Post on 08-Dec-2016
1
iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis
humanitarul mecnierebaTa fakulteti xelovnebaTmcodneobis
mimarTulebis doqtorantis
xaTuna kikvaZis
tradicia da novatoroba qarTul
scenografiaSi
(irakli gamrekelisa da mirian SveliZis scenografiis
magaliTze)
samecniero xelmZRvaneli: Tebrone uruSaZexelovnebaTmcodneobis doqtori
Tbilisi 2012 weli
2
sarCevi
Sesavali -3
Tavi I. qarTuli scenografia
qveTavi I. qarTuli Teatrisa da scenografiis
ganviTarebis etapebi -5
qveTavi II. qarTuli dazguri mxatvroba -45
qveTavi III. irakli gamrekelis dazguri da Teatraluri mxatvroba -54
qveTavi IV. samyaros konstruqtivistuli modeli
i.gamrekelis scenografiaSi -65
Tavi II. Tanamedrove qarTuli scenografia
qveTavi I. Tanamedrove scenografiis Teoriis sakiTxebi -90
qveTavi II. scenuri dro da sivrce - 100
qveTavi III. scenografiuli konfliqti -106
qveTavi IV. mirian SveliZis Semoqmedeba -112
qveTavi V. Seqspiris dramaturgia mirian SveliZis scenografiaSi -118
Tavi III. ori piesis scenografiuli interpretaciebi
erT scenur sivrceSi
qveTavi I. u.Seqspiris “hamleti” i.gamrekelisa
da m.SveliZis scenografiaSi -139
qveTavi II. gr.robaqiZis “lamara” i.gamrekelisa
da m.SveliZis scenografiaSi -159
daskvna -166
SeniSvna -192
gamoyenebuli literatura -196
3
Sesavali
qarTul Teatralur kulturas mravalsaukunovani tradicia
gaaCnia. igi momdinareobs saxalxo dResaswaulebis sanaxaobriv-
saimprovizacio Teatridan, romlis yvelaze gavrcelebuli forma
saqarTveloSi berikaoba da yeenoba iyo. berikaoba da yeenoba
niRbebis saimprovizacio Teatrs warmoadgenda da qoreografiul-
plastikuri, xmovani da mxatvruli gaformebis Ffunqcionaluri
sistema gaaCnda. man didi gavlena moaxdina qarTuli scenografiis
ganviTarebaze, romlis ZiriTadi mxatvruli principebi Teatraluri
konstruqtivizmis epoqaSi Camoyalibda. misma funqcionalizmma
scenografiaSi daabruna adreuli etapebisTvis damaxasiaTebeli
mxatvruli formebi. xolo is novatoruli ideebi, romelic maTi
axleburi gaazrebiT iyo ganpirobebuli, Zalian sainteresod da
mravalferovnad aisaxa qarTul scenografiaSi. masze didi gavlena
moaxdina qarTulma dazgurma mxatvrobam iqonia. Teatralur-
dekoraciuli xelovnebis erT-erT pirvel nimuSs 1886 wels mxatvar
aleqsandre beriZis mier TeatrisTvis sagangebod moxatuli farda
warmoadgens (am Teatrs “artistuli wre” ewodeboda, dRevandeli SoTa
rusTavelis saxelobis Teatri - v.kiknaZe). xolo scenografiis
ganviTareba saqarTveloSi, iseve rogorc qarTuli profesiuli
Teatris aRorZineba, k.marjaniSvilis saxelTanaa dakavSirebuli.
gadamwyveti roli iTamaSa k.marjaniSvilis Gmier TeatrSi mxatvrebis
d.kakabaZis, e.axvledianis, l.gudiaSvilis, i.gamrekelis, k.zdaneviCis,
e.lanseres, i.Sarlemanis, mogvianebiT p.ocxelis da sxvebis mowvevam.
yvela am mxatvris SemoqmedebaSi mkafiod aisaxa XX saukunis
dasawyisSi qarTul xelovnebaSi arsebuli modernistuli da
avangarduli mxatvruli mimdinareobebi, romlebmac erovnuli
mxatvruli formebis ZiebasTan erTad gansazRvres qarTuli saxviTi
xelovnebisa da qarTuli scenografiis mxatvruli principebi.
araerTgvarovani iyo Teatralur-dekoraciuli xelovnebis
mxatvrul formaTa evolucia qarTul scenaze. Tanamedrove qarTuli
scenografia ganuyofelia Tavisi tradiciuli safuZvlebisgan.
arsebuli xelovnebis moTxovnebis Sesabamisad mxatvrebi axal
gamomsaxvelobiT xerxebsa da Tanamedrove teqnologiebs mimarTaven
4
scenografiaSi, magram maTi SemoqmedebiTi meTodi yovelTvis
damyarebulia im mxatvrul principebze, romelic rTuli praqtikuli
muSaobis Sedegad SeimuSava qarTulma saTeatro mxatvrobam, misi
ganviTarebis pirvel etapze, 1920-30-ian wlebSi. es iyo Tamami ideebis
ganxorcielebis uaRresad nayofieri periodi. im kvleviT-
eqsperimentul xanaSi qarTvelma mxatvrebma SeZles msoflio Teatrsa
da scenografiaSi arsebuli miRwevebis gaziareba da SemoqmedebiT
praqtikaSi moaxdines scenografiul formaTa da mxatvrul ideaTa
swori seleqcia, ramac efeqturi da swrafi ganviTarebis safuZveli
Seuqmna xelovnebis am dargs qarTul xelovnebaSi.
dekoraciis aqtiuri CarTva moqmedebaSi, sagnebis qmedoba,
kostiumis mxatvrul-stilisturi gadawyveta da scenis plastikis
speqtaklis samoqmedo sivrcis plastikasTan Serwyma safuZvlad daedo
qmediTi scenografiis principebs. swored am garemoebebma ganapiroba
qarTuli scenografiis saxviTi xelovnebis damoukidebel dargad
Camoyalibeba. Tamamma novatorulma eqsperimentebma, axalma mxatvrulma
xerxebma da gamomsaxvelobiTi enis damkvidrebam gansazRvra
scenografiis mxatvruli meTodi da Teoriuli principebi. Zalian
mokle periodSi qarTul scenografiaSi safuZveli Caeyara reJisoris
koncefcias dramaturgiuli masalis interpretaciaSi, gaformebaSi
dazgurobis daZlevas da scenografiis samganzomilebian moculobiT-
plastikur formaSi gadawyvetas, mxatvrisa da reJisoris
Tanaavtorobas speqtaklis mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi.
tradicia da novatoroba qarTul scenografiaSi ganxilulia
qarTuli scenografiis erT-erTi fuZemdeblis i.gamrekelisa da
Tanamedrove scenografiis uaRresad saintereso Semoqmedis m.SveliZis
Teatraluri mxatvrobis analizis safuZvelze. maTi Semoqmedeba
gansazRvravs qarTuli scenografiis mxatvrul principebs ganviTarebis
sxvadasxva etapze, romelzec didi gavlena moaxdina im epoqaTa
xelovnebis funqciurma datvirTvam, romelSic mouxdaT cxovreba da
moRvaweoba. aseve saerTo ideologiam da mxatvruli azrovnebis
bunebrivma ganviTarebam. maTSi mkafiod gamoikveTa qarTuli
scenografiis tradiciebi, romlis efeqturobac saSualebas aZlevs
axali Taobis mxatvrebs Tamami novatoruli ideebiT gaamdidron
5
qarTuli scenografiuli ena da Seqmnan maRalmxatvruli scenuri da
saxviTi nawarmoebebi.
sadReisod scenografia ganviTarebis sruliad axal etapzea,
magram is mainc mWidrodaa dakavSirebuli warsulis tradiciebTan..
axali novatoruli Ziebebi, romelic aqtiurad mimdinareobs
Tanamedrove TeatrSi, saukuneebis ganmavlobaSi dagrovili
scenografiis warsuli miRwevebis Rrma gaazrebas emyareba. sxvadasxva
Taobis mxatvrebis erTguleba qarTuli scenografiis tradiciebisadmi
gamovlinda dekoraciis mZafr plastikaSi, dekoraciuli garemos
grZnobad aRqmaSi, speqtaklis samoqmedo garemoSi, axal
gamomsaxvelobiT enaSi, romelSic mxatvruli metafora Sinagan
organul urTierTkavSirebSi gamoisaxeba da dekoracia aRiqmeba,
rogorc cocxali organizmi. igi mudmivi ganviTarebis procesSia,
mudmiv kavSirSia mayurebelTan.
qarTuli scenografiis Teoriisa da praqtikisaTvis
mniSvnelovania ganisazRvros, msoflio scenografiis ganviTarebis
romel etapze daiwyo CvenSi saTeatro mxatvrobis ganviTareba. saWiroa
gakeTdes saxviTi xelovnebis im mxatvrul mimdinareobaTa analizi,
romlebmac uSualod iqonia gavlena qarTul Teatralur mxatvrobaze.
agreTve ra wvlili miuZRvis qarTul xalxur Teatrs, qarTuli
Teatris esTetikisa da scenografiis CamoyalibebaSi da rogor
gansazRvra man qarTuli Teatris saxviT-vizualuri forma.
Tavi I. qarTuli scenografia
qveTavi I.
qarTuli Teatrisa da scenografiis ganviTarebis etapebi
scenografia mxatvruli Semoqmedebis dargia, romelic speqtaklis
gaformebasa da Teatraluri warmodgenis saxviT-plastikuri saxis
Seqmnas emsaxureba. igi sakuTar scenur drosa da sivrceSi arsebobs.
speqtaklSi scenografia moicavs yvelafers, rac msaxiobis garSemoa:
dekoracias, materialur-sagnobriv garemos, calkeul aqsesuarebs;
aseve msaxiobis kazmulobas: kostiums, grims, niRabs,
gardasaxvisaTvis da scenuri saxis SeqmnisTvis saWiro atributebs.
scenografiis gamomsaxvelobiT saSualebebs warmoadgens yvelaferi,
6
rac bunebaSi arsebobs, sxvadasxva faqturisa da substanciis mqone
sagnebi, yvelaferi, rac SemoqmedebiT procesSi mxatvris mier aris
Seqmnili. Teatraluri mxatvroba saxviTi xelovnebis sxvadasxva
formebiTa da kanonebiT iqmneba.
xangrZlivi arsebobis ganmavlobaSi Teatris wiaRSive scenografia
xelovnebis damoukidebel dargad Camoyalibda. TiToeuli epoqa,
romelSic gansakuTrebul mxatvrul formaSi aisaxeboda sazogadoebis
ganviTarebis etapebi, myar safuZvels uqmnida axali epoqiT warmoqmnil
mxatvrul formebs. saukuneebis ganmavlobaSi damkvidrebuli xerxebiT,
gamomsaxvelobiTi formebiTa da maTi evoluciuri saxecvlilebebiT
scenografiam gansakuTrebuli mniSvneloba Tanamedrove TeatrSi da
vizualur xelovnebaTa rigSi SeiZina.
termini scenografia antikuri droidan arsebobs da igi
skenografiidan momdinareobs. (1) vitruviusis Tanaxmad skenografia -
kedlis moxatulobas niSnavs. g.likomski scenografias xazobrivi
perspeqtivis principebze agebul ferwerul gaformebas uwodebda. (2)
scenografiis sawyisi pirvelyofili sazogadoebis ritualur-
sanaxaobrivi wes-Cveulebebis gaformebis elementebSi unda veZioT. im
preistoriul xanaSi, roca jer arc Teatri arsebobda da arc
scenografia, ritualur–sanaxaobriv TamaSobebSi TandaTanobiT
yalibdeboda saTamaSo scenografia da dekoraciuli xelovneba. am
adreul etapze naTlad gamovlinda Teatralizebuli sanaxaobis
gaformebis aucilebloba. gamoikveTa scenografiis sami ZiriTadi
funqcia: personaJuli, saTamaSo da moqmedebis adgilis aRmniSvneli.
pirvel etapze scenografias mxolod personaJuli funqcia hqonda.
saTamaSo moqmedebaSi scenografiis CarTvas gulisxmobs. personaJuli
funqcia warmodgenis konteqstidan momdinareobs, mas ideur-mxatvruli
datvirTva aqvs da dramaturgiuli konfliqtis gaxsnas emsaxureba.
scenografiis saTamaSo funqcia gulisxmobs scenografiis an misi
elementebis uSualo CarTvas moqmedebaSi - kostiumis, grimis, sagnebisa
da aqsesuarebis saxiT, romelic gankuTvnilia msaxiobis gardasaxvis,
kazmulobisaTvis da masTan erTad moqmedebs scenaze. saTamaSo
scenografia sakuTriv Teatraluri dadgmis gaformebis sistemaa. igi
TeatrTan erTad gaCnda da damaxasiaTebelia antikuri epoqis, Sua
7
saukuneebis evropuli TeatrisaTvis, italiuri “komedia del
artesTvis”, Seqspirisa da lope de vegas TeatrebisaTvis da
aRmosavluri TeatrisTvisac.
im dros, rodesac Teatri mxatvruli Semoqmedebis damoukidebel
saxes iZenda, saTamaSo scenografia speqtaklebis gaformebis pirvel
mxatvrul sistemas warmoadgenda. ase iyo qarTul TeatrSic, romlis
sawyisi forma xalxuri saTamaSo-saimprovizacio Teatridan-
berikaobasa da yeenobis Teatralizebuli sanaxaobebidan modis. masSi
scenografias saTamaSo da personaJuli funqcia hqonda. Tanamedrove
qarTul scenografiaSi sruliad axleburad iqna gaazrebuli xalxuri
Teatris tradiciebi, romelic Seerwya qmediTi scenografiis mxatvrul
principebs.
arqeologiurma gaTxrebma saqarTvelos teritoriaze gamoavlina
uamravi nivTieri masala, romelic adasturebs imas, rom RvTaebrivi
kultebisadmi miZRvnil ritualebSi aqtiurad iyo warmodgenili
Teatralizirebuli sanaxaobebis msgavsi cekva-TamaSobebi. maT Soris
yvelaze adrindelia nadirobis kultis rituali, romelic “misnuri
cekvebisa da jadosnur saweso qmediTobis” (3) saxiT arsebobda. aseT
ritualur cekva-TamaSobebSi “RvTaebrivi cxovelebi” monawileobdnen
(daTvi, igive daTo, cxenkacoba, aqlemkacoba, oSangeloba, qaTmis
ferxva da sxva), romlebsac mogvebi asaxierebdnen. amis magaliTad
SeiZleba stefanwmindisa da zekaris ganZi miviCnioT, romlebic
mocekvave niRbosani adamianebis gamosaxulebebs warmoadgens. maTSi
naTlad ikiTxeba mamrobiTi sqesis nayofierebis kultis ritualuri
cekva-TamaSobebi kargad ganviTarebuli saxviT-plastikuri
gaformebis sakuTari sistemiT. RvTaebriv-sakulto ritualebis
Sesrulebam “RvTaebrivi cxovelebisa da frinvelebis”
gansasaxiereblad cxovelTa da frinvelTa niRbebis Seqmna da maTi
qmedoba-TamaSobebSi CarTvis aucilebloba ganapiroba. “saqarTveloSi
Zv.w. II aTaswleulidan moyolebuli sakulto rituals cxovelis
niRbebiT mogvebi asrulebdnen. cxovelTa gamosaxulebebian niRbebze
xisgan gamokveTili cxenis, aqlemis an daTvis Tav-kiseri iyo
gamoxatuli. ferad-feradi CiTebisgan cxovelis tans akeTebdnen,
romelsac Semdeg ritualis Semsrulebeli mogvebi kostiumebad
8
iyenebdnen. aqlemkacad, cxenkacad, daTvis niRbiT Semosili “mogvebi”
da maT mier ritualis Sesrulebisas gamoyenebuli calkeuli sagnebi
naTlad avlens im adreul epoqaSi sanaxaobis gaformebis personaJul
da saTamaSo formebis arsebobas. qarTuli Teatrisa da sanaxaobrivi
kulturis evoluciuri gza iseve principebiT viTardeba, rogorc
msoflio Teatri da misi gaformebis sistemac Sesabamisad
primitiulidan rTul scenografiul sistemebSi yalibdeba -
personaJuli, saTamaSo da moqmedebis adgilis gansazRvrebiT.
qarTuli ritualur-sanaxaobrivi wes-Cveulebebis niRbebi
scenografiul personaJebs warmoadgendnen da Tavadve iyvnen
CarTulebi sanaxaobis saTamaSo stiqiaSi. rac Seexeba moqmedebis
adgils, igi pirobiTobiT gamoirCeoda, radgan rituali sofel-sofel,
kardakar, ritualuri msvlelobis formiT xdeboda. amitomac
konkretuli moqmedebis adgili mas ar gaaCnda. rac Seexeba ritualur
kostiumebs, isini aseve CarTuli iyo moqmedebaSi da msaxiobTan erTad
saTamaSo funqcias asrulebda.” (4)
xalxur sanaxaobaTa erT-erTi yvelaze gavrcelebuli forma
saqarTveloSi berikaoba iyo. berikaoba ganayofierebisa da Svilierebis
kultis sadidebel sanaxaobas aRniSnavs da nawarmoebia saerTo
qarTveluri Ziridan “ber” (Svili). Mmisi Soreuli winapari
saqarTveloSi daTvis, mamrobiTi sqesis nayofierebis RvTaebis
“daTo” kulti iyo. Bberikaobas moTamaSe berikebi asrulebdnen.
scenarebi, romelTa safuZvelzec berikuli warmodgenebi iqmneboda,
saukuneTa ganmavlobaSi icvleboda, axali SinaarsiT mdidrdeboda da
ase gadaecemoda Taobidan Taobas.
xangrZlivi arsebobis gzaze berikaoba niRbebis saimprovizacio
Teatrad Camoyalibda. berikaobas, iseve rogorc yvela adreuli
periodis ritualur-sanaxaobriv cekva-TamaSebs, qoreografiul-
plastikuri da xmovani gaformeba Tan sdevda. misi saxieri da
mxatvruli gadawyveta personaJuli iyo da saTamaSo scenografiebis
funqciiT sruldeboda. berikaobas sadadgmo forma gaaCnda. igi
damokidebuli iyo TamaSis adgilsa da xasiaTze. gansxvavebuli iyo
kardakar moxetiale, moedanze saTamaSo da sadarbazo warmodgenebis
siuJetur-dramaturgiuli da mxatvruli gadawyvetis formac. didi
9
berikaoba, romelSic, rogorc wesi, 100-150 monawile iyo CarTuli,
specialurad SerCeul moednebsa da saTamaSo adgilebze ewyoboda.
aseT adgilebs “saberikos” uwodebdnen. patara berikaoba sami
monawiliTac ki SeiZleboda gamarTuliyo. aseT dros berikebi
warmodgenebs darbazSi marTavdnen.
berikebi niRbebiT TamaSobdnen. berikaobisTvis sagangebod
Seqmnili niRbebi sxvadasxva masalisgan keTdeboda, romelSic
gadamwyveti Tavad niRbis funqcia da mniSvneloba iyo. aseve iyo
kostiumic. masSi ar unda dakarguliyo arc niRbis funqcia, arc misi
damaxasiaTebeli atributebi, arc koloriti da a.S. niRbebi adamianis
garkveuli tipaJebis garda, cxovelTa saxeebsa da miTologiur
arsebebs warmosaxavdnen. niRabi-personaJi mkveTrad saxasiaTo da
mravlismetyveli iyo.
berikaobisTvis specialurad mravalferovani “dramaturgia”
iTxzveboda. igi siuJeturadac viTardeboda da saerTo dramaturgiuli
qargidan gamomdinare improvizaciis uzarmazar SesaZleblobebs
iZleoda.
berikaobebisgan odnav saxecvlili formiT imarTeboda yeenobebi.
yeenoba ufro masobrivi xalxuri Teatraluri sanaxaoba iyo da
gamoxatavda qarTveli xalxis brZolas dampyroblebis winaaRmdeg. es
sanaxaoba ZiriTadad omSi gamarjvebis Semdeg imarTeboda. istoriuli
wyaroebiT VIII saukuneSi daaxloebiT 730 wels, mterze gamarjvebis
aRsaniSnav erT-erT yeenobis dResaswaulze Tojinuri warmodgenac
gaumarTavT. yeenoba, rogorc didi da rTuli saxalxo sanaxaoba,
sagangebo samzadiss moiTxovda. yeenobis dResaswaulSi moqmed mTavar
niRbebSi gamoiyofoda ori: erTi Semoseuli mtris meTauris niRabi,
meore ki, qarTveli xalxis winamZRolis. mtris niRabi droTa
ganmavlobaSi icvleboda. jer iyo “keisari”, Semdeg “arabi”, Semdeg
”yaeni”, “Sahi”, “pompoliki” da a.S. yovel maTgans Tavisi
damaxasiaTebeli niRbis garda, kostiumi da saTamaSo atributebic
hqonda. yeenobis dResaswaulebSi grimsac iyenebdnen. moqmedi pirni
saxes moxatulobiTa da wverisa da ulvaSis miwebebiT icvlidnen.
amrigad, yeenobas mxatvruli gaformebis ufro garTulebuli sistema
gaaCnda, vidre berikaobas Dda igi ufro masobrivi sanaxaobiTi
10
xasiaTisa iyo. berikaobis msgavsad yeenobis monawileebic mimarTavdnen
improvizacias. amis gamo xSirad am ori saxalxo dResaswaulis
erTmaneTSi Serwymac xdeboda.
berikaobisa da yeenobis warmodgenebis mxatvruli gaformeba
scenografiis adreuli etapisTvis damaxasiaTebeli personaJuli da
saTamaSo funqciebiT xasiaTdeboda. moqmedebis adgili maTSi pirobiTi
formiT ganisazRvreboda, radgan mas ar gaaCnda sagangebod misTvis
Seqmnili, gansazRvruli saTamaSo sivrce. berikaobisa da yeenobis
gaformeba qmediTi scenografiis elementebs Seicavda.
qarTuli Teatris istoriaze XVIII saukunemde sakmaod mwiri
informacia moipoveba. SoTa rusTaveli “vefxistyaosanSi” xSirad
mimarTavda sxvadasxva Teatralur termins, misi Tanamedroveebic
axseneben am terminebs sakuTar nawerebSi. es yvelaferi ki
gvafiqrebinebs, rom saqarTveloSi garkveuli saxis Teatraluri
warmodgenebi XVIII saukunemdec imarTeboda, Tumca pirveli qarTuli
profesiuli Teatris dabadeba erekle II mefobis periods ukavSirdeba.
erekle II mier ruseTSi swavla-ganaTlebis misaRebad gagzavnilma
axalgazrdebis erTma jgufma, romelSic Sediodnen daviT batoniSvili,
erasti TurqestaniSvili, ivane orbeliani da giorgi avaliSvili
samSobloSi dabrunebisTanave, am ukanasknelis xelmZRvanelobiT, mcire
qarTuli Teatraluri dasi Seqmnes.
pirveli klasicisturi mimarTulebis Teatris dasis mier
gamarTul warmodgenebs “saxismetyvelebas” uwodebdnen; maTi
repertuari ZiriTadad sxvadasxva enidan naTargmni an
gadmoqarTulebuli piesebisagan Sedgeboda. saskolo ganaTlebis
SemoRebasTan erTad saqarTveloSi saskolo dramebic gaCnda,
magaliTad, Telavis seminariaSi ukve iswavleboda dramatuli
xelovneba da “saskolo Teatric” Camoyalibda. saqarTveloSi Teatris
daarseba, TavisTavad uwyobda xels dramatuli mwerlobis Seqmnasac.
XVIII saukunis e.w. “erekles Teatri” ori saxiT iyo warmodgenili:
liturgiul-misteriuli xasiaTis “saskolo dramiTa” da a.sumarokovis
komediebiT, Tumca am TeatrSi idgmeboda rasinis, volteris, kornelis
originaluri an gadmoqarTulebuli piesebic. savaraudod am
warmodgenebs mxatvruli gaformebis elementebic gaaCndaT, romelic
11
pirobiT samoqmedo garemos da monawile msaxiobebis gardasaxvisaTvis
saWiro atributebs Seicavda (kostiumi, niRabi, sagan-aqsesuarebi).
qarTuli Teatris ganviTarebaSi, zemoTCamoTvlil adamianTa
garda, didi wvlili miuZRviT gaioz reqtors da ereklesdroindeli
Teatris administrators, gabriel maiors. cnobilia agreTve dasis
wamyvani msaxiobi daviT maCabeli. pirveli qarTuli Teatraluri dasi
1795 wels aRa-mahmad-xanTan Setakebisas brZolis velze daeca. am
dRidan moyolebuli, daaxloebiT eqvsi aTeuli wlis ganmavlobaSi,
qarTulma profesiulma Teatrma funqcionireba Sewyvita.
XIX saukunis ormocian wlebSi TbilisSi gaixsna italiuri opera,
1845 wels ki, rusuli dramatuli Teatri. orive TeatrSi ZiriTadad
gastroliorebi gamodiodnen. daisva qarTuli Teatris aRdgenis
sakiTxic. saqarTveloSi ruseTis mefisnacvalis mixeil voroncovis
ZalisxmeviT 1850 wlis 14 ianvars klasikuri gimnaziis darbazSi
warmoadgines g.erisTavis komedia “gayra”, romliTac daiwyo qarTuli
profesiuli Teatris aRorZineba. am speqtaklis dekoraciebi mxatvar
grigol gagarins ekuTvnoda. Teatrs saTaveSi Caudga dramaturgi da
sazogado moRvawe giorgi erisTavi. repertuarSi ZiriTadad misi da
zurab antonovis piesebi idgmeboda. 1855 wels am Teatrmac Sewyvita
arseboba.
1848 wels, mefisnacvlis piradi mowveviT g.gagarini TbilisSi
Camovida. g.gagarinis mier TbilisSi gatarebuli wlebi mxatvris
SemoqmedebaSi metad saintereso da nayofieri aRmoCnda. 1847 wels
TbilisSi dRevandeli Tavisuflebis moednis teritoriaze saZirkveli
Caeyara Teatris axal Senobas, romelic italieli arqiteqtoris
jovani skudieris proeqtiT ganxorcielda. Teatris foiesa da
darbazis moxatuloba g.gagarins ekuTvnoda. manve Seqmna Teatris
fardac. Teatri 1851 wels gaixsna. 1874 wels ki, Teatris Senoba
xanZris dros ganadgurda.
1878 wels ilia WavWavaZis, akaki wereTlis, dimitri yifianis, niko
nikolaZis, ivane maCablis, vaso abaSiZisa da sxva cnobil qarTvel
moRvaweTa ZalisxmeviT daarsda qarTuli dramatuli sazogadoeba,
xolo erT weliwadSi, 1879 wels barbare jorjaZis komediiT “ras
12
veZebdi da ra vipove” dafuZnda qarTuli dramatuli Teatri
(axlandeli SoTa rusTavelis saxelobis Teatri).
qarTuli dramatuli sazogadoebis garSemo gaerTiandnen niWieri
msaxiobebi, romlebmac mZlavri SemoqmedebiTi potenciis dasi Sekres.
amas daemata samwerlo asparezze gamosuli rafiel erisTavi, avksenti
cagareli, daviT erisTavi, barbare jorjaZe, valerian gunia...
TeatrisaTvis piesebs werdnen ilia WavWavaZe, akaki wereTeli,
aleqsandre yazbegi, vaJa-fSavela, daviT kldiaSvili. ilia WavWavaZis
ZalisxmeviTve daiwyo msoflio dramaturgiis Sedevrebis Targmna. ivane
maCablis mier gadmoqarTulebuli u.Seqspiris piesebi erT-erT
saukeTeso Targmanadaa miCneuli.
1901 wels TbilisSi “saartisto sazogadoebisTvis” gaixsna axali
Teatris Senoba, dRevandeli SoTa rusTavelis saxelobis Teatri,
ronlis proeqtSic rus arqiteqtor korneli tatiSCevsa da polonel
aleqsandre SimkeviCs ekuTvnoda. Senoba klasikuri Teatraluri
arqiteqturis nimuSia da mas tradiciuli evropuli yaidis scena
gaaCnia. rusTavelis Teatris scena-kolofi scenis Rrma jibeebiTa da
kulisebiT sakmaod did sasceno sivrces warmoadgens. igi Tavidanve
aRWurvili iyo moZravi wriTa da rTuli Teatraluri meqanizmebiT.
Senobis fasadi XIX saukunis bolo periodis neostilebis ekleqturi
sinTeziT gamoirCeva. mas gansakuTrebul xibls aZlebs rokokos
stilis dekoratiuli elementebi.
XIX saukunis meore naxevrisTvis evropul da rusul TeatrSi
mniSvnelova cvlilebebi daiwyo. scenografia, romelic saukuneebis
ganmavlobaSi dazguri mxatvrobis Zlier gavlenas ganicdida, axla
speqtaklis gaformebaSi realuri samganzomilebiani samoqmedo sivrcis
Seeqmnidken da Teatralur mxatvrobaSi dazgurobis daZlevisken
iswrafoda. reformatorulma moZraobam evropul da rusul TeatrSi
didi gavlena iqonia qarTuli reJisuris ganviTarebaze, romelmac
gansazrvra scenografiis arsi da misi mniSvneloba qarTul TeatrSi.
Teatris istoriaSi udidesi progresuli movlena naturalizmi
iyo. naturalizmi arsebuli realobis obieqturad gadmocemisken
iswrafvoda. Teatraluri warmodgena mowodebuli iyo “cxovrebis
nawili” warmoedgina da ara realobis mxatvruli anasaxi. igi ebrZoda
13
Stampebsa da pirobiTobas TeatrSi. naturalizmSi mTavari iyo adamiani,
mis materialur-sagnobriv sivrceSi da yoveldRiur realur yofaSi.
naturalizmi safrangeTSi gaCnda. naturalizmis filosofiur
safuZvels o.kontisa da i.tenis esTetikuri Teoriebi daedo, xolo
rogorc literaturuli mimdinareoba e.zolas SemoqmedebaSi
Camoyalibda. gansakuTrebiT didi roli iTamaSa e.zolas Semoqmedebam
naturalizmis Teatris SeqmnaSi. misi naSromi “naturalizmi TeatrSi”
evropuli Teatrs axali mimdinareobis Teoriul safuZvels
warmoadgenda. naturalizmis Teatrze didi gavlena iqonia e.zolas,
g.hauptmanis, a.strindbergis, h.ibsenis k.hamsunis da sxvaTa
Semoqmedebam.
naturalisturi Teatris ganviTarebisTvis gansakuTrebuli
mniSvneloba reJisorisa da Teoretikosis andre antuanis Semoqmedebas
hqonda. 1887 wels a.antuanma parizSi “Tavisufali Teatri” daaarsa.
antuanis Teatri mTlianad pasuxobda naturalisturi Teatris
esTetikas. reJisori moiTxovda scenaze realuri cxovrebis
“gaTamaSebas”, maqsimalur damajereblobas dramaturgisgan,
msaxiobisgan da scenografisgan. antuanis Teatralurma reformam didi
mniSvneloba iqonia samsaxiobo ostatobis ganviTarebazec. msaxiobi
scenaze iseve moqmedebda, rogorc cxovrebaSi misTvis Cveul yofiT
garemoSi. is zurgiT brundeboda mayurevlisgen da aparteze aRar
TamaSobda. TamaSis am principma “meoTxe kedlis” koncefcia warmoSva,
romelic mkveTrad gamijnavda mayurebelTa darbazs da scenas. es
uxilavi zRude, romelic scenis portaliT iyo Semofargluli,
scenaze Caketil droiT-sivrcobriv garemos qmnida. antuanis scenaze
dokumenturi da istoriuli sizustiT iyo warmodgenili adamianis
samyofeli. (magaliTad f.ikris piesis mixedviT dadgmul speqtakl
“yasabSi”, a.antuanma scenaze dakluli saqoneli Camokida.)
mogvianebiT a. antuanma uari Tqva mSral naturalizmze. ZiriTad
eqsperimentebs is ganaTebasa da Suqweraze akeTebda, riTac realuri
garemos atmosferos Seqmnas aRwevda. Teatraluri naturalizmisa da
a.antuanis skolis mimdevari qarTul TeatrSi g.jabadari iyo. man
daaarsa Teatraluri studia TbilisSi, sadac pirveli nabijebi
14
gadadges v.anjafariZem, a.vasaZem, u.CxeiZem. g.jabadarTan muSaobda
S.qiqoZec, romelic studiis mTavari mxatvari iyo.
mogvianebiT naturalizmi simbolizmma Secvala, romelSic scenuri
sivrce saganTa, ferTa da grZnobaTa simboloebiT daitvirTa.
simbolizmiT iyo gatacebuli k.marjaniSvili. man l.andreevis
simbolisturi piesis “adamianis cxovrebis” dadgmaSi, mTlianad uari
Tqva speqtaklis zedmiwevniT dekoraciul gaformebaze. dadgmis
mxatvroba mTlianad pirobiTi xasiaTis iyo. scena maudis momwvano-
monacrisfro drapirebiT iyo gaformebuli. reJisors miaCnda, rom
dekoraciis gluvi foni ufro mkafiod warmoaCenda msaxiobis Jests da
speqtaklis mizanscenur naxazs. aSkara iyo, rom k.marjaniSvili
speqtaklis mxatvrul mTlianobaSi simbolisturi piesis Sesatyvis
scenografiul gaformos Seqmnas cdilobda.
naturalizmma da simbolizmma didi gavlena iqonia XIX saukunis
meore naxevris evropuli da rusuli Teatris ganviTarebaze.
miuxedavad imisa, rom naturalizmi sinamdvilis zedmiwevniT da
detalur gadmocemasTan gaigivebuli iyo, xolo simbolizmi samyaros
iracionalur aRqmasTan, maT biZgi misces TeatrSi reformatoruli
moZraobis dasawyiss, romlis mTavari amocana scenis sivrcis axleburi
gaazreba da misi reorganizacia iyo.
reformam TeatrSi reJisuris ganviTareba da reJisoris profesiis
mniSvnelobis gazrda ganapiroba TeatrSi. yvelaze mniSvnelovani ki
iyo dramaturgiuli masalis axleburi, reJisoruli wakiTxva aRmoCnda,
ramac ganapiroba scenuri sivrcis reeorganizacia. aman dasabami daudo
TeatrSi reJisorisa da mxatvris mWidro SemoqmedebiT kavSirs.
sasceno sivrcis mxatvruli gadawyveta sul ufro rTul amocanas
warmoadgenda. “mTavari eqsperimentebi” Teatraluri sivrcis scenur
garemod gardasaxvisaTvis saxviT xelovnebaSi arsebuli sxvadasxva
dargebiTa da formebiT gaxda SesaZlebeli.
naturalizms TeatrSi daupirispirdnen Teatris reformatorebi:
Sveicarieli reJisori, mxatvari da Teoretikosi adolf apia,
ingliseli reJisori gordon kregi, germaneli maqs reinhardti da
georg fuqsi, ruseTSi ki vsevolod meierholdi da aleqsandre
Tairovi. a.apiasa da g.kregis eqsperimentebis mTavari arsi
15
dekoraciuli xelovnebis saSualebebiT scenaze ganzogadebuli,
pirobiTi, plastikuri garemos Seqmna iyo.
a.apiasTan scenuri samyaro samganzomilebiani plastikuri
dekoraciebiT iqmneboda. scena monumentur saTamaSo moednebad iyo
dayofili da msaxiobis ritmuli moZraobisTvis erTgvar podiums
warmoadgenda. reJisori cdilobda principulad aeridebina Tavi
detalizaciisTvis da scenaze gaformebaSi simbolur-ganzogadebul
garemos qmnida. AM am yvelafris saSualebiT axerxebda emociuri da
azrobrivi gamomsaxvelobisTvis mieRwia.
ingliseli reJisoris, msaxiobisa da mxatvris g.kregisaTvis didi
mniSvneloba hqonda msaxiobis fizikur SesaZleblobebs. mas miaCnda,
rom msaxiobis plastika da moZraoba scenografiis ganuyofeli
Semadgeneli nawili iyo. igi zogadad ewinaaRmdegeboda naturalizms,
rogorc msaxiobis TamaSSi, aseve dramaturgiaSi, ris gamoc sruliad
uaryofda avtoriseul remarkebs piesaSi. amitomac misi Teatraluri
eqsperimentebi remarkebis armqone u. Seqspiris piesebze ganaxorciela.
g.kregis speqtaklebis rTuli dekoraciuli wyoba msaxiobisgan
sagangebo fizikur momzadebas moiTxovda. g.kregis novatorulma
ideebma didi gavlena iqonia v.meierholdis Semoqmedebaze. mis mier
msaxiobebisTvis SemuSavebul “biomeqanikis kanonSi” rusuli Teatris
reformatori msaxiobisgan swored aseT srulyofilebas, sxeulis
flobas, xmisa da ostatobis universalurobas moiTxovda, romelic
mogvianebiT aucilebeli aRmoCnda Teatraluri konstruqtivizmis
mxatvruli principebisTvis. agreTve qarTuli Teatrisa da
scenografiis ganviTarebisTvis mniSvnelovani iyo g.kregisa da
k.marjaniSvilis Sexvedra 1911 wels moskovis samxatvro Teatris
scenaze. am yvelafers dawvrilebiT Temis momdevno TavebSi ganvixilav.
g.kregi scenur samyaros dramaturgiuli konfliqtis safuZvelze
agebda. igi adamianisadmi mtrulad ganwyobil, damTrgunvel garemos
warmoadgenda. scenis sivrceSi SekumSuli uzarmazari pilonebi,
koSkebi, kedlebi, bastionebi, romelic scenis portalis zeviT
grZeldeboda, mayurebels usasrulobis iluzias uqmnida. g.kregi
maqsimalurad zRudavda sivrces scenis masStabSi. aseTi
scenografiuli samyaro zustad esadageboda Seqspiris tragediebis
16
miseul wakiTxvas, sulis Sinagan Widils sikeTesa da borotebas Soris.
g.kregi did yuradRebas aqcevda speqtaklSi koloritsa da SuqCrdils,
magram Zunwad iyenebda fersa da ganaTebas, isic mxolod
mniSvnelovani aqcentebis gasakeTeblad. scenuri kostiumi
ganzogadebuli formis iyo, detalizaciis gareSe. kregi cdilobda
sasceno sivrcis plastika - SuqweriT gaemdidrebina. ganaTeba misTvis
saWiro iyo dekoraciebis faqturis gamosavlenad, igi dekoraciebis
Seqmnisas sxvadasxva masalas da faqturas (metali, qva, xe, jvalo)
iyenebda da ar scnobda araviTar imitacias.
g.kregis novatoruli ideebis mTavari miRweva iyo is, rom
reJisura, scenografia, msaxiobis TamaSi, aseve musika da qoreografia
speqtaklis mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi Tanabrad mniSvnelovania
a.apiam da g.kregma safuZveli Cauyares scenografiaSi scenis
plastikur-sivrcobrivi amocanebis wina mxareze wamowevas da maTi
saxviTi xelovnebis sxvadasxva formebiT gadaWras.
scenografiis ganviTarebisTvis mniSvnelovani iyo germaneli
reJisoris maqs reinhardtis moRvaweoba. igi axali Teatraluri formis
saZieblad klasikuri dramaturgiis safuZvelze Tamam eqsperimentebs
atarebda. m.reinhardti speqtaklebs sxvadasxva sivrceSi dgamda. 1919
wels berlinSi reinhardtis ZalisxmeviT didi dramatuli Teatri
aSenda. am Teatris arqiteqtura didi proskeniumiT, scena-kolofiT,
moZravi wriT, sagangebod doneebad dayofili scenis iatakiT, xels
uwyobda reinhardtis eqsperimentebis ganxorcielebas.
1907 wels miunxenSi arqiteqtorTa da mxatvarTa erTi jgufis
iniciativiT daarsda miunxenis samxatvro Teatri, romlisTvisac aSenda
sazafxulo Teatri (arqiteqtori m.litmani). maTi mizani iyo
moZvelebuli tradiciuli Teatraluri arqiteqturisa da scena-
kolofis axali sivrciT Secvla. darbazi amfiTeatris formis iyo,
xolo scena wagrZelebul araRrma sworkuTxeds warmoadgenda.
gaformebaSi dekoraciebi TiTqmis ar iyo. scena aRWurvili iyo
sagangebod SerCeuli ganaTebis sistemiT, romelic aqtiurad iyo
CarTuli speqtaklis mxatvrul gadawyvetaSi da scenis sivrcis
plastikis gamovlenas uwyobda xels. am Teatrs saTaveSi germaneli
reJisori, dramaturgi da Teoretikosi georg fuqsi edga. misi
17
naSromebi “momavlis scena” (1904 w.) da “Teatris revolucia” (1909 w.)
asaxavda g.fuqsis Teatris xedvas. mas miaCnda, rom Teatrs mxolod
daxvewili gemovnebis mqone mayureblisTvis gankuTvnili silamaze
unda eCvenebina. g.fuqsisTvis miuRebeli iyo xalxuri sawyisi
xelovnebaSi, magram cdilobda, aeRorZinebina TeatrSi “sadResaswaulo
warmodgenebi”. g.fuqsi uaryofda tradiciul persepqtivis kanonebiT
Seqmnil ferwerul dekoraciebsa da butaforiebs scenaze. g.fuqsi
TeatrSi mxatvars wamyvan figurad miiCnevda. mas evaleboda iseTi
scenuri sivrcis Seqmna, romelSic gamokveTili iqneboda msaxiobis
moqmedeba scenaze. g.fuqsis reJisorulma meTodma, gansakuTrebiT ki
sadResaswaulo sanaxaobrivi formebis dabrunebam TeatrSi didi
gavlena iqonia qarTveli reJisoris, al.axmetelis Semoqmedebaze. al.
axmeteli iswrafvoda, scenaze aeRorZinebina sanaxaobrivi Teatri,
romelic qarTuli xalxur TeatrSi ido da Tavisi funqcionalurobiT
gansazRvravda msaxiobis qmedobas scenaze.
XX saukunis pirvel naxevarSi scenografia Tanamedrove
avangardistuli da modernistuli mxatvruli mimdinareobebis Zlieri
gavleniT viTardeboda (eqspresionizmi, dadaizmi, kubizmi, futurizmi,
abstraqcionizmi, konstruqtivizmi). avangardistulma mimdinareobebma
mxatvar-scenografebs saSualeba misca, scenaze moqmedebis
mravalferovani, konkretuli Tu ganzogadebuli adgilebi da
sruliad axleburi konceftualuri samyaros modelebi SeeqmnaT.
amavdroulad, aRorZinda uZvelesi droidan arsebuli scenografiis
adreuli saTamaSo da personaJuli formebi, romlebic gaerTiandnen
erTian qmediT scenografiul sistemaSi da sruliad gansazRvres
scenografiis roli da mniSvneloba Tanamedrove TeatrSi.
ra gavlena moaxdina modernistulma mimdinareobebma XX saukunis
Teatrsa da scenografiaze?!
kubizmma speqtaklis gaformebaSi sruliad axali moqmedebis
adgilis ganzogadebuli saxe Seqmna. msgavsi midgoma scenuri
Semoqmedebis adreul etapze ritualur-sanaxaobriv warmodgenebSi
arsebobda da XX saukunis dasawyisSi gansakuTrebuli formiT
kubistur plastikaSi aRorZinda. kubizmi uaryofs optikuri realizmis
pirobiTobas, uaryofs naturas, rogorc mxatvruli Semoqmedebis
18
sagans, perspeqtivas da SuqCrdils, rogorc mxatvruli
gamomsaxvelobis xerxs. kubistebi sivrces sibrtyeebis monacvleobiT
gadmocemdnen. dekoraciuli gaformebisgan gansxvavebiT, romelic
dazguri mxatvrobis xerxiT Seqmnili dekoraciuli panoebiT
konkretul samyaros warmoadgenda scenaze, kubizzma plastikur da
arqiteqturul formaSi warmodgenili samyaros krebiTi modeli
daamkvidra. masSi koncentrirebuli iyo misTvis damaxasiaTebeli
stiluri formebi, Sesabamisi istorizmis elementebiT. amieridan
scenaze konkretuli saxli, peizaJi an interieri ki ar iyo
warmodgenili, aramed mTeli epoqis scenografiuli modeli iyo
Seqmnili.
kubizmma scenuri sivrcis plastikaSi scenis planSeti CarTo.
scenis iatakma plastikur-moculobiani datvirTva SeiZina. aman
SesaZlebeli gaxada dekoracia erTian, samganzomilebian, moculobian
formaSi gadawyveta.
futuristebi asparezze 1909 wels gamovidnen. maTi pirveli,
WeSmaritad revoluciuri amboxi italieli poetis filipo tomazo
marinetis “futurizmis manifesti” iyo. futurizmi uaryofda klasikur
kulturas da axali droisa da axali cxovrebis ideologias
qadagebda. futuristebma saxviT xelovnebaSi gamomsaxvelobiTi
xerxebi minimumamde daiyvanes. futurizmis poetika alogizmebiTa da
e.w. zaumebiT iyo gamoxatuli. xolo Teatri da scenuri sivrce
maTTvis formiseuli simboloebiT ganaxlebuli, vizualuri samyaros
mxatvruli sibrtye iyo. futuristebi Teatris ganaxlebas moqmedebis
gaaqtivebiT, masSi dekoraciuli, sagnobrivi, SuqweriTi da sxva
vizualuri gamomsaxveli saSualebebis qmediT dinamikasa da mudmivi
moZraobis gamosaxvaSi xedavdnen. “futurizmi, rogorc msoflSegrZneba
gamoisaxeba dinamikaSi da miCneulia urbanistul xelovnebad...” - werda
k.maleviCi. (5) gansakuTrebiT saintereso iyo italieli futuristebis
Teatraluri eqsperimentebi da scenografiuli novaciebi. yvelaze
mniSvnelovani, rac maT Seqmnes, mxatvris Teatri iyo. mxatvar-Semoqmeds
scenaze iseTi garemos Seqmna evaleboda, romelSic gaerTianebuli iyo
speqtaklis literaturul-dramaturgiuli da mxatvrul-plastikuri
erTiani formiseuli saxe. sityva, feri, forma, xma, moZraoba,
19
yvelaferi es speqtaklis mTliani mxatvruli saxis SeqmnisTvis iyo
aucilebeli.
1915 wels italielma futuristma mxatvarma da Teoretikosma e.
prampolinim “futuristuli scenografiis manifesti” gamoaqveyna.
masSi saubaria scenografiis axal futuristul modelze, romelSic
dekoraciebi arqiteqturul-SuqCrdilovan sivrciT konstruqciebs
warmoadgenda. ferweruloba ki, sxvadasxva feris ganaTebiT miiRweoda.
aRsaniSnavia agreTve j.balasa da f.deperos Teoriuli naSromi
“samyaros futuristuli rekostruqcia”. (1916 w.) maTi axali mxatvruli
msoflSegrZneba da plastikuri kompleqsebiT Seqmnili samyaros
rekonstruirebuli modeli unoversalur kategoriebs Seicavda. isini
gansxvavebuli masalisgan (metalis mavTulebi, badeebi, qaRaldi,
qsovilebi, sarkeebi, transparantebi, zambarebi, milebi da a.S.)
mzaddeboda. am sivrcobriv kompoziciebSi konstruqciis calkeuli
detalebi meqanikuri da eleqtromeqanikuri saSualebebiT moZraobda.
mTavari iyo dazgurobis daZleviT moZrav-qmediTi sivrcobrivi
obieqtebis Seqmna, romelic scenografiul elementebs warmoadgenda.
e.prampolinis azriT, plastikuri kompleqsebiT Seqmnili
scenografiuli obieqtebi sabolood Secvlida msaxiobs.
italieli futuristebis Teatralurma eqsperimentebma didi
gavlena iqonia XX saukunis Teatrisa da scenografiis ganviTarebaze.
sxvadasxva qveyanaSi futurizmi sxvadasxva saxiTa da formiT
warmoCinda. am mxriv aRsaniSnavia scenografiuli kubofuturizmi,
romelsac bevri uSualod rusul movlenad miiCnevs. futuristul da
kubofuturistul ideebs rusul TeatrSi a.Tairovis “kameruli
Teatris” scenaze eqsperimentebis saxiT iseTi mxatvar-novatorebi
axorcielebdnen, rogorebic iyvnen a.lentulovi, a.vensini, g.iakulovi,
a.eqsteri da sxvebi. kubofuturizmis qmediTi xasiaTi gansakuTrebiT
sainteresod scenografiaSi gamovlinda. es sruliad axleburi
plastikur-sivrcobrivi xelovneba, romelic mraval stilTa nazavs
warmoadgenda kubistebis mier SemuSavebul scenografiul modelebs
qmediT funqcionalurobas hmatebda.
avangarduli azrovnebis Camoyalibeba masSi arsebuli plastikuri
elementebiT pirdapir kavSirSi iyo nagebi formis aqtualobasTan da am
20
sityvis iseT sinonimebTan, rogoricaa struqtura da konstruqcia.
konstruqciisa da konstruirebis cneba, romlebic konstruqtivizms
daedo safuZvlad, avangarduli azrovnebis kategoriad Camoyalibda.
konstruqtivizmi aris konstruqciis, rogorc obieqtis, sagnis,
formisa da struqturis mizanSewonili organizeba. konstruqtivizmis
gamomsaxveli mxatruli formebi jer dazgur mxatvrobaSi warmoiSva.
konstruqtivizmi epoqis stilad qceuli teqnikuri da teqnologiuri
siaxleebiT axal mxatvrul formebs amkvidrebda, romlis elementebi
funqcionaluri aucileblobiT ganisazRvreboda. iseve rogorc yvela
stili, konstruqtivizmi rTul mravalkomponentian mxatvrul sistemas
warmoadgenda. mas mravalferovani gamomsaxveli xerxebi gaaCnda.
axal stils axasiaTebda formaTa mkveTri gamartiveba, unificirebac
ki, da moklebuli iyo yovelgvar dekoratiulobas.
gansakuTrebiT saintereso saxe konstruqtivizmma Teatralur
mxatvrobaSi miiRo. igi gaxda wamyvani 1920-1930-iani wlebis
scenografiaSi. swored konstruqtivizmma Semoitana TeatrSi
funqcionalizmi, rac niSnavda Teatris mxatvrisTvis iseTi dekoraciis
Seqmnis aucileblobas, romelic funqcionalurad iqneboda CarTuli
speqtaklis moqmedebaSi. konstruqtivizmma daakavSira scenografia
scenur moqmedebasTan scenografiis calkeuli elementebis moqmedebaSi
CarTviT. mxatvris mTavari amocana iyo qmediTi saSualebebiT
gaformeba daemorCilebina speqtaklis dramaturgiuli kvanZis
gaxsnisTvis. amrigad, konstruqtivistuli funqcionaluroba yvelaze
mizanSewonili da aucilebeli aRmoCnda speqtaklis mxatvruli saxis
gadawyvetaSi da is qmediT scenografias daedo safuZvlad. am
mimdinareobam scenografiaSi mTeli rigi konkretuli siaxleebi
Semoitana. konstruqtivizmma sasceno sivrce dekoraciisagan
gaaTavisufla da misi gaformebis sruliad axali xerxebi Semoitana.
axali ideis Tanaxmad, sasceno sivrceSi mocemuli iyo neitraluri
“garemo”, romelSic mxatvars unda Seeqmna axali konstruqcia, an
ganelagebina sagnebi maTi funqcionaluri saWiroebis mixedviT.
TiToeuli aseTi moqmedeba mxatvris mxridan scenaze axali samyaros
Seqmnis tolfasi iyo. mxatvars scenaze unda Seeqmna iseTi sagnobriv-
plastikuri da saxviT-sivrcobrivi garemo, romelSic SesaZlebeli
21
iqneboda ama Tu im piesis moqmedi gmirebiT “dasaxleba”.
konstruqtivistuli dekoraciuli sivrce ganzogadebuli saxisa iyo.
scenaze Seqmnili konstruqciebi speqtaklis saTamaSo stiqiaSi
erTveboda da moZraobis, msaxiobis moqmedebis, dekoraciis
plastikuri elementebis meSveobiT Tavad modioda moqmedebaSi.
Teatraluri konstruqtivizmi xels uwyobda msaxiobis emociur-
fsiqologiuri aparatis gaaqtiurebas da igi iqca im mxatvrul
formad, romelSic samyaros axali xedvis materializacia iyo
SesaZlebeli. konstruqtivizmis dekoraciebi arqiteqturuli xerxiT
agebul samyaros dekoraciul models warmoadgenda. kostruqtivizmma
scenografiaSi sxvadasxva saxviTi forma gaaerTiana.
TaviseburebebiT gamoirCeoda konstruqtivizmi rusul TeatrSi.
1922 wels v.meierholdma mxatvar l.popovasTan erTad dadga speqtakli
“didsulovani rqosani”. es speqtakli gaxda novacia Tvisobrivad axal
Teatralur esTetikasa da scenografiaSi. speqtaklis dekoracia xels
uwyobda, warmodgenis Sida ritmsa da dekoraciis plastikuri
formebis gamovlenas. speqtaklSi moxda msaxiobTa plastikis Serwyma
dekoraciis plastikur formebTan. v.meierholdis scenografiuli
reformebi 1920 wels daiwyo. reJisorma mTlianad mospo yvela
ferweruli dekoracia. scena aguris kedlamde gaaSiSvla, riTic
uformo da pirobiTi mocemuloba Seqmna. masSi konstruqciuli
xerxebiT axali Teatraluri esTetikis “mSenebloba” daiwyo.
v.meierholdisa da l.popovas mier SemuSavebuli scenografiuli
konstruqtivizmi mTlianad daemorCila Teatris qmediT stiqias. maT
gamoiyenes scenografiaSi saukuneebis ganmavlobaSidagrovili
teqnikuri Tu mxatvruli xerxebi da erTian plastikur formaSi
warmoadgines scenaze.
XIX saukunis dasasrulsa da XX saukunis dasawyisSi ruseTis
Teatralur cxovrebaSi gaCnda profesiuli daostatebis cneba. Seiqmna
moskovis samxatvro Teatri... msoflio Teatrs gauCnda iseTi
Teoretikosi, rogoric k.stanislavski iyo. reJisura daibada, rogorc
Teatraluri xelovnebis erT-erTi ZiriTadi da warmmarTveli profesia.
ruseTSi miRebuli ganaTlebiT asparezze gamoCndnen pirveli
qarTveli profesionali reJisorebi: aleqsandre wuwunava, valerian
22
SalikaSvili, mixeil qoreli, akaki faRava... am ukanasknelis
iniciativiT dramatuli studiac daarsda, romelmac dasabami misca
qarTuli Teatraluri skolis Camoyalibebas. amave periodSi
saqarTveloSi gaixsna perinis sabaleto studia, agreTve giorgi
jabadaris Teatraluri studia, romelSic ufro metad frangul
Teatralur esTetikas aswavlidnen.
XX saukunis 10-ian wlebSi, iseve rogorc qarTuli xelovnebis
sxva dargebSi, TeatrSic daiwyo ganaxleba da Zveli tradiciebis
aRorZineba. metwilad es ganapiroba saqarTveloSi profesionali
reJisorebis moRvaweobam, romelTac ganaTleba ruseTsa da evropaSi
hqondaT miRebuli. al. axmeteli peterburgis universitetis iuridiul
fakultetze swavlis drosac ki umetesad TeatriT iyo gatacebuli. is
agreTve CarTuli iyo rusul TeatrSi mimdinare uaRresad saintereso
movlenebSi. al.axmetelma SeZlo gacnoboda evropuli Teatris
reformatorebis reinhardtis, fuqsis, kregisa da rusi Teatraluri
moRvaweebis k.stanislavskis, v.nemiroviC-danCenkos, v.meierholdis
Semoqmedebas, romlebmac mniSvnelovani gavlena moaxdines momavali
reJisoris SemoqmedebiTi meTodis Camoyalibebaze. aqve unda aRiniSnos,
rom al.axmeteli Tvalyurs adevnebda amave periodSi ruseTSi moRvawe
k.marjaniSvilis Semoqmedebas. 1910 wels al.axmetelma pirvelad,
rogorc reJisorma, dadga sumbaTaSvil-iuJinis “Ralati”. cnobilia,
rom am dadgmisTvis sagangebod Seikera kostiumebi da Seiqmna
dekoraciebi. es ki imaze metyvelebs, rom al.axmetels zustad hqonda
gaazrebuli, rom misi reJisuris gamovlenisa da warmodgenis
mxatvruli mTlianobis misaRwevad speqtaklis mxatvrul gaformebaSi
yvela saxviTi da gamomsaxvelobiTi detali mniSvnelovani iyo. al.
axmeteli Tavisi pirvelive nabijebidan reJisuraSi iswrafvoda raRac
axlis Seqmnisken, rac mis novatorobaze miuTiTebs. mas ar
akmayofilebda is, rac ukve arsebobda da damkvidrebuli iyo qarTul
TeatrSi. reJisori gulisyuriT adevnebda Tvals qarTul TeatrSi
mimdinare procesebs. 1919 wels al.axmetelma dadga d.arayiSvilis
opera “Tqmuleba SoTa rusTavelze”, romelSic gamoikveTa axalgazrda
reJisoris gansxvavebuli xedva, romelic speqtaklis sivrciT-
plastikur agebaSi, kerZod ki, gansxvavebul mizanscenobriv naxazSi
23
gamovlinda, ramac saopero speqtaklebis dadgmis damkvidrebuli
tradiciuli Teatraluri forma daarRvia. speqtaklis mxatvrul
gaformebaSic iyo mniSvnelovani siaxle, rac gundis kostiumebis
qarTuli samosiT CanacvlebaSi gamoixata. amiT al.axmetelma xazi
gausva imas, rom speqtaklis TiToeuli komponenti (gundis
momRerlebis CaTvliT) mTliani speqtaklis mxatvruli kompoziciis
Semadgeneli nawilia.
Semdegi weli al.axmetelis SemoqmedebaSi aRiniSna s.SanSiaSvilis
piesa “berdo zmanias” dadgmiT. es iyo reJisoris pirveli warmodgena
qarTul dramaSi (dRevandeli SoTa rusTavelis saxelobis Teatri).
speqtaklis mxatvari v.sidamon-erisTavi iyo. es simbolisturi piesa,
romelic avtorma pirveli msoflio omis wlebSi Seqmna, Tavisi
mxatvruli metaforebisa da rTuli simboloebis eniT, al.axmetelma
sruliad axlebur saxviT-plastikur formaSi gadawyvita. 1920 wels,
rodesac qarTul xelovnebaSi didi iyo interesi saqarTvelos
gmiruli warsulisadmi, al.axmeteli, rogorc Rrmad erovnuli
suliskveTebis xelovani, zneobrivi gmiris saxes eZebda. xolo misi
brZola sikeTisaTvis Tanamedrove sazogadoebas warsulis gmirul
romantizms gaaxsenebda. yovelive aman ganapiroba is, rom speqtaklSi
mTliani mxatvruli saxe monumentur stilSi yofiliyo gadawyvetili.
axmetelma speqtaklis masobrivi scenebi aago, es ar iyo ubralod
statistTa jgufi, romelic mTavari gmirebis anturaJs warmoadgenda.
reJisori Seecada, speqtaklis dinamika statistTa, rogorc plastikur
masaTa moZraoba, speqtaklis saerTo ideuri tempo-ritmisTvis
daemorCilebina. axmetelis reJisoruli mignebebi “berdo zmaniaSi”
momavali didi reJisoris mxatvrul meTodSi aisaxa. speqtaklis
scenografia amaSi mniSvnelovan rols asrulebda. al.axmetelma
mTlianad moSala rampa da scena parterTan gaaerTiana. ganaTebis
nakadi scenaze zevidan eSveboda, rac dekoracias met siRrmesa da
sivrcobriobas aniWebda. S.afxaiZe Tavis werilSi “sandro axmeteli”
werda, rom “berdo zmania” iyo “... sruliad axali sityva Cvens
saTeatro xelovnebaSi. scena pirvelad amRerda musikiT, artistma
pirvelad igrZno Tavisi sxeuli, rogorc SemoqmedebiTi masala. am
speqtaklSi axmetelma pirvelad Seamzada niadagi sinTezuri Teatris
24
SeqmnisTvis. igi gamoCnda rogorc monumenturi Teatris ansamblis da
araindividualuri Teatris vizioneri”. (6) am SemTxvevaSi is
sinTezuroba, romelzec S.afxaiZe saubrobda, niSnavda reJisoris
speqtaklisadmi, rogorc mTliani mxatvruli nawarmoebisadmi midgomas,
rac Tanamedrove TeatrSi dargis meTodologias moicavs. “berdo
zmaniaTi” ar dawyebula qarTuli Teatris axali istoria, magram masSi
gamoikveTa axmeteli-reJisoris SemoqmedebiTi meTodisaTvis
damaxasiaTebeli saxieri da azrobrivi elementebi, rasac didad
Seuwyo xeli v.sidamon-erisTavis speqtaklis mxatvrulma gaformebam,
magram is maRali Sefaseba, romelic “berdo zmaniam”
Tanamedroveebisgan miiRo, ar niSnavda imas, rom igi reJisorulad da
mxatvrulad sanimuSo speqtakli iyo. masSi upirvelesad gamovlinda
axali Teatraluri esTetikis niSnebi, romelic damkvidrda qarTul
TeatrSi k.marjaniSvilis Camosvlis Semdeg. al.axmetelis moRvaweobis
wlebi k.marjaniSvilTan Sexvedramde axali novatoruli xelovnebis
niSnebiT iyo gamdidrebuli. magram maTi mxatvrul sistemaSi
mosayvanad saWiro iyo warsuli tradiciebisa da axali Teatraluri
enis erToblivi gaazreba. al.axmetelisTvis klasikurSi da
sayovelTaoSi erovnulis Zieba SemoqmedebiTi kredo iyo.
al.axmetelis Semoqmedebis Camoyalibebaze gavlena iqonies pirvelma
qarTvelma profesionalma reJisorebma, romlebic saqarTveloSi 1910-an
wlebSi moRvaweobdnen. maT SemoqmedebaSi gamoikveTa “reJisuris
warmoCineba da misi brZola Teatraluri azrovnebis axali formebis
damkvidrebisaTvis”. (7) magram namdvili profesiuli revolucia mTel
qarTul TeatrSi k.marjaniSvilma moaxdina.
1922 wels k.marjaniSvili saqarTveloSi dabrunda. SoTa
rusTavelis saxelobis TeatrSi am droisaTvis moRvaweobdnen:
reJisorebi m.qoreli, a.faRava, a.wuwunava, k.andronikaSvili da
aleqsandre axmeteli. rac Seexeba dekoraciul xelovnebas, iSviaTi
gamonaklisis garda, scenografia dabal mxatvrul doneze idga. 1910-
1911 wlebis sezonisaTvis moskovidan moiwvies reJisori v.SalikaSvili.
man TeatrSi speqtaklis gasaformeblad iakob nikolaZe moiwvia. marto
es faqti cxadyofs, rom Teatris moTxovnebi gamomsaxvelobiTi
problemebis gadawyvetaSi gaizarda da mxatvar-Semsruleblebis mier
25
Seqmnili trafaretuli ferweruli ukana panoebi Tu fardebi Teatrs
aRar akmayofilebda.
1912 wels, v.aleqsi-mesxiSvilma k.marjaniSvils saqarTveloSi
dabruneba sTxova. Kk.marjaniSvilma garkveuli pirobebi wamoayena. erT-
erTi TeatrSi profesionali mxatvris mowveva iyo. maSin
k.marjaniSvils saTanado pirobebi ver Seuqmnes da misi dabruneba
saqarTveloSi aTi wliT gadaido. Migi bevrs da nayofierad
moRvaweobda moskovsa da sankt-peterburgSi, ruseTis provinciebSi,
ukrainis qalaqebSi xarkovSi, kievsa da odesaSi, agreTve
latviaSic.Ddidma reJisorma ruseTSi rTuli SemoqmedebiTi gza gaiara.
XX saukunis dasawyisSi rusuli Teatri mowinave iyo mTel
evropaSi. aq mravali axali Teatri, Teatraluri studia Tu
laboratoria arsebobda: “Zveli Teatri”, “axali Teatri”, “axali
dramis amxanagoba”, “Teatri-studia”, v.meierholdis “laboratoria”,
a.Tairovis “kameruli Teatri”- yvela es SemoqmedebiTi gaerTianeba
axali mxatvruli xerxebis SemuSavebiT da novatoruli ideebiT axal
Teatralur esTetikas qmnida. swored am periodSi mouwia
k.marjaniSvils k.stanislavskisTan, v.meierholdTan, a.TairovTan,
e.vaxtangovTan, g.kregTan da sxvebTan moRvaweoba. k.marjaniSvilma
reJisuraSi gaiara gza Teatraluri naturalizmidan Teatralur
konstruqtivizmamde. rogorc reJisori k.marjaniSvili dasavluri,
klasikuri, evropuli da rusuli Teatris esTetikaze Camoyalibda.
man mniSvnelovani kvali datova rusuli Teatris ganviTarebaSic. 1910-
1911 wlebSi Kk.marjaniSvili v.nemiroviC-danCenkos miwveviT moskovis
samxatvro TeatrSi moRvaweobda, sadac metad nayofieri ori weli
dahyo. gansakuTrebiT aRsaniSnavia misi Sexvedra inglisel reJisorTan,
msaxiobTan, Teatris reformatorTan, TeoretikosTan da scenografTan
gordon kregTan. igi 1910-1911 ww. sezonSi moskovis samxatvro TeatrSi
u.Seqspiris “hamletis” dasadgmelad miiwvia k.stanislavskim. am
speqtaklze k.marjaniSvili meore reJisorad muSaobda. g.kregTan
Sexvedram didi gavlena iqonia k.marjaniSvilis reJisuris
ganviTarebaze da misi mxatvruli meTodis Camoyalibebaze, romelSic
scenografias yovelTvis gansakuTrebuli mxatvruli da
funqcionaluri mniSvneloba eniWeboda. scenografias k.marjaniSvili
26
sakuTari reJisoruli xedvis gamosavlenad da speqtaklis mTliani
mxatvruli saxis SeqmnisTvis aucilebel pirobad miiCnevda. reJisori
speqtaklis dekoraciul da sagnobriv sivrceSi gamosaxvisTvis
gansxvavebuli da mravalferovani mxatvruli xerxebis SemuSavebas
iTxovda scenografisgan. mas gansakuTrebuli SemoqmedebiTi
urTierTobebi hqonda mxatvrebTan. is dainteresebuli iyo, rom
mxatvrebs maqsimalurad metyveli da mravalferovani saxviTi garemo
SeeqmnaT scenaze. Teatraluri naturalizmi, ufro sworad scenuri
realizmi, romelic axasiaTebda k.marjaniSvilis adreul periods,
male simbolizmma Secvala. am periodis speqtaklebis scenografia
aRar iyo tradiciuli gadawyvetis, xolo alternatiuli formebis
Zieba reJisoris novatorobasa da axali Teatraluri esTetikis Ziebaze
miuTiTebda. scenuri sivrcis gadawyvetaSi k.marjaniSvili ukidures
pirobiTobasac ar erideboda. mas miaCnda, rom speqtaklis mTlianoba
dadgmis mxatvruli, musikaluri da saxviT-plastikuri formiT
miiRweoda. 1910-ian wlebSi k.marjaniSvili sakuTari SemoqmedebiT
sinTezuri Teatraluri xelovnebisken da sanaxaobrivi warmodgenebis
Seqmnisken iswrafvoda.
