Post on 16-Jan-2020
¿Tlen tlanamakah tiankisko?
¿Qué venden en el tianguis?
Tiankisko tlanamakah miak tlamantli: eetl, sintli, tlakualistli, xitomatl,
zakawilli, chilli, chankaka, yoyomitl, pantzi, ayohtli, kamohtli, iyatl,
tlapiyalmeh.
En el tianguis venden muchas cosas: frijol, maíz, comida, jitomate,
zacahuil, chile, piloncillo, ropa, pan, calabaza, camote, tabaco, animales
(domésticos)
Kinnamaka chilli onkak ne totlayi: El señor vende chiles en dos lugares.
¿Keski ipati iyatl?
¿Cuánto cuesta el tabaco?
Ipati kaxtolli tomin onsa.
Cuesta quince pesos la onza.
Ma xinechnamaka ome onsa.
Véndame dos onzas.
¿Kenochi ipati ne eetl?
¿Cuánto cuesta el frijol?
Ipati senpowalli tomin litro.
Cuesta veinte pesos el litro.
Kintzontekitoh kuawitl tepeixko.
Ellas fueron a cortar leña arriba del cerro.
Toawimeh kinmamahkeh kuawitl asta ininchan
Las señoras cargaron la leña hasta su casa.
Totlayimeh miltekititih, toawimeh kuahkuawitih, wan okichpilmeh asakatih.
Los señores van a trabajar la milpa, las señoras van a traer leña, y los niños
van acarrear agua.
Atemitl El río
¿Kanin innehnemitih? ¿A dónde van ustedes (van a andar)?
Timaltitih atempa: Nosotros vamos al río a bañarnos.
Timaltiti atlahko pan teotlak: En la tarde tú te vas a bañar en el arroyo.
Matlahtlanki tlahtlamahketl: El pescador pescó con la mano.
Wiptla titlahtlamaseh tlayowa: Pasado mañana pescaremos en la noche.
Achtowi onkayaya miak kuawitl nepa ateno. Antes habían muchos árboles
en la orilla del río.
¡Ahmo xikalaki atemitl¡ Wahkatlan: No te metas al río. Está hondo.
Sekimeh masewalmeh achikihchiwah panpa tlahtlamaseh kosolimeh.Algunas personas hacen canastillas para pescar cosoles (camarones de río)¿Inon inmoachikihwah?¿Esas son sus canastillas para pescar?Sewan se achikiteca tlahko atemitl. Uno por uno acomodan las canastillas en medio del río.
Maltia konetzin/Maltilistli/Tepitza Baño ritual.
Nayopa tihchiwaseh maltilistli Dentro de cuatro días haremos el “baño” (ritual).
Kochilistli VelorioKeman kitlapachotih se masewalli, kalteno kitlapanah se nextekomitl; nohkia
kimiktiah se piyo, tla siwatzin kimiktiah siwapiyo, tla tlakatzin kimiktiah kuapelech:
Cuando van a enterrar a una persona, afuera de la casa rompen una jícara con
cal; también matan un pollo, si es mujer matan a una gallina, si es hombre matan
a un gallo.
Tlachikontilia “novenario”.
Keman mihki se masewalli, ika chiknawi tonalli kichikontiliseh.
Cuando muere una persona, a los nueve días le hace el Tlachikontilia.
Na notoka Peche. Mostla niyas millan iniuaya nochi
nochampoyowah. Tlen se tonalli na nipixkas;
notantzin kitlahchinos panpa sintokas ipan diciembre
meeztli. Noikniwan kafetekiseh wan kitemaseh
koxtalko. Tihwikaseh tochichi itoka “Lobo”. Nonantzin
mokawas tochah tlasenkawas tlen tikuaseh; niman,
ome kawitl tlen teotlak, noawiwah techtlamakatih milla
ma titlakuakah. Kiwikaseh chilpapa, keso, tzopelatl
wan atl. Teipan noawiwah kiwalikaseh kuawitl. Ika
teotlak timokuepaseh tochah; achtowi tipanoseh
ateno ma timaltikah.
