak toplumlara ktlklerin ve
gelecekteki sosyal ve siyasi huzursuzluklarn kayna olarak grdkleri iciynn aa grm, tahkir etmi, onlardan farkl olduklarn kabul
etmilerdir (Turan, 1979: 30).
stn snflarn hizmetinde yaptklar ilerin dnda iiler ehir ve
kylere yaylm durumdaydlar. Tarla, harman dvme, orman ileri, ulam,
maden ocaklarnda alarak gndelikilik yaparak hayatlarn kazanan
iilerin bir ksm kylerde alyorlard. ehirlerde ise dkkan, tezgah ve
atlyelerde daima birka ii altran patronlarn hizmetinde dank bir
ekilde i bulabiliyorlard. Yar gezgin bir durumda yaayan, kyde i bulduu
zaman kyde, ehirde i bulduu zaman ehirde alan iiler, zel bir i
vasfna sahip olmadklarndan devaml ileri deitirmek zorunda kalyorlard.
Snfuurundan yoksun olan bu kitle, daima az veya ok korporasyonlarn
etkisi altnda bulunuyor, korporasyonlar ve i Arkadalk Kurulularnn
(Compagnonnage) tekilatlar iinde toplanma eilimi gsteriyorlard (Turan,
1979: 30).
ktisadi hayatn dzeldii dnemlerde alktan yakasn kurtaran
iilerin cretleri, hemen hemen hibir zaman yiyecek maddelerinin fiyatnn
art seviyesine getirilemiyordu. Mesela Fransada 1730 ve 1979 yllar
arasnda tahl fiyatlarnn art %60 olduu halde, ayn tarihler arasnda ii
cretleri ancak %22 orannda ykselebilmitir. zellikle hayat pahall
unsuru, baz i kollarnda iilerin grev, direnme, sabotaj hatta bakaldrma
hareketlerine girimelerine yol amtr. ngilterede ii birlikleri (Unions) her
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
25/240
14
yerde ortaya km ve bu kurulular ve btn gayretleri ile cret tesbiti
meselesini halletmeye almlar. Fransada i Arkadalk Kurulular ayn
etkiyi yapabilmek iin, lke apnda ehir ehir dolaarak ii kitlesini ayn
ama etrafnda toplamak istemiler. Grevcilerle dayanma yapabilmek iin
karlkl yardm kurulular kurulmu, dier taraftan ngilterede olduu gibi
iilerin meselelerine devletin mdahele etmesini istemiler. Fakat tam
tersine Devlet, ii birliklerini veya Arkadalk Kurulularn yani her eit
kollektif direnmeyi devlet otoritesini zaafa drr gerekesi ile ho
grmemi, hatta mahkum etmitir. Halbuki Kilise, tekilatlanmaya eilimi olan
iileri ayplamtr (Turan, 1979: 30, 31).
i kesiminin, fakirlik ve sefaletinin gittike bydn ve bu gcn
eninde sonunda bir gn toplum yapsn infilak ettireceini gren yneticiler
hayrsever kurulularn saysn arttrmak, fakirler iin i atlyeleri amak,
dilencileri zel evlere kapatmak gibi tedbirlerle, yaklaan tehlikeyi
geciktirmeye almlardr. nk ii kitlesinin fakirlik ve sefaleti gn
getike toplum yapsn kemiren bir yara olmutur. Dilencilik, serserilik,haydutluk gibi faaliyetlerle sonulanan isizlik ve fakirlik, yol kesme olaylar,
kaaklk ve zorbalk olaylarn krklemitir. sizve amasz olarak ehir
ehir ve ky ky gezen kalabalklar, heryerde haydutlarn korkusunu
genelletirmitir (Turan, 1979: 31).
siz ve fakirlerin hiddetini teskin etmek, yaklaan tehlikeyi nlemek,
kt mahsl yllarnda hacmi genileyerek gittike kalabalklaan ve
patlamaya hazr bir barut fs haline gelen sosyal hayatn tansiyonunu
drmek, isyan ve bakaldrma hareketlerini bomak iin zenginler devlet
ve mahalli idarelerin aldklar hayrsever tedbirler yeterli olmamtr. Zira bu
abalar gsterilirken, dier taraftan gelien bilim ve teknoloji, retim hayatn
yeni artlarla kar karya getirmitir (Turan, 1979: 31).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
26/240
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
27/240
16
yarsnda teknolojik hayatn temel talar olacak bulular sayesinde birok
almalar yaplmt. 1750 yllarna girilirken Bat Avrupada zellikle
ngilterede az sayda da olsa buhar makinesinin kullanld bilinmektedir.
ngiliz mekanisyenlerden Newcomen ve Saverynin prensipleri zerinde
altklar buhar makinesi 1750 yllarna kadar gelimi basit bir pompa
ekline dnmt. Bu makinelar maden kuyularndaki sular boaltmakta
kullanlmaktayd. Zira kmr tketimi ok fazla olan bu ilkel pompalardan
ancak kmr yataklarnn bol olduu blgelerde yararlanmak mmkn
olmutur. 1750 yln 1800 ylndan ayran yarm yzyllk bir zaman sanayi
devriminin temel talarn tekil eden bulularn birbirlerini takip ettikleri bir
devreyi sembolize etmektedir. 1752 ylnda Bengamin Franklin paratoneri,
1754de Black karbonik asidi, 1764 ylnda Hagreaves otamatik mekii,
Watson 1767 ylnda kmr arndrma ilemini yaparken, 1768 tarihinde
hidrojen bulunmutur (Turan, 1979: 34).
1769 ylnda, o zamana kadar ilkel buhar pompalarnda kullanlan
enerji gc Watt tarafndan patenti alnarak sanayi hayatna sokulmutur.1770 ylnda Arkwrighe su gc ile alan tekstil sektrnde kullanlan
makineyi sanayinin hizmetine sokmutur. 1772 ylnda Cavendishin elektrik
enerjisi zerinde yapt denemeler dikkati ekerken Whithurst barajlar
kurmak yolu ile hidro elektrie ulalabileceini ispatlamtr. Sanayi
hayatnda retim bu bululardan etkilenmitir. Ayrca bu bilimsel bulularnda
daha nceki yzyllarda olduu gibi labaratuarlarn duvarlar arkasnda gizli
kalmayarak, teknolojik uygulamalar olarak ekonomik hayata yans
mas
, 18.yzyln bir zellii ve yenilii saylmaktadr. alma hayatnn asli unsuru
olan ii kesiminin, yeni makinalar ve yeni i organizasyon yntemleri sonucu
farkl alma artlar iine girmesinin bu gelimelerin tabii sonucu olduunu
belirtmek gerekir (Turan, 1979: 34, 35).
Fransz devrimi, esas olarak aristokrasiye kar verilen bir
mcadelenin sonucudur. Ancak devrimden sonra burjuva snf glenmi,
snfsal yap burjuva ve ii snf eklinde yeni bir nitelie kavumutur.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
28/240
17
Sanayi devrimi ile birbirine rakip taraflar haline gelen burjuva ve ii snf
arasndaki mcadeleler gnmz anlamnda sendikal mcadelenin balang
noktas kabul edilebilir (Ferid, 1992: 24).
Bat toplumunun temel nitelii olan snf anlay bir kere daha ortaya
kmtr. Bat toplumlar bu dnemde smrgeci siyasetlerle Asya, Afrika ve
Gney Amerika dahil yeryznn batl olmayan lkelerinin ok nemli bir
ksmn talan ederken, bu lkelerin burjuva snf da kendi toplumlarnn
iilerini amansz bir ekilde smryorlard. iler gnde 16-18 saat ok
ar artlarda altrlyor, kadn iiler tezgah banda doum yapacakkadar zor artlara mahkum ediliyor, ocuk iiler bile ar artlar altnda
altrlyorlard. Bu arada sanayi iin ucuz igc temin etmek amacyla
feminist hareketler besleniyor, kadnn i hayatna ekilmesi iin erkeklerle
yar halinde olmalar gerektii gr yaygnlatrlmaya allyordu.