1913 wels marjaniSvilma (antreprenior v.suxodolskisTan erTad)
Seqmna “Tavisufali Teatri”, romelic marjaniSviliseuli sinTezuri
Teatris ideis novatoruli da meTodologiurad Zalze saintereso
eqsperimenti iyo. masSi moRvaweobdnen im dros ruseTSi
saxelganTqmuli msaxiobebi da Teatraluri mxatvrebi k.somovi,
a.arapovi, a.golovini, v.simovi. am ukanasknelTan k.marjaniSvilma
k.hamsunis “cxovrebis klanWebSi” dadga, romelSic moqmedebis adgilis
pirobiToba da Suqweris xerxiT Sesrulebuli scenis plastikuri
modelireba mTlianad reJisoruli koncefciiT iyo ganpirobebuli.
k.marjaniSvilma “Tavisufal TeatrSi” dadga f.ofenbaxis “mSvenieri
elena”. speqtaklis gaformeba kvlav v.simovs daavala. mxatvarma
operetis moqmedeba istoriulad sxvadasxva epoqebSi gadaitana: Zveli
saberZneTi, ludoviko XIV-es safrangeTi, da Tanamedrove qalaqis
bazris moedani, romelTa gamosaxva scenaze formaTa da stilTa
simravles moiTxovda, zustad iyo misadagebuli nawarmoebis mTavar
27
ideas da srulad pasuxobda sinTezuri Teatris moTxovnebs, romelic
operetis mravalsaxovnebiT iyo ganpirobebuli.
“Tavisufalma Teatrma” sul erTi weli iarseba. aq daiwyo
moRvaweoba rusuli Teatris erT-erTma reformatorma a.Tairovma.
Teatris daxurvis Semdeg k.marjaniSvili rostovSi muSaobda, 1916-17
ww. ki petrogradSi Teatr “bufs” xelmZRvanelobda.
1919 wels k.marjaniSvilma kievis TeatrSi lope de vegas “cxvris
wyaro” dadga. scenografia i.rabinoviCs ekuTvnoda.Aam speqtaklSi
gamovlinda reJisoris mxatvruli koncefcia, romelSic klasikuri
nawarmoebi kargad iyo misadagebuli imdroindel heroikul-
revoluciur paToss da naTeli idealebisTvis brZolis suliskveTebas.
am dadgmiT pirvelad gamovlinda mkafiod k.marjaniSvilis reJisoruli
meTodi, romelic dramaturgiuli masalis Tavisufal interpretaciaSi
da gansakuTrebul reJisorul wakiTxvaSi gamoCnda, risTvisac
sagangebod SeirCa klasikuri nawarmoebi.
1920 wels k.marjaniSvili saTaveSi Caudga axladdaarsebul
komikuri operis Teatrs. igi Cafiqrebuli iyo, rogorc musikalur-
eqsperimentuli Teatri, romelSic daidgmeboda komikuri operebi,
operetac da dramatuli speqtaklebic. Teatri gaixsna g.donicetis
operiT “don paskuale”. Q1921 wels Teatri daixura. xolo 1922 wels
k.marjaniSvili saqarTveloSi dabrunda.
saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damkvidrebis Semdeg
qarTuli xelovnebis ganviTarebaSi sruliad axali etapi daiwyo.
Teatri bolSevikuri ideologiiisaTvis propagandis mZlavri
saSualeba gaxda. Teatrs xalxis masebSi ideur-politikuri done unda
aemaRlebina. Teatralur-dekoraciul xelovnebaSi axali
gamomsaxvelobiTi enis Ziebisa da axali Teatraluri esTetikis
CamoyalibebisaTvis novatoruli ideebiT savse SemoqmedebiTi procesi
mimdinareobda. iyo mcdeloba erTiani mxatvruli centris Seqmnisa,
romelmac cota xans “dekorisis” saxelwodebiT iarseba. mis
funqciebSi Sedioda yvela mxatvris gaerTianeba speqtaklebis
koleqtiuri gaformebisaTvis. maT erTdroulad unda emuSavaT
sxvadasxva speqtaklze da aseve erTad unda SeesrulebinaT yvela
28
dadgmis gaformeba saqarTvelos sxvadasxva TeatrSi. amiT Cans, rom
speqtaklebis mxatvrul gaformebas meorexarisxovani mniSvneloba
hqonda da igi mSrali “ilustraciis” funqciiT Semoifargleboda.
XX saukunis 20-ani wlebisTvis scenografiam mTel msoflioSi
ganviTarebis maRalmxatvrul dones miaRwia. namdvili gardatexa
qarTul TeatrSi k.marjaniSvilis dabrunebis Semdeg daiwyo. am
droisTvis SoTa rusTavelis saxelobis TeatrSi (qarTuli drama)
mTavar mxatvrad cnobili xelovani valerian sidamon-erisTavi
muSaobda.
saqarTveloSi dabrunebisTanave k.marjaniSvilma dadga metcelis
“cvalebadi Suqi”, Cinuri piesa “yviTeli kofTa” da o.uaildis
“salomea”. am speqtaklis gasaformeblad reJisorma axalgazrda
mxatvari i.gamrekeli miiwvia mas Semdeg, rac gamofenaze mxatvris mier
o.uaildis am nawarmoebis mixedviT Seqmnili ramdenime ferweruli
ilustracia naxa.
qarTuli profesiuli scenografiis Camoyalibebisa da
ganviTarebisTvis mniSvnelovani da novatoruli aRmoCnda
k.marjaniSvilis mier TeatrSi qarTvel mxatvarTa miwveva, romlebmac
samomavlod gansazRvres qarTuli Teatraluri mxatvrobis saxe. es
mxatvrebi iyvnen: i.gamrekeli, d.kakabaZe, e.axvlediani, i.Sarlemani,
l.gudiaSvili, e.lansere, k.zdaneviCi, mogvianebiT p.ocxeli da sxvebi.
maT Tavisi uSreti fantaziiT, stilTa da formaTa mravalferovnebiT,
individualuri mxatvruli xelweriT gansazRvres qarTuli
Teatraluri mxatvrobis saxe. i.gamrekelma Tavisi Semoqmedeba
mTlianad Teatrs daukavSira. piesebi, romelic am periodSi qarTul
scenaze idgmeboda, Tematuri mravalferovnebiT gamoirCeoda.
Sesabamisad maTi gaformebis xerxebic mxatvrul mravalferovnebas
moiTxovda. 1920-iani wlebis scenografia mravali stilisturi da
mxatvruli formiT ganisazvreboda. kubisturi, kubo-futuristuli,
geometriul abstragirebamde dayvanili dekoraciuli formebi, maTTan
erTad realisturi elementebiTa da yofiTi naturalizmiT Seqmnili
dekoraciuli detalebi Tanaarsebobdnen scenur sivrceSi.
qarTul Teatralur-dekoraciul xelovnebaSi axali epoqis
dasawyisad k.marjaniSvilis mier lope de vegas “cxvris wyaros”
29
dadgma iTvleba. speqtakli 1922 wels ganxorcielda rusTavelis
Teatris scenaze. speqtaklis mxatvruli gaformeba valerian sidamon-
erisTavs ekuTvnoda, romelic am droisTvis rusTavelis Teatris
mTavari mxatvari iyo.
naxevarwriuli formis koSkebi, romelic masStaburad gazrdil
gluv cilindrebs warmoadgenda, sqematurad moniSnuli karisa da
sarkmlis RiobebiT scenis marjvena mxridan diagonalurad iWreboda
centrisken, amiT sivrcis moculobiani siRrmiseuli forma ikveTeboda.
kar-sarkmlebis moxazuloba mavritanuli stilis elementebiT
moqmedebis adgilis miniSnebas qmnida. dekoraciis konstruqcia
saSualebas iZleoba mTavari danadgaris Secvlis gareSe, scenis
siRrmeSi suraTebis mixedviT Secvliliyo dekoracia. gaformebis
koloriti mkveTri yviTlisa da lurji feris kontrastze iyo
agebuli, rasac amZafrebda speqtaklis Suqwera, romelic moqmedebisas
mizanscenobriv naxazSi azrobrivi aqcentebis gamovlenas uwyobda
xels. “cxvris wyarosTvis” Seqmnili v.sidamon-erisTavis dekoraciebi
gansazRvravda speqtaklis saerTo mxatvrul-plastikur formas da
piesis ideis gamovlenas emsaxureboda.
saqarTveloSi ganxorcielebuli pirvelive dadgmebidan
gamovlinda k.marjaniSvilis Teatraluri meTodi, rac dramaturgiuli
masalis reJisorul wakiTxvaSi, speqtaklis gansakuTrebul mxatvrul-
sivrcobriv gadawyvetasa da dadgmis mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi
gamoixateboda.
1922-24 wlebSi dadgmuli speqtaklebis scenografiaSi gamovlinda
qarTul dazgur mxatvrobaSi arsebuli modernistuli da avangarduli
xelovnebis formebi. qarTul scenaze zedized Cndeboda kubo-
futuristul, konstruqtivistul, aRmosavlur da qarTul erovnul
formebSi gadawyvetili speqtaklis dekoraciul-mxatvruli gaformeba.
daiwyo qarTuli scenografiis Camoyalibebis procesi. magram
scenografebis winaSe arsebuli rTuli mxatvrul-sivrcobrivi
amocanebis gadaWrisas ar Canda erTiani mxatvruli midgoma. scenaze
moculobiani plastikuri dekoraciis SeqmniT, scenis gaformebaSi
pirobiTi sagnebis CarTviT, scenuri sivrcis scenur garemod
gardaqmniT, formis naSenobiT, scenis iatakis horizontalis rRveviT,
30
scenografiuli saSualebebiT moqmedebis dinamikis gazrdiT, formaTa
ganzogadebiTa da pirobiTobiT speqtaklis gaformeba qmediTi
scenografiis principebisken iswrafvoda. mTavar amocanad
scenografebis winaSe dadga ara piesis Sinaarsis, aramed speqtaklis
moqmedebis gaformeba.
qarTuli Teatralur-dekoraciuli xelovnebis Camoyalibeba
Teatraluri konstruqtivizmis pirobebSi xdeboda. konstruqtivizmis
funqcionalizmma scenografiaSi qmediTi formebi wamowia wina
mxares. qmediTi scenografiis pirobebSi gaformebis TiToeuli
elementi Sinaarsis Sesabamis formas iRebda, ris gamoc xSiri iyo
mxatvrul stilTa da formaTa aRreva. qmediTi scenografia aerTianebs
gaformebis saTamaSo da personaJul funqciebs moqmedebis adgilis
pirobiTobiT. berikaobisa da yeenobis mxatvruli gaformebis
personaJuli, saTamaSo da qmediTi funqciebi Tanamedrove
scenografiis moTxovnebs pasuxobda. arsebul safuZvelze
scenografiis qmediTi principebis danergva qarTul scenaze, Zveli
tradiciebisa da axali novatoruli ideebis SerwymiT myar safuZvels
uqmnida saxviTi xelovnebis axali dargis ganviTarebas.
saetapo mniSvneloba hqonda k.marjaniSvilis mier 1925 wels
ganxorcielebuli “hamletis” dadgmas. mxatvari i.gamrekeli iyo.
u.Seqspiris am piesis scenografiul gadawyvetaSi gamovlinda
qarTuli scenografiis ZiriTadi mxatvruli principebi da swrafva
konstruqtivizmisken. am speqtakls dawvrilebiT momdevno TavebSi
mimovixilav.
1926 wels SoTa rusTavelis saxelobis Teatrs saTaveSi
al.axmeteli Caudga. misi swrafva qarTul scenaze erovnuli formebis
damkvidrebisken, romlis heroikul-romantikuli suliskveTeba
revoluciuri epoqis saerTo tendenciebs Seesatyviseboda, Teatralur
mxatvrobaSi qmediT-gamomsaxvelobiTi principebi konstruqtivizmis
funqcionalizmSi, formaTa ganzogadebasa da nagebi dekoraciebis
sistemaSi gamovlinda. am principebiT iyo Seqmnili i.gamrekelis
speqtaklebi: “zagmuki”, “rRveva”, “anzori”, “lamara”, TeTnuldi”,
“yaCaRebi”... aRniSnuli speqtaklebis mxatvrul-stilisturi analizi
Temis momdevno TavSia warmodgenili.
31
1920-30-iani wlebis qarTuli Teatralur-dekoraciuli xelovneba
uSreti fantaziiT, stilTa da formaTa mravalferovnebiTa da
individualuri mxatvruli xelweriT gamoirCeva. aseTi iyo p.ocxelis
Semoqmedeba, misi stilisTvis damaxasiaTebeli swrafviT
monumentalizmisken, formaTa ganzogadebiT, scenografiuli garemos
pirobiTi minimalisturi formebiT mkveTri eqspresiidan dekoraciul
formaTa groteskul hiperbolizaciamde. “uriel akostas” (k.guckovi,
k.marjaniSvili. mxatvari p.ocxeli, 1929 w.) gaformebaSi calkeuli
moculobiani dekoraciebi, stilizebuli savarZeli-navi, kibe, pandusi,
ukana dekoraciis ganyenebuli foni dekoraciebis skulpturulobas
amZafrebda. gansakuTrebuli mniSvneloba p.ocxelis scenografiaSi
kostiums eniWeboda. misi saxviT-plastikuri gadawyveta scenografiis
mTliani mxatvruli stilidan gamomdinare iyo da speqtaklis
sivrcobriv gadawyvetaSi plastikur maxvils warmoadgenda. speqtaklis
mizanscenebSi msaxiobTa jgufebi plastikur kompoziciebs qmnidnen da
speqtaklis statikur dekoraciebTan dapirispirebiT dadgmis
sivrcobriv dinamizms amZafrebdnen. aseTive mxatvrul-funqcionaluri
niSnebiT iyo Seqmnili dekoraciebi speqtaklebisTvis “beatriCe CenCi”,
“mSenebeli solnesi”, “yaCaRebi”, “otelo”, “aprakune WimWimeli” da sxva.
1935-37 ww. Seqmnil eskizebSi TandaTanobiT gamoikveTa ferweruli
maneris gaZliereba, naxatis realisturi gadawyvetisken da
istorizmisken swrafva, formaTa detalizacia, rac zogadad, am
periodis mxatvrobisTvis iyo damaxasiaTebeli.
saerTo mxatvruli mravalferovnebidan gamoirCeva d.kakabaZis
scenografia speqtaklisTvis “hopla, Cven vcocxlobT!” (reJisori
k.marjaniSvili, 1928 w). mxatvarma dekoracia or da samsarTuliani
interieris “kolofebisgan” aago. amgvari dekoracia saSualebas
aZlevda reJisors, sxvadasxva adgilas erTdroulad gaeSala
mizanscenebi. es erTgvari simultanuri gaformebis modifikacia iyo.
sarkeebis gamoyenebiT da ganaTebiT ucvleli dekoraciuli danadgaris
pirobebSi mxatvari martivad cvlida moqmedebis adgils. dekoraciebi
sufTa da martiv geometriul formebamde iyo dayvanili. es xels
uwyobda mayurebels, mTeli yuradReba moqmedebasa da msaxiobTa
TamaSze gadaetana.
32
gadawyvetis TvalsazrisiT sainteresoa d.kakabaZis scenografia
speqtaklisTvis “ninoSvilis guria” (S.dadiani. reJisori d.anTaZe, 1934
w.) am speqtaklSi mxatvarma Seqmna sezaniseuli plastikuri samyaros
usasrulo sivrce. muqi lurji ukana dekoracia, romelzec erTi
mkveTri da lakonuri xaziT moniSnuli iyo guriis mTiani landSafti,
scenis siRrmiseul gadawyvetas amZafrebda. scenis SuaSi dekoraciis
plastikuri detali, romlis SigniTac moCanda ukana dekoracia. es
yvelaferi erTian plastikur scenografiul garemos qmnida scenaze.
gansakuTrebuli Rvawli miuZRvis d.kakabaZes qarTuli scenografiis
Teoriuli principebis gansazRvraSi, misTvis mTavaria, Seafasos
dramaturgiuli masalis mniSvneloba speqtaklis samoqmedo sivrcis
SeqmnaSi. reJisorisa da mxatvris mWidro SemoqmedebiT kavSirs
speqtklis mxatvruli mTlianobis misaRwevad is udides mniSvnelobas
aniWebda. “marTalia, reJisori arkvevs speqtasklis mTavar gezs,
mimarTulebas, magram mxatvruli formis momcemi aris mxatvari. amitom
mxatvari da reJisori muSaoben erTad –speqtaklis ideis
gamosaxvisaTvis. (d.kakabaZe, werili “qarTuli dramatuli studia”
Tbilisi, 1935 w. inaxeba mxatvris saojaxo arqivSi.
dekoraciisa da kostiumebis plastikuri formis ferweruli
Zerwva axasiaTebda e.axvledianis scenografiul namuSevrebs
speqtaklebisTvis “rogor?!”, “TeTrebi”, “SiSi”... yvela am speqtaklis
gaformeba konstruqtivizmis principebiT agebul plastikur
kompoziciebs warmoadgens. maTi ferweruloba axlos dgas mxatvris
dazgur SemoqmedebasTan, mis stilur formasTan. aRsaniSnavia
e.axvledianis scenografia speqtaklisaTvis “otelo”. mxatvarma scenaze
damatebiTi scena-danadgari aago. ukana dekoraciis neitraluri foni
sivrcis plastikas amZafrebda. Zunwad gamoyenebuli aqsesuarebi
saerTo monaxazSi moqmedebis adgils aRniSnavdnen (savarZeli, sawoli);
mdidruli oqrosferi da vercxlisferi tonebi dapirispirebiT iyo
gadawyvetili. mTeli scenis simaRleze CamoSvebuli farda-drapireba,
romelic sasceno sivrces saTamaSo sivrcesTan aerTianebda, xazs
usvamda scenaze Seqmnili garemos pirobiTobas, iluzorulad sivrces
TiTqos scenis farglebs gareT usasrulobaSi agrZelebda.
33
l.gudiaSvilis dazguri mxatvrobisaTvis damaxasiaTebeli
dekorativizmi, plastikuri monasmi da ornamentuli grafikuloba
gamovlinda mxatvris mier Seqmnil dekoraciul panoSi speqtaklisaTvis
“arsenas leqsi”. masSi mkafiod ikiTxeba qarTuli nacionaluri
koloritis xasiaTi da moqmedebis adgili. moxatuli ukana dekoracia
perspeqtivis kanonebis gamoyenebiT uzarmazar panoramul tilos
warmoadgens. masze daxatulia xalxi, mrbolavi cxenebi. es ferweruli
pano l. gudiaSvilis adreuli periodis mxatvroba, Zvel Tbilisze
Seqmnil naxatebis cikls mogvagonebs. dekoraciis gadawyvetaSi
igrZnoba Teatraluri sanaxaobis pirobiToba, xolo mxatvruli
asociaciebis Seqmnis TvalsazrisiT moqmedebis saerTo ganwyoba.
aRsaniSnavia l.gudiaSvilis mier gaformebuli speqtakli “lamara”.
(gr. robaqiZe, reJ. k.marjaniSvili, al.axmeteli, 1926 w.) dekoraciis
eskizebi, konstruqtivizmis plastikur-moculobiani formebiT Seerwya
mxatvris manerisTvis damaxasiaTebel rbil denad ornamentul formas.
igi zustad Seesatyviseboda piesis marjaniSviliseul wakiTxvas,
romelSic wina mxares lirikul-sasiyvarulo sawyisi iyo wamoweuli.
Sua saukuneebis evropuli rainduli eposebis miniaturebis
gavleniT Seqmna i.Sarlemanma dekoraciebi speqtaklisTvis ”wminda
qalwuli” (reJ.k.marjaniSvili), romelic 1928 wels daidga quTaisSi.
mxatrobaSi daculi pirobiTi istorizmi ar gulisxmobda dokumentur
sizustes, igi saerTo stilistikis ganmsazRvreli iyo. daxvewili
plastikuri da mravalferovani kostiumebi uxvad iyo gaformebuli
stilizebuli ornamentebiTa da heraldikuri motivebiT. maTi
dekorativizmi modernistul ornamentalikasTan axlos iyo, xolo
ferwerulobiT “mir iskusstvos” mxatvrobasTan stilistur siaxloves
avlenda.
1920-iani wlebis bolos qarTuli Teatrebis scenebze zedized
Seiqmna saetapo mniSvnelobis speqtaklebi. maTSi arsebuli novatorul-
reJisoruli da mxatvruli Ziebebi scenis sivrceSi saxviT-plastikuri
saSualebebiT Seqmnil samyaros mravalferovnebaSi iyo
gacocxlebuli. scenografiaSi srulad aisaxa reJisura, romelic
qarTuli sanaxaobrivi Teatris tradiciebze dayrdnobiT epoqis
mxatvrul da ideur moTxovnebs pasuxobda. Teatraluri azrovneba
34
aerTianebda Tavis TavSi qarTuli xelovnebis tradiciasa da
Tanamedroveobas.
1930-iani wlebis dasawyisSi qarTul scenografiaSi
moRvaweobdnen v. sidamon-erisTavi, i.gamrekeli, p. ocxeli, e.axvlediani,
d.kakabaZe, l.gudiaSvili, e.lansere, i.Sarlemani... maT SemoqmedebaSi
mxatvruli gamomsaxveli enis daxvewa da scenis sivrcis saxviT-
plastikuri formiseuli gadawyveta kvlav gagrZelda. scenis
gaformeba jer kidev xasiaTdeba pirobiTobiT, magram SeimCneva scenis
iluzoruli da realuri sivrcis damTxvevis tendenciebi. maTi Semdegi
Taobis mxatvrebis d.TavaZis, s.qobulaZis, i.sumbaTaSvilis
SemoqmedebaSi TandaTanobiT imata realisturma tendenciebma. am
mxatvarTa adreuli periodis namuSevrebSi jer kidev ikveTeboda
konstruqtivistuli formebi. gansakuTrebiT aRsaniSnavia s.qobulaZis
scenografia, romelSic mkvrivi konstruqciuli da skulpturuli
formebi axali elementebiT gamravalferovnda da Teatralur-
sanaxaobrivi tendenciebisken gadaixara.
aTwleulis bolos qarTul scenografiaSi, iseve rogorc saxviT
xelovnebaSi zogadad, e.w. socrealizmis mxatvruli principebi
damkvidrda. 1936 wels moskovSi gamomaval Jurnal “iskusstvos”
(xelovneba) mowinave statiaSi konstruqtivizmi, futurizmi,
abstraqcionizmi degenariis umaRlesi formad CaiTvala. Sewyda
yovelgvari novatoruli Ziebebi. Teatraluri eskizi sul ufro
daemsgavsa dazgur namuSevrebs. formalizTan brZolam, ramac
mxatvrebSi SemoqmedebiTi individualobis dakargva gamoiwvia, nulamde
daiyvana “Teatraluri realizmis” cneba. yovelgvari pirobiToba,
simboluri Tu metaforuli azrovneba xelovnebaSi miuRebeli da
mtruli iyo sabWoTa ideologiisaTvis.
1940 –iani wlebis xelovnebaSi absolutis xarisxSi ayvanilma
realisturma formam, romelic Tavad gaxda Sinaarsis matarebeli,
SezRuda SemoqmedebiTi fantazia. 1940-–iani wlebis bolosa da 1950-
iani, wlebis dasawyisis qarTuli scenografiis analizisas naTlad
Cans, rom scenografebi iswrafvodnen scenaze dokumenturi sizustiT
gadmoecaT moqmedebis adgili, istoriuli epoqa, yvela misTvis
damaxasiaTebeli stilisturi niSnebiT. am periodSi moRvaweobdnen
35
d.kakabaZe, s.virsalaZe, s.qobulaZe, d.TavaZe, T.abakelia, e.axvlediani,
f.lapiaSvili, i.sumbaTaSvili. TeatrSi repertuaric mkacrad
gansazRvruli iyo. idgmeboda an klasikuri nawarmoebebi, an
Tanamedrove sabWoTa dramaturgia. naturalisturi tendenciebi,
moqmedebis adgilis istoriuli epoqisTvis damaxasiaTebeli
mxatvruli formebi speqtaklis gaformebaSi dokumentur-ilustraciul
xasiaTSi gamovlinda. scenis sivrcis mxatvrul organizebaSi
gansakuTrebuli datvirTva ukana dekoracia-panom SeiZina. igi
moqmedebis fons qmnida. dekoracia sul ufro naklebad iyo CarTuli
moqmedebaSi da ufro metad panoramul suraTebsa da Spalerebs
emsgavseboda. adreuli epoqebisTvis damaxasiaTebelma ferwerulobam
scenografiaSi kvlav wina mxares gadmoinacvla. Sesabamisad qmediTi
scenografiis mxatvruli principebi sufTa dekoratiuli gaformebis
elementebma Secvala. amave periodis Teatraluri kostiumic epoqis
istorizmis dacviT Seqmnil mdidrul samoss warmoadgenda. masSi aRar
iyo piesis gmiri-personaJis portretuloba da sagangebod Seqmnil
formaSi gamovlenili dramaturgiuli arsi.
ferwerulobis gaZlierebam scenografiaSi dazguri mxatvrobis
principebi daabruna. speqtaklis scenografia naxati dekoraciebiT
Seqmnili Txrobis ilustracias warmoadgenda, zustad miyveboda piesis
siuJets da ar emsaxureboda misi ideis gamovlenas. scenografiaSi
gaformebis dekoraciuli forma wina mxares wamovida.
axali mxatvruli principebisa da ideuri amocanebis pirobebSi
1940-ian wlebSi qarTul TeatrSi warmatebiT moRvaweobdnen d.TavaZe,
s.virsalaZe, i.sumbaTaSvili, f.lapiaSvili da sxv. maT mxatvrobaSi
Warbobs gaformebis dekoraciuli principebi, rac moqmedebis adgilis
dakonkretebaSi, scenografiis sazeimo brwyinvalebis elferSi,
mdidrul ferTa palitraSi, rTul dekoratiul elementebSi,
butaforiulobasa da sxvadasxva qsovilebiT Seqmnili farda-
drapirebebis saSualebebiT scenuri sivrcis organizebaSi gamoixata.
es TvalSisacemi gadaWarbebuli formiseuli mravalferovneba xels
uSlida speqtaklis mizanscenobrivi naxazis gamovlenas. ukana
dekoracia-pano mkveTri feradovnebiTa da formaTa detalizaciiT wina
mxares modioda da arRvevda sivrcobriv mTlianobas scenaze.
36
gaformebis aseTi panoramuli xasiaTi hqonda ZiriTadad klasikuri
repertuaris speqtaklebs: i.sumbaTaSvilis “romeo da julietas”,
“antoniusi da kleopatras”, f.lapiaSvilis “don sezar de bazanis”
scenografias, romelSic mxatvarma SeZlo scenuri sivrcis speqtaklis
saTamaSo sivrcesTan iluzoruli damTxveva, Tumca mxatvruli
mTlianobis miRwevas scenaze gaformebis dekorativizmma da
gadaWarbebulma Teatralurobam SeuSala xeli.
rac Seexeba Tanamedrove dramaturgiaze Seqmnil scenografias,
masSi mTlianad iyo darRveuli “scenuri realizmis” principebi.
yofiTi detalebi da sagnobrivi garemo mSral naturalizmamde iyo
dayvanili da scenur sivrceSi Semotanili sagnebis ubralo fiqsacias
warmoadgenda. sagnebi sruliad iyo moklebuli yovelgvar
funqcionalurobas. dekoracia ar iyo CarTuli speqtaklis
moqmedebaSi da mxolod moqmedebis adgilisa da drois swori
asociaciis Seqmnas emsaxureboda. mkveTrad individualuri niWis mqone
Teatralurma mxatvarma s.virsalaZem mravalricxovan dramatul,
sabaleto da saopero speqtaklebisTvis Seqmnil scenografiaSi SeZlo
dekoraciis mxatvruli forma speqtaklis ideuri da ara siuJeturi
qargisTvis miesadagebina. s.virsalaZem mdidari SemoqmedebiTi
fantaziisa da daxvewili gemovnebis wyalobiT ganumeorebeli saxviTi
da metyveli scenografia Seqmna m.balanCivaZis “mTebis gulis”, a.adanis
“Jizelis”, p.Caikovskis “maknatunasa” da “gedebis tbisTvis”; saopero
dadgmebisTvis z.faliaSvilis “daisi”, j.verdis “otelo” da sxva.
baletisTvis “gedebis tba” kostiumebisa da dekoraciis gaformebaSi
s.virsalaZem Savi feris ormocdarva toni gamoiyena. balet
“maknatunaSi” (komp. p.Caikovski) naZvis xis dekoraciis zomis meqanikuri
gazrdiT, mxatvarma speqtaklSi urTulesi droiT-sivrcobrivi
problema gadaWra, riTac pirobiTi realuri scenuri dro zRaprul
droiT sivrceSi gadaiyvana (Sinaarsis Tanaxmad mojadovebuli princi
Tojinad gadaiqceva da igi saSobao naZvisxis mosarTavi saTamaSo
xdeba).
1950-iani wlebis meore naxevridan qarTul scenografiaSi
gardatexa daiwyo. scenografebi sul ufro metad iswrafvian adreuli
periodis mxatvruli principebis axleburi gaazrebisken. scenografiaSi
37
formiseuli sawyisi kvlav mxatvrul ideas daemorCila. dekoraciebis
ferweruli damuSaveba da dazguroba TandaTanobiT adgils uTmobs
etiudurobas scenografiaSi, ramac ufro cocxali da bunebrivi gaxada
mxatvrobis koloriti. mniSvnelovania, rom axleburi xedva Teatralur
mxatvrobaSi amave periodSi saxviT xelovnebaSi da dazgur
mxatvrobaSi mimdinare procesebis paralelurad mimdinareobda.
scenografiis axleburi gaazreba speqtaklis mxatvruli saxis SeqmnaSi
i.sumbaTaSvilis, d.TavaZis, f.lapiaSvilis da ufrosi Taobis sxva
mxatrebisgan daiwyo. aRsaniSnavia i.sumbaTaSvilis scenografia
speqtaklisaTvis “mokveTili” (vaJa-fSavela. a.CxartiSvili, 1956 w.),
romelSic mxatvris mier Seqmnili erTiani dekoraciul-konstruqciuli
danadgari doneebad dayofili saTamaSo sibrtyeebiT, 1920-30-iani
wlebis qarTuli scenografiis tradiciasTan erTgvar gadaZaxils
warmoadgenda. saerTod i.sumbaTaSvils scenografiaSi ferweruli
koloritisa da konstruqciis ubadlo Sexameba axasiaTebs.
scenografiis tradiciebi kargad iyo nacnobi d.TavaZisTvis,
romelic SoTa rusTavelis saxelobis TeatrSi 30-iani wlebidan
moRvaweobda. d.TavaZis “dabruneba warsulSi” gamovlinda
scenografiaSi speqtaklisTvis “aragvelebi” (S.afxaiZe. reJ.
a.CxartiSvili 1958 w.), romelSic gamoikveTa warmodgenis saerTo
mxatvrul da scenografiul gadawyvetaSi, al.axmetelisTvis
damaxasiaTebeli, masobrivi scenebiT- sanaxaobrivi warmodgenis Seqmnis
tendencia. d.TavaZem speqtakl “roca aseTi siyvarulias” (p.kohouti.
reJ. m.TumaniSvili, 1959 w.) scenografiaSi kinoproeqcia gamoiyena, ramac
moqmedebis sxvadasxva droiTi sivrceebis erTian scenur sivrceSi
gadawyveta kinokadrisa da montaJis efeqtis gamoyenebiT SeZlo.
1940-50-iani wlebis qarTuli saTeatro mxatvrobisTvis
damaxasiaTebeli ferweruloba da dazguri mxatvrobis principebi
scenografiaSi Semdgom aTwleulSi mTlianad Seicvala gaformebis
qmediTi formiTa da scenuri sivrcis mxatvrobiT. maT TiTqos
gaaTavisufles dekoracia dazgis mijaWvuli formisgan, aamoZraves da
aamoqmedes msaxiobis TamaSTan erTad speqtaklSi. moculobian-
plastikuri dekoraciis dabruneba qarTul scenaze warsuli
tradiciebis aRdgena da maTi axleburi gaazreba TandaTanobiT
38
xdeboda. axalgazrda Taobis scenografebSi interesi warsuli
aTwleulebisadmi kidev ufro didi aRmoCnda, Tumca bevr SemTxvevaSi
igi ubralo mibaZvas ufro hgavda. “am periodidan ufro mkafiod Cans
dekoraciebis aqtiuri roli speqtaklis ideur-mxatvruli struqturis
SeqmnaSi. aman Tavis mxriv ganapiroba reJisorTan mxatvris mWidro
kavSiri, marTalia, es gardatexa zogjer qarTuli Teatris 20-iani
wlebis speqtaklebis erTgvari mibaZviT aRiniSna, magram es mowmobda
scenuri sivrcis dasaufleblad iseTi axali metyveli formebis
Ziebas, romelic xels Seuwyobda speqtaklis Sinarsis gaxsnas,
mayureblis saTanado “atmosferoSi” moqcevas.” (8)
aRsaniSnavia arqiteqtorisa da mxatvris o.liTaniSvilis
scenografia speqtaklebisaTvis “me, bebia, iliko da ilarioni” da “me
vxedav mzes” (n.dumbaZe. 1960-1961 ww reJ. g.lorTqifaniZe), maTSi naTlad
Cans mxatvris interesi 1920-iani wlebis qarTuli scenografiisaTvis
damaxasiaTebeli kompaqturi, ganzogadebuli formis erTiani
dekoraciuli danadgaris principze agebuli mxatvrobisadmi. saerTo
pirobiTobaSi moqmedebis adgilis dakonkretebas o.liTaniSvili
yofiTi sagnebiT axdenda. speqtakl “me vxedav mzes” dekoraciul
formaze gavlena p.ocxelis “aprakune WimWimelis” mxatvrobam iqonia,
romlisganac mxatvarma dekoraciis samsafexuriani ficarnagis forma
aiRo. igi damatebiT saTamaSo sivrces warmoadgenda. mis Tavze
dakidebuli mzis uzarmazari diskos stilizebuli gamosaxulebiT ki
gamovlinda dramaturgiuli masalis scenografiuli xerxebiT
gaazrebis mcdeloba, rac qarTuli scenografiis tradiciebisadmi
mibrunebasa da maT axlebur gaazrebaze metyvelebda. 1920-iani wlebis
konstruqtivizmi axali mxatvruli formebiTa da gamomsaxvelobiTi
xerxebiT gamdidrda. xolo dekoraciuli mxatvrobis ferwerulobam
axali JReradoba SeiZina scenis sivrcis plastikur-moculobiT
gadawyvetaSi. sul ufro met axal gamomsaxvelobiT xerxebs
mimarTavdnen mxatvrebi scenografiaSi. am periodidan speqtaklis
gaformeba dadgmis saerTo mxatvruli koncefciidan gamomdinareobda,
romelic dramaturgiuli masalis Tavisufal wakiTxvas moiTxovda.
aman kvlav aqtualuri gaxada mxatvrisa da reJisoris mWidro
SemoqmedebiTi kavSiri speqtaklis mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi.
39
1960-iani wlebidan warsuli tradiciebis aRorZinebiTa da axali
gamomsaxvelobiTi xerxebis SemuSavebiT qarTul scenografiaSi metad
saintereso, axali etapi daiwyo. 1920-30-iani wlebis saTeatro
mxatvrobis miRwevebisa da Tanamedrove Teatris moTxovnebis
safuZvelze, SesaZlebeli gaxda qarTul scenografiis erTiani
mxatvrul sistemaSi warmoCena. amave periodSi moxerxda dargis
Teoriuli safuZvelis gansazRvrac, romlebic v.sidamon-erisTavis,
l.gudiaSvilis, i.gamrekelis, d.kakabaZis, p.ocxelis, e.axvledianisa da
sxvaTa SemoqmedebiT meTodSi arsebul Zireul principebze
dayrdnobiT moxda. tradiciebis sworma gaazrebam, maT safuZvelze
axali gamomsaxvelobiTi scenografiuli enis Ziebam ganapiroba qmediTi
scenografiis principebis dabruneba TeatrSi. swored scenografiam
moaxdina gadatrialeba qarTul TeatrSi reJisor m.TumaniSvilis
speqtakliT “WinWraqa”. g.naxucriSvilis am zRaparma da misma
reJisorulma wakiTxvam saSualeba misca “sameuls” (a.slovinski,
i.CikvaiZe, o.qoCakiZe) SeeqmnaT esTetikurad da mxatvruli formiT
sruliad gansxvavebuli scenografia. scenuri sivrcis gansxvavebuli
plastikuri forma msaxiobTa TamaSis gansxvavebul xerxs moiTxovda.
moqmedebis adgilis pirobiToba, stilizebuli naxati, gamogonili
sagan-obieqtebi, aplikaciiT Sesrulebuli farda-dekoracia da scenuri
kostiumebi zRapris feeriul TamaSs iyo morgebuli. am speqtaklSi
yvelaze naTlad gamoikveTa qarTuli xalxuri Teatris sanaxaobriv-
saimprovizacio arsi. speqtakl “WinWraqas” reJisoruli gadawyveta da
msaxiobTa TamaSi mTlianad bavSvis warmosaxviT gaTamaSebul scenur
improvizacias warmoadgenda. zRaparSi moqmedi gmirebi (tura, mela,
daTvi, mgeli) gaadamianurebuli iyvnen. maTi kazmuloba da atributebi
adamianebis xasiaTsa da fsiqologizms iyo misadagebuli. iseve,
rogorc es berikebis niRbebiTa da gardasaxvis sxva saSualebebiT
xdeboda. amitom “WinWraqas” scenografia avlenda erovnuli saxalxo
Teatris tradiciebis axlebur gaazrebas.
1960-iani wlebis dasawyisSi “sameulis” mier gaformebuli
TiToeuli speqtaklis mxatvruli gaformeba novatoruli Ziebis
magaliTs warmoadgenda. aseTi iyo scenografia speqtaklebisTvis
“seilemis procesi” (a.mileri. reJ. r.sturua, 1965 w.), romelSic
40
dekoraciis geometriuli plastika, gaformebis detalebis
ferweruli damuSavebiT xasiaTdeboda; speqtakl “mziani Ramis”
mxatvrul gadawyvetaSi “sameulma” moculobiani kubebisgan gakeTebuli
saxlebis fragmentebiT scenaze qalaqis panoramuli iersaxe Seqmnes;
“beber mezurneebSi” mxatvrebma firosmaniseul stilSi daxatuli
firniSebiT scenografiuli sivrcis organizeba moaxdines. “oidipos
mefis” scenografiaSi “sameulma” qoro erTian uzarmazar drapirebaSi
gaxveul skulpturul kompoziciad warmogvidgina. drapireba
vertikalurad eSveboda qandakebebze da erTian mkvriv plastikur
formas qmnida. qsovilis dinamikam uZravi qoro speqtaklSi aqtiur
moqmed krebiT gmirad warmoaCina. es cocxali scenografia Tavisi
eqspresiiTa da monumentalizmiT gansazRvravda speqtaklSi plastikur
formaTa dinamikas da qmediT tempo-ritms.
rogorc ukve aRiniSna, 1940-50 wlebSi, dekoraciuli mxatvroba
mTlianad ferweruli xerxiT iqmneboda. Zveli tradiciebisadmi
mibruneba, arsebuli codnisa da gamocdilebis gaTvaliswinebiT
dekoraciis qmediT xasiaTSi ferweras gansxvavebul saxviT datvirTvas
aniWebda. moqmedebis ganzogadebuli adgili, qveynis krebiTi saxe,
scenografiuli garemo, droiTi sivrce, moqmedebis dinamikis gamosaxva
scenaze, dekoraciis koloritisa da konstruqciis sruliad axali
gaazrebiT moxda. am TvalsazrisiT, Zalian saintereso SemoqmedebiTi
mignebebi hqonda n.ignatovs Tavis scenografiaSi speqtaklisaTvis
“sibrZne-sicruisa”, romelic reJisorebma T.maRalaSvilma da
n.xatiskacma 1965w. sulxan-saba orbelianis igavebis mixedviT Seqmnes.
uzarmazari ferweruli dekoracia-pano mTebiT, RrublebiT, velebiT,
ialaRebiT, cxvris fariT, soflis xedebiTa da salocavebiT, mTeli
qveynis erTian krebiT saxes warmoadgenda. mxatvris mier qveynis saxis
formiseuli ganzogadebiT Seqmnili sivrce qarTuli scenografiis
tradiciebidan momdinareobda (i.gamrekelis scenografia
speqtaklebisTvis “anzor”, “lamara”), magram saxviTi forma, romliTac
iyo gadawyvetili moqmedebis adgilis krebiTi saxe, adreuli
miRwevebis swor gamoyenebasa da mis safuZvelze axal
gamomsaxvelobiTi xerxebis danergvaze metyvelebda qarTul saTeatro
mxatvrobaSi. “sibrZne-sicruisaTvis” Seqmnil scenografiaSi
41
n.ignatovma qarTuli freskuli mxatvrobisTvis damaxasiaTebeli
naxatis kompoziciur kadrebad agebis principi gamoiyena. es novaciebi
aseve ganpirobebuli iyo dramaturgiuli masalis axleburi wakiTxviT
da axleburi saxviT-plastikuri da ferweruli gaazrebiT. ukana
dekoraciis ferweruli tilo Tavisi kolaJurobiTa da mxatvruli
masStabiT gansazRvavda speqtaklis qmediT formasa da dinamikas.
1960-iani wlebis bolos qarTul scenografiaSi 1920-30-iani wlebis
tradiciebis garda, aRorZinda qarTuli xalxuri TeatrisaTvis
esoden damaxasiaTebeli gaformebis personaJuli da saTamaSo funqcia.
qarTveli mxatvrebi aRar kmayofildebian dekoraciis ubralo
funqcionaluri datvirTviT da maT axal mxatvrul-ideur datvirTvas
aniWeben. aseTi iyo g.gunias “SuSanikis wamebis”, “mefe liris”
scenografiis qmediT dekoraciuli personaJebi. g.gunias scenografia
naxatis Zunwad SerCeuli detalebiT gamoirCeoda. mxatvris daxvewil
gemovnebaze miuTiTebda TavSekavebuli koloriti da kompoziciis
naTeli xasiaTi, romelic speqtaklis Sinaarsidan momdinareobda. mZime
Tokebze dakidebuli tyavis fardebi moZraobis saocar mravalferovan
dinamikas qmnida. amgvari stilizaciiT iyo gadawyvetili g.gunias “mefe
liris” dekoraciebi. am speqtaklis mxatvrul-dekoraciuli gadawyveta
qarTuli xalxuri Teatris tradiciebTan kavSirs avlenda,
gansakuTrebiT ki, gaformebis personaJuli formiTa da gadawyvetis
TvalsazrisiT. uzarmazari zomis mZime qsovilis drapireba, romelic
sqel bawrebze iyo Camokidebuli, speqtaklSi moqmedebis
ganviTarebasTan erTad mkveTrad icvlida formas da sruliad
gansxvavebul saxviT-plastikur saxeebs qmnida scenaze. dekoracia
u.Seqspiris tragediis ideis gamomsaxveli iyo. es iyo bedisweris
gansxeulebuli Zala, romelic mefe liris sulier Widils,
gonebaaSlili moxucis areul da gadaxlarTul fiqrebsa da gancdebs
gamoxatavda. speqtaklis finalSi farda-dekoracia mZimed eSveboda
scenaze da qveS iqcevda momakvdav gmirs. dekoraciis qmediTi forma
scenaze moqmedebis adgilis, viTarebisa da droiTi kategoriis
gamomsaxveli iyo. Tavis ideuri datvirTviT igi Seqspiris tragediis
SeTxzuli samyaros saxviT-plastikur formas warmoadgenda.
42
amave principze iyo agebuli g.gunias scenografia speqtaklisTvis
“SuSanikis wameba”. misi mTavari “dekoraciuli-personaJi” mowameobrivi
ekliani gvirgvinis stilizebuli simboluri formiT iyo gadawyvetili.
speqtaklis dasawyisSi es ekliani maxvili sazareli veeba frinveliviT
ekida scenis Tavze. moqmedebis ganviTarebasTan erTad igi eSveboda
scenaze da SuSanikis sawamebel iaraRad iqceoda, romelsac Tavisi
marwuxebiT sasikvdilo ganaCeni mohyavda moqmedebaSi. bolos, igi
mTavari gmiris eklian gvirgvinad iqceoda da ase xdeboda wmindanis
iniciacia. dekoraciis aseTi ideur-plastikuri datvirTva qarTuli
Teatris adreuli etapebis gaformebis qmediT-saTamaSo principebis
axlebur gaazrebaze miuTiTebs.
qarTuli xelovnebis mxatvruli formebis axleburi gaazreba
SeiniSneba malazonias mxatvrobaSi. “abesalom da eTerisTvis” Seqmnil
dekoraciebSi mxatvari qarTuli monumenturi ferweris formebs
iyenebda da dekoraciebs frizulad ganlagebul kompoziciaSi wyvetda.
mis mxatvrobas JReradi koloriti, erovnuli formebi, uaRresad
moxerxebuli dekoraciebi axasiaTebs, romelSic reJisors speqtaklis
mizanscenobrivi naxazis agebis sruli Tavisufleba eZleva.
aRsaniSnavia m.malazonias scenografia speqtaklisTvis “kaxaberis
xmali” (reJ. g.lorTqifaniZe. 1965w.). scenografiis aqtiur detalze
moxatul fardaze, romelzec saqarTvelos istoriuli saxe iyo
warmodgenili. masSic Canda qarTuli freskuli mxatvrobis gavlena.
1960-ian wlebSi scenografebis SemoqmedebaSi ufro metad
gamoikveTa qarTuli xalxuri sanaxaobrivi Teatris tradiciebisadmi
interesi. speqtaklebis gaformebaSi mxatvrebi uxvad iyeneben
“berikaobisa” da “yeenobis” personaJul da saTamaSo elementebs.
yeenoba da berikaoba qarTuli scenografiis erovnuli tradiciaa.
yvela xalxs aqvs Tavisi tradicia sazeimo-karnavaluri qmedebis da
aseve Teatris yvela uZvelesi da Zveli formis saTamaSo salaRobo
gaformeba. es saerTo da amouwuravi saTavea. igi dResac hkvebavs
scenografiuli xelovnebis Tanamedrove ostatebs...” (9)
qarTuli scenografiis fenomenze saubrisas scenografiis
mkvlevari v.beriozkini aRniSnavs, rom yvelaferi “1960-ian wlebSi iseTi
speqtaklebis scenografiaSi daiwyo, rogoric iyo “sameulis”
43
“WinWraqa”, n.ignatovis “sibrZne sicruisa”, m.malazonias “kaxaberis
xmali”, g.gunias ”romulus didi” da sxva. maTi Semoqmedeba saTamaSo
saimprovizacio qmediTi scenografiis brwyinvale nimuSebs
warmoadgens. ra ar iyo maT mier CarTuli msaxiobTa mxiarul TamaSSi.
sxvadasxva sagani, romlebic TamaSis stiqiidan gamomdinare icvlidnen
Sinaars da axal scenur cxovrebas iwyebdnen. maTi dekoraciebi
berikebiviT gardaisaxebodnen erTi xatebidan meoreSi, icvlidnen
substancias, formas, faqturas da speqtaklis saerTo saTamaSo
sivrcis organuli nawili xdebodnen.
Semdgomi aTwleulebi, 1970-80-ian wlebi, qarTvel scenografTa
SemoqmedebaSi gagrZelda 1960-iani monapovrisa da 1920-30-iani wlebis
Teatraluri mxatvrobis tradiciebis SejerebiT. maTi
damakavSirebelia Zveli qarTuli Teatris sanaxaobrivi da
saimpriovizacio formebi. qarTuli scenografia “ikvebeba swored
tradiciebiT da aviTarebs mis principebs. am SemTxvevaSi,
mxedvelobaSi maqvs saberikaod gadacmis, SeniRbvis, kostiumebiTa da
sagnebis gaformebis sxva elementebTan TamaSis principi”. (10) qarTul
TeatrSi moRvawe mxatvrebis (n.ignatovi, g.gunia, m.malazonia, m.WavWavaZe,
T.murvaniZe, g.aleqsi-mesxiSvili, i.gegeSiZe, a.WeliZe) “...Semoqmedeba
gamoirCeva mxatvruli mravalferovnebiT da maTSi gamovlinda mxatvar-
damdgmelis aqtiuri SemoqmedebiTi roli.” (11)
amave periodSi qarTul scenografiaze didi gavlena b.brextis
epikurma dramamac iqonia. brextiseuli Teoria, romelSic sruliad
gansxvavebuli formiT warmoCinda speqtaklis samoqmedo adgili,
“gaucxovebis efeqti” da moqmedebis TxrobiTi forma, aseTive
gansxvavebul formiseul scenografias moiTxovda. scenografiis
adreuli etapebis personaJuli da saTamaSo forma axali datvirTviT
dabrunda scenaze. brextis epikur dramaSi scenografia Txrobis
gasaaqtiureblad, movlenaTa analizisa da mxatvruli asociaciebis
Sesaqmnelad iyo saWiro. am mxatvruli principebis gaTvaliswinebiT
Seiqmna scenografia speqtaklebisaTvis “seCuaneli keTili adamiani” (b.
brexti. reJ r.sturua 1968 w.), “kavkasiuri carcis wre” (b.brexti. reJ.
r.sturua, 1975 w.) da “seCuaneli keTili adamiani” (b.brexti. reJ.
r.sturua, 1994 w.) samive speqtaklis mxatvari g.aleqsi-mesxiSvili iyo.
44
g.aleqsi-mesxiSvilis mxatvroba Tavisufali, feradi, msubuqi
monaxazebiTa da ferTa ubadlo SexamebiT gamoirCeva. mis mier
Seqmnili dekoraciebi yovelTvis dResaswauls mogvagonebs. amis
magaliTia “kavkasiuri carcis wris” scenografia. mxatvarma formaTa
da moqmedebis adgilis ganzogadebiT da mxatvrul stilTa
mravalferovnebiT b.brextis epikuri Teatris scenografiul formas
miusadaga qarTuli sanaxaobrivi Teatris gaformebis improvizaciuli
xerxebi.
gansakuTrebiT saintereso aRmoCnda 1960-70-ian wlebis qarTuli
scenografia, romelic klasikur dramaturgiul masalaze iyo
Seqmnili. igi saSualebas aZlevda mxatvrebs, meti fantaziiTa da
formaTa mravalferovnebiT, realuri Tu gamogonili sagnebis
qmedobiT gamoevlinaT dadgmis mxatvruli koncefcia, msaxiobisTvis
ukeT warmoeCina gmiri-personaJis saxe da ase moexdina mayurebelze
zemoqmedeba. am principebiT iyo Seqmnili T.murvaniZis eskizebi da
dekoraciebi “don sezar de bazanisTvis”. maTSi msubuqi naxatisa da
groteskulobis dapirispireba gaformebas saxviT xasiaTs aniWebda.
m.WavWavaZis mier speqtakl “hamletisTvis” Seqmnil kostiumebis
eskizebSi, mxatvari personaJTa xasiaTis gaxsnas swored msaxiobebis
CacmulobiT axerxebda. eqspresionistuli xerxebiT gadawyvetili
figurebi eskizebze sagangebod deformirebuli da araproporciulia.
amiT mxatvarma speqtaklis mTliani mxatvruli gaformebis ganwyoba
Seqmna.
1970-ian wlebis dasawyisSi scenografiuli formebis axleburi
gaazreba T.ninuas scenografiaSi sanaxaobriv-saTamaSo dekoraciuli
garemos Seqmnasa da scenuri kostiumis personaJis fsiqologiuri saxis
Sesabamis mxatvrul gadawyvetaSi gamovlinda. T.ninuas scenografiaSi
Tanamedrove plastikuri avangardis sivrculi formebiT xdeba
scenografiuli sivrcis organizeba. mis xelweras msubuqi
improvizacia da stilTa ganzogadeba axasiaTebs. dekoraciebis
Seqmnisas is aqtiurad iyenebs ferweras, grafikas, kolaJs,
arqiteqturul detalebs.
formaTa ekleqtizmi, kolaJuroba, dramaturgiuli masalis Rrma
codna da misi sakuTari interpretacia ganasxvavebs m.SveliZis
45
Semoqmedebas. misi specifikuri mxatvruli manera scenografias
improvizaciul elfers aniWebs. amave dros igi Rrma azrobrivi
datvirTvis matarebelia, romelic yovelTvis pasuxobs speqtaklis
zeamocanas. Tanamedrove qmediT scenografiaSi warmodgenis gaformebis
adreuli etapis saTamaSo da personaJuli saxviT-plastikuri forma
axal-axal ideur datvirTvas iZens. “aqtiurad moqmed scenografiul
personaJs mxatvrebi maSin mimarTaven, roca isini uaRresad
ganzogadebuli mniSvnelobis Temis gamoxatvis aucileblobis winaSe
aRmoCndebian, magram imisaTvis, rom amgvari personaJis gamoCena
speqtaklSi gamarTlebuli iyos, igi unda daitvirTos WeSmaritad
maRali ideuri, mxatvruli, filosofiuri SinaarsiT da piesis
adekvaturi gaxdes. amgvar scenografiul personaJebad m.SveliZis
SemoqmedebaSi gvevlineba, riCard glosteris xelSi gvirgvini,
inglisis ruka, romelSic riCardi da riCmondi qveyanas ecilebian
erTmaneTs, aseTia “makbetis” uzarmazari polieTilenis farda-
marioneti, “hamletis” SuSis moxatuli Tejirebi da sxv.
m.SveliZis Semoqmedeba vrclad calke TavSia ganxiluli.
qveTavi II.
qarTuli dazguri mxatvroba
klasikuri formiT dazguri mxatvroba saqarTveloSi XVIII
saukunis bolodan gaCnda. aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi dazguri
mxatvroba mxolod ferweruli xatwerisa da miniaturis saxiT
gvxvdeba. saukuneebis ganmavlobaSi qveynis sxvadasxva kuTxeSi
arsebobda da viTardeboda mxatvruli skolebi, maTTvis
damaxasiaTebeli gamokveTili tradiciebiTa da ferweris Sesrulebis
mxatvruli maneriT.A iseve rogorc saxviTi xelovnebis sxva dargebi,
ferwerac CvenSi ZiriTadad ruseTidan da nawilobriv evropidan
Semovida. Tavdapirvelad dazguri mxatvrobis erTaderTi Janri
portreti iyo. qarTvel mefeTa da didgvarovanTa ojaxebis
mravalricxovan portretebs sxvadasxva mxatvrebi asrulebdnen. maT
namuSevrebSi kargad Cans mxatvris ostatoba, Sesrulebis manera da
mxatvruli done. am adreul etapze ukve gaCndnen qarTveli mxatvrebic,
romlebmac daiwyes ferweris axali teqnikis, axali saRebavebisa da
46
sxva ucnobi mxatvruli xerxebis aTviseba. maTve Cauyares safuZveli
sazeimo portretis Janris ganviTarebas saqarTveloSi.
XIX saukunis Sua wlebSi TbilisSi ferweris skola Camoyalibda.
mxatvrobis ZiriTad Tematikad kvlav portreti rCeboda. Janrobrivi
erTferovneba calkeul SemTxvevebSi jgufuri portretebiT iyo
gamdidrebuli. reprezentaciuli portretebis stili pirobiTobiT,
sibtyrobriobiT da modelis garegnuli msgavsebiT xasiaTdeboda. maTi
koloriti SedarebiT SezRuduli da TavSekavebuli iyo, Tumca
samosisa da naxatis zedapiris detalur damuSavebaSi Canda faqturis
codna da misi gadmocemis unari. am periodSi qarTuli mxatvrobis
erovnuli xasiaTi ZiriTadad nacionalur tipaJebSi, maT CacmulobaSi,
aqsesuarebsa da kazmulobis detalebSi vlindeboda.
pirveli profesionali qarTveli mxatvari g.maisuraZe (1817-1885)
iyo. man ganaTleba peterburgis samxatvro akademiaSi miiRo. mxatvari
portretul JanrSi muSaobda. Tumca swored mis SemoqmedebaSi dairRva
sazeimo portretis pirobiToba da pirvelad gaCnda realisturi
tendenciebi, romelic Semdgomi Taobis qarTvelma mxatvrebma
gaaRrmaves da ganaviTares.
dazguri mxatvrobis mniSvnelovani etapi 1880-90-ian wlebze modis.
wamyvan Janrad mxatvrobaSi umetesad portreti rCeboda, aSkaraa
Janruli mravalferovnebac. am periodSi moRvaweobdnen r.gvelesiani,
a.beriZe, g.gabaSvili, a.mrevliSvili, m.ToiZe, a.cimakuriZe da sxvebi.
realisturma Janrma srulyofil ganviTarebas g.gabaSvilis (1862-
1936) SemoqmedebaSi miaRwia. mxatvari sakuTari SemoqmedebiTi mrwamsiT
mWidrod iyo dakavSirebuli rusul da evropul realistur
mxatvrobasTan. igi ferweris yvela JanrSi muSaobda. mis SemoqmedebaSi
aisaxa saqarTvelos sxvadasxva kuTxis adaT-wesebi da yofa-cxovreba,
romelic did mxatvrul RirebulebasTan erTad utyuar eTnografiul
codnas iZleva.
qarTuli saTeatro mxatvrobis erT-erT pirvel nimuSs
warmoadgenda 1886 wels mxatvar a.beriZis mier TeatrisTvis, romelsac
“artistuli wre” ewodeboda (dRevandeli SoTa rusTavelis saxelobis
Teatri –v.kiknaZe) sagangebod moxatuli farda. igi 1914 wlamde
amSvenebda scenas, vidre xanZrisas ar ganadgurda. masze mxatvarma
47
gamosaxa romeliRac arqiteqturul ZeglTan gamarTuli saxalxo
dResaswauli. tiloze moxuci saxalxo mTqmeli msmenelebs warsul
sagmiroUistoriebs uambobda.
ferweris ganviTarebaze saqarTveloSi didi gavlena iqonies aq
moRvawe ucxoelma mxatvrebma: helen da paul fon frankenebma, Teodor
horSeltma, karl zomerma, batalistma franc rubom, peizaJistma boris
fogelma, aleqsandre zalcmanma, oskar Smerlingma. da sxvebma.
a.zalcmanma 1917-1918 wlebSi Tbilisis operisa da baletis TeatrSi
mxatvrulad gaaforma ramdenime speqtakli: p.Caikovskis opera “pikis
qali”, J.ofenbaxis “hofmanis zRaprebi”, e.napravnikis opera “dubrovski”,
d.arayiSvilis opera “Tqmuleba SoTa rusTavelze” da z.faliaSvilis
opera “abesalom da eTeri”. aRsaniSnavia rom “abesalom da eTerisTvis”
kostiumebis Seqmnisas, mxatvarma Sua saukuneebis qarTul monumentur
mxatvrobasa da miniaturebSi warmodgenili qarTuli saero samosi
gamoiyena nimuSad.
realisturi mxatvrobis ganviTarebam ganapiroba qarTvel xalxTa
yofiTa da maTi adaT-wesebiT daintereseba, romelsac Rrma erovnuli
da tradiciuli safuZveli gaaCnia. Janrul mravalferovnebaSi aisaxa
qarTveli glexkacis, saqarTvelos sxvadasxva kuTxis yofa-cxovreba.
XIX saukunis meore naxevarSi gaRvivebulma erovnulma suliskveTebam
kidev ufro gaaRrmava interesi saqarTvelos warsuli istoriisa da
kulturisadmi. XX saukunis dasawyisSi zogadad qarTul kulturaSi
axali tendencia SeimCneva, romelic xelovnebaSi qarTuli erovnuli
mxatvruli formebis Ziebis procesiT aris saintereso.
XIX-XX saukuneebis mijna xelovnebaSi formiseuli da mxatvruli
Semoqmedebis mravalferovnebiT gamoirCeoda. xelovnebis
internacionalizaciam mxatvruli da esTetikuri faseulobebis
eqsporti gamoiwvia. modernizmi, romelic axal xelovnebas niSnavda,
Zalian mokle xanSi gavrcelda mTel evropaSi. arqiteqtorebma,
mxatvrebma, grafikosebma, moqandakeebma, gamoyenebiTi xelovnebis
ostatebma, Teatris mxatvrebma xelovnebaSi axali SemoqmedebiTi
formebis kultivireba daiwyes. safrangeTSi mas art nuvo, germaniaSi
iugenstili, avstriaSi secesioni, xolo ruseTsa da saqarTveloSi
moderni ewoda. axali xelovneba Tavisi filosofiuri da
48
msoflmxedvelobiTi mravalferovnebiT daupirispirda gabatonebul
neostilebsa da Zveli tradiciebis mxatvrul faseulobebs. Tumca
modernizmi kulturaSi axal azrovnebas nergavda, mas safuZvlad
adreuli epoqebis mxatvruli stilebi da mimdinareobebi daedo.
qarTveli mxatvrebi STagonebas nacionaluri xelovnebis warsuli
formebidan iRebdnen. modernizmis gavrceleba saqarTveloSi qarTul
xelovnebaSi erovnuli mxatvruli formebis Ziebis periods daemTxva.
XX saukunis dasawyisSi saqarTvelos warsulisadmi gacxovelebulma
interesma mxatvrebSi Sua saukuneebis kedlis mxatvrobisadmi,
miniaturisadmi, qarTuli CuqurTmisadmi da plastikuri xelovnebisadmi
interesi ganapiroba. daiwyo qarTuli kulturuli memkvidreobis
aRwera, misi mecnieruli Seswavla. moewyo samecniero eqspediciebi
samxreT saqarTveloSi, istoriul tao-klarjeTSi, sadac eqvTime
TayaiSvilis xelmZRvanelobiT moxda Sua saukuneebis qarTuli
kulturis Zeglebis aRnusxva, mravalricxovani Canaxatebisa da
fotomasalis Segroveba. erovnuli formebis Ziebis procesma qarTuli
xelovnebis yvela dargi moicva. dazguri mxatvroba, arqiteqtura,
literatura. gr. robaqiZem da modernistma mwerlebma aaRorZines Zveli
qarTul zepirsityviereba, miTebi da folklori. maT axali sicocxle
STaberes Zvel qarTul eTnokulturas.
gansakuTrebuli interesi warsulis xelovnebisadmi, erTis mxriv
ewinaaRmdegeboda modernistul da ufro metad avangardistul
ideologias, romelic uaryofda yvelafers Zvels. magram swored
erovnuli formis Ziebam, romelSic bolomde SenarCunda qarTuli
xelovnebis TviTmyofadoba, xeli Seuwyo qarTuli modernistuli
xelovnebis srulyofas. “qarTveli mxatvrebis axali gza, saqveyno
dRevandel kulturasTan erTad unda mimdinareobdes adgilobrivi
qarTuli SesaZleblobebiT”. (12) germaneli mecnieri da Teologi
r.raicenStaini miiCnevda, rom eris kulturuli ganviTarebisTvis
saWiroa,“ moinaxos pirovnuloba, Zala, romliTac eri, miRebul
kulturas sakuTari arsebis mixedviT SeiTvisebs, gadaamuSavebs da
gaakeTilSobilebs”. (13) qarTulma kulturam da xelovnebam Zalian
sainteresod SeZlo modernizmisa da avangardis xelovnebis
principebis erovnul prizmaSi gaazreba. “qarTveli modernistebi
49
upiratesobas arc erT mxatvrul mimdinareobas ar aniWebdnen”. (14) maT
sakuTriv qarTuli xelovnebis formebi miusadages axali xelovnebis
moTxovnebs, romelSic mniSvnelovani iyo mxatvruli nawarmoebis
ideuri sawyisi. mrude konstruqciuli xazi, dekorativizmi, formaTa
simbolizmi, modernizmma xelovneba adamianis TviTgamovlenasTan
gaaigiva. qarTuli mxatvrobis mravalsaukunovani tradiciebis
gamoZaxilia TviTmyofadi da TviTnabadi mxatvris niko
firosmanaSvilis Semoqmedeba. misi mxatvruli manera, koloriti da
formis modelireba Zalian axlo dgas Sua saukuneebis qarTuli
kedlis mxatvrobis tradiciebTan. mxatvrobis koloriti, metyveli
xazi, konturi, TeTri Suq-Crdilebi, formis plastika da kompoziciis
frizul sibrtyeebad dayofa, romliTac firosmani formaTa
modelirebas akeTebs, genetikur kavSirSia daviT-garejis samonastro
mxatvrobasTan, damianesa Tu sxva ucnobi mxatvrebis SemoqmedebasTan.
firosmanis mxatvroba mTlianad qarTuli mxatvrobis niadagze
aRmocenebul unikalur movlenas warmoadgens. qarTul xelovnebaSi man
erovnuli mxatvruli formebis Ziebisa da avangarduli mxatvrobis
mimdinareobebis pirobebSi SeiZina gansakuTrebuli mniSvneloba,
romlis erT-erTi mimdinareobad neoprimitivizmi iTvleboda. Tumca
niko firosmanis mxatvruli manera mxolod primitivizmis niSnebiT ar
Semoifargleba da igi unikalur mxatvrul stilsa da mxatvrul
principebs avlens.
modernizmis gavrcelebam saqarTveloSi avangardistuli
xelovnebis sxvadasxva forma ganaviTara: eqspresionizmi, futurizmi
kubizmi, kubo-futurizmi, abstraqcionizmi, neoprimitivizmi da sxva.
gansakuTrebiT sainteresoa qarTuli futuristuli da kubo-
futuristuli mxatvruli stili, romelic Zmeb kirile da ilia
zdaneviCebis SemoqmedebaSia warmodgenili. Zmebma zdaneviCebma
daakavSires rusuli avangarduli xelovneba da qarTuli modernizmi.
safuZveli Cauyares futuristul mxatvrobas da poezias. maT aseve
didi wvlili miuZRviT firosmanis mxatvrobis aRmoCenasa da mis
popularizaciaSi mTel msoflioSi.