Na notoka Peche. Mostla niyas millan iniuaya nochi nochampoyowah. Tlen
se tonalli na nipixkas; notantzin kitlahchinos panpa sintokas ipan diciembre
meeztli. Noikniwan kafetekiseh wan kitemaseh koxtalko. Tihwikaseh
tochichi itoka “Lobo”. Nonantzin mokawas tochah tlasenkawas tlen
tikuaseh; niman, ome kawitl tlen teotlak, noawiwah techtlamakatih milla ma
titlakuakah. Kiwikaseh chilpapa, keso, tzopelatl wan atl. Teipan noawiwah
kiwalikaseh kuawitl. Ika teotlak timokuepaseh tochah; achtowi tipanoseh
ateno ma timaltikah.
Mi nombre es Pedro. Mañana iré a la milpa con toda mi familia. Durante
todo el día yo cosecharé; ni papá limpiará la milpa para sembrar maíz en
diciembre. Mis hermanos cortarán café y los vaciarán en costales.
Nosotros llevaremos a nuestro perro que se llama “Lobo”. Mi mamá se
quedará en nuestra casa, preparará lo que comeremos; luego, a las dos
de la tarde, mis tías nos irán a dar de comer a la milpa para que
comamos. Llevarán enchiladas, queso, café y agua. Después mis tías
traerán leña. En la tarde nos regresaremos a nuestra casa, antes
pasaremos al río para que nos bañemos.
Millan En la milpa.
Dos temporadas de siembra.
Tonalmitl-Tonalmilli Temporada de calor.
Xopamitl-Xopanmilli Temporada verde (lluvias).
Wastekapan ne masewalmeh tokah ipan diciembre meeztli
En la Huasteca las personas siembran en diciembre.
Pan enero meeztli kueponkeh konetoktli, no yolihkeh soyo.
En enero brotaron las matitas tiernas de maíz, también brotaron las plantas
de soyo.
Kitokah ne millan: ayohtli, sintli, chilli, xitomatl, eetl.
En la milpa siembran: calabaza, maíz, chile, jitomate y frijol.
Xitomatl miak tlaki millan.
Se da mucho jitomate en la milpa
Axtlahki awakakuawitl:
No dio el aguacate.
Motlatzkiliah sintoktli ne chichimeketl
El frijol chichimeco se enreda en las matas de maíz.
Achi weyi chilkuawitl
El árbol de chile está un poco grande.
Tlen milchiwah, achtowi tlaxiwitekiseh, teipan tlahchinowaseh.
Para hacer la milpa, primero tumbarán el monte, después quemarán la basura.
Tlen sintoka tikitekiwiah koahtoktli.
Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador”.
Owi miltekitl.
El trabajo de la milpa es difícil.
Ma tlaawetzi
Ojalá que llueva.
Encuentra los errores:
Tihpanoh atemitl tlen tiasitih millan.
Nosotros cruzaremos el río para llegar a la milpa.
Inkitokayayah sintli tepeixpan.
Sembraron maíz enfrente del cerro.
Keman yaseh telpokatzitzin millan, kinwikah ininpitzowah.
Cuando los muchachos van a la milpa, llevan a sus perros.
Nitlaxkalkawato ichan ne Andrés, panpa
kitlamakati notatzin tlen itztok millan.
Yo le fui a dejar la comida a la casa de
Andrés, para que le vaya a dar de comer a
mi papá que está en la milpa.
Tenacastlan itztok chichi.
El perro está al lado de la piedra.
¡Xihtlachilitih etl!: ¡vayan a ver el frijol!
Mohmostla tzahtzi tekolotl nepa millan.
Diariamente canta el tecolote allá en la
milpa
Ipan meeztli septiembre weyik elotoktli
En septiembre las matas con elotes son grandes.
Nosiwa kihchiwa xamitl ika elotl.
Mi esposa hace xamitl con el elote
Nechpaktia elotlakakatzolli.
Me gusta el elote asado.
Akahya kinichtehki noelotzitzin.
Alguien robó mis elotitos.
Tiyahkeh wahka tielokuitoh.