Kilisenin ikinci ve aalk bir cins olarak grd, eytan telakki ettii
kadnlar iin bu ekilde bir sylem cazip geliyordu. Ama bu propagandann
arkasnda eitlik, demokrasi gibi ilkelerden ok burjuvann karlarbulunuyordu. nk kadn iiler ayn ilerde ve aynartlarda altklarnda
bile erkeklerden daha az cret alyorlard (Ferid, 1992: 24).
Sanayi devrimi ile bat toplumlarnda grlen ynlama ve yeniden
sistem btnlne ulama srecinde grlen ok hzl deimeler, deime
tartmalarn da kanlmaz klmtr. Gerekten sanayi devrimi ile bat
toplumlarnda alan deime ve dnm sreci, o zamana kadar insanlk
tarihinin hi karlamad bir byk deimeyi ifade eder. Hatta bu deiim
iin kelimenin tam anlam ile devaml olarak tekrarlanan ama her defasnda
bir ncekinden daha yksek perdede ve daha kalabalk bir orkestra ile
alnan bir melodiye benzer denilebilir. Esasnda, her sosyo-kltrel sistem
ya da sper st sistem her an deierek doar, geliir ve geriler. Gerileme ve
k srecinde yerini geici eklektik bir yna ya da yeni sper st sisteme
brakr. Ancak ilk sper st sistem toplumda btnyle yok olmaz. Varl n
belirli dzeylerde korur ve devam ettirir. Bu erevede Bat Avrupada sanayi
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
29/240
18
devrimi ile balayan sre, ortaan temelde maneviyat sosyo-kltrel
sisteminin hzla paralanma ve bat toplumlarnn ynlaan yaplar
ierisinde yeniden bir sosyo-kltrel sistem btnlne ulama abalarn
iine alr (Yazc, 1996: 33, 34).
Batda, toplumlarn sosyo-kltrel sistemlerinin oluum seyrine byle
bir analiz erevesi ile yaklatmz zaman; ncelikle Fransz devrimine
bal olarak anlamlarda, ngiliz sanayi devrimine bal olarak aralarda ve her
ikisine dayal olarak aralarn yardmyla, Fransz devriminin genelletirdii
anlamlar iler hale getiren insan unsurunda anlaml-nedensel balarlakurulmu bir sistem btnlne varldn grrz. Fransz devrimi
kendisini hazrlayan pek ok gelimenin tezahr olarak domu ve Bat
Avrupada hatta btn dnyada ortaya koyduu fikirlerle byk yanklar
uyandrm bir byk olgu olarak, sanayi toplumu sosyo-kltrel sisteminin
en temel kabullerini, deerlerini, normlarn oluturmutur. ngiliz sanayi
devrimi, retim teknolojisinde salad byk aama ile, olaanst bir
retim patlamasna kaynaklk etmi, insann nesnel dnya zerindekihakimiyetini perinlemi, insana yeni hayat alanlar aarak nesnel gereklii
en ileri dzeyde kullanma imkan vermitir. Sanayi toplumu insan, Fransz
devrimi ve ngiliz sanayi devrimi ile anlam ve aralarn kazand yeni
muhtevay anlaml bir sistem btnl haline getirmeye alm, byk
alkantlar ve atmalar sonucu buna muaffak olmutur. Sanayi toplumu
insan tipi byle bir btnlk iinde anlam kazanmaya balamtr. Sanayi
a
ile, insan ile makinen
n retim dzeninde birlikte yer al
, baka bir ifade
ile Manufacture endstrisinden Machinofacturee doru hzl dnm
retimde byk bir arta sebep olmutur. Bir yandan sosyo-kltrel sistemin
zlmesi ile anlamlardaki deime, dier yandan retimdeki byk artn
dahada keskinletirdii paylam meselesi, sosyal snflar arasnda
atmalarn artmasna neden olurken, dier yandan sosyal snflarn alt
sosyo-kltrel yaplarnn temel belirleyici yaplar haline dnt
grlmektedir (Yazc, 1996: 35: 36).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
30/240
19
Batda ii hareketlerinin ortaya kmasna kaynaklk eden bu
dnmleri; ngiliz sanayi ile retim teknolojilerinde salanan byk
deime ve gelime sonucu seri retime geilerek, retimde gerekletirilen
byk patlama, retim teknolojisindeki bu byk gelime sonucu, istihdamn
kk tezgah retiminden fabrikasyon retimine kaymas ve yeni istihdam
alanlar almas ve buna dayal olarak ehir merkezlerine, krsaldan
balayan byk g, sosyo-kltrel sistemin zlmesi sonucu, anlamlarda
ortaya kan deime ve ortaadaki hak anlaynn ortadan kalkmas ile
klasik liberalizmin n plana kmaya balamas, bu anlayn gvencesiz ii
kitlelerinin douuna kaynaklk etmesi, dier yandan retimdeki byk artn
meydana getirdii paylam meselesi, byk apta iilerin aleyhine, ancak
sermaye sahiplerinin lehine oluan gelir dalm ve, Btn bu nedenlerden
dolay ortaya kan kanl snf atmalar olarak ifade edebiliriz (Yazc, 1996:
36).
Klasik liberalizmin acmaszln ifade etmek asndan, kendisi bir
sosyal Darwinci saylan ve Darwinin doal ayklama ynteminin insantoplumlar iinde geerli olduunu iddia eden Herbert Spencern grleri
olduka ilgin saylabilir. Spencer, yoksullarn tembellikleri yznden yoksul
duruma dtklerini ve onlara acnmamas gerektiini belirterek zel ya da
kamusal kurulular araclyla yoksullara yardm etmek, insanolunun
geliimine ok kt bir biimde mdahelede bulunmak olacan ifade
etmekteydi. Snf atmalarna ve mcadelelerine bu kadar ak anlamlarla
ykl ve sistem btnl kuramam
bir y
nlar toplumu durumundaki Bat
Avrupada adeta ii hareketinin ortaya kmas ve kendi maddi-manevi
varln merulatracak kanallar zorlamas, kanlmaz grnyordu.
alan-altran farkllamasnn hat safhada bulunduu bu gei
toplumu ou zaman harplerin, hakszln, sosyal ve ahlaki gerileme ve
sefaletin tahrip ettii, tam anlamyla bir kargaa ve ynlar toplumuydu
(Yazc, 1996: 37).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
31/240
20
Kentler bym, nfus ve igc hareketliliinde artlar olmutu.
Sanayi devrimi ile kurulan fabrika ve byk iletmelerin bulunduu blgelere
doru ii akn balad. Bu iiler i bulabilmek iin kendi aralarnda
rekabete girdiler. Bu durum onlarn emeklerinin gerek deerini almalarna
engel oluyor ve gitgide daha byk sefalet iine dmelerine neden oluyordu
(ubuk, 1979: 130).
Sz konusu durumun dzeltilmesi ynndeki isteklerin ferdi olmaktan
kitlesellemeye ulamas hayli zaman ald. iler arasnda birlikten kuvvet
doar fikri ilk nce fabrikalamann youn olarak grld ngilteredeykselmeye balad ve rgtl birlikler kurulmaya gidildi. Sonuta
ngiltereden balamak zere sanayinin gelitii lkelerde ii birliklerinin
oluumu yaygnlamaya ve toplu pazarlk ve szleme dzeni yerlemeye
doru yol ald (ubuk, 1979: 130). Bir baka bak as ile bu durum retim
ilikilerinde meydana gelen kkl deimelerin dier nemli toplumsal
gelimelere yol amas yannda sendikalamannda temelini oluturmutur
(Ikl, 1972: 9).
Geni kitleler oluturan orta snflar, sanayi devriminin sosyal yapda
yol at deimeler sonucu erimeye balam, bunun yerini ok dk
cretle alan geni ii topluluklar ile sermayeyi elinde toplamaya balayan
snrl sayda bir sermayedar kesim olmaya balamtr. Sosyal ve ekonomik
haklarn alma yolunda byk ii kitlelerinin bavurduu sendikal hareketler
sz edilen sosyal-yapsal deimenin bir sonucu olarak balamtr.