1910-ian wlebSi qarTul mxatvrobaSi axalgazrda mxatvrebi
d.kakabaZe, d.SevardnaZe, l.gudiaSvili. S.qiqoZe, e.axvlediani,
50
q.maRalaSvili, i.gamrekeli movidnen. maT axali mxatvruli da
plastikur-gamomsaxveli xerxebi Semoitanes mxatvrobaSi. isinic
TavianT SemoqmedebaSi Tanamedrove xelovnebis mxatvrul ideebsa da
erovnul mxatvrul formebs eyrdnobodnen. “axali Taobis mxatvarTa
udidesi damsaxureba zogadsakacobrio simaRleze ayvanili
ganzogadebuli, pirobiTi, erovnuli mxatvruli formebis SeqmnaSi
mdgomareobda. am Ziebebma Tavis mxriv ganapirobes specifikuri
mxatvruli amocanebis gadawyvetac” (15). axali drois moTxovnebis
Sesabamisi mxatvruli kulturisa da xelovnebis Seqmnam ganapiroba
novatorobis tradiciasTan mWidro kavSiri. mxatvarTa erTma jgufma
ganaTleba evropaSi, kerZod ki, parizSi miiRo. aman gansazRvra
qarTuli dazguri mxatvrobis ganviTarebaSi sxvadasxva mimarTulebisa
da tendenciis arseboba.
gansakuTrebuli adgili qarTuli xelovnebis ganviTarebaSi
novator da eqsperimentator xelovans daviT kakabaZes uWiravs. misi
SemoqmedebiTi diapazoni dazguri mxatvrobiT, scenografiiT, kinos
mxatvrobiTa da mecnierul-Teoriuli naSromebiT ganisazRvreba. misi
saxelosno didi moazrovnis samecniero-kvleviTi laboratoria iyo.
d.kakabaZe gansxvavebuli da TviTmyofadi mxatvruli xerxebiT
amkvidrebda qarTul xelovnebaSi avangardistuli xelovnebis
mxatvrul formebs. misi Semoqmedeba Rrma analizs emyareboda,
romelSic tradiciuli da avangardistuli formebi erwymis
erTmaneTs. mniSvnelovani etapi mxatvris SemoqmedebaSi parizs
ukavSirdeba. aq sabolood Camoyalibda didi mxatvris SemoqmedebiTi
principebi da mxatvruli meTodi.
lado gudiaSvilis SemoqmedebaSi naTlad Cans gviani Sua
saukuneebis qarTuli saero miniaturiT gataceba. mxatvris namuSevrebi
gamoirCeva aRmosavluri mxatvrobisTvis damaxasiaTebeli suraTis
sibrtyis dekoratiuli damuSavebiTa da moqnili, metyveli xaziT, rac
mxatvris manerasa da sparsuli mxatvrobis gavlenaze metyvelebs.
l.gudiaSvilis ferwera Janrobrivad da Tematurad mravalferovania.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia mxatvris mier moxatuli qaSveTis taZris
sakurTxevlis konqi, romelSic l.gudiaSvilma mTlianad Secvala
51
saukuneebis ganmavlobaSi damkvidrebuli qristianuli ikonografiis
forma da RvTismSobeli mSvenieri qarTveli qalis saxiT warmoadgina.
sainteresod ikveTeba Salva qiqoZis SemoqmedebaSi kavSiri
modernizmsa da qarTul mxatvrul tradiciebs Soris. misi
kompoziciebi sibrtyobrivia, garkveuli statikurobiT gamoirCeva,
axasiaTebs formaTa utrireba da deformacia. calkeuli sagnebisa da
figurebis damuSavebaSi mxatvari maTTvis Seusabamo fers iyenebda, rac
naxatis saerTo ganwyobis Seqmnas uwyobda xels. modernistuli da
eqspresionistuli xatvis maneris miuxedavad, mxatvrobaSi igi ar
Sordeba realistur safuZvels. S.qiqoZe muSaobda ferweraSi, wignis
ilustraciaSi, karikaturasa da scenografiaSi. moskovSi swavlis
dros S.qiqoZem Teatr-kabare “RamurasTvis” pano daxata. man ori weli
imuSava g.jabadaris “sasceno xelovnebis studiaSi”. igi am studiis
mTavari mxatvari iyo, sadac gaaforma j.jakosis piesa “viTa foTlebi”,
e.bries musikaluri drama “sarwmunoeba”. am ukanasknelisTvis mxatvarma
Seqmna kostiumebis eskizebi. g.jabadari didxans moRvaweobda
safrangeTSi, kerZod, andre antuanTan da iziarebda frangi reJisoris
naturalistur ideebs. amitom man moiTxova S.qiqoZisgan
naturalisturad da istorizmis sruli dacviT Seeqmna kostiumebi
speqtaklisaTvis. msaxiobi v.anjafariZis mogonebebidan Cans, rom
mxatvari xSirad ar eTanxmeboda reJisoris Sexedulebebs, amitom
S.qiqoZem mogvianebiT datova kidec g.jabadaris studia.
parizSi S.qiqoZe TanamSromlobda Teatr “ateliesTan”, romelsac
v.yuSitaSvili da Sarl diuleni xelmZRvanelobdnen da Teatr
“odeonTan”. am TeatrebisTvis mxatvarma ori dakveTa Seasrula.
dazustebiT cnobili ar aris, romeli speqtakli gaaforma mxatvarma.
arsebobs cnobebi mxatvris TanamSromlobis Sesaxeb parizis patara
TeatrTan, “Zveli samtrede”, romelSic v.yuSitaSvilis rekomendaciiT
iyo miwveuli.
elene axvledianis mxatvrobaSi gansakuTrebuli adgili peizaJs
ukavia, romelSic mxatvarma bolomde SeinarCuna qarTuli bunebis
xasiaTi, misi saxe, romelic sworad da gansakuTrebuli zomierebis
grZnobiT miusadaga evropuli xelovnebis mxatvrul da esTetikur
principebs. 1922 wels k.marjaniSvilma e.axvlediani TeatrSi mxatvrad
52
miiwvia. daiwyo e.axvledianis xangrZlivi scenografiuli moRvaweoba.
man gaaforma samocdaaTze meti speqtakli TbilisSi, saqarTvelosa da
sazRvargareTis sxvadasxva TeatrSi. maT Soris aRsaniSnavia “otelo”,
“sami bRenZi”, “rogor”, ”SiSi”, “TeTrebi”. saopero dadgmebi “bohema”,
“bal-maskaradi”, “abesalom da eTeri” da sxva. e.axvledians
gansakuTrebuli wvlili miuZRvis qarTuli Teatralur-dekoraciuli
xelovnebis ganviTarebaSi, wignis ilustraciasa da peizaJuri
mxatvrobis Janrul srulyofaSi.
1920-iani wlebidan saqarTveloSi profesiuli Teatraluri
mxatvrobis ganviTareba daiwyo. qarTuli scenografiis profesiul
doneze amaRlebasa da misi xelovnebis damoukidebel dargad
CamoyalibebaSi didi wvlili miuZRviT v.sidamon-erisTavs, d.kakabaZes,
S.qiqoZes, l.gudiaSvils. e.axvledians, k.zdaneviCs, i.gamrekels. qarTul
scenografiaSi srulad aisaxa dazgur mxatvrobaSi arsebuli
modernistuli da mravalferovani avangardistuli mimdinareobebi.
gansakuTrebiT sainteresoa im mxatvarTa Semoqmedeba, romlebmac Tavisi
cxovreba Teatris mxatvrobas daukavSires. maT Soris aRsaniSnavia
irakli gamrekeli, romelic aseve dazguri mxatvrobidan mivida
scenografiaSi, magram Semdeg Tavisi Semoqmedeba Teatrs daukavSira.
1930-iani wlebis bolodan qarTul sabWoTa xelovnebaSi, e.w.
socrealizmis principebi wina planze gamovida. socrealizmi
xelovnebis istoriul mniSvnelobas axali revoluciuri epoqis
miRwevebis asaxvaSi, komunisturi ideologiis gatarebaSi, xalxosani
gmirebis saxeebis SeqmnaSi xedavda. igi gamoricxavda Tavisufal
SemoqmedebiT azrovnebas, radgan moiTxovda dokumenturi sizustiT
yofiliyo asaxuli xelovnebaSi axali socialisturi realoba. amitom
forma Tavad gaxda Sinarsis matarebeli. gansxvavebuli mxatvruli
forma formalizmad gamocxadda. 1948 wels saqarTveloSi myofma
frangma mweralma andre Jidma qarTvel mxatvarTa gamofenaze
sinanuliT aRniSna, rom daTvalierebaSi monawile mxatvrebi
“formalistebi” namdvilad ar iyvnen, magram isini arc mxatvrebi ar
iyvnen”. socrealizmma saxviT xelovnebaSi da gansakuTrebiT ferweraSi
Janrebis Tanmimdevruli ganviTarebac Seaferxa. am periodSi
moRvaweobdnen i.nikolaZe, n.kandelaki, T.abakelia, e.axvlediani,
53
d.kakabaZe, l.gudiaSvili, s.qobulaZe, u.jafariZe i.ToiZe, a.baJbeuk-
melikovi, e.baRdavaZe, a.quTaTelaZe da sxvebi.
qarTuli ferweris gardatexa 1950-ian wlebis bolos daiwyo.
sabWoTa xelovnebaTmcodneobiT mecnierebaSi e.w. daTbobis periodis
xelovnebas pirobiTad “sabWoTa avangardi” uwodes. igi oficialuri
xelovnebisgan gancalkevebulad viTardeboda. qarTul xelovnebaSi
axali epoqis dasawyisi kvlav nacionaluri xelovnebisadmi, qveynis
warsulisa da adreuli epoqebis mxatvruli miRwevebisadmi interesiT
ganisazRvra. aman ferweraSi mTeli rigi Janrebis aRorZinebas Seuwyo
xeli. axali Taobis mxatvrebis - z.niJaraZis, a.varazis, e.kalandaZis,
r.Tordias, j.xundaZis, T.mirzaSvilis da sxvaTa SemoqmedebaSi. mkafiod
gamoikveTa qarTul xelovnebaSi arsebuli mTavari mxatvruli
principebi, romlebic qarTul mxatvrobas msoflio xelovnebaSi
arsebul tendenciebsa Tu mxatvrul mimdinareobebis saerTo
konteqstSi ganixilavda. gansakuTrebiT 1970-80-ian wlebSi qarTvel
mxatvarTa SemoqmedebaSi gamoikveTa XX saukunis filosofiuri
mimdinareobebisadmi interesi, romlebic gansazRvravdnen mxatvruli
Semoqmedebis ideur safuZvels da ferweris mniSvnelobas Tanamedrove
xelovnebaSi. isini TavianTi SemoqmedebiT XX saukunis dasawyisis
qarTuli modernistuli mxatvrobisa da modernistuli filosofiis
axleburi gaazrebiT sakuTar mxatvrul principebs amkvidrebdnen.
1970-80 wlebSi mxatvarTa umravlesoba gatacebuli iyo italiuri
transavangardiT, neoeqspresionizmiT, konceptualizmiT da sxva
mimdinareobebiT, romelic axlo aRmoCnda qarTuli dazguri
mxatvrobis saukeTeso tradiciebTan. 1980-ian wlebidan moRvaweoben
i.farjiani, g.guguSvili, l.WoRoSvili, q.matabeli, m.cecxlaZe,
o.durmiSiZe, o.timCenko, g.buRaZe da sxv.
XX saukunis bolo aTwleulebis postmodenistulma xelovnebam
SemoqmedebiTi saqmianobis saxe miiRo. saxviTi xelovnebis klasikuri
dargebi: ferwera, grafika, qandakeba Tanamedrove xelovnebaSi
gamoiyeneba art-obieqtebis, konstruqciebis, musikaluri,
informaciuli, mxatvruli da literaturuli “produqtebis”
Sesaqmnelad. dizaini, video-arti, kompiuteruli grafika, instalacia,
postmodernistuli hepeningebi, performansi, envairomentebi da
54
plastikuri avangardis sxva mxatvruli formebi qarTul
scenografiaSic gamovlinda. bolo ramdenime aTwleulSi qarTuli
scenografia da dazguri mxatvroba TiTqos daSorda erTmaneTs.
Teatralurma mxatvrobam, rogorc xelovnebis gancalkevebulma dargma
ganviTarebis damoukidebeli xazi SeiZina. igi mTlianad qarTuli
Teatralur-dekoraciuli da XX saukunis pirveli naxevris dazguri
Semoqmedebis tradiciebs eyrdnoba, romlebmac myari niadagi Seuqmnes
dargis ganviTarebas, misi mxatvruli meTodisa da Teoriis
safuZvlebis Camoyalibebas qarTul scenografiaSi.
qveTavi III.
irakli gamrekelis dazguri da Teatraluri mxatvroba
irakli gamrekeli qarTuli scenografiis erT-erTi fuZemdebeli,
brwyinvale fermweri, grafikosi da ilustratori TviTnaswavli
mxatvari iyo. magram swored man SeZlo mTeli epoqa Seeqmna qarTul
scenografiaSi da dazgur mxatvrobaSi. i.gamrekeli daibada 1894 wlis 6
maiss qalaq gorSi, mRvdlis ojaxSi. daaxloebiT 1906 wels
gamrekelebis ojaxi sacxovreblad TbilisSi gadavida.
1911-1917 wlebSi i.gamrekeli sasuliero seminariaSi swavlobda.
Semdeg rostovis universitetis samedicino fakultetze ganagrZo
swavla, 1918 wels Tbilisis universitetis daarsebisTanave ki
i.gamrekeli TbilisSi dabrunda da aq samedicino fakultetze
swavlobda. magram meoTxe kursis damTavrebis Semdeg swavla Sewyita
da samedicino fakultets aRar mibrunebia. Tu rodis, sad an romel
pedagogTan swavlobda mxatvrobas da vin iyo misi pedagogi, amis
Sesaxeb TiTqmis araferia cnobili. garda imisa, rom i.gamrekels
master-klasebi hqonia miunxenis akademiis profesorTan, vinme
soloviovTan. Tavad i.gamrekeli Tavis yvela biografiul CanawerSi
adasturebs amas, magram arsad ar moixseniebs profesors saxeliT.
cnobilia, rom XIX saukunis bolos TbilisSi marTlac moRvaweobda
vinme mxatvari n.soloviovi, romelmac sabavSvo Jurnal ”nobaTis”
pirveli nomris gare yda gaaforma.
i.gamrekelis Semoqmedeba ramdenime periodisgan Sedgeba. pirveli
periodis Sesaxeb (1911-1917 ww.), Zalian cota ramaa cnobili. am wlebSi
55
momavali mxatvari sasuliero seminariaSi swavlobda. rogorc mxatvar-
ilustrators gaformebuli hqonda iatakqveSeTSi gamocemuli
Jurnali ”gvirgvini”. cnobilia, rom i.gamrekeli gatacebuli iyo
g.gabaSvilis SemoqmedebiT da qarTuli realisturi mxatvrobiT.
i.gamrekelis Semoqmedeba JanrTa mravalferovnebiT gamoirCeva. igi
gatacebuli iyo eqspresionizmiT, kubizmiT, futurizmiT, asuraTebda
wignebs da Jurnalebs, xatavda plakatebs, qmnida Tematur Tu
portretul naxatebs.
1918-1922 wlebSi i.gamrekeli eqspresionizmiT dainteresda. mis
xelweras zedmeti maneruloba axasiaTebs. figuris dayeneba da misi
portretuli gadawyveta erTgvar “eqspresionistul manerizms”
mogvagonebs, gadaWarbebuli Teatraluri JestikulaciiTa da
utrirebuli mimikiT. i.gamrekelis ferweraSi Zlieri eqspresia formis
rRveva da abstragireba subieqturi gancdebis Sesatyvisi iyo.
monografiaSi “irakli gamrekeli” c.kuxianiZe aRniSnavs, rom
dekoratiuloba saerTod damaxasiaTebelia eqspresionizmisaTvis da
konkretulad i.gamrekelis eqspresionistuli ferwerisaTvis. magram
mxatvrisTvis damaxasiaTebeli dekoratiuloba, ara formiseuli
elementis gadaWarbebulobiT, aramed modernizmisTvis damaxasiaTebeli
elementebiTaa gamravalferovnebuli. i.gamrekelis eqspresionistul
mxatvrobaSi didi mniSvneloba eniWeboda naxatis fersa da saerTo
kolorits. mxatvris palitra gajerebuli iyo Tbili oqrosferi,
wiTeli, yviTeli, mwvane da lurji feris civi da mkveTri niuansebiT.
yviTlis siWarbe ki subieqturi emociisa da sulieri gancdis
aRmniSvneli iyo. feris dekoraciuloba mxatvris ferisadmi, rogorc
plastikuri erTeulisadmi damokidebulebaze metyvelebs, rac
SemdgomSi gansakuTrebul esTetikur mniSvnelobas i.gamrekelis
scenografiaSi SeiZens.
mxatvris tiloebSi gadmocemuli ambavi drosa da sivrceSi
ukiduresad SemWidrovebulia. am maradiulobadqceul wamSi samyaros
subieqturi gancda da mxatvris individualuri xedva vlindeba. mis
arc erT namuSevars: “sevdas”, “uimedobas”, “eWvianobas” da arc
romelime sxvas “saxe” ar gaaCnia. es krebiTi gancda, tkivilisa Tu
sulieri sasowarkveTis saerTo ganzogadebuli gamoxatulebaa,
56
romelic emociis ukidures zRvars gamosaxavs. mxatvari fers
laqebad anawilebs tiloze, xazis texili, zigzagiseburi dinamika
gancdis “guliscemas” gadmoscems. formis modelirebas mxatvari
konturis msuye monasmiT akeTebs. igi ar erideba formis plastikur
utrirebasa da hiperbolizacias. mis namuSevrebSi “sevda”, “uimedoba”,
“eWvianoba” “dinamika”, “qali forToxlebiT”, “kaeni da abeli”, “sami
figura”, “feeriuli Rame”, “salomeas” ilustraciebi da misi kubo-
futuristuli namuSevrebi gansaxierebuli, gapirovnebuli sulieri
arsebebia.
i.gamrekelis tiloebSi figurebs mTeli are ukaviaT. (”sevda”,
“uimedoba”, “dinamika”, “kaeni da abeli”). formis TvalsazrisiT isini
erTmaneTs hgvanan. yvelgan aqtiuria msuye konturuli xazi, aseve
texili formebi da realuri sagnebisa da sxeulis deformacia.
magram aq materialuri formis garda, naxatis droiT-sivrcobrivi
garemoc deformirebulia. dro suraTis siRrmeSi gawelilia, sevdiTa
da uimedobiTaa garinduli. mxolod “dinamikas” aqvs Tavisi dro, isic
iseTi, romelSic aTvlis wertilia dakarguli. swored amitom samive
es namuSevari moklebulia gmirTa saxeebs. es ubralod emociaa,
adamianis sxeulis formaSi gamosaxuli. “dinamika” ki gaqcevaa, rogorc
sakuTari Tavisgan, ise amaoebisgan.
gansxvavebuli plastikuri gadawyveta aqvs mxatvars kompoziciebSi
“sami figura” (“mobanave qalebi”) da “feeriuli Rame”.Ees sruliad
sizmriseuli aRqmiT Seqmnili namuSevrebi, wagrZelebuli siluetebi,
rbili konturuli xaziTaa modelirebuli. iseTi STabeWdileba iqmneba,
TiTqos yvela figura gansxvavebuli substanciisgan, raRac plastikuri
masisganaa DSeqmnili. tilos foni “sam figuraSic” da “feeriul
RameSic” mTlianad pirobiTi da fantasmagoriulia.
i.gamrekelis kubo-futuristuli namuSevrebidan aRsaniSnavia misi
avtoportreti da sxva portretuli tiloebi. upirveles yovlisa es
aris “me da cirki”, “mxatvari medicinaSi” (igive “lues”) mxatvris
megobris Salva alxazaSvilis portreti da ramdenime portreti,
romelmac Cvenamde ver moaRwia.
suraTSi “me da cirki” mxatvars Tavisi portreti realistur
JanrSi aqvs Sesrulebuli da igi Cawerilia kubisturad gaazrebul
57
garemoSi. suraTSi “me da cirki” mxatvari gansakuTrebiT kargad
iyenebs, rogorc proJeqtorebis Suqis nakads, aseve Tokis kibeebs,
cirkis arenis mrude xazs, maneJze gaqrolebuli cxenis gamosaxulebas,
romelic proJeqtorebis Suqis nakadSi gardatydeba da geometriul
figurebad iSleba. TiToeuli es figura mozaikasaviT erTian
mxatvrul kompoziciaSi ikvreba, romlis mTavari amocanaa, gvaCvenos
adamianis mravalwaxnagovani ideuri saxe. mxatvari formaTa saerTo
pirobiTobaSi, mis rRvevasa da martiv geometriul formebamde
dayvanaSi axerxebs samyaro erTian suraTSi dainaxos da ganWvritos
momavali. i.gamrekelisTvis samyaro cirkis arenaa, sadac erT wreze
trialebs adamianuri gancdebi da xSirad amaoebiT aRsavse maTi
bediswerac, radgan cirkis arena im Caketil wred da sivrced aRiqmeba,
romlisganac adamiani Tavis daRwevas ver axerxebs. gaqceuli cxenis
paralelurad cirkis gumbaTis qveS akrobatia daxatuli. mxatvris
saxis naxevars jambazis figura faravs, sinamdvileSi ki es yvelaferi
mxatvris gonebaSi datrialebuli uzarmazari da erTian moZraobaSi
mosuli samyaros arsia. rogorc WeSmarit futuristsa da kubo-
futurizmis erT-erT yvelaze TvalsaCino warmomadgenels i.gamrekels,
ase hqonda warmodgenili adamianis rTuli buneba, romelic axali
saukunis ritmsa da dinamikaSi realurisa da “zaumur” waxnagovan
koncefciaSi gamoisaxeba. suraTis kompozicia isea agebuli, rom
mxatvris portreti tilos marjvena kuTxeSia moTavsebuli. igi TiTqos
akvirdeba mis garSemo arsebul samyaros, romelsac kveTs
proJeqtorebis Suqis nakadi, cirkis arenis mrude xazebi da a.S.
suraTis saerTo emociuri ganwyoba, mxatvris sulieri gancda
miRweulia realistur xerxebTan modernistuli da kubo-futuristuli
xerxebis dapirispirebiT.
aRsaniSnavia i.gamrekelis TanamSromloba futuristul Jurnal
“H2SO4”-Tan. mxatvari am Jurnalis ilustratori iyo. es qarTuli
futuristuli gamomcemloba 1924 wels gamodioda. mis pirvelive
nomerSi daibeWda i.gamrekelis “me da cirki” da 1922 wels Seqmnili
“mxatvari medicinaSi”. am namuSevriT mxatvari erTgvarad eTxoveboda
eqimis profesias. misi namuSevrebis analiziT Cans, rom gamrekelisTvis
medicinac da mxatvrobac adamianis sulisa da sxeulis mkurnalia.
58
magram orive profesiis msaxureba mxatvrisTvis rTuli aRmoCnda da
misi arCevani xelovnebisken gadaixara.
suraTis “mxatvari medicinaSi” erT mxares SiSveli qalis
figuraa mocemuli, meore mxares ki, mamakacebis SiSveli sxeulebis
erTmaneTze miwyobil SiSveli figurebis mrude moxazulobaSi
Cawerilia mxatvris profili. suraTis azrobriv centrs warmoadgens
mxatvris aweuli xeli, romliTac is cdilobs gaarRvios mis garSemo
arsebuli avadmyofuri sisastikiTa da mankierebiT Sepyrobili samyaro.
Sav fonze gamosaxulia mxatvris kubistur maneraSi gadawyvetili
portreti, Cavardnili loyebiTa da amoSavebuli TvalebiT. Tbili
yavisferi da muqi mwvane msuye tonebi mTlianad awonasworebs
geometriul formebad daSlil sagnebs. aqa-iq wiTeli feris laqebi
koloritulad acocxlebs naxats da amZafrebs emocias. i.gamrekelis am
periodis mxatvrobisTvis Tbili, kolorituli gamaa damaxasiaTebeli:
yavisferi, wiTeli, Savi, mwvane, cisferi da yviTeli tonebi. “mxatvari
medicinaSi” mTlianad kubistur maneraSia gadawyvetili. mas aseve
axasiaTebs futuristebis gamomsaxvelobiTi elementebic, formaTa
ritmuli gameoreba, rac naxatis dinamikas aZlierebs. magram
miuxedavad i.gamrekelis didi gatacebisa kubo-futurizmiT da
formiseuli rRveva-abstragirebiT, igi bolomde mainc ar wyvets
realisturi xerxebis gamoyenebas. es formiseuli dapirispireba
mxatvris individualur maneraze miuTiTebs. Tavad i.gamrekeli naTlad
avlens sakuTar msoflmxedvelobas missave ilustrirebul Jurnal
“H2SO4”-is furclebze. ”...yoveli wuTis moulodneloba nivTs ukargavs
Zvel formas da misi gageba ganyenebulad sxva nivTTan
warmoudgenelia. iwyeba dinamiuroba axali nivTis asagebad. ingreva
yalbi forma. gadadis sxva formaSi. erTi formis xazi amtvrevs meore
formis xazulobas. xdeba ferebis Sereva da Cndeba nivTi axali
formisa da axali feris...” (16)
1922 wels i.gamrekelisa da k.marjaniSvilis Sexvedra sabediswero
aRmoCnda axalgazrda mxatvrisaTvis, romelmac sakuTari Semoqmedeba
mTlianad Teatralur mxatvrobas dauTmo da 1926-dan 1943 wlamde SoTa
rusTavelis saxelobis Teatris mTavari mxatvari iyo. swored
Teatralur mxatvrobaSi srulad gamovlinda i.gamrekelis
59
mravalferovani SemoqmedebiTi potencia, romelic Teatraluri
konstruqtivizmis pirobebSi mxatvars saSualebas aZlevda, Tavi
warmoeCina, rogorc mxatvar-dekorators, fermwers, inJiner-
konstruqtors, arqiteqtors, kostiumis mxatvars. “... gamrekeli iyo, ara
marto bunebiT dekoratori, ara marto SesaniSnavi speqtaklebis
brwyinvale gaformebis avtori. gamrekelma Seqmna Teatralur-
dekoratiuli xelovnebis garkveuli sistema...”. (17)
i.gamrekelis scenografiaSi aisaxa modernistuli da
avangarduli xelovnebis TiTqmis yvela mimdinareoba. “formaTa ritmma,
mdidarma dekoratiulma fantaziam, azris moqnilma saxierebam, rac
irakli gamrekelis grafikulsa da ferwerul namuSevrebSi iyo
gabneuli, Tavi moiyara mis scenur qmnilebebSi”. (18)
k.marjaniSvilma i.gamrekeli TeatrSi mas mere miiwvia, rac 1922
wels gamofenaze mxatvris mier dasuraTebuli o.uaildis romani
“salomeas” ilustraciebi daaTvaliera. am droisTvis k.marjaniSvils
Cafiqrebuli hqonda “salomeas” dadgma. am periodSi SoTa rusTavelis
saxelobis TeatrSi TandaTanobiT Zlierdeboda eqspresionistuli
tendenciebi, rac al. axmetelis mier s. SanSiaSvilis “berdo zmanias”
dadgmam kidev ufro gamoaaSkarava.
k.marjaniSvili saTaveSi Caudga qarTuli Teatrisa da qarTuli
Teatraluri skolis Senebas. Tavad didi reJisori aRniSnavda, rom
eqspresionizmi misTvisac axali iyo, da misi scenuri ganxorcieleba
sakmaod rTuli mxatvruli amocana iqneboda.
“qarTul TeatrSi SemoWril eqspresionistul talRas
i.gamrekelis saxiT saintereso da mdidari fantaziis ostati Sexvda”.
(20) marTlac eqspresionizmi, metadre i.gamrekelis odnav maneruli
Teatraluri eqspresionizmi da mxatvris individualuri xelwera
zustad moergo qarTuli eqspresionistuli Teatris stilistikas.
1922 wlisTvis i.gamrekelis SemoqmedebaSi kubo-futuristuli
tendenciebi iyo momZlavrebuli. miuxedavad amisa, mis mier
eqspresionizmTan mibruneba kidev ufro saintereso aRmoCnda, rogorc
SemoqmedebiTi, ise mxatvruli TvalsazrisiT. i.gamrekelis
scenografiaSi eqspresionizmi Seerwya kubistur-futuristul da
60
konstruqtivistul elementebs. maTi sinTeziT ki qarTul scenaze
axali konceftualuri xelovneba gaCnda.
i.gamrekelis scenografiis pirobiT periodizaciaSi, pirveli etapi
k.marjaniSvilTan moRvaweobaze modis. 1922-1925 wlebSi daidga
o.uaildis “salomea”, g.robaqiZis “malStremi”, “londa”,
i.gedevaniSvilis “sinaTle” da u.Seqspiris “hamleti”. es is pirveli
nabijebi iyo Teatralur mxatvrobaSi, romlebmac qarTuli
scenografiis momavali ganviTarebis gza gansazRvres.
1922 wels “axal TeatrSi” k.marjaniSvilma dadga o.uaildis
“salomea”. scenografia i.gamrekels ekuTvnoda. speqtaklis
dekoraciuli forma mxatvris suraTma “salomeas locvam” gansazRvra.
gamWvirvale cisferi zoliani farda dekoratiul fons warmoadgenda.
mis win ki mefe herodes sasaxlis masiuri kibeebi, gaSlili moednebi
da sasaxlis baRi iyo gakeTebuli. mxatvars ise hqonda agebuli
dekoracia, rom mayureblis winaSe sasaxlis monakveTi Canda. sasaxlis
kedlebi da mTliani konstruqcia TiTqos scenis portals miRma
grZeldeboda. es pirquSi arqiteqturuli garemo gamoxatavda mefe
herodes sasaxleSi gabatonebul sastik atmosferos, saidanac
salomeas ar ZaluZda Tavis daRweva. scenaze ki mxatvari ise axerxebda
saTamaSo “moednebis” gansazRvras, rom reJisorisTvis dadgmis
mizanscenobrivi naxazis ageba gaadvilebuliyo swored im rakursebis
gaTvaliswinebiT, romelSic rogorc aqtiorTa masis gadaadgileba, ise
dekoraciis plastikuri monaxazi saerTo mxatvrul-sivrcobrivi
gadawyvetis erTian saxed aRiqmeboda. g.alibegaSvili werda: “ukve am
dadgmaSi gamovlinda momavali Teatris mxatvris saxe. Zunw, lakonur
da sufTa formebSi man gadmogvca arqiteqturuli detalebi. alag-alag
es arqiteqturuli detalebi abstragirebuli iyo da Tan ubralo,
geometriul formebamdec iyo dayvanili.” (19) sasaxlis realuri, mZime
plastikuri formebi dapirispirebuli iyo haerovan da odnav burusiT
mocul cisferi fardis faqturasTan. fardis ukan ki TiTqos gaSlili
frTebiviT samkuTxa abstraqtuli formis dekoraciuli elementebi iyo
gakeTebuli. moqmedebis msvlelobisas es elementebi fers icvlida,
romlis palitra vardisferi tonidan muqi iisferi tonalobis
CamuqebiT siSavemde midioda. cnobilia, rom salomeas mfarveli
61
mTvaris RvTaeba iyo. aman ganapiroba dekoraciis kolorituli
gadawyveta.
1923-1924 wlebSi i.gamrekelma gaaforma speqtaklebi “londa” da
“malStremi”. mxatvris es ori namuSevari axlos dgas i.gamrekelis
dazgur mxatvrobasTan Sesrulebis maneriTa da mxatvruli stiliT,
romelSic naTlad ikveTeba eqspresionistuli da kubo-futuristuli
xerxebi.
“londas” eskizSi i.gamrekeli erTdroulad aRwevs formis
abstragirebas da mis kubistur-moculobian gadawyvetas. formaTa
mkveTri geometriuloba gamZafrebulia eqspresionistulad
gadawyvetili koloritis kontrastuli ganawilebiT. piesis moqmedebis
adgili mTis waxnagovan ferdobebze, rTul pirobiT landSaftSi
iSleba. wiTeli, yviTeli, Savi, mwvane, gauzavebel ferebiani palitra,
formis skulpturulobas amJRavnebs. gansakuTrebiT aRsaniSnavia ukana
dekoracia, romelic scenaze agebul sibrtyeebad diferencirebuli
dekoraciis statikur formas agrZelebs da kubisturad gadawyvetil
mkvriv plastikur, ferwerul farda-panoSi gadadis. amiT mxatvarma
SeZlo sivrcis danawevreba axlo da Sori xedebiT, ramac
scenografiul garemos sivrcis usasrulobis STabeWdileba mianiWa. es
ki piesaSi Cadebul siyvarulisa da sicocxlis maradiulobis ideas
gamoxatavda.
“malStremis” scenografiaSi mxatvarma formaTa dinamikis
misaRwevad dekoraciis elementebi iribad diagonalurad daayena
scenaze. “malStremis” eskizSi Warbobda eqspresionistuli
tendenciebi, Tumca formis TvalsazrisiT, dekoraciebi Zalian axlos
iyo mxatvris futuristul mxatvrul manerasTan. es urbanistuli
qaosi, romelic waqceuli Senobebis, estakadebis calkeuli,
safexurebiani ficarnagebiTa da dekoraciis simultanuli agebiT iyo
gakeTebuli, mxatvris dazgur namuSevars “me da cirki” mogvagonebs.
magram “malStremSi” moqmedeba ara cirkis arenaze, aramed pirobiT
gadawyvetil samyaroSi xdeba, rac formaTa daxvavebis miuxedavad
monumenturobis STabeWdilebas tovebs. kostiumebi am speqtaklisTvis
k.zdaneviCma Seqmna. piesaSi mkafiodaa gamoxatuli futuristuli
ideebi, rac k.zdaneviCis mier sainteresod iyo asaxuli kostiumebSi.
62
“malStremSi” moqmedeba pirobiT, fantasmagoriul samyaroSi
viTardeboda. amitom speqtaklis scenografiuli gadawyveta rTul da
mravelferovan dekoraciul formas moiTxovda. formaTa aRreviT erT
dekoraciaSi Cayrili Tanamedrove samyaros yvela elementi
ariTmiulobiT xasiaTdeboda. sxvadasxva doneze ganlagebuli saTamaSo
moednebi, romelic speqtaklis msvlelobisas mizanscenebSi calkeul
kompoziciebad nawildeboda, Suqweris meSveobiT gamoiyofoda saerTo
dekoraciuli fonidan. scenografiuli detalebi mozaikurad
iSleboda. magram TiToeuli saTamaSo sivrce, romelic dekoraciis
did tiloze formaTa ritmuli monacvleobiT xasiaTdeboda,
stilisturad erTiani naxatis Semadgeneli plastikuri nawili iyo.
mravalricxovani detalebi, Tu sagnebi, romlebic savaraudod
CarTuli iyo moqmedebaSi, dekoracias “sagangebod” Seqmnil ekleqtizms
aniWebda da scenografiuli konfliqtis Canasaxs warmoadgenda.
dekoracia ise iyo ganawilebuli scenis sivrceSi, TiTqos misi formebi
scenis miRmac viTardeboda. amiT iyo miRweuli samyarosa da
teqnikuri progresis usasrulobis futuristuli idea. ukana
dekoracia Savi feris fardiT iyo gakeTebuli, rac siRrmesa da
plastikurobas aniWebda dekoraciul sivrces scenaze. scenografiaSi
darRveuli iyo xazobrivi perspeqtivis principebi. mis magivrad
dekoraciis saerTo koloritiTa da formaTa ritmuli dinamikiT
iqmneboda sivrcobrivi STabeWdileba, romelic pirobiT
samganzomilebian samyaros modelSi ikveTeboda.
SedarebiT rTuli scenografiuli garemos Seqmna mouwia
i.gamrekels speqtaklSi “kaci sarkidan” (“SpigelmenSi” f.verfeli. reJ.
al.axmeteli, 1925 w). am speqtaklis mxatvrobac kubo-futuristul
maneraSi iyo gadawyvetili. realuri samyaro da cxovreba piesaSi
fantastikur samyarod irekleboda sarkeSi. moqmedebis adgilis
simravlisa da mravalferovnebis gamo maTi erTian mxatvrul
stilistikaSi moyvana rTul amocanas warmoadgenda. saWiro iyo misi
formiseulad Sejgufeba da saerTo dramaturgiuli fabulis
meSveobiT erTian TxrobaSi gadawyveta. c.kuxianiZe dekoraciebs or
jgufad hyofs: “moraluri ganwmendis mistikuri samyaro da codviani
cxovrebis mravalferovani suraTebi.” (20) magram, rogorc ar unda iyos
63
daxarisxebuli dekoraciuli suraTebi, mTavari da mniSvnelovani iyo,
rogor formaSi da ra plastikuri saSualebebiT gadawyvita
i.gamrekelma scenuri sivrce. speqtaklis gaformebaSi mniSvnelovan
elements kibe warmoadgenda. scenis planSeti ar iyo CarTuli
gaformebaSi, samagierod sxvadasxva simaRlisa da konfiguraciis
safexurebiani ficarnagebi, sxvadasxva scenaSi gansxvavebul
dekoraciul suraTebs qmnida. TiTqmis yvela eskizze foni ganyenebuli
Savi ferisaa, rac dekoracias siRrmiseuli da plastikuri aRqmisaTvis
iyo saWiro. kubebi, prizmebi, svetebi, sarkis namsxvrevebi, sferoebi
samyaros formaTa abstragirebul simboloebs warmoadgendnen.
mxatvari “SpigelmenSis” scenografiaSi erTguli darCa samyaros
mowyobis kubofuturistuli ideisa.
“qarTuli dekoraciuli xelovneba axla iwyebda Tavis
ganviTarebas. is ver iqneboda gansazRvruli mimarTulebebis
TvalsazrisiT. xasiaTiTac ar iyo Camoyalibebuli. Tumca, erTi ram
cxadi iyo - TeatrSi mosulma reJisorebma Tamamad daiwyes axali
Zalebis Semokreba TeatrSi. maT garkveuli Tavisuflebac ki miecaT
SemoqmedebiTi SesaZleblobebis gamosavlenad.” (21
1925 wels k.marjaniSvilma u.Seqspiris “hamleti” dadga.
scenografia i.gamrekels ekuTvnoda. am speqtaklis gaformeba mxatvris
SemoqmedebaSi axali etapis dasawyisi iyo. “hamletis”, “anzoris”,
“lamaras”, “TeTnuldis” scenografias dawvrilebiT Semdeg TavSi
mimovixilav.
qarTuli Teatrisa da scenografiis ganviTarebisTvis
gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda SoTa rusTavelis saxelobis
Teatris saTaveSi al. axmetelis mosvlas. 1926 wlidan Teatris mTavari
mxatvari i.gamrekeli gaxda. Teatris esTetika da mxatvroba mTlianad
daeqvemdebara Teatraluri konstruqtivizmis principebs. i.gamrekelis
mier 1926-1935 wlebSi gaformebuli speqtaklebi qarTuli Teatraluri
konstruqtivizmisa da qmediT-sanaxaobrivi scenografiis
maRalmxatvrul nimuSebs warmoadgenda. maTSi novatoruli ideebi
axali gamomsaxvelobiTi xerxebiT aisaxa, romelSic moxda qarTuli
xalxuri sanaxaobriv-saimprovizacio Teatris mxatvruli gaformebis,
qarTuli dazguri mxatvrobisa da Tanamedrove xelovnebis
64
mravalferovani mimdinareobebis organuli Serwyma Teatraluri
mxatvrobis axal gamomsaxvelobiT sistemaSi.
1930–iani wlebis meore naxevarSi qarTul-sabWoTa xelovnebaSi e.w.
socrealizmis principebi gaxda wamyvani, rac realizmis ukiduresi
formiT gamosaxvas niSnavda. scenaze dokumenturi sizustiT unda
yofiliyo gadmocemuli moqmedebis adgili istoriuli epoqis stiluri
elementebiTa da mxatvruli formebis dacviT. yovelgvari pirobiToba
da formaTa ganzogadeba dekoraciis Seqmnisas ikrZaleboda.
scenografiaSi wamyvani kvlav dekoraciuli principebi gaxda, ramac
speqtaklis gaformebaSi ferwerulobis gaZliereba ganapiroba.
1936 wels rusTavelis TeatrSi speqtakli “arsena” daidga.
(reJisori a.vasaZe) i.gamrekeli “kvlav iyenebs mravlismetyvel
monumentur xes, mTeli speqtakli sunTqavda qarTuli koloritiT”. (22)
magram dekoracia ukve aRar hgavda irakli gamrekelis adreul
namuSevrebs, radgan moqmedebis adgili ufro konkretuli gaxda. ukana
dekoraciam ferweruli fonis saxe SeiZina da sasceno sivrcis
moculobiani forma xazobriv perspeqtivaze agebulma ferwerulma
kompoziciam Secvala.
aseTive principebzea agebuli “otelos”, “giorgi saakaZis”,
“abesalom da eTeris” da “sapatarZlo afiSiT” dekoraciebi. “arsenaSi”
irakli gamrekelma ganizraxa, scenuri dazga ferweruli panoramiT
Semoerkala da am mxatvruli xerxiT dekoraciuli danadgarebi,
tansacmeli, sxvadasxva morTuloba da TviT mizanscenebic ki, erT
mTlian suraTad, erT mTlian mxatvrul, pirobiTad rom vTqvaT,
ferwerul tilod gadaeqcia... am speqtaklis gaformebisas irakli
gamrekeli gaemijna midrekilebas konstruqtivizmisken dekoraciul
xelovnebaSi....” - igonebs akaki vasaZe. (23)
qarTul scenografiaSi am periodSi Teatris mxatvrobis
dekoraciuli principebi gabatonda, i.gamrekeli sul ufro xSirad
moqmedebis konkretul adgils qmnida scenaze. interieri, bunebis wiaRi,
navsayudeli, parki... yvela es dekoracia naturalisturi xerxiTaa
Seqmnili, magram mas daxvewili formebi, calkeul SemTxvevaSi epoqebis
Rrma codna, daxvewili proporciebi, formaTa plastika, brwyinvale
koloriti da sivrcis swori gadanawileba gamoarCevda sxvaTagan.
65
mxatvari aqac ostaturad wyvetda amocanas da axla ukve realur
samyaros mTeli Tavisi plastikur-moculobiani formebiT
warmoaCenda scenaze.
qveTavi IV.
samyaros konstruqtivistuli modeli i.gamrekelis scenografiaSi
Teatraluri konstruqtivizmis funqcionalizmma saTeatro
mxatvrobaSi qmediTi scenografiis principebis damkvidreba ganapiroba.
scenografia mTlianad iyo CarTuli speqtaklis msvlelobaSi da
warmodgenis plastikur-sivrcobriv gadawyvetas karnaxobda. igi
ganapirobebda speqtaklis mizanscenobriv qargas, xolo sxva saxviTi
elementebi, dekoraciis koloriti, scenuri kostiumi, dramaturgia,
ganaTeba da Suqwera dadgmis mTliani mxatvruli saxis Seqmnis
zeamocanas emsaxureboda.
Teatraluri konstruqtivizmis mxatvrul formaSi iyo Seqmnili
i.gamrekelis scenografia speqtaklebisTvis “malStremi”, “kaci
sarkidan”, “hamleti” da sxva. magram scenuri sivrcis
konstruqtivistuli gaazreba pirvelad da mkafiod speqtaklebSi
“zagmuki”, “rRveva”, “saWe marcxniv” gamoikveTa.
1926 wels al.axmetelis mier i.gamrekelis scenografiiT
ganxorcielebuli a.glebovis piesa “ზaგmuki” sruliad axali sityva
iyo qarTul TeatrSi. “zagmukis” moqmedeba Zvel babilonSi, zagmukis
dResaswaulze momxdar monaTa ajanyebaze mogviTxrobs. mxatvruli
gaformebis TvalsazrisiT speqtakli “zagmuki” iyo damdgmeli
koleqtivis pirveli Tamami ganacxadi, romelmac SemdgomSi gansazRvra
SoTa rusTavelis saxelobis Teatris mxatvruli stili, misi esTetika
da didi xniT daamkvidra qarTul scenografiaSi Teatraluri
konstruqtivizmi. speqtakl “zagmukis” originalur scenografiaSi
xorcSesxmuli novatoruli ideebi Teatris seriozul gamarjvebad
CaiTvala.
dadgmis scenografiaმ umniSvnelovanesi amocana gadaWra. epoqis
suliskveTebisa da stilisturi niSnebis SenarCunebiT, mxatvrobaSi
66
warmodgenili unda yofiliyo Zveli samyaros legendaruli qalaqis
ganzogadebuli da krebiTi iersaxe. Tanac ise, rom erTian scenur
sivrceSi moqceuliyo babilonis mefis sasaxle, bazari, moedani,
uzenaesi RvTaebis, marduqis taZari da taZriswina moedani.
speqtaklis warmatebis erT-erTi mTavari mizezi swored misi
scenografia aRmoCnda. i.gamrekelma ise aago dekoraciebi, rom
reJisors saSualeba miსca, msaxiobTa didi masis gamoyenebiT
speqtaklis rTuli mizanscenuri naxazi Seeqmna, rac xels შეuwyobda
moqmedebis gaaqtiurebas, mis plastikur formaSi gadawyvetas.
dekoraciuli danadgarebi mTlianad moZrav wreze iyo
ganlagebuli. wris amoZravebiTa da dekoraciebis rakursis xSiri
cvliT swrafad icvleboda moqmedebis adgilic. masiuri TaRebi,
sworkuTxa pilonebi, uzarmazari geometriuli figurebi
dausruleblad gardaisaxeboda erTi formidan meoreSi: sveti TaRSi,
TaRi aivanSi, aivani moajirSi, Semdeg kibis konstruqcia Cndeboda,
romelic Suagul moedanSi Cadioda. es kuTxovan-spiraluri
plastikuri formebis denadoba, moqmedebis sxvadasxva adgils erTian
droiT sivrcეში kravda. dekoracia mTlianad iyo morgebuli scenur
moqmedebas. misi forma da wyoba karnaxobda mizanscenobriv naxazs
da Tavisi Tandayolili formaTa dinamizmiT speqtaklis saerTo tempo-
ritms qmnida.
scenaze dazgis odnavi SemobrunebiT sruliad axali dekoraciuli
garemo Cndeboda, romelic saintereso iyo arqiteqturuli da
sanaxaobrivi TvalsazrisiTac. mxatvarma gaformebaSi uxvad gamoiyena
babilonur-asuruli saxviTi xelovnebis dekoratiuli elementebi,
fantastikuri cxovelebis, Sedusa da faskunjebis stilizebuli
gamosaxulebebiT. speqtaklis kostiumebi sagangebo ekleqtikurobiT
gamoirCeoda. gansakuTrebiT sainteresod iyo gadawyvetili “zagmukis”
qalTa kostiumebi. maTSi naTlad ikveTeboda aRmosavluri stilisa da
XX saukunis 20-iani wlebis modurი tendenciebi. es yvelaferi ki
kostiumebs met gamomsaxvelobas aniWebda. scenografiulad aseve
saintereso migneba iyo moxatuli fardis gamoyeneba. farda or
moSvebul Tokze iyo damagrebuli. farda ferwerulad iyo moxatuli.
67
lomebze amxedrebuli meomrebi, mdidruli ornamentiT, uneblied
asureTis mefis aSurbanipalis sasaxlis lomebian reliefur frizs
mogagonebda.
“zagmukis” scenografiaSi gamovlinda konstruqtivizmis ZiriTadi
principebi: dekoraciis erTiani danadgari ganxorcielebuli iyo
sasceno sivrcis sxvadasxva formis sibrtyobrivi ganawilebით,
romelic mTlianad CarTuli iyo speqtaklis moqmedebaSi da Tavisi
funqcionalurobiT dadgmis plastikur-sivrcobriv gadawyvetas
gansazRvravda. aseTi dekoraciebi msaxiobebis aqtiorul da plastikur
SesaZleblobebsac mkveTrad avlenda. saerTod, konstruqtivistuli
dekoraciebis aTviseba fizikurad sagangebod momzadebul artistebs
SeeZloT. sasceno sivrceSi dekoraciebis konstruqciebze gaSlili
mizanscenobrivi wyoba, msaxiobTa kostiumi, romelic dekoraciis
plastikur gagrZelebas warmoadgenda, scenaze Seqmnili pirobiTi
samyaros Sida dinamikas uwyobda xels. speqtaklis naTeli ferebiT
Seqmnili kolorituli gama gamdidrebuli iyo SuqweriT, romelic
dadgmis xmovan-musikalur gaformebasTan erTad speqtaklis tempo-
ritms gansazRvravda.
i.gamrekelis scenografia speqtaklisaTvis “rRveva”, mxatvruli
gadawyvetis TvalsazrisiT, gansxvavebul formas moiTxovda. igi 1928
wels al. axmetelma dadga. b.lavrenevis piesa “rRveva” erTi ojaxis
magaliTze revoluciuri mZlavri qartexilebiT gamowveul WeSmarit
faseulobaTa rRvevaze mogviTxrobs. amitom mxatvars სცენაზე iseTi
scenografiuli garemo unda Seeqmna, rom samyaroTa ngreva TvalsaCino
yofiliyo mayureblisTvis. piesis mxatvrul gaformebas piesis Siga
konfliqtebis gamovlena unda moexdina. mxatvarma speqtaklis I da III
moqmedeba neoromantikul stilistur formaSi gadawyvita. dekoraciis
eskizidan moCans mSvidi, gawonasworebuli, keTilSobili ojaxis
idiliuri sacxovrebeli. interieri mkrTal, cisfer da Sindisfer
ferebSi iyo gadawyvetili. oTaxi, romelSic pirveli moqmedeba
viTardeboda, mxatvarma qsovilis drapirebiT SemosazRvra. drapirebis
vertikaluri naoWebis monotonuri denadi forma ovalurad
momrgvalebuli fardebis kalTebiT iyo gawonasworebuli. avejis
simcire scenaze sivrcis sixalvaTes usvamda xazs. mrgvali magidis
68
Tavze daSvebuli abaJuri met intimurobas aniWebda oTaxs. miuxedavad
imisa, rom i.gamrekelma moqmedebis Zalian konkretuli adgili Seqmna,
dekoraciis saerTo gadawyveta mainc krebiTi formis iyo. es intimuri
elferiT warmodgenili myudro navsayudeli speqtaklis mTavari
gmiris Sinagan amboxs amwvavebda.
speqtaklis II da IV moqmedebis dekoracia konstruqtivistuli iyo.
i.gamrekelma scenaze uzarmazari stilizebuli javSnosani kreiseri
aago. kreiseris stilizebuli dekoracia saTamaSo moednebiT iyo
diferencirebuli da erTian samoqmedo sivrces warmoadgenda.
speqtaklSi gamoyenebuli iyo Teatris yvela teqnikuri saSualeba.
dekoracia aqac moZrav wreze iyo moTavsebuli. mezRvaurTa ajanyebis
scenaSi statistTa uzarmazari masa talRisebur sinqronul
moZraobebs akeTebda, rac dekoraciis plastikur formas
mravalganzomilebian dinamikur skulpturul formad gardasaxavda.
mezRvaurTa scenebi ritmul mizanscenebze iyo agebuli, rac
SesaZlebeli gaxda mxatvris mier dekoraciis zusti da optimaluri
formis mignebiT. amiT speqtaklis ideuri da mxatvruli fოrma erT
mTლianobaSi Camoyalibda.
speqtakl “rRvevaSi” naTlad gamoikveTa reJisoris mier
konkretuli dramaturgiuli masalis individualuri wakiTxva.
warmodgenის გაფორმება mTlianad ritmul kontrastebze iyo agebuli.
I da III moqmedebebi zedmetad mSvid da yofiT garemos asaxavda.
pauzebiT garindul msaxiobTa “umoqmedo” TamaSs II da IV moqmedebebSi
mezRvaurTa ajanyebis mZafri dinamikuri scenebi cvlida. rasac xels
uwyobda speqtaklis scenografia. dadgmis temporitmis mkveTri cvla
speqtaklis saerTo moqmedebas amZafrebda. igive reJisoruli xerxi
gamoiyena al.axmetelma speqtakl “anzoris” II moqmedebaSi. i.gamrekelma
gasaocari alRoTi da mxatvruli xedviT sworad miagno dekoraciis im
formas, romelSic zustad gamovlinda al.axmetelis reJisoruli xedva
da dramaturgiis miseuli aRqma. dekoraciis formaTa saerTo
ganzogadebam da stilizaciam SesaZlebeli gaxada b.lavrenevis piesis
idea sayოvelTao mniSvnelobis gamxdariyo.
69
“irakli gamrekelis dekoraciuli Ziebani mudam mimarTuli iyo
dramatuli nawarmoebis gamWoli moqmedebis gamoCinebisa da
xorcSesxmisaken, ZiriTadis zeamowevisaken, rac mis namuSevars
yovelTvis aniWebda masStaburobasa da damajereblobas... rogorc
Teatralur mxatvars, mas maincdamainc ar ainteresebda intimSi, yofiTi
detalebis meSveobiT gadmoeca warsuli cxovrebis atmosfero,
warsulis esTetikuri Sexedulebebi da mimarTulebebi. igi speqtaklis
mTlian arqiteqturul aRnagobaze ufro zrunavda da cdilobda Tavis
mxatvrobas Tanamedrove JReradoba hqonoda ideis mimarTulebis
Tanaxmad”, aRniSnavs Tavis mogonebebSi msaxiobi a.vasaZe. (24)
“zagmuksa” da “rRvevaSi” miRweuli plastikur formaTa da
plastikur masaTa dinamikuri urTierTqmedeba “anzorSi” kidev ufro
srulyofili saxiT warmodga, რის safuZvelsac dadgmis scenografia
qmnida. i.gamrekelis mxatvrobaSi dekoraciebi umaRles xarisxSi
ayvanili ganzogadebuli mxatvruli formiT iyo Seqmnili. es erTis
mxriv, pasuxobda Teatraluri konstruqtivizmis mTavar principebs
moqmedebis ganzogadebuli adgilis SeqmnaSi. meore mxriv ki,
ganpirobebuli iyo piesis reJisoruli wakiTxviT. al.axmetelma
v.ivanovis piesa “javSnosani 14-69” mweral s.SanSiaSvils
gadmoaqarTulebina da moqmedebis adgili Soreuli cimbiris nacvlad
daRestanSi gadmoatanina. piesis revoluciur-heroikuli suliskveTeba,
s.SanSiaSvilma zustad miusadaga mTis xalxis Tavisuflebisaken
swrafvas, maT fsiqologiasa da sabrZolo mrwamss. miuxedavad formaTa
ganzogadebisa da stilizebuli dekoraciebisa, “anzoris”
scenografiaSi naTlad ikveTeboda mTis xalxis eTnokulturisTvis
damaxasiaTebeli niSan-Tvisebebi: arqiteqtura, yofa, Cacmuloba da
sxva.
al.axmeteli Tavis speqtaklebSi yovelTvis iswrafvoda erTiani
sanaxaobrivi dadgmis Seqmnisaken. miuxedavad imisa, rom mxatvarma
speqtaklis gaformebaSi calkeuli scenografiuli სამყაროები Seqmna,
maTi saerTo mxatvruli saxe zustad Seesatyviseboda piesis
moqmedebas. dadgma oTx aqtad da eqvs suraTad midioda, speqtaklis
mxatvruli gaformebis sirTulidan gamomdinare, dekoraciebze muSaoba
TiTqmis premieramde mimdinareobda, rom gaTvaliswinebuli yofiliyo
70
yvela detali da aRmofxvriliyo yvela uzustoba. speqtaklis
mxatvrul mTlianobas mniSvnelovnad ganapirobebda dadgmis teqnikuri
gamarTuloba.
yvela moqmedebaSi scenaze diferencirebuli sxvadasxva zomis
saTamaSo sibrtye iyo gakeTebuli da dekoraciis Sesabamis formas
Seesatyviseboda. yvela moqmedebaSi saerTo iyo avanscenaze scenis
iatakis ayriT gakeTebuli ficarnagebi, romelic stilizebuli mTis
kლdovan reliefs mogvagonebda. es konstruqcia speqtaklis yvela
scenis dekoraciuli gaformebisTvis ucvleli rCeboda da moqmedebis
adgilis dakonkretebasa da dekoraciebis calkeuli suraTebis
gaerTianebas uwyobda xels. avanscenaze, SuaSi gakeTebuli iyo kibe.
msaxiobebis svla scenaze saorkestrო ormodan xdeboda. igi
vizualurad adidebda da mravalganzomilebians xdida scenis sიvrces.
mxatvarma scenaze ara ubralod scenografiuli samoqmedo garemo
Seqmna, aramed pirobiTi samyaros modeli warmoadgina. es sakmaod
rTuli plastikuri konstruqcia iyo da msaxiobebisgan sagaნgebo
fizikur momzadebas moiTxovda. mxatvris mier Seqmnili scenografiuli
garemo msaxiobisTvis organuli unda yofiliyo. es gansakuTrebiT
mniSvnelovania, roca dekoracia CarTulia scenur moqmedebaSi.
”anzoris” dekoraciebi msaxiobisTvis uSualo samoqmedo sibrtyes
warmoadgenda. am mxriv gamorCeuli iyo III moqmedebis dekoracia,
TiTqos scenis planSetidan amozrdili daRეstnuri auli. mis
stilizebul banebsa da kibe-pandusebze TamaSi msaxiobebisgan fizikur
momzadebasac ki moiTxovda.
“gamrekelis yoveli dekoracia da miT umetes “anzoris”
dekoraciis aTviseba msaxiobebis mier dakavSirebuli iyo speqtaklis
saerTo saxis srulyofasTan. swored amitom iyo, rom “anzorSi”
msaxiobebi Cveulebrivad ki ar daabijebdnen scenaze, aramed TiTqos
dafrinavdnen, srialebdnen, cocavdnen; isini cekvavdnen da maTi yoveli
moZraoba cekvis romeliRac ileTs waagavda” (25)
speqtakl “anzoris” scenografia mTlianad konstuqtivizmis
principebze iyo Seqmnili. igi mxatvrisgan arqiteqturisa da inJineriis
codnas moiTxovda. oTxive aqtSi i.gamrekelma sxvadasxva dekoracia
71
Seqmna. arc erTi maTgani erTmaneTs ar hgavda, saerTo maTSi mxolod
scenis planSetis reliefuri wyoba iyo, romelic erTgvar saZirkvels
warmoadgenda yoveli axali dekoraciul-konstruqciuli garemosTvis. I
moqmedebaSi rkinis xidis uzarmazari konstruqcia ise iyo gakeTebuli,
rom konstruqciis detalebi scenis portalis miRma grZeldeboda. es
met siRrmesa da plastikurobas aniWebda dekoracias. avanscenaze
gamoweuli damreci ficarnagebi sali kldis imitacias qmnida. es
mTagoriani reliefi scenis siRრmisken miemarTeboda, saidanac xidis
uzarmazari kibe amodioda da igi rkinigzis liandagebze gadasasvlel
xids warmoadgenda. dekoraciebis stilizebuli geometriuli formebi,
kibis konstruqcia da safexurebiani gadasasvleli scenis iatakis
reliefur formas erwymoda. dekoracia muqi nacrisferi tonebis
TamaSze iyo agebuli. rkinisa da qvis faqturis xaoiani da
gaprialebuli zedapiriT is mxatvrul kontrastebs qmnida.
“anzoris” II moqmedebaSi irakli gamrekelma mcire zomis rkinigzis
sadguri aago, romelic ganaTebis palitriT mkrTal dabindul SuqSi
warmoadgina. am patara sadgurze mravali adamiani ireoda. speqtaklis
moqmedebebs Soris xelovnurad Seqmnili ritmuli kontrasti, romelic
a.axmetelma warmatebiT ganaxorciela “rRvevaSi”, “anzoris” II
moqmedebis Senelebul dinamizms Sinagani fsiqologiuri muxti SesZina.
igi TiTqos III da IV moqmedebis daZabuli tempo-ritmis winapiroba iyo.
speqtakl “anzoris” III moqmedebaSi yvelaze naTlad gamovlinda
speqtaklis ideur-plastikuri da saxviTi mxare. i.gamrekelis mier III
moqmedebisTvis Seqmnili dekoracia-danadgari qarTul saTeatro
mxatvrobaSi sruliad axali ganacxadi iyo.
mravalsafexuriani dekoracia-danadgari, romelic erTian
ganzogadebul-krebiT plastikur formaSi gadawyvetil daRestnur
auls warmoadgenda, SoTa rusTavelis Teatris scenis mTel sivrceSi
gaiSala. mTlianad daikava scena-kolofi da gamoavlina scenis
teqnikuri SesaZleblobebi. dekoracia erTmaneTze dawyobil trapeciis
formis brtyelsaxuravian sacxovrebel saxlebs warmoadgenda. isini
erTmaneTTan kibeebiTa da mravalsafexuriani pandusebiT iyo
dakavSirebuli. saxlis banebze sxvadasxva simaRleze diferencirebuli
saTamaSo moednebi iyo gakeTebuli. amis gamo dekoracia mTlianad iyo
72
CarTuli moqmedebaSi da mTis erTiani monoliTidan amozrdili
plastikuri masis STabeWdilebas tovebda. mTis kortoxebze
gaSenebuli daRestnuri auli TiTqos zevidan dahyurebda dedamiwas.
mTis soflis landSafti pirquS rux-miwisfer tonSi iyo gadawyvetili.
konstruqciis “uferuli” koloriti dekoraciis formisa da misi
faqturis gamovlenas emsaxureboda. dekoraciis zedapiris faqturuli
damuSavebiT aulis Tixatkepnili, Tu fiqali qvisgan naSen,
erTmaneTze dawyobil trapeciis formis geometriul sხeulebs hgavda.
mxatvarma meti damajereblobisTvis am saxlebs Sesasvleli kari da
sarkmlebic gaukeTa. TiToeuli dekoracia konkretuli realuri
dekoraciuli formisa da pirobiTi plastikuri formis kontrastze
iyo agebuli.
banebis aseTi stilizacia da msaxiobTa moZraoba scenaze saocar
efeqts qmnida. msaxiobTa Cacmuloba, maTi ruxi da gaxunebuli Savi
feris Coxebi kargad erwymoda scenis “kldovan” faqturas. msaxiobTa
kostiumi dekoraciis gagrZelebad iqca.
i.gamrekelis mier “anzorisTvis” Seqmnili dekoraciebis
ganzogadebul-stilizebuli forma scenografiuli TvalsazრisiT
aRmoCnda is metad mniSvnelovani novatoruli migneba, romelmac
qarTuli Teatraluri mxatvrobis saxe gansazRvra. man speqtaklis
mxatvrul gaformebaSi, formaTa ganzogadebas, dekoraciis krebiT-
plastikur formaSi gadawyvetas da scenis plastikis gansakuTrebul
sivrcobriv gaazrebas Cauyara safuZveli. i.gamrekelis konstruqciebi
maTematikuri sizustiT iyo agebuli. es erTi SexedviT sruliad
xelovnuri garemo Tavisi lakonurobiT, formis mTlianobiT
gansazRvavda speqtaklis moqmedebis mTel dinamikas. scenografiuli
TvalsazrisiT “anzori” moqmedebis gaformebis brwyinvale nimuSs
warmoadgenda, masSi naTlad Canda scenografiis sxvadasxva
funqcionaluri mxarec. “msaxiobebi dekoraciis yovel kibes, yovel
ficarnags, yovel SemaRlebas aTamaSebdnen. es iyo cocxali kavSiri
msaxiobsa da mis garemomcvel scenur pirobebs Soris”. (26)
ZiriTadi dazga, romelic auls warmoadgenda arRvevda
dekoratiul formaTa gadawyvetis Sesaxeb arsebul yvela adreul
73
Sexedulebas da sruliad axal damoukidebel da TvalsaCino gzas
hqmnida Teatralur mxatvrobaSi.
aulis maketi TerTmeti banisa da eqvsi kibisagan Sedgeboda.
TiToeul baqanze xuTi an eqvsi msaxiobisagan plastikuri mizanscena
iqmneboda. roca yvela baqani statistebiT iyo dakavebuli da erTian
qoreografiul nomerSi scenisa da msaxiobebis plastikuri moZraoba
kulminacias aRwevda, naTlad Canda, Tu ra rTuli geometriuli naxazi
iqmneboda. es naxazi dekoraciis arqiteqtonikasTan TanxvedraSi iyo
moyvanili. am SemTxvevaSi scenografia im bazas warmoadgenda, romelic
aucilebeli iyo reJisorisaTvis, rom speqtaklis teqnikururad aewyo
da misi mTavari ideisaTvis daemorCilebina.
“sasceno moedanze aRmarTuli konstruqciis texili xazebiT,
samoqmedod gamoyenebuli banebis sistemiT,moiZebna saxe, romelic
zustad asaxavda garemos da Tavisi zogadi bunebiT amarTlebda
masStabis aseT darRvevas... piriqiT, adamianTa sxeulebTan Seusabamod
mcire zomis qoxebi ufro mkveTrad aCendnen mizanscenaTa
mniSvnelobas.” (27)
i.gamrekelma “anzoris” mxatvrul gaformebaSi Tavisi novatoroba
gamoavlina scenuri sivrcis plastikis axleburi gaazrebiT. saTamaSo
sivrcis gansxvavebul modelirebam saSualeba misca reJisors,
rTuli mizanscenebis naxazi Seeqmna, romelic scenaze statistTa
didi masis erTdroul ganTavsebas uzrunvelyofda.
speqtakl ”anzoris” scenografia dadgmis zeamocanis gamovlenas
emsaxureboda. igi xels uwyobda speqtaklis moqmedebis gaaqtiurebas,
msaxiobebs ki sakuTari SesaZleblobebis ukeT gamovlenis saSualebas
aZlevda. aseTi dekoraciuli garemos SeqmniT, romelic xels
Seuwyobda aqtioruli SesaZleblobebis gamovlenas da scenaze
organul saTamaSo sivrces Seqmnida. piesa im drois saerTo
suliskveTebidan gamomdinare ideologizirebuli iyo. magram
al.axmetelisTvis mas gansakuTrebuli JReradoba gaaCnda, radgan
mTavari idea masSi TavisuflebisTvis brZola iyo. amitom SesaZlebeli
gaxda piesis gadmoqarTuleba da misi gansxvavebuli interpretacia.
speqtaklisTvis Seqmnil mTis stilizebul ferdobebze reJisorma
TavisuflebisTvis mebrZoli mTis xalxis gmiruli cekva-rokva rTuli
74
qoreografiul-plastikuri formiT gadawyvita. qarTuli xalxuri
cekvebis ileTebis gamoyenebiT, sinqronuli Jestebisa da moZraobebis
mkveTri xaziT msaxiobTa moZraoba dekoraciis xazobriv wyobas
emTxveoda da paralelur naxazSi ewyoboda. amiT kidev ufro
matulobda speqtaklis Sida ritmi da warmodgenis saerTo dinamikas
amZafrebda. aseTi muxti mTlianad gadaecemoda speqtaklis mTel
moqmedebas. es plastikuri paTetika warmoudgeneli iqneboda,
dekoraciis wyobas Sida dinamika rom ar hqonoda.
speqtaklis IV aqtis dekoracias rkinigzis depo da liandagze
Seyenebuli javSnosani matarebeli warmoadgenda. scenis siRrmisken
safexurebad Tormeti pandusi adioda da maT miRma rkinigzis
liandagis xazi mosCanda. javSanmatarebels win tyviamfrqvevi hqonda
gakeTebuli. am speqtaklis idea, romlis revoluciuri svla mxolod
momavlisken iyo mimarTuli, mxatvarma SemarTuli luliT gamoxata.
uzarmazari betonis cilindrebi wyvil-wyvilad betonis filebiTve
iyo gadaxuruli. rkina-betonSi Casmuli es scenuri samyaro, mtkice
revoluciur suliskveTebas gamoxatavda. ajanyebuli mTielebis mier
javSnosanze afrialebuli wiTeli droSa mkveTr koloritul efeqts
qmnida. amas win uswrebda i.gamrekelis mier Tamam xerxSi gadawyvetili
reJisoruli Canafiqri, romelic III moqmedebaSi zairas cekvaSi iyo
gamoyenebuli. Sinaarsis Tanaxmad, javSanmatarebeli romelime
partizans sakuTari sxeuliT unda gaeCerebina. partizanebi wreSi
idgnen. erT-erTi maTgani mSvenier zairas sacekvaod unda gamoewvia. mis
garda yvelam icoda, visac zaira gamoiwveva sacekvaod, sasikvdilod
iyo ganwiruli. zairam Tavisi Seyvarebuli axma gamoiwvia. reJisorma
tragikuli kulminaciis gamosaxatavad scena mTlianad plastikur-
qoreografiul formaSi gadawyvita. momavalSi Teatrmcodneebma zairas
cekvas “sikvdilis rokva” uwodes. scenografiuli TvalsazrisiT,
i.gamrekelmac efeqtur xerxs mimarTa. man zairas Wreli, didi
yvavilebiT moCiTuli kostiumi Caacva. cekvis epizodSi kostiumi
saocar ferwerul efeqts iZleoba da dekoraciis saerTo monoqromul
tonalobasTan mkveTr koloritul kontrasts qmnida. mxatvarma
scenuri kostiumi piesis dramaturgiuli konfliqtis gasamZafreblad
Seqmna, rac Tanamedrove scenografiaSi saTeatro mxatvrobisa da
75
scenis sivrcis plastikis damuSavebis umniSvnelovanes esTetikur
kategoriadaa miCneuli. sadReisod mas scenografiuli konfliqti
ewodeba da speqtakl “anzoris” scenografiaSi Canasaxis formiT iyo
warmodgenili.