Nosotros fuimos lejos a traer elotes
Ipan xiwitl ax tlaawetzki, kinwahkeh miak milli.
Este año no llovió, se secaron muchas milpas.
Elotlamanalistli/elotlaixpiyalli Ofrenda a los elotes.
¿Keman inkichiwaseh elotlamanalistli?
¿Cuándo harán la ofrenda de elotes?
Meeztli septiembre wan octubre elotlamanaseh.
En septiembre y octubre ofrendarán a los elotes.
Ipan kuachiwitl kixochiyotiah elotl.
En los chiquihuites, los elotes los adornan con flores.
Nopa eltok seyok elotl.
Allí está otro elote.
Achi sintli mopixka.
Poco se cosechó.
Tlatzotzonanih tlatzotzonayayah xochikalihtik
Los músicos tocaban adentro del xochikalli.
Tlaixpanteno mihtotiseh seyowal masewalmeh
Las personas bailarán toda la noche frente al altar.
Nihtenkawiliko xochimeh ya Chikomexochitl
Vine a ofrecerle flores a Chikomexochitl.
¡Xihkopalwi tlaixpantli!
¡ Inciensa el altar!
Timotlahtlaniseh ma tlaawetzis miak.
Rogaremos para que llueva mucho.
María Antonia ya tlamatihketl tochinanko.
María Antonia es la “Persona que sabe” en nuestro pueblo.
Sintlakualtilistli ofrenda de maíz cosechado
Elotlaixpiyalli.
Naman titlamakiliseh. Nochi mopalewiah;
toawimeh kinchiwah tlakualli wan tamalli;
piltelpokameh kuatlapanah, totlayimeh
kisenkawah tlaixpantli tlen eltok xochikalihtik, wan
tlamatketl amatehteki. Sekimeh masewalmeh
yawih millan, kinkuitih elotl wan xochimeh. Ika
teotlak titlehkoh tepeko panpa titlaixpantlalitih ne
Chikomexochitl. Ika tlayowa mihtotiah
masewalmeh Xochikalihtik wan tlatzotzonih
tlatzotzonah. Tihtlaskamatilia panpa onkah elotl.
Elotlaixpiyalli.
Naman titlamakiliseh. Nochi mopalewiah; toawimeh kinchiwah tlakualli wan
tamalli; piltelpokameh kuatlapanah, totlayimeh kisenkawah tlaixpantli tlen
eltok xochikalihtik, wan tlamatketl amatehteki. Sekimeh masewalmeh yawih
millan, kinkuitih elotl wan xochimeh. Ika teotlak titlehkoh tepeko panpa
titlaixpantlalitih ne Chikomexochitl. Ika tlayowa mihtotiah masewalmeh
Xochikalihtik wan tlatzotzonih tlatzotzonah. Tihtlaskamatilia panpa onkah
elotl.
Celebración del elote.
Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia” (bailar a Chikomexochitl). Todos se
ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,
los señores preparan el altar que está adentro del Xochicali, y el tlamatihketl
corta papel. Algunas personas van a la milpa, van a cortar elotes y flores.
En la tarde subimos al cerro para ir a colocar el altar a Chicomexochitl. En
la noche las personas bailan adentro del Xochicali y los músicos tocan
música de cuerda. Nosotros le agradecemos porque hay elotes.
Xantolo
Na iwaya notatzin tiktokatoh senpowaxochitl millan pan senpowalli wan
nawi tonalli tlen junio meeztli. Achtowi tihtepewatoh yolsempowaxochitl pan
talli, teipa chamaniseh wan eliseh pan Xantolo. Inin sempowalxochitl
tikintekitih panpa tikintlaliseh pan tlaixpantli.
El 24 de junio mi papá y yo fuimos a sembrar cempaxúchitl a la milpa.
Primero, fuimos a esparcir las semillas en la tierra, después crecerán y se
darán en Xantolo. Estas flores de cempaxúchitl son las que cortaremos
para ponerlas en el altar.
Tlaixpantli: Altar
Tlaixpanko: En el altar
Kuawitolli: Arco.
Pankokonetl: Pan de muerto.
Komitl: olla.