Trk sendikaclk hareketinde bir olgu olarak Hak- rneini irdeleme
amacnda olan almann bu ksmnda sendikaclk hareketinin, ngiltere,
ABD ve Japonya gibi lkede douu ve anlam asndan genel
sendikaclk hakknda n bilgi verilmesi gerekmektedir. zellikle ABD ve
ngiltere olmak zere iki lke zerinde younlalmasnn sebebi, literatrde
sendikaclk siyaset ilikisi ele alnrken Amerikan tarz sendikaclk ve Avrupa
sendikacleklinde genel bir kategoriletirmenin mevcut olmasdr. Ayrca
Japon sendikacl da bu tez erevesinde incelenecektir.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
32/240
21
3.2. ngilterede Sendikacln Douu
Tarihsel adan sendikal hareketin beii olan ngilterede iiler,
sanayi devrimi ncesinde de birlik, dernek gibi eitli adlar tayan rgtlerle
karlarn koruma yoluna gitmilerdir. 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren
ayn meslekte uzun sre alan vasfl iiler arasnda kurulan rgtlenmeler
bu trdendir (Mumcuolu, 1979: 2). Bu birlik ve derneklerin 18. yzyl
boyunca devamll olmu ve bylelikle domaya balayan sendikalar uzun
sre ayn meslekte alan yetimi iilerden kurulu rgtler olarak
kalmlardr (Ikl, 1972: 8).
Sanayi devrimine gelinceye kadar ii rgtleri arasndaki ilikiler son
derece zayf kalmtr. Sanayi devrimi ile birlikte modern sendikaclk ilikileri
gelimeye, her lkede o lkenin sosyal koullarna uygun olarak biim
kazanmaya balamtr. Sanayi devriminin ilk yaand ngilterede de
sendikaclk hareketi bu lkenin kendine zg sosyo ekonomik, sosyo-
kltrel ve tarihi yapsna gre bir geliim sreci izlemitir.
Sanayi devrimi ile balayan fabrika retimi yeni bir ekonomik-felsefi
anlayn da habercisiydi. Bu, liberal kapitalizmdir. lk ncleri ngilterede
ortaya kan liberal-kapitalist teorisyenlerin ii birlikleri hakkndaki gr ve
yaklamlar genelde olumsuzdu. Sendikalarn hem tketiciye hem de
iverene kar zararl olduunu dnen ilk liberal dnrlerden bazlar
daha da ileri giderek sendikalarn iinin bireysel zgrlne aykr kurumlar
olduunu savunmaktaydlar (Erkovan, 1974: 8). Btn bu engellere ve yasalglklere ramen iiler uzun ve zorlu mcadeleler pahasna direnilerini
srdrdler, toplu hareketlerini artrdlar. Bu gelimeler ngiliz hkmetini
endieye drd ve 1799-1800 yllarnda ii birliklerinin kurulmasn
yasaklayan Combination Acts adl yasalar karld. Szkonusu yasalar
gerekte sendikalarn kurulmasn ve grevleri engelleyemedi. 1807 ylnda
Prestonda marangozlar, 1813 ylnda f imalatnda alan iiler
yardmlama derneklerini kurmaktan geri durmamlardr (Pala, 1970: 17).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
33/240
22
1819da Manchesterda genel oy hakk iin kanl olaylara yol aan gsteriler
yaplmtr (Mumcuolu, 1979: 37).
Sorunlarn yasal dzenlemelerle zlemeyecei ksa srede
anlald. Sanayide huzursuzluk artt, iilerin iinde bulunduklar sefalete
kar yaptklar eylemlerin kontrol gleti. Bu nedenlerle yukarda ad
geen ve sendikalarn kurulmasn yasaklayan yasalar 1824te yrrlkten
kaldrlarak sendika kurma hakknn tannd yeni bir devir balad. Ancak bu
sefer de iilerin hak araylarnda ve eylemlerinde iddete bavurmalar, sk
sk greve gitmeleri ngiliz parlamentosunu sendikal faaliyetleri tekrar ksmaya,snrlandrmaya yneltmitir. iddeti ve i anlamazlklarnn hzla artmasn
gereke gsteren parlamento 1825te, etkisini elli yl boyunca hissettirecek
olan bir kararla sendikal faaliyetlere snrlama getirmitir. Buna gre 1870lere
kadar ngilterede byk milli sendikalar kurulmu ancak bunlar yalnzca
vasfl iileri rgtlemi, vasfsz iiler ise sendika hakkndan ve her trl
gvenceden yoksun olarak hayatlarn srdrmlerdir. Adeta 18. yzyldaki
yalnzca vasfl iilere rgtlenme hakk tanyan sendikaclk anlayna geridnlmtr. Sadece tekstil sanayii ve kmr madenleri iilerinin durumu
bunun istisnasdr (Mumcuolu, 1979: 37).
1825 tarihli yasal snrlamalardan sonra elli yl boyunca ngiliz
sendikalar hkmet iin pek bir sorun karmamlar, sorumluluk sahibi
olarak davranmlar ve abalarn iddetli eylemlerden daha ziyade
rgtlenmeye yneltmilerdir. 1871, 1875 ve 1876 yllarnda sendikalarn
hukuki statlerini glendiren yasalar karlmasnda, tzel kiilik hakk
tannmasnda, grev hak ve hrriyetinin kabulnde sendikalarn sz edilen
elli yllk devredeki tutumlar etkili olmutur. 1876dan sonra vasfl olmayan
iilerin de sendikalamas yolunda atlan admlarla ngiliz sendikaclk
hareketi nemli bir ivme kazanmtr. 19. yzyln son eyreinde ngiliz ii
hareketi siyasi faaliyetlerini hzlandrmtr. Zaten 1830lardan sonra ngiliz
sendikaclnn en dikkat ekici siyasal faaliyeti henz verilmemi olan genel
oy hakknn salanmas amacna dnkt. O tarihe kadar ancak belirli bir
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
34/240
23
mlkiyete ve gelire sahip olanlar seme ve seilebilme hakkndan
yararlanabiliyordu. i temsilcileri bu gidiata kar mcadeleye getiler.
1832den 1918e kadar yrrle giren drt ayr reform kanunu ile iiler ve
herhangi bir servete sahip olmayanlar genel ve eit oy hakk ile seilebilme
hakkna sahip olabildiler. Szkonusu siyasal haklarn salanmasnda
Peoples Charter (Halk Bildirileri) denen 1838, 1842, 1848 tarihli bildiriler
nemli rol oynad. ilerden byk destek gren ve Chartism denen halk
bildirileri iktidardan; genel ve gizli oy hakk, parlamentonun ylda bir kez
toplanmas, yoksullarn da seime katlabilmesinin salanmas iin
parlamento yelerine denek verilmesi, seim blgeleri arasnda eitlik
salanmas, adaylk iin 300 sterlinlik topraa sahip olma artnn kaldrlmas
gibi isteklerde bulunuyordu.
Chartist hareketler her ne kadar baarl olamamsa da ileriki yllarda
etkisini gstermitir. 1867 Reform Yasas sanayi iilerine; 1884 Reform
Yasas ise krsal kesimdeki iilere oy hakkn salamtr. Reform
yasalarnn karlmasnda National Reform League (Ulusal Reform Ligi),National Reform Union (Ulusal Reform Birlii) ve London Trades Council
(Londra Sendikalar Konseyi) nin katklar olmutur (Mumcuolu, 1979: 41).