1926-1930 wlebSi al.axmetelis mier ganxorcielebuli
speqtaklebisTvis Seqmnil scenografiaSi i.gamrekelma sruliad
axleburi novatoruli xedva gamoavlina scenis sivrcis plastikis
amocanis gadawyvetaSi. es gamoisaxa scenis sivrcis modelirebaSi,
speqtaklis gansakuTrebul mizanscenobriv agebaSi. qmediTi
scenografiis pirobebSi scenis yvela teqnikuri SesaZleblobebis
gamoyeneba, scenografiuli konfliqtisa da sxva esTetikuri
kategoriebis gansazRvra speqtaklis mxatvruli saxis Seqmnas
emsaxureba.
i.gamrekelis scenografiaSi speqtaklebisaTvis “zagmuki”, “rRveva”,
“anzori” gamovlinda mxatvris novatoroba speqtaklis samoqmedo
sivrcis SeqmnaSi. Teatraluri konstruqtivizmi Tavisi funqcionaluri
xasiaTiT scenaze iseTi dekoraciuli garemos Seqmnas moiTxovda,
romelic speqtaklis realur samoqmedo sivrces Seqmnida. igi
dramaturgiuli masalis safuZvelze dadgmis reJisoruli
koncefciiis Sesabamisi unda yofiliyo. i.gamrekelis mxatvroba
zemoaRniSnul speqtaklebSi Seesatyviseboda reJisoris Canafiqrs,
romelSic gansazRvruli iyo speqtaklis mTliani plastikuri formac.
aRsaniSnavia, rom miuxedavad mxatvrisa da reJisoris Zalian mWidro
SemoqmedebiTi TanamSromlobisa, i.gamrekelma ar dakarga
individualuri Tvisebebi da sakuTari manera. i.gamrekelis
scenografiaSi yvelgan vlindeba mxatvris mier Seqmnili TviTmyofadi
da ganumeorebeli dekoraciisa da kostiumebis saxviTi formebi. maTSi
gansakuTrebiT sainteresod gamoikveTa didi reJisoris xorcSesxmuli
novatoruli ideebi. “anzoris” scenografiaSi i.gamrekelma Seqmna
daRestnis ganzogadebuli krebiTi saxe. dekoraciebi mTlianad
moklebuli iyo yovelgvar detalizacias. speqtaklis mxatvruli
gaformeba dadgmis yvela sxva Semadgeneli formis, xmovan-musikaluris,
qoreografiul-plastikuris, moqmedebis mizanscenuri naxazis
gamaerTianebeli iyo. scenografiaSi Cadebuli formaTa dinamikuroba
76
speqtaklis saerTo dinamizms ganapirobebda da moqmedebis tempo-
ritmsac gansazRvravda.
i.gamrekelis “anzoris” scenografiis analiziTa da al.axmetelis
reJisoruli koncefciis gaazrebiT naTlad ikveTeba imdroindeli
rusTavelis Teatris esTetika, misi mxatvruli forma da stili. es
marTlac heroikul-revoluciuri Teatri iyo. aseT TeatrSi dadgmuli
speqtaklebis mxatvruli gadawyveta, ra Tqma unda, Sesatyvisi unda
yofiliyo im monumenturi stlisa, romelsac moiTxovda epoqis saerTo
suliskveTeba da qarTuli xalxuri sanaxaobrivi Teatris tradiciebi.
1920-iani wlebis qarTul scenografiaSi mimdinare scenografiis
Camoyalibebis procesi qarTuli reJisuris ganviTarebasTan
paralelurad mimdinareobda. aseve Zalian mniSvnelovania isic, rom
Teatraluri mxatvroba dazguri mxatvrobidan momdinareobda. man
ganicada XX saukunis dasawyisSi arsebuli mravalricxovani
mxatvruli stilisa da mimdinareobis gavlena, ramac saSualeba misca
qarთul scenografias mravalferovani SemoqmedebiTi eqsperimentebi
ewarmoebina, mxatvrul formaTa da maT ideur mravalferovnebaTa
gamoyenebiT.
“anzoris” dadgmam gamoavlina TeatrSi mxatvrisa da reJisoris
mWidro SemoqmedebiTi kavSiris aucilebloba. mxatvris mier Seqmnili
scenuri samyaro msaxiobebisTvis organul samoqmedo sivrced iqca.
msaxiobebi imdenad bunebrivad Seerwynen speqtaklis dekoraciul
sivrces, rom STabeWdiloeba iqmneboda, TiTqos zRvari realur da
gamogonil samyaros Soris waiSala. amgvari realizmi araviTar
kavSirSi ar aris naturalizmTan an realobis reproduqciasTan. igi
miRweulia formaTa ganzogadebiT da ideisadmi mkacri damorCilebiT.
erTi mxriv, mxatvroba mTlianad Caikarga reJisuraSi, amave dros
reJisura gamovlinda scenografiul formebSi. es ki mxolod didi
SemoqmedebiTi potencialis mqone reJisorisa da mxatvrisTvis iyo
SesaZlebeli. SemoqmedebiTi kompromisi da mTavari ideisadmi
erTguleba is gamaerTianebeli Zalaa, ramac mxatvrisa da reJisoris
speqtaklis Tanaavtoroba gansazRvra. “mxatvari ilustratori ki ar
aris reJisoris azrisa, amave dros reJisorTan erTad Slis dramatul
moqmedebas”, werda d.kakabaZe.(28) mxatvari da Teoretikosi miiCnevda,
77
rom TeatrSi mxatvris daniSnuleba iyo amoexsna piesa da speqtaklis
mTavari azri, reJisoris mier dasaxuli zeamocana da saxviTi
xelovnebis saSualebiT zemoqmedeba moexdina mayurebelze. magram
mxatvars “marto feri, moculoba, sivrce ki ar unda ainteresebdes,
aramed TviT moqmedeba- speqtaklis dinamika”. (29) Semdegi speqtaklebi:
“lamara” da “TeTnuldi” i.gamrekelisa da al.axmetelis
TanaSemoqmedebisa da SoTa rusTavelis saxelobis Teatris esTetikisa
da mxatvruli stilis srulyofilebaze metyvelebs.
1930 wels al.axmetelma gr.robaqiZis piesa “lamara” dadga. amas
TeatrSi araerTgvarovani Sefaseba moyva. Tavis droze swored
“lamara” aRmoCnda ganxeTqilebis saboloo mizezi k.marjaniSvilsa da
al.axmetels Soris, ris gamoc k.marjaniSvilma datova rusTavelis
Teatri. 1925 wlis “lamara”, romelsac k.marjaniSvili dgamda,
reJisorulad sruliad gansxvavebulad unda ganxorcielebuliyo.
speqtaklis mxatvari l.gudiaSvili iyo. mxatvars hqonda Seqmnili
mravali eskizi, romelSic mkafiod ikveTeboda Teatraluri
konstruqtivizmis saerTo principebi, Tumca l.gudiaSvilis mxatvruli
maneridan gamomdinare dekoracia ar iyo moklebuli detalebs, rac
formaTa mravalferovan dekoraciulobaSi vlindeboda. sruliad
gansxvavebuli iyo speqtaklis reJisoruli wakiTxvac, romelSic
k.marjaniSvilma ZiriTadi aqcentebi piesaSi mis lirikul JReradobaze
gaakeTa. “rogorc Cans, kote marjaniSvils piesis lirikuli motivebi
aRelvebda da dadgmis xasiaTsac swored maT umorCilebda. siuJeturad
tradiciuli sasiyvarulo intonaciebi piesisa, misTvis ganmsazRvreli
faqtori aRmoCnda...(30)
axmetelma ki piesaSi sxva Temebi aamoZrava. upirveles yovlisa, es
iyo erovnuli poziciebidan amomavali urTierTobani, romelTa
sayrdens siyvarulsa da keTilSobilebaSi xedavda...” (31) “Tu
k.marjaniSvili ufro lirikul xazs hkveTda da trfobiT gaxelebuli
vaJebis urTierTobaTa siRrmidan amomaval siyvaruls ukavSirebda
speqtaklis saerTo tonalobas da saxes; al.axmetelisTvis
sasiyvarulo gancdebi sababi Seiqna samyaros rTul movlenaTa arsSi
garkvevis, pirovnul adamianur TvisebaTa Secnobis, sazogadoebriv
urTierTobaTa axsnis procesisaTvis”. (32)
78
speqtaklis pirveli da meore moqmedeba ukve dadgmuli iyo,
rodesac k.marjaniSvilma avadmyofobis gamo speqtaklis dasruleba al.
axmetels gadaabara. al.axmetelma daamTavra speqtaklze muSaoba da
gamouSva kidec igi. magram axmetelis mier dadgmuli speqtaklis
naxevari Zireulad gansxvavdeboda k.marjaniSvilis versiisgan.
al.axmetelisTvis piesa “lamara”, upirveles yovlisa, zneobrivi
kategoriebis Semcveli heroikul-romantikuli suliskveTebis
movlenad aRiqmeboda. gr.robaqiZis piesis aseTma gansxvavebulma
interpretaciam mTlianad daukarga mxatvruli mTlianoba speqtakls
da igi ekleqturi gaxada. am speqtaklma yvelaze TvalnaTliv
gamoavlina ori reJisoris k.marjaniSvilisa da al.axmetelis sruliad
gansxvavebuli SemoqmedebiTi xedva, gansxvavebuli Teatraluri
esTetika.
speqtakl “lamaraze” saubrisas ar SeiZleba calke ar gamovyoT
misi avtori grigol robaqiZe. qarTul miTosze agebuli es piesa
yvelaze metad aRmoCnda axlos erovnul da xalxur sawyisebTan. es
miTi aRsavsea simboluri da mistikuri elementebiT da igi zRaprisa
da realobis zRvarze arsebobs.
“sicocxleSive legendad iqca grigol robaqiZe. brwyinvale
oratori, eseisti, poeti, prozaikosi, mkvlevari, filosofiurad
moazrovne jentlmeni, yvelaferi erTad erT pirovnebaSi
gaerTianebuli... TiTqos sakmarisia popularobisaTvis, magram misi
fenomenis Zala mainc erovnul stiqiaSi Zevs. aq aris genetikuri kodi,
romelic gansazRvravs robaqiZis SemoqmedebiT xasiaTs. igia saTave
misi Teatralur-esTetikuri naazrevisa”. (33)
gr.robaqiZe XX saukunis dasawyisis qarTuli kulturis im
moRvaweTa rigs ganekuTvneba, romelTaTvisac gansakuTrebiT Zvirfasi
iyo yvelaferi qarTuli da erovnuli. amitomac modernistuli
mimdinareobebis Zlier talRas gr. robaqiZem qarTuli wiaRidan
amosuli kulturuli tradiciebi daupirispira. “aqedan modis misi
nawarmoebebis miTosuri motivebic”. (34) rac Seexeba gr.robaqiZis
SemoqmedebaSi Teatris mniSvnelobas, mas yvelaze kargad sakuTari
naazrevi Camoyalibebuli aqvs moxsenebaSi “Teatri, rogorc ritmi”,
sadac is vrclad saubrobs Teatris mniSvnelobaze erebis kulturaTa
79
istoriaSi. al.axmetelisTvis gr.robaqiZis “lamara” aRmoCnda erovnuli
TviTSegnebisa da sakuTari TviTmyofadobis gamovlenis utyuari
saSualeba. am piesam samudamod daukavSira erTmaneTs reJisorisa da
dramaturgis Teatraluri esTetika. “grigol robaqiZisTvis Teatri
iyo is samyaro, sadac iqmneba qarTuli xalxis sulieri formebi”. (35)
speqtakl “lamaras” premiera 1930 wlis 25 aprils Sedga dadgmis
scenografia mTlianad konstruqtivizmis principebze iyo agebuli da
masSi moqmedebis ganzogadebuli adgili, qveynis krebiTi saxe da
pirobiT-plastikuri samoqmedo sivrce iyo Seqmnili. Tu speqtakls
“anzorSi” moqmedebis adgili scenografiulad yovel aqtSi mTlianad
icvleboda da suraTebad iyo dayofili, “lamaraSi” dekoraciis
komstruqcia erTi ZiriTadi dazgis farglebSi icvleboda, moqmedebis
adgilis meti dakonkretebisTvis. robaqiZiseuli zRaprul-simboluri
samyaro i.gamrekelma amaRlebul baqanze damreci ficarnagebiT da
stilizebuli mTis mwvervalebiT gamoZerwil samyaros modelSi asaxa.
speqtaklis amaRlebulma suliskveTebam gansazRvra mxatvris mier
Seqmnili moculobian-plastikuri dekoraciis formiseuli Sinaarsi.
“lamaras” warmodgenis moqmedeba TiTqos miwasa da cas Soris
sagangebod Seqmnil miTosur substanciaze viTardeboda.
“anzoris” scenografiaSi mignebulma formaTa ganzogadebam
logikuri gagrZeleba “lamaras” scenografiaSi hpova. dekoraciul
dazgaze saTamaSo moednebis diferenciacia, stilizebuli koSkebi da
spiralurad zeviT mimavali damreci ficarnagebi erTian
konstruqciul-plastikur formaSi iyo gadawyvetili. plastikuri
formis sirbile da mrude xazebi, erTis mxriv Seesatyviseboda
piesaSi arsebul lirikul sawyiss. amave dros xazebis denadi ritmi
arbიlebda dekoraciis erTi formis meoreSi gadasvlas, rac aCerebda
koSkebis kuTxovanebis sixistes. dekoraciis koloriti da faqtura
kldovani mTis ferdobebis asociacias qmnida.
speqtakl “lamaras” mxatvroba, miuxedavad თavisi
konstruqtivistuli, funqcionaluri da samoqmedo xasiaTisa,
kubisturi mxatvrobis elementebsac Seicavda. es ganpirobebuli iyo
piesaSi Cadebuli mravalferovani ideuri SreebiT. gr.robaqiZe werda,
rom speqtaklis mxatvroba ise unda iyos gadawyvetili (x.k.), rom
80
“...movlena mTlianad unda aiTvisebodes da ara atomisturad.” (ara
nawilobriv-xazi Cemia). igi unda mimdinareobdes garkveul xazebSi da
aseve ferebSi. uTuod xedviTi STabeWdileba unda iyves gamoZaxili
xmieri aTvisebis. ori xazi unda erTdebodes erT wertilSi, mxolod
am SemTxvevaSi aris SesaZlebeli movlenis mTlianad aTviseba. amitom
principi mxatvrobis da arqiteqturis Tanamedrove scenaze ar
SeiZleba iyos dekoratiuli. aq sxva principis momarjveba aris saWiro,
cxovrebis ritmisagan gamomdinare principis, xazebi sada swori, da
ekonomia unda daedvas safuZvlad Teatris arqiteqturas. es ki aris
principi- “konstruqtivizmi”-s. ukanasknels SeuZlebelia acdes
Tanamedrove Teatri”. (36) amrigad, naTlad Cans, rom Tanamedrove
Teatris gamomsaxvel-plastikur formad gr.robaqiZe konstruqtivizms
miiCnevda. d.kakabaZe aRniSnavda, rom speqtaklis mxatvruli
gaformebisTis saWiroa “...dramaturgs gaaCndes scenuri drois zusti
SegrZneba, raTa droSi gaSlili nawarmoebi erT mTlianobad Seikras”.
mxatvari amas “kompoziciis grZnobas uwodebda” (37) speqtakl “lamaras”
droiT sivrces ganapirobebda misi dramaturgiuli safuZveli. “lamara”
Zvel qarTul miTosze Seqmnili piesaa. amitom dro, romelSic is
viTardeba, mTlianad pirobiTia. masSi drois bunebrivi svla
speqtaklis moqmedebis saerTo tempo-ritmis Sesabamisi unda yofiliyo.
piesaSi moqmedeba xevsureTSi viTardeba. speqtaklis scenografiaSi
gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda moqmedebis adgilis konkretuli
damaxasiaTebeli detalebis gamokveTas. Tumca aqac aucilebeli iyo im
zRvaris dacva, rom gaformebis detalebi da calkeuli sagnebi
zedmetad yofiTi da naturalisturi ar yofiliyo. amave dros isini
TvalsaCino nimuSebi iyo piesis gmirebis yofa-cxovrebisa da maTi
adaT-wesebisa. aseT mocemulobaSi mTliani droiTi sivrcis ageba
scenaze did sirTules warmoadgens, radgan xevsureTi saqarTvelos im
maRalmTian kuTxes ganekuTvneba, sadac mZlavradaa gadajaWvuli
qarTuli warmarTuli kultebi qristianul religiasTan, romelsac
emateba maT gverdiT arsebuli musulmanuri kulturac. am rTul
ideologiur garemoSi Tanaarsebobas xevsuri da qisti xalxis
bunebasTan mWidro kavSiriT axerxebs. is karnaxobs adamianebs wesebs,
romelTa wyalobiT mTielebi axerxeben moargon TavianTi yovelRiuri
81
cxovreba da saqmianoba xist da xSirad saxifaTo bunebriv pirobebs.
maT realur cxovrebaSi, xSirad droTa kavSiri erTmaneTSia areuli.
aq dro usasruloba ufroa, vidre konkretuli dasawyisisa da
dasasrulis aRmniSvneli bunebrivi drois svla. amitom speqtakl
“lamaras” Teatraluri sivrce xedvis usasrulobas gulisxmobda.
speqtakli “lamara” oTx moqmedebad mimdinareobda. TiToeuli
moqmedebisTvis oTxi gansxvavebuli dekoracia-danadgari gakeTda.
aRsaniSnavia, rom “anzoris” scenografiisgan gansaxvavebiT lamaras
gaformeba meti ferwerulobiTa da kolorituli mravalferovnebiT
gamoirCeva. I moqmedebaSi dekoraciis konstruqcia xuTi erTmaneTze
gadadebuli pandusisgan Sedgeboda. pandusebi ise iyo gadanawilebuli
konstruqciis baqanze, rom mTis ferdobebze daSvebul bilikebs
mogvagonebda. dekoraciis damreci sibrtyeebi konstruqciis centrisken
moemarTeboda, romlis Ziridan mTis stilizebuli dekoraciuli
mwvervali iyo amozrdili. am mTas gverdebSezneqili trapeciis formis
prizma warmoadgenda. dekoraciis mTeli konstruqcia scenis moZrav
wreze idga. igi 5-6 metris simaRlis iyo. dekoraciis koloriti
naxevartonebiT iyo Sedgenili da mocisfro-monacrisfro tonSi iyo
gadawyvetili. dekoraciis zedapiri moCiTuli tiloTi iyo gadakruli.
ganaTebis meSveobiT da dekoraciis formaTa erTmaneTSi SeWriT
sakmaod cxovelxatuli efeqti iqmneboda. mxatvars ise hqonda
gadanawilebuli dekoraciaze damreci sibrtyeebisa da plastikur
formaTa vertikaluri maxvilebi, rom mizanscenebSi masze ganlagebuli
msaxiobebis moZraobiT damatebiTi Crdilebi Cndeboda. aRsaniSnavia
lamaras pirveli Semosvla qist qalebTan erTad speqtaklis I aqtSi.
ganaTebis iribi nakadiT dekoraciaze grZel Crdilebi ecemoda. isini
erTmaneTs kveTda da iqmneboda Suq-Crdilisa da gamonaTebuli
adgilebis dapirispireba. speqtaklis gare ganaTebiT Seqmnili
ferweruli efeqti mZafrdeboda uSualod dekoraciis plastikuri
moculobiTi formebis ganaTebiT. dekoraciis waxnagovani forma
TavisTavad qmnida gamonaTebuli da Camqrali zedapirebis faqturul
feradovnebas.
speqtaklis eskizebis naxvisas kargad Cans, Tu ramdenad faqizad
iyenebs i.gamrekeli kolorits. ZiriTadi ferebi dekoraciis
82
koloritSia sadafia daxSuli toni, iisfer-monacrisfo toni, romelic
bindisfrad Seferil ferdobebs aqvT xolme.
i.gamrekelma, iseve rogorc “anzoris” scenografiaSi, “lamaraSic”
konkretuli da amave dros ukiduresad ganzogadebuli moqmedebis
adgili Seqmna. “lamaras” dekoraciaSi mxatvarma uamravi simbolo
Caaqsova. pirvel yovlisa, dekoraciis forma ar aris ganyenebuli
piesis Sinaarsidan. TiTqos veeberTela gveli mZlavri taniT Semoxvevia
mTis mwvervalebs. es aris piesis mTavari gmiris, gvelismWameli mindias
bunebis sibrZnis simbolo. dekoraciebis geometriuli stilizacia,
maTi pandisebiani damreci saTamaSo sibrtyeebi mravalwertilian
samoqmedo sivrces qmnida. aqac al.axmeteli moxerxebulad iyenebs
dekoraciis formas masobrivi scenebis rTul mizanscenur naxazSi
gadasawyvetad, igi uzrunvelyofs scenaze erTdroulad asamde
statistisa da msaxiobis moqmedebas mizanscenebSi dadgmul
qoreografiul-plastikur kompoziciebSi.
dekoraciis konstruqcia asimetriuli formis iyo da mTlianad
ekava scenis sivrce. geometriuli stilizaciiT Seqmnili mTis
dekoraciuli formebi bunebriv landSafts iyo misadagebuli. mis
safuZvels uzarmazari ovaluri formis baqani warmoadgenda.
dekoracia mTlianad iyo CarTuli scenur moqmedebaSi. sxvadasxva
scenaSi msaxiobebi ise iyvnen gadanawilebuli mizanscenebSi, rom
awonasworebdnen dekoraciis asimetriulobas. dekoraciis formidan
gamomdinare msaxiobebi TiTqos wreze moZraobdnen. dekoraciis
plastikuri forma piesis SinaarsiT iyo nakarnaxevi. “lamaras”
scenografiaSi droiTi sivrce, romelSic mindiasa da lamaras
siyvaruliT gamowveuli tragedia sabediswero jaWvSi ikvreboda da
jadosnur Caketil wres qmnida. amitom iyo gamarTlebuli mxatvris
mier Seqmnili Caketili droiTi sivrce scenaze, saidanac piesis
gmirebs ar ZaluZT Tavis daRweva. xsna mxolod sikvdilia da isic am
jaWvis erT-erTi rgolia.
speqtaklis dinamikas gansazRvravda dekoraciis formis
usasrulod erTmaneTSi gardamavali formebi da msaxiobTa swrafi da
plastikuri moZraoba scenaze. lamaras pirveli gamosvlis Sesaxeb am
rolis Semsrulebeli, msaxiobi T.wulukiZe werda: ”sadRac maRla
83
gogonas msubuqi silueti Cndeboda... Ria mwvane grZeli samosi, TeTri
gamWvirvale TavsafriT... kldidan gamoixeda, TiTqos gairinda da mere
mTeli siCqariT daeSva mTidan mixveul-moxveuli bilikebiT. TviTonac
iseTive moqnili, swrafi, qarze gafrialebuli JRali TmiT... wamierad
gamoCnda (lamara - x.k.) da isev gaqra...” . (38)
piesis mixedviT “lamaraSi” moqmedeba Zalian swrafad viTardeba.
sul ramdenime dRis ganmavlobaSi Cven winaSe iSleba mindiasa da
lamaras igavi. movlenis amgvari SekumSva drosa da sivrceSi
speqtaklis dekoraciuli wyobiT iyo gamarTlebuli da ambavi
speqtaklSi Tavisi welTaRricxviT midioda. swrafi moZraoba damrec
ficarnagebze, mTis bunebis sisxarte, mdinareebis swrafi dineba - es
yvelaferi igZnoba dekoraciis plastikur xazebSi. mxatvarma drois
svlas dekoraciis plastikuri formebiT Seuwyo xeli da igi mxatvrul
metaforad aqcia. mTlianad ki speqtaklis scenografia metaforul-
simboluri xasiaTis gamovida.
“lamaras” gaformeba mTlianad qmediTi scenografiis principebze
iyo agebuli. dekoraciebis funqcinaluroba gankuTvnili iyo
speqtaklis rTuli qmediT-plastikuri gadawyvetisTvis. maTi saerTo
mxatvruli iersaxe, masSi kodirebuli istoriuli, miTologiuri,
eTnografiuli formebiT, mTis serpantinebiTa da mixveul-moxveuli
daklaknili bilikebiT mTis bunebis rTuli Sinagani agebulebis
simbolos matarebeli iyo. calkeul detalebSi ikveTeboda gvelis
simbolo, rogorc gmiri mindias totemisturi alegoria. “rodesac
gamrekelis mier Seqmnil sivrceSi msaxiobi Cndeboda, adamiani da
dekoraciebi, erT mTlian plastikur siuJets qmnida. sivrce Tavis
Sinagan qmediT bunebas, emociur maxsovrobas avlenda...”(39)
i.gamrekelis scenografiaSi gansakuTrebuli adgili speqtkl
“TeTnuldis” mxatvrobas ukavia. igi 1931 wels al.axmetelma
ganaxorciela SoTa rusTavelis Teatris scenaze. mxatvruli
TvalsazrisiT, Zalian saintereso scenografiul namuSevars
warmoadgens sandro axmetelis mier dadgmuli S.dadianis “TeTnuldi”,
romelSic gadawyvetilia scenuri drosa da speqtaklis realur droSi
ganviTarebis problema.
84
1930-ian wlebSi qarTul scenaze ZiriTadad revoluciuri da
samoqalaqo omis Tematikaze Seqmnili piesebi idgmeboda. axalma
sabWoTa ideologiam dramaturgiaSi fsiqologiuri dramis axali Janri
“optimisturi tragedia” gaaCina. misi novatoroba axali istoriuli
gardaqmnebis pirobebSi axali faseulobebis damkvidrebaSi
mdgomareobda, romelic axal zneobriv gmirebs warmoSobda. axlebur
Sinaarss iZenda cxovreba, romelic gansxvavebul dramatul
konfliqtebs warmoqmnida. sabWoTa tragediis gmirebi cxovrobdnen da
Tavs swiravdnen axali socialisturi samyaros SeqmnisaTvis.
iRupebodnen moralurad gamarjvebulebi. ar iRupeboda maTi monapovari
da maT saqmes Tanamoazreebi da TanamebrZolebi agrZelebdnen. amitomac
sabWoTa tragedia optimisturi iyo, radgan igi momavlisTvis iyo
gankuTvnili. yvelaze metad misTvis damaxasiaTebeli iyo heroikuli
romantizmi. (40)
optimistur tragediis JanrSi Seqmna dramaturgma S.dadianma piesa
“TeTnuldi”. piesa uZveles svanur legendaze mogviTxrobs. TeTnuldis
mwvervali ubiwo qalwulis simbolo, svanebis wminda salocavi. jer
veravin SeZlo misi dapyroba. es veragi da gasaocari silamazis
daTovlili mwvervali, sabWoTa epoqis gmirebs unda daepyroT. maT ar
esmiT ufrosi Taobis gafrTxileba, rom TeTnuldze asvla
SeuZlebelia da eqspedicia ganwirulia. magram eqspedicia mTaze
asvlas mainc gadawyvets da iRupeba kidec. es uZvelesi legenda
sabWoTa ideologiam Zvel cruwmenebTan brZolis iaraRad gamoiyena
da axal, optimistur tragediad aqcia. S.dadians Tavis piesaSi
Segnebulad ar hqonda gakeTebuli moqmedebis adgilis aRmniSvneli
remarkebi. amrigad, speqtaklis scenografiuli gadawyveta da samoqmedo
forma mTlianad reJisorisa da mxatvris fantazias iyo mindobili.
i.gamrekelma speqtakl “TeTnuldis” scenografia ukve tradiciul
konsturqtivistul formaSi gadawyvita. dekoraciuli konstruqcia
scena-kolofis mTel sivrceSi gaSlil uzarmazari svanuri koSkebisa
da TeTnuldis mTis stilizebul dekoracias warmoadgenda. mxatvroba
formaTa krebiT-ganzogadebiT gamoirCeva. magram i.gamrekelis Seqmnili
sxva scenografiuli namuSevrebisgan gansxvavebiT, “TeTnuldis”
gaformeba yvelaze axlosaa erovnul, qarTul, mxatvrul formebTan.
85
mxatvarma scenaze stilizebuli, magram mainc namdvili svanuri koSkebi
aago, riTic speqtaklis moqmedebis adgilma konkretuli saxe miiRo.
amitom masSi scenuri drois modelireba gansakuTrebul sirTules
warmoadgenda. yvelaze TvalsaCinod warsuli, awmyo da momavali,
tradicia da axali realoba gadaikveTa speqtakl “TeTnuldSi”.
scenuri konstruqcia uzarmazar, erTmaneTze Sejgufebul
paralelepipedebs warmoadgenda. es geometriuli stilizaciiT
gakeTebuli Svidi svanuri koSkisagan Semdgari konstruqcia namdvili
saTofurebiani gvirgviniT bolovdeboda. Tavisi zomebis gamo
dekoracia TiTqos gaWedili iyo scenis sivrceSi. igi sam calkeul
dazga-baqanze iyo agebuli, romelsac erTad ovaluri moyvaniloba
hqonda. dekoraciis marcxena baqani SedarebiT maRali iyo da masze
oTxi svanuri koSki iyo ganlagebuli. koSkebi erTmaneTTan viwro
kibiT iyo dakavSirebuli. dekoraciis marjvena nawili ufro metad iyo
diferencirebuli erTmaneTze awyobili pandusebiT. baqani koSkebs
gars uvlida da siRrmeSi aRmaval kibeebad iqceoda. aq SedarebiT
dabali sami koSki iyo erTmaneTTan Sejgufebuli.
“anzoris” aulisa da “lamaras” dekoraciebisgan gansxvavebiT,
“TeTnuldis” konstruqcia meqanikurad moZravi iyo. moqmedebis
Sesabamisad igi ixsneboda da iketeboda. amitom konstruqcia scenis
siRrmeSi aRwevda. gansaxvavebiT “anzorisa” da “lamaras”
dekoraciebisgan, romelzec konstruqciis plastikuri formidan
gamomdinare msaxiobTa da statistTa moZraoba erT SemTxvevaSi
qvevidan zeviT xorcieldeboda, meore SemTxvevaSi zevidan qveviT da
wriulad. “TeTnuldSi” mxatvarma scenis siRrme gaarRvia da
dekoraciis kompozicia xazobrivi perspeqtivis principebis Sesabamisad
aago. amitom msaxiobebis svla scenaze dekoraciis ukana mxridan da
gverdiTa kulisebidan xdeboda. aseve aRsaniSnavia, rom wina ori
speqtaklis scenografiaSi ukana dekoracia ganyenebuli farda-
drapirebiT iyo gakeTebuli da xels uwyobda dekoraciis
skulpturulobis gamovlenas. “TeTnuldSi” ukana sivrce mTis
stilizebul plastikur dekoracias warmoadgenda da CarTuli iyo
moqmedebaSi. ase aRwerda “TeTnuldis” avtori S.dadiani konstruqciis
ukana planze agebul TeTnuldis mTis dekoracias. “modernistuli
86
formis kubisturi xazebi mkveTrad Cans am dekoraciaSi da swored
Sida moedani Tavisi sxvadasxvagvari xaziT amTlianebs da kravs am or
damoukidebel farTobs”. (41)
svanuri koSkebi aqtiurad iyo CarTuli speqtaklis moqmedebaSi da
saTamaSo-plastikur erTeuls warmoadgenda. koSkebis saTofurebze
msaxiobebisTvis saTamaSo baqani iyo gakeTebuli. speqtaklis
mxatvroba mTlianad ganzogadebul-krebiTi saxis iyo. dekoraciis
eskizebisa da maketis Tanaxmad, dekoraciis iataki zeaRmavali
momrgvalebuli safexurebiani ficarnagebisgan iyo gakeTebuli. isini
scenis planSetis zedapiris dekoraciul formaSi moqnil da
plastikur gadasvlas akeTebda. rac Seexeba koSkebs, isini
TeTrCanarTiani Jangisfer-monacrisfro cisfer tonSi iyo
gadawyvetili. “TeTnuldis” scenografiis kolorituli gadawyveta da
dekoraciis zedapiris faqturuli damuSaveba maqsimalurad
naturalur formebTan iyo misadagebuli da qviT naSeni uZvelesi
koSkebis xaoian da xavsian zedapirs mogvagonebda.
rogorc ukve avRniSne, speqtakl “TeTnuldis” samoqmedo droiTi
sivrce mis gaformebaSi dekoraciis gamokveTili saTamaSo funqciis
miniWebiT warmodgenas gansakuTrebul dinamizms sZenda. dekoraciis
meqanikuri moZraobiT, romelic mTlianad Seesatyviseboda piesaSi
ganviTarebul moqmedebas, i.gamrekelma gadaWra saTeatro mxatvrobaSi
arsebuli erT-erTi urTulesi mxatvruli da esTetikuri amocana.
yvela speqtakli Tavis droiT-sivrcobriv formebSi arsebobs.
pirobiTi scenuri dros Seqmnas xelx uwyobs scenaze dekoraciebiT
Seqmnili scenografiuli garemo. xSirad scenuri dro ar emTxveva
realur dros. rogorc wesi, scenuri dro piesaSi ganviTarebul
movlenebs asaxvas, romelSic Cndeba Tavisi droiTi sivrce. Temis am
nawilSi iyo moyvanili d.kakabaZis citata, romelSic mxatvari piesis
avtorisgan “...scenuri drois zust SegrZnebas moiTxovs”. (42) piesa
“TeTnuldSi” dro da droTa kavSiri is umniSvnelovanesi kategoriaa,
romelic amTlianebs piesas,miuxedavad imisa, rom warsulisa da awmyos
dapirispirebazea agebuli. aseTi formis dramaturgiuli masalis
gaformebisas saWiro iyo ise saerTo droiTi niSnulis moZebna, rom
speqtaklis mxatvruli mTlianoba ar darRveuliyo. garda uSualod
87
dekoraciis qmediT-saTamaSo funqciis gazrdisa, romelic i.gamrekelma
brwyinvaled gadaWra svanuri koSkebis moZraobis ritmul dinamikaSi.
scenografia speqtaklis moqmedebis Sedegad warmoqmnili droiTi
sivrcis materializacias axdens. yvelaze rTuli iseTi droiTi
sivrcis agebaa, romelic Tavad xdeba moqmedebis Tanxvedri. scenuri
dro yovelTvis pirobiTia, speqtakli ki realur droSi midis.
speqtaklis moqmedebis agebuleba karnaxobs mxatvars dekoraciul
formebs, TuU rogor gardaiqmnea es formebi plastikur sivrcobriv
erTeulebad da ra urTierTqmedebaSi iqneba isini msaxiobTan da
dekoraciis sxva detalebTan damokidebulia speqtaklSi srulfasovani
droiTi sivrcis SeqmnasTan. i.gamrekelma “TeTnuldis” gaformebaSi
miagno martiv, magram Zalian efeqtur xerxs. warmodgenis finalSi,
rodesac mTamsvlelTa eqspedicia iRupeboda svanuri koSkebi ganze
gadioda da samgloviaro zaris ritmSi iwyebda moZraobas. mayureblis
winaSe iSleboda koSkebis kubistur-xazobrivi stilizaciiT agebuli
TeTnuldis mwvervali, romelic finalur scenaze mkveTri wiTeli
Suqis nakadiT iyo ganaTebuli. qmediTi scenografiis principebze
Seqmnilma “TeTnuldis” dekoraciulma gaformebam SesaZlebeli gaxada
warmodgenis moqmedebis scenuri droisa da realuri drois
erTmaneTTan damTxveva. scenaze ganviTarebuli ambavi, romelic
mxatvris mier Seqmnil samyaros konkretul scenografiul modelSi
ganxorcielda, gaarRvia pirobiTi droiTi sazRvrebi da realur
cxovrebaSi gaaerTiana Teatraluri realoba da cxovrebiseuli
sinamdvile. speqtaklis finalSi koSkebis ritmuli moZraoba,
azrobrivad dakavSirebuli iyo dramaturgiasTan da reJisoris mier
dasaxul speqtaklis zeamocanasTan. mxatvarma qarTuli mxatvrul-
stilisturi formebis ganzogadebiT Seqmnil dekoraciul sivrceSi,
dekoraciuli xerxebiTa da scenis teqnikuri SesaZleblobebis
gamoyenebiT, SeZlo speqtaklisgan cocxali organizmi Seeqmna.
al.axmetelisTvis speqtakli dinamikuri procesi iyo, romlis Sedegi
imdenad iyo damokidebuli procesze, ramdenadac Tavad process
gaaCnda moqmedebaSi ritmis gansazRvris unari. rogori ritmuli iyo
dekoraciebis forma al.axmetelis speqtaklSi, aseTive iyo
speqtaklebis mizanscenebis ritmuli cvalebadoba. es formaTa da
88
plastikur naxazTa kontrastuli gadawyveta mamoZravebeli muxti iyo
speqtaklis procesisa, romelic i.gamrekelis scenografiaSi ubadlod
iyo Sesisxlxorcebuli.
piesis Tanaxmad, scenaze Zveli svanuri dResaswauli lamproba
imarTeboda. es mterze gamarjvebis dResaswaulia da saimprovizacio-
sanaxaobrivi warmodgenebiT mimdinareobda. aman al.axmetels saSualeba
misca speqtaklSi vrclad gaeTamaSebina Zveli qarTuli xalxuri
sanaxobrivi-saimprovizacio warmodgena, romelsac niRbosani berikebi
da bapebi asruleben. am faqtiT reJisorma kidev ufro mkafiod
gamoxata Tavisi gansakuTrebuli damokidebuleba Zveli qarTuli
Teatris tradiciebisadmi, romlis axleburi gaazrebiTa da
tradiciuli mxatvruli formebis gaTvaliswinebiT Seqmna axali
qarTul heroikul-revoluciuri Teatri. m.TevzaZes Tavis wignSi
“scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da irakli gamrekelis
SemioqmedebaSi” moyvanili aqvs k.marjaniSvilis citata, romelSic
didi reJisori qarTuli xalxuri Teatris Sesaxeb werda- ”qarTulma
xalxurma sanaxaobebma SesaZloa migviyvanos iseT moulodnel
daskvnamde, romelic ara Tu dasdebs axal safuZvels, aramed
ganagrZobs sicocxlis im Zafs romelic modis dRes dakarguli, magram
odesRac arsebuli namdvili erovnuli Teatrisgan”.(43)
k.marjaniSvilis es gamonaTqvami yvelaze metad esadageba al.axmetelis
Teatralur azrovnebas.
piesaSi xalxis mZlavri masa ar moqmedebs. aq ar iyo mezRvaurebis,
an ajanyebuli daRestnelebis sabrZolo yiJina. S.dadianis piesaSi
antikuri tragediis msgavsad, qoro moqmedebda. m.TevzaZes Tavis
wignSi moyvanili aqvs S.dadianis amonaridi, romelSic piesis avtori
aRniSnavs, rom “... Cemi qoro ufro sulieri ganwyobilebebis Semqmnelia
piesaSi da ara bedis momaswavebeli an ganmmartebeli”...(44)
“TeTnuldSi” erTmaneTs miTi da realoba upirispirdeba. “TeTnuldi”
miTia, romelsac zneobriv safuZvlad mTeli svaneTis siwminde udevs.
misi SebRalvis ufleba ki aravis aqvs. yvelas, vinc amas daapirebs,
buneba STanTqavs. miTisa da realobis, warsulisa da awmyos
dakavSirebas erTmaneTTan, al.axmetelma speqtaklSi berikebis scenebiT
cdilobda.
89
gansakuTrebiT sainteresod iyo gadawyvetili berikebis scenebi II
moqmedebaSi. ZiriTadi samoqmedo sivrce dekoraciuli danadgaris
centraluri moedani iyo. bapebis scenebSi mizanscenebi ise iyo
agebuli, TiTqos berikebi qaoturad, uamocanod gadaadgildebodnen
scenaze. sinamdvileSi maTi aseTi moqmedeba erTgvar plastikur
improvizacias waagavda. yvelaze STambeWdavi lamprobis ritualuri
cekva iyo, rasac gansakuTrebul gamomsaxvelobas bapebis kostiumi-
niRbebis groteskuli saxviTi forma aniWebda. i.gamrekelma
specialurad “TeTnuldis” scenografiisTvis Seqmna berikebis
kostiumebi da niRbebi. qmediT scenografiaSi personaJuli da
saTamaSo scenografiis amoqmedeba mTlianad pasuxobda Tanamedrove
scenografiis principebs. speqtaklis gaformebis samive forma erTian
qmediT formaSi moeqca. aman kidev ufro gaamdidra speqtakli da mis
mxatvrul mTlianobaSi damatebiTi saxviT-gamomsaxveli elementi
Seitana. erT scenaze, erTi ambis garSemo, gaerTianda axali da Zveli
Teatraluri esTetika da uZvelesi Teatris formebi, romelmac
erTmaneTi Seavso da sabolood speqtaklis mTlian mxatvrul
formaSi Sejerda.
TeTnuldis legendis erovnuli suliskveTebiT gamsWvaluli
piesis dadgma, sabWoTa ideologiis kosmopolitizmis pirobebSi,
sakmaod Tamami nabiji iyo. “optimisturi tragedia” “TeTnuldis”
wyalobiT, SoTa rusTavelis Teatris scenaze sruli masStabiT
warmoCinda qarTuli Teatris warsuli da axali mxatvruli forma,
axali esTetika. igi srulad pasuxobda qarTuli saTeatro xelovnebis
im epoqis moTxovnebs, romelSic igi daidga. es iyo Teatraluri
konstruqtivizmi warmoqmnili Tanamedrove xelovnebis modernistul,
klasikur, Teatralur da xalxur sanaxaobriv xelovnebaze.
rom ara i.gamrekelis scenografia, al.axmetelis reJisoruli
meTodi, romelic sanaxaobrivi Teatrisken iswrafvoda, speqtaklebi
“anzor”, “lamara”, “TeTnuldi” srulyofil mxatvrul saxes ver
SeiZenda. grandiozuli Tavisi masStabiTa da mxatvruli zemoqmedebiT,
masobrivi scenebi, reJisors piesis mTavari ideis matarebeli gmiris
gamosavlenad sWirdeboda. es is zneobrivi gmiri iyo, romelsac
Tavisi magaliTiT SeeZlo Seecvala movlenaTa svla, aiyolia da
90
Tavad eqcia gmirad xalxi. aseTi zneobrivi gmiris ZiebaSi iyo al.
axmeteli mTeli Semoqmedebis manZilze “bedro zmaniadan” Tavis bolo
warmodgenamde.
“anzori”, “lamara” da ”TeTnuldi” rogorc tripriqi ise aRiqmeba.
masSi erTmaneTs Seerwya al.axmetelis reJisoruli meTodi da SoTa
rusTavelis Teatris esTetika, romelic qarTuli Teatris
tradiciebis gaTvaliswinebiT, axal Teatralur gamomsaxvelobiT enad
iqca. i.gamrekelis scenografiaSi gamorCuli adgili ukavia am sami
speqtaklis gaformebas. samive speqtaklSi mxatvarma gansxvavebuli
ideis da suliskveTebis matarebeli samyaros modeli Seqmna. “anzorSi”
iyo heroikul-revoluciuri, gardatexis zRvarze myofi samyaro;
“lamaraSi” samyaros mTlianobis idea, romelic adamianisadmi
siyvarulis da zneobis miTiur magaliTzea damyarebuli; da
“TeTnuldi”, romelic ganuyofelia sakuTari erovnuli
TviTSegnebisgan da warsuli tradiciebisgan. amitom TemaSi
gansakuTrebuli aqcenti al.axmetelisa da i.gamrekelis mier Seqmnil
am sam speqtaklzea gakeTebuli, radgan maTSi mkafiod gamoikveTa
qarTuli erovnuli forma da Sinaarsi.
Tavi II. Tanamedrove qarTuli scenografia
qveTavi I. Tanamedrove scenografiis Teoriis sakiTxebi
Tanamedrove TeatrSi scenografias speqtaklis mTliani
mxatvruli saxis SeqnaSi gansakuTrebuli adgili ukavia. scenografiam,
rogorc Teatraluri dadgmis sivrcobrivi gadawyvetis erTobliobam,
Tavis TavSi gaaerTiana is mravalferovani gamomsaxvelobiTi
saSualebebi, romliTac iqmneba dramaturgiis materialuri forma da
speqtaklis samoqmedo plastikur-dekoraciuli garemo. scenografiia
Semadgeneli elementebia, dekoraciuli formebiTa da sagnebiTa
gansazRvruli scenuri garemo, ganaTeba, scenis teqnikuri mowyoba da
aRWurviloba, scenuri kostiumi da grimi. yvelaferi es Tavs iyris
qmediT-saxovan sistemaSi, romelsac speqtaklis scenografiuli saxe
warmoadgens.
scenografiis ganviTareba TeatrSi reJisoris profesiis da
reJisuris, rogorc xelovnebis dargis mniSvnelobis gazrdam
91
ganapiroba. swored reJisuram yvelaze mkafiod gaiazra scenografiis
mniSvneloba Teatraluri nawarmoebis SeqmnaSi. sruliad axleburad
moxda Teatris mxatvris profesiis gaazrebac. scenografi aRar iyo
ubralod speqtaklis mxatvar-gamnformebeli. igi gaxda Teatris
teqnologi, inJiner-konstruqtori, fermweri, arqiteqtori, dizaineri.
sasceno sivrcis organizeba, speqtaklis samoqmedo garemos Seqmna,
dekoraciis azrobrivi ganTavseba scenis sivrceSi da funqcionalurad
gamarTuli scenografiuli garemos Seqmna mxatvar-scenografs evaleba.
misi Semoqmedeba axal meTodologiazea damyarebuli. Tanamedrove
TeatrSi qmediTi scenografiis arsidan gamomdinare, garTulda
scenografiis funqcionaluri datvirTvac.
scenografiis, rogorc saxviTi xelovnebis damoukidebeli dargis
ganviTarebam saWiro gaxada misi Teoriuli safuZvelis gansazRvrac.
scenografiis Teoriuli safuZvlebi Teatris ganviTarebis
aTaswleulebis manZilze dagrovil gamocdilebas da sxvadasxva
qveynebis sanaxaobrivi kulturis tradiciebs emyareba. scenografiis
Teoriis sakiTxebi, romlebic kompleqsurad moicavs scenuri
nawarmoebis sivrcobrivi gadawyvetis yvela struqturul
Taviseburebebs, Cvens droSi da Cvens Tvalwin yalibdeba. Teatri,
rogorc cocxali da mudmivad ganaxlebadi xelovneba, araerTgvarovan
mxatvrul formebs badebs. Sesabamisad misi Teoriuli safuZvelic da
meTodologiuri formac araerTgvarovania. xelovnebaTmcodne da
scenografiis mkvlevari m.etkindi aRniSnavda, rom - “xelovnebis es
dargi ver daikvexnis, Tavis monaTesave saxelovnebo dargebis msgavsad,
met-naklebad SemuSavebuli TeoriiT... Teoria aq imdenia, ramdeni
mxatvaric arsebobs” (45)
Teatrmcodneebisa da xelovnebaTmcodneebis interesi Tanamedrove
scenografiis Teoriuli sakiTxebisadmi 1970-ian wlebSi aqtualuri
gaxda. mkvlevarTa naSromebSi dekoraciuli xelovneba ganixileboda,
rogorc Teatraluri xelovnebis Semadgeneli erTeuli. scenografia
ki, rogorc speqtaklis danamati. mas saxviTi xelovnebis romelime
dargis poziciidan ganixilaven, magaliTad ferweris. saukuneebis
manZilze scenografiis ganviTareba yvelaze mWidrod ferweris
ganviTarebasTan iyo dakavSirebuli. igi gansazRvravda scenografiis
92
ZiriTad mxatvrul formas da funqciur mxares. masSi aisaxa dazguri
xelovnebis TiTqmis yvela mxatvruli mimdinareoba da stili. ase iyo
qarTul Teatralur mxatvrobaSic, romelic mTlianad dazguri
xelovnebidan amoizarda, SemdgomSi qarTuli sanaxaobrivi Teatris,
qarTuli monumenturi mxatvrobis da wignis dasuraTebis tradiciebis
axleburi gaazreba mohyva.
scenografiis kompoziciur agebulebas gansazRvravs Teatris
specifikuri Taviseburebebi (arqiteqtura, scenis forma da misi
teqnikuri maxasiaTeblebi), dramaturgiuli masalis forma da
Sinaarsi, romlidanac gamomdinareobs piesa, moqmedeba, misi
dekoraciis CarTuloba speqtaklis moqmedebaSi. arqiteqtura, rogorc
scenuri sivrcis forma gansazRvravs speqtaklis gaformebis saxes,
moicavs ra scenis teqnikur parametrebsa da maxasiaTeblebs. ferwera
Tanamedrove Teatralur mxatvrobaSi dekoraciis koloritiT da
ganaTebis palitriT ganisazRvreba. scenis dekoraciuli sivrcis
plastikuri damuSaveba ki, damokidebulia gaformebis sagnobrivi
detalebis msaxiob-personaJTan urTierTqmedebaze. msaxiobis moqmedeba
da scenografiuli garemos urTierTqmedeba scenaze, dadgmis
reJisorul koncefciazea damokidebuli.
qarTuli scenografiis Teoria da Teatris mxatvris praqtikuli
SemoqmedebiTi saqmianobis meTodologia SedarebiT naklebad
Seswavlili. CvenSi scenografiis saxviTi xelovnebis damoukidebel
dargad Camoyalibeba 1920-ian wlebSi mimdinareobda. mas ar gaaCnda
erTiani Teoriuli safuZveli, xolo saTeatro mxatvrobis
meTodologia mTlianad mxatvar-Semoqmedebis praqtikul codnasa da
gamocdilebas emyareboda. scenografiis Teoriuli principebis
gansazRvra, misi ganviTarebis adreul etapze, mravalricxovan
sarepeticio CanawerebSi, da reJisorTa naSromebsa Tu werilebSi
SeiZleba moviZioT. am TvalsazrisiT, metad mniSvnelovania didi
mxatvris, scenografis, mkvlevarisa da Teoretikosis d.kakabaZis
werili “qarTuli dramatuli studia”, romelSic avtori sakuTari
praqtikuli gamocdilebidan gansazRvravs scenografiis ZiriTad
Teoriul sakiTxebs. maTSi mkafiod ikveTeba d.kakabaZis novatoruli
93
SemoqmedebiTi azrovneba, romlis ZiriTadi Tezisebi Tanamedrove
msoflio scenografiis Teoriul safuZvlebs Seadgens.
d.kakabaZe Zalian did mniSvnelobas aniWebda mxatvris rols da
funqcias TeatrSi. mxatvris gamonaTqvamebidan aSkara xdeba, rom igi
ar ganixilavs mxatvars, rogor ubralod speqtaklis gamformebels, da
mis saqmianobas saerTo Teatralur SemoqmedebasTan aigivebs. “mxatvari
ilustratori ki ar aris reJisoris azrisa, aramed reJisorTan erTad
Slis dramatul moqmedebas. es gamonaTqvami emTxveva 1920-30-ian wlebis
qarTuli scenografiis praqtikul miRwevebs, qmediTi scenografiis
principebis gaTvaliswinebiT, romelic mimarTuli iyo scenuri
moqmedebis gaformebaze. mxatvris mier “dramatuli moqmedebis gaSlas”
Teatrmcodne n.uruSaZe ganmartavs Semdegnairad: igi miiCnevs, rom am
fraziT, mxatvari akonkretebs Tavis funqcias TeatrSi da Tavis
CarTulobas speqtaklis da gmirTa cxovrebis dinebaSi. Semdeg
d.kakabaZe vrclad saubrobs Teatris mxatvris SemoqmedebiT meTodze:
“...mxatvari muSaobs saxviTi xelovnebis saSualebiT, magram marto
feri, moculoba, sivrce ki ar unda ainteresebdes, aramed TviT
moqmedeba- speqtaklis dinamika”. mxatvris roli metad mniSvnelovania
speqtaklis ideuri Sinaarsis gamoxatulebaSi. mxatvari aucileblad
gavlenas axdens speqtaklis formaze da ideur Sinaarsze. yovel
mxatvrul nawarmoebs unda axasiaTebdes mTliani mxatvruli
gamosaxuleba. unda moiZebnos erTi ideuri Sinaarsi speqtaklisa -
amaze muSaobs reJisori, avtori, dramaturgi. speqtaklis mTlianobis
momcemi aris umetes SemTxvevaSi mxatvari”.
d.kakabaZe miiCnevs, rom mxatvari TeatrSi midis imisaTvis, rom
amoxsnas piesis da speqtaklis dedaazri da igi emociurad zemoqmedi
gaxados. mayurebelze amgvar zemoqmedebas, ganapirobebs is
Teatraluri metyveli saSualebebi, romlebsac mimarTaven scenis
xelovanebi dramaturgis nawarmoebis amosaxsnelad. es saSualebani
garkveulad unda ukavSirdebodnen erTmaneTs, qmnidnen garkveul
sistemas. maSin aRmocendeba am speqtaklis gaTamaSebis konkretuli
piroba”.(46)
speqtaklis samoqmedo sivrce aris “mxatvris SemoqmedebiTi
kategoria, romelic xsnis filosofiurad piesas da speqtakls”.
94
imisaTvis rom mxatvarma scenaze samoqmedo scenografiuli garemo
Seqmnas, saWiroa, pirvel yovlisa, “dramaturgma Camoayalibos
kompoziciur-arqiteqturul formebSi piesa. speqtaklis mxatvruli
saxis Seqmnisas xelovnebis sxvadasxva formebi erTian saxviT sistemaSi
iyrian Tavs. speqtaklis mxatvruli mTlianobis misaRwevad saWiroa
ganisazRvros speqtaklis mxatvruli gaformebis kompozicia, wyoba.
igi speqtaklis siuJetur-dramaturgiuli safuZvliT iwyeba. d.kakabaZe
dramaturgebisgan scenuri drois zust SegrZnebas moiTxovs, “raTa
droSi gaSlili nawarmoebi erT mTlianobad Sekruliyo. warmodgenis
dramaturgiuli safuZveli imgvari struqturis unda iyos, rom drois
Segneba (ara epoxalurad), aramed sivrcis gagebiT (udroo
scenacarielia) unda aigos”. (47) amas d.kakabaZe kompoziciis grZnobas
uwodebs. Tanamedrove TeatrSi speqtaklis mxatvrul formas
dramaturgiuli masalis reJisoruli wakiTxva gansazRvravs, romliTac
ikveTeba dadgmis zeamocana.
speqtaklis mxatvruli mTlianobisTvis gansakuTrebuli
mniSvneloba uSualod scenografias eniWeba. dadgmis sivrcobrivi
gadawyveta gansazRvravs speqtaklis vizualur mxares. igi moicavs ara
marto mxatvris mier Seqmnil dekoracias, kostiumsa da ganaTebis
struqturas, aramed yvelafers, rac scenis sivrceSi speqtaklis
moqmedebis gaSlas emsaxureba. speqtaklis sivrcobriv gadawyvetaSi
aseve mniSvnelovani funqcia msaxiobs da mis fizikur SesaZleblobebs
eniWeba, aseve Teatraluri scenis arqiteturul wyobas da mis teqnikur
aRWurvilobas.
d.kakabaZis azriT, scenografiuli sivrce mTlianad unda
gaiSalos Teatris scenaze, moicvas misi yvela sivrculi monakveTi:
avanscena, saxeldobr scena, kulisebi, mayurebelTa darbazic ki.
saWiroa sasceno sivrcis axleburi aTviseba. Tanamedrove Teatrs aRar
akmayofilebs Zveli Teatris teqnikuri SesaZleblobebi da masze
agebuli dramaturgiuli moqmedeba. “exla scenuri “kolofi” icvleba”.
d.kakabaZe saubrobs aratradiciul sasceno sivrcis scenografiul
aTvisebazec da scena-kolofis saTamaSo moedniT Secvlis ideas
ganixilavs. es sakiTxi gansakuTrebiT yuradsaRebia, radgan XX
saukunis dasawyisSi mTels msoflioSi scenografiuli eqsperimentebi,
95
rogorc tradiciul scena-kolofis sivrceSi, aseve alternatiuli,
araTeatralur sivrceebSi mimdinareobda. (magaliTisTvis 1907 wels
miuxenSi agebuli samxatyvro Teatris axali Senoba, arqiteqtori
m.litmani).
klasikuri scenis sivrce, anu scena-kolofi (romelsac SoTa
rusTavelis Teatris scena warmoadgens) gansazRvravs da ganapirobebs
speqtaklis scenografiis plastikur-sivrcobriv formas. klasikuri
Teatraluri sivrce sasceno sivrciTa da mayurebelTa darbaziT,
scenis portaliTaa gamijnuli. sxvadasxva epoqebSi scenis portali
gansazRvravda speqtaklis mxatvrul formas, magram is yovelTvis
pirobiTi xasiaTis iyo. naturalizmSi igi uxilavi meoTxe kedliT,
mTlianad gamijnavda mayurebels da msaxiobs. Tanamedrove TeatrSi
zRvari mayurebelTa darbazsa da scenas Soris, kidev ufro pirobiTi
gaxda, radgan igi Tavisufalia raime SezRudvebisgan. aratradiciul
sasceno sivrcis gaformebisas scenografma unda gansazRvros
plastikuri formis iseTi gadanawileba scenaze, rom dekoracia scenis
pirobiTi portalis farglebSi moeqces.
sasceno sivrcis organizebisaTvis aucilebelia ganisazRvros
scenis realuri da irealuri sivrce. scenis realuri sivrce misi
arqiteqturuli formaa. igi saSualebas aZlevs mxatvars gansazRvros
scenografiuli garemos forma, anu irealuri sivrce. igi scenis
realuri formas, mis sivrceSi agebul irealuri sivrcis konkretuli
formiseuli elementebis urTierTqmedebiT, moqmedebis specifikis,
dramaturgiuli masalis Taviseburebis, Janris, Teatris esTetikis,
epoqisa da gaformebis koncefciis Tanaxmad cvlis.
“Teatraluri sivrce aris mTavari elementi, sadac moZraobs
msaxiobi. es aris mTavari elementi speqtaklisa - mxatvris
SemoqmedebiTi kategoria, romelic xsnis filosofiurad piesas da
speqtakls”. (48) scenografiis vizualuri aRqmisaTvis saWiroa masebis
urTierTqmedeba, anu speqtaklis mizanscenobrivi naxazi, romelic
gansazRvravs scenis sivrcis plastikuri damuSavebas.
d.kakabaZe aRniSnavs, rom “mxatvarma aucileblad unda gauwios
angariSi dramaturgs, reJisors da mayurebels, magram upirveles
yovlisa, unda gauwios angariSi aqtiors”. (49) msaxiobis
96
SesaZleblobebis gamovlena da maTi gaTvaliswinebiT speqtaklis
samoqmedo garemos Seqmna, Tanamedrove scenografiis Teoriis erT-erTi
umniSvnelovanesi sakiTxia. msaxiobis moqmedeba scenaze viTardeba,
Tanac scenur sivrcesa da dekoraciul garemosTan rTul sivrcobriv
urTierTkavSirSi.
scenis sivrceSi dekoraciis plastikuri formis siRrmiseuli
gamovlena msaxiobisa da scenografiuli formebis urTierTqmedebis
Sedegad xdeba. scenuri sivrcis plastika srulad speqtaklis
mizanscenobriv naxazSi vlindeba. a.Tairovi werda- “scenuri
nawarmoebi garkveulwilad arqiteqturuli nawarmoebicaa, is kidev
ufro rTuli ramaa, vidre arqiteqtura, radgan misi elementebi, misi
masebi cocxalia, moZravia da am nagebobaSi sizustis miRweva, masaTa
swori gadanawileba erT-erT mTavari amocanaa”. (50)
speqtaklis msvlelobisas msaxiobebi calkeul azrobriv jgufebs
qmnian da rTul mizanscenobriv monaxazSi erTiandebian. am jgufebis
xazobrivi wyoba, msaxiobTa raodenoba, dekoraciuli foni, romelzec
maTi moqmedeba viTardeba, scenur sivrcesa da dekoraciul garemosTan
rTul sivrcobriv urTierTkavSirSia. amitom saWiroa speqtaklSi
scenaze msaxiobis organuli saTamaSo sivrcis Sesaqmnelad
ganisazRvros, Tu rogor garemoSi iqmneba mizanscenebSi plastikuri
jgufebi. mizanscenobrivi naxazis dinamikas dramaturgiul masalaSi
arsebuli moqmedebis xarisxi ganapirobebs. msaxiobi ganuyofelia
scenaze arsebuli sagnobrivi da dekoraciuli sivrcisgan. metic - mas,
rogorc speqtaklis moZrav plastikur da qmediT elements, moqmedebaSi
mohyavs scenur sivrceSi azrobrivad galagebuli dekoraciis
detalebi. amitomac msaxiobis samoqmedo adgili scenaze da misi
Serwyma dekoraciul sivrcesTan gadamwyvet funqcias asrulebs
scenografiuli garemos SeqmnaSi.
speqtaklis mizanscenobrivi naxazi da moqmedebis dinamizmi
al.axmetelis speqtaklebSi msaxiob-statistTa didi masis
qoreografiul-plastikur mizanscenobriv naxazSi vlindeboda. amas
xels uwyobda dekoraciis qmediTi SesaZleblolebi. diferencirebuli
saTamaSo moednebi, dekoraciis faqturuli damuSaveba, gaformebis
calkeuli detalebi da TamaSSi CarTuli sagnebi, speqtaklis
97
reJisoruli naazrevis gamovlenas emsaxureboda. d.kakabaZe wers, rom
“mxatvarma unda Seqmnas sivrcis da moculobis forma Sefardebuli
piesis ideur SinaarsTan-rom aqtioris TamaSi da piesis moqmedeba
daubrkolebliv gaSlili iqnes”. d.kakabaZe Tavis TezisebSi xazgasmiT
aRniSnavs, rom mxatvarma speqtaklis gaformebaze muSaobisas mTeli
Tavisi SemoqmewdebiTi Zalisxmeva da Canafiqri unda mimarTos
“aqtioris TamaSisTvis” da “speqtaklis mTavari moqmedebisTvis”.
Tanamedrove scenografiaSi scenografiuli xerxebiT speqtaklis
mxatvruli ideis gamosaxva sul ufro xSirad gaTamaSebuli sagan-
dekoraciebiT xdeba.
scenografia, rogorc Teatraluri nawarmoebis mxatvrul-
vizualuri forma, iTvaliswinebs Teatris specifikas, SemoqmedebiT
miswrafebebs, tradiciebze dayrdnobiT, gamomsaxvelobiTi xerxebis
axleburi gaazrebis kanonzomierebas. “Teatraluri warmodgena
sinTetikur xasiaTs unda atarebdes”, - acxadebs d.kakabaZe. mxatvris am
sityvebSi kodirebulia Teatris sinTezur-sinkretuli arsi, romelSic
martivi saxviTi formebidan warmoqmnili sinTezi speqtaklis mxatvrul
mTlianobaSi ikvreba. Tanamedrove scenografiaSi Tanabari wiliT
aris warmodgenili Teatraluri da saxviTi xelovnebis TiTqmis yvela
dargi.
Teatri sinkretul-sinTezuri xelovnebaa. pirveladi masSi aris
sinTezuri sawyisi. igi damaxasiaTebelia pirvelyofili primitiuli
formiseuli elementisaTvis, rogoricaa ritualuri wes-Cveulebebis
cekva-TamaSobebi. sinTezuroba vlindeba scenuri nawarmoebis Seqmnis
procesSi CarTul xelovnebis sxvadasxva formebis urTierTqmedebaSi
(simRera, musika, cekva, mxatvroba) misgan warmoSobili xelovnebis
martivi formebi ferwera, qandakeba, musika, literatura, Teatris
Semadgenel calkeul elementebad darCa. literatura TeatrSi
dramaturgiad iqca, mxatvruli gaformeba-dekoraciul xelovnebad,
musika-speqtaklis xmovan-musikaluri gadawyvetad, plastika-sasceno
moZraobad da qoreografiad. pirvelyofili xelovnebis formiseuli
daSliT warmoqmnili saxviTi xelovnebis martivi formebis
urTierTqmedebiT, warmoiSva rTuli sinTezuri xelovnebis sistema -
98
Teatri. igi mWidrodaa dakavSirebuli xelovnebaTa saerTo
sistemasTan.
speqtaklis Seqmnis procesSi sinTezuri elementebis Serwymas
reJisura uzrunvelyofs. misi amocanebia: dramaturgiuli masalis
wakiTxva, dadgmis zeamocanis gamovlena, mizansconebrivi naxazis ageba,
msaxiobTa SesaZleblobebis gansazRvra, maTTvis samoqmedo amocanebis
dasaxva. samoqmedo sivrcis Seqmnas, scenis sivrcis plastikur
damuSavebas, Teatraluri kostiumebis Seqmnas, speqtaklis samoqmedo
sivrceSi sagnebis swor ganawilebas, scenografia uzrunvelyofs.
speqtaklis mxatvrul-vizualuri saxis Sesaqmnelad dRes saxviTi
xelovnebis yvela dargi gamoiyeneba. scenografiis kompozicias
gansazRvravs Teatris specifikuri Taviseburebebi, dramaturgiuli
masalis forma da Sinaarsi, romlidanac gamomdinareobs piesa-
moqmedeba, dekoraciis CarTuloba speqtaklis moqmedebaSi. ferwera
Tanamedrove Teatralur mxatvrobaSi dekoraciis koloritiT da
ganaTebis specifikiT ganisazRvreba. scenis plastikuri damuSavebaSi
umTavresi funqcia, speqtaklis sagnobriv sivrces da mis msaxiob-
personaJTan urTierTqmedebas eniWeba. rac Seexeba Teatris esTetikas,
igi gansazRvravs dramaturgiuli masalis interpretacias, romelSic
vlindeba reJisoruli koncefcia da speqtaklis dekoraciuli
gadawyveta.
scenografiis, rogorc dinamikuri sistemis funqciur
TanafardobaSi Sedis scenuri garemo, Tavisi sagnobrivi sivrciT,
dekoraciis koloriti, sagnis feri, misi faqtura (qsovili, xe, tyavi,
muSamba da sxv), ganaTeba, scenuri kostiumis kolorituli gadawyveta
da grimi. speqtaklis kolorits gansazRvravs dekoraciis masalis
bunebrivi feri da faqtura, romelic SesaZloa sufTa saxiT darCes
gaformebaSi, an moxdes, maTi Tvisebebis gamoyenebiT, masalis efeqtis
gaZliereba, ramac SesaZloa Secvalos masalis pirvandeli forma. amis
magaliTad m.SveliZis “lamaraSi” sabrZolo farebis metalis
bzinvarebis efeqti xelovnuri tyavis masalis zedapiris ferweruli
damuSavebiT iyo miRweuli.
speqtaklis ganaTeba scenografiuli elementi maSinaa, roca igi
moicavs scenis saerTo ganaTebasa da misi feriT datvirTvas. igi
99
avlens scenis sivrcobriv parametrebs da moculobas. misi saSualebiT
miiRweva dekoraciuli elementebis mkafio an bundovani forma.
ganaTebis simZlavre da misi ganawileba speqtaklSi mxatvruli
gaformebis formazea damokidebuli. scenografiis koloriti srulad
speqtaklis msvlelobisas ganaTebis sistemasa da Suq-weris
palitrasTan erTad vlindeba. dekoraciis feri, faqtura da ganaTeba
sxvadasxvagvarad urTierTmoqmedeben speqtaklSi. feriT
gamdidrebuli ganaTeba moqmedebaSi azrobriv da emociur maxvilebs
akeTebs. dekoraciis plastikis gamovlenac ganaTebis xarisxzea
damokidebuli. Tanamedrove scenografiaSi scenis teqnikur
aRWurvilobidan gamomdinare, xSirad ganaTeba iTavsebs speqtaklis
feradovan-koloritul gadawyvetas.
scenografiis kompozicia scenis sivrceSi masebis ganawilebiT,
maTi plastikuri damuSavebiT, koloritisa da Suqweris
urTierTqmedebaSi iqmneba. isini moqmedebaSi mudmivad avseben erTmaneTs
da xels uwyoben scenografiuli sivrcis formirebas. yvela am
elementis damakavSirebeli aris msaxiobi, rogorc qmediTi da saxviT-
plastikuri erTeuli. misi saSualebiT xelovnebis sxvadasxva
formebis urTierTqmedebisas warmoqmnili dinamikiT speqtaklis
temporitmi iqmneba. dinamika speqtaklSi ganisazRvreba msaxiobTa
realuri gadaadgilebiT scenis sivrceSi, maTi moZraobiT
mizanscenebSi, masobrivi scenebis gadawyvetiT, koloritiTa da xmovan-
musikaluri formiT. masSi igulisxmeba msaxiobis intonacia,
speqtaklis musikaluri fonebi, bunebrivi xmebi da sxva. dadgmis
musikaluri gaformeba dakavSirebuli msaxiobis moqmedebasTan scenaze.
speqtaklis dinamika damokidebulia aseve piesis siuJetur-
dramaturgiul wyobaze, romelic gansazRvravs moqmedebas scenaze.
xolo piesis reJisorul interpretaciazea damokidebuli speqtaklis
samoqmedo sivrce. rogorc zemoT avRniSne d.kakabaZisTvis didi
mniSvneloba hqonda ramdenad iyo dramaturgiul masalaSi
gansazRvruli samoqmedo dro, Tanac ara istoriuli drois asaxvis
TvalsazrisiT, aramed scenur sivrceSi moqmedebisa da moqmed
aqtiorTa Soris warmoSobili scenuri drois.