Cantelero: Candelero
Kuakuawilotl: Silbatos de barro en forma de animales.
Lalax: naranja
Otonlalax: mandarina.
Kuaxilotl: plátano.
Popochkomitl: sahumerio.
Senpowalxochitl: Cempaxúchitl.
Vela: kantela (teskatlawilli)
Inmohwanteh inkiyehyekchihkeh inmotlaixpan, ika tlakuahkualistli,
kuaxiwitl iwan xochimeh.
Ustedes adornaron muy bonito su altar con alimentos, hojas de palma y
flores.
Tlaixpantli: Altar
¿Tlen onkah tlamantli nikan tlaixpanko?
Pan Chililiko chinanko, tlen altepetl Huejutla, Hidalgo; nepa itztokeh
sokimatinih. Ne sokimatketl, achtowi kitekiti ika chichilsokitl; keman ye
tlanki sokichihchiwalli kinkakatzoa sokikalihtik, teipan kintlapaloa ika
istak tlapalli.
En el pueblo de Chililico, municipio de Huejutla, Hidalgo están los
alfareros. El alfarero, primero trabaja con el barro rojo; cuando termina
las piezas de barro los cuece en el horno, después, los ornamentan
con color blanco.
Ne sokimatinih kinchihchiwah omitl, sokichachapalli, ohyolli,, canteleroh,
kuakuawilotl, popochkomitl wan komalli. Inin kinnamakaseh tiankisko pan
Xantolo. ¡Yehyektzin sokichihchiwalli!
Los alfareros fabrican ollas para agua, ollas para la comida, ollas de cuello
largo para agua, candeleros, silbatos de barro, sahumerios y comales.
Estos los venderán en el tianguis en Xantolo. ¡Son hermosas las figuras de
barro!
Wey Tominko Domingo grande.
Wey Tiankisko Tianguis grande.
Achtowi asiki Xantolo, ne masewalmeh mochihchiwah panpa kinseliseh
ininmihkatzitzin. Tlakowitih tiankisko miak tlamantli tlen kiyehyekchiwaseh
inintlaixpantzintzin.
Antes de que llegue Xantolo, las personas se preparan para recibir a sus
muertitos. Van a comparar al tianguis muchas cosas para adornar sus
altarcitos.
Wey tominko.
Wey tiankistli.
¡Walawiyah tomihkawah! Wey tominko mochiwa
achtowi kemah asiki Xantolo. Masewalmeh nochimeh
tlakowatih tiankisko, kinkowatih nakatl, chikiwitl,
chankaka, xochimeh, chilli, yankuik komitl,
pankokonemeh chokolatl, kantela, kantelaro,
kuakuawilotl. Nohkiya tiankisko kinnamakah yuyumitl,
koskatl, pilpilolli wan tlaxkalyuyumitl, inin nochi
kintlaliseh ipan tlahtlalilistli. Ne konemeh yolpakih
panpa kinkowiliah tlatsopelyotl. Inkinon masewalmeh
kawahkah monemiliah Xantolo.
Wey tominko.
Wey tiankistli.
¡Walawiyah tomihkawah! Wey tominko mochiwa achtowi kemah asiki
Xantolo. Masewalmeh nochimeh tlakowatih tiankisko, kinkowatih nakatl,
chikiwitl, chankaka, xochimeh, chilli, yankuik komitl, pankokonemeh
chokolatl, kantela, kantelaroh, kuakuawilotl. Nohkiya tiankisko kinnamakah
yuyumitl, koskatl, pilpilolli wan tlaxkalyuyumitl, inin nochi kintlaliseh ipan
tlahtlalilistli. Ne konemeh yolpakih panpa kinkowiliah tlatsopelyotl. Inkinon
masewalmeh kawahkah monemiliah Xantolo.
¡Ya vienen nuestros muertos! El Domingo grande se hace antes del que
llegue Xantolo. Las personas van al tianguis a comprar carne, canastas,
piloncillo, flores, chile, ollas nuevas, pan de muerto, velas, candeleros,
silbatos de barro. También en el tianguis venden ropa, collares, aretes y
servilletas; todo esto lo colocarán en la ofrenda. Los niños se ponen felices
porque les compran dulces. Así se preparan las personas para el Xantolo.