Genel oy hakk ise 1918de 21 yan stndeki erkeklerle 30 yan stndeki
tm kadnlara tannd. 1928de ise 21 yan stndeki tm kadnlara da bu
hak tannd (Ikl, 1972: 14).
ngilterede sendikacln snrl bir ii aristokrasisinin mal olmaktan
kp dk cretli, vasfsz geni ii kitlelerini de ieren bir oluum haline
gelmesi 1880-1900 yllarnda kendisini gstermi bulunan New Unionismin
etkisi ile salanmtr. Yeni Sendikaclk denen bu anlayta geni lde
vasfsz, yoksul, dk cretli iileri czi giri ve kayt cretleri ile ve ikolu
ayrm yapmadan rgtleme, biraraya getirme dncesi hakimdi. Ayrca
nceki anlaytan ayrlan dier bir zellii de varlklarnn yelerden salanan
giri creti ve kayt masraflarna balama yerine iverenlerden tavizler
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
35/240
24
kopartmak iin iddetli grev taktikleri ile yelerini honut tutmaya balama
yolunu semeleriydi.
ngiliz ii hareketinin zgn karakteri olan ve Avrupa sendikaclna
da bu zelliini veren, ii hak ve karlar iin gerekirse siyasal alana
dorudan girme anlay sendikalarn siyasetle ve siyasal partilerle olan
ilikilerinde kendini gstermektedir. 1868de Trade Union Congress (TUC-
Sendikalar Kongresi) kurularak btn sendikalar bir federasyon ats altnda
toplama yolunda nemli bir adm atld. TUCun 1877de toplanan Genel
Kurulnda iilerin mevcut partileri (Liberal Parti ile Muhafazakar Parti)desteklemek, onlarla ibirlii yaparak karlarn korumak yerine dorudan
kendi partilerini kurmas gr de dile getirildi ve 1889da Keir Hardie adl
bir sendika lideri ilk defa sko i Partisini kurdu. Ardndan 1893te
Independent Labour Party (ILP-Bamsz i Partisi) kuruldu. 1899da
toplanan TUC Genel Kurulunda parlamentoya daha fazla sayda ii
temsilcisi sokulmas iin alld.
1900de toplanan kongrede ise hedef bir ii partisinin kurulmasyd.
Youn tartmalardan sonra 7 yesi sendikalardan 2 yesi Sosyal Demokrat
Federasyondan (SDF), 2 yesi ILPden, 1 yesi ise Fabian Derneinden
gelen Labour Represantation Committee(LRC-i Temsil Komitesi) kuruldu.
LRC bugnk ngiliz i Partisinin ekirdeini oluturmu olan bir kurumsal
yap hviyetini kazanmtr. Bylelikle sendikal hareket ngilterede bir siyasi
partiyle btnlemi oluyordu. 1906da LRC adn i Partisi (Labour Party)
olarak deitirdi.
ilerin sendikal alanda rgtlenmesinden sonra siyasal alanda da
rgtlenmesi, ngiltereyi bu adan dier birok lkeden ayran nemli bir
zelliidir. Szkonusu zellikleri ngiliz ii sendikalarna iki farkl fonksiyon
yklemitir. Sendikalar bir yandan dorudan doruya bir bask grubu ve
temsil arac olarak ii snfnn etkisini ve gcn siyasal alanda ortaya
koyarken dier yandan da ii snfnn i Partisi ile ilikilerine arac
olmaktadrlar. (Talas. 1972: 196).
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
36/240
25
3.3. Amerika Birleik Devletlerinde sendikaclk
ABDde, Marksist, sosyalist, anarist sendikaclk anlaylarndan her
birinin yle veya byle mevcut olmasna ramen esasen hakim olan bir
sendikaclk anlay vardr ki bu Amerikaya zg bir anlay olduundan
Amerikan tarz sendikaclk diye adlandrlmaktadr.
Amerikan tarz sendikacln belirgin zelliklerinin banda onun
siyasal partilerle ve siyasal eylemle dorudan ilikilere girmemesi
gelmektedir. ngilterede sendikalarn aktif siyasetle iie olmasna ve i
Partisi ile olan neredeyse bire bir ilikilerine karlk ABDde sendikalar aktif
siyasetten uzak durmay ve bir siyasal parti tercihini belirgin olarak
yapmamay bilinli olarak tercih etmilerdir. Zaman zaman kurulan ii
partileri tutunup kkleememitir. Bu farkl mcadele politikalarnn
benimsenmesinin eitli nedenleri vardr. M. Kemal Erkovana gre en nemli
neden bu lkenin ok geni topraklara ve zengin doal kaynaklara sahip
olmasnn ekonomik blmde atmac yollara bavurulmasna gerek
brakmamasdr (Erkovan, 1974: 12, 13). Asm Ycele gre ise Amerikadaki
sosyal ve ekonomik ortamn iilerde snf bilincinin olumasna engel oluu
iilerin, mcadelelerinde doktriner deil pragmatik bir yol semelerine yol
amtr (Ycel, 1980: 131, 132)
Amerikan sendikaclna, ii snfna yaknlk ve ideoloji bakmndan
aralarnda pek fark bulunmayan mevcut partilerle (Cumhuriyeti Parti ile
Demokrat Parti), nemli bir ayrm yapmadan snrl bir ibirlii kurarak veonlar zerinde bask politikas gderek sendikal kitlenin karlarnn
salanabilecei inanc hakim olmutur. Partilerden ya da adaylardan hangisi
iilerin ksa vadeli karlar iin aba gsterirse o dnemde o siyasal parti
veya aday desteklenir. Gelecek seimde ise iiler ya da ii temsilcileri,
karlarna farkl bir parti veya adayn daha iyi hizmet ettiini grrlerse bu
defa da ondan yana tavr koyabilirler. Bu, pragmatik ve bir eit partiler st
politikadr. Amerikaya zg sendikacln dier bir zellii de harekette
aydnlarn nemli bir yerinin olmamasdr. Halbuki Avrupa sendikaclk
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
37/240
26
hareketlerinde aydnlarn nemli bir etkinlii szkonusudur. Amerikada
cretliler iin, cretliler tarafndan ve cretlilerden meydana gelen bir hareket
olarak grlen sendikal hareketler aydnlar daha ok basit cretli adamlar
olarak grmlerdir.
Tarihsel geliim asndan bakldnda Amerika Birleik Devletlerinde
modern anlamda ilk sendikalarn, iilerin ekonomik durumlarn iyiletirme
amac ile Fledelfiya, Boston ve New York kentlerinde 1793, 1794 yllarnda
kurulduu grlr (Ycel, 1980: 123). Daha nceki ii rgtlenmeleri
sendikal nitelikten ziyade yardmlama dernekleri niteliini tayorlard.
Amerikada ilk sendikal ii rgtleri Knights of Labor (Emek
valyeleri) denilen oluumlardr. 1869da Fledelfiyada kurulup 1881 ylna
kadar en nemli ulusal federasyon olma zelliini koruyan Emek valyeleri,
idealist sendikaclk diye nitelenen ve uzun vadeli siyasal amalarla mevcut
sosyo-ekonomik sistemi deitirmedike iilerin durumunun
dzelmeyeceini kabul eden bir anlaya sahipti. Buna karlk realist
(gereki) sendikaclk grn savunan American Federation of Labor
(AFL - Amerikan i Federasyonu) ise 1886da ulusal federasyon olarak
kurulmutur. AFL, uzun vadeli siyasal amalardan ve sosyo-ekonomik
sistemi deitirmekten ziyade iilerin ksa vadeli ekonomik karlarn
korumaktan ve gelitirmekten yana bir politika benimsemitir.
Gnmze kadar Amerikan i hayatnda varln ve etkisini srdren.
AFL, sistemle atma yerine uzlamac bir metodu benimseyerek iilerinksa vadeli ekonomik yararlarn gzeten tutumu nedeniyle ulusal ii
sendikalar ile Emek valyeleri arasndaki gr ayrlnn yol at bir
uyumazln rn olarak ortaya kmtr. Amerikan tarz sendikacln
tipik zelliklerini bnyesinde barndran federasyon i sendikacl denen
ve amaca ulamak iin siyasal deil ekonomik mcadele yolunu benimseyen
bir anlayla herhangi bir siyasal partiye batan angaje olmay reddetmitir.
Parti fark gzetmeksizin baz adaylarn desteklenmesi, bazlarna kar
mcadele edilmesi ynetimine dayanan bu anlay AFLnin uzun yllar
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
38/240
27
liderliini yapan ve Amerikan sendikaclna damgasn vuran Samuel
Gompersin ifadesiyle dostlarn mkafatlandr-dmanlarn cezalandr
eklinde dile getiriliyordu (Erkovan, 1974: 14).