100
qveTavi II
scenuri dro da sivrce
Teatralur scenazeE moculobiani, samganzomilebiani dekoraciis
Seqmna, XX saukunis dasawyisis xelovnebaSi realobis siRrmiseulma
gaazrebam ganapiroba. 1920-ian wlebSi TeatrSi konstruqtivizmis epoqa
dadga. misi mniSvnelovani monapovari mxatvrebis mier masalis, rogorc
scenografiis ZiriTadi gamomsaxveli saSualebis, sruliad axleburi
gaazreba aRmoCnda. masalasTan erTad faqturac, misi gamoyenebiTi
mniSvnelobiTa da gamomsaxvelobiTi SesaZleblobebiT. TandaTanobiT
gamoikveTa, rom sxvadasxva faqtura SeiZleba scenografiul formas
daedos safuZvlad. mxatvrebi dainteresdnen faqturis
mravalferovnebiT. xe, metali, tyavi, jvalo, sxvadasxva qsovili,
mxatvris xelSi scenaze Seqmnil warmosaxviT samyaros, realur da
xelSesaxeb formas aniWebda. Tanamedrove scenografiis SemoqmedebiTi
procesis erT-erTi ganuyofeli nawilia sagnis faqturaze muSaoba.
realobis siRrmiseulma gaazrebam, Teatralur mxatvrobaSi
scenuri drois cneba warmoSva. igi mWidrod aRmoCnda dakavSirebuli
scenuri sivrcis gansazRvrebis problemasTanac. miuxedavad imisa, rom
scenografia Teatris kanonebs emorCileba, mas Tavisi Sinagani
sicocxle gaaCnia. gansakuTrebiT maSin, roca scenografia moqmedebis
gaformebas emsaxureba da ara siuJetis naxatebiT ilustrirebas
axdens.
naturalizmis TeatrSi dro scenaze obieqturi movlena iyo da
asaxavda im “cxovrebis nawils”, romelic TamaSdeboda scenaze. aseTi
Caketili scenografiuli sivrce gamoricxavda realuri da scenuri
drois erT droiT sivrceSi arsebobas da mTlianad emijneboda
realur dros. miuxedavad amisa, igi mainc esTetikur kategoriad
rCeboda.
Teatralurma konstruqtivizmma scenografiaSi konkretulad da
Zalian mkafiod wamoayena scenuri da realuri drois problema
Tanamedrove TeatrSi. scenuri dro pirobiTi da irealuria. igi
SekumSulia scenis sivrceSi mocemul plastikur formaSi da mTlianad
gamijnulia realur drosTan, romelsac speqtaklis qronometraJi
warmoadgens.
101
TiTqmis yvela konstruqciuli dekoraciis problema misi
statikurobaa. igi zRudavs scenuri drois svlas. am problemis
dasaZlevad, scenaze xSirad dekoraciebis mTlianad an nawilobriv
gadaadgilebas mimarTaven, rac scenaze drois svlas asaxavs.
miuxedavad imisa, rom dekoraciis es garegnuli moZraoba
dakavSirebuli iyo scenaze moqmedebis ganviTarebasTan, is ufro
meqanikuri moZraoba iyo. mas ar SeeZlo scenis SigniT plastikuri
droiT-sivrcobrivi garemos Seqmna.
scenuri da realuri dro speqtaklSi sruliad gansxvavebul
ganzomilebebs warmoadgens. piesaSi ganviTarebuli movlena SesaZloa
asaxavdes wlebis manZilze mimdinare movlenebs, an piriqiT drois
Zalian mokle periodSi momxdar ambavs mogviTxrobdes. maSin scenuri
drois ageba Zalian rTul process warmoadgens. xdeba isec, rom
speqtaklSi mimdinare ambavi metaforul droiT sivrceSi xdeba. igi
mTlianad iracionalur safuZvlidan mimdinareobs da fantastikur an
zRaprul sivrces qmnis scenaze. aseT SemTxvevaSi, yvelaze rTul
viTarebaSi msaxiobia, radgan is TiTqos or droSi cxovrobs
erTdroulad. misTvis saTamaSod gankuTvnil droSi, romelic realur
dros warmoadgens da meore irealuri dro, romelic scenaze
mxatvris mier agebuli samyaros dros warmoadgens. Tu dekoracia ar
aris CarTuli scenur moqmedebaSi, maSin speqtaklis gaformebaSi
saaTis svlis xmas, gongs da sxva drois msvlelobasTan asocirdebul
xmovan an plastikur simboloebs mimarTaven. Tu dro aris moZraoba,
maSin dekoraciis fizikuri moZraoba scenaze drois svlis simbolod
unda aRiqmebodes. magram dekoraciis adgilis Senacvleba realur
droSi xdeba. igi arRvevs scenuri drois svlas da imorCilebs
msaxiobs, romelic scenur droSi cxovrobs. Tanamedrove TeatrSi
xSiria, rodesac Tavad msaxiobi amoZravebs dekoracias. rogorc wesi,
amgvar moqmedebas azrobrivi datvirTva aqvs. es an speqtaklis
plastikur-qoreografiuli gadawyvetisTvisaa ganpirobebuli, an
speqtaklis mizanscenobriv qargaSia moqceuli. magram aqac mTliani
scenuri dro irRveva.
rogori dekoracia unda Seqmnas mxatvrma, rom xelovnurad
Seqmnil dramaturgiul da scenur dros scenografiuli dro
102
daamTxvios? amis misaRwevad yvelaze martivia scena an datvirTo an
piriqiT maqsimalurad gantvirTo dekoraciisgan. gaformebis
elementebad erTi da igive, an msgavsi sagnebis xSiri gamoyeneba
ufro xelsayrelia, vidre sxvadasxva formisa da daniSnulebis
sagnebis gamoyeneba. radgan, rac ufro meti mravalferovnebaa scenaze,
miT ufro meti informacia moaqvs sagans mayureblamde. TiToeul
sagans Tavisi istoria da droiTi simbolo aqvs. es sagnebi epoqas,
stils, yofiT kulturas, maradiulobas an cvalebadobas aRniSnaven da
droiT erTeuls warmoadgenen. mxatvris mier scenaze Semotanil
nebismier sagans dramaturgiuli datvirTva aqvs. yoveli axali sagani
scenaze azrobriv aqcents akeTebs da drois svlas aRniSnavs.
erTgvarovani sagnebis raodenobis gazrda an Semcireba scenaze maT
azrobriv aqcentebs arbilebs da saSualebas aZlevs drois svlas
orive mimarTulebiT (win an ukan) warimarTos. magram droiTi
mravalferovnebis efeqtis miRweva, romelsac SeuZlia gamoiwvios is,
rom msaxiobis saTamaSo droiTi sivrce ar daemTxves dekoraciul
sivrces. aseT sivrceSi mTeli sagnobrivi garemo scenaze
scenografiul konfliqtSi erTveba. saganTa mravalferovneba, maTi
dekoraciebis calkeul elementebad gaSla scenaze, mocemul sivrceSi
drois daSlas gamoiwvevs.
imisaTvis rom scenuri da realuri dro daemTxves erTmaneTs
scenis sivrceSi, mxatvarma unda Seqmnas iseTi scenografiuli garemo,
romelSic Tavidanve ki ar aris droiTi mocemuloba, aramed iseTi
garemo, romelsac TviTorganizebis unari gaaCnia da igi moqmedebasTan
erTad iwyebs droiTi sivrcis agebas. Teatri Sedgeba “procesisgan” da
midis “Sedegamde”. amitom scenis sivrceSi ibadeba cocxali dro.
xelovnebaSi dro yvelaze rTuli kategoriaa. xelovnebis mTel rig
dargebSi dro SemoqmedebiT procesSi rCeba da Cven gamzadebul Sedegs
vuyurebT. TeatrSi Cven moqmedebas, process vxedavT. mxatvris mier
winaswar Seqmnili eskiziT an makeTiT agebul dekoraciebSi mayurebeli
Tavidanve gansazRvrul scenur garemos xedavs. winaswar organizebuli
scenuri sivrce ar Seesatyviseba da ewinaaRmdegeba Teatris ritualur-
sanaxaobriv sawyiss, romelSic movlenebi swori droiTi
103
TanmimdevrobiT viTardeboda. amis magaliTia qarTuli xalxuri
saimprovizacio Teatric.
speqtakli scenis fizikur sivrceSi (arqiteqturul) TamaSdeba. Tu
rogor droiT sivrceSi ganviTardeba moqmedeba scenaze, speqtaklis
siuJetze da scenografiis mxatvrul gadawyvetazea damokidebuli. igi
badebs iseT scenur dros, rogor plastikur garsSic viTardeba
moqmedeba. swored aq iwyeba saubari scenografiis umniSvnelovanes
funqciaze - Seqmnas am konkretul mocemulobaSi erTgvari
mikrosamyaro, romelSic ibadeba da viTardeba dro. speqtaklis
sivrcobriv sazRvrebs scenografia qmnis. sasceno sivrce nebismier
sagans Tavisi Tandayolili droisa da sivrcisagan erTgvar
izolaciaSi aqcevs da sul sxva sivrcobriv garemoSi gadahyavs. amiT
es sagnebi axal droiT-sivrcobriv sicocxles iwyeben. icvleba maTi
fizikuri maxasiaTeblebic. isini axal faqturas, fers, xSirad
Sinaarsac iZenen. simboloebad iqcevian. rac ufro naklebad
akonkretebs mxatvari scenaze sagans, miT ufro simboluria igi. amitom
pirobiT dekoraciul garemoSi, romelic umetesad realuri
formebisgan iqmneba, dros ufro mTlian mxatvrul datvirTvas aZlevs.
arsebobs mTeli rigi sagnebi, romelnic scenur sivrceSi moxvedrisas
mraval asociaciebs badeben. gansakuTrebiT es sxvadasxva substanciis
sagnebs emarTebaT. amorfuli da sxvadasxva substanciis mqone sagnebi
scenografias gasaocar mravalferovnebas aniWeben (wyali, qviSa,
muSamba, qsovili da sxva.) magram maT arasasurveli literaturuli
asociaciebis gamowveva SeuZliaT, rac drois dakonkretebas iwvevas. es
rom ar moxdes, saWiroa iseTi pirobiTi forma moiZebnos, rom
dekoracia mTlianad asociaciuri gaxdes. amaSi gansakuTrebul rols
sagnis faqtura asrulebs.
faqtura, romelic sagnis Semadgeneli nawilia Tavis TavSi bevr
informacias itevs da sagnis simbolosac ganasaxierebs. Tu faqtura
konkretuli sagnis aRmniSvnel formad ar darCa, maSin mas SeuZlia
Zalian mniSvnelovani roli Seasrulos dekoraciis mxatvruli saxis
SeqmnaSi. aseve sruliad sxvagvar mniSvnelobas iZens gaformebis is
elementebic, romlebic dekoraciis droiT-sivrcobrivi plastikuri
kompoziciis Seqmnisken iswrafvis. aseT SemTxevaSi faqtura ara sagnis
104
Tviseba, aramed substancia xdeba. igi pirvelad plastikur garemod
iqceva, romlisganac Semdeg Cndeba sxvadasxva saxeebi, formebi, sagnebi
da sxva. droiTi sivrcis Sesaqmnelad scenografiaSi gansakuTrebuli
mniSvneloba dekoraciis fers eniWeba, romelic ganuyofelia
ganaTebis saerTo sistemisgan da masTan jamSi aRiqmeba. sxvadasxva
SuqiT Seferil garemos SeuZlia gansxvavebuli sivrcis da drois
iluzia Seqmnas. dekoraciis feri da ganaTeba speqtaklSi
scenografiuli garemos faqturulobas avlens, xolo dekoracia,
romelic faqturas substanciad da dekoraciis Tvisebad iyenebs,
dekoraciuli garemos Seqmnas uwyobs xels da scenografiul sivrces
faqturul sivrced aqcevs. rogori damoukidebeli saxec ar unda
hqondes faqturas, igi mainc sivrcis atributia. scenaze agebuli myari
dekoraciuli konstruqcia gansazRvravs msaxiobis plastikas, mis
moZraobas mizanscenebSi da a.S. Tavad konstruqcia ki, ucvleli rCeba.
magram dekoracia, romelic mkacri formiT ar aris SezRuduli da
sxvadasxva Tvisebebisa da substanciis (sxvadasxva sirbilis, denadi,
fxvieri) masalisganaa Seqmnili kidev ufro zemoqmedebs msaxiobze,
radgan mas SeuZlia CaerTos masTan erTad TamaSSi. sagnebis
formirebiT, scenaze droiT-sivrcobrivi garemo iqmneba. faqtura,
romelsac mxatvari dekoraciuli garemos SeqmnisTvis iyenebs, sagan-
simboloebs warmoqmnis scenaze, romlebsac konkretuli
scenografiuli sivrcidan gamomdinare Tavisi droiTi simbolo gaaCnia.
aseT SemTqvevaSi faqturuli dekoracia moqmedebisas, msaxiobTan
uSualo SexebiT, axal mxatvrul saxes iZens. igi iseTive droiT
sivrceSi arsebobs, rogorSic msaxiobia.
faqturas da sagnis Tvisebebs scenaze gaformebis mxatvruli
koncefcia gansazRvravs. roca garemo faqturulia, magram ar gaaCnia
myari forma, speqtaklis gaformebaSi igi mravalferovan mxatvrul
formebs qmnis (m.SveliZis “makbetis” scenografia, romelSic amorfuli
poloeTilenis naWeri sxvadasxva formas da asociacias qmnis scenaze.
speqtaklis sxvadasxva suraTSi is garemos aRmniSvnel asociaciebs
iwvevs da moqmedebis adgilis pirobiTi garemos miniSnebas
warmoadgens). sagnis faqtura, rogori xelSesaxebi an warmosaxviTic
ar unda iyos, miT umetes Tu mas adamianisgan damoukideblad arseboba
105
SeuZlia, kidev ufro did zegavlenas axdens mayurebelze. amiT
sivrcobriv garemoSi es sagani speqtaklis moqmedebis gaaqtiurebas
uwyobs xels. moqmedebis dinamika speqtaklSi gansakuTrebul droiT
sivrces warmoSobs. msaxiobs Tavisi qmedebiT SeuZlia Secvalos
scenuri dro, raSic umeteswilad kostiumi, grimi da sagan- atributebi
exmareba. scenuri kostiumi yvelaze metad asaxavs moqmedebis adgilisa
da epoqis simbolos, radgan istorizmis elementebi yvelaze mkafiod
msaxiobis kazmulobaSi vlindeba. magram kostiums aseve SeuZlia
mTlianad simboluri da pirobiTi forma hqondes da maSin is sagan-
simbolod da damoukidebel saxviT plasatikur elementad gadaiqceva
scenografiul kompoziciaSi. misgan gamowveuli asociacia ki, scenis
SigniT warmoqmnil droiT sivrcis azrobriv aqcentebs gamokveTavs.
1920-30-iani wlebis scenografiaSi didi mniSvneloba scenis
planSetma SeiZina. scenis iataki sxvadasxva doneebad da sibrtyeebad
dayofa. mTlianad cvlida msaxiobis saTamaSo garemos. dekoraciis
aseTi diferenciacia yvelaze myar konstruqciasac ki, dinamikas
aniWebda. rac xels uwyobda droiTi plastebis gamokveTas speqtaklis
moqmedebisas. magram aseT dekoraciul sivrceSi Zalian rTulia myari
dekoraciuli konstruqciis moZraobiT, scenaze realuri drois
(romelSic formas cvlis dekoracia) scenur drosTan damTxveva. myari
dekoracia yovelTvis formiT gansazRvravs mxatvrul ideas da ara
misi faqturiT, faqtura aaqtualura manam sanam dekoracia CaerTveba
moqmedebaSi. amas kidev emateba msaxiobis fizikuri moqmedebac scenaze.
1931 wels. i.gamrekelma speqtakl “TeTnuldSi”, romelic
konstruqciuli dekoraciis moqnil da rTul plastikur formas
warmoadgenda, SeZlo scenuri droisa da sivrcis problemis Zalian
sainteresod gadawyveta. speqtaklis finalSi svanuri koSkebi, svanuri
zaris ritmSi, saaTis qanqarasaviT iwyebdnen moZraobas da eqspediciis
daRupvis ambavs auwyebdnen samyaros. dekoraciis moZraoba realur
droSi xdeboda, romelic mTlianad erwymoda scenografiul garemoSi
warmoqmnil drois Sida svlas. aseTive principiT gaimeora. m.SveliZem
1987 wels dadgmul “mefe liris” scenografiaSi mxatvruli scenuri
droiTi sivrcisa da realuri drois damTxveva, roca scenur
moqmedebasa da realur cxovrebas Soris zRvari iSleba.
106
scenaze droiTi sivrcis swor agebas xSirad xels uwyobs
gaformebis sagnobrivi samyaro, romelic Tavad aris droiTi
simboloebis matarebeli. maTi mizanmimarTuli gamoyeneba speqtqklis
moqmedebaSi Teatralur gaformebaSi arsebul scenografiis saTamaSo
funqciiT aris warmodgenili. misi saSualebiT SeiZleba ganisazRvros
scenuri drois mimdinareobac, moqmedebis dinamikac da qmediTi
konfliqti, romelic aris mTavari mamoZravebeli dramaturgiuli
moqmedebis gasaviTareblad.
qveTavi III.
scenografiuli konfliqti
scenografiis ganviTarebis Tanamedrove etapze gamoikveTa
ramdenime mniSvnelovani Teoriuli sakiTxi, romelic adreul
periodSic arsebobda, magram droTa ganmavlobaSi qmediTi da Rrma
azrobrivi datvirTva SeiZina. speqtaklis mxatvruli gaformebis
struqturul safuZvelSi Cadebuli scenografiis “qmediTi fenomenisa”
da “saTamaSo meqanizmebis” aRsaniSnavad, scenografiis Teoriasa da
praqtikaSi 1960-iani wlebis bolos gaCnda scenografiuli
konfliqtis cneba. misi arseboba ganapiroba amave periodis TeatrSi
scenografiis qmediT-saTamaSo saSualebebiT plastikur-saxieri
mxatvruli formis Seqmnisken swrafvam. Tumca scenografiuli
konfliqtis elementebi speqtaklis gaformebis adreul etapebzec
arsebobda. magram maSin mas mxolod mxatvruli efeqtis an dinamikis
gasaZliereblad iyenebdnen. es tradiciulad arsebuli elementebi
Tanamedrove scenografiul enas gansakuTrebul moqnilobasa da
sisxartes aniWebs, romlis mxatvrul-plastikuri gadawyveta axlebur
novatorul xerxebzea damyarebuli. Tanamedrove scenografiaSi ki
scenografiuli konfliqti speqtaklis mxatvruli gaformebis
plastikuri kompoziciis qmediT safuZvels warmoadgens, romelic
scenuri suraTis kompoziciuri mTlianobisTvis saWiro msaxiobi-
personaJisa da scenaze arsebuli sagnobrivi samyaros
urTierTqmedebazea agebuli. scenografiuli konfliqti piesaSi
arsebuli konfliqtis gamwvavebas da mis plastikur sivrceSi
gamovlenas emsaxureba. Sesabamisad scenuri garemo kidev ufro did
107
gavlenas axdens msaxiobze gmiri-personaJis saxis srulyofaSi da
mayureblis asociaciur zemoqmedebazea gaTvlili.
scenografiuli konfliqti gansakuTrebul saxviT da esTetikur
kategoriadaa miCneuli. igi moiTxovs iseTi gamomsaxvelobiTi
saSualebebis mizanmimarTul SerCevas, romelic scenuri moqmedebis
gasaaqtiureblad da dramaturgiuli konfliqtis gasamwvavebladaa
aucilebeli. misi gamovlena da realizeba msaxiobebisa da mayureblis
asociaciur aRqmazea damokidebuli. scenografiuli konfliqti
ganisazRvreba dramaturgiuli masalis analiziT, piesis Tavisufali
interpretaciiTa da mxatvris mier dramaturgiuli masalidan
gamomdinare Seqmnili saxieri elementebis saxviT-plastikur formebSi
gadawyvetiT. speqtaklis gaformebaSi scenografiuli konfliqtis
Seqmna dadgmis Canafiqris zeamocanas emsaxureba. igi dramaturgiul
konfliqtTan erTad Tanaarsebobs da maszea damokidebuli.
scenografiuli konfliqti speqtaklSi obieqturi movlena rom
gaxdes, igi xelSesaxebi unda iyos da dasrulebuli mxatvruli saxe
gaaCndes. amitom scenografiaSi gansakuTrebuli mniSvneloba
calkeulma sagnebma da faqturam SeiZina. gaTamaSebuli sagnebi scenis
sivrceSi arsebul Sinaarsobrivad datvirTul saxviT-plastikur
elementebs akavSireben gmir-personaJTan. xSiria, rodesac realuri
sagnebi simbolur da metaforul datvirTavs iZens. maT aseve piesis,
epoqis, moqmedebis adgilis pirobiTi an istoriul-faqtobrivi
reproduqciis gansazRvra SeuZliaT.
scenis sivrceSi dekoraciis ganTavsebisas mxatvari
gansazRvravs, rogor gavlenas moaxdens dekoraciuli garemo msaxiob-
personaJze. masze aqtiur zemoqmedebas axdens aseve scenis sagnobrivi
samyaro, kostiumi, grimi, ganaTeba, gaformebisTvis gamoyenebuli
teqnikuri saSualebebi. isini moqmedebisas cocxldeba da
dramaturgiuli konfliqtis gamovlenas uwyobs xels.
xelovnebis nebismieri nawarmoebi avtoris fantaziis nayofia.
gamogonilia aseve dramaturgiuli Tu scenografiuli konfliqtic.
amitom realuri sagnebis garda, mxatvars scenaze xSirad gamogonili
sagnebic Semoaqvs, romlebsac sxvadasxva Tvisebasa da funqcionalur
datvirTvas aniWebs..
108
scenografiuli konfliqtis agebisas realurica da gamogonili
sagnebic imgvari unda iyos, rom isini erTi mxriv, azrobrivad
dakavSirebuli iyos dramaturgiul masalasTan, Seswevdes unari
simbolod, metaforad an cnebad Camoyalibdes da qmedoba-TamaSobaSi
iyos CarTuli. magaliTad moviyvan m.SveliZis scenografias
speqtaklisaTvis “riCard III” (u.Seqspiri, reJ. r.sturua, 1979 w.)
speqtaklSi arsebuli gaTamaSebuli sagnebi: gvirgvini, ruka, sabrZolo
iaraRebi, invalidis etli, msaxiobebis kostiumebic ki, sagan-
personaJebad iqcnen. isini gansakuTrebuli ideis matareblebi iyvnen
da speqtaklis zeamocanis gamovlenas uwyobdnen xels. moqmedebisas
isini TiTqos cocxldebodnen da sagan-personaJebad iqceodnen da
msaxiobis saSualebiT, scenografiuli konfliqtis “mTavari moqmedi
gmirebi” xdebodnen.
arCeuli sagnebisa Tu elementebis Tanafardoba gaformebaSi
damokidebulia ara mxolod formaze, faqturasa da ferze, mis
materialur substanciaze, gamWvirvalobasa Tu sxva maxasiaTeblebze,
aramed, upirveles yovlisa, maT scenis plastikur sivrceSi
ganTavsebaze. misTvis iseTi adgilis moZebnaze, rom moqmedebis dros
mravalferovani transformaciis unari gaaCndeT.
scenografiuli konfliqtis Seqmna xSirad ganapirobebs
speqtaklis gaformebis kompoziciur da plastikur gadawyvetas,
romelSic gamokveTilia speqtaklis calkeuli elementebis an
sagnebis mxatvrul-azrobrivi da qmediT-funqcionaluri mniSvneloba.
xelovnebis kanonebiT viTardeba, scenaze gaTamaSebuli, realuri
cxovrebidan aRebuli ambavi. igi drosa da sivrceSia SekumSuli.
imisaTvis, rom arsebiTi da arsebuli konfliqti speqtaklSi
gaZlierdes, dro pirobiT kategoriad unda gadaiqces. realuri
cxovrebisgan gansxvavebiT Teatri pirobiTia da Tavad gvTavazobs
TamaSis pirobebs, romelic karnaxobs mxatvars scenografiuli
modelis Seqmnas. mxatvari iTvaliswinebs piesaSi, avtoriseul
remarkebSi, mocemul pirobiT niSnebs, romlebic exmareba mas
speqtaklis sivrcis modelirebasa da scenografiuli konfliqtis
SeqmnaSi. magaliTad, u.Seqspiri Tavis piesebSi TiTqmis ar akeTebs
remarkebs, rac mxatvars saSualebas aZlevs mTlianad sakuTari
109
mxatvruli koncefciiT gadawyvitos dekoraciaSi gamoyenebuli sagnis
forma, feri, faqtura da a.S. aseT dros yuradReba scenur kostiumze,
grimze, calkeuli aqsesuarebze gadadis. magram am saerTo
pirobiTobaSi, pirobiTi ar aris gmiris gancdebi da misi
fsiqologizmi, romlis “CarCoSic” moqmedebs artisti. isic erTgvari
WurWelia, romelSic garkveuli drois ganmavlobaSi viTardeba Sida
konfliqti da mas aseve konkretuli garegnuli forma gaaCnia.
Teatris qmediTi-saTamaSo arsi asociaciur azrovnebas moiTxovs
msaxiobisganac da mayureblisganac. amitom Teatris pirobiT-
asociaciur TamaSSi mxatvris mier SerCeuli dekoraciis calkeuli
elementebi asociaciur TamaSSi erTveba. Cndeba gaTamaSebuli sagani-
dekoraciebi da sagan-personaJebi, romlis mravali magaliTi arsebobs
qarTul scenografiaSi. sagnebiT TamaSi, gaformebis elementebis
gacocxleba qarTuli xalxuri Teatris mravalsaukunovani
tradiciidan momdinareobs.
scenaze arsebuli sagnebi SesaZloa realur cxovrebaSi
logikurad srulebiTac ar iyos erTmaneTTan dakavSirebuli da
erTmaneTis gamomricxavic ki iyos. magram maT aucileblad aqvT Tavisi
motivacia, Tu ratom arian aq, am konkretul mocemulobaSi. isini
mxatvruli kanonebis meSveobiT axal scenur cxovrebaSi logikur
arsebobas ganagrZoben.
speqtaklis gaformebaSi mxatvar-scenografma iseTi sagnebi unda
airCios, romlis Tviseba da daniSnuleba moqmedebisas
urTierTsapirispiro azrobriv datvirTvas SeiZenen. sagnebi, romlebsac
unari Seswevs mravalferovani transformacia ganicadon, realur
cxovrebaSi Zalian konkretuli yofiTi funqciebiT xasiaTdebian.
magaliTad, skami, romelic piesis Sinaarsidan gamomdinare SeiZleba
darCes skamad, iqces samefo taxtad, aseve gmiri-personaJis cxovrebaSi
axal ierarqiul Tu xarisxobriv safexurze amaRlebas niSnavdes da
a.S. Tundac kibe, romelic qarTul scenografiaSi gansakuTrebul
esTetikur kategoriad SeiZleba CaiTvalos, miT ufro, Tu mas
scenografiuli konfliqtis WrilSi ganvixilavT. es sagnebi umravles
SemTxvevaSi inarCuneben Tavis pirvandel formas da masalas, risganac
arian damzadebuli. speqtaklis msvlelobisas icvleba maTi
110
funqciuri daniSnuleba da azrobrivi datvirTva, ris gamoc mocemuli
sagnebi winaaRmdegobaSi modian TavianT pirdapir daniSnulebasTan.
Tu rogor funqciur da azrobriv datvirTvas SeiZenen sagnebi,
damokidebulia mxatvrisa da reJisoris dadgmis esTetikur amocanebze.
Tu scenografiis ZiriTadi elementebi ganzogadebuli sagnis an
movlenis mniSvnelobas badeben msaxiob-personaJisa da mayureblis
warmosaxvaSi, aseTi sagnebi cnebebis mniSvnelobas iZenen da
kodirebul niSnebs warmoadgenen. isini martivi formis arian, magram
amomwurav informacias Seicaven. aseTia m.SveliZis “riCard III” mefis
gvirgvini, “hamletSi” kibe-orTvala da sxva.
amrigad, konfliqti scenografiaSi unda warmovidginoT, rogorc
calkeuli elementis mxatvruli funqciis sagnis ubralo funqciasTan
Sefardebis Sedegi. scenografiuli konfliqtis struqtura
damokidebulia scenografiis ZiriTadi funqciebis programirebaze, anu
ra winapirobas udevs speqtaklis mxatvrul gadawyvetas da ra
funqcionaluri mniSvneloba eniWeba im sagnobriv-dekoraciul
samyaros, romelSic viTardeba moqmedeba. aqve gansasazRvria
gamomsaxveli elementebic, forma, konstruqcia, arqiteqtonika, sagnis
faqtura, formiseuli da Sinaarsobrivi analizis safuZvelze
miRebuli konkretuli samyaros pirobiTi modeli, Tavisi sagnobrivi
elementebiTa da maTi mxatvrul-funqcionaluri datvirTviT.
scenografiuli konfliqti SeiZleba warmoiSvas sagnis mxatvrul
funqciasa da mis pirdapir funqciebs Soris. rogorc wesi,
scenografiuli konfliqtis Seqmna mxatvrisTvis TviTmizani arasdros
ar aris. es ubralod mSrali sagnebis zedaxora iqneboda. zemoT ukve
aRvniSneT, rom scenografiuli konfliqti dramaturgiuli
konfliqtidan momdinareobs, magram SeiZleba srulad ar iyos masze
damokidebuli. scenografia Tavisi mravalfunqciurobiT,
sinTezurobiTa da Teatris sinkretuli arsidan gamomdinare,
emsaxureba im uSualo sagnebisgan Semdgari samyaros gacocxlebas,
romelic msaxiobis meSveobiT, scenaze moqmedebs. sagnis gankaceba ki
xSirad is mamoZravebeli meqanizmia, konfliqtis is zambaraa, romelsac
moqmedebaSi mohyavs mTeli scenuri samyaro. misi saSualebiT ki
myardeba kavSiri adamian-msaxiobs, adamian-mayurebelsa da im samyaros
111
modelTan, romelSic cxovroben piesis gmirebi. jorjo streleri
werda, rom dekoraciis mTavari daniSnulebaa –“... iyos mosaxerxebeli
da mravalferovani gamoyenebisas, magram umTavresi aris mainc is, rom
dekoracias unda SeeZlos “ukarnaxos” reJisors moqmedeba-moZraoba da
mizanscenebis ageba. scenas, sagans, sivrcesa da msaxiobs, sityvas,
Jestsa da moZraobas Soris arsebobs mudmivi kavSiri. dekoracia
raRacas sTavazobs msaxiobs, is ki, Tavis mxriv, acocxlebs
dekoracias”. (51)
scenografiul da dramaturgiul konfliqtebs gamomsaxvelobis
sruliad gansxvavebuli saSualebebi aqvT. scenografiuli konfliqtis
miRweva xdeba sxvadasxva sagnis urTierTqmedebiT, xolo
dramaturgiuli konfliqti literaturis meSveobiT – sityvebiT.
dramaturgiuli konfliqtis gaxsna personaJis mier sityviT da
moqmedebiT xdeba. scenografiuli konfliqti usulo sagnobrivi
samyaros elementebis urTierTqmedebiT wydeba. saerTod ki,
scenografiuli konfliqti Tanamedrove scenaze sagnobrivi samyaros
vizualur-asociaciur aRqmazea damokidebuli. rogorc cnobilia
xelovnebis TiToeul dargSi Tavisi konfliqtia kodirebuli, romelic
gansxvavebulad viTardeba da damaxasiaTebelia mxolod am konkretuli
dargisTvis. amitomac iseT sinTezur xelovnebaSi, rogoric Teatria,
sxvadasxva tipis konfliqtis arseboba kanonzomieria. aq mTavari isaa,
Tu rogor moxdeba am konfliqtebis erTi mTavari ideisTvis
damorCileba da ra gamomsaxvelobiTi saSualebebi iqneba moZiebuli
maT mTlian mxatvrul saxeSi mosaqcevad. aqve isic unda aRiniSnos, rom
speqtaklis literaturuli wyaro, Tavisi sityvieri mravalferovnebiT
mxatvars karnaxobs scenografiaSi sagnebis, maTi Tvisebebis
daniSnulebisamebr arCevas.
arsebobs kidev speqtaklis qmediTi konfliqti. Tanamedrove
TeatrSi igi reJisoris mier dramaturgiuli masalis Tavisufali
interpretaciidan gamomdinareobs. swored es ganapirobebs piesaSi
mocemul konfliqtSi aqcentebis gadanacvlebas. Cndeba Seusabamoba
piesis konfliqtsa da speqtaklis qmediT konfliqts Soris. aseT
pirobebSi scenografiuli konfliqti speqtaklis qmediTi
konfliqtis Semadgeneli nawili xdeba. magram scenografiuli
112
konfliqti ar imeorebs piesis gmirebs Soris arsebul konfliqts. igi
garkveul aqcents ukeTebs mas da speqtaklis mxatvruli koncefciidan
gamomdinare amwvavebs da asociaciur zemoqmedebas amZafrebs
mayurebelSi. amrigad, scenografiuli konfliqti calkeul SemTxvevaSi
Tavad scenografiis wiaRSive damoukidebeli funqciis matarebelic
SeiZleba gaxdes.
qveTavi IV.
mirian SveliZis Semoqmedeba
Tanamedrove qarTuli scenografia warmoudgenelia mirian
SveliZis Semoqmedebis gareSe. 40 welia, m.SveliZe SoTa rusTavelis
saxelobis TeatrSi moRvaweobs. am Teatris mxatvruli saxe da misi
esTetika didwilad swored misma mxatvrobam gansazRvra.
gansakuTrebiT ki im speqtaklebma, romelic mxatvarma reJisor r.
sturuasTan erTad Seqmna. m.SveliZem 1971 w. daamTavra Tbilisis
samxatvro akademia da 1972 wlidan SoTa rusTavelis saxelobis
TeatrSi moRvaweobs. amave wels man gaaforma (u.imerliSvilTan erTad)
r.sturuas mier dadgmuli musikaluri kompozicia “Cveni melodiebi”,
magram m.SveliZis, rogorc scenografis pirveli mniSvnelovani
namuSevari iyo speqtakli “yvaryvare” (p.kakabaZis), romelic r.sturua
1974 wels dadga.
m.SveliZis “yvaryvares” scenografiaSi gamoikveTa mxatvris
ostatoba, misi xelwera, mxatvruli manera da scenografiuli stili.
“yvaryvares” aRiarebam m.SveliZe qarTvel Teatralur mxatvarTa Soris,
erT-erT yvelaze gamorCeul da saintereso Semoqmedad warmoaCina.
speqtakli “yvaryvare” qarTul scenaze sruliad gansxvavebuli
reaJisoruli koncefciiT daidga. igi b.brextis epikuri dramisa da
misi piesis “artur uis karieris” mxatvruli principebiT dadga. amitom
speqtaklis scenografia axlos iyo brextiseuli Teatris
esTetikasTan, rac moqmedebis adgilis pirobiTobas, dekoraciuli
sivrcis sagnobriv mravalferovnebas, gaTamaSebul sagnebsa da
dekoraciis detalebs moiTxovs. formaTa pirobiToba da ekleqtizmi,
plakaturoba da kolaJuroba iyo damaxasiTebeli “yvaryvares”
113
scenografiisTvis. kostiumebi speqtaklisTvis mxatvarma
u.imerliSvilma Seqmna. isinic krebiTi da ganzogadebuli formis iyo.
m.SveliZis Teatraluri samyaro yovelTvis gansxvavebuli da
ganumeorebelia. TiToeuli speqtakli da masSi gacocxlebuli samyaro
mxolod im konkretuli speqtaklisTvisaa Seqmnili. Tumca arsebobs
erTi ram, rac saerToa mxatvris yvela scenografiuli namuSevrisTvis
- moqmedebis ganzogadebuli adgili. mxatvris mier gamogonili
samyaro, romelic formaTa mravalferovnebiTa da “sagangebo
ekleqtizmiT” imdenad individualuria, rom Tavisi mxatvruli
xerxebiTa da saerTo gadawyvetis maneriT konceftualur xelovnebas
uaxlovdeba. amave dros misi SemoqmedebiTi midgoma dramaturgiuli
masalisadmi, misi SemoqmedebiTi urTierToba reJisorTan im Rrma
tradiciebzea damyarebuli, romelsac jer kidev k.marjaniSvilma da
al.axmetelma Cauyares safuZveli.
“mirian SveliZe - mxatvari Seqmna im Teatrma, romelSic is
moRvaweobs, anu dRevandelma rusTavelis Teatrma. Teatri, romelic
cxovrobs klasikiT... Teatri, romelic seriozul piesebs dgams da
Rrmad tragikul da komizmiT aRsavse gmirTa saxeebs qmnis. rusTavelis
Teatri aRmoCnda is samWedlo, romelmac Seqmna Tavisi mxatvari,
mianiWa mas stili da Seuqmna amplua. odesRac SveliZis sadiplomo
namuSevari moridebulad Teatraluri iyo (z.antonovis “mzis dabneleba
saqarTveloSi”), magram ferTa SexamebaSi moCanda momavali mxatvris
stili. Teatrisadmi siyvaruli da azarti scenis aTvisebasTan erTad
modioda. pirveli eskizi “mzis dabnelebisa” frontaluri da
sibrtyobrivi iyo. piesis gmirebi TiTqos sagangebod SerCeul pozebSi
iyvnen gamosaxulni. eskizis did nawilze caa. moSavo-momwvano-
mowiTalo tonebSi gadawyvetili kamara, gangaSis gancdas tovebda. am
SegrZnebas amZafrebda gaSeSebuli figurebis gamosaxulebebi. meore
eskizi, romelic iseTive koloritSia Sesrulebuli, rogorc pirveli,
ufro metad Teatraluri, Tavisufali da sainteresoa. eskizebSi
sivrce arqiteqturulad ar aris gadawyvetili. yuradRebas ufro sxva
ram ipyrobs, aq mkafiod gamoCnda mxatvris unari, rom TxrobisTvis
Sesabamisi forma moeZebna, dramis moqmedebisTvis Sesabamisi
114
kolorituli garemos Seeqmna da dramaturgiis sakuTari xedvis
gadmocemiT, mayureblisganac sapasuxo reaqcia mieRo.
mirian SveliZis yvela namuSevari martivi sasceno sivrcidan
rTul scenur samyaromde aRmasvlaa. Teatri SveliZes mTeli vnebiT
uyvars. scenis gamwvavebuli aRqma ki, misi SesaZleblobebs maTematikur
formulamde ayvanaSi uwyobs xels. yovel axal namuSevarSi SveliZe
Tamamad axdens scenis sivrcis tranformirebas”. (52)
m.SveliZis Teatraluri mxatvroba xasiaTdeba formaTa
ganzogadebiT, moqmedebis adgilis pirobiTi da krebiTi saxiT.
TiToeul SemTxvevaSi amosavali wertili dramaturgiul masalaSi
devs. magram samyaro, romelsac m.SveliZe scenaze qmnis, arasdros ar
konkretdeba da ar wvrilmandeba. amitomac scenis sivrce maqsimalurad
dacarielebulia dekoraciebisgan da zedmeti detalebisgan. m.SveliZis
scenografiaSi speqtaklis samoqmedo adgili TiTqos gareT, Ria
moedanze gamoaqvs. es arc sazogadoebrivi daniSnulebis adgilia da
arc raime TavSeyris. is, rogorc wesi, ganmartoebul sivrces iyenebs.
samoqmedo sivrce mis scenografiaSi dekoraciebiT ise aris xolme
SemosazRvruli, rogorc amas bavSvebi akeTeben TamaSis dros. magram
mxatvris Seqmnili samyaros sazRvrebi meqanikuri sazRvari ar aris. am
zRudis orive mxares qveyanaa da cxovreba grZeldeba. miuxedavad aseTi
pirobiTobisa, scenaze yovelTvis aris TiTo-orola miniSneba,
romelic naTlad gvaCvenebs, sad da vis samyaroSi SemovediT, risi
gageba gvsurs. asea riCardis “bunkeri-sasaxle”, “mefe liris” samyaro,
romelic cxovrebis anarekls warmoadgens, “makbetis” mitovebuli, civi
sardafi, mefis didi sasaxlis dausrulebeli galerea, sadac
cocxldebian “hamletis” gmirebi. SedarebiT gansxvavebuli sivrce aqvs
Seqmnili m.SveliZes speqtakl “lamaras” scenografiaSi. igi
gansxvavdeba u.Seqspiris esTetikisgan da Seqspiriseuli samyarosgan.
“lamara” qarTuli miTosia, misi samyaro gansxvavebuli specifikuri
niSan-TvisebebiT xasiaTdeba. masSi Zalian bevri zRapruli elementi da
misticizmia. amitom dekoraciisa da moqmedebis adgilis pirobiToba
“lamaraSi” kidev ufro did mniSvnelobas iZens.
m.SveliZe scenografiuli sivrcis srulfasovnad gaazrebisTvis
samuSaod maketSi muSaobas amjobinebs. mxatvari iSviaTad qmnis
115
eskizebs. scenografiuli garemos Sesaqmnelad m.SveliZe mTlianad
iyenebs scenis realuri sivrces, xolo scenografiul sivrcis formas
dekoraciis wyobiT sazRvravs.
m.SveliZis Seqmnili scenografiuli sivrce xels uwyobs msaxiobs,
gamoavlinos Tavisi SesaZleblobebi. scenuri kostiumi, grimi,
calkeuli sagan-aqsesuarebi sagangebodaa SerCeuli mxatvris mier
gmiri-personaJis saxis Sesaqmnelad da msaxiobis gardasaxvisTvis.
m.SveliZis scenuri kostiumis dramaturgia piesis fabulidan da
speqtaklis zeamocanidan momdinareobs. amitom misi forma da faqtura
yovelTvis azrobrivad esadageba piesis moqmedebas.
1972 wlidan dRemde m.SveliZe SoTa rusTavelis saxelobis
TeatrSi moRvaweobs. mas dadgmuli aqvs speqtaklebi qarTvel da
ucxoel reJisorebTan erTad Tbilisis sxvadasxva TeatrSi, qveynis
SigniT Tu sazRvargareT arsebul saxelganTqmul TeatrebSi.
“profesionalizmisa da scenis Rrma codnis wyalobiT, SveliZe
speqtaklis WeSmariti Tanaavtoria. zomieri da Zunwi xerxebis
gamoyenebiT, mxatvari gamomsaxvelobis maqsimalur efeqts aRwevs.
Teatris mxatvari Tavis TavSi itevs fermweris, dizaineris,
arqiteqtoris da modelioris profesiebs, radgan is qmnis piesis
gmirebisTvis saarsebo garemos. mxatvari SveliZe, yvela wvrilmanis
gaTvaliswinebiT, srulad daeufla am profesiebs. igi brwyinvaled
grZnobs momavali speqtaklis plastikur, dinamikur da ferwerul
saxes. SveliZe piesaSi arsebuli atmosferos Seqmnis ubadlo ostatia.
is zustad im formiT qmnis samyaros, rom masSi ganviTarebuli
movlenis yvela Sre da yvela faruli mxare mTlianad
gamomJRavndes”.(53)
m.SveliZis scenografia siRrmiseulia, sagnebSi gansxeulebuli. es
sagnebi-moculobebi ara marto sakuTari kompoziciis kanonebs, aramed
”saganTa mizanscenirebasac” emorCilebian. mTeli es garemo naklebad
emTxveva (an sulac ar emTxveva) piesis siuJets. Tavisi arsiT is aris
reJisoris Canafiqris sivrcobrivi gadawyveta. “yvelaze meti r.
sturuas speqtakli maqvs gaformebuli. muSaobis procesSi sruliad
Tavisufali var. iSviaTad, roca Tavad reJisors aqvs raime
gansakuTrebuli Canafiqri, moiTxovs dekoraciis an gaformebis sxva
116
detalebis CarTvas scenografiaSi, es SeiZleba iyos kibe, dekoraciuli
danadgari. maTi gaTvaliswinebiT iwyeba speqtaklis dekoraciaze
muSaoba. magram mniSvnelovani amaSi isaa, rom r. sturua arasdros
akonkretebs rogor unda iyos mis mier SemoTavazebuli dekoraciis
forma. misi moTxovna zogadi, ganzogadebuli xasiaTisaa, dekoraciis
mxatvruli forma mTlianad gaformebis mxatvruli koncefciidanaa
gamomdinare. arseboben reJisorebi, romlebmac winaswar ician ra undaT
scenaze, rogori undaT iyos dekoracia. magram aseT viTarebaSic
mxatvari mainc Tavis mxatvruli principebis Sesabamisad qmnis
dekoracias, radgan dekoraciis agebac da da misi sasceno sivrceSi
gaSlac imden rTul teqnikur detalebs moicavs, romelic reJisorebma
arc ki ician.
r.sturuasTan yvelaze saintereso Teatralur kostiumze
muSaobaa. xSirad igi personaJis kostiumis Tavis variants mTavazobs.
es misi piesaze xangrZlivi muSaobis Sedegia. Tu erTi an ori
personaJis saxe mainc mogixaza reJisorma, mere danarCeni personaJebis
kostiumebis SeqmnisTvis konkretuli amocana gaqvs gadasawyveti.
kostiumi CemTvis mTlianad dekoraciis nawilia. aq mTavari marto is
araa, Tu rogor unda Caeweros kostiumis silueti mizanscenebSi,
mTlian ansamblSi. mTavaria kostiumi artists sakuTari
SesaZleblobebis gamovlenaSi daexmaros, raTa man srulad
warmoadginos Tavisi personaJi. raki kostiumi dekoraciis moZravi
nawilia, is aucileblad erTian kompoziciaSi unda ewerebodes.
“kostiumic zustad ise iqmneba, rogorc saerTod mTeli
dekoracia”.(54)
gansakuTrebuli saetapo mniSvnelobis iyo m.SveliZis scenografia
e.w. r.sturuas “SeqspirianasTvis”. es iyo speqtaklebi “cxovreba da
sikvdili mefe riCard III“, “mefe liri”, “makbeti”, “hamleti”. am
speqtaklebisTvis Seqmnil scenografiaSi ganisazRvra qarTuli
Teatraluri mxatvrobis ganviTareba 1970-2000-ian wlebSi. mniSvnelovani
ki isaa, rom yvela es dadgma erT TeatrSi, erT reJisorTan
TanaSemoqmedebiT moxda. Tumca m.SveliZisa da r.sturuas
TanamSromloba mxolod am speqtaklebiT ar Semoifargleba. SoTa
rusTavelis Teatris scenaze sxvadasxva dros daidga speqtaklebi:
117
“lurji cxenebi wiTel balaxze”, “variaciebi Tanamedrove Temaze”,
“mere ra, rom svelia, sveli iasamani” da sxva, romlis scenografia
m.SveliZes ekuTvnis. aseve nayofieria sxvadasxva dros r.sturuasTan
erTad ganxorcielebuli speqtaklebi. inglisis, israelis, ruseTis,
saberZneTsa da sxva qveynebis TeatrebSi.
1996 wels m.SveliZem gaaforma gr.robaqiZis “lamara”. es uZvelesi
qarTuli miTi zustad esadageboda 1990-ian wlebis istoriul
gardatexebs, sazogadoebaSi momxdar cvlilebebs, romelic dakarguli
faseulobebis dabrunebas zneobrivi gmirisa da siyvarulis Temis
aRorZinebiT Seecada. amrigad, “lamaram” sruliad axleburi JReradoba
SeiZina qarTul scenaze. m.SveliZis scenografia “lamarasTvis” Temis
calke TavSia ganxiluli.
gansxvavebuli mxatvruli stiliTa da Sesrulebis maneriT
gamoirCeva m.SveliZis dazguri mxatvroba. Tumca igi mcirericxovania,
maTSi aseve Cans mxatvrisTvis damaxasiaTebeli ekleqtizmi da
kolaJuroba. kolaJis mxatvrul maneraSi qmnis m.SveliZe seriozul
mxatvrul namuSevrebs da megobrul SarJebs.
mirian SveliZis kolaJebi Tu mini pop-artebi Zalian lamazia,
savsea moulodneli elementebiT. kompoziciebi sxartia,
mravlismetyveli da miuxedavad kolaJisaTvis damaxasiaTebeli
ekleqtizmisa, Tavis TavSi dasrulebuli mxatvruli nawarmoebebia.
ucnauri rakursebi, sxvadasxva sagnis paradoqsuloba, yvelaferi
emsaxureba kolaJis centrSi mocemuli adamianis xasiaTisa da misi
fsiqologiuri portretis Seqmnas. aq bevria iumoric da sarkazmic.
magram swored am saganTa mravalferovnebiT ikveTeba mxatvris mier
kolaJis gmiris WeSmariti miswrafebebi. sagnebi sxvadasxva sibrtyeSia
gamosaxuli, daSlili da Semdeg erT kompoziciaSi gaerTianebuli.
mxatvari aaSkaravebs am adamianebis ocnebebsa da survilebs.
mxatvris dazgur SemoqmedebaSi gansakuTrebuli adgili Zvel
Tbiliss ukavia. rogorc Tavad mxatvari ambobs, es misi monatrebaa,
sadRac mogonebaTa burusSi Cafluli Zveli, misi bavSvobisdroindeli
qalaqi, romelic ukve aRar arsebobs. rogorc mxatvari aRniSnavs,
misTvis Tbilisi ”sadRac Sors, warsulSia darCenili. amitom ferad
Tbiliss me ver vxedav”. (55) klasikuri dazguri kompoziciis koloriti
118
monoqromulobamde Zunwia. mxatvris warmosaxvaSi Zveli fotoebis
msgavsad gaxunebul-moyviTalo-oqrosfer tonSia gadawyvetili mtkvris
cicabo napirebi, Zveli saxlebiTa da eklesiebiT garinduli udroo
sivrcea warmodgenili.
“mirian SveliZe aravis ar hgavs. mis Semoqmedebasa da tradiciul
qarTul scenografias Soris paralelis gavleba erTi SexedviT
Znelia, mis scenografiaSi Cven ver davinaxavT ferTa siuxves, verc
udardel ferwerulobasa da sisxartes ver amovikiTxavT. gegoneba es
sulac ar aris qarTveli mxatvari, rom ara misi dekoraciebi
speqtaklebisaTvis, ase xSirad rom ar iyos gamosaxuli patara
mixveul-moxveuli quCebi, saxlebi, firniSebi da raRac kidev uxilavi
da gaucnobierebeli, raSic ase mkafiod ikiTxeba mxatvris sayvareli
Tbilisi. dazgur mxatvrobaSi is Zalian xSirad mimarTavs swored
Tbilisis Temas da mis koloritul saxes warmoaCens. xandaxan Zneli
warmosadgenelia, rogor axerxebs es mxatvari arafrisgan Seqmnas
Tavisi samyaro, rogor aSenebs” am sruliad ubralo detalebisgan
ganumeorebel sivrces. mirian SveliZe detalebis SeerTebiT scenaze
cocxal asociaciebs qmnis. “mirian SveliZis eskizebs saocari
damajereblobis unari aqvT, gansakuTrebiT im pirobebSi, roca maTSi
araferia naturalizmisgan”. (56)
qveTavi V.
Seqspiris dramaturgia mirian SveliZis scenografiaSi
u.Seqspiris tragedia “cxovreba da sikvdili mefe riCard III-sa”
iseT dramaturgiul nawarmoebTa rigs ganekuTvneba, romelSic mTavari
gmiri piesis absolutur kompoziciur centrs warmoadgens. mTavari
gmiris mxatvruli saxe “titanur masStabamde” gazrdili
individualizmiTa da Rrma dramatizmiT xasiaTdeba da es mas gasaocar
sicocxlisunarianobas aniWebs. xolo nawarmoebis mTavari idea,
ZalauflebisTvis brZola, damdgmeli reJisorebisTvis brwyinvale
masalas warmoadgens piesis gansxvavebuli wakiTxvisa da misi
Tavisufali interpretaciis TvalsazrisiT. 1979 wels r.sturuam
dadga “cxovreba da sikvdili mefe riCard III-sa”. speqtaklis mxatvari
m.SveliZe iyo. r.sturuas speqtakli “riCard III” dadgma reJisoruli da
119
mxatvruli gaformebis TvalsazrisiT sruliad axlebur da
novatorul formaSi iyo gadawyvetili. qarTuli Teatrisa da
scenografiis istoriaSi is erT-erTi gansakuTrebuli Teatraluri
nawarmoebia, romlis mxatvruli mTlianoba speqtaklis mTavari ideisa
da misi vizualuri formis ubadlo SerwymiT iyo miRweuli.
reJisori r.sturua qarTuli reJisuris tradiciebisa da Tavisi
SemoqmedebiTi meTodis Sesabamisad gansakuTrebul mniSvnelobas ambavs
– piesis fabulas aniWebs. xolo Txrobisa da speqtaklis moqmedebis
gasaaqtiureblad piesaSi metad mniSvnelovan aqcentebs akeTebs. man
montaJis principi gamoiyena da gadaaadgila mTeli rigi scenebi
speqtaklSi. erT-erTi moqmedi piri, riCmondi, romelic piesaSi
mxolod bolo moqmedebaSi Cndeboda, r.sturuam pirvelive aqtSi
gamoiyvana scenaze. amiT moxda am gmiris dramaturgiuli saxis
sruliad axleburi gaazreba. amas speqtaklisTvis konceptualuri
mniSvneloba hqonda. reJisoris mxridan Tamami SemoTavazeba iyo
speqtaklSi masxaras personaJis Semoyvanac, romelic Seqspirs ar hyavs
piesaSi. masxaras saxiT scenaze riCardis tragikulma farsma sastiki
groteskis saxe miiRo. xolo riCardis ganzogadebuli saxidan
r.sturuam wina planze misi yvelaze uaryofiTi, boroti tiranis
veragi Tvisebebi wamowia. pirvelive scenaSi riCardi antigmirad iyo
warmodgenili, romlis mamoZravebeli centri mis sikoWleSi, kuzian
tansa da arasrulfasovnebis kompleqsSi ido. gmiris saxis aseT
interpretaciaSi moiazreboda winapiroba, Tu sazogadod rogor
Cndebian tiranebi. scenuri movlenebisa da personaJTa xasiaTis
reJisoruli agebis logika savsebiT amarTlebda piesis mTavari gmiris
amgvar gadawyvetas. speqtaklSi ar iyo arc erTi met-naklebad dadebiTi
personaJi. aq Tavis TavSi yvela moicavda borotebas, mis erTgvar
personificikacias warmoadgenda, mTeli Tavisi mravalferovani
saxeebiTa da SesaZleblobebiT.
reJisoruli koncefciis TvalsazrisiT yvelaze sainteresod iyo
gadawyvetili riCmondis personaJi. misi scenuri sicocxle speqtaklis
pirvelive wuTebidan iwyeboda. u.Seqspiris riCmondi gmiria, tiranis
damamarcxebeli, mxsneli. r.sturuam ki igi riCardis oreulad
warmoadgina. riCardisaTvis igi sulieri pirmSoa. riCmondi riCardis
120
meSveobiT gzas ikafavs gvirgvinisaken. mas taxtis dauflebis ufro
meti ambicia gaaCnia, Tanac igi fizikurad janmrTeli da
srulyofilia. speqtaklis boloSi igi Tavad gvevlineba kidev ufro
sisxlian da borot tiranad. r.sturua am gmiris saxis axali
konceftualuri niSnebis SemotaniT TiTqos afrTxilebda
sazogadoebas samyaros mosalodnel daRupvaze, Tu “riCardebis”
marjve winsvlas ar moeReba bolo”. (57) swored am momentSi Cans
dramaturgiuli masalisgan mkveTri gadaxveva, rac Zalian mkafiod
gamoikveTa m.SveliZis scenografiaSi. mxatvarma riCmondis saxeSi
scenografiuli konfliqti Cado da amiT gaamTliana gmiris
personaJuli saxe.
mxatvruli saxis mkafio transformacia ganicada dedofal
margaretis personaJmac. igi winaswarmetyveli, bneleTis grZneuli
Zalebis gansaxierebad amodis scenaze saorkestro ormodan. mas xelSi
gaSlili wigni uWiravs. am sagans scenografiaSi didi mxatvruli
datvirTva mieniWa. bedisweris wigni dedofal margaretis xelSi sagan-
dekoraciad gadaiqca.
mZafri groteski ikiTxeboda riCardis dedis saxeSi. usicocxlo,
umimiko Tojinis grimiT igi saTamaSo iyo sakuTari Svilis xelSi.
“riCard III-is” personaJebidan yvelaze groteskuli mefe eduard
IV-a. igi mmarTveli-momxmareblis gansaxiereba iyo. mis saxeSi bevri
ramaa karikaturuli. “diad mefes” arc janmrTeloba uwyobda xels da
arc metyveleba uvargoda. mxatvarma igi sabavSvo WoWinaSi Casva. mefe
eduardis, kenterberis arqiepiskoposisa da masxaras rolebs
speqtaklSi erTi msaiobi ansaxierebda (a.maxaraZe). r.sturuas mier
warmodgenaSi axali gmiri masxara-klounis Semoiyvana mTlianad
cvlida speqtaklis ideur da mxatvrul esTetikas, xolo samsaxiobo
TamaSis TvalsazrisiT gansxvavebul formas moiTxovda. amitom
speqtaklis sxva personaJebisgan gansxvavebiT maTi scenografiuli
saxec gansxvavebul mxatvrul formaSi iyo gadawyvetili. saerTod
speqtakl “riCard III–is” yvela moqmedi gmiri mkafiod gamokveTili
personaJuli saxiTa da konkretuli samoqmedo funqciiT iyo
warmodgenili scenaze.
121
tragediis Temis ganzogadeba, romelic pativmoyvareTa
ZalauflebisaTvis brZolas ganasaxierebs, scildeba garkveuli epoqisa
da qveynis sazRvrebs, amitom speqtaklis moqmedebis adgili
pirobiTobiT xasiaTdeboda. es “aravis miwa” dedamiwis ganusazRvrel
monakveTs warmoadgenda, romelsac daRi daasva warsulma da
axlandelma drom, da raoden ucnauric ar unda iyos momavalmac.
momavali dro Zalze naTlad ikiTxeba im garemoSi, romelic mxatvarma
Seqmna scenaze.
“...scena mogvagonebs saSineli katastrofis Semdeg raRac
saswauliT gadarCenil bunkers”. (58) aluminis kedlebi TiTqos
daWmuli iyo cecxlisgan. alag-alag piridaRebuli farTo xvrelebis
miRma wyvdiadidan aCrdilebi amodiodnen. es “pirdaRebuli monstri”
STanTqavda riCardis msxverplT.
sasceno sivrce maqsimalurad ganitvirTa dekoraciisgan, magram
masSi ar iyo sicariele. iq moTamaSe sagnebi-miniSnebebSi iyo mxolod.
mxatvarma dekoraciisa da sagnebis nawils funqcionaluri mniSvneloba
daakisra. TamaSSi CarTulni, isini ideur sabrtyeSi
gadaadgildebodnen, iwyebdnen “laparaks” da “moqmedebas”. mxatvarma
mTeli yuradReba ukana da gverdiTa dekoraciaze gadaitana.
vidre speqtaklis monawileebi scenaze gamodiodnen, mayurebelTa
winaSe “TeTri dumili” iyo gamefebuli. garegnuli sterilurobis
(saavadmyofos SeTeTrebul palatis msgavsad) da mowesrigebulobis
miRma mosCanda ngrevisa da rRvevis kvali. bolomomwvari moTeTro
tilos farda TiTqos CamoRvenTili iyo aluminis kedlebze. centrSi
Camongreuli Weridan CamoZonZili qsovilis boloebi mosCanda. scenaze
aqa-iq mimobneuli sagnebi (aqsesuarebi) ganamtkicebdnen azrs drois
warmavlobis Sesaxeb. amitomac avanscenaze drodadro moZraobas
iwyebda wylis wisqvilis borbali. dekoraciuli sivrcis garSemo
aRmarTuli iyo celebi, namglebi, Subebi - omisa da sisxlis fasad
mopovebuli Zalauflebis simboloebi. Subebze, rogorc mudmiv
saguSagoze, ori yorani iyo Camomjdari. es omis Citebi yovelTvis
mzad iyvnen, daekortnaT morigi msxverpli.
scena samive mxridan farda-drapirebiT iyo SemosazRvruli. ukana
dekoraciis farda sacirko kulisebiviT ixsneboda. Weric aseve
122
drapirebis iyo. mis centrSi amoglejili Riobidan cis fragmenti
moCanda. II moqmedebaSi Werze sisxliani laqebi Cndeboda. aseTive
wiTeli feriT mxatvarma Weridan kedelze gadasvlis adgili SeReba.
avanscenas saorkestro ormo warmoadgenda. igi gaxsnili iyo da
mxatvarma masSi Casasvleli kibe gaakeTa. am qvesknelidan scenaze
amodioda dedofali margareti, ufliswulebis aCrdilebi, deda... es
iyo kibe-gza “arsaiT da arsaidan”.
sasceno sivrcis SuagulSi m.SveliZem aluminis firfitiT
Semokruli Wa moaTavsa. legendis Tanaxmad, am WaSi CaaxrCves riCardis
Zma klarensi.
scenis siRrmeSi “aluminis” kedelze mimagrebuli iyo rkinis
Zelebisagan agebuli xaraCoebi. es rkinis xaraCo meore moqmedebaSi
scenis centrSi gamodioda. xaraCoebi erTgvar gzajvaredins
warmoadgenda, romelzec riCardi da axalgazrda eduardi idgnen.
bolo moqmedebaSi xaraCoebi m.SveliZem avanscenisken gamowia, riTic
daakonkreta samoqmedo sivrce. am rkinis svetebs Soris iwyebda
borgvas riCardi aCrdilebis gamocxadebisas. epilogSi xaraCoebi
amaRlebul cariel taxtad gadaiqceoda, romelzec gvirgviniT xelSi,
gamarjvebuli riCmondi adioda. es rkinis konstruqcia aseve masxarasa
da uxilavi xalxis tribunac iyo.
simboluri mniSvneloba hqonda dazga-oTxTvalas, romelzec
dedofali elisabedi da grafi riversi isxdnen. maTi erTad Semosvla
scenaze maTive bedis ganuyrelobaze metyvelebda. magram samefo etlis
magier mxatvarma glexuri urmis msgavsi oTxTvala dadga. dedofal
elisabedisa da graf riversis moZrav dazgaze dgoma, maTi
personaJebis aramyar poziciaze metyvelebda.
aRsaniSnavia gorgolaWebiani kubos dekoracia. mas Tokze
gamobmuls bavSvis saTamaSosaviT daaTrevda riCardi. masSi rigrigobiT
esvena misi mokluli adamianebi. igi mravaljeradi gamoyenebis sagnad
iyo qceuli, radgan riCardSi arc cocxlebi da miT umetes, mkvdrebi
araviTar pativiscemas da sibraluls ar iwvevdnen.
erT-erTi yvelaze saintereso mxatvruli metafora, moqmedi sagani
gvirgvini iyo. Zalauflebis simbolo, riCardis usasrulo swrafvis
sagani. igi mas xan Sublze Camofxatuli hqonda, xan ukan gadagdebuli
123
da am dros gvirgvini rqebiviT adgas “mefistofel” riCards Tavze,
masSi gmiris orsaxovaneba ikiTxeboda. gvirgvini piesaSi mTavari
sagani-personaJia. igi is sakvanZo elementia, romlis garSemodac
ikvreboda piesis fabula. amitomac mxatvarma gvirgvini maqsimalurad
stilizebuli da martivi formiT Seqmna. igi brinjaosferi gvirgvinis
aRsaniSnavi kbilana-sartyeli iyo. es sagani – simbolo sazogadod
gvirgvinis ganmarteba iyo. igi arc imperatoris dafnis gvirgvini, arc
inglisis Tu rusi monarqis mdidruli samefo Tavsaburavi iyo.
meore mniSvnelovani gaTamaSebuli sagani dedofal margaretis
xelSi gaSlili wigni - bedisweris wigni iyo. masSia moTxrobili,
cxovreba da sikvdili mefe riCard mesamisa da mTeli kacobriobis
istoria. yoveli gmiri masSi Tavis bedisweras aRmoaCenda.
mravlismetyveli iyo gamoxunebuli, Rirsebadakarguli uvargis
WuWyian Cvrad qceuli inglisis droSa, romelic gardacvlili
CviliviT xelebze dasvenebuli lord hestingss Semohqonda scenaze.
aqtiurad moqmedi scenografiuli personaJis saxiT mxatvarma tiloze
daxatuli inglisis ruka warmoadgina. finalSi am rukaSi riCardisa da
riCmondis ukanaskneli orTabrZola imarTeboda. msaxiobis samoqmedo
plastikas damorCilebuli es gaTamaSebuli dekoracia, mayurebelze
iseT STabeWdilebas axdenda, TiTqos mTeli samyaro Sezanzarda
riCardis borotebiTa da riCmondis aRzevebiT.
speqtaklis gaformebis koloritul-plastikuri sivrce ar
gulisxmobda scenuri drois dakonkretebas. m.SveliZem pirobiTi
dekoraciuli samyaro Seqmna. mayureblis warmosaxvaSi, analiziTa da
ganWvretiT, mas misTvis misaReb droiT sivrceSi gadahyavda.
speqtaklis mizanscenuri plastikuri forma da mxatvruli
kompozicia imgvari iyo, rom yvela gmiri fasSi an anfasSi moZraobda.
moqmedeba TiTqos Wadrakis dafaze viTardeboda. piesis yvela gmirs
Tavisi gansazRvruli samoZrao sivrce hqonda. kompozicia frizebad
iyo dayofili. moZravi dazgac da rkinis danadgaric, avanscenis
paralelurad moZraobda da darbazis mimarT srul fasSi idga.
speqtaklis moqmedeba sasceno sivrcis pirvel da meore planze
viTardeboda. aq ar xdeboda siRrmeSi SeWra. am “bunkerSi” mTeli
samyaro iyo SemWidrovebuli. msaxiobTa plastikas mizanscenebSi
124
amZafrebda speqtaklis musikalur-xmovani gaformebac. kompozitor
g.yanCelis mier Seqmnili rektaimi gansazRvravda speqtaklis
plastikur tempo-ritms, romelsac zustad Seesatyviseboda m.SveliZis
mier Seqmnili scenuri kostiumebi. speqtakl “riCard III”-is kostiumTa
dramaturgia, gansazRvravs speqtaklis mxatvrul-vizualur da
sivrcobrivi gadawyvetas. saerTo pirobiTobasa da ekleqcizmSi,
kostiumebs udidesi ideuri da emociuri datvirTvaA hqonda.
mxatvari ixsenebda msaxiobebis kostiumebze muSaobis pirvel etaps.
kostiumebi Tavdapirveli eskizebis mixedviT aRar Seiqmna. stilizebul
kostiumebze gadmotanili iyo TeTri tilo-safaris elementebi. grZeli
labadebi TandaTan tilos faqturaSi gadadioda, magram dekoraciis
scenaze montirebisas kostiumisa da danarCeni gaformebis mxatvruli
mTlianoba dairRva. is sinTezi speqtaklis dekoraciul gaformebasa
da kostiumebis dramaturgias Soris, romelic gadamwyvet rols
asrulebs speqtaklis mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi, mogvianebiT
iqna miRweuli.
dekoraciisTvis TeTri safaris axdisTanave kostiumma Tavisi
azrobrivi datvirTva dakarga, gaCnda sruli disharmonia. tilos
faqtura aRar miesadaga kedlebis metalisebr bzinvarebas. kostiumebi,
romlebSic piesisaTvis damaxasiaTebeli epoqaluri istorizmi unda
yofiliyo gansazRvruli, srul butaforiebad iqcnen.
riCard III-is kostiumma Tavisi saxviT-plastikuri da mxatvruli
formiT gansakuTrebuli saTamaSo funqcia SeiZina, riTac SesaZlebeli
gaxda riCardis dramatuli saxis gaxsna. m.SveliZem msaxiob r.CxikvaZes
sagangebod patara zomis grZeli, nacrisferi, Savi gadasakeci
manJetebiT gawyobili Sineli Caacva. kostiumis patara zomam SezRuda
msaxiobis Tavisufali moZraoba da gansakuTrebuli odnav uxerxuli
plastika SesZina personaJs. riCardi mxrebSi moixara da kuziani
tirani generlis SinelSi mogvevlina. m.SveliZis mier Seqmnili
kostiumis wyalobiT, ganisazRvra msaxiobis scenaze samoZrao
plastikur-qoreografiuli saxe, gamovlinda gmiris fsiqologizmi,
misi Sinagani buneba da zraxvebi. nacrisfeli labadis Signidan
mosCanda kostiumis Savi triko da perangi. riCardis mdidruli
samxreebi, maRali rangis moxeles Seesatyviseboda.