Mostla kualkan niyaz tlalpacholisko. Nihtlahtlatilis kampa
toktohkeh noweytatzin wan noweynantzin. Titlakuaseh iniwaya
tomihkatzitzin.
Mañana temprano iré al panteón. Pondré la ofrenda donde
están enterrados mi abuelito y mi abuelita. Comeremos con
ellos, nuestros muertitos.
Pan Xantolo masewalmeh yolpakih. Sekimeh masewalmeh tlatzotzonah,
seyokinok tlapitzah.
En Xantolo las personas están contentas. Algunas personas tocan música
con instrumentos de cuerda, otros, tocan música con instrumentos de
viento.
Keman kichiwah Xantolo. Sekimeh pilokichmeh timosenkawah ika kuaxayaktli
iwan yoyomitl tlen timihtotiseh. Tohwanteh totoka “Wewetzitzin”, wan
inihwanteh inintoka “kuanekromeh”. ¡Miak techpaktia timihtotiseh!
Cuando hacen el Xantolo. Algunos jóvenes nos disfrazamos con máscaras y
vestimenta para bailar. Nosotros nos llamamos “viejitos” y ellos se llaman
“kuanegros”. ¡Nos gusta mucho bailar!
Nonatzin nechpowilih wahkapatl chinanko itztokaya se totlayi, tlen
kiwiwitekiyaya ika sokiayokakawayotl. Kalpanoyaya, kuikayaya se kuikatl
itoka “kokolotzin”; teipan kintlamakayayah tamali wan wino.
Mi mamá me contó que hace tiempo vivía en el pueblo un señor, que
golpeaba el caparazón de tortuga. Pasaba por las casas, cantaba una
canción que se llama “kokolotzin”; después le ofrecían tamales y
aguardiente.
Xantolo.
Ne Xantolo nohkia itoka “Mihkailwitl”. Pan Xantolo techpaxalokih
tochanpoyowah mihkatzitzin. Kaliktik tihchihchiwah se tlaixpantli,
kampa tikinmanaseh tlakuahkualistli: tlakualli, tamalli, cuaxilotl,
lalax, pankokonetl, tzopelatl, chokolatl, atolli, senpowalxochitl,
chichihatl, wino, iyatl wan kantela. Nohkia tihchiwaseh se kuawitolli,
ma tihtlachihchiwah ika xochimeh, pankokonetl, kuaxilotl, lalax,
otonlalax. Ipan se iteki noviembre koneilwitl; ipan ome iteki
noviembre wehweyiilwitl.
Nohkia tikinpaxalotih nepa tlalpacholisko. Kualkan tiyawih
tlalpacholisko, tikinwikiliah tlakuahkualistli: tamalli, pantzin,
xochimeh, kantela, wino, tzopelatl, senpowalxochitl wan iyatl. Nepa
tlalpacholisko titlakuah wan titlaonih iniwaya tomihkatzitzin,
tikintlahpalowah tochanpoyowah wan towanpoyowah. Keman pan
teotlak tlankiya mihkailwitl, nochi mokuepah ininchah.
Xantolo.
Ne Xantolo nohkia itoka “Mihkailwitl”. Pan Xantolo techpaxalokih tochanpoyowah mihkatzitzin.
Kaliktik tihchihchiwah se tlaixpantli, kampa tikinmanaseh tlakuahkualistli: tlakualli, tamalli,
cuaxilotl, lalax, pankokonetl, tzopelatl, chokolatl, atolli, senpowalxochitl, chichihatl, wino, iyatl
wan kantela. Nohkia tihchiwaseh se kuawitolli, ma tihtlachihchiwah ika xochimeh, pankokonetl,
kuaxilotl, lalax, otonlalax. Ipan se iteki noviembre koneilwitl; ipan ome iteki noviembre
wehweyiilwitl.