AFLnin kurulduu 1886dan (1893 - 1895 aras hari) lm olan
1924e kadar bakanln yrten Samuel Gompres, adeta Amerikan
sendikaclnn szcs ve bugnk felsefi alt yapsnn mimar oldu.
Gompers, anti sosyalist, liberal ve uzlamac fikirleriyle tannm ve braknz
yapsnlar - braknz gesinler anlayn sendikaclk alannda savunarak
devlet mdahaleciliine ve rnein, cretlerle alma saatlerinin yasalarladzenlenmesine iddetle kar kmtr. Sendikalarn grevi ona gre
serbest rekabet ortam iinde mensuplar iin en iyi olan, en maksimum
fayday salamaya almaktr. Bunun iin bavurulacak yol ise, grevdir
(Ikl, 1972: 164, 165).
Bu tr dncelerin etkisiyle Amerikada ii sendikalar kendi
karlarn siyasal arenada savunacak bamsz bir siyasal oluum, bir
siyasal ii partisi kurma yoluna gitmemiler, partiler st kalarak iki byk
parti olan Demokrat Parti ve Cumhuriyeti Partiden hangisi ii haklarna ve
karlarna olumlu yaklamsa ona destek olma yolunu semilerdir. Ancak,
mevcut iki partinin felsefi olarak birbirinden ok farkl olmadklar bilinmekle
beraber sol izgiye biraz daha yakn duran Demokrat Parti zellikle 1933ten
sonra Rooseveltin bakanl ile birlikte sendikalarn desteini daha yksek
oranda kazanmtr.
1924te Gompersin lm ile yerine William Green gemitir. 1952ye
kadar AFLnin liderliini elinde tutan Green, i hayatna devletin snrl
mdahalesini kabul etmekle birlikte temelde Gompers ile ayn siyasal
dncelere sahip olmutur.
1935te Congress of Industrial Organizations (CIO - Sanayi rgtler
Kongresi) John Lewisin bakanlnda, AFLden koparak daha ok sanayi
sektrndeki vasfsz ve yar vasfl iileri temsilen kurulmu bir rgttr.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
39/240
28
CIO, AFLye kyasla balangta daha radikal ve sol bir tutum izlemekle
beraber eitli endstriyel alanlarda sendikalarn kurulmas ve iverenler
tarafndan tannmasndan sonra bnyesindeki komnistleri byk lde
uzaklatrarak lml bir izgiye gelmitir (Ycel, 1980: 138). Bununla beraber
siyasal partiler karsndaki tarafszl AFL kadar kat olmam Demokrat
Partiye ak destek vermitir. CIOnun oluumundan sonra AFL de onunla
rekabete geerek bnyesine vasfsz ve yar vasfl iileri kabul etmeye
balamtr.
1940ta Phillip Murray CIO bakan oldu ve O da bir ii partisiteebbsne kar kmaya devam etti. II. Dnya Savandan sonra Truman
Doktrinive Mc. Carthysmakm ile beraber CIO iinde sol akmlara kar bir
kampanya ald ve bu gereke ile 11 sendika 1949-1950 yllarnda ihra
edildi. 1952de CIO bakanlna geleneksel Amerikan sendikaclk
anlayna kar sola biraz daha yakn olan ve sendikalarn iilerin siyasal
glerini birletirebilecei bir platfrom olmasn isteyen ancak bu fikirlerini
hayata geiremeyen Walter Reuther seildi. 1957de AFL ile CIO birleerekAFL-CIO rgt oluturuldu ve bakanlna 1952de AFLnin bakanna
seilen George Meany getirildi. Reuther ise bakan yardmcs oldu. Meany
geleneksel Amerikan sendikaclk anlayn srdrd. Hatta Demokrat
Partiyi dahi New Left (Yeni Sol) akmnn oyununa gelmekle nitelendirecek
kadar anti sol bir siyasal dnceye sahipti.
Amerikan sendikaclk tarihinde geleneksel izginin dnda grlen
akmlardan en nemlisi, varl 1905 ile 1918 arasnda devam eden Industrial
World Workers (IWW - Dnya Sanayi ileri) Federasyonudur. Temelini
sanayi esasna gre rgtlenmi madenci sendikalarnn oluturduu
IWWnin liderleri ve taraftarlar AFLnin izledii tarafszlk politikasn, zellikle
de 1913 ve 1916 seimlerinde desteklenen Wodrow Wilsonun
cumhurbakanl dneminde ii hareketlerinde kar verilen yasal ve
polisiye cevaplar protesto ederek artk yeni bir mcadele anlay
gelitirilmesi gereini dile getirmiler ve birtakm sosyalist parti ve
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
40/240
29
sendikalarla birlikte bu oluumu gerekletirmilerdir. IWW hareketi,
anarizmin sendikaclktaki yanks olan anarko - sendikalizm (Trkiyedeki
kullanm ile sendikalizm) anlayn benimsemitir. Sendikalizm ya da anarko
- sendikalizm, iilerin siyasal partiler araclyla mcadele etmek yerine
kendi doal rgtleri olan sendikalar yoluyla genel grev silahn kullanarak
amalarna ulamalarna dayal bir grn ifadesi olmaktadr. Yani
sendikalarn siyasal amalarla siyasal bir rgt gibi kullanlmas fikrine
dayanmaktadr. Sendikalistler, parlamenter sosyalistlerin ancak ii snf ile
burjuvazinin arasn bulmakla megul olduklarna inanmaktadrlar (Sarca,
1993: 153).
Anarizmin felsefesinde her trl siyasal dzene, otoriteye kar
gelerek hepsini iddet yoluyla yok etmek ve bireyleraras dayanmann esas
olduu bir toplum dzenine varmak hedefi bulunduu (Sezal, 1991: 21) iin
IWW taraftarlar da ABDde Genel grev, tahrip edici eylemler, sabotajlar vs.
yoluyla gnlk hayat felce uratma yoluna gitmilerdir. Bu militanca
davranlarndan baka btn iileri tek bir rgtte toplamay dahedefliyorlard. Ancak hkmetin ve iverenlerin muhalefetine kar koyacak
dzenli, disiplinli, istikrarl bir idari yapya ve liderlie sahip olamad iin
ksa srede gten dt. ABDnin I. Dnya Savana girmesine kar
kmas, liderleri ve yelerinin tutuklanarak cezalandrlmasna yol am
bylece birka yl iinde etkisiz, silik bir oluum haline gelmitir.
Genel hatlaryla Amerikan sendikaclk hareketi asndan I. Dnya
Sava ve onu izleyen yllar olumlu, 1929 ekonomik bunalmnn yaand
yllar ise olumsuz olarak nitelenebilir. 1935ten itibaren ise Rooseveltin
cumhurbakanl dneminde sendikalar lehine dzenlemeler
gerekletirilmitir. zellikle New Deal(Yeni Dzen) politikas ve ii -iveren
ilikilerinde iilerden yana baz haklar salayan 1935 tarihli Wagner Yasas
sendikaclar sevindirmitir (Ycel, 1980: 136). II. Dnya Sava yllarnda da
ii - iveren ilikileri olumlu yrm hatta 1945te sendika yelerinin says
12. 700. 000e ykselmitir. Ancak sava sonrasnda genelde iiler
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
41/240
30
aleyhinde bir hava esmeye balam ve 1947 ylnda karlan Taft - Hartley
Yasas, Wagner Yasasnn getirdii baz haklar iilerden almtr.
Gnmzdeki Amerikan sendikacl ile ilgili olarak sylenebilecek en
somut ey ise realist yaklamlarn, i sendikacl anlaynn hakim anlay
olmas yannda genel olarak sendikaclk hareketinin eski dinamizm ve
heyecann kaybetmi olmas, duraklama hatta gerileme dnemine girmi
olmasdr (Ycel, 1980: 140, 141).