125
kostiumze muSaobis Sesaxeb m.SveliZe aRniSnavs, rom
mniSvnelovania CaiWiro mTavari saxasiaTo elementi. erTi xazi an
umniSvnelo detalic ki sakmarisia, imisTvis, rom kostiumi moargo
artists, gadaitano scenis sivrceSi da aamoZrao moqmedebaSi. ase
moxda riCard III-is kostiumis moZebna. rogorc ki iqna mignebuli
riCardis forma, umal gaCnda scenaze erTgvari “Cinovnikebis
sammarTvelo”.
gaCnda hestingsis, lord-kancleris, didi Cinovnikis nacrisferi
Sineli. igi riCardis ZiriTadi metoqe iyo. mxatvarma hestinsgis
kostiumi da garegnuli forma ise gadawyvita, rom maqsimalurad
gamoevlina riCardsa da mas Soris axlo “naTesavuri” kavSiri.
mxatvari amas aRwevda napoleoniseuli grimis saSualebiT. kostiumi
xels uwyobda, yovelTvis mowesrigebuli ukompromiso hestinsgis saxis
gaxsnas. aseve saintereso iyo bakingemis kostiumi-rbil, Wermisfer
tonSi gadawyvetili, igi gmiris, eSmak da moqnil xasiaTs esadageboda.
klarensis kostiumi grZeli bewviT gawyobili labada, gmiris
`vaJkacur-rainduli~ saxes usvamda xazs.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia riCmondis scenuri kostiumi, romelic
scenografiuli konfliqtis esTetikuri kategoriis matarebelia.
m.SveliZem riCmondis garegnuli forma piesis saerTo dekoraciul
sivrcesTan da personaJTa saxeebTan srul kontrastSi warmoadgina.
momxiblavi Wabuki riCmondi, mdidrul samosSia gamowyobili. mas
spilos Zvlisferi TeTri, grZeli komzoli acvia, TeTri mdidruli
maqmanebiT gawyobili abreSumis perangiT, romelic Tavisi Tavisufali
TargiT, kamzolis mkacr siluets erTgvar eskizurobas da simsubuqes
aniWebs. speqtaklis dasawyisSi riCmondi damkvirvebelia, magram
tragediis moqmedebis ganviTarebisas riCmondi icvlis samoss da
riCardis msgavsad mkacr labadaSi da Sav trikoSi gamowyobili
Cndeba scenaze.
speqtaklSi moqmedi oTxi qalis kostiumi Sav ferSi iyo
gadawyvetili. isini grZneuli, mankieri arsebebi iyvnen. dedofali
margareti farTo wamosasxamiT TiTqos abnelebda naTels. mxatvarma
gmiris grimSi ZiriTadi aqcenti Tvalebze gadatana. aman ganapiroba
msaxiobis TamaSis formac, romelSic Tvalebi ufro metyveli iyo,
126
vidre sityvebi. aseve metyveli iyo riCard glosteris dedis saxe.
mxatvarma mas Tojinis grimi gaukeTa. misi saxe sruliad usicocxlo,
uemocio, TiTqos cvilisgan iyo Seqmnili. amiT mxatvarma mis
ususurobas gausva xazi. masac Savi kaba ecva.
sruliad gansxvavebul esTetikaSi hqonda gadawyvetili m.SveliZes
speqtaklSi masxaras kostiumi. r.sturuam piesis ideuri da mxatvruli
koncefciidan gamomdinare, speqtaklSi masxaras gmiri daamata da mas
“riCardis” warmodgenaSi konferansies roli miuCina. am klouni-
konferansies kostiums, (msaxiobi a.maxaraZe) brwyinvaled SerCeuli
aqsesuarebi emateboda. misi saxe da TamaSis esTetikac mTlianad
ekleqturi iyo. am “klounadaSi” CarTuli iyo, konferansies Jileti,
generlis epoletebi, napoleonis samkuTxa qudi, sagangebo grimi da
gaTamaSebuli sagan-dekoraciebi, trosti, saaTi da sxv. masxaras saxe,
misi kostiumis personaJuli da saTamaSo funqciiT mTlianad
cenografiuli konfliqtis saxviT-plastikur principebze iyo agebuli.
aseTive principiT Seqmna m.SveliZem mefe eduard IV-is da
kenterberieli arqiespiskoposis kostiumebi. Tavisi CacmulobiTa da
grimiT isini gaTamaSebuli klounadis monawileni iyvnen. maT
mxatvrul saxeSi moxda speqtaklis reJisoruli koncefciis
materializacia. sworad SerCeuli detalebiTa da sagan-aqsesuarebiT
eduardis, arqiepiskoposisa da masxaras saxeebs m.SveliZem erTiani
mxatvruli kolaJuri forma misca. maTSi bevri iyo karikaturuli.
mefis sabavSvo WoWinaSi, SiSvel sxeulze mocmuli samefo mantia da
SiSveli fexebi, samefoSi arsebul kriziss ganasaxiebs. mxiaruli
mocekvave masxara aq ufro bedis ironiaa, vidre simarTlis mTqmeli.
misi Sav-TeTri kostiumi gaferadebulia wiTeli JiletiT da grimiT.
mxolod am erTi gmiris saxeSi Cndeba wiTeli, mxolod masxara
migvaniSnebs sazarel sisxlisRvraze. masxaras qudiT pirobiTad
erTmaneTs daakavSira TeTri da alisferi vardebis omi da napoleonis
imperiis epoqa da amis saSualebiT mTeli kacobriobis istorias.
masxaras kostiumSi Cadebuli istorizmis elementebi xels uwyobs
tragediis mTavari ideis zogadsakacobrio masStabiT warmoaCinos.
simbolur niSnebze, emociur-riTmikaze agebuli mxatvruli ideis
materializacias, mxatvari garemo-samyaros pirobiT formaSi axdenda.
127
speqtakl “riCard III” scenografiuli mikrosamyaro, romlis
Riobebidan usasrulo wyvdiads hqonda gawvdili xelebi, yvela
ganzomilebasa da Sreebs Seicavda. igi Tavisi sagnobrivi garemoTi da
dekoraciuli detalebiT, konkretuli gmirebis sacxovrebels
warmoadgenda. masSi yvelaferi mTavari gmiris miswrafebebis logikas
emorCileboda.
m.SveliZis scenografia “riCard III”-is monoqromulia. mxatvari
iyenebs TeTri feris mraval tonalobas, damatebiT Savs da
nacrisfers. TeTri abreSumis da Savi mZime faqturis dapirispireba
emociur kontrasts qmnis. Tavdapirvelad koloritis asketuroba da
TavSekavebuloba speqtaklis finalSi mravali ferebiT mdidrdeboda.
m.SveliZesTan arc erTi feri ar iyo SemTxveviTi, xolo metalisa da
tilos faqturebis kontrasti, priala da gluvi zedapiris
dapirispireba dekoraciul formaTa dinamikuri urTierTqmedebiT
mTels scenografiaSi formaTa dinamikas gansazRvravda.
m.SveliZis “riCard III”-is gaformeba Tanamedrove qarTul
scenografiaSi axlebur xedvas da novatoruli ideebis axal
gamomsaxvelobiT saSualebebs sTavazobda. amave dros igi mTlianad
emorCileboda r.sturuas reJisorul koncefcias. amitomac speqtaklis
mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi m.SveliZe mniSvnelovnad
speqtaklis reJisoris da mxatvris TanaSemoqmedebas miiCnevs.
spontanurad erT amosunTqvaze warmoSobili mxatvruli efeqti,
“riCard III”-es magaliTze, metyvelebs imaze, rom qarTuli
Teatraluri mxatvrobisa da qarTuli reJisuris ZiriTadi mxatvruli
principebi sicocxlisunariani aRmoCnda da xelovnebis formaTa
sinTezi axal-axali gamomsaxvelobiTi detalebiT gamdidrda. yovelive
zemoaRniSnuli TvalsaCinod gamovlinda m.SveliZis scenografiaSi
u.Seqspiris tragediisTvis “mefe liri”.
r.sturuas “mefe lirs” Teatrmcodneebma speqtakli-ganaCeni
uwodes. Tu speqtaklebiT “riCard III” da “yvaryvare” reJisori
gvafrTxilebda samyaros mosalodneli daRupvis Sesaxeb, “liris”
tragedia apokalifsuri iyo. “... samyaro usiyvarulod, sibralulis,
samarTlianobis gareSe, urTierTgagebasa da sinazis gareSe,
urTierTTanagrZnobis gareSe, sul erTia axalgazrdaa igi Tu xnieri,
128
ganwirulia sibinZuresa da sisxlSi saTrevad, sisastikesa da sikvdils
Soris. SesaZloa mTeli Cveni planetis masStabebSi “mefe liri“ aris
piesa TaobaTa bedze, planetis bedze.” (59) es sityvebi ekuTvnis
Tanamedroveobis udides reJisors jorjo strelers.
r.sturuam u.Seqspiris piesis tragikuli Sinaarsi gamoiyena
imisaTvis, rom eCvenebina samyaros warsuli, awmyo da is momavali, rac
mosalodnelia Tu qveyanaze “araraica” gamefda da siyvarulis
magivrad Zalauflebis pativmoyvareobam daimkvidra.
r.sturuam speqtaklSi ara liris piradi adamianuri tragedia,
aramed mTeli samyaros ngreva warmoadgina. “...odesme mTeli samyaro
ase daingreva”- ambobda gonebaSeSlili liris Sesaxeb glosteri.
piesis gmiris es winaswarmetyveleba r.sturuaseuli dadgmis mTavar
fabulas warmoadgens, radgan reJisorma ganazogada liris saxeSi
moxuci da dauZlurebeli tirani mefis mier daTesili borotebis,
uxvad amozardili sisxliani monstrebi. “axalgazrdoba-ASurisZiebaa”-
h.ibsenis es sityvebi r.sturuas speqtaklis epigrafad gamodgeba.
speqtaklSi mTavari gmiris mxatvruli saxis gansxvavebuli
interpretacia mTlianad cvlida speqtaklis finals. SeqspiriTan lirs
“SiSveli bedkruloba” adamianad aqcevda, masSi sibraluli da
TanagrZnoba iRviZebda. r.sturuas liri bolomde Tavisi Tavis
erTguli iyo, agrZelebda qveSeverdomebiT TamaSs, klavda masxaras.
reJisoris koncefcia masxaras sikvdilis uxmo scenaSi gasaocari
qmediTi metaforiT gamovlinda. WeSmariteba, simamace da mzrunveloba,
romelsac masxara ganasaxierebda Seewira egoizmsa da axirebas.
r.sturuas liri TviTon angrevda Tavis samyaros.
u.Seqspiris liri kvdeba, r.sturuasi ara. “yvelasgan mitovebuli”
liri ngrevasa da wyvdiadSi gamodioda scenaze. moxuci xeliT
moaTrevda CamoxrCobil kordilias, mis mierve daRupul samyaro-
sicocxles. mas aRaraferi darCenoda garda sikvdilisa, magram bedis
ukuRmarTobam igi samudamo xetialisTvis gawira.
r.sturuas “mefe liris” tragediis amgvari wakiTxva mxatvarma
m.SveliZem uCveulo da Rrmad simbolur scenografiaSi asaxa.
aRsaniSnavia, rom “mefe liri” swored is tragediaa, romelic
ganzogadebisa da abstragirebuli qcevebisagan Sedgeba, igi
129
tradiciuli realisturi logikiT ar iyo wakiTxuli da amitom
universalur kategoriebs Seicavda. piesis universaluroba, misi
apokalifsurobiT, mkafiod gamoisaxa speqtaklis mxatvrul
gaformebaSi
mxatvarma scenaze SoTa rusTavelis saxelobis Teatris
mayurebelTa darbazi gaagrZela. scenis sivrceSi TiTqos airekla
mayurebelTa loJebi, beletaJi, aivnebi. `me SevTavaze sturuas
gagvegrZelebina darbazi scenaze. Teatric xom igive saxelmwifoa. am
samyaroSic arian lirebi, igive xdeba am qveyanaSic. SeiZleba, Cvenc
igive gvelis~. am sityvebiT m. SveliZem mkafiod Camoayaliba speqtaklis
mxatvruli gaformebis sakuTari koncefcia.
gaxsnili usaxo sofitebis win scenaze dakidebuli liandagis
Zelakebi, qanqarebiviT ganuwyvetliv moZraobda. mxolod isini amxelda,
am erTi cida miwis monakveTze, adamianze amxedrebul bunebis
arsebobas. isini drodadro metalis zarebs gamoscemda, dros iTvlida.
qariSxlis scenaSi swored maTSi iyo koncentrirebuli stiqiis mTeli
mrisxaneba, maT nel da mZime rokvaSi.
scena TiTqmis Tavisufali iyo dekoraciisgan. moqmedeba
mTelasivrceSi iSleboda. ukana dekoraciad neitraluri Savi farda
iyo gakeTebuli. scenaze agebuli mayurebelTa darbazi siRrmeSi
centrisken uxvevda da scenografiul sivrces wriul moxazulobaSi
aqcevda. dekoraciis kompozicias aguris kedeli asrulebda.
m.SveliZes scenografiuli kompozicia wriul moZrav formaSi iyo
gadawyvetili. dekoraciis ZiriTadi danadgaris naxevarwriuli
moxazuloba, sagan-dekoraciebis ganlageba scenaze wres qmnida. wre ki,
samyaros mudmivi moZraobis simbolos warmoadgen. es metafora mudam
Tanmdevia xolme aseTi tragediisaTvis, rogoric u.Seqspiris “mefe
liria”.
mxatvarma aaSena samyaro, am samyaros Tavisi idea gaaCnia, xolo am
ideis gaxsnas emsaxureba speqtaklis mTliani mxatvrul-plastikuri da
sagnobriv-sivrculi gadawyveta. mayurebelTa darbazis formis
dekoracia, e.w. direqtoris loJis garda, ganZarcvulia yovelgvari
gaformebis detalebisgan da tovebda mitovebuli dasamTavrebeli
saremonto nagebobis STabeWdilebas. aguris kedeli, romelic sofitebs
130
agrZelebda aseve gaSiSvlebuli iyo. iseTi STabeWdileba iqmneboda,
rom mas ukve aRarasodes Seexeba mSeneblis xeli. qveyana, romelmac
ganicada ayvaveba `mzis Casvla~ da -daRupva elis.
scenis planSets kveTda rkinis gza-liandagi. arsaidan momavali
da arsaiT mimavali gza-`moxetiale martoobis~ simbolo. masze
kibiti iyo gamarTuli. masiuri konstruqcia xan mefis asul gonerilis
muzas emsaxureba, rodesac igi funjiTa da palitriT “xelovnebas”
earSiyeboda. Semdeg igi im mZime xvedrs ganasaxierebda, romelic moxuc
lirs mxrebze daawva. am fardulSi aseve Tavs afarebda sabralo tomi.
es misi qoxi iyo. m.SveliZem formaTa dausruleblobasa da
pirobiTobaSi scenografiis krebiTi saxe Cado. igi metad uwyobda
xels speqtaklis ZiriTadi fabulis ganzogadebul masStabSi
gamosaxvas. formaTa universalizmi da ekleqtika kidev ufro
globalurs xdida, liris tragediis konkretul magaliTze,
Zaladobaze agebuli samyaros zneobriv da fizikur dacemas. mxatvari
TiTqos Segnebulad ar asrulebda dekoracias, mayurebeli aRiqvamda
mas im epoqis da stilis prizmaSi, romelic misTvis ufro axlo da
gasagebi iyo. igi gaTvlili iyo mayureblis inteleqtualur
ganWvretaze da piesaSi wamoWrili problemis globalur, msoflio
masStabSi aRqmaze.
scenuri dekoracia-anarekli ufro metad SegrZnebebs gamosaxavda,
vidre plastikur erTeuls. es mTlianad faqturuli sivrce
dekoraciis zedapiriT axdenda mayurebelze zegavlenas. igi, rogorc
pirobiTi mocemuloba, TandaTan, moqmedebis ganviTarebasTan erTad
iZenda jer formas, bolos ki saxes. ingreoda ara dekoracia, aramed
“myifed naSeni samyaro“. Zalian mniSvnelovania Tu rogor
ganaxorciela mxatvarma es procesi speqtaklSi - anu rogor SeiZina
dekoraciam samyaros saxieri forma. amas mxatvarma ganaTebis
partituriT, Suqis feris simboloTi datvirTviT miaRweia.
speqtaklSi pirveli scena mTlianad nislisfer, ufro sworad
mtvrisfer burusSi iyo gaxveuli. moqmedebis ganviTarebasTan erTad
TiToeuli scena da mizanscena sxvadasxva fers iZenda. civi
oqrosferi, mewamuli, iisferi, mwvane feri-ganaTebis palitras
fsiqologiur datvirTvas aZlevda moqmedebaSi gaSlil scenebs da
131
Zlier emociur zegavlenas axdenda mayurebelze. masxaras sikvdili
bneliT iyo moculi. Weqa-quxili oqrosfer, liris SeSlili goneba
wiTel ferSi iyo gadmocemuli, omis scena mwvane SuqiT. xolo finali
mTlianad bnelsa da nislSi eqceoda.
garda ferTa simbolikisa m.SveliZem uxvad gamoiyena gaformebaSi
sagani-simboloebi. scenaze idga saxrCobela, samefo taxti, galia
CitiT da sxva. saxrCobelaze maimuni, Tu qimeta iyo Semomjdari –
koSmaruli moCveneba, romelsac `gonebis Zili~ warmoSobs. igi TiTqos
dascinoda piesis gmirTa cxovelur pativmoyvareobas.
amgvari metaforebiTa da simboloebiT datvirTul ~sicarieleSi~,
gamTangveli samwuTiani pauzis Semdeg, Semodioda mefe liri. mas
xelSi kanaris Citiani galia da peplebis saWeri bade ekava.
scenografiuli formebis saerTo pirobiTobaSi mxatvarma gabedulad
Semoitana naturalisturi detali, rac formaTa ekleqtizmSi
gansxvavebul stilur elements warmoadgenda da mxatvrobas zogadad
kolaJur xasiaTs aniWebda. speqtaklSi moqmedebis ganviTarebasTan
erTad mxatvrobis stilTa urTierTdapirispireba, mTavari gmiris
saxis gaxsnas emsaxureboda. es cocxali naturalisturi formiT
warmodgenili sagnebi TviTnebobisa da Zalauflebis avbediT
simbolod gardaisaxebodnen.
gansakuTrebuli datvirTva mxatvarma scenur kostiumebze gaakeTa.
maTi dramaturgia piesis fabulidan gamomdinare gasaocari
mravalferovnebiT icvleboda scenaze. m.SveliZis kostiumebs mkveTrad
gamoxatuli personaJuli datvirTva hqonda. maTi saTamaSo funqcia
msaxiobebs xels uwyobda piesis gmirebis fsiqologiuri portretebis
SeqmnaSi. TiToeulv scenur kostiumSi Tavmoyrili iyo personaJebis
krebiTi saxeebi. isini ubralod gmirebs ki ar ganasaxierebdnen, aramed
garkveuli fsiqotips warmoadgendnen da cnebebis matareblebi iyvnen.
mefe liris kostiumi mTeli speqtaklis ganmavlobaSi ucvleli
iyo. ar icvleboda liris saxec. metamorfozebi liris gonebaSi da
grZnobad samyaroSi xdeboda. isini imdenad mniSvnelovani iyo, rom
Tavad badebdnen formas. ubralo adamianis gancdis gagebas sruliad
ar esaWiroeboda mdidruli forma, samoseli.
132
igive principiT Seqmna m.SveliZem masxaras kostiumis saxviT-
plastikuri forma. misi kostiumi krebiTi kolaJuri xasiaTis iyo.
sakoncerto hasltuxi-pepela bavSvur miamitobas, da mis ukan
simarTlis umweobas aRniSnavda. masxaras saxe WeSmaritebis simbolo
iyo, amitomac yoveli misi detali namdvils da gamougonebels hgavda.
gansakuTrebiT sainteresod iyo gadawyvetili liris qaliSvilebis
kostiumebi. maT Soris gansaxvavebuli stilis kordilias kostiumi
iyo, Savi mokle SarvliT, mozardi gogonas kikiniT. pirvel scenaSi,
sadac yvelaferi nacrisfer tonSi iyo gadawyvetili, kordilias Savi
samosi koloritul aqcents qmnida. ~aseTi norCi da aseTi marTali~
kordilia sruliad gansxvavdeboda garegnulad Tavisi debisa da
siZeebisgan, romlebic ostaturad niRbavdnen TavianT verag zraxvebs,
nacrisfer balaqonebSi. sakmarisi iyo liri Zalauflebas gandgomoda
es nacrisferi manekenebi plastikur saxes iZendnen. maTSi Zalauflebis
pativmoyvareobis ambicia iRviZebda da saocari gardasaxva xdeboda.
pirveli gardaisaxeboda edmundi. ubralo `klerki~ axal
kostiumSi demonuri plastikiT mefistofelad evlineboda
mayurebels. Sav, koWebamde CamoSvebuli kalTebiani frakidan TeTri
perangi mosCanda. edmundis plastikuri gardasaxva da kostiumis
personaJuloba xazs usvamda gmiris filosofiul kredos, `Tu RmerTi
ar arsebobs, yvelaferi nebadarTulia~, ambobda igi.
liris qaliSvilebis aRviraxsniloba mxatvarma maT
mravalferovan garegnul formaSi gamoxata. isini xan esTetebi iyvnen,
xan ZalauflebiT dauZlurebulni, xan ki damcinavi `mavne bavSvebi,~
romlebic daxuWobanas eTamaSebodnen moxuc mamas.
gonerili oqrosfer mdidrulad moqargul kimonoSi, mSvenier
haerovan sakoncerto kabaSi verag mtacebels waagavda. mxatvarma mas
sagangebod mdidruli kostiumebi Seuqmna, maqmanebiT, abreSumis
qsovilis danaoWebul drapirebiT, samkauliTa da fantastikuri
grimiT, romelic Zvirfasi niRabiviT hqonda gakeTebuli saxeze.
rigani aRmosavleli mbrZaneblis umowyalo qalbatoniviT,
ucnauri bumbulebiani mosasxamiT egzotikul frinvels hgavda.
erTdroulad mSveniersa da sazarel frinvels, romelic mzad iyo
yovel wams Tvali amokortna mtrisaTvis, rasac akeTebda kidec moxuci
133
glosteris mimarT. riganis kostiumi cecxlovan tonebSi iyo
gadawyvetili. samosis mravalferovani faqtura ki xels uwyobda
msaxiobs plastikaSi gmiris fsiqologiuri portreti mravali
emociuri niuansiT gaemdidrebina.
speqtaklis finalSi yvela Sav samoselSi iyo gamowyobili.
katastrofis momaswavebeli mZime Savi ca, romelic samyaros
ganadgurebiT emuqreboda, metyvel da plastikur metaforul formas
iZenda. am scenaSi, Sav samosSi gaxveuli piesis gmirebi scenaze
moxoxavdnen, rogorc sazareli xoWoebi an virTxebi da abnelebdnen
samyaros.
da isev gansaxvavebuli iyo kordilias kostiumi. speqtaklis bolo
moqmedebaSi igi ukve safrangeTis dedofali iyo, romelic mamis
dasaxsnelad da qveynis gadasarCenad mouZRvoda jars. amorZal
kordilias scenografma Sesabamisi samxedro aRkazmulobis detalebi
daumata. mis stilizebul Sav-TeTr kaba-frakze generlis oqrosferi
epoletebi mkveTr kontrasts qmnida scenaze gafantul “Sav
siluetebTan”.
m.SveliZem “mefe liris” scenur kostiumebSi Tamamad gamoiyena
sxvadasxva epoqebisa da stilTa elementebi. gmirTa kostiumebSi
Tanaarsebobdnen aRmosavluri, sparsuli, Cinuri, iaponuri elementebi,
aRorZinebisa da barokos Strixebi. maTSi mxatvarma liris tragediis
mTavari idea Cado, romelic speqtaklis reJisoruli da piesis
avtoriseuli remarkis Sesabamisad, gamoricxavda formaTa istorizms
da moqmedebis adgilisa da drois konkretulobas. u.Seqspirma “mefe
liris” moqmedeba Zv.w IX saukunis britaneTSi gadaitana. istoriulad
am epoqaSi ar arsebobda britaneTis samefo. amiT Tavad avtorma
“liris” tragedias globaluri mniSvneloba mianiWa.
m.SveliZem Tavis scenografiaSi sagan-miniSnebebiT TiTqos
daakavSira speqtaklis miTosuri dro realobasTan. ~mefe liris~
tragediis Tanamedroveoba, dRevandelobasTan nivTieri
kavSiriolbanisa da glosteris saTvaleSi, edgaris saCogburTo
kostiumSi, kentisa da edmundis sigaretSi gamoavlina.
“mefe liris” scenografiaSi pirvelad gamoikveTa m.SveliZis
dazguri Semoqmedebis principebi. kolaJis didostati m.SveliZe,
134
formaTa da gamomsaxvelobiTi xerxebis urTierTdapirispirebiT
aRwevda mTliani mxatvruli ideis Seqmnas scenur tiloSi. gaformebis
TiToeuli detali im samyaros Tvisebebis matarebeli iyo, romelic
universaluri da maradiuli iyo Tavisi ZalauflebisTvis brZoliT,
sikeTisa da borotebis dapirispirebiT.
aRsaniSnavia, speqtaklis mTliani mizanscenuri forma da
calkeuli ritmuli pasaJebi. edmundisa da edgaris gamosvla,
gonerilis scenidan graciozuli gacileba, omis scena, msaxiobebis
saerTo dekoraciul garemosTan srul Serwymaze metyvelebda.
scenuri dekoracia, romelic mTel moqmedebaSi ucvlelad
statikurad idga scenaze finalSi wreze brunvas iwyebda da mTlianad
ingreoda. “samyaros” ngrevis scenas scenis planSetis wris dinamikuri
triali, da mkveTri musikalur-xmovani aqcenti globaluri
kataklizmis STabeWdiolebas tovebda mayurebelze. gansakuTrebiT
mniSvnelovani iyo speqtaklis pirobiTi scenuri drois svlis da
realuri dros damTxveva, romelic dekoraciis formaTa daSlaSi da
mis realur qmedobaSi gamovlinda. rogorc ukve aRiniSna qarTul
scenoigrafiaSi scenuri da realuri drois aseTi zusti damTxveva
pirvelad i.gamrekelma speqtakl “TeTnuldSi” dekoraciis mkveTri
ritmuli moZraobiT gaakeTa. iqac dekoraciis konstruqciis moqmedeba
speqtaklis kulminacias warmoadgenda, romelSic aseve samyaros
ngrevis idea iyo Cadebuli.
am magaliTiT kidev erTxel ikveTeba tradiciisa da novatorobis
xazi qarTul scenografiaSi, romelic speqtaklis gaformebis qmediT
xasiaTSi da mTliani mxatvruli ideis plastikur- sivrcobriv formaSi
gamovlinda.
1995 wels r.sturuas mier dadgmuli u.Seqspiris tragedia
“makbeti”, Teatrmcodneebma sturuaseuli “Seqspirianis trilogiis”
bolo nawilad ganixiles. marTlac, speqtaklis saerTo mxatvruli
esTetika, reJisoruli koncefcia da scenografia axlos idga “riCard
III”-sa da “mefe liris” dadgmebTan. speqtakli mxatvrulad m.SveliZem
gaaforma. sturua-SveliZis es namuSevari, tradiciulad avlens
qarTul TeatrSi reJisorisa da mxatvris Tanaavtorobas speqtaklis
mTliani mxatvruli saxis SeqmnaSi. speqtaklSi gaformeba srulad
135
Seesatyviseba Tanamedrove scenografiis moTxovnebs, piesis
dramaturgiuli konfliqtis qmediT sivrcobriv-plastikur formaSi
gadawyvetiT.
r.sturuas interpretaciiT, makbeti da ledi makbeti erTmaneTSi
uaRresad Seyvarebuli vnebiani col-qmaria. amitomac ledi makbeti
ubiZgebs qmars Caidinos sazareli danaSauli da rogorc erTaderTi
mefobis Rirsi daeuflos gvirgvins. igi speqtaklSi avi Zalebis nebis
gamtarebelia, romlis qmedeba CixSi aqcevs makbetis yvela nabijs.
swored aseT Cixs warmoadgens scenografiuli garemo scenaze. udroo,
umoZravo, yru sivrce.
speqtakl “makbetis” moqmedebis adgili bolomde gaugebaria.
scenuri sivrce migdebuli sawyobis sardafs, Tu romeliRac qarxnis
saTavsos mogvagonebda. scenis sivrce pirobiTad Semofargluli iyo
betonis kedlebiT. ukana dekoracia gorgolaWebian ferwerul
Tejirebs warmoadgenda. dekoraciuli panoebi ganaTebis saSualebiT
sxvadasxva Seferilobas iRebdnen; laJvardisferi, mwvane, yviTeli. es
is ferebia, romlebic “makbetis” bunkerSi, sadac arasdros aRwevs
mzis Suqi, erTgvar cisa da haeris moZraobis iluzias qmnidnen. mkveTri
da rbili Suqis nakadi, ukana dekoracias, yovel jerze sxvadasxva
intonacias aZlevda. amiT mxatvari dekoraciis gadawyvetis saerTo
sixistes koloritul mdidar partituras upirispirebda, magram igi
mainc xelovnurad motanilis STabeWdilebas tovebda. m.SveliZe am
scenografiuli xerxiT amZafrebda speqtaklis moqmedebas.
“hiperrealisturi sizustiT aRdgenili iatakqveSeTi Tavisi
sakomunikacio sistemebiTa da milebiT, arafriT gansxvavdeba didi
qalaqis aseTive civi da nestiani sardaf-TavSesafrebisagan, Tu ara
alag-alag mkrTali sisxlisferi laqebi mis kedlebze. am samyaroSi
sxvis sicocxles igive fasi adevs, rac avanscenaze ormoSi Cayril
gacveTil da funqciadakargul Zvelmanebs. “lirisa” da “riCardis”
ganZarcvul samefoebSi mainc igrZnoboda warsulis odesRac mwyobri
da harmoniuli saxe. “makbetis” scena-sardafs mexsiereba ar gaaCnia...
samomavlod arafers gviqadis... (60) sulierebis yovelgvar
niSansmoklebuli Zalze cnobadi da konkretuli igi amasTanave
136
TiTqosda realobasTan momijnave, misgan uxilavi kedlebiT
Tavdaculi samTavroa. (61)
gverdiTi dekoraciebi, denisa da sxva sakomunikacio sadenebiT
daRarul betonis kedlebs warmoadgens. gadaWrili milebi,
komunikaciis Sewyvetili xazebiT udroo sivrceze miuTiTeben,
romelSic mxolod gamayruebelma siCumem daisadgura.
scena mTlianad carieli iyo dekoraciisgan. mxatvruli
gaformebis sxvadasxva sagnebi moqmedebisas scenaze Cndeboda: urika,
kasri, avzi, romelSic grZneulebi sazarel kuprs xarSavdnen,
savarZeli-taxti da sxva. yvela am elements mxatvari moqmedebis
gasaaqtiureblad da dramaturgiuli konfliqtis gasaxsnelad
gamoiyenebda. arc erTi am sagnebidan ar iyo sagangebod damuSavebuli
da speqtaklis saerTo koloritSi an stilistur formaSi moqceuli.
magram isini azrobrivad ise ebmodnen erTmaneTs, rom damatebiT
metyvel sagnobriv sivrces qmnidnen.
Tanamedrove scenografiis mniSvnelovan esTetikur kategorias da
scenografiuli konfliqtis matarebel dekoraciul formad
speqtaklSi uzarmazari polieTilenis “marioneti” iyo warmodgenili.
mas uxilavi Zala marTavda, romelic dahyurebda “makbetis” borotebas.
aqtiurad moqmedi es scenografiuli personaJi speqtaklSi qmediTi
dekoraciis saxviT-plastikur obieqts warmoadgenda. igi aqtiurad iyo
CarTuli warmodgenis moqmedebaSi da gansazRvravda scenografiuli
formebis dinamikas. haerSi gamokidebuli ”muSamba”, romelic
sacecebiani rvafexas, sazareli meduzas, mTis mwvervalebis, saukunovan
obobis qselis gasaocar formaTa da ferTa mravalferovnebas qmnida
scenaze. igi uamrav asociacias badebda mayurebelSi: xan fantastikur
cxovels, xan nagavsayrelidan amosul oxSivars, xan mTian landSafts,
xan karvebgaSlil samxedro banaks hgavda. rac ufro paradoqsaluri
iyo misgan gamowveuli asociacia, miT ufro uwyobda igi xels
scenografiis erT mTlian mxatvrul formaSi moqcevas.
dekoraciis es detali moklebuli iyo yovelgvar prozaulobasa
da yofiTobas. igi yvelasgan gancalkevebulad moqmedebda speqtaklSi
da gasulierebul scenografiul obieqts da mxatvrul metaforas
warmoadgenda. usubstancio, an piriqiT mravalsubstanciani masala,
137
sruliad amorfuli da formis warmomqmneli mTlianad aqcevda
scenografiul garemos uhaero vakuumSi. yvelaferi imaze iyo
damokidebuli gadaefareboda es safari-garsi scenas bolomde Tu ara.
scenaze Camowolili muSambis amorfuli masa irealobis SerZnebas
kidev ufro amZafrebda da ra iyo igi?- “...solarisi? adamianze
zemoqmedi kosmiuri goneba? birTvuli Rrubeli? an SeiZleba Sxamiani
anaorTqli, ”ozonis xvreli” rom gaaCina atmosferoSi? mniSvnelovania
igi ara masSi Cadebuli qveteqstiT, ara asociaciaTa uxvi kaskadiT,
romelsac Tavis droze badebda ”riCardisa” da “liris” scenografiis
yvela detali, aramed im uneblie sulieri RelviT, saidumloebasTan
Sexebisas, rom dageufleba. is mxolod alRoTia nakarnaxevi,
romelsac badebs CvenSi misi yoveli gardasaxva da feriscvaleba, misi
sasceno sivrceSi arsebobis idumali arsi, misi uxilavi kavSiri
sasceno qmedebis yvelaze mZafr da sabediswero koliziebTan. robert
sturuas speqtaklSi bedi makbetis winaSe warsdgeba ara grZneuli
bedis zRapruli saxiT, aramed swored adamianuri dakninebisa da
gadagvarebis gansaxierebiT”.(62)
speqtakl ‘makbetis” scenografia iseve xasiaTdeba ekleqtizmiT,
rogorc m.SveliZis namuSevrebi “riCard III” –sa da “mefe lirSi”.
m.SveliZem speqtaklis saerTo polistilurobaSi naturalisturi
gaTamaSebuli scenografiuli xerxic ki gamoiyena. dunsinanis
borcvisken daZruli birnamis tye, xis gafoTlili totebiT iyo
gakeTebuli, romelsac statistebi aTamaSebdnen. es plastikur-
qoreografiuli dinamikuri mizanscena scenis xelovnur samyaroSi,
TiTqos bunebis Zalebis SemoWris simbolod aRiqmeboda.
sainteresod iyo gadawyvetili piesis erT-erTi gmiris, makdufis
Svilis saxe, romelic wigniT xelSi TiTqmis mTeli speqtaklis
ganmavlobaSi dadioda scenaze. m.SveliZem gaimeora aq Tavisive
SemoTavazebuli mxatvruli metafora _ “bedisweris wignis”
gaTamaSebuli sagan-dekoracia. iseve rogorc dedofal margaretis
xelSi, aqac bedisweris wigni axsenebda piesis gmirebs
ZalauflebisTvis brZolis ukve momxdari tragediis sabediswero
Sedegebs. magram “makbetis” sagnobriv sivrceSi am wigns ufro meti
datvirTva hqonda. is xan bibliaa, xan kanonTa krebuli, xan sabavSvo
138
zRaprebis krebuli. SeiZleba masSi ukve ewera makbetis tragediis
Sesaxeb.
speqtaklis saerTo koloritul gadawyvetas ganaTebis palitra da
misi emociuri partitura ganapirobebda. erTi SexedviT speqtakli
saocrad feradi iyo. mxatvari TiTqos gatacebuli iyo speqtaklis
SuqweriTi formis ZiebiT. feradi ganaTebiT igi TiToeul scenas
axal CarCo-fons ukeTebda. yovel axal scenaSi ikveTeboda piesis
gmirTa sulieri ganwyoba da moqmedebis dinamika. mxatvarma Suqis
monacvleobiT, muSambis xmovani moZraobiT, speqtaklSi scenografiul
formaTa tempo-ritmi gansazRvra.
TiTqos “arafrisgan” Seqmnil scenur samyaros, m.SveliZem
damoukidebeli, fizikuri da emociuri plastikur-moculobiani forma
Seuqmna. speqtakl “makbetis” scenografia reJisoruli koncefciis
safuZvelze kidev ufro gamokveTilad konceptualur mxatvrul-
dekoraciul gadawyvetas warmoadgenda. scenografiis gansakuTrebuli
gamomsaxvelobiTi formis wyalobiT. dadgmis SigniT arsebuli
xarvezebic ki, gadaifara. Teatrmcodneebi msaxiobTa dasis araTanabar
TamaSs da personaJTa saxeebis Seqmnis problemebs xedavdnen.
m.SveliZis “makbetisTvis” Seqmnili scenuri kostiumebi kvlav
ekleqturi iyo. aqac mxatvarma grZeli labadebi gamoiyena. sainteresod
iyo gadawyvetili makbetis TeTri, koWebamde CamoSvebuli labada.
kostiumis es plastikuri forma m.SveliZis Seqspiris personaJebis
stilad iqca. maTi dramaturgia msaxiobTa plastikasa da
scenografiulad saTamaSo funqcias avlenda speqtaklSi. aseve
moxdenili, lakonuri da eleganturi iyo qalTa kostiumebic.
disonans qmnida mxolod grZneulebis samosi. isini mTlianad
simbolur xasiaTs atarebdnen. r. sturuam, grZneuli qalebi sagangebod
mamakac msaxiobebs aTamaSa. isini sadRac Soreuli warsulidan mosul
beber dedakacebs hgavdnen. daxeuli, gamoxunebuli maqmanebiT,
gaquculi bewvis sayeloebiT, dakuWuli SlapebiT, romelic aSkarad
kacebs axuravT. isini qaluri sikekluciT gamoirCevian da bolo asi
weli garderobi ar ganeaxlebinaT. bneleTis mociqulebi,
“naftalinidan” amoRebuli dakuWuli arsebebi, imqveyniuri avi sulebi
iyvnen. bediswerasTan SeTamaSebulebi isini cinikurad warmarTavdnen
139
makbetis tragikul qmedebas scenaze. grZneulebis kostiumis mxatvrul-
plastikuri forma mware ironiasac ganasaxierebda.
kostiumebi speqtakl “makbetSi” scenografiis damoukidebeli
plastikur-kompoziciuri erTeulebi iyo. iseve rogorc “riCard III”-Si
da “mefe lirSi” m. SveliZis kostiumebi “makbetSic” xels uwyobdnen
msaxiobebs gmiri-personaJis saxisa da maTi fsiqologizmis
gansazRvraSi.
Tavi III. ori piesis scenografiuli interpretaciebi erT scenur
sivrceSi
qveTavi I. u.Seqspiris “hamleti” i.gamrekelisa da m.SveliZis
scenografiaSi
1925 wlis 12 noembers SoTa rusTavelis saxelobis Teatrma
sezoni gaxsna u.Seqspiris tragediiT “hamleti”. msoflio dramaturgiis
Sedevris dadgma nebismieri Teatris istoriaSi movlenaa. miT umetes
iseTi TeatrisaTvis, romelmac mxolod sami sezonis ganmavlobaSi
SeZlo axali profesiuli Teatris Seqmna. speqtakli “hamleti”
saetapo aRmoCnda qarTuli scenografiis ganviTarebaSic. igi
mxatvrulad i.gamrekelma gaaforma. speqtaklma gamoavlina reJisoruli
koncefciis mniSvneloba dadgmis mxatvrul-vizualuri saxis
gansazRvraSi, sityvier, xmovan da plastikur elementTa Tanasworoba,
reJisorisa da mxatvris Tanaavtoroba speqtaklis mTliani mxatvruli
saxis SeqmnaSi. i.gamrekelis “hamletisTvis” Seqmnil mxatvrobaSi
pirvelad gamoikveTa da safuZveli Caeyara monumentur stils qarTul
scenografiaSi. speqtakls araerTgvarovani Sefasebebi mohyva
sazogadoebaSi. erTni kategoriulad ar iRebdnen mas, sxvebisTvis
“hamleti” qarTuli Teatris gamarjveba iyo. “hamleti” garkveulwilad
iyo im SemoqmedebiTi saqmianobis Sejameba, romelic Teatrma gasuli
sami sezonis ganmavlobaSi ganaxorciela. am periodSi naTlad
gamoikveTa qarTuli saTeatro, sareJisoro, mxatvrul-dekoraciuli
xelovnebis ZiriTadi principebi, romlis safuZvelze SesaZlebeli iyo
gacilebiT seriozul, namdvilad msoflio masStabis dramaturgiul
masalasTan SeWideba. gansakuTrebiT imasac avRniSnav, rom
k.marjaniSvili erTxel ukve muSaobda “hamletze” inglisel
140
reJisorTan da Teatris reformatorTan g.kregTan erTad. XIX-XX ss.
mijnaze Teatris reformatorebi, TiTqmis yovelTvis, TavianT
novatorul Tamam eqsperimentebs Seqspiris piesebis dadgmisas
axorcielebdnen. radgan Seqspiris dramaturgia iZleva
mravalricxovani Teatraluri cdebis Catarebis saSualebas.
struqturulad Seqspiris piesebi universaluria. maTSi ar aris bevri
konkretuli avtoriseuli remarka, romelic reJisors TamaSisa da
moqmedebis agebis konkretul pirobebSi aqcevs. masSi aris idea,
moqmedebis koncefcia, xolo formis TvalsazrisiT, rogor iqneba
wakiTxuli dramaturgiuli masala, mTlianad reJisoris da mxatvris
naazrevTa fantaziasaa mindobili.
“hamletis” marjaniSviliseul interpretaciaSi iyo bevri axali.
piesa xuTi aqtisa da 20 suraTisgan Sedgeba. k.marjaniSvilma montaJis
principi gamoiyena da 11 suraTi datova. maTSic gadaadgilebuli iyo
moqmedebis Tanmimdevroba. hamleti speqtaklis pirvelive suraTSi
Cndeboda da warmoTqvamda Tavis pirvel monologs. am xerxiT
k.marjaniSvilma SeZlo speqtaklis moqmedeba ufro dinamiuri gaexada.
speqtaklis eqspozicia moqmedebiTa da movlenebiT imdenad iyo
datvirTuli, rom gansazRvravda mTeli speqtaklis qmediT tempo-ritms.
saerTod k.marjaniSvilis speqtaklebs yovelTvis axasiaTebda
dinamikuroba. (63) amisTvis “... marjaniSvili winaswar awarmoebda
warmosadgeni piesis teqstis daxvewas da TviT teqstis gadaadgilebas.
amas zemoxsenebuli garemoeba moiTxovda”- werda akaki faRava. (64)
reJisoruli koncefciiT dasmulma dramaturgiulma aqcentebma
ganapirobes “hamletis” moqmedebis dinamikuri ganviTareba, aseve
gansazRvres speqtaklis mxatvrul-dekoraciuli sivrcis forma,
romlis yovel detalSi ikiTxeboda tragediis arsi da gaformebis
yvela Semadgeneli komponenti speqtakls organul mTlianobaSi kravda.
dekoraciuli konstruqciebis monumenturi, lakonuri da
mravalfunqciuri forma, uzrunvelyofda speqtaklSi moqmedebis
adgilis ganzogadebul-krebiT saxis Seqmnas. “maketze muSaobis dros
naTlad Canda, TuU ras moiTxovda am speqtaklSi reJisori. umTavresad
da ZiriTadSi dazgas, scenur dazgas msaxiobisTvis. (msaxiobebis
samoqmedo sivrces- x.k.) sxva gamomsaxveli saSualebani mimaniSnebeli
141
unda yofiliyo ama Tu im epizodis adgilmdebareobisa: sasaxlis
interieri, samlocvelo, cixe-simagris terasa, sasaxlis darbazi,
daxuruli saasparezo moedani Tu sasaflao”. (65) klavdiusis rolis
Semsruleblis msaxiob a.vasaZis am mogonebebidan gasagebi xdeba, TuU
rogori swrafi TanmimdevrobiT icvleboda scenaze dekoraciuli
garemo. imisaTvis rom speqtakli teqnikurad gamarTuli yofiliyo da
moqmedebis adgilebis simravlis gamo, speqtaklSi suraTebis
monacvleobisas warmodgenis saerTo msvleloba ar darRveuliyo, i.
gamrekelma Seqmna erTiani uzarmazari dazga-dekoracia da scenis
moZrav wreze moaTavsa. moqmedebis ganviTarebis Sesabamisad, moZravi
wre brundeboda da mayureblis winaSe axal-axali samoqmedo sivrce
Cndeboda. “moZravi, dinamikuri unda iyos dekoraciebi ara imitom, rom
axali sasceno saSualebebis gamomgoneblobiT Tavi moviwonoT, aramed
imisTvis, rom yovelmxriv xeli SevuwyoT speqtaklis moqmedebis
cocxal ganviTarebasa da yoveli moqmedebis ganwyobis TvalnaTliv
gamoxatvas.... amitom mxatvarma yvela axali teqnikuri miRweva unda
gamoiyenos TeatrSi. dekoraciuli garemos swor Seqmnas gadamwyveti
mniSvneloba aqvs speqtaklisTvis”, aRniSnavda k.marjaniSvili. (66)
amitom misTvis gansakuTrebuli mniSvneloba hqonda Tu vin iqneboda
misi speqtaklebis mxatvari, radgan speqtaklis warmatebis erT-erT
pirobad, didi reJisori, dadgmis mxatvrul-vizualuri saxis Seqmnas
miiCnevda. mas yovelTvis mWidro SemoqmedebiTi kavSiri hqonda
scenografebTan. ase iyo i. gamrekelTan speqtakl “hamletze” muSaobis
drosac. “dekoratiuli mxriv, dadgma ar aris rTuli, xolo sasceno
teqnikis mxriv is urTulesi dadgmaa. iseTi mizanSewonilobiT misdevs
erTmaneTs suraTebi, iseTi Sexamebaa ferebisa da sinaTlis efeqtebis,
rom yoveli aqti Tavis Sinagan gamoxatulebas hpovebs, rogorc
musikaSi, ise dekoraciul scenebSi sruli harmonia myardeba aqtis
Sinaarssa da mis dekoratiul mocemulobaSi. rodesac ham leti musikis
ritmTan moZraobis SewyobiT eSveba uzarmazari kibiT naxevrad mkrTal
scenaze, an rodesac mefe acxadebs Tavisi daqorwinebis Sesaxeb da
farebiTa da bairaRebiT ifareba scenis nawili, romlidanac keTdeba
mTeli dekoracia axali moqmedebisTvis. es ukve saukeTeso Sezavebaa
piesis fsiko-emociuri mxarisa mis dekoraciul mxaresTan”. (67)
142
i.gamrekelma scenaze erTiani uzarmazari dekoraciuli dazga-
konstruqcia aago. speqtaklis I Mmoqmedebis I suraTSi scenaze
Tormetsafexuriani kibe, ori moedniTa da ori safexuriT amaRlebuli
dekoracia iyo warmodgenili. igi mefis uzarmazari sasaxlis sazeimo
darbazs warmoadgenda. kibis mTel gayolebaze msaxiobi-statistebi
sabrZolo farebisgan erTian dekoratiul kedels qmnidnen. farebi or
metramde simaRlis iyo da wagrZelebuli ovaluri forma hqonda. isini
Sua saukuneebis rainduli heraldikis stilizebuli gamosaxulebebiT
iyo moxatuli. dekoraciis kolorits sazeimo ganwyoba hqonda. ukana
dekoracia erTiani oqrosferi zolebiT dafarul panos warmoadgenda.
igi harmoniulad erwymoda farebis siWreles da mTlianobaSi
dekoracias medidur elfers aniWebda da mis ritmulobasac usvamda
xazs. kibis danadgaris fasadis sibrtye moxatuli iyo da masze
sasaxlis galerea-amfiladis perspeqtiuli gamosaxuleba iyo
gakeTebuli. speqtaklis dawyebisTanave scenaze Cndeboda hamleti
(piesis mixedviT is mxolod II suraTSi Cndeba), romelic eSveboda
kibeze, ris merec is saxeldaxelo kedliT scenis sivrces orad yofda.
es kedeli gamijnavda hamlets danarCeni samyarosgan da arsebul
konfliqts warmoaCenda.
i.gamrekelis mier “hamletisTvis” Seqmnil mraval eskizSi kargad
Cans, Tu rogor icvleboda speqtaklSi dekoraciis forma. TiToeul
eskizze dekoraciis saxecvlileba moqmedebis etapebis mixedviTaa
mocemuli. kibiani konstruqciis Semobrunebisas scenaze Cndeboda
kubistur-konstruqtivistul stilSi gadawyvetili saxis geometriuli
stilizaciiT agebuli mTis ferdobi. es klde-kibe grZeldeboda
elsinoris sasaxlis goTur samkuTxa koSkeraSi. “hamletis” am
dekoraciis saerTo stiluri forma axlos dgas i.gamrekelis
scenografiasTan speqtaklisaTvis “londa”, im gansxvavebiT, rom
“hamletSi” dekoraciis forma ufro mTliania da iswrafvis
monumenturobisken. “londaSi” scenis dekoraciul-plastikuri forma
erwymoda ferwerul ukana dekoracias. masSi jer kidev igrZnoboda
i.gamrekelis dazguri mxatvrobis kubo-futuristuli periodis manera,
romelic mTlianad daZleulia “hamletis” scenografiaSi i.gamrekelis
“hamleti” moklebulia yovelgvar detalizacias da formis
143
dekoratiulobas. ukana dekoracia, romelic muq lurj tonSi iyo
gadawyvetili dekoraciis saerTo skulpturulobas da moculobiT
formas gamokveTda. dekoraciis qmedoba gansazRvravda speqtaklis
saerTo dinamikasa da moqmedebis tempo-ritms.
dekoraciis plastikuri formis dinamizmi i.gamrekelma kibis
konstruqciaSi gadawyvita. ra aris kibe da ratom iyenebs mxatvari
dekoraciis ZiriTad plastikur erTeulad kibes? scenografiaSi kibes
yovelTvis gansakuTrebuli da mravalferovani ideuri, Tu simboluri
datvirTva hqonda: bibliuri kibe, sulieri aRmasvla, gza, usasruloba
sazogadoebis safexurebiani ierarqia da sxva. kibe dinamikuri
dekoraciuli formaa da scenis sivrces met plastikurobas aniWebs.
kibis dekoracia mbrunavi wris datrialebisas, daniis mefis
sasaxlis cixe-darbazis saguSagod gadaiqceoda, xan gzas xazavda.
aCrdilis epizodSi, scenaze safexurebiani kldis ferdobi iyo
warmodgenili, romelic speqtaklis ganaTebis koloritiT muqi
mewamuli feris siluetad ikiTxeboda. ukana dekoraciis lurji foni
da masze TeTri blikebi idumal da pirquS atmosferos qmnidnen
scenaze.
warmodgenis II aqtSi scenis sivrce samlocvelos ekava.
uzarmazari xati – triptiqi TejirebiT iyo gakeTebuli. Sua nawilSi
vedrebis pozaSi (RvTismSobeli “oranta”) mdgomi RvTismSoblis xati
iyo gakeTebuli. goTuri eqspresiiTa da Zlieri stilizaciiT
gadawyvetili es tilo vitraJs warmoadgenda. triptiqis marjvena da
marcxena frTebze, aseTive eqspresiul pozaSi, wmindanebi iyo
gamosaxuli. scenis marjvena mxares uzarmazari xis jvarcma idga. mis
win kaTedra idga. Tejiri-dekoraciis gadaadgilebiT mayureblis
winaSe samkiTxvelo oTaxi Cndeboda- kaTedriT, sasanTleebiTa da
savarZliT. aqac ukana dekoracia ganyenebuli lurji foni iyo.
scenaze mxatvris mier Tavisuflad ganlagebuli sagnebi, erTi-SexedviT
TiTqos ar arian erTmaneTTan kavSirSi, magram moqmedebis
ganviTarebasTan erTad, isini azrobriv da simbolur datvirTvas iZenen
da speqtaklis saerTo dekoraciul gadawyvetasa da aqtiorTa
urTierTqmedebiT amZafreben speqtaklis dinamikas. (savarZeli, kaTedra,
jvarcma, kari...). moqmedebis adgilis saerTo pirobiTobaSi calkeuli
144
nivTebi sagan-simboloebs warmoadgendnen. isini “yoveli moqmedebis
ganwyobis TvalnaTliv gamoxatvas” emsaxurebodnen. (68) scenuri droisa
da sivrcis problema i.gamrekelma dekoraciis moZraobaSi gamosaxa,
romelic Caketil pirobiT dros warmoadgenda. masSi aseve Cadebuli
iyo “saTaguris” cnobili idea. igi kravda movlenaTa ganviTarebis
jaWvs scenaze, romlis merec iwyeboda dinamikuri svla speqtaklis
finalisken.
speqtaklSi II moqmedebis II suraTSi TamaSdeboda e.w. saTaguris
scena. i.gamrekelma scenaze dadga mravalsafexuriani scena-arena
warmoadgenda. mis centrSi da scenis orive gverdidan wyvilad iyo
aRmarTuli uzarmazari svetebi. maT Soris gaWimuli iyo sxvadasxva
feris farda- drapirebebi, romliTac uzarmazari karavi ikvreboda.
misi forma uneblied Sapiros asociacias qmnida. es erTgvari Teatri
TeatrSi dinamikuri samoqmedo sivrce iyo hamletis dadgmul
“saTaguris” scenisaTvis. es scena Sinagani dinamikiTa da Zlieri tempo-
ritmiT xasiaTdeboda. kulminaciaSi, rodesac mefe klavdiusi
warmodgeniT SeSfoTebuli cdilobda gaqcevas moqmedebis adgilidan,
scenis wre iwyebda brunvas. am Caketili jadocnuri wridan,
“saTagurSi” moqculi mefe Tavis daxsnas cdilobda. msaxiobi a.vasaZe
ixsenebda, rom warmodgenam didi STabeWdileba moaxdina klavdiusze
da igi cdilobs “Tavi daaRwios situacias da gasvlas apirebs... magram
mis win hamleti aRimarTa. axla is meore kuTxes miawydeba, saidanac
horacio uTvalTvalebda. aiSala mTeli sasaxle, mefe gaiqca ukve
amoZravebul mbrunav wreze.... mefe da misi amala garbis wreze
SeuCerebliv”. (69) am scenisTvis i.gamrekelma maTematikuri sizustiT
gaTvlili dekoraciis kompozicia da misi qmediTi forma Seqmna. ukana
dekoracia aqac ganyenebuli lurji feris drapirebiT iyo Seqmnili.
xolo sam ferSi gadawyvetili iatakis gaformeba, aseve dekoraciis
plastikis gamokveTas emsaxureboda. mTeli III moqmedeba am karavi-
Sapitos win viTardeboda.
k.marjaniSvilisTvis u.Seqspiris “hamleti” im umniSvnelovanes
dramaturgiul masalas warmoadgenda, romlis axleburi wakiTxva da
misi mxatvruli interpretacia kidev ufro gausvamda xazs Temis
maradiulobas da zogadsakacobrio mniSvnelobas. am TvalsazrisiT
145
gansakuTrebiT sainteresod speqtaklSi mesaflaveebis scena iyo
gadawyvetili. speqtaklis scenografiis saerTo formaTa
ganzogadebasa da pirobiTobasTan kontrasts qmnida mxatvruli
formiT yvelaze realisturad gadawyvetili mesaflaveebis scena. misi
moqmedebac “namdvili” sasaflaos zRude-galavanis miRma, samsafexurian
baqanze viTardeboda. speqtaklis mTavari ideis gadmocemisas, arc
reJisori da arc mxatvari ar moeridnen, novatoruli da uaRresad
Tamami xerxis gamoyenebas, rogoric iyo mesaflaveebisTvis guruli
glexis kostiumis Cacma. amiT k.marjaniSvilma mayurebels mianiSna,rom
daniis samefo karze datrialebuli tragedia, brZola
ZalauflebisaTvis, romelsac ewireba zneobrivi gmiri
zogadsakacobrio, sayovelTao mniSvnelobisaa, rom Zalauflebisken
swrafvis surviliT Sepyrobili adamianebis qmedeba scildeba
erovnul, eTnikur da socialur farglebs da yvelgan erTnair mankier
formas iRebs. amitom daniis ufliswuls mesaflaveebad ubralo
qarTveli glexkacebi xvdebian. “hamletis” aseTi gabeduli
interpretacia sazogadoebis didma nawilma ubralod ar miiRo.
k.marjaniSvilis mesaflaveebis scenis axleburi gadawyveta gaxda
momaswavebeli Tanamedrove scenografiaSi, Teatraluri mxatvrobis
Teoriis erT-erT umniSvnelovanes sakiTxs, romelic scenis sivrcis
plastikur gadawyvetaSi saxviT-plastikuri formiT warmodgenil
mniSvnelovan azrobriv aqcentebs aaSkaravebs. es aris scenografiuli
konfliqti, romlis brwyinvale da srulyofil nimuSs warmoadgenda
zemoaRniSnuli scena k.marjaniSvilis “hamletSi”. “hamletis”
scenografiam gansakuTrebuli da axleburi datvirTva misca scenur
kostiums, misi dramaturgia ganuyofeli gaxda, rogorc speqtaklis
reJisorul, ase mxatvrul gadawyvetaSi. scenografiuli konfliqtis
esTetikuri kategoriis Seqmnis xelsayrel pirobebs iZleva u.Seqspiri,
rodesac piesaSi minimalurad iZleva avtoriseul remarkebs. avtori ar
zRudavs arc reJisors da arc mxatvars, moqmedebis adgilis, epoqis an
romelime sxva konkretuli mocemulobis gansazRvrisas. i.gamrekelma
speqtaklis gaformebaSi calkeuli sagan- detalebiT SeZlo
ganesazRvra moqmedebis adgili. u.Seqspirma gansazRvra “hamletis”
moqmedebis adgili qveynisa da mefis sasaxlis saxelwodebiT- dania
146
mefis sasaxle elsinori. magram rogori unda yofiliyo sasaxle, ra
formis, an romel epoqaSi xdeba moqmedeba “hamletSi”, amgvar
dakonkretebas avtori ar akeTebs. Sesabamisad, u.Seqspiris piesebis
scenuri gaformebisas mxatvari Tavisufalia gaformebis mxatvruli
formis arCevisas. igi umetesad gamomdinarea piesis reJisoruli
interpretaciidan, Teatris esTetikidan da scenografiis mxatvruli
sakoncefciidan.
k.marjaniSvili gansakuTrebul mniSvnelobas qmedebiT da emociur
dinamikaSi ganaTebas aniWebda. reJisoris mier Seqmnili “hamletis”
ganaTebis partitura misi SuqiTa da koloritiT datvirTva speqtaklSi
azrobriv aqcentebs amaxvilebda da scenografiuli garemos
moculobiT-plastikuri formebis gamovlenas emsaxureboda. Zalian
sainteresod hqonda i.gamrekels gadawyvetili hamletis mamis aCrdilis
gamoCenis scena. “hamletis mama pirvel aqtSi gvevlineboda rogorc
Suqi. figura sul ar Canda. Semdeg, rodesac scenidan Suqi qreboda,
meore Suqi horacios anaTebs Tavze. iseTi STabeWdilebaa TiTqos
horacio gaxveulia aCrdilSi, Semdeg roca aCrdili esaubreba hamlets
igi Zalian realuria. aqac irRveva Crdilis fantazia”. (70) mamis
aCrdilis aseTi gadawyveta gamomdinarea k.marjaniSvilis piesis
arsisadmi sakuTari xedviT, romliTac igi miiCnevs, rom “hamleti”,
upirveles yovlisa adamianis tragedia iyo. amitom masSi “adamianuri
inda uyos yvelaferi, aCrdilidan dawyebuli hamletamde yvelani
cocxali adamianebi unda iyvnen”. (71)
rogorc avRniSne “hamletSi” scenur kostiums gansakuTrebuli
dramaturgiuli da simboluri datvirTva hqonda. Sua saukuneebis
stiluri elementebiTa da saerTo mxatvruli stilizaciiT xasiaTdeba
i.gamrekelis mier Seqmnili kostiumebi “hamletis” personaJebisTvis.
ferTa gama aqac sakmaod mravalferovania da dekoraciis saerTo
sazeimo-mowiTalo-oqrosfer da lurj tonebs esadageba. kostiumis
gaformebis detalebi, samkauli da aqsesuarebi sagangebod iyo
gakeTebuli, raTa msaxiobs saSualeba hqonoda ukeT warmoeCina gmiri-
personaJis saxe.
hamletis kostiumis Sesaxeb Tavad avtorma izruna, rodesac
miniSnebis saxiT, igi lilisfer wamosasxamSi gamoawyo. i. gamrekelma
147
avtoriseuli remarkis gaTvaliswinebiT, hamlets TeTrsarCuliani muqi
lurji mosasxami Caacva. ferTa amgvari kontrasti met emociur da
plastikur datvirTvas aZlevda kostiums da rogorc moZravi
dekoracia, kostiumi kargad ewereboda dekoraciis saerTo
koloritul palitraSi. hamlets ecva muxlsqvemoT CamoSlili kaba
TeTri maqmanebiani saxeloebiTa da sayeloTi morTuli. TeTri
sayelo ufro mkveTrad usvamda xazs saxes, romelzec mxatvarma
msaxiobs axladamosuli wveri gaukeTa. miuxedavad TiTqos garegnuli
mouwesrigeblobisa, hamletis figura scenaze mxatvrul mTlianobaSi
aRiqmeboda.
ofelias kostiumi momwvano-moTeTro ferebSi iyo gadawyvetili.
naqargebiTa da maqmanebiT Semkuli xelebgaWrili kaba, romlis
saxeloebi majasTan ikvreboda, nazi da moxdenili siluetiT
gamoirCeoda da msaxiobs TiTqos plastikur sazRvrebSi aqcevda. aseT
kostiums unda Seesatyvisebodes msaxiobis moZraobaca da Jestic.
sigiJis scenaSi mxatvari ofelias balaxebiTa da yvavilebisagan
gakeTebuli gvirgviniT amkobda.
mkveTrad saxasiaTo iyo poloniusis kostiumi. gaiZvera da eSmaki
moxucisTvis i. gamrekelma ganier saxeloebiani da farTokalTebiani
mewamuli feris kaba Seqmna. kabis TeTr sayelos mayureblis yuradReba
poloniusis saxeze da mis mimikaze gadaaqvs. Tavze mas wiTeli feris
bereti exura. aRsaniSnavia aseve poloniusis xelSi, kverTxis msgavsi,
bunikiani joxi, romelic erTgvari damatebaa misi personaJis
xasiaTisaTvis. rogorc maRali rangis karis kaci igi am joxiT iZleva
gankargulebebs. is misi plastikis ganuyofeli nawilia.
klavdiusis kostiumis eskizi ar SemorCenila, samagierod arsebobs
a.vasaZis mogoneba, sadac igi, miuxedavad warmatebuli rolisa wers
rom, ukmayofiloa, radgan ver moirgo gmiris kostiumi. “amis mizezi
kostiumi iyo, romelic rolis Canafiqrs ar egueboda. klavdiusi
davisaxe loTobisgan gasiebuli saxiT, gaberili mucliT, metyveli
xelebiTa da iseTi wvrili fexebiT, rom maTi sigamxdre klavdiusis
mier Cadenili borotebis simZimes ver zidavda. mxatvarma ki mdidari
masalisgan Sekerili grZelkalTebiani kaba Camacva, ramac fexebi
damifara. xelebis metyvelebas ki grZelive saxeloebi uSlida.