Nohkia tikinpaxalotih nepa tlalpacholisko. Kualkan tiyawih tlalpacholisko, tikinwikiliah
tlakuahkualistli: tamalli, pantzin, xochimeh, kantela, wino, tzopelatl, senpowalxochitl wan iyatl.
Nepa tlalpacholisko titlakuah wan titlaonih iniwaya tomihkatzitzin, tikintlahpalowah
tochanpoyowah wan towanpoyowah. Keman pan teotlak tlankiya mihkailwitl, nochi mokuepah
ininchah.
El Xantolo también se llama “Celebración de los muertos”. En Xantolo nos visitan nuestros
familiares muertos. En la casa hacemos un altar, ahí ponemos variedad de comida: guisado,
tamales, plátanos, naranjas, panes, café, chocolate, atole, cempaxúchitl, cerveza, aguardiente,
tabaco y velas. También haremos un arco que adornamos con flores, panes, plátanos, naranjas
y mandarina. El primero de noviembre es la fiesta de los niños; el dos de noviembre es la fiesta
de las personas grandes.
También nosotros los visitamos en el panteón. Temprano vamos al panteón, les llevamos la
comida: tamales, pan, flores, velas, aguardiente, café, cempaxúchitl, tabaco. Allá en el panteón
comemos y bebemos con nuestros muertos, saludamos a nuestra familia y a nuestros amigos.
Cuando en la tarde termina la celebración a los muertos; todos se regresan a sus casas.
Paxalolistli.
Mostla nihpaxalotih nosiwaiknitzin itoka Xochitl, ya itztok Kaxtillan
tlalli. Nepa tepostototl patlanis matlahtli kawitl tlen ihnalok. Nimewas
makuilli kawitl tlen ihnalok; achtowi nimaltis, teipan nimokentis,
nimoxilwis wan nihkalakis noyoyon kuetlaxtelekahtik. Pampa niasis
tepostotokalli, achtowi niyas ipan teposkawayo, teipa nitlehkos pan
teposkoatl. Ya nechilwih ma nechchiyas ne tepostotokalko tlen
Madrid altepetl, iwaya inamiktzin. Tlawel niyolpaki pampa nikitas
nosiwaiknitzin; kiwika matlahtli xiwitl tlen ax nikitta. Nihwikilia se
tlahpalolli, se amoxtli tlen nikihkuiloh kanin nikamati tlen itlaneltokilis
ne tochinanko.
Sustantivos: con rojo
Verbos: resaltar con “negrita”
Aplicativos: con azul
Prefijos de posesión: verde.
Direccionales: amarillo.
Adverbios: anaranjado
Adjetivos: morado
Paxalolistli
Mostla nihpaxalotih nosiwaiknitzin itoka Xochitl, ya itztok Kaxtillan tlalli. Nepa
tepostototl patlanis matlahtli kawitl tlen ihnalok. Nimewas makuilli kawitl tlen
ihnalok; achtowi nimaltis, teipan nimokentis, nimoxilwis wan nihkalakis
noyoyon kuetlaxtelekahtik. Pampa niasis tepostotokalli, achtowi niyas ipan
teposkawayo, teipa nitlehkos pan teposkoatl. Ya nechilwih ma nechchiyas ne
tepostotokalko tlen Madrid altépetl, iwaya inamiktzin. Tlawel niyolpaki pampa
nikitas nosiwaiknitzin; kiwika matlahtli xiwitl tlen ax nikitta. Nihwikilia se
tlahpalolli, se amoxtli tlen nikihkuiloh kanin nikamati tlen itlaneltokilis ne
tochinanko. Visita
Mañana iré a visitar a mi hermana Xochitl que vive en España. El avión
saldrá a las 10 am. Me levantaré a las 5 am; primero me bañaré, después me
vestiré, me peinaré y acomodaré mi ropa adentro de la maleta. Para llegar al
aeropuerto, primero me iré en auto, después me subiré al metro. Ella me dijo
que me esperará en el aeropuerto de Madrid junto con su esposo. Estoy muy
feliz porqué veré a mi hermana; van como 10 años que yo no la veo. Le llevo
un regalo, un libro que escribí, donde hablo sobre las creencias de nuestro
pueblo.