3.4. Japonyada Sendikaclk
Japonyada emek piyasasna bakldnda, mr boyu i
gvencesinin sadece ekirdek ii olarak nitelendirilen grece kk bir grup
ii iin, yani ana ya da merkez fabrikalarda (balca da montaj fabrikalarnda
ve genel mdrlk ofislerinde) sz konusu olabildii grlmekte ve bu da
aslnda toplam igcnn sadece % 20sini oluturmaktadr. Ana firmalarn
ok yakn iliki iinde alt srekli vurgulanan yan sanayideki kk
taeron irketlerde alan evre iileri iin mr boyu i garantisi szkonusu olmadndan, iilerin byk ounluu iin byle bir garanti yok
demektir.
Ayrca, merkez iletmelerdeki ekirdek iiler iin bile, prodktivite
artnn talep artn at, yani pazarda bir talep fazlas olutuu zaman,
ya da emei ikame eden bir yeni teknoloji uygulamasna geildii zaman,
iten karlmayacaklarna dair hi bir gvence bulunmamaktadr. O halde i
gvencesi tamamen firmann karllna baldr. 1990larn banda Japonya
da grld gibi ekonomik kriz ya da talep daralmas durumunda i
gvencesi ekirdek iiler iin de ortadan kalkabilmektedir.
Dolaysyle, yaln retimde de ynetim iten atma hakkn korumakta,
istihdam edecekleri ii saysnda esnekliin snrlayaca gerekesi ile
szlemelere i gvencesi garantisi vermekten kanmaktadr. O halde, i
gvencesi yaln retimde yapsal bir zellik deil, tamamen bir ynetimpolitikasdr.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
42/240
31
Aslnda yaln retimin baaryla uygulanabilmesi iin gerekli olan
iinin firmaya olan ball iiye i gvencesi vererek deil, firmadan
ayrlmasn imkansz klarak salanmaktadr. i alt iyerinden
ayrlmas durumunda ok ar bedel demek durumunda kalmaktadr. Bu
ar bedel Japonyada uygulanmakta olan cret sisteminden, emeklilik
sisteminden ve emek piyasasnn ikili-dual yapsndan kaynaklanmaktadr.
Merkez firmalarda ekirdek iiler iin geerli cret sistemi hem kdem
esasna, hem de ii deerlendirme sistemine dayanmaktadr. Bu iiler
altklar firmann adam sayldklarndan, iyerini terkeden iiye haingzyle baklmakta ve baka bir merkez firmada i bulamamaktadr. Ayrca,
yeni bir i bulsa dahi yeni iinde otomatikman cret skalasnn en altndan
balayacandan, creti eski iinde ald cretin ok altnda olmaktadr.
cretlendirme kdem dnda bir de ii deerlendirme sistemine
dayandrlmtr. Bu sistemle, yaln retimin baars iin elzem olan iinin
beceri kazanmas tevik edilirken, bunun yan sra, iinin iyerindeki tutum
ve davranlar, firmaya angaje olma durumu, alma saatleri dnda cret
talep etmeden kalite emberleri faaliyetlerine katlma pay ve hevesi de
deerlendirmeye alndndan, iileri iletmenin bir paras olmaya zorlayan
ve baka bir seenek brakmayan bir yap oluturulmaktadr.
Emeklilik haklarnn son derece snrl olduu Japonya'da zellikle
ehirlerdeki evlerin pahall, ocuklarn giderek artan eitim masraflar ve
hayat pahall iileri altklar firmaya sk skya balamakta, onlaritaatkar, alkan ve yaratc olmaya zorlamaktadr. Hemen hemen tm
Japon iileri emekli olduklarnda sadece belirli bir miktar ikramiye almakta,
emeklilik maa verilmemektedir. inin iyerinden istifa etmesi durumunda,
hak kazand emeklilik ikramiyesini ya alamamakta, ya da sadece ok az bir
ksmn alabilmektedir.
Byk merkez firmalarn oluturduu, sosyal gvenlii olan modern
sektrden atlan bir ii ancak informel sektr diye de nitelendirilen, hi bir
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
43/240
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
44/240
33
getirilmitir. Bu nedenle, sermaye emek srecinin tm kontroln ele geirip,
iin younluunu, dolaysyla emein retkenliini artrma yoluna
bavurmutur. retkenlik art bazen iin rgtleni biimine mdahalelerde
bulunarak, bazen de retim aralarnn da bu ynde gelitirilmesi salanarak
yani, retim teknolojisi dntrlerek elde edilmitir.
Yaln retimde artk deer retimini artrmann her iki yolu da
uygulamaya sokulmaktadr. Sekiz saatlik i gn uzun bir sendikal
mcadelenin en nemli hedefi olmu ve kazanlm bir hak olmuken,
Japonyada alma saatleri esneklik ad altnda uzatlabilmi vebelirsizlemitir. Grevler tam olarak tanmlanmam, ok eitlenmi ve
fonksiyonel olarak esnekletirilmi olduu iin, alma srelerinin de
belirlenmi ve kesin bir balang ve biti noktalar yoktur. iler ign daha
resmi olarak balamadan nce, makinalarnn ayar ve bakmn yaparak
altrmaya balamak zorundadr. gn bitiminde de belirlenmi tek ey
olan retim kotas dolmadysa cretsiz mesai yapmak, i istasyonunun
etrafn temizlemek ve dzene sokmak, mesai d kalite emberitoplantlarna katlmak zorundadrlar. Kalan zamanda da yine dzenlenen
irket toplantlar ve irket-ii sosyal faaliyetlerle iinin ile balantsnn
kesilmesi engellenmektedir.
Dier yandan, ynetimce belirlenen retim kotalar her koulda
doldurulmak zorundadr. Gn iinde makina arzalar veya hastalk nedeniyle
ie gelemeyen bir ekip yesi, kotann doldurulmadan iin tatil edilmesi iin bir
gereke olarak kabul edilmemektedir. Bu nedenle, herhangi bir hatal retim,
makina arzas ya da kalp deitirme nedeniyle retim durduunda, iiler
ekip halinde byk bir hzla sorunu elbirlii ile zmeye almaktadrlar.
Buna bal olarak da iin temposu ykselmektedir. Yaln retimde iilerin
irketin verimliliini arttrmak konusundaki ibirliinin altnda byle bir
zorunluluk ve bask yatmaktadr.
Ayrca, ii saysnn retim hatlarnda en alt snrda tutulduu bilinen
Japonya'da, fazla mesailerden (yaln retime esneklik salayc
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
45/240
34
mekanizmalardan biri olarak), Batya gre ok daha yaygn biimde
yararlanlmakta olduu grlmektedir. rnein, Almanya'da allm fazla
mesai dzeyi ayda 4-6 saat dolaynda iken, Japonya'da 1984 ylnda ayda
kii bana ortalama 14. 2 saat fazla mesai dmektedir. Ayrca, kalite
emberleri uygulamalarnn da paras denmemi fazla mesailer olarak
dnlmemesi iin hi bir neden yoktur. Bu tr gnll toplantlar ve rapor
edilmemi fazla mesailer de dahil edildiinde bu rakamn 2430 saate
ykseldii belirtilmektedir. Bu sre Almanyadakinden % 50 daha uzundur.
Artan i younluuna gelirsek, yaln retim uygulamasn yerindegrmek zere Japonyadaki iletmeleri ziyarete giden Batllar byk hayrete
dren bir ekilde, iilerin i istasyonlar arasnda koar gibi gidip
gelmelerine baklrsa, byle bir alma ritminin iiler asndan cennet
olamayaca aktr. Toyota'dan verilen bir rnee gre, bir ii 8 dakika 26
saniyelik bir retim evriminde 35 tane farkl i yapmakta ve bu sre iinde
gn boyunca 6 millik bir yol katetmektedir. Baka bir aratrmaya gre,
geleneksel Fordist fabrikalardaki emek srecinde iiler dakikada yaklak 45saniye retken faaliyette bulunurken, yaln retim uygulamasnda bu sre 57
saniyeye kmaktadr. Bu, normal bir alma haftasnda bir iinin bir i gn
kadar daha fazla emek sarf ediyor olmas anlamna gelmektedir.