148
Cacmulobis feric ar mijdeboda WkuaSi: mwvane da yviTeli ferebi
mxatvruli saxis Sinagan arss ar egueboda. harmoniis nacvlad
disonansi Sehqonda.” (72)
eskizebis saxiT SemorCenilia kidev ori msaxiobis kostiumis
eskizi da jariskacis kostiumi. es ukanaskneli gadawyvetilia lurj
da nacrisfer tonebSi, grZeli wamosasxamiTa da daSniT. da
Suasaukuneebis raindis javSnian samoss mogvagonebs fariTa da SubiT.
aqtiorebis kostiumebi moxetiale msaxiobebis Sesabamisi iyo. maTi
kostiumebi kontrastul da mkveTr ferebSia gadawyvetili, romlis
ferTa gama imeorebs sabrZolo farebis sazeimo ganwyobas. msaxiobebs
Tavze ganierfarfliani qudebi exuraT.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia, da amaze zemoT ukve iTqva,
mesaflaveebis kostiumebi, romlebic sruliad gansxvavebul
esTetikaSia gadawyvetili, radgan maT gansakuTrebuli azrobrivi
datvirTva gaaCniaT speqtaklSi. i. gamrekelma mesaflaveebs ubralo
guruli glexis kostiumebi Caacva, riTac dadgmis zeamocanis
Sesabamisad, tragediis zogadsakacobrio mniSvneloba warmoaCina.
speqtakl “hamletis” saerTo warmatebam cxadyo rusTavelis
Teatris maRalprofesiuli done. dadgmaSi Tanabari simZlavriT
warsdga scenografia, mizanscenuri qarga, Suqwera da ganaTeba,
musikaluri gaformeba da qoreografiul-plastikuri gadawyveta.
speqtaklis scenografiam gamoavlina misi avtoris, i.gamrekelis
SemoqmedebiTi potenciali. mxatvarma “hamletis” scenografiaSi Seqmna
iseTi scenuri samyaro, romelic konkretulad am speqtaklisTvis da
zogadad scenografiis Teoriisa da Teatris esTetikisaTvis
gansakuTrebul mxatvrul mniSvnelobas iZenda. i.gamrekelis
scenografiaSi naTlad gamoikveTa speqtaklis reJisoruli koncefcia.
mis mier Seqmnil dekoraciul-plastikur sivrceSi samyaros
mravalSreebiani modeli iyo Cadebuli, romlis ganzogadebuli forma
ufro TvalsaCinos da mniSvnelovans xdida piesis arss. es konkretuli
dramaturgiuli masala saSualebas aZlevda mxatvars gamoeyenebina
mravalferovani mxatvruli, Tu teqnikuri xerxebi speqtaklis
mxatvruli da saTamaSo sivrcis Sesaqmnelad. “hamletis” dekoraciuli
gaformebis Seqmnisas, i.gamrekelma pirvelad gamoavlina Tavi
149
xuroTmoZRvrad, fermwerad, ilustratorad, romlisTvisac “feri,
sinaTle, tansacmeli, musika, nivTi, ilustracias ki ar unda
warmoadgendes ama Tu im scenisaTvis, aramed situaciis Sinagani arsis
gamomsaxveli unda iyos, rogorc mayurebelze zemoqmedebis
“gamamdidrebeli” saSualebani. amitom mxatvarma yvela axali teqnikuri
miRweva unda gamoiyenos TeatrSi. dekoraciuli garemos swor Seqmnas
gadamwyveti mniSvneloba aqvs speqtaklisTvis”. (73) k.marjaniSvilis am
sityvebis xorcSesxma i.gamrekelma “hamletis” scenografiaSi SeZlo.
i.gamrekeli, dekoraciis moculobiani formebiT naZerwi
speqtaklis moqmedebis adgili, kostiumi da damatebiTi nivTebi
speqtaklSi mTliani mxatvruli ansamblis ganuyofeli nawili iyo, rac
yvelaze naTlad mizanscenebis agebisas gamoikveTa da saSualeba misca
reJisors TiToeul mizanscenaSi misTvis sasurveli plastikuri
monaxazi aego. k.marjaniSvilis mizanscenebi “...uSualod muSaobis
procesSi iyo Seqmnili, amitom isini yoveltvis gamoirCeodnen Tavisi
bunebrivobiT da xels uwyobdnen aqtiors mxatvruli saxisa da misi
xasiaTis sworad gaxsnaSi”, werda hamletis rolis Semsrulebeli
msaxiobi u.CxeiZe (74)
rac Seexeba Tavad Seqspiris “hamletis” k.marjaniSviliseul
dadgmas- cxadia, rom speqtaklze muSaobisas k.marjaniSvilma
i.gamrekels dawvrilebiT uambo misi g.kregTan muSaobis Sesaxeb, gaacno
mas Tavisi da ingliseli reJisoris mosazrebebi. k.marjaniSvils hqonda
speqtaklis vizualuri masalac, romlis i.gamrekelma Tavis
scenografiaSi calkeuli detalebi gamoiyena. magaliTad, uzarmazari
heraldikuri ornamentebiT moxatuli almebi speqtaklis finalSi. isini
mxatvrul-ferwerul efeqts qmnidnen da scenografiis saerTo
koloritul gadawyvetaSi dekoraciis siRmiseul plastikas
amZafrebdnen. rogorc ukve aRiniSna 1911 wels moskovis samxatvro
TeatrSi moxda k.marjaniSvilis da g.kregis Sexvedra, romelmac
garkveuli mniSvneloba iqonia k.marjaniSvilis reJisoruli meTodis
Camoyalibebaze.
scenografiis mkvlevari v.beriozkini Tavis ortomeul naSromSi
“msoflio Teatris scenografiis istoria”, scenaze speqtaklis
moqmedebis adgilis ganzogadebuli saxis Seqmnaze saubrisas aRniSnavs,
150
rom Seqspiris dramaturgiis poetika am TvalsazrisiT universaluria.
igi saSualebas iZleva gansxvavebuli, urTierTsawinaaRmdego formisa
da stilis mqone esTetikuri koncefciebis saxviT formaSi
ganxorcielebas. dekoraciul xelovnebaSi axali formebis Zieba
scenaze moqmedebis adgilis SeqmniT daiwyo. ase iyo a.apiasa da g.kregis
da sxvaTa SemoqmedebaSi. Teatris reformatorebma TavianTi
novatoruli eqsperimentebis Casatareblad u.Seqspiris dramaturgia
airCies. SeqspiriT STagonebulma g.kregma Tavis reJisorul
eqsperimentebSi SeimuSava moqmedebis adgilis iseTi ganzogadebuli
plastikur-dekoraciuli forma, romlis abstragirebuli arqiteqtura
adamianisgan maqsimalurad ganyenebuli iyo. dekoraciis didi
moculobis paralelepipedebi, monoliTuri kedlebi, koSkebi, pilonebi,
Tu svetebi, avsebdnen scenis mTel sivrces, scildebodnen scenis
portals da TiTqos usasrulobaSi grZeldebodnen. maTi damTrgunveli
sidiade adamians Seqspiris tragediebis samyaros erT patara ususur
nawilad aCenda. es metad mtruli garemo ar utovebda saSualebas Tavi
daeRwia bediswerisa da sazogadoebasTan gaucxovebis CixSi moqceul
gmirs.
k.gregi Seecada Seqspiris dramaturgiis gamoyenebiT iseTi
universaluri pirobiT-ganzogadebuli samoqmedo sivrce Seeqmna
scenaze, romelic saerTo ideis matarebelia “mTeli samyaro -
sapyrobilea”. hamletis am sityvebma ganapirobes g.kregis yvela
scenografiuli kompoziciis stilisturi forma. erTi SexedviT, is
mayurebelze subieqtur STabeWdilebas tovebda. Tumca moqmedebis
ganviTarebisas naTeli xdeboda, rom piesis gmiris dapirispireba
sazogadoebasTan obieqturi mizeziT iyo ganpirobebuli. g.kregma
u.Seqspiris tragediebisTvis Seqmnil scenografiaSi srulad
gamoavlina Tavisi reJisoruli meTodi da novatoruli ideebi.
g.kregis scenuri samyaro maradiulobis niSnebis matarebeli iyo.
TiTqos aq yovelTvis cxovrobdnen adamianebi, sanam aq “hamletis”,
“makbetis”, “mefe liris” gmirebi dasaxldebodnen. es samyaro iqneba
mudam maSinac ki, roca u.Seqspiris didi tragediis gmirebi datoveben
mas. g.kregis muSaobis Sesaxeb mis saxelosno-laboratoriaSi
k.marjaniSvili werda: “gordon kregi maketze gluvi Tejirebis
151
moqmedebis adgils SemosazRvravda. igi inglisurad kiTxulobda
“hamletis” teqsts, aanalizebda moqmed pirTa fsiqologias. Semdeg ki,
mis mierve gamoWrili xis daxvavebuli figurebisgan, romelime scenas
gaiTamaSebda. isini WeSmaritad araCveulebriv da idealur speqtaklebs
warmoadgendnen, romelic odesme minaxavs.” (75) g.kregis “hamletma”
raRa Tqma unda, gavlena moaxdina k.marjaniSvilis “hamletze”. am
speqtaklis mxatvrul da ideur gadawyvetaSi Cans k.marjaniSvilis
Camoyalibebuli reJisoruli meTodi da SemoqmedebiTi gamocdileba.
speqtakli “hamleti”, reJisoruli da saTeatro mxatvrobis
TvalsazrisiT, uamravi axali da novatoruli ideebis Canasaxs
warmoadgenda. “hamleti” yovelmxriv mxatvruli miRwevebis nimuSia,
scenis konstruqcia, mizanscenebi, eleqtroni da musika, msaxiobis
saukeTeso Semadgenlobebis demonstrirebasTan erTad srul mxatvrul
STabeWdilebas tovebs mayurebelze”. (76) i.gamrekeli (“hamletis”
scenografiaSi- x.k.) vlindeba rogorc ueWveli gemovnebisa da
mixvedris Teatraluri mxatvari. misi butaforia da dekoracia
savsebiT Seefereba dadgmis mTlianobas da mxatvrul amocanebs, Tan
Segnebul da gagebiT mosvlas amJRavnebs”. werda imdroideli presa
k.marjaniSvilis speqtakl “hamletze” da i.gamrekelis
scenografiaze.(77)
2001 wels reJisorma r.sturuam, mxatvar m.SveliZesTan erTad
SoTa rusTavelis saxelobis Teatris scenaze ganaxorciela
u.Seqspiris “hamleti”. reJisorma speqtaklis mxatvrul koncefciaSi
gansxvavebuli azrobrivi amocanebi dasaxa - ras niSnavs epoqisa da
faseulobaTa cvla “hamletSi” wamoWrili problemisaTvis? Tu es
mxolod problemaa - araferia, magram Tu es didi gakveTilia
kacobriobisaTvis da didaqtikuri nawarmoebia, maSin saqme sul sxva
ramesTan gvaqvs, acxadebs speqtaklis reJisori.
r.sturua Seqspiris paradoqsaluri interpretatoria. misi
“hamleti” tragifarsia. Seqspiris tragediis reJisoruli wakiTxva
savsea SeuTavsebelis SeTavsebiT. “hamletis” sisxlian tragediaSi
reJisori iumoris elements eZebs. amitom wina planze wamoweulia
groteski da fsiqologiuri drama, klounada da tragedia, melodrama
da farsi, ramac sruliad gaaTavisufla tragedia “hamletiseuli”
152
paTosisgan. r.sturuas reJisoruli koncefciiT yvelasaTvis kargad
nacnobi “hamleti” sruliad axal ambadaa warmodgenili. “hamletis”
yvelaze cnobili monologic ki, reJisorma moZvelebulad,
gacveTilad da dromoWmulad miiCnia. amitom monologis bolos,
hamleti sakuTari xeliT wvavs qaRaldze daweril “yofna-aryofnis”
monologs. r.sturuas hamleti Cveulebrivi cocxali da Tanamedrove
adamiania, odnavi “postmodernistuli aqcentebiT”, rasac xazs usvams
speqtaklis scenografia. speqtaklis gaformeba ukve kargad nacnob
mxatvrul principebzea Seqmnili - moqmedebis adgilis pirobiTi,
ganyenebuli garemo. masSi moqmedebis dawyebisTanave gansakuTrebuli
droiTi sivrce Cndeba, romelSic “Cayrilia” droiTi simboloebi,
sxvadasxva epoqebis, adamianebis yofis, calkeuli, realuri sagnebi,
qolgis metafizikiT, hamletis fantaziasa da warmosaxvaSi gaCenili
“daniis samyaros” gamogonili atributebiT. mayurebeli Tavisufalia
moqmedebis aRqmaSi. r.sturuas koncefciiT “hamletSi” adamianebma
sakuTari Tavi unda amoikiTxon.
scenis sivrce maqsimalurad Tavisufalia gaformebis sagnebisgan.
masze, TiTqmis simetriulad ganlagebulia kibeebi - ori maTgani kibe-
skams warmoadgens. erTi maRali kibis sazurgiT, meore - SedarebiT
patara, erTi vertikalurad mdgari kibe da bolos orTvalaze
Seyenebuli kibe. ukana dekoraciis centrSi mocemuli kibe-skami mefis
taxtia. es saxviTi metafora avlens mefe klavdiusis zraxvebs,
romelsac aRar akmayofilebs mopovebuli samefo taxtis sidiade da
ufro maRla asvlas lamobs... kibiani dekoraciebi aqtiurad aris
CarTulni moqmedebaSi da gaformebis moZrav sagan-detalebs
warmoadgens.
scenis Tavze lurji, yviTeli da wiTeli feris plastikatebia
Camokidebuli. isini hamletis “yofna-aryofnis” monologis dros
eSveba scenaze. hamleti am feradi “linzebiT” cdilobs
gansxvavebulad dainaxos mis garSemo momxdari movlenebi. Tumca
misTvis samyaro mxolod misi sulieri tkivilis feradaa SeRebili da
rogori feris “linzaSic” ar unda gaixedos, hamleti mainc Tavis
damsxvreul samyaros awydeba, romlis fragmentebi “gafantulia” mTel
scenaze. saerTod m.SveliZis “hamletis” scenografia, “misi kompozicia
153
da struqtura ganmsWvalulia mTelisa da nawilis, fragmentisa da
erTiani figuris urTierTmimarTebis TemiT”. (78) speqtakl “hamletSi”,
iseve rogorc r.sturuas “SeqspirianaSi” m.SveliZem gansxvavebuli
scenografiuli sivrce Seqmna. “hamletis” dekoracia mTlianad
kolaJuria, scenis iatakze dafenili sxvadasxva fardagebisa da
noxebis naWrebisgan Seqmnili safari erwymis ukana dekoraciis
Tejirebze daxatul moZrav suraTebs. magram es ekleqtizmi, pirvel
yovlisa, hamletis aboboqrebul sulsa da mis mousvenar bunebas
avlens, romlis Sinagani sulieri Widili samyaros fragmentul
aRqmaSia gafantuli.
speqtaklis moqmedeba pirobiTad mefis sasaxlis uzarmazar
dausruklebel derefan-galereaSi viTardeba. gansakuTrebuli
mxatvrul-plastikuri da azrobrivi datvirTva ukana dekoracias aqvs,
romelic scenis siRrmeSi, monorelsze moZravi gorgolaWebiani
Tejirebisgan gakeTebul kedels warmoadgens. Tejirebi orgminisganaa
gakeTebuli da masze TiTqos gadidebuli fotoebia instalirebuli.
kedeli moZrav plastikur sibrtyes warmoadgens.
gamWvirvale Tejirebze, Seqspirisa da dedofal elisabedis
droindeli inglisis “moqalaqeebi” arian gamosaxulni. isini epoqis
krebiT saxes qmnian. es gamWvirvale Tejiri-farebi msaxiobebs mohyavT
moqmedebaSi. minebs amofarebuli artistebi am erTgvari mozaikisgan
sxvadasxva konfiguraciis pirobiT naxatebs awyoben da moqmedebaSi
mizanscenobrivi monaxazis farglebSi, sxvadasxva plastikur ujredebs
qmnian. minaze gakeTebuli “mxatvruli fotoebi” TiTqos Segnebuladaa
daWrili. am mozaikis calkeul fragmentebs, simboluri datvirTva
aqvT. iseTi STabeWdilebaa TiTqos Seqspiris droindeli dekoraciuli
tiloebi gacocxldnen scenaze. vin icis iqneb swored ase
gamoiyurebodnen artistebi, romlebmac pirvelebma warmoadgines
“hamleti” scenaze?
ramdenime fragmentze dasrulebuli portretebia mocemuli,
danarCenze ki, naxevar-naxevari taniT qalis da mamakacis
gamosaxulebebia. isini isea ganlagebuli scenaze, rom amoWrili
suraTebisgan gakeTebul kolaJur panos mogvagoneben. Seqspiris epoqis
anarekli m.SveliZis scenografiaSi SemTxveviTi ar aris. istoriulad
154
dedofali elisabedi xSirad yofili SeTqmulebis monawilec da
Tavadac yofila SeTqmulebis obieqti. u.SeqspirisTvis es yvelaferi
cnobili iqneboda da hamletsac realuri prototipic eyoleboda. r.
sturuam azrobrivi paralelebi gaavlo Seqspiris mier daniis samefoSi
datrialebul tragediasa da imave epoqis inglisis samefo karis
cxovrebas Soris.
TiToeuli gamosaxuleba dekoraciaze avtoris sxvadasxva
tragediis mniSvnelovan azrobriv da sakvanZo detalebs Seicavs. amis
magaliTia mamakacis xelSi cxvirsaxoci; siamis tyupiviT gamosaxuli
qali da mamakaci, romlebic uneblied makbetsa da ledi makbets
mogagoneben. scenaze Tavad Seqspiric ki aris. scenis ukana
dekoraciaze warmodgenili samyaros fragmentebi, rogorc cocxali
mowmeebic “hamletis” tragediis, misi sigiJisa da areuli sizmrebis
mowmeebi arian. maTi aCrdilebi arasdros toveben scenas. suraTebze
gamosaxuli didgvarovani adamianebis mdidruli samosi, samkauliTa da
maqmanebiT gawyobili, simdidrisa da fufunebis iers uqmnis “mefis
sasaxles”. maTi stili da forma xels uwyobs moqmedebis, ara adgilis,
aramed epoqis suraTis Seqmnas.
“hamletis” epoqis reproduqciul gadawyvetasTan srul
kontrastSia “hamletis” gmirTa kostiumebi, saTamaSo atributebi,
calkeuli sagan-dekoraciebi, romelTa ekleqturoba arsebul
naturalistur detalebs erTian mxatvrul mTlianobaSi aqcevs.
avanscenaze ayrili ficarnagidan moCans luki, romelSic
orgminis naWerze daxatuli qalis portretis fragmentia
warmodgenili. am “saflavSi” wesiT mefis masxara, hamletis gamzrdeli
“sabralo ioriki” ganisvenebs. rogori iyo ioriki Cven ar viciT,
SesaZloa is qalis samosSic ki dadioda gamowyobili. rogorc Cans
mxatvari qalis saxis, qali-dedis, qali-meuRlis, qali-dedoflis
krebiTi saxis miwasTan gaTelil simbolos gviCvenebs. scenaze
mocemuli sagnebidan aRsaniSnavia, niCabi, kasri da saflavis
trafareti.
ukana dekoracia-kedeli, romelic i.gamrekelma 1925 wels
“hamletSi” sabrZolo farebisgan aago, scenaze daxurul sivrces
qmnida. igi mkveTrad mijnavda hamletis samyaros danarCeni daniisgan.
155
m.SveliZis moZravi Tejirebis kedeli, miuxedavad imisa, rom naxevrad
gamWvirvalea, kidev ufro Caketil sivrces qmnis, radgan is
mojadovebuli wresaviTaa, romelic xan giSvebs, xan zRudesaviT
moemarTeba mTavari gmirisken. misgan gaRweva aseve SeuZlebelia, radgan
kedlis miRma “mTeli qveyana da misi mosaxleoba” dgas. “hamletis”
tragediis uxilavi da xiluli damkvirveblebi. kedlis win, scenis
siRrmeSi. adamianis fituli zis. mas gazeTi aqvs gadaSlili. es
“adamiani” elsinoris sasaxleSi datrialebuli tragediis
TvalTmaqcobiT gamasxaravebuli danieli xalxis krebiT saxes
warmoadgens. amitomac mas Tavze pomponiani CaCi aqvs am simboloSi
naTlad Cans, rom qveynis mosaxleobas arc raimis Tqma SeuZlia da arc
arara icis, radgan axla ecnoba “presiT” Tu ra xdeba maTTan da
saerTod am qveynad.
speqtakl “hamletis” moqmedebaSi aqtiur sagan-dekoracias kibe
warmoadgens. dadgmis mizanscenuri naxazis Sesabamisad, piesis
personaJebi scenaze yvela mxridan gamodian, scenis lukebidanac ki.
iqmneba iseTi STabeWdileba, rom yvela mimarTulebidan adamianebi
daniis samefo sasaxleSi moxvedras lamoben. TiToeuli maTganis
pativmoyvareoba aiZulebT maT, kidev ufro meti simaRlisken
iswrafvodnen da kibe-dekoraciebze cocvas iwyeben. m.SveliZesTan kibe
damxmare plastikuri elementia. simbolurad orive SemTxvevaSi kibe
aRmavlobisa da daRmavlobis simboloa. i.gamrekelica da m.SveliZec
“hamletis scenografiaSi ideur-plastikur datvirTvas kibes aniWebs,
magram orive mxatvarTan kibe sruliad gansxvavebuli formisaa.
i.gamrekelis mxatvrobaSi kibe monumentur mTas da elsinoris
sasaxlis postaments, mefis sasaxlis sazeimo kibes warmoadgens.
m.SveliZis “hamletis” scenografiaSi kibe sacxovrebel saxlebze
mimagrebul saxanZro kibes hgavs. igi gacilebiT ufro saxifaTo da
cicaboa, vidre i.gamrekelis kibe-postamenti. m.SveliZis kibe scenaze
tragediis gmirebis zraxvebis gansaxorcieleblad ufro rTuli da
saxifaTo TamaSis pirobebs uqmnis. gansakuTrebiT sainteresoa kibe-
orTvcala scenis marcxena kuTxeSi. m.SveliZem kibe moZrav, aramyar
substanciad aqcia. igi mxolod erT epizodSi erTveba moqmedebaSi,
rogorc plastikur-sivrcobrivi dekoraciuli saxe.
156
i.gamrekelis “hamletis” scenografiaSi gansakuTrebiT saintereso
iyo xati-triptiqis saxviT-plastikuri forma. igi i.gamrekelma
dekoracia-personaJis funqciiT datvirTa. speqtaklis II moqmedebaSi es
dekoracia mTlianad cvlida speqtaklis ritmul wyobas da
maqsimalurad uwyobda xels tragediis pirobebis gamovlenas. mis
winaSe aRsarebas ambobda klavdiusi, monologs kiTxulobda hamleti.
xatis ukan idgnen daniis axali mefe da dedofali, hamletis deda
hertruda. moCvenebiT keTilSobilebas amofarebuli es veragi
adamianebi TavianT mliqvnelobasa da tyuils malaven, xalxisTvis ki
isini RvTismosavni arian da mTeli guliT undaT rom codvebisgan
ganiwmindon.
m.SveliZis scenografiaSic elsinoris sasaxlis derefani-galereis
fanjrebs amofarebuli, maRali sazogadoebis warmomadgenlebis saxeebi
moCans. maTi krebiTi saxe m.SveliZem damsxvreuli vitraJis
fragmentebSi gadawyvita. m.SveliZem es xati-triptiqis sagangebod
damsxvreuli samyaros simbolod Seqmna, romlis winaSe verc
aRsarebas ityvi da verc sulier ganwmendas miiReb. radgan TiToeuli
gamosaxuleba Tavisi formiseuli dausruleblobiT. kidev ufro met
SekiTxvas badebs, vidre pasuxisken gibiZgebs. “hamtelis” sturuaseuli
didaqtikac swored esaa. piesis avtorma miuxedavad imisa, rom TiTqos
yvelafers Tavisi adgili miuCina tragediaSi, mas miRma aTasi
amouxsneli gamocana da SekiTxva gaaCina. speqtakl “hamletis”
mxatvruli gaformebis koncefciis es amosavali forma dasaSvebs xdis
“hamletis” tragi-farsis scenur-plastikur wyobaSi formaTa
utrirebas, gamomgoneblobas, maT daxvavebas, xSirad paradoqsulobasac
ki. m.SveliZis am scenur tipSi yvelaze mkafiod mxatvris dazguri
Semoqmedebis, misi kolaJebis saxe gamovlinda.
m.SveliZis xatebebi scenaze Tanamedrove xelovnebisa da
Tanamedrove postmodernistul filosofiis elfers atarebs. “sturua
ramdenime scenas “sarkis” principiT awyobs, rodesac ori personaJi
erTmaneTis moZraobas imeorebs, TiTqos igi sarkeSi airekleba”.(79)
mizanscenis amgvari wyoba im saxieri TamaSisTvisaa saWiro,romelSic
dekoraciis gaTamaSeba ara pirdapiri misi moqmedebaSi CarTviT, aramed
dekoraciis suraTebis gacocxlebiT xdeba. es gamoixateba imaSi, rom
157
minaze gadatanil “naxatebSi”, romelTac personaJuli saxe aqvT
miniWebuli scenografiaSi hamleti ver axerxebs Tavis Tavis amocnobas.
mas surs dainaxos Tavisi Tavi da igi igonebs sarkes, romelSic ukeT
dainaxavs mis mierve wamowyebuli TamaSis anarekls. “hamletis”
dekoracia gacocxlebul naxatebad iqceva da scenis sivrceSi iwyebs
moqmedebas. isini plastikiTa da JestiT acocxleben mxatvrobis
detalebs da amiT uzrunvelyofen maT CarTulobas speqtaklis
moqmedebaSi.
“platons da aristoteles miaCndaT, rom xelovneba cxovrebis
sarkea. platoni mis “realuri” metafizikuri samyaros miseul asaxvad,
Crdilad, WeSmaritebis ori safexuriT daSorebul anareklad
miiCnevda. aristotele mxatvrul asaxvas, asaxvis sxva saxeebTan erTad
Semecnebis saSualebad aRiqvamda. Tavad azrovnebac xom asaxviTi
moqmedebaa. xolo adamianis suli arsebulis sarke”. “hamletis”
scenografia da misi struqtura gansWvalulia mTelisa da nawilis
fragmentisa da erTiani figuris urTierTmimarTebis TemiT”. (80)
r.sturuas “hamletis” interpretaciaSi piesis personaJebis
fsiqologiuri portretebis Seqmnisas reJisorma, pirvel yovlisa, isini
cocxal adamianebad gamosaxa. k.marjaniSvili werda, rom misTvis
“hamletSi” – yvelaferi adamianuri unda iyos... yvelaferi... aCrdilidan
dawyebuli hamletamde, yvelani cocxali adamianebi unda iyvnen”.
speqtaklis reJisoruli koncefciis saerTo pirobiTobaSi “hamletis”
marjaniSviliseuli ganmarteba gamoisaxa imaSi, rom r. sturuasTan
hamletis mamis aCrdili “gacocxlebulia” da realuri gmiria, romlis
aRsarebac “hamletis” istoriis Carxs daatrialebs. igi gansazRvravs
hamletis beds da piesaSi ganviTarebul moqmedebas. misi saxis
realisturi gadawyveta kidev ufro amZafrebs brZolas hamletsa da
klavdiuss Soris, hamletis realur da irealur samyaroSi. daniis
mefis aCrdilis pirveli gamoCeniT iqmneba STabeWdileba, TiTqos didi
hamleti ZaliT gamoiyvanes scenaze, raTa mis mier moTxrobili Tavisi
mkvlelobis istoria, ufro damajerebeli gamxdariyo. mamis aCrdilis
kostiumi mewamuli ferisaa, gaformebuli oqros farCis saxelos
manJetebiT da stilizebuli samxreebiT, romelzec rainduli
heraldikis elementebia datanebuli. hamletis mamis tyavis labadas
158
Ria yavisferi tyavisve muzaradi amkobs. aCrdilis kostiumis mowiTalo
oqrosferi mkveTri toni miuTiTebs imaze, rom mkvlelobisas misi
samosi sisxlisfrad SeiReba.
saerTod m.SveliZis kostiumebi speqtaklisTvis ekleqturia da
gaformebis saerTo kolaJurobas inarCunebs. hamleti xan Sav
labadaSia, xan maRalyelian tlanq CeqmaSi da TeTr perangze oxrisfer
Jiletsa da SarvalSia gamowyobili. mis Tavisufal maneraSi
Sesrulebuli kostiumi msaxiobs saSualebas aZlevs yovelgvari
dasrulebuli formiseuli CarCosgan gaTavisufldes da misi Sinagani
moCvenebiTi sigiJe da elsinoris sasaxlis mcxovrebTaTvis iseve
gaurkvevel-bundovani gaxados, rogorc Tavad misi qcevaa. hamletis es
kostiumi Zalian kargad erwymis mowveul msaxiobTa kostumirebul
speqtaklsda isic aseve erTveba “gonzagos sikvdilis” warmodgenaSi.
“hamletis” sxva personaJebis kostiumebi aseve krebiTi saxisaa da
maTi dramaturgia moqmedebis specifikidan gamomdinarea da saerTo
ekleqtizmiT xasiaTdeba. Savi grZeli labadebi, Savi da TeTri feris
kontrasti, calkeuli aqsesuarebi, rogorebicaa qudi, xelTaTmani,
qolga, yelsaxvevi, konkretuli personaJis gardasaxvisTvis aucilebel
saxovan elements Seicavs. yvelaze metad “usaxuria” poloniusis
gmiris kostiumi, radgan mxatvarma masSi am personaJis uprincipoba da
meryevi xasiaTi gamosaxa. dedoflis kostiumebSi ekleqturoba
gamoixateba maT SeusabamobaSi piesaSi ganviTarebvul movlenebTan.
misTvis kostiumi misi ganwyobis Sesabamisia da mxolod mas
akmayofilebs. klavdiusi zedmetad “gapranWul” kostiumSia, romelic
cdiloba samosis aqsesuarebTan “TamaSiT” damalos Tavisi daZabuloba.
“hamletis” tragifarsis formaSi gadawyvetam scenografs saSualeba
misca ufro Tavisufali yofiliyo personaJTa kostiumebis
gadawuyvetaSi. erTi-SexedviT SemTxveviTi atributi kostiumisa an misi
mTliani stiluri forma Zalian Rrmad gaanalizebuli da nafiqria,
radgan yvela gmiri saxis krebiT elementebs Seicavs. gansakuTrebuli
sisadaviT ofelias kostiumi gamoirCeva. es sagangebo ubraloeba
speqtaklis moqmedebisas imgvar metaforas qmnis, rom masze yvelas
SeuZlia moirgos is Sesabamisi samosi, ra xarisxiTac SeZlebs mis
gadabirebas. amitom igi dausrulebelis mTlianobas moklebul
159
STabeWdilebas tovebs, Tumca bolomde ar kargavs sisufTaves da
gmiris saxis individualobas.
speqtaklis ganaTebis partitura aseve mkveTri da bundovani Suqis
nakadis kontrastul partiturazea agebuli, rac moqmedebis saerTo
dinamikas amZafrebs da speqtaklis tempo-ritms stokatosebr ritmikas
aniWebs. ukana dekoraciisa da scenis saerTo “kolaJis”
feradovnebasTan erTad, speqtaklis Suqwera, piesis ZiriTadi fabulis
azrobriv aqcentebs emTxveva. amas exmareba dadgmis qoreografiul-
plastikuri gadawyvetac, romelSic TiToeuli gmiri gansxvavebuli
plastikiT moZraobs scenaze. Tavad hamletis garda, danarCeni
personaJebi Tavisi plastikiT sulisa da sxeulis erTgvari Sinagani
dapirispirebiT uxerxulad moZraoben scenaze.
m.SveliZis scenografia speqtakl “hamletisTvis” r.sturuas mier
SoTa rusTavelis scenaze dadgmuli Seqspiris tragediebis erTgvari
Sejamebaa. misi saxviTi groteski da qmediTi farsi umetesad Seqspiris
ara konkretuli tragediidanaa Seqmnili, aramed iseve rogorc
m.SveliZe qmnis Tavis dazgur naxatebs, didi ingliseli dramaturgis
mTeli Semoqmedebidan amokiTxuli qveteqstebiTaa STagonebuli.
qveTavi II.
gr.robaqiZis “lamara” i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiaSi
gr.robaqiZis piesa “lamara”, is iSviaTi qarTuli dramaturgiuli
nawarmoebia, romelic XX saukuneSi, sxvadasxva periodSi
gansakuTrebuli aqtualoba da zogadsakacobrio mniSvneloba SeiZina.
yovel axal epoqalur movlenaTa gamoZaxils, qarTvelma reJisorebma
k.marjaniSvilma, al.axmetelma, r.sturuam speqtakl “lamaraTi”
upasuxes. piesis arsi qarTuli xalxuri sawyisidan momdinareobs. mas
qarTuli miTosi udevs safuZvlad da igi genetikur kavSirSia
qarTveli adamianis bunebasTan da mis msoflaRqmasTan.
pirvelad qarTul scenaze “lamaras” dadgma k.marjaniSvilma
ganizraxa. mas am piesaSi lirikuli motivebi aRelvebda. misTvis
mTavari iyo, zneobrivi da eTikuri faseulobebis rRvevis pirobebSi,
ra bedi eweoda ori spetaki sulis adamianis siyvaruls.
al.axmetelisTvis, “lamaraSi” sul sxva Tema aRmoCnda mniSvnelovani.
160
misTvis erovnuli poziciebidan amomavali urTierTobebi iyo mTavari.
siyvaruli da keTilSobileba, swored am urTierTobebis sayrdens
warmoadgenda. axmetelisTvis “lamara” is ideuri safuZveli aRmoCnda,
romlis wyalobiTac reJisorma qarTuli Teatris nacionaluri
formebi warmoaCina. rogorc Teatrmcodne v.kiknaZe aRniSnavs, “grigol
robaqiZis Teatri iyo is samyaro, sadac iqmneboda qarTveli xalxis
sulieri formebi.” (81)
1996 wels rusTavelis TeatrSi kvlav daidga gr.robaqiZis
“lamara”. speqtaklis mxatvruli gaformeba scenograf mxatvar
m.SveliZes ekuTvnoda.
XX saukunis bolo aTwleulSi “lamaras” sturuaseuli wakiTxva
sruliad gansxvavebuli iyo k.marjaniSvilisa da al.axmetelis
reJisoruli koncefciebisgan. “lamaraSi” reJisorma istoriuli
qartexilebis pirobebSi, adamianebis TviTgadarCenis, maTi pirovnebis
TviTgamorkvevis da erovnuli TviTSegnebis idea wina planze
wamoswia. “lamaras” tragedia saqarTveloSi 1990-ian wlebSi
ganviTarebuli movlenebis gadmoZaxili iyo. amitomac SoTa
rusTavelis Teatris scenaze “lamaras” tragikuli misteria gaTamaSda.
Zvel qarTul legendaSi gvelismWamel mindiaze qarTveli xalxis
erovnuli sibrZne, misi adaTi, religiuri mrwamsi iyo Cadebuli.
xevsuri xalxisTvis mTa, cxovrebis wess gansazRavs. maT religiur
warmodgenebSi dRemde cocxalia warmarTuli kultebi, gansakuTrebiT
mzis kulti. romelic gaigivebuli aqvT qristianul sarwmunoebasTan.
isini ”mzis Svilebi” arian. qarTvelisTvis mze samyaros da misi
mowyobis centria. amitom, speqtakl “lamaras” mxatvrul gaformebaSi
mzes gansakuTrebuli simboluri datvirTva hqonda. k.marjaniSvili
ambobda, rom qarTuli Teatri mziuri unda iyoso. ”Cven gvaqvs
sakuTari mziuri poezia, Semdeg ki gangebis wyalobiT, Cven gveqneba
mziuri Teatri”. swored aseTma mziuri Teatris Ziebam miiyvana
qarTuli Teatri gr. robaqiZesTan. “...Tu ar yofiliyvnen udidesi
mzis qveynebi, ar iqneboda msoflio xelovneba”.(82)
“lamaras” tragikuli misteriis mxatvruli gadawyveta, avlens
piesis reJisoruli interpretaciis Taviseburebebs. r.sturua
speqtaklis didaqtika miTosur sibrtyeSi gadaiyvana. amitom speqtaklis
161
scenografiiT scenaze ganyenebuli, ganzogadebuli da fantastikuri
elementebisgan Semdgari samyaro Seqmna m.SveliZem. magram mxatvari,
iseve rogorc Tavis yvela namuSevarSi, piesis ZiriTadi ideidan
gamodis. misi mxatvruli gaformeba dramaturgiuli masalis
pirvelwyaros da piesis reJisoruli koncefciis Sesabamisi iyo da
xels uwyobda moqmedebis ganviTarebas scenaze. piesaze muSaobisas
reJisorma r.sturuam montaJis principi gamoiyena. teqstis nacvlad man
mxatvars saxviTi simboloebis Seqmna mosTxova scenaze.
m.SveliZis “lamaraSi” ar iyo, rogorc es i.gamrekels hqonda,
qveynis krebiTi plastikur-dekoraciuli saxe Seqmnili. r.sturuas
“lamaraSi” mxatvarma yvelas qveyana, mzisqveSeTi gamosaxa da misi
yvela ganzomileba erT sivrceSi moaqcia. mze, mTis mwvervalebi, mTis
ferdobebi, miwa, miwisqveSeTi da veeba gveli, romelic qarTul
warmarTul warmodgenebSi qvesknelis simboloa. samyaros
gamaerTianebeli ki aq adamiania, romlis bunebasTan iniciacia
RmerTTan daaxlovebas niSnavs. Tu i.gamrekelis dekoracia
speqtaklisaTvis “lamara” specialurad Seqmnil msaxiobTa samoqmedo
sivrces warmoadgenda, m.SveliZis dekoracia Tavad moqmedebda
speqtaklSi.
m.SveliZem “lamaras” Temis ganzogadebis saWiroebidan gamomdinare,
speqtaklis dekoraciul gaformebaSi, aqtiurad moqmedi
scenografiuli obieqti warmoadgina. es iyo ukana dekoracia-pano,
romelic mzis simbolur saxes warmoadgenda. pano uZravad ekida
scenaze da fizikurad ar erTveboda speqtaklis moqmedebaSi. mis
saxviT-plastikur da ideur formas mxatvari ganaTebis meSveobiT
aRwevda. dekoracias saTamaSo funqciis gamovlena, speqtaklis
ganaTebis patrituriT xdeboda da igi moqmedebis saerTo atmosferos
qmnida. speqtaklis scenografias “axlavs Cinebuli ganaTeba. sadac
dila, SuadRe, saRamo, Ramiseuli zmanebebi, amaRlebuli da
damdablebuli, yvelaferi ikiTxeba da moWarbebuli silamazis
siuxviTaa warmodgenili“. (83) speqtaklis sxvadasxva miznscenebSi mze
sxvadasxva Seferilobis iyo da gansxvavebuli feriT Rebavda
“dedamiwas”. “lamaras” miTosuri safuZveli mxatvars saSualebas
aZlevda ganzogadebuli, fantastikuri elementebisgan Semdgari
162
samyaro Seeqmna scenaze. “lamaras” gaformebis ferwerul-
plastikuri gadawyveta dekoraciis zedapiris faqturuli damuSavebiT
gamoirCeva. mxatvrobis koloriti mzis kaSkaSa tonalobebSi iyo
gadawyvetili.
ukana dekoracias mxatvrul-plastikuri forma uzarmazari
ferwerul tilos jvalos uxeSi qsovilisgan iyo gakeTebuli. mis
SuaSi qsovili wriulad iyo amoWrili, saidanac mze mosCanda. jvalos
zedapiri brinjaosa da spilenZis ferebis kontrastuli tonebiT iyo
damuSavebuli. speqtaklSi mxatvroba ferisa da faqturis
dapirispirebiT arnaxul mxatvrul efeqts aRwevda. dekoraciaSi
gansxeulebuli piesis Sinaarsi, abstragirebuli plastikis enaze
ametyvelebuli buneba da mze, romelic speqtaklis moqmedi gmiria,
erTian gamogonil mxatvrul samyaroSi iyo gaerTianebuli. m.SveliZem
Zalian Zunwi da lakonuri xerxebiT, scenaze yvelaferi formiseul
mTlian sawyisSi gaaerTiana.
mTel scenaze ganlagebuli iyo sabrZolo farebisgan Sekruli
dekoraciuli detalebi. maTi priala metalisebri vercxlisferi
bzinvareba ukana dekoraciisa da Suqweris mkveTr Tbil kolorits
upirispirdeboda. scenis siRrmeSi sabrZolo farebiT gakeTebuli ori
uswormasworo formis Tejiri idga. es Tejirebi mTis ferdobebis
stilizebul naxats qmnida. maT gagrZelebas avanscenaze dafenili
aseTive farebisgan Sekruli ficarnagi warmoadgenda, romelic
pirobiTad scenis dekoraciul gaformebas erTian kompoziciaSi kravda.
scenis Sua nawili dekoraciisgan mTlianad carieli iyo. scenaze
Seqmnili mTis peizaJi Tavisi alegoriulobiT mTlianad mayureblis
asociaciur warmosaxvaze iyo mindobili. is xan mTis mwvervalebis, xan
Rrublebis, xan, sabrZolo abjris xan ki gvelis qerclian perangs
warmoadgens.
m.SveliZis TqmiT, stilizebuli sabrZolo farebisgan gakeTebuli
dekoraciis qercliani formiT Seqmna, mas SemTxveviT quCaSi nanaxma
damwvarma manqanam ubiZga. im manqanas feri aRar SerCenoda, xolo
Zaraze alag-alag gaWvartluli metalis sipriale mosCanda. es is
wlebi iyo, roca samoqalaqo dapirispirebis Sedegad gadamwvar
TbilisSi uamravi amgvari “nagavi” eyara. “lamaraSi” ZmaTa Soris
163
sisxlianma dapirispirebam da kaeniseuli codvis arsebobam “omis Tema”
gaaCina. amitomac es speqtakli saqarTveloSi ganviTarebuli
movlenebis gamoZaxili gaxda.
mxatvari sruliad gansxvavebul masalas iyenebda da metalis
sipriales dekoraciis zedapiris ferwerul-faqturuli damuSavebiT
aRwevda. sabrZolo farebi, uxeSi xelovnuri tyavisgan iyo gakeTebuli.
pirvandeli saxedakarguli zedapiris metalis elvareba
TvalismomWrel ferwerul-plastikur efeqts qmnida scenaze. igi
uzarmazari gvelis amoZravebul sxeuls moagonebda mayurebels da
erTi SexedviT, brtyeli dekoraciis zedapirs skulpturulobas
aniWebda.
speqtaklis gmirebi miwasa da cas, mzesa da mTis mwvervalebs
Soris cxovroben. isini iZulebulni iyvnen xist bunebriv pirobebSi
garemosTan harmoniul kavSirSi ecxovraT, radgan Tavad buneba
gansazRvravda maT fsiqologias, cxovrebis wess. amitomacaa, rom
piesis gmirebi ase gvanan erTmaneTs xasiaTiTa da sicocxlisadmi
damokidebulebiT. sabrZolo farebis ucnauri forma uswormasworo
mTis mwvervalebs imeorebda.
legendis Tanaxmad, mindia bunebasTan ziarebiT saswaulmoqmed
mkurnalad gadaiqca. misi saidumlo - samyaros Semecnebaa. samyaros
sawyisi ki - bunebaa. swored amitom ambobda gr. robaqiZe mindiaze, rom
“Semecneba qmnis siyvaruls - siyvaruli qmnis Semecnebas.” (84)
cxovrebis SemecnebiTaa STagonebuli r.sturuas speqtaklis
scenografia. romelic zemoT aRniSnuli gaazrebis erTgvar plastikur
gardasaxvad iqca. mindias samyaros mze dahyurebs. xan wiTlad anaTebs,
xan ki vaeba Savi xvreliviT dastrialebs Tavze adamianebs... igi
axelebs sisxls, aRvivebs vnebebs, da amave dros TiTqos monawileobs
dramaSi...” (85) mindia kavSiria miwasa da cas Soris. amitomac es miTi
miwieria Tavis warmomavlobiT da zeciuri Tavisi suliskveTebiT.
Sesabamisad, mirian SveliZe scenografiaSi miwasac gamosaxavs da
casac, darajad ki mze hyavs warmodgenili.
bunebis sibrZnis simbolo speqtaklSi mindiaa, bunebis silamazis
simbolo ki lamara. reJisorma gansakuTrebiT gaamaxvila yuradReba
lamaras pirvel gamoCenaze. kaSkaSa wiTeli cecxlovani zeciuri
164
etliT eSveba lamara miwaze. personaJis aseTi gamosvla scenaze
imTaviTve gansakuTrebul mxatvrul-plastikur maxvils ukeTebs mis
saxes. “mzis Svili” mzeTunaxavi lamara mravali simboloebis
matarebeli iyo. “simboloebiT azrovneba speqtaklis yovel
komponentSi warmoCinda. iqneba es warmodgenis saerTo gadawyveta,
msaxiobTa scenuri qmedeba, moZraoba, plastika, metyveleba da raRa
Tqma unda, m.SveliZis scenografia. gansakuTrebiT speqtqklis
mxatvrul gadawyvetaSi aRsaniSnavia ganaTebis mravalferovani
partitura. isic ferTa simbolikiT iyo datvirTuli da ubadlo
gemovnebiTa da koloritis SegrZnebiT iyo gadanawilebuli speqtaklSi
moqmedebis Sesabamisad”. (86) lamaras saxis simboluri elementebiT
gamdidreba arc piesis avtorisTvisaa ucxo. simboloebiT azrovnebs
da qmnis scenur samyaros m.SveliZec. speqtaklis mxatvrul
gadawyvetaSi simboluri motivi Canda scenur moqmedebaSic, msaxiobTa
kostumebSic, maT plastikaSic, rac gansakuTrebiT mizanscenebSi
vlindeboda... scenuri qmedeba daZabul ritmze iyo agebuli. mas
erTvoda abrialebuli mzec, romelic udides Zalas aCenda speqtaklSi.
TvalismomWrelad elavda javSnad aRmarTuli liTonis mTebi. gvelis
qercliviT mbzinavi da sofitebiT ganaTebuli foladis kedeli.
“sinaTlem feri daamkvidra. sinaTle Tavadaa feri.”(87)
miwisa da mzis SexvedriT daibada samyaros mSveniereba, gvelis
perangSemovlebuli mTebi mindias gankacebis mowmeni gaxdnen. “lamaras”
tragedia isaa, rom zneobrivi gmiri dapirispirebul sazogadoebaSi
aravis sWirdeba. xolo zneobrivi magaliTis Zalas da mniSvnelobas,
momxdari tragediis Semdeg afaseben.
mxatvars scenis SuaSi miwisferi iataki hqonda dagebuli. swored
scenis planSeti iyo yvelaze myari konstruqcia scenaze, radgan arc
stilizebul mTebs, arc avanscenaze gamotanil mTis pirobiTi kalTebs
da arc mzes myari forma ar gaaCndaT. isini ganaTebis wyalobiT, yovel
scenaSi icvlidnen konfiguracias. es mxatvruli efeqti ganaTebis
umdidresi palitriT Seqmna mxatvarma. kolorituli efeqtiT Seiqmna
azrobrivi, plastikuri da mizanscenobrivi maxvilebic. faqturaTa
TamaSi da maTTvis funqcionalur-emociuri datvirTvis miniWeba
speqtaklis mTlian mxatvrul gadawyvetas emsaxureboda.
165
speqtaklis mizanscenuri wyoba, msaxiobTa calkeuli jgufebis
plastikur dinamikaze da aqtiur ritmul TamaSze iyo agebuli.
speqtaklSi ritmuli muxtis mqone epizodebs swrafad cvlida,
lirikuli scenebi. gansakuTrebiT aRsaniSnavia mindiasa da lamaras
erTi scena, romelic “mzis oqrosferi kaSkaSa SuqiT iyo ganaTebuli”.
SuqweriT miRweuli emociuri maxvilebi gansakuTrebul dinamizms
aniWebs lamaras Zmis, murTazis dakrZalvis scenas. musulmanuri
adaTiT Sesrulebuli dakrZalvis cekva, ritualur -sanaxaobrivi
Teatris tradiciul formaSi iyo gadawyvetili. masSi sabrZolo
xelovnebis elementebi iyo gaerTianebuli. scenis plastikur
figurul wyobas, kargad esadageboda mTieTa Savi samxedro forma,
sabrZolo aRWurvilobiT.
mxatvruli TvalsazrisiT, m.SveliZe speqtaklis gaformebas erTian
wreSi aqcevs, romelic miiRweva dekoraciis detalebis ganawilebiT,
avanscenidan scenis sivrceSi. es pirobiTi dekoraciuli wre aris
scenaze proeqcirebuli mzis diskos wre. es wreebi emociurad
urTierTsapirispiro mimarTulebiT moZraoben scenaze da mkveTr
ritmul maxvilebs qmnian mizanscenebSi. amitom lamaras scenaze
daSveba da Semdeg isev zecaSi asvla kravs movlenaTa jaWvsac da
scenografiasac mTlian kompoziciaSi. speqtaklSi mizanscenebi TiTqos
gangeb scenis wina planzea gamotanili. maTi diagonaluri ganlageba
urTierTgadamkveT xazebs qmnis da scenaze sxivian naxazSi lagdeba. am
yvelafris gamovlena speqtaklis ganaTebiTa da Suqweris palitriT
xdeboda. mTeli speqtaklis ganmmavlobaSi dekoracia ucvlelad idga
scenaze. maT dinamikur qmedobas ganaTebis mkveTri da zedmiwevniT
simboluri partitura axorcielebda. gansakuTrebiT aRsaniSnavia ukana
dekoraciis, mzis ferweruli panos feriT datvirTva, romlis
kontrastuli ferTa wyoba, speqtaklis mizanscenur ritmikasTan
paralelur “ferwerul” kompozicias qmnida. ganaTebis saSualebiTve
xdeboda scenis plastikis gamovlenac. sxvadasxva rakursiTa da feriT
gamovlenili, TiTqos sruliad uformo dekoracia-Tejirebi
mayurebelSi mravalferovan asociaciebs badebda da emociurad scenis
mravalwaxnagianobas qmnida.
166
Tuki m.SveliZis dekoracia mTlianad erTian stilSi iyo
gadawyvetili, mxatvrisTvis damaxasiaTebelma ekleqtizmma msaxiobTa
kostiumebSi iCina Tavi. Tumca maT araviTari disonansi ar Sehqonda
gaformebis saerTo stilistikaSi. yvelaze metad gaformebis
eTnografiuli elementebi lamarasa da qalTa kostiumebSi iyo.
mindias, TorRvas, murTazis, iCos da sxva personaJebis kostiumebis
ekleqturoba, mamakacebis tradiciuli, xevsuruli da qisturi samosi
(cxvris tyavis labadebi, perangebi, Ceqmebi da sxv.) sxvadasxva
epoqebidan amokrebil formaTa SexamebiT iyo gakeTebuli.
mxatvarma m.SveliZem scenografiaSi qarTuli warmarTuli
simbolika gamoiyena. mzis da mTvaris samyaros mudmivi wrebrunvisa da
sxva saxviTi simboloebi, da maTi scenuri metyveleba ufro realursa
da xelSesaxebs xdis scenaze gaTamaSebul misterias. i.gamrekelis
speqtakl “lamaras” gaformebis simbolika ufro xelSesaxebi da
mkvrivi plastikuri formis matarebeli iyo. m.SveliZis mxatvruli
simbolo da metafora, scenur moqmedebaSi mayureblis aqtiurobas
CarTulobas moiTxovda. mayureblis mier swori poziciiT gaazrebuli
speqtaklis moqmedebas mihyavs igi im simboloTa swor amoxsnamde,
romliTac erTmaneTSi iqsoveba “lamaras” ideuri zeamocana
speqtaklSi.
daskvna
“...aris xolme periodi, rodesac TeatrSi araferi xdeba da arc
araferia imis momaswavebeli, rom erT mSvenier dRes uecrad
gamoCndeba msaxiobTa mTeli dasi, mwerliTa da reJisoriT da yvelani
erTad isini Teatralur epoqas Seqmnian. Semdeg Cndebian didi
adamianebis saqmis gamgrZeleblebi. isini gaiazreben am tradicias
axali TaobebisTvis gadasacemad. magram tradicia Wirveulia, igi
meterlinkis lurji frinveliviT gardaisaxeba da xelobad iqceva
xolme. mxolod misi yvelaze mciredi nawili rCeba axali Teatris
aRorZinebamde. is Tavis mxriv iRebs am memkvidreobad darCenil diad
marcvals da mas Tavisas umatebs. Tavis mxriv, maTac miaqvT axali
TaobebisTvis dagrovili codna da ase manam, sanam is mciredi
msoflio xelovnebis saganZurSi ar moxvdeba..” (88)
167
XX saukunis dasawyisSi msoflio masStabis politikurma
kataklizmebma adamianis gonebaze, mis sulier da fizikur
mdgomareobaze gansakuTrebuli gavlena iqonies. evoluciuri
procesebis revoluciurma gardaqmnebma sazogadoebaSi Zireuli
cvlilebebi gamoiwvia. verc saqarTvelo ver gadaurCa samyaros am
“gadakeTebis” process, romelmac ganapiroba qveynis bedi, misi
politikuri mowyoba, ekonomika, ideologia, romlis msaxuric gaxda
xelovneba, gansakuTrebiT ki - Teatri.
rogorc ukve aRiniSna profesiuli Teatris ganviTareba
saqarTveloSi 1920-iani wlebidan daiwyo. igi axali sazogadoebriv-
politikuri formaciis Camoyalibebis periods daemTxva. gasuli
saukunis pirveli aTwleulebSi qarTul saxviT xelovnebaSi
modernistuli da avangarduli xelovnebis mravali mimdinareobebis
paralelurad, erovnuli mxatvruli formebis Ziebis procesi
mimdinareobda. qarTulma Teatrma, romelic rusuli da evropuli
Teatris esTetikas iziarebda, aaRorZina erovnuli, xalxuri
sanaxaobriv-saimprovizacio Teatris tradiciebic.
erovnuli TviTSegnebis zrdam da didma SemoqmedebiTma
potencialma qarTuli kultura, msoflio kulturuli sivrceSi
daabruna da kvlav misi saganZuris nawilad gaxada. “... qarTuli eri
Tavisi kulturiT pirvel erTa Soris ar CaiTvleba, magram mas
ueWvelad am pirvelTa erTa Soris Tavisi kulturiT meore adgili
ukavia. msoflio kulturis ganviTarebaSi qarTveli eri momwodebeli
ar iyo. magram igi am kulturis erTi pirveli mimRebTagani iyo.-
kulturis miReba da Tavis sakuTar erovnul SegnebaSi misi moneleba
da gadamuSaveba kulturis mimReobis unari da misi gaerovnebis niWi
yvela ers ar axasiaTebs, da Tu qarTveli eri am SemTxvevaSi msoflio
kulturis mimyoli iyo da aris dResac-es misi maRali erovnuli
unarianobis nayofia”,- werda viqtor nozaZe. (89)
1910-30-ian wlebSi qarTuli xelovneba sul ufro mravalferovani
mxatvruli saxeebis SeqmniTa da axali gamomsaxvelobiTi xerxebiT
anviTarebda Tanamedrove qarTul xelovnebas da masSi arsebul
mimdinareobebs. TeatrSic daiwyo ganaxlebis procesi. k.
marjaniSvilma radikalurad Secvala reJisurisadmi damokidebuleba
168
da reJisoris profesiam Teatris ganviTarebisaTvis sasicocxlo
funqcia SeiZina. ukve bevri iTqva imaze, Tu ra mniSvneloba hqonda
scenografiis ganviTarebisTvis k.marjaniSvilis mier mxatvrebis
miwvevas TeatrSi. qarTuli saTeatro mxatvrobis ganviTareba
ganuyofelia dazguri xelovnebis ganviTarebisgan. d.kakabaZe, S.qiqoZe,
l.gudiaSvili, i.gamrekeli, k.zdaneviCi, e.axvlediani, mogvianebiT
p.ocxeli gansxvavebuli SemoqmedebiTi stilis mqone mxatvrebi iyvnen.
saerTo maT SemoqmedebaSi iyo qarTuli xelovnebis mxatvruli
formebis ganviTareba modernistuli gamomsaxveli formebis
meSveobiT. qarTuli xelovnebis TviTgamorkvevis procesma TeatrSi
aaRorZina qarTuli erovnuli xalxuri sanaxaobrivi Teatris
tradiciebi da safuZvlad daudo qarTuli scenografiis ganviTarebas,
romelic Tavisi qmediTi xasiaTiT, kargad Seerwya Teatraluri
konstruqtivizmis qmediT formas. sul male im mxatvarTa didi
jgufidan gamoikveTa ramdenime ostati, romelTa Semoqmedebam
gansazRvra qarTuli scenografiis ZiriTadi mxatvruli principebi,
mTlian qmediT sistemaSi moaqcia saukunovani Teatraluri tradiciebi
saqarTveloSi da aqtiuri praqtikuli muSaobiT SeimuSava ZiriTadi
Teoriul-esTetikuri kategoriebi, romelic myar safuZvlad daedo
qarTul Teatralur-dekoraciul xelovnebas safuZvlad.
magram qarTuli scenografiis Camoyalibebis procesi mainc mraval
sirTuleebTan iyo dakavSirebuli. scenografia gansxvavebiT dazguri
Semoqmedebisgan moiTxovda sruliad axlebur mxatvrul azrovnebas.
scenografia aris sivrcis mxatvroba, amitom Zalze mniSvnelovani iyo
Tu rogor moaxerxebdnen qarTveli mxatvrebi dazgurobis daZlevas
speqtaklis gaformebaSi da mravalganzomilebian saxviT-plastikuri
scenografiuli sivrcis Seqmnas scenaze.
k.marjaniSvilis SemoqmedebiT meTodSi gansakuTrebuli
mniSvneloba dramaturgiuli masalis reJisorul wakiTxvas eniWeboda.
amis gamo igi yovelTvis gansakuTrebul moTxovnebs uyenebda
Teatris mxatvrebs, romlebsac speqtaklis iseTi samoqmedo sivrce
unda SeeqmnaT, romelic srulad asaxavda saxviT-dekoraciul formebSi
piesis dramaturgiul konfliqts da gmirTa saxeebs.
169
scenografiis Teoriuli safuZvlebis gansazRvra aucilebelia
saxviTi xelovnebis am dargis warmosaCenad, rogorc Teatralur
xelovnebaSi, aseve mTlianad xelovnebaTa sistemebTan mimarTebaSi.
qarTuli scenografiis ZiriTadi mxatvruli da esTetikuri principebis
Camoyalibeba Teatris mxatvrebis praqtikuli muSaobis procesSi
xdeboda,ise rom maT ar gaaCndaT raime Teoriuli safuZveli.
yvelaferi, rasac mxatvrebi scenaze qmnidnen, maTi sakuTari mxatvruli
koncefciis, reJisoris mier dramaturgiuli masalis interpretaciaze
da Teatralur xelovnebaSi arsebuli procesebis Sesabamisi iyo. maTSi
gaTvaliswinebuli iyo agreTve msaxiobTa dasis SesaZleblobebi,
mayureblis mxatvruli kulturis done da mxatvr-scenografis
profesionalizmi.
droTa ganmavlobaSi praqtikulma codnam safuZveli Cauyara
scenografiis, rogorc saxviTi xelovnebis damoukidebeli dargis
mecnierul-Teoriul safuZvels. Tumca qarTuli scenografiis Teoria
ar aris Camoyalibebuli erTiani swavlebis formiT, is mainc
ganapirobebs am dargis evolucias 1920-iani wlebidan dRemde.
ganapirobebs iseTi mxatvruli nawarmoebebis Seqmnas, romlebic
srulad pasuxoben axali Tu Zveli, tradiciuli Tu Tamami da
novatoruli gamomsaxvelobiTi formebiT, im moTxovnebis
dakmayofilebas, romelsac dro uyenebs xelovnebas, romlis mciredi
cvalebadobac ki- yvelaze mkafiod TeatrSi aisaxeba.
Teatri cocxali da mudmivad cvalebadi xelovnebaa. maradiuli
masSi aris sityva da moqmedeba. TuU rogor aris miwodebuli
mayureblamde sityva scenidan damokidebulia reJisorze. xolo piesis
mTavari ideis saxviTi formebiT gaformeba Teatris mxatvarze. am
TvalsazrisiT, gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo qarTuli
scenografiis ganviTarebisTvis Teatraluri konstruqtivizmi
mxatvruli principebis gaziareba. wina planze gaformebaSi qmediT-
funqcionaluri elementiebi wamoiwia. maT gansazRvres scenografiis
gamomsaxvelobiTi iseTi forma, romelic ara piesis siuJetis aramed
warmodgenis moqmedebis gaformebas emsaxureboda. Teatraluri
warmoadgens aseTi sanaxaobrivi da saTamaSo forma Cadebuli aris
xalxur sanaxaobriv-saimprovizacio berikaoba-yeenobis TeatrSi.
170
swored Zveli tradiciebisa da axali gamomsaxvelobiTi formebis
moTxovnebis urTierTgaziarebiTa da axleburi gaazrebiT qarTul
sasceno sivrcis reorganizacia daiwyo.
qarTul TeatrSi scenuri sivrcis reorganizacia scenografiaSi
dazgurobis daZleviT daiwyo, rac gansakuTrebulad mniSvnbelovani
iyo im mxatvrebisTvis, romlebic TeatrSi dazguri xelovnebidan
movidnen. isini sruliad axal xelovnebas qmnidnen - scenografias,
romelic sivrcis mxatvrobas niSnavs.
Teatris arsebobis yvela etapze da gansakuTrebiT Tanamedrove
TeatrSi, speqtaklis sivrcobrivi gadawyvetis mTlianobas didi
mniSvneloba eniWeba. masSi ganisazRvreba Teatris, rogorc xelovnebis
sistemis kanonzomierebebi da struqturuli Taviseburebebi.
scenografia xelovnebis ori mimarTulebis scenuri da
vizualuri xelovnebis gadakveTaze arsebobs. masSi Sedis agreTve
saxviTi xelovnebis TiTqmis yvela dargi da Tanamedrove
teqnologiebiT warmoqmnili audio-vizualuri xelovnebis formebi.
scenografiis STagonebis wyaros aseve kacobriobis istoriul
warsulSi arsebuli xelovnebis formebi da saxviTi elementebi
warmoadgens. mravali maTgani axlac cocxlobs folklorSi
sxvadasxva xalxTa kulturaSi. swored xelovnebis am Zveli formebis
aRorZinebam, gaamdidra realuri samganzomilebiani scenuri sivrce da
axali gamomsaxveli plastikuri saSualebebis gamoyenebiT, qmediT
obieqtad gadaaqcia Teatraluri warmoadgenis mxatvruli gaformeba.
ase moxda qarTul scenografiaSic, romlis qmediTi forma
Teatralurma konstruqtivizmma da tradiciulma xalxurma
Teatralurma kulturam gansazRvres.
qarTuli scenografiis Taviseburebebi, qarTuli Teatris
specifikidan momdinareobs, romlis TviTmyofadoba qarTuli xalxuri
sanaxaobrivi Teatrisa da tradiciuli evropuli da rusuli
klasikuri Teatris Serwymam gansazRvres. qarTuli scenografia
mWidrod iyo da aris dakavSirebuli qarTuli saxviTi xelovnebis
ganviTarebasTan. mis Camoyalibebaze gavlena iqonia XX saukunis
pirvel aTwleulebSi, zogadad Teatralur xelovnebaSi mimdinare
procesebma. a.antuanis, g.kregis, m.fuqsis, v.meoerholdis, k.
171
stanislavskis, a.Tairovis, reJisorulma meTodma da Teatralurma
reformebma, romelTac isini aviTarebdnen scenaze. maT sabolood
gansazRvres Teatralur-dekoraciuli xelovnebis mniSvneloba
speqtaklis mxatvrul mTlianobaSi. xolo TiToeulma garkveuli
gavlena iqonies qarTuli reJisurisa da Teatraluri mxatvrobis
Camoyalibebaze.
TemisaTvis sagangebod SerCeuli scenografiuli namuSevrebi
ramdenime kategoriad SeiZleba daiyos. pirvel kategoriaSi Sedis is
speqtaklebi, romlis scenografiaSic naTlad gamoikveTa Teatraluri
kostruqtivizmis ZiriTadi mxatvrul-esTetikuri principebi, Tavisi
funcionalurobiTa da qmediTi formebiT. maT Soris aris scenografia
speqtaklebisaTvis “zagmuki”, “rRveva”, “anzor”, “lamara”, “TeTnuldi”.
maTSi mxatvarma pirvelad gamoiyena erTiani dekoraciuli danadgari,
romlis mxatvrul-plastikuri da arqiteqturul-konstruqciuli forma
gansazRvravda speqtaklis samoqmedo sivrces, dadgmis mizanscenur
naxazs, msaxiobTa plastikas da dekoraciul formaTa dinamikas
speqtaklSi. i.gamrekelis scenografia speqtaklebisTvis “anzor”,
“lamara” da “TeTnuldi”, romelSic mxatvarma scenaze Seqmna
konkretuli qveynis ganzogadebuli da pirobiT-krebiTi saxe da
gansazRvra moqmedeba speqtaklSi saSualeba misca reJisor
al.axmetels piesis mTavari idea ganezogadebina zogadsakacobrio
masStabamde. erovnuli mxatvruli formebi, romlebic scenaze qarTul
qoreografiaSi, sanaxaobrivi warmodgeni formaSi gamovlinda, aRmoCnda
is umniSvnelovanesi safuZveli romelmac gansazRvra SoTa rusTavelis
saxelobis Teatris esTetika, romelic qarTuli saxviTi xelovnebis
msgavsad zogadad, Zvelisa da axlis gadakveTaze Seiqmna. man
xelovnebis sxvadasxva formaTa organuli sinkretizmisgan, saxviT-
plastikuri da scenuri formebis mizanmimarTuli sinTezuri
mxatvruli sistema Seqmna. amis saintereso magaliTs warmoadgens Zveli
svanuri ritualis “lamprobis” dResaswaulis berikaobis saxviT
formaSi aRorZineba qarTul scenaze, ramac organulad daakavSira
tradiciuli qarTuli Teatri, xelovnebis axal gamomsaxvel
formebTan. es iyo qarTuli Teatraluri kulturis damkvidrebisTvis
unikaluri saSualeba. al.axmetelis reJisoruli meTodi, TeatrSi
172
erovnuli formebis ZiebiT daiwyo. man sruliad axleburi esTetikuri
formiTa da gmirul-romantikuli suliskveTebiT gaacocxla
qarTuli Teatris tradiciebi da Seufarda isini Teatralur
konstruqtivizmis moTxovnebs.
am TemaSi ar moxvda i.gamrekelis iseTi mniSvnelovani namuSevrebi,
rogorebicaa 1924-25 wlebSi Seqmnili scenografia speqtaklebisTvis
“londa”, “sinaTle”, “latavra”, “saqmiani kaci”, “qarTa qalaqi”, “saWe
marcxniv” da 1930-iani wlebis bolos ganxorcielebuli dadgmebi
“arsena”, “otelo”, “giorgi saakaZe”, “sapatarZlo afiSiT”. rac Seexeba
f. Sileris piesisTvis “yaCaRebi” Seqmnili scenografia, es speqtakli,
mxatvruli gaformebis TvalsazrisiT, mniSvnelovnad gansxvavdeba, sxva
klasikuri dramaturgiuli nawarmoebebisgan, piesis struqturisa da
speqtaklis Sesatyvisi samoqmedo plastikur-dekoraciuli sivrcis
kompoziciuri formiT.
gansakuTrebuli adgili mxatvar m.SveliZis SemoqmedebaSi
u.Seqspiris dramaturgiisTvis Seqmnil scenografiul namuSevrebs
ukavia. 1970-80-iani wlebis qarTuli scenografiam, romelSic moxda
Zveli tradiciebis axleburi gaazreba, saSualeba misca m.SveliZes
axali gamomsaxvelobiTi formebi da novatoruli reJisoruli ideebi,
Tanamedrove xelovnebis Sesatyvis formaSi warmoeCina scenaze.
reJisor r.sturuasa da mxatvar m.SveliZis mier Seqmnil
speqtaklebSi, mkafiod gamoikveTa gaformebis axali meTodologia,
romelic tradiciebis wyalobiT damkvidrebuli qarTuli scenografiis
Teoriuli safuZvelis arsebobiT gaxda SesaZlebeli. Tanamedrove
xelovnebis postmodernistuli saxviTi formebi da plastikuri
avangardi, romelic dazguri mxatvrobidan TeatrSi qmediT
xelovnebamde gaizarda, ganapiroba speqtaklis vizualizaciaSi
sanaxaobrivi elementebis momZlavreba. m.SveliZis saTeatro mxatvrobam
gansakuTrebuli mniSvneloba SeiZina scenuri moqmedebis gadawyvetaSi.
misi SemoqmedebiTi meTodi saSualebas iZleva speqtaklis reJisoris
mier piesis Tavisufali interpretaciisas wina planze wamoweuli
azrobrivi aqcentebi saxier, qmediT-plastikur formebSi gacocxldes
scenaze.
173
Tanamedrove scenografiaSi scenuri sivrcis plastikur formas
reJisorebis mier piesis gansxvavebuli interpretacia gansazRvravs.
qarTul scenografiaSi tradiciebsa da novatorobaze saubrisas
gansakuTrebiT unda aRiniSnos reJisoris mier dramaturgiuli
masalis individualuri wakiTxvis tradiciis Sesaxeb. k.marjaniSvili,
al.axmeteli da r.sturuac piesaze muSaobisas mimarTavdnen montaJis
princips. maT speqtaklebSi dramaturgiul masalaSi arsebuli ideebi,
qveteqstebic ki, axal qmediT datvirTvas iZenen. isini ZiriTadad
moqmedebis gasaaqtiureblad, speqtaklSi axleburi azrobrivi
aqcentebis dasasmelad gamoiyeneboda da qarTuli Teatris esTetikur
da mxatvrul principebTan SesabamisobaSi iyo xolme moyvanili. amis
magaliTebia k.marjaniSvilis zemoaRniSnuli speqtakli “hamleti”,
al.axmetelis mier dadgmuli speqtakli “anzor”, romelic v.ivanovis
piesa “javSnosaxi 14-69”-is gadmoqarTulebuli varianti iyo
(a.SanSiaSvili), agreTve speqtaklSi “TeTnuldi” reJisoris mier
damatebuli bapebis scenebi da sxva.
montaJis princips mimarTavs TiTqmis yvela Tavis speqtaklSi
reJisori r.sturua. igi miCneulia u.Seqspiris piesebis brwyinvale
interpretatorad. amis magaliTebia speqtaklSi “riCard III”, riCmondis
saxis gadawyveta, jambazi-masxaras damatebuli personaJi speqtaklSi,
ramac dadgmas sastiki tragifarsis saxe SesZina, masxaras sikvdili
speqtaklSi “mefe liri”, hamletis mamis aCrdilis gacocxleba
speqtaklSi “hamleti”.
dramaturgiuli nawarmoebis reJisoruli wakiTxva yovelTvis
ganapirobebs speqtaklis gaformebis gansakuTrebul formas.
i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiuli nawarmoebebis analizisas
aSkarad ikveTeba mxatvrebis saerTo midgoma piesisTvis sagangebo
samoqmedo sivrcis SeqmnaSi, romelic scenografiis ganviTarebis
sxvadasxva etapebze gansxvavebul gamomsaxvelobiT saSualebebs
moiTxovda scenografisgan.
k.marjaniSvilma Tavisi novatoruli ideebiT qarTul saTeatro
mxatvrobaSi, Tanamedrove scenografiis ZiriTadi mxatvrul-esTetikuri
kategoria Semoitana, romelsac scenografiuli konfliqti ewodeba.
speqtaklis gaformebaSi scenografiuli konfliqti dadgmis
174
zeamocanis gadasaWrelad, aucilebeli gamomsaxvelobiTi saSualebebis
swor da mizanmimarTul SerCevas moiTxovs. speqtakl “hamletis”
scenografiul gadawyvetaSi es aRmoCnda mesaflaveebisTvis guruli
glexkacis tansacmelSi gamowyoba. am saxviT-plastikuri detaliT
k.marjaniSvilma da i.gamrekelma “hamletSi” ZalauflebisTvis
brZolasa da masTan dapirispirebuli zneobrivi gmiris tragedia
zogadsakacobrio mniSvnelobamde aiyvanes da yvelas daanaxes, rom
daniis samefoSi datrialebuli tragedia yvelgan SeiZleba gaTamaSdes,
maT Soris saqarTveloSic. am konkretuli faqtis safuZvelze SeiZleba
TvalsaCinod ganisazRvros Tu ras warmoadgens scenografiuli
konfliqti da ra mniSvneloba aqvs mas scenuri sivrcis qmediTobaSi.
i.gamrekelma Teatralur kostiums gansakuTrebuli ideuri datvirTva
SesZina. scenuri kostiumis dramaturgias qarTul TeatrSi
mravalsaukunovani tradicia gaaCnia da igi berikaoba-yeenobis
kostiumebis samoqmedo funqciidan da gamomsaxvelobiT formidan aris
gamomdinare. tradiciis es axleburi gaazreba Tanamedrove qarTuli
scenismetyvelebis erT-erT mniSvnelovan esTetikur kategorias
Seicavs.
scenografiuli konfliqti speqtaklSi dramaturgiuli
nawarmoebis analiziT ganisazRvreba. ase iyo r.sturuas mier dadgmul
speqtaklSi “riCard III”, riCmondis personaJis gadawyveta, romelic
reJisorma pirvelive aqtSi gamoiyvana scenaze. xolo misi gmiris
dramaturgia, gansaxvavebul scenur kostiumSi gadaawyvetina mxatvar
m.SveliZes. misi saxviT-plastikuri forma, romelic srul kontrastSi
iyo scenis saerTo mxatvrul gadawyvetasTan, speqtaklis moqmedebas
met Sinagan dinamizms aniWebda.
i.gamrekelisa da m.SveliZis scenuri kostiumebi mraval saxviTi
detalebs Seicaven da krebiTi SinaarsiT gamoirCevian. maTi
umravlesoba qmediT scenografiaSi personaJuli da saTamaSo funqciiT
xasiaTdebian da Tavisi qmedobiT speqtaklis zeamocanis gadaWras
emsaxurebian.
“kostiumi CemTvis mTlianad dekoraciis nawilia. aq mTavari
marto is ar aris, Tu rogor unda Caeweros kostiumis silueti
mizanscenebSi, mTlian ansamblSi. mTavaria kostiumi artists sakuTari
175
SesaZleblobebis gamovlenaSi daexmaros, raTa man srulad
warmoadginos Tavisi personaJi. raki kostiumi dekoraciis moZravi
nawilia, is aucileblad erTian kompoziciaSi unda ewerebodes.
kostiumic zustad ise iqmneba, rogorc saerTod mTeli dekoracia”,
aRniSnavs mxatvari m.SveliZe. (90)
scenografiuli konfliqtis esTetikuri kategoriis, reJisoruli
da scenografiuli novaciebis saxiT damkvidrebaze qarTul scenaze
wina TavebSi iyo saubari. amitom dawvrilebiT amaze aRar SevCerdebi.
magram erTi ram unda aRiniSnos, rom speqtaklis mxatvrul
gaformebaSi moqmedebis gasaaqtiureblad gamoyenebuli sxvadasxva
saxviTi formebi da saxeebi qarTul sasceno mxatvrobaSi ZiriTad
gamomsaxvelobiT formad aris damkvidrebuli da gamoiyeneba
mxatvrebis mier yovel axal konceptualur scenur nawarmoebSi.
Tanamedrove qarTul scenografiul nawarmoebebSi, romlebic
mxatvar m.SveliZis mier aris Seqmnili speqtaklebisTvis “riCard III”,
“mefe liri”, “makbeti”, “hamleti” avlens mxatvris Camoyalibebul
SemoqmedebiT meTods da im ZiriTad Teoriul principebs, romlebic
Tanamedrove scenografiaSi scenuri sivrcis plastikis amocanebis
gadasaWreladaa aucilebeli. dekoraciuli formebiTa da gaformebis
sxva elementebiT azrovneba, scenaze Seqmnili sagnobrivi samyaro da
scenografiuli garemo msaxiobisTvis organul samoqmedo sivrces
qmnis. m.SveliZe saxviT formaTa “daxvavebaSi”, romelic miuxedavad
Tavisi polistilurobisa mkacrad emorCileba speqtaklis ideur
zeamocanas, scenografias ganzogadebul krebiT kolaJad warmoadgens.
masSi Tanaarsebobs warsuli, awmyoc da momavalic, keTilica da
borotic, individebi da mTeli kacorbrioba erTad. am
mravaganzomilebian, marvalferovan, mravalformian samyaroSi piesis
idea yovelTvis gansazRvavs Tu rogor gacocxldeba scenografia
moqmedebi, ganviTarebasTan erTad.
al. axmeteli mxatvrisgan dekoraciisTvis yovelTvis makets
iTxovda. dekoraciis modelze igi saTamaSo figurebiT awyobda
speqtaklis mizanscenur naxazs. amitom i.gamrekelis mier Seqmnili
dekoraciuli konstruqciebi scenaze maqsimalurad qmediTi
xasiaTisiyo da gansazRvravdnen speqtaklis samoqmedo formas.
176
m.SveliZe Tavad muSaobs maketSi. misTvis dekoraciis yvela detali
scenografiuli sivrcis nawilia da maTi azrobrivi ganTavseba scenaze
gansazRvravs dekoraciul formaTa saerTo plastikur
urTierTqmedebas, romelSic msaxiobis kostiumi aris damoukidebeli
saxviT-plastikuri kompozicia da xSirad aris damakavSirebeli rgoli
piesis sityvis qmedobasa da dekoraciuli detalebis saTamaSo
qmedobasTan.
i.gamrekeli da m.SveliZe arasdros asuraTeben piesis siuJets.
maTi mxatvroba cocxali scenografiuli formebiT iqmneba. scenaze
agebuli “samyaro” iseTive unikaluria, rogorc ToToeuli
mayureblis mxatvruli aRqma. amitom i.gamrekelsa da m.SveliZisTvis
Zalian mniSvnelovania scenaze formaTa iseTi ganzogadebis miRweva,
romelic ufro gasagebi da misaRebi iqneba mayureblisTvis. am ori
mxatvris scenografiaze gavlena maTma dazgurma Semoqmedebamac iqonia.
i.gamrekelis eqspresionistul periodSi Seqmnili naxatebi “sevda”,
“uimedoba” da sxva formaTa iseT ganzogadebas Seicavs, rom
mxatvruli nawarmoebis Sinaarsi cnebebad gvevlineba. m.SveliZis
dazgur namuSevrebSi, gansakuTrebiT ki, mis kolaJebSi formaTa
simravle TiTqosimaze migvaniSnebs, ramdenad mravalferovania
adamianis Sinagali samyaro, romlis gamovlinebad paradoqsalurad
Seusabamo formebi ufro mkafiod warmoaCenen personaJis saxes.
i.gamrekelic da m.SveliZec mkacrad misdeven reJisuris mier piesis
Tavisufal wakiTxavs. amitom forma da Sinaarsi qarTul
scenografiaSi yovelTvis Semoqmedis individualobidan
gamomdinareobs. amas emateba msaxiobebis urTierToba mxatvrebTan,
romelTaTvisac scenografebi sagangebod qmnian kostiumebs, grims,
saTamaSo sagan-aqsesuarebs. mxatvris mier sworad SerCeuli scenuri
kostiumi Tu aqsesuari, gansazRvravs speqtaklSi dekoraciul
formasTan dinamikas da mis urTierTqmedebas gaformebis detalebTan.
TandaTanobiT qarTul scenografiaSi gansakuTrebuli
mniSvneloba gaformebis calkeul sagnebs eniWeba. maTi gaTamaSeba
azrobriv aqcentebs qmnian speqtaklSi da gaformebis saerTo
pirobiTobaSi samyaros realuri aRqmisaTvis mravlismetyvel sagan-
dekoraciebad gadaiqcevian xolme. qmediTi scenografiis pirobebSi,
177
gaformebis TiToeuli elementi Sinaarsis Sesabamis formas iRebs, ris
gamoc xSiria mxatvrul stilTa da formaTa aRreva scenografiaSi.
m.SveliZis scenografiuli “Seqspiriana” gajerebulia
mravalferovani sagan-obieqtebiT: saxrCobela, Subebi, skamebi,
orTvala, muSambisgan gakeTebuli marioneti-dekoracia, moduri
aqsesuarebi, msaxiobebis gardasaxvisTvis sagangebod Seqmnili
gaformebis detalebi. yvelaferi es moqmedebis gaaqtiurebas da
speqtaklis saerTo tempo-ritmis Seqmnas emsaxureba.
gansaxvavebiT i. gamrekelis mTliani dekoraciuli konstruqciuli
danadgarisa, m.SveliZis gaformebaSi mTliani konstruqciuli forma
TiTqmis ar arsebobs. scenuri sivrce da msaxiobTa samoqmedo sivrce
dekoraciis detalebiT aris SemosazRvruli. amitom moqmedeba umetesad
gaxsnil, TiTqmis cariel sivrceSi viTardeba. xolo scenaze Seqmnili
pirobiTi “samyaros” sazRvrebs ufro metad azrobrivi datvirTva
aqvs. amitom igi usasrulobis gancdas badebs, Tumca gaformebis
kompozicia dausrulebelis STabeWdilebas ar tovebs.
i.gamrekelis scenografiaSi “samyaro” Tavisi ganzomilebebiT
mTlianNdekoraciul formaSia SekumSuli. rac ufro mWidrodaa
dekoraciuli elementebi erTmaneTTan dakavSirebuli, miT ufro
eqspresiuli da plastikuria dekoracia. mxatvris mier Seqmnil scenur
samyaroSi yvelaferi Tvalwinaa, xolo scenaze agebuli dekoracia-
danadgari Tavadaa am “samyaros” centri. mis garSemo trialebs da
viTardeba piesis moqmedeba. aseT scenur garemoSi dro mTlianad
pirobiTia. igi amave sivrceSi ibadeba da mTlianad dekoraciis
plastikur-ritmuli formebiT dinamikis, mozanscenebSi plastikuri
jgufebis gadaadgilebiT, speqtaklis kolorituli da xmovan-
musikaluri ritmis xarjze cocxlobs scenaze.
xelovnebis yvela dargebs Soris, mxolod Teatrs aqvs unari
scenur nawarmoebSi cocxali da qmediTi droiTi kategoria Seqmnas.
mxatvruli nawarmoebis Seqmnis procesi mayureblis TvalisTvis
uxilavia da Cven mxolod Sedegs vxedavT. speqtakli Tavad aris
procesi. amitomac igi droiTi kategoriis matarebelia. magram yvelaze
rTuli mxatvruli amocana scenografis winaSe dgeba maSin, rodesac
scenaze agebuli pirobiTi samyaro da masSi ganviTarebuli movlena
178
arRvevs Caketil scenur droiT sivrces da realur droSi agrZelebs
ganviTarebas. aseT dros scenaze ganviTarebul moqmedebas
gansakuTrebuli zemoqmedebis unari gaaCnia mayurebelze da pirobiTi
formidan speqtakli realuri ambis damajereblobas iZens. ase iyo
i.gamrekelis mier dekoraciis qmedobiT Seqmnili gaxsnili droiTi
sivrce speqtaklSi “TeTnuldi” da m.SveliZis mier dekoraciis
“dangreviT” miRweuli “samyaros” ngrevis mxatvrul-ideuri saxis Seqmna
speqtaklSi “mefe liri”.
scenuri droisa da sivrcis problema aseve Zalian sainteresod
gadaWra scenografma s.virsalaZem p.Caikovskis balet “maknatunas”
mxatvrul gaformebaSi. scenaze siuJetis Tanaxmad, ufliswulis
mojadoveba xdeba da igi saSobao naZvisxis mosarTav saTamaSod
gadaiqceva. es jadosnuri gardasaxva s.virsalaZem saSobao naZvis xis
dekoraciis fizikuri zomis gazrdiT gadawyvita da pirobiT scenur
droiT sivrceSi kidev ufro zRapruli da pirobiTi samyaro
warmoaCina, ris Sedegadac scenaze ormagi droiTi sivrce gaCnda.
samive magaliTidan naTlad Cans, rom scenografebma i.gamrekelma,
s.virsalaZem da m.SveliZem dekoracias iseTi forma mouZebnes, ramac
saSualeba misca scenuri realizmi, konkretuli saxviTi formiT
gamoesaxa scenaze.
i.gamrekelis mier qarTul scenografiaSi moZebnili scenuri
droisa da sivrcis gadawyvetis efeqturi formula da misi
gadawyvetis ZiriTadi principebi, erT-erT uryev tradiciad damkvidrda
qarTul saTeatro mxatvrobaSi. mTavari aris is, rom mxatvarTa
aRqmaSi ar Seicvleba samyaros aRqmis mTavari piroba, romelSic
zustadaa gawerili samyaros “droiT-sivrcobrivi” kanonzomiereba.
m.SveliZesTan scenuri dro ufro plastikuria, vidre pirobiTi,
TiTqos gansxvavebuli substanciisgan Semdgari. amitom misi realuri
scenuri cxovreba gansakuTrebul droiT ritmikaze aris xolme
agebuli. magaliTad rkinis qanqarebi “mefe lirSi”, muSambisgan
gakeTebuli, gaTamaSebuli giganturi marioneti “makbetis”
scenografiaSi, istoriuli droisa da epoqis amsaxveli mozaikis
namsxvrevebi speqtakl “hamletis” scenografiaSi.
179
m.SveliZis da i.gamrekelis scenografia speqtaklisTvis “lamara”
sruliad gansxvavebuli ori mxatvruli nawarmoebia. es ganapiroba
reJisorebis mier dramaturgiuli masalis gansxvavebulma
interpretaciam. al.axmetelma speqtakli “lamara” gmirul-romantikuli
suliskveTebis sanaxaobriv formaSi gadawyvita. samocdaaTi wlis
Semdeg, r.sturuam “lamaraSi” tragikuli misteria dainaxa, romelic
CvenSi 1990-ian wlebis movlenebis gamoZaxili iyo. orive mxatvarma
scenaze moqmedebis pirobiTi da ganzogadebuli adgili Seqmna.
i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiis analizis safuZvelze
speqtaklisTvis “lamara” cxadhyofs i.gamrekelisa da m.SveliZis
interess scenaze pirobiTi da formiseulad ganzogadebuli
dekoraciuli sivrcis Seqmnas. Tumca orive speqtaklSi
gamomsaxvelobiTi formebi, dekoraciis plastika da scenografiuli
sivrce, sruliad gansxvavebuli mxatvruli xerxebiT miiRweva.
i.gamrekelis dekoracia mkvriv plastikur konstruqciul danadgars
warmoadgens. masSi da masze ikrebs Tavs yvela dekoraciuli forma,
romelic gansazRvravs saTamaSo formas speqtaklSi. i.gamrekelma Tavis
dekoracieul formebSi qveynis krebiTi mxatvruli saxe Seqmna.
m.SveliZem ki mTeli samyaro, pirobTad “mzisqveSeTi”, riTic kidev
ufro ganazogada gr.robaqiZis gadamuSavebuli qarTuli miTis
zogadsakacobrio mniSvneloba.
orive speqtakli rTul mizanscenobriv da plastikur-
qoreografiul formaSi iyo gadawyvetili. mizanscenebis dinamika
msaxiobTa moZraoba plastikur jgufebSi i.gamrekelis mier Seqmnilma
scenis dekoraciulma formam ganapiroba. dekoraciis skulpturuloba
reJisorma masobrivi scenebis ritmul naxazSi gamokveTa. dekoraciis
forma iyo konstruqciuli da Tavisi saxviTi formiT mTlianad
gamosaxavda piesis arss. m.SveliZe ar ganmartavs piesis scenografiul
sazRvrebs da mxolod kompoziciis saerTo konturiT farglavs
samoqmedo sivrces.
i.gamrekelma dekoraciuli formis arqiteqturul skulpturuli
modelirebiT moqmedebis adgili rTul konstruqciul sibrtyeebze
gaSala. m.SveliZis dekoracia formis destruqcias Seicavs. igi
daSlilia da fragmentulad aris gadanawilebuli scenis mTel
180
sivrceSi, avanscenis CaTvliT. magram orive mxatvris mier Seqmnili
dekoraciuli sivrce sagangebod Seqmnil saZirkvelze dgas. ufro
gamokveTilia es forma i.gamrekelTan da mTeli dekoracia
postamentzea Seyenebuli. m.SveliZis dekoraciuli baza pirobiTad
wriul formaSi ikvreba. wre ki, warmarTul miTosur warmodgenebSi
samyaros models ganasaxierebs. aseTi Sexebis wertilebi erTi da igive
piesis mxatvrul-sivrcobriv gadawyvetaSi scenaze mTlianad momdinarea
dramaturgiul masalaSi Cadebul metyvel simboloebSi. am simboloTa
gamomsaxveli formebi droSi daSorebul or scenografiul
nawarmoebSi gamosaxulia gansxvavebuli plastikuri eniT. magram
safuZveli maT erTi aqvT. orive mxatvari scenaze konkretul, magram
krebiT formaSi Sekrebil moqmedebis adgils gamosaxavs. stilizebuli
mTebis damreci ferdobebi gvelis taniviT iyo Semoxveuli mTis
waxnagovan mwvervalze. m.SveliZem gvelis qercliani perangiviT
laplapa TejirebiT moxaza “scenografiuli kadri” scenaze, romlis
zedapirze aTamaSebuli ganaTeba da Suqwera uzarmazar mTis
landSafts xatavda.
i.gamrekelis mxatvrobaSi speqtaklisTvis “lamara” garda
samoqmedo sivrcis gansazRvrebisa speqtaklis dekoraciuli forma
Tavad iyo scenografiuli obieqti, radgan aqtiurad iyo CarTuli
moqmedebaSi. m.SveliZesTan aqtiurad moqmed scenografiul obieqts
ukana dekoracia-pano warmoadgenda, romlis SuqweriTi da
kolorituli partitura samoqmedo atmosferos gansazRvravda
warmoadgenaSi.
sagangebod unda aRiniSnos, rom i.gamrekelTan da gansakuTrebiT
m.SveliZis scenografiaSi speqtaklisTvis “lamara” Zalian cotaa
yofiTi detalebi da realuri sagnebi, romelic msaxiobs exmareba
scenuri moqmedebis gaaqtiurebasa da gmiri-personaJis saxis
gamovlenaSi. rogorc Teatralur mxatvars mas maincdamainc ar
ainteresebda intimSi, yofiTi detalebis meSveobiT gadmoeca warsuli
cxovrebis atmosfero, warsulis esTetikuri Sexedulebebi da
mimarTulebebi. igi speqtaklis mTlian arqiteqturul aRnagobaze ufro
zrunavda da cdilobda Tavis mxatvrobas Tanamedrove JReradoba
181
hqonoda ideis mimarTulebis Tanaxmad...”-aRniSnavs Tavis mogonebebSi
msaxiobi akaki vasaZe. (91)
m.SveliZe, romlis scenografiul sivrceSi uxvad aris xolme
gaTamaSebuli sagnebi da yofiTi detalebi, “lamaraSi” Zalian
frTxilad iSveliebs realuri cxovrebis niSnebs scenaze. amitom
m.SveliZis “lamaras” dekoraciuli forma yvelaze ufro pirobiTi
xasiaTiT gamoirCeva mxatvris SemoqmedebaSi.
scenuri kostiumis ganviTareba qarTul scenografiaSi
ganuyofeli im tradiciuli formisa da Sinaarsisgan, romelic
akavSirebs maT berikaoba-yeenobis qmediT mxatvrul formasTan.
miuxedavad imisa, rom ganviTarebis adreul etapze scenur kostiums
realuri samosis pirobiTi formebi gaaCnda, isini mainc
damoukidebel esTetikur kategorias warmoadgenda. g. jabadari Tavis
studiaSi, franguli Teatraluri naturalizmis principebis
Sesabamisad, kostiumSi istorizmis srul dacvas moiTxovda.
simbolizmi qarTul TeatrSi kostiums mravali saxviT-plastikuri
detalebi SesZina, rac naTlad gamoikveTa v.sidamon-erisTavis scenur
kostiumebSi al.axmetelis speqtaklisTvis “berdo zmania”.
i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiaSi scenuri kostiumi
speqtaklis saerTo gaformebis rTul saxviT-plastikur da qmediT
dekoraciul kompozicias warmoadgens.
i.gamrekeli scenuri kostiumebis Seqmnisas mravalferovani
saxviTi xerxebis gamoyenebiT, plastikuri ideebis gamosaxvas
axerxebda. misi kostiumebis dramaturgia viTardeboda gaformebis
sagnobriv detalebTan urTierTqmedebisas da saTamaSo sivrcis
saerTo plastikaSi piesis zeamocanis gadaWras exmareboda. ase iyo
Seqmnili mxatvris kostiumebi speqtaklebisTvis “salomea”, “zagmuki” da
sxva. zemoT ukve aRiniSna scenuri plastikis iseTi mniSvnelovani
sakiTxis gadawyvetis magaliTi qarTul scenografiaSi rogoric iyo
k.marjaniSvilis speqtakli “hamleti”. agreTve aRsaniSnavia i.gamrekelis
mier Seqmnili bapebis niRbebi da kostiumebi speqtaklisTvis
“TeTnuldi”, riTac moxda xalxuri Teatris tradiciuli kostiumis
axleburi gaazreba.
182
Tanamedrove Teatraluri kostiumis istoriuli pirvelwyaro
plastikuri formis transformacias ganicdis. masSi
gaerTiandaAPpersonaJuli, saTamaSo da mTavari gmiris kostiumis
funqcionaluri elementebi. m.SveliZis scenuri kostiumebi xSirad
ekleqturia, kolaJuri da pirobiTi. magram formaTa da stilTa am
daxvavebaSi m.SveliZe axerxebs miaRwios mxatvrul mTlianobas,
m.SveliZesTan kostiumis istorizmi, ara epoqis, aramed movlenis
Sesabamisia da maT ufro personaJuli datvirTva aqvT. amis magaliTebi
moyvanili iyo Temis wina TavebSi.
rogorc ukve aRiniSna, i.gamrekelisa da m.SveliZis scenografiaSi
Teatraluri kostiumi dekoraciis ganuyofeli nawilia. mas scenaze
qmediT-funqcionaluri datvirTva aqvT da gamomdinarea piesis
reJisoruli wakiTxvidan da gaformebis saerTo koncefciidan. qarTul
scenografiaSi Teatraluri kostiumi gaformebis dasrulebuli
mxatvruli erTeulia, romelic uSualo kavSirSia msaxiobTan. is
erTgvari WurWelia, romelSic yalibdeba piesis personaJis
fsiqologiuri tipaJi. yovelive es kargad exmianeba qarTul xalxur
saimprovizacio TeatrSi msaxiobis kostiumis saxviT formas da mis
gardasaxvis tradiciul funqcias warmodgenaSi.
qarTul scenografiaSi Ziebebis periodSi erT-erT novaciad
gaCnda gaTamaSebuli sagani-dekoracia. im periodSi es sagnebi pirobiT
scenur garemos realur samyarosTan akavSirebdnen da msaxiobTa
kazmulobis, an gardasaxvisaTvis iyo gamoyenebuli. droTa
ganmavlobaSi, TeatrSi “scenuri realizmis” dabrunebasTan erTad
saganma Rrma ideuri da metaforuli daniSnuleba SeiZina. m.SveliZis
mxatvrobaSi arsebobs saganTa mravalferovneba, romlebic
speqtaklidan speqtaklSi gadadis. isini erTnairi arasdros aris da
formiT gansxvavebulia. magram erTi da igive sagnebia. es aris
saxrCobela, kibe, skami, jvari, sabrZolo Subebi, xmlebi, wigni,
gvirgvini, xeljoxi da sxva. zogierTi maTgani scenaze ubralod
gaformebis elementia da moqmedebaSi ar erTveba, zogi ki saTamaSo
scenografiis funqcias atarebs. isini msaxiobs gmiris saxis gaxsnaSic
exmareba da speqtaklis ideuri azris gaxsnasac emsaxureba.
183
saerTod dekoraciis sagnobrivi mravalferovneba aseve
konstruqtivizmma Semoitana scenografiaSi, magram am sagnebs mkveTrad
gamorCeuli funqcionaluri mniSvneloba hqonda. 1930-40-ian wlebSi
dekoracia scenaze sul ufro metad daitvirTa sagnebiT. cxovrebis
realisturi reproduqcia scenaze, misTvis damaxasiaTebel sagan-
atributebis saWiroebas qmnida. yofiTi sagnebi speqtaklis gaformebis
ganuyofeli nawili gaxda. Semdgom periodSi, rodesac qarTuli Teatri
kvlav daubrunda scenaze pirobiTi da ganzogadebuli samyaros
warmodgenas, arsebuli sagnebi scenidan ki ar gaqra, aramed
azrobrivad ufro daitvirTa, Tumca sagnis raodenoba Semcirda da
erTma saganma ramdenimes funqcia SeiTavsa, rogorc fizikuri, ase
azrobrivic.
i.gamrekelis da m.SveliZis scenografiaSi gansakuTrebuli
mxatvrul-ideuri datvirTva aqvs iseT dekoraciul-plastikur
elementebs rogorebicaa kibe, skami, sabrZolo iaraRebi, gzis
simboluri gamosaxva. aseTia speqtakl “hamletis” scenografiaSi
uzarmazari kibis konstruqcia. agreTve kibis struqtura devs mxatvris
scenografiul formaSi speqtaklebisTvis “anzori” da “lamara”. kibis
dekoracia-konstruqcia mxatvars saSualebas aZlevs dekoraciis
dinamikur-plastikuri formiT xeli Seuwyos scenuri moqmedebis
dinamizms. magram sruliad gansxvavebul datvirTvas aniWerbs kibes
m.SveliZe misi “hamletisTvis” Seqmnil gaformebaSi. kibe SveliZesTan
ar aris konstruqciuli formis. mas simboluri datvirTva aqvs da
mxolod moqmedebis ganviTarebisas iZens im Sinagan dinamikas, romelic
piesis ara moqmedebis, aramed ideis gasaaqtiureblad gamoiyeneba.
speqtakl “hamletSi” kibes metaforuli datvirTva aqvs. skamis kibiani
sazurge Zalauflebisken “cocvis” simbolos ganasaxierebs scenaze.
magram rogoric ar unda iyos dekoracia i.gamrekelTanac da
m.SveliZesTanac speqtaklis gaformebis sagnobrivi garemo
msaxiobisTvis organul samoqmedo sivrces warmoadgens. aq Cndeba
urTierTqmediTi procesi, rodesac dekoraciuli sivrce zemoqmedebs
msaxiobze, xolo msaxiobs TamaSisas moqmedebaSi mohyavs dekoraciis
calkeuli elementebi, raTa ufro metyveli da mravalferovani iyos
184
gmirTa saxeebi da maTi buneba scenaze. es ki xelovnebis sinTezis
umaRlesi gamovlenaa.
qarTuli scenografia ganviTarebis pirvelive wlebidan dRemde
mWidrod aris dakavSirebuli dazgur mxatvrobasTan. scenografiaSi
Tanamedrove dazgur SemoqmedebaSi arsebuli plastikuri avangardis
principebis Sesatyvisma formebma Teatralur mxatvrobaSi qmediTi
elementebi Semoitana, ramac speqtaklis vizualizaciaSi sanaxaobrivi
elementebis momZlavreba ganapiroba. msgavsma procesma scenografiis
ganviTarebis adreul etapze xelovnebis sxvadasxva formebis
organuli sinkretizmisgan, saxviT-plastikuri da scenuri formebis
mizanmimarTuli sinTezuri forma Seqmna. ase iyo qarTul
scenografiaSi 1970-80-ian wlebSi, rodesac moxda Zveli scenografiis
tradiciuli konstruqciuli formebis ferweruli damuSaveba. am
periodSi dazgurobis daZleva scenografiaSi gacilebiT advili iyo
vidre 1920-ian wlebSi.
i.gamrekelis scenografiis koloriti yovelTvis gamorCeuli iyo.
garkveul etapze igi mxatvris dazguri Semoqmedebis gavlenas
ganicdida. misi eqspresionistuli, kubo-futuristuli namuSevrebi
gansakuTrebuli da simboluri feradovnebiT gamoirCeva. mxatvari fers
kompoziciis modelirebisa da naxatis ideis gamosaxvisTvis iyenebda.
is qmnida formas da ganwyobas tiloze. es gansakuTrebiT naTlad
gamovlinda mis gaformebaSi speqtaklebisTvis “salomea”, “londa”,
“latavra”.
TandaTanobiT i.gamrekelis scenografiaSi feri naxevartonebiT
gamdidrda da wina planze zedapiris faqturuloba gamoikveTa.
gadamwyveti mniSvneloba scenografiis koloritSi im masalas
gamosaxvam miiRo, romlisganac iyo Seqmnili dekoraciul-plastikuri
sivrce speqtaklSi. mxatvris damuSavebuli dekoraciis zedapiri ar
kargavda Tavis pirvandel struqturas, xolo misi faqtura moqmedebis
adgilis ganmsazRvreli iyo. i.gamrekelis scenografiis koloriti
srulyofil gamovlinebas speqtaklis ganaTebis partiturisa da
SuqweriT datvirTvisas iRebda. Suqi-sinaTle speqtaklSi plastikur-
sivrcobrivi erTeuli iyo. misi ideuri materializacia, speqtaklis
mizanscenebSi, speqtaklis mxatvruli koncefciis gamovlenas uwyobda
185
xels. amis magaliTia speqtakl “hamletSi” mamis aCrdilis gamoCenis
scenis ganaTebis mkveTri xaziT gadawyveta. feri scenur mxatvrobaSi
plastikuri unda iyo, ufro moqnili, dinamikuri da emociuri. misgan
areklil sxivs unda SeeZlos Seferos dekoracia, haeri... datvirTos
igi emociurad, rogorc es SveliZis “lamaraSia”, - aRniSnavda
Teatrmcodne e. guguSvili.
qarTuli scenografiis ganviTarebis garkveul etapze
ferwerulobas speqtaklis dekoraciul gadawyvetaSi gansakuTrebuli
mniSvneloba eniWeboda. garda dekoraciis feriT datvirTvisa 1940-50-
iani wlebSi scenis dekoraciuli forma farda-drapirebebiTa da
mravalferovani qsovilebis gamoyenebiT plastikur formas iZenda.
isini xazobrivi perspeqtivis struqturul formaSi Seqmnil
sivrcobriv kompoziciebs warmoadgendnen scenaze. magram aseT sivrces
konkretuli da gansazRvruli CarCoebi gaaCnda. Warbi ferweruloba
dabalansebuli iyo dekoracia-butaforiebis masStaburi zomebiT, rac
scenografias zogadad sazeimo monumentur xasiaTs aniWebda. scenis
sivrceSi pirobiTi da plastikuri dekoraciis formis dabrunebam 1960-
iani wlebidan dekoraciis konstruqcia da struqturul formas-
kolorituli mravalferovneba SesZina. masSi mniSvnelovani gaxda
dekoraciuli sagnis zedapiris ferwerul-faqturuli damuSaveba,
romelic ufro met simbolur datvirTvas aniWebda Tavad sagans. masSi
gaerTianebuli iyo, rogorc dekoraciis masalis faqturuli
struqtura, ase misi mxatvruli damuSaveba, romelic gaformebis
saerTo mxatvruli formidan iyo gamomdinare. swored aseTi
mniSvneloba aqvs m.SveliZis mxatvrobaSi fers da gaformebis saerTo
kolorits. mxatvari fers, rogorc plastikur erTeuls ise ganixilavs
da da mas gansxvavebul faqturebSi gamosaxavs. igi mTlianad pirobiTia
da saerTo scenur atmosferos qmnis. agreTve dekoraciis zedapiris
faqturuli damuSavebiT cvlis dekoraciis masalis sawyisi fers da
mas sruliad gansxvavebul plastikur JReradobas aniWebas. ase iyo
damuSavebuli speqtakl “lamaras” scenografiaSi xelovnuri tyavis
masalisgan gakeTebuli vercxlisferi mbzinvare farebisgan Sekruli
dekoraciis zedapiri. speqtaklis saerTo zeamocanidan da reJisoruli
koncefciidan gamomdinare m.SveliZem “mefe lirSi” scenaze mTlianad
186
faqturuli dekoraciuli garemo Seqmna. mTeli kolorituli
datvirTva speqtaklis ganaTebam itvirTa. “mefe lirSi” scena
feraddeboda mizanscenebisa da moqmedebis calkeuli suraTebis
mixedviT, rac xels uwyobda statikuri dekoracia-konstruqciis
sivrcobrivi formis gamovlenas. scenografiis kolorits speqtaklSi
“makbeti” qmediTi xasiaTi hqonda. pirvel yovlisa igi uzarmazari
polieTilenis dekoracia-marionetis feriT datvirTvaSi gamovlinda,
xolo mxatvris mier Seqmnil uhaero garemoSi scenaze, gare
samyarosTan kavSiri ukana dekoraciis moZravi Tejirebis ganaTebis
palitriT xdeboda.
gansakuTrebiT axlos dgas mxatvris dazguri namuSevrebis
koloritul gadawyvetasTan scenografiis feriT datvirTva
speqtaklisTvis “hamleti”. igi Zalian hgavs mxatvris kolaJebs,
romelSic feri mxatvruli kompoziciis mozaikurobaSi da naxatis
fragmentul struqturaSi formaTa da ferTa kontarstzea agebuli.
Tanamedrove scenografiaSi speqtaklis koloritul gadawyvetaSi
ganaTebas orgvari datvirTva aqvs. pirveli aris dekoraciis
feradovan-kolorituli gadawyveta da meore speqtaklis moqmedebis
kolorituli gaformeba.
i.gamrekelis speqtaklebis gaformebaSi, dekoraciis plastikuri
geometrizacia sagnis sxvadasxva rakursebis zedapiridan areklili
SuqiT rTul Suq-Crdilebis mxatvrul “TamaSs” qmnida scenaze.
speqtakl “lamaras” sarepeticio Canawerebidan irkveva, rom mxatvari
ganaTebis nakads irib mimarTulebas aZlevda, ris gamoc msaxiobebi da
dekoraciebi jvaredinad gadamkveT Crdilebs qmnidnen saTamaSo
moednebze. maTi gadakveTa mkveTri da mkrTali Crdilebis
monacvleoba, dekoraciis zedapirs grafikul-ferwerulobas aniWebda.
Crdilebis gadakveTa pirobiTad mzis uxilav moZraobas ganasaxierebda,
romelic TiTqos iyo da arc iyo speqtaklis gaformebaSi.
m.SveliZis “lamaraSi” ki, mze xilulia da gansazRvavs scenuri
moqmedebis koloritul formas. mziT “naTdeba” speqtaklis
warmosaxviTi mTagoriani peizaJi. ukana dekoraciis-mzis panos
scenografiul obieqatad gadaqcevas speqtaklSi sworad SerCeuli da
moqmedebis Tanmimdevrulad awyobili ganaTebis mdidari partitura
187
qmnis. misi metaforuli datvirTva amJRavnebs speqtaklis mxatvris
unars mayureblamde sworad da mizanmimarTulad miitanos reJisoruli
naazrevi, romelmac moqmedebisas scenuri sicocxle unda SeiZinos.
erT scenur sivrceSi sxvadasxva periodSi da sxvadasxva
moTxovnebis pirobebSi qarTveli scenografebi ar Ralatoben
moqmedebis adgilis pirobiT-ganzogadebuli formis Seqmnas, rac
Teatris arsSi, mis pirobiTobaSi Zevs.
moqmedebis adgilis gansazRvreba qarTul scenaze, “samyaros”
scenografiuli modelis Seqmnis gansxvavebul formebiT xdeba.
rogorc araerTxel aRiniSna qarTuli scenografiis Camoyalibeba
Teatraluri konstruqtivizmis periodSi daiwyo. formaTa naSenoba,
dekoraciebis mravalganzomilebiani struqtura da ganzogadebul-
krebiTi formebis Seqmna, mxatvrisgan xelovnebis dargebis specifikis
codnas moiTxovda. i.gamrekelma gamoavlina arqiteqturis da inJiner-
konstruqtoris gasaocari niWi, mis mier Seqmnil dekoraciul
konstruqciebSi. garda dekoraciebis sakuTriv dinamikuri formisa,
isini moZravi iyo da mTlianad iyo gaazrebuli im scena-kolofis
sivrcobriv parametrebSi, romelsac SoTa rusTavelis saxelobis
Teatris scenis arqiteqturuli forma warmoadgens.
m.SveliZis dekoraciuli sivrcec rusTavelis Teatris scenis
sivrcobriv parametrebSi Tavsdeba, radgan rusTavelis Teatris
teqnikuri maxasiaTeblebi ar Secvlila. amitom scenis forma,
romelSic mxatvrebi scenografiul sivrces aTavseben, teqnikurad maT
erTnair pirobebSi svams. Sesabamisad, scenis arqiteqtura
gansxvavebul gavlenas ar axdens mxatvrobaze dekoraciis struqturis
Seqmnisas.
rac Seexeba uSualod moqmedebis adgils, misi forma speqtaklis
mTliani mxatvruli koncefciis Sesatyvisia yoveli axali
speqtaklisTvis.
qarTul scenografias ar gauvlia is evoluciuri gza, romelic
dasavlurma Teatrma da scenografiam aTaswleulebis manZilze gaiara.
amitom scenografiouli formebisa da gamomsaxvelobiTi xerxebis
aTviseba scenaze gamoxSirvis principiT mimdinareobda. yvelaferi is,
rac mxatvars zedmetad miaCnda gaformebisTvis, scenamde veRar
188
aRwevda.es ganapirobebda scenografiis krebiT-ganzogadebul formas.
magram speqtaklis mxatvruli gaformebis es principi Teatris
pirobioTi xasiaTis Sesabamisi iyo da formaTa Sejerebis prioncipebiT
qarTuli xalxuri Teatris kardakar moxetiale, Tu sadarbazo formis
krebiTobasTan axlos iyo.
adamianebis istoriulad Camoyalibebuli sacxovreblisa Tu
bunebrivi yofis krebiT formaSi gamosaxva umaRles xarisxSi ayvanili
formaTa ganzogadebiT aris SesaZlebeli. i.gamrekelis dekoraciebis
TiToeul detalSi ikiTxeboda piesis ZiriTadi fabula, romelic
karnaxobda mxatvars dramaturgiuli nawarmoebis iseTi Sesabamisi
materialuri formis Seqmnas scenaze.
speqtaklis mxatvruli gaformebis yvela calkeuli detali
m.SveliZis scenografiaSi piesis teqstidan amokrebili formebis
Sesatyvisia. zedmeti detalizaciisgan Tavi rom daaRwios m.SveliZe
speqtaklebSi moqmedebis adgils gaxsnil Ria sivrceSi akeTebs.
mxatvari saxviTi xelovnebis “leqsikoniT” wers Tavis dekoraciul
“ambavs”. es ki mxolod sworad moZebnili SemoqmedebiTi meTodis
wyalobiT aris SesaZlebeli, rac gamoarCevs zogadad qarTul
TeatrSi scenografiis mniSvnelobas.
Tanamedrove scenografia speqtaklis moqmedebis gaformebas
emsaxureba. amrigad scenografiuli forma gansazRvavs dadgmis
dinamikas da moqmedebis tempo-ritms.
gamrekelis scenografia speqtaklebisTvis “hamleti, “anzor”,
“lamara”, “TeTnuldi” da sxva msaxiobebs karnaxobdnen TamaSis saxviT-
plastikur maneras. iseTi rTuli konstruqciuli dekoraciebi,
rogoric hqonda Seqmnili i.gamrekels msaxiobisgan sagangebo fizikur
momzadebas moiTxovda.
m.SveliZis scenografia aseve gansazRvravs msaxiobTa TamaSs
scenaze. masSi yvelaze mTavari scenuri kostiumi da speqtaklis
musikalur-qoreografiuli gadawyvetaa. es gansakuTrebiT kargad Cans
m.SveliZis “scenografiul SeqspirianaSi”, romlisTvis sagangebod
Seqmnili musikaluri Temebis ritmika (kompozitori g.yanCeli), srulad
Seesatyviseboda msaxiobTa kostiumebisa da dekoraciul formaTa
kompoziciebis ritmikas.
189
Semdegi mniSvelovani etapi speqtaklis mxatvrul-plastikuri
gadawyvetis sakiTxSi aris dekoraciebis ganlageba scenis sivrceSi.
i.gamrekelis dekoraciebi mTlianad aTvisebuli iyo moqmedebis
msvlelobisas msaxiobebis mier. Sesabamisad mizanscenebic dekoraciis
saTamaSo moednebze iyo dadgmuli. mizanscenobrivi naxazi yovel
jerze sxvadasxva rakursiT iyo aRqmuli mayureblis mier da msaxiobTa
plastikuri jgufebis ritmuli moZraoba erT mTlianobaSi kravda
dekoraciul sivrces scenaze. es gansakuTrebiT advili iyo, radgan
i.gamrekelis dekoracia speqtaklebisTvis “anzori”, “lamara”,
“TeTnuldi”... msaxiobTa moZraobas erT dekoraciul sivrceSi
iTvaliswinebda. mniSvneloba ar hqonda icvleboda Tu ara dekoracia
speqtaklis moqmedebebis an suraTebis mixedviT. TiToeuli dekoracia
msaxiobTa ganTavsebis erTnair principze iyo Seqmnili. gansxvavebuli
iyo i.gamrekelis scenografia “hamletisTvis”. igi reJisoruli da
mxatvruli koncefciis Sesabamisad, gansxvavebul scenografiul
suraTebs qmnida.
m.SveliZe yovelTvis moqmedebis gansakuTrebul adgils qmnis
scenaze. igi umetesad Tavisufalia dekoraciebisgan, amitom m.SveliZis
scenografiaSi sagangebo mniSvneloba eniWeba ukana dekoracias,
pirobiTad Wers da gverdiTa dekoraciebs eniWebaT. aseT garemoSi
scenis sivrcis plastikis gamovlena, mTlianad msaxiobTa
gadaadgileba da mizanscenebi maT moqmedebazea damokidebuli. aseve
didi mniSvneloba aqvs msaxiobis xelSi gaTamaSebul dekoraciul
detalebs, romelic sagangebodaa morgebuli speqtaklis TiToeul
mizanscenas da dekoraciuli sivrcis calkeuli monakveTebis
sivrcobriv formas ufro TvalsaCinos xdis. xSirad aseTi mizanscena
sulac erTi msaxiobisa da sagnis urTierTobaze iyo agebuli
al.axmetelis speqtaklebSi dadgmis mizanscenuri qarga mTlianad
msaxiobTa masisa da dekoraciuli formebis urTierTqmedebiT
iqmneboda. Tanac ise, rom masSi zustad iyo gamokveTili dekoraciis
plastikuri forma. msaxiobTa moZraoba diferencirebul baqnebze
speqtaklSi “anzor” dekoraciis formis paralelurad iyo
qoreografiulad awyobili.
190
qarTuli Teatraluri xelovnebis tradiciisamebr reJisorebi,
Tavisi SemoqmedebiTi meTodidan da dadgmis koncefciidan
gamomdinare, mxatvars garkveuli scenografiuli sivrcis Seqmnis
pirobebs uqmnidnen. k.marjaniSvilma, al.axmetelma da r.sturuamac
zustad ician ra undaT mxatvrisgan. mxatvrebi, Tavis mxriv, maT
scenografiuli xerxebiT iseT sivrces uqmnian, romelSic mkafiod
vlindeba TiToeuli reJisoris dadgmis koncefcia. mniSvnelovani aq
is aris, rom droTa ganmavlobaSi da gansxvavebul epoqebSi, rogoric
1920-30-iani da XX saukunis bolo aTwleulebi iyo, aris igive
scenografiuli xerxebis axal saxviT formebSi gamosaxva.
qarTuli scenografiisa da saerTod qarTuli Teatris
SemoqmedebiTi procesis ganuyofeli nawilia, speqtaklis Seqmnisas,
mxatvrisa da reJisoris urTierToba. am TemaSi araerTxel iTqva imis
Sesaxeb, rom reJisoris da mxatvris Tanaavtorobam TeatrSi Sedegad
brwyinvale speqtaklebi dagvitova. magram es ubralo mSrali
Tanaavtoroba rodia, igi emyareba mxatvrisa da reJisoris SemoqmedebiT
meTods, maT inteleqtsa da intuicias. am konkretul TemaSi reJisorisa
da mxatvris Tanaavtoroba gamrekeli-marjaniSvili, gamrekeli-
axmetelis da SveliZe-sturuas Semoqmedebis magaliTzea ganxiluli.
rac Seexeba saerTod qarTul TeatrSi amgvari mxatvrisa da reJisoris
kavSirs, TiTqmis yvela SemTxvevaSi es kavSiri arsebobs da SemoqmedTa
uSret fantaziasa da gamomsaxvelobiT xerxebs avlens.
qarTuli scenografiis tradiciebis aRorZineba da ganaxlebis
procesi scenaze qarTul saxviT xelovnebaSi momxdari cvlilebebis
Sedegad pirvelad Teatralur mxatvrobaSi aisaxa. ase iyo “sameulis”
mier gaformebul zRapar “WinWraqas” dadgmaSi. aqac gadamwyveti
mniSvneloba hqonda speqtaklis mxatvruli gaformebis koncefciis
speqtaklis reJisorul formasTan, romliTac m.TumaniSvilma scenaze
daabruna pirobiT saimprovizacio samsaxiobo TamaSis forma. Teatris
mxatvrisa da reJisoris mWidro SemoqmedebiTi kavSiris tradicia,
romelsac safuZveli k.marjaniSvilma Cauyara, qarTul scenaze
gansazRvra rogorc Teatris ganviTareba, aseve scenografiis,
xelovnebis damoukidebeli dargis ganviTarebac.
191
Tema minda davasrulo didi artistis akaki vasaZis citatiT,
romelSic mkafiod aris axsnili qarTuli Teatris ganvitarebis
ZiriTadi xazi, romelic SoTa rusTavelis saxelobis TeatrSi 1920-iani
wlebidan dRemde mimdinareobs. im rTuli da winaaRmdegobebiT aRsavse
gzaze romelic qarTulma Teatrma da scenografiam gamoiares 1940-50-
ian wlebSi. aq aseve kargad Cans, rom tradiciebis SenarCuneba SoTa
rusTavelis saxelobis Teatrma rogorc scenografiaSi, asev
reJisurasa da Teratris esTetikaSi SeZles im myari safuZvelis
wyalobiT romelic qartuli profesiuli Teatris damaarseblebma
k.marjaniSvilma da al.axmetelma Cauyares qarTul saTeatro
xelovnebas, rogorc xelovnebaTa sinTezis rTul mxatvrul sistemas.
“...Tanamedrove Teatri verc marjaniSvilis da verc axmetelis xazs
gverds ver auvlis, radgan maTi Semonaqmedi dReisTvis mdidar
tradicias, myar safuZvels warmoadgens Teatraluri xelovnebis
ganviTarebisTvis. aseT safuZvels, aseT tradicias warmoadgens maTi
Semoqmedeba CemTvisac, da mec, rogorc Teatris xelmZRvaneli,
vcdilobdi, maT mier datovebul tradiciaSi damenaxa da gamomeyenebina
misgan is saukeTeso, rac Cems bunebas Seesabameboda da romlis
gamoyenebasac SevZlebdi momdevno periodSi, SeiZleba iTqvas ukve
didad Secvlis politikur-sazogadoebriv viTarebaSi. maT monapovarTa
gaTvaliswinebiT, me raRac unificirebuli scenuri hibridi ki ar unda
gamomeyvana rusTavelis Teatris scenaze, aramed warsulis
gamocdileba gamomeyenebina iseTi realisturi scenuri tilos
Sesaqmnelad, romelic aRmocenebuli iqneboda msaxiobis SemoqmedebiTi
gamocdilebidan da monacemebidan. axali dro da TviT xelovnebis
ganviTarebac moiTxovdnen esTetizmisa da formalizmis uaryofas,
realisturi xelovnebis poziciebze myar dadgomas da, me vcdilobdi,
socialisturi realizmis gzaze, SemenarCunebina qarTuli TeatrisTvis
sisxlxorceuli, misi Sinagani suliskveTebidan gamomdinare
romantikul-heroikuli mimarTeba”, igonebs akaki vasaZe. (92)
192
SeniSvna:
1. skenografia -berZnuli skenegraphia- scenis ferweruli
gaformeba. Zvel berZlul TeatrSi logeonis ukana vertikaluri
kedlis ferweruli gaformebas, romelic Zv. w. 460-420 ww
gamoigona xazobrivi perspeqtiva da igi speqtaklis gaformebis
ferwerul xerxSi gamoiyena. vitruvius skenografias “kedlis
moxatvas uwodebs, romelSic xazobrivi perspeqtivis
principebzea agebuli. (“aTi wigni arqiteqturis Sesaxeb”)
2. g.k. lukomski “ Zveleburi Teatrebi” t. I sanqt-peterburgi 1913
w. gv 125-130.
3. d. janeliZe “qarTuli Teatris istoria” Tbilisi 1981 w. gv 4-6
4. ixileT iqve
5. k. maleviCi “kubizmidan da futurizmidan subprematizmamde”
moskovi 1916 w. gv 19.
6. S. afxaiZe “sandro axmeteli” 1958 w. gv 12
7. kr. “aleqsandre axmeteli” redaqtori- v. kiknaZe Tbilisi 1978 w.
t. I gv. 18
8. g.alibegaSvili. ”qarTuli Teatraluri mxatvrobis
dRevandeloba” “Jur. sabWoTa xelovneba”, #2, gv. 4
9. v. beriozkini “speqtaklis gaformebis xwlovneba”.BA“qarTuli
Teatris fenomeni” moskovi 1986 w. gv 67
10. v.beriozkini “speqtaklis gaformebis xwlovneba”. “qarTuli
scenografiis fenomeni” sabWoTa xelovneba” # 10 1986 w. gv 68
11. g. alibegaSvili “qarTuli Teatraluri mxatvrobis
dRevandeloba” sabWoTa xelovneba #4 Tbilisi, 1979 w.
12. qarTuli modernizmi 1910-1930 m. ciciSvili n. WoRoSvili. statia
“qarTuli modernisuli mxatvroba evropul konteqstSi” gv 123-
128
13. d. kakabaZe “xelovenba da sivrce” parizi 1926w.
14. qarTuli modernizmi 1910-1930 m. ciciSvili n. WoRoSvili. statia
“qarTuli modernisuli mxatvroba evropul konteqstSi” gv 123-
128
15. qarTuli modernizmi 1910-1930 m. ciciSvili n. WoRoSvili. statia
“qarTuli modernistuli mxatvroba evropul konteqstSi” gv 123-
128
193
16. s. sigua “H2SO4”-dan memarcxeneobamde” “ciskari” #10 1986 w.
17. c. kuxianiZe “irakli gamrekeli” Tbilisi 1981 w. gv 69
18. m. giJimyreli. “irakli gamrekeli da sandro axmeteli” “sabWoTa
xelovneba” #3 gv 16. 1967 w.
19. g. alibegaSvili “S. rusTavelisa da k. marjaniSvilis saxelobis
Teatrebis dadgmebis gaformeba 1922-1966 wlebSi” ” Ars Georgika
(“qarTuli xelovneba”) seria b #7 1974 w. gv.27
20. c. kuxianiZe “i. gamrekeli” Tbilisi 1981 w. gv. 56
21. g. alibegaSvili “SoTa rusTavelisa da k. marjaniSvilis
saxelobis Teatrebis dadgmebis gaformeba 1922-1966 wlebSi” ” Ars
Georgika (“qarTuli xelovneba”) seria b #7 1974 w. gv.34
22. akaki vasaZe “mogonebebi, fiqrebi” t.2 Tbilisi 2010 w. gv. 38
23. akaki vasaZe “mogonebebi, fiqrebi” t.2 Tbilisi 2010 w. gv. 114
24. akaki vasaZe “mogonebebi, fiqrebi” t.2 Tbilisi 2010 w. gv. 55
25. m. TevzaZe “scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi.” Tbilisi 2001 w. gv 46
26. m. TevzaZe “scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi.” Tbilisi 2001 w. gv 54
27. ixileT iqve
28. n. uruSaZe -albomi “daviT kakabaZe TeatrSi”. Sesavali. Tbilisi
saqarTvelos Teatraluri sazogadoeba 1982 w.
29. ixileT iqve
30. m. TevzaZe “scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi.” Tbilisi 2001 w. gv 75
31. ixileT iqve
32. ixileT iqve
33. v. kiknaZe “grigol robaqiZis Teatraluri samyaro”. “sabWoTa
xelovneba”. #7 1987 w. gv 73-74
34. gr. robaqiZe “Teatri, rogorc ritmi”. gaz. “rubikoni” 1924 w.
35. v. kiknaZe “grigol robaqiZis Teatraluri samyaro”. “sabWoTa
xelovneba”. #7 1987 w. gv 73-74
36. m. TevzaZe “scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi.” Tbilisi 2001 w. gv 77
194
37. n. uruSaZe albomi “daviT kakabaZe TeatrSi” . Sesavali. Tbilisi
saqarTvelos Teatraluri sazogadoebs 1982 w.
38. T. wulukiZe “ mxolod erTi sicocxle” Tbilisi 1983 w. gv----
39. m. TevzaZe “scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi.” Tbilisi 2001 w. gv 83.
40. n. uruSaZe “Salva dadianis TeTnuldis Sesaxeb” “sabWoTa
xelovneba” #3 1973 w.
41. ixileT iqve
42. n. uruSaZe albomi “daviT kakabaZe TeatrSi” . Sesavali. Tbilisi
saqarTvelos Teatraluri sazogadoebs 1982 w.
43. m. TevzaZe scenuri sivrcis problema sando axmetelisa da
irakli ganerkelis SemioqmedebaSi”. gv 97. gazeTi “kavkasioni”
1924 w.
44. m. TevzaZe “scenuri sivrcis problema sandro axmetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi.” Tbilisi 2001 w. 94
45. m.g. etkindi “ritmi siv rce da dro literaturasa da
xelovnebaSi” leningradi 1974 w. gv. 211
46. n. uruSaZe albomi “daviT kakabaZe TeatrSi” . Sesavali. Tbilisi
saqarTvelos Teatraluri sazogadoebs 1982 w.
47. ixileT iqve
48. ixileT iqve
49. ixileT iqve
50. v.i. Sepovalovi “scenografia, rogorc speqtaklis sivrcobrivi
gadawyveta”. seminaris “scenuri kostiumis teqnologia”
masalidan.
51. j. streleri “Teatri adamianebisTvis” moskovi “raduga” 1974 w
gv. 127
52. s. druJinini, e. kuznecovi Jurnali “teatr“ “mirian SveliZe da
Teimuraz ninua” №11 1980 г.
53. ixileT iqve
54. x. kikvaZe “mxatvars misi Teatri qmnis” interviu m.
SveliZesTanJurnali “scena” 2008 w. #1
195
55. x. kikvaZe “scenaze firosmanis Tbilisi” “literatura da
xelovneba” #5 2011 w.
56. s. druJinini, e. kuznecovi Jurnali “teatr“ “mirian SveliZe da
Teimuraz ninua” №11 1980 г.
57. n. yiasaSvili “u.Seqspiris tragediebi” Sesavali werili da
komentarebi. “sabWoTa xelovneba”. Tbilisi 1986 w.]
58. p. uruSaZe “riCard III” “Teatraluri moambe”. 1979. #2 gv.12
59. j. streleri “Seqspieis “mefe liri” “Teatris adamianebisTvis”
m. “raduga” 1984w. gv 269.
60. p. uruSaZe “robert sturuas “makbeti”. “xelovneba” #3-4 2001w. gv.
34
61. e. gorfunlekli “plius minus brexti” (makbeti rusTavelis
TeatrSi). “moskovski nabliudateli” # 5. 6 seqtemberi 1995w.
62. p. uruSaZe “makbeti rusTavelis TeatrSi”. “Teatri da cxovcreba”
1996 w. #1-2
63. a. vasaZis “mogonebebSi, fiqrebi” t.I Tbilisi 2010 w. gv. 218).
64. a. faRava “Teatraluri institutis Teatris istoriis kaTedris
samecniero naSromebi”. 1960/61 w. @#23
65. a. vasaZe “mogonebebi fiqrebi” wigni I Tbilisi 2010w gv 217.
66. a. vasaZe “mogonebebi fiqrebi” wigni I Tbilisi 2010w gv 218.
67. s. amaRlobeli “hamlet” gazeTi “xelovneba” @#26 1926w.
68. a. vasaZis “mogonebebSi, fiqrebi” t.I Tbilisi 2010 w. gv. 218.
69. ixileT iqve
70. kote marjaniSvili, krebuli “xelovneba” 1961 gv 90.
71. a. vasaZis “mogonebebSi, fiqrebi” t.I Tbilisi 2010 w. gv. 219
72. ixileT iqve
73. a. vasaZis “mogonebebSi, fiqrebi” t.I Tbilisi 2010 w. gv. 220
74. kote marjaniSvili “krebuli” u.CxeiZe “kote marjaniSvili
reJisori da xelmZRvaneli “xelovneba Tbilisi 1961 w. gv 96
75. kote marjaniSvili, krebuli “xelovneba” 1961 gv 78.
76. “hamleti” gaz. “komunisti” 1926 w. 5/1
77. gaz. “muSa” 1926. 20. 11 w
78. T. bokuCava “hamleti” “Teatri da cxovreba” #1 2002 w.
79. ixileT iqve
196
80. m. gegeWkori “hamleti SoTa rusTavelis scenbaze” gaz. “epoqa”
2001 #22
81. v. kiknaZe - grigol robaqiZis Teatraluri samyaro. “sabWoTa
xelovneba”, 1989 w. gv 31.
82. gr. robaqiZe “Svilebi mzisa da misi qurumi”. “mnaTobi” 1924 w
83. “aTas weliwadSi erTxel. gazeTi “muza” #1 (9) 1997 w.
84. n. gurabaniZe “tragikuli misteria” literaturuli saqarTvelo
#1 1997 w.
85. ixileT iqve
86. e. guguSvili “lamara” “qarTuli Teatris dRe” 14 ianvari 1997w.
87. T bokuCava “grigol robaqiZis lamara rustavelisd Teatris
scenaze” gaz. “kavkasioni” 12-18 dekemberi 1996 w.
88. k. stanislavcski “Cemi cxovreba xelovnebaSi” moskovi 1980w. gv 37
89. viqtor nozaZe “vefxistyaosnis gankiTxvani”, “vefxistyaosnis
ferTametyveleba”. buenos-airesi 1954 weli gv.4
90. samuSao interviu m. SveliZesTan 06. 06 .2001 w
91. akaki vasaZe “mogonebebi, fiqrebi” t.2 Tbilisi 2010 w. gv. 114
92. akaki vasaZe “mogonebebi, fiqrebi” t.2 Tbilisi 2010 w. gv. 51
gamoyenebuli literatura:
1. axmeteli krebuli 2-tomad . saqarTvelos Teatris moRvaweTa
kavSiri. Tbilisi 1987 w.
2. beriozkini v. “speqtaklis gaformebis xelovneba” sabWoTa
xelovneba” #10 1986w
3. beriZe v. “mxatvris samyaro” komunisti #86 13 aprili 1979 w
4. bokuCava T. “grigol robaqiZis “lamara” rusTavelis Teatris
scenaze” kavkasioni 12-18 dekemberi 1996 w
5. buxrikiZe d. “wminda Teatri”... grZnobaTa alqimiiT” “7 dRe” 29
noemberi-54 dekemberi 1996w
6. giJimyreli m. “irakli gamrekeli da sandro axmeteli” “sabWoTa
xelovneba” 1969w.
7. guguSvili e. “lamara” qarTuli Teatris dRe 14 ianvari 1997w.
8. gurabaniZe n. “epoqis sunTqva “sabWoTa xelovneba” #3 1977w
197
9. gurabaniZe n. “tragikuli misteia” “literaturuli saqarTvelo”
3-19 ianvari 1997w
10. gurabaniZe n. “mirian SveliZis impovizaciebi” xelovneba #3-4
1992 w
11. gurabaniZe n. “reJisori da misi koncefcia” “Tbilisi” #64 19
marti 1979w
12. dadiani S. “TeTnuldi” Tbilisi 1961 w.
13. TevzaZe m. “sasceno sivrcis problema sandro axnetelisa da
irakli gamrekelis SemoqmedebaSi” Tbilisi 2001 w
14. TevzaZe m. “Teatris idumaleba (Strixebi mirian SveliZis
portretisaTvis) ” literatura da xelovneba” 2006 w`
15. kiknaZe v. “grigol robaqiZis Teatraluri samyaro” “sabWoTa
xelovneba” 1988w
16. kiknaZe v. “saubrebi qarTul Teatrze” Tbilisi 1985w.
17. kinwuraSvili q. “misabaZi da STamagonebeli” literaturuli
saqarTvelo 11 oqtomberi 1985 w
18. kuxianiZe c. i. gamrekeli Tbilisi 1981 w.
19. lomTaTiZe l. “irakli gamrekeli” Tbilisi 1984 w.
20. marjaniSvili k. krebuli Tbilisi 1961w
21. maWavariani n. “sulieri faseulobebis ZiebaSi (“lamara”
rusTavelis scenaze”) Teatri da cxoveba 1997w.
22. robaqiZe gr. “lamara” “ciskari” #2 1989w.
23. robaqiZe gr. “Teatri, rogorc ritmi “sabWoTa xelovneba” #3
1987w.
24. sigua s. “H2SO4”-dan memarcxeneobamde” ciskari #10 1986 w.
25. n. uruSaZe albomi “daviT kakabaZe TeatrSi” . Sesavali. Tbilisi
saqarTvelos Teatraluri sazogadoebs 1982 w.
26. uruSaZe n. “amzor” Tbilisi 1984w.
27. uruSaZe p. “riCard III” Teatraluri moambe #2 1979w
28. qiqoZe n. “Salva dadianis “TeTnuldis” Sesaxeb” sabWoTa
xelovneba #3 1973 w.
29. Seqspiri u. 5 tomad redaqtori n. yiasaSuvlis Tbilisi 1987w.
30. SalutaSvili al. “Cveni epoqis Tvalsawieridan” “komunisti # 64
16 marti 1979 w
198
31. janeliZe d. “qarTuli Teatris istoria” Tbilisi 1983 w.
32.janeliZe d. “saxioba” Tbilisi 1980 w.
33. Алибегашвили Г. «Грузинское театрально-декорационное искусство» Т. 1977
34. Алибегашвили Г. “Оформление постановок театра имени Ш. Руставели и К.
Марджанишвили 1922-1966 годов” Ars Georgika (“qarTuli xelovneba”) серия б
#7 Тбилиси 1974 г.
35. Бачелис А. «Пространственное мышление в театре ХХ века» М. 1994
36. Бояджев Г. «От Софокла до Брехта за сорок театральных вечеров» М. 1988 г.
37. Березкин В «Молодые художники грузинского театра» «Искусство» №1 1967г.
38. Березкин В. «Искусство оформления спектаклей» М. 1986
39. Березкин В «История сценографии мирового театра» т.1 т.2
40. Березкин В «Своеобразное художественное мышление» «Заря востока» №25
1977г
41. Беридзе В. Езерская Н. «Искусство советской Грузии 1921-1970гг» М. 1975г
42. Витрувий М.П. «Десять книг об анхитектуре» М. 1936г.
43. Гугушвили Э.Н. «Коте Марджанишвили» М. 1979г.
44. Дружинин С. Н.Кузнецов «Мириан Швелидзе и Теймураз Нинуа» Театр №11
1980г.
45. История зарубежного тетра М.1981т.1
46. История заподноевропейского театра М. 1957
47. История заподноевропейского театра 1-8 тома Москва 1984г.
48. Каландаришвили М. «Проблема режиссуры Сандро Ахметели». Т. 1987г.
49. Кандинский В. «О духовном в искусстве» Ленинград 1989г.
50. Кандинский В. «О сценической композиции»
www.ashtray.ru/main/.../Kand_Scen_compose.ht... -
51. Коваленко Г. «Художники грузинского театра» «Декорационное искусство» М.
1978г.
52. Куликова И. С. «Философия и искусство модернизма» М. 1974г.
53. Лукомский Г.К. «Старинные театры» С-Пб 1913 г
54. «Модернизм» Сборник статей М. 1987г.
55. Орджиникидзе Г. «Прочтение Шекспира» Литературная Грузия №2 1984г.
56. Пожарская М.Н. «Русское театрально-декорационное искусство конца ХIХ –
начала ХХ века» М.1980
57. Вера Моури Робертс «На сцене история театра» (Об Н. Акимове и И.Гамрекели)
Нью-Йорк 1962 г.
199
58. Станиславский К.С. « Моя жизнь в искусстве» М 1980г.
59. Стрелер Джорджо «Театр для Людей» М. 1984г
60. «Сцена» Журнал №1 и №4 2008г.
61. Таиров А.Я. «Записки режиссера, статьи,беседы, речи, письма» М. 1970г
62. Театр и революция. «Мы создаем героический театр» К 100-летию рождения
Сандро Ахметели. Театр №4 1987г
63. Фаворский В.А. О композиции «Творчество» №1-2 1967г.
64. Френкель М. «Пластика сценического пространства» Киев «Мистецтво» 1987 г.
65. Френкель М. «Современная сценография» Киев «Мистецтво» 1980 г
66. Хидекель Р. «Драматургия сценического костюма» Театр №1 1989г.
67. Художник и сцена (сборник стате й ) М. 1978г
68. Церетели В. «Начало пути» 25 августа 1979г Вечерний Тбилиси
69. Цулукидзе Т. «Всего одна жизнь» Тбилиси 1983г.
70. Шах-Азизова Т. «Конец игры» «Советская культура» №67 4 июнь 1987г.
«Вновь Шекспир» «Труд» №66 18 март 1979г.
71. Шеповалов В.М. «Сценография в театральном искусстве» Материал семинара
по технологии сценического костюма 13.01.03 г.
72. Эткинд.М.Г. «Ритм пространство и время в литературе и искусстве». Ленинград
1974г.