Tm bunlarn sonucu olarak, ok almaktan lm vakalar, tam
otomasyon sistemlerinin yaygn olarak kullanld, ileri refah dzeyine
ulam bir lke olarak grnen Japonyada hemen hemen btn sanayi
dallarnda giderek artmaktadr. ubat 1992de Birlemi nsan Haklar
Komisyonuna Japonyada senede on bin dolaynda ok almaktan lm
vakas rapor edilmitir. Japon sendikacl geleneksel olarak sadece i
yerindeki cret mzakareleri ile ilgilendiinden iileri ok ar fazla mesai
yknden korumak konusunda etkili olamamaktadr.
Sonuta da, hem i sresinin uzatlmas hem de i younluunun
uzatlmas, ikinci blmde yaln retim ksmnda bahsettiimiz gibi, iiye
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
46/240
35
daha yksek cretler eklinde geri dnmedii iin, artk deer retiminde
Japon sermayesi byk bir baar kazanm olmaktadr.
3.4.2. Emek Srecinde Rotasyon ve Ekip almas
Yaln retimde ekip almas hem retim srecinde yrtlen
faaliyetlerin tek bana deil, ekip halinde yrtlmesi anlamna, hem de grup
odakl, gnll olarak srdrlen kalite emberleri tr faaliyetler anlamna
gelmektedir. Bu alma modelinde grubun kendine zg grev dalm
yapyor olmas, emek srecinde zaman bamszl olmas, yani hareket
serbestisi ve ksmi otonomisi olmas emek srecinde ksmi bir kontrol
anlamna gelebilecei dnlse de, gnlk ynetimce belirlenmi gnlk
retim kotalar, emek asndan kazanm gibi grnen bu avantajlar
anlamszlatrabilmektedir.
Dier yandan, yaln retimdeki ekip almas ve rotasyon iiden
beklenen ilerin tanmlarn ve i snflandrmasn tamamen
nemsizletirmekte, bu da ynetimi iilere i vermekte ya dagrevlendirmede zgr klmaktadr. Davranlar beenilmeyen, yeterince
zverili altna inanlmayan iiler en berbat ilerle grevlendirilebilmekte
ve istifaya zorlanabilmektedir.
Kalite emberleri ekipleri iinde iiler, ynetimin benimseyebilecei,
retim srecini iyiletirici ve gelitirici nerilerde bulunmaya tevik edilirken,
kendilerini de gelitirmeleri ve yeni iler renmeleri iin cesaretlendirilirler.
Yeni beceriler kazanmak, iilerin cret skalasn da etkilemekte, ayn ii
yapan iilerin dier ilerle ilgili daha farkl bilgilere sahip olmas, farkl cret
almalarna yol amaktadr. Ayrca, cretlendirme sisteminin kdem esas ile
birlikte personel deerlendirmesine dayandrlmas, ekip iinde iilerin
kendini ne karmaya almasna yol amakta, bu da hem ekipler aras bir
rekabete, hem de ayn ekip iindeki iilerin birbirleri ile rekabet etmeleri ve
yarmalar sonucunu dourmaktadr. Bylece de, bir yandan ayn ii yapan
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
47/240
36
iiler aras dayanma paralanmakta, te yandan sendikalarn belli ve eit
bir i iin cret pazarl yapmalar zorlamaktadr.
Ayrca, ekip almasnn tekil iileri Fordist sisteme gre ok daha
youn i basks altnda tuttuu grlmektedir. rnein, gnlk retim kotas
belli olan retim hatlarnda, Batya gre daha az ii altrld zaten bilinen
Japonya'da, iinin hastal nedeniyle gelememesi, genellikle ayn retim
hattndaki mesai arkadalarnn daha fazla almas sonucunu dourmakta,
bu da hastalanan iilerde byk bir sululuk hissi ile birlikte youn bask
yaratmaktadr. Bu yzden Japon iilerin iten hemen hemen hikaytarmadklar, hasta olduklarnda hastalk izni yerine yllk izinlerini
kullandklar ve hatta yllk yasal cretli izinlerinin de tamamn
kullanmadklar bilinmektedir. Fakat, Japon iisinin hastalk v. b. nedenlerle
ie gelmedikleri gnleri yllk izinlerine saydrmalarnn bir baka nedeni de,
ancak bu yolla tam cret alabilmeleri aksi halde, prim dedikleri zel
sigortann kendilerine cretlerinin sadece % 60' n demekte olduudur.
Burada emek asndan ok nemli olan nokta, ekipte ie gelmeyen
olduunda ekipteki dier iilerin daha fazla alarak kotay doldurmak
zorunda olmas mesai arkadalarnn birbiri zerinde bask oluturmasna yol
aarak iiler aras dayanmay tamamen ortadan kaldrmasdr. Hatta baz
durumlarda ekip arkadalarnn birbirlerine verdikleri cezalar, ynetimin
verebileceklerinden daha ar olabilmektedir. rnein, Meksikada yaln
retim uygulanan bir otomobil fabrikasnda bir gn nce ie gelmemi olan
bir ii, ertesi gn alrken bana, zerinde Bay/Bayan kaak (absentee)
yazan bir bant takmak zorunda braklmaktadr. Hatta baz iyerlerinde iiler
alma arkadalarnn ie dnmelerini salamak iin kendisiyle direk
iletiime gemektedirler.
Yaln retimde ekip almas ve rotasyon modelinin doas ve ortaya
kard baskyla birlikte, alanlar arasndaki dayanmann yok olmas,
iilerin yalandka fiziksel ve psikolojik olarak daha az zorlayc ilere doru
kayma ansn da ortadan kaldrmaktadr. in hzl temposunu srdrme
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
48/240
37
konusunda bir iinin yaval ya da hata yapyor olmas, ekibin
istasyonundaki ilerin aksamasna yol amaktadr. laveten, son derece
hassas zamanlanm tam zamannda retim sisteminde, bir ekibin ileri
aksatmasyla sradaki btn ekiplerin ileri etkilenmektedir. Bu yzden, kendi
kendini dzenleyen (oto dzenleyici) ekip sisteminde herkes herkesin iine
karyor hale gelmektedir. Dolaysyla, 50-60 yana geldiklerinde artk baa
kamayacaklar kadar youn ilere mahkum edilen iiler iin mr boyu
istihdam garantisinin de pek bir anlam kalmamaktadr.
Sonu olarak, yaln retimde emek-sermaye elikisi ortadankalkmamakta, buna ilave olarak iilerin kendi aralarnda kacak
srtmelere ve ii snfnn kollektif rgtllnn nne set ekebilecek
olan elikilere de yol aacak bir biimde yaanr hale gelmektedir.
3.4.3. i Motivasyonu
Yaln retim gerekten iilerin becerilerine dayanan, onlardan
fedakarlk, alkanlk ve ballk isteyen bir sistemdir.
inin samimi olarak ibirliini talebeder. Ynetimin igcnn
uyumunu ve ibirliini kaybederse, iiler iyiletirme nerileri gelitirmekten
vazgeiverirler ya da dk stokla alan tam zamannda retimde ince
dengeleri bozacak ekilde davranverirler. Bu yzden ynetim ok dikkatli
davranmak zorundadr.
Ancak bu durum iddia edildii gibi, ynetimin kendiliinden iikarlarn gzetmeyi getirmez. Fordist retim sisteminde emek srecinde
sermaye emee bamlln en aza indirmeye allrken, yaln retimde
iilerin iteati, zverisi, ii benimsemesi ve firmaya ball eitli ynetim
stratejileri ile salanmaya allr.
Endstriyel eyleme son derece duyarl olan sistem tarafndan
uyguland lkenin sosyo-ekonomik koullarna ok bal olarak da
gelitirilen bu stratejileri kabaca, baskya ya da ideolojiye dayanan olmak
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
49/240
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
50/240
39
gerekmektedir. i, ortak birirket kltr, irket mar ve irket bayra gibi
eitli ideolojik unsurlar ya da yntemlerle motive edilip, bylece iteatkar,
fedakar, alkan ve irketine bal iiler haline getirilmektedir. irketle
zdeleme sonucu, iiler rettikleri rnn kalitesinden ve irketin
baarsndan gurur duymaktadr. Tek bana bu bile iiler iin memnuniyet
kayna olabilmektedir.
Ancak, iilerin yaln retimdeki koullardan memnuniyetleri ksa bir
sre sonra deiebildii de grlmektedir. rnein, Kanadann Ontorio
eyaletindeki General Motors-Suzuki ortak giriiminde yrtlen iki turlu, iki ylsren bir aratrmann bulgularna gre, iiler birinci turda neri gelitirme
faaliyetlerine % 71 orannda katldklarn ve ounluunun kalite emberi
uygulamalarn desteklediklerini ifade etmilerdir. Aratrmann ikinci turunda
ise, ekip almasnn iilerin birbirleri zerinde bask kurmalarnn bir arac
olarak gren ii says sekiz aylk bir srede % 19dan % 41e ykselmi
olduu gzlenmitir. ilerin % 78i fabrikada btn gcn hala ynetimin
elinde olduuna inanmaktadr.
Baka bir almada, yaln retimin dier lkelerde baar ile
uygulanp yksek verim elde edilmesinde personel seiminin son derece
belirleyici olduuna dikkat ekilmektedir. Bu i yerlerinde ii adaylarna zeka
ve el becerisi testlerinin dnda, hrs, insiyatif, yaratclk, grup liderlii ve
uyumluluk gibi zelliklerde lt oluturabilecek kiilik testleri, tbbi kontrol ve
uyuturucu testleri uygulanmaktadr. Bu testlerin sonucunda ie alnmaya
hak kazanan elemanlar kiisel hrslar ve grubun en iyisi olma ynnde
rekabet etme drtleri yksek olan kiiler olmaktadr.
koullarn iilere cazip hale getiren unsurlardan biri de,
kendilerinin gelitirdikleri nerilere deer verilmesidir. Her ne kadar ilgi
gsterilen neriler daha ok verimlilik art ile ilgili olanlar ise de, iiler
fikirlerine deer verilmesinden ok memnun olmaktadrlar. Sorunlar
kefetmek, kkenlerini ortaya karmak ve zm gelitirmek, beyin glerini
kullanma frsat yaratyor olmasndan dolay iilere doyum vermektedir.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
51/240
40
ou ii memnuniyetini insane yerine konuyoruzeklinde ifade
etmektedir. Ayrca, ak ofis kaps, patronla sabah kahvalts gibi
uygulamalar iilerin motivasyonunu artrmak ve huzursuzluklara sendikadan
nce el atmak asndan son derece nemli uygulamalardr. Bu yntemler
gelimekte olan lkeler iin daha da etkili olabilmektedir (http: //members.
tripod. com/~metalworkers/yayin/esnek5. htm)
4. TRKYEDE HAREKETLER VE SENDKACILIK
Trkiye, Bat lkeleri ve ABDden farkl sosyal, ekonomik ve kltrel
yapda bir tarihsel mirasa sahip olduundan sendikaclk ve ii hareketleri
asndan da nemli farkllklar tamaktadr. Hereyden nce sanayilemesi
ok eskiye dayanmadndan modern anlamda ii sendikalarnn olumaya
balamasnn da tarihi ok eski deildir. Gnmz Trk Sendikal hareketini
doru zmleyebilmek ve Hak-i daha iyi tanyabilmek iin sendikaclk
hareketinin Trkiyedeki tarihsel geliimine gz atmak gerekir. Bu blm iseOsmanl Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi eklinde iki balk altnda ele
alnacaktr.
4.1. OSMANLI DNEM
Osmanl dnemi, II. Merutiyete kadar olan dnem, II. Merutiyetten
Cumhuriyetin ilanna kadar olan blm olarak iki ana alt balk eklinde
incelenecektir.
4.1.1. Merutiyete kadar ki dnem
Osmanl Devleti geni topraklar olan, tarma dayal bir ekonomik ve
sosyal sisteme sahipti. Tarmsal faaliyetler de kendi kendine yeterlilik
dzeyinde yrtlyordu. Bu durum Avrupada sanayi devrimi yaand
srada ve sonrasnda da byleydi. Avrupadaki sanayileme akm Osmanlda
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
52/240
41
hemen grlmedi. Zamanla Avrupal lkelerin bata silah sanayiinde olmak
zere birok alanda stn duruma getiini gren yneticiler buna are
ararken gerilemenin kayna olarak grdkleri askeri yenilgileri nlemek iin
harp sanayiini gelitirme yoluna gittiler. lk fabrikalar donanma alannda
kurulan tersanelerle baruthanedir. Gayr- mslimlerin nclk ettii bu
tersanelerden baka retime ynelik byk fabrikalarn kurulmas ok
sonralar olmutur. Bu nedenle de bat lkelerindeki gibi bir ii snf oluumu
yaanmamtr. Yalnz el sanatlar ile uraanlarn rgtlenmesine yarayan
ve 19. yzyl balarnda oluturulan esnaf dernekleri niteliindeki loncalarn
varl sz konusuydu.
19. yzyln ikinci yarsnda Balkanlarda tekstile dnk bir endstriyel
gelime ve bu trden iyerlerinde alan iiler grlrken, Anadoluda ise
devlet eliyle endstri kurma giriimi balamtr. Bu giriim ksa srede
baarszlkla sonulanmasna ramen ii snfnn gelimesine yardmc
olmutur. Silah endstrisinin yannda bu dnemde en ok ii barndran kol
maden karma endstrisi olmutur. bu dnemde birka mnferit hadisednda toplu ii hareketleri ve ii rgtlenmesiyle ilgili verilere pek
rastlanmamaktadr. 1845 tarihli Polis Nizamnamesinin iilerin grev
yapmasn, birlik kurmasn engelleyen ve devrim giriimlerinin nlenmesini
neren maddesi ilgi ekicidir. 19. yzyln ikinci yarsnda, Trkiyede ii
snfnn douunu yanstacak gelime meydana gelir. Bat sermayesi bata
demiryollar ulam olmak zere lkede eitli ikollarnda yatrm yapar ve
gelimeye ba
layan endstriye egemen olur. 1850 y
l
ndan sonraki gelime
ii snfnn domasna ve glenmesine dorudan doruya katkda bulunan
bir gelimedir (een, 1973: 2).
Yirmi yllk srede imparatorluk snrlar iinde pek ok fabrika ve
eitli endstri kollar kurulmutur. Demiryollar, karayollar ve eitli endstri
kollar kurulmutur. Demiryollar, karayollar yapm yabanc lkelerin
kontrolnde ve onlarn politikalarna baml olarak hz kazanmtr. Ulamla
ve eitli hizmet sektrleri ile ilgili birok yabanc irket ortaya kmtr.
8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union
53/240
42
Yirminci yzyla doru gelindike devlete bal kamu endstrisinde alan
iiler azalm, yabanc iyerleri ve burada alan iiler artmtr. kinci
Merutiyete kadar etkili ii hareketlerinin ve o zamanki deyimiyle tatil-i
egal grevlerinin patlak verdii grlmektedir. Daha ok 1870-1880 arasnda
yaylan, belirli bir rgtlenmeye ve propogandaya bal olmayp,
kendiliinden meydana gelen ve ounlukla ekonomik z tayan bu
hareketler, Osmanllar dneminde ii snfnn ilk belirtileridir. 1870-1908
dneminde tespit edilen 23 ii olayndan 21 tanesinin nedeni denmemi
cret veya dk crettir. Bu dnemde byk ekonomik ve mali buhranlarla
karlalmas yznden devlet iilere cretlerini deyemeyince devlete ait
iyerlerinde daha ok harekete rastlanmtr. Yabanclarn iyerlerinde ise
hareketler daha atmal ve iddetli gemitir (Sencer, 1969: 70-107).
Abdlhamit ynetiminde