Post on 13-Feb-2018
7/23/2019 Soefi Weg Van God
1/24
fjohan ter ha ar
Weg van God. Mystiek in de islam
inleiding
Mystiek laat zich omschrijven als het streven naar een zeer
persoonlijke en directe relatie met God, een relatie die als
het ware aan den lijve wordt ervaren, en die zo intens kan
zijn dat de mysticus het gevoel heeft dat God de enig ware
realiteit is. Aan een dergelijke relatie met God dat is een
wezenlijk onderdeel van de mystiek dient echter
voortdurend gewerkt te worden het is geen relatie die
eenmaal tot stand gekomen, verder nauwelijks of geen
onderhoud vraagt. !rouwens, mystiek "ehelst ook veeleer
het streven naar zo#n relatie dan dat het de garantie "iedt datdeze relatie ook feitelijk tot stand komt.
$eze "eschrijving "iedt een goed uitgangspunt voor een
"eschrijving van het verschijnsel in de islam dat ge woon
lijk het soefisme %tasawwuf, zoals het Ara"ische woord
luidt& wordt genoemd. Wie daarentegen dit verschijnsel "e
nadert op "asis van "ijvoor"eeld de definitie die 'runo'orchert in zijn "oek over de mystiek geeft, namelijk ()it
ervaring weten dat alles op een of andere wijze samenhangt,
dat alles in oorsprong **n is,#+ loopt het rele gevaar het
soefisme onrecht aan te doen. $it laatste dreigt trouwens ook
wanneer men zich "aseert op de omschrijving die in -an
$ale#s woorden"oek van mystiek wordt gegeven,
(hartstochtelijk streven van de ziel naar de "ijzonderevereniging met God, en van God met de mens %lat. unio
mystica&.#
$e zojuist gegeven definitie van 'runo 'orchert wordt
onmiddellijk vooraf gegaan door de constatering (/et 0de
mystiek1 is een fenomeen dat in alle religies en culturen
"lijkt voor te komen, in zijn uitingsvormen verschillend,
23
7/23/2019 Soefi Weg Van God
2/24
maar in de kern overal hetzelfde.# 4p zich is het
ongetwijfeld juist dat het verschijnsel mystiek in alle religies
voorkomt, maar dat mystiek (in de kern overal hetzelfde is#,
is nog maar de vraag. $eze definitie erkent onvoldoende heteigen karakter van de mystiek in de verschillende
godsdiensten, en dus ook de mystiek in de islam, het
soefisme. 5en dergelijke "enaderingswijze heeft veel te
weinig oog voor het feit dat het soefisme een autochtoon
islamitisch verschijnsel is, een verschijnsel dat in de schoot
van de islam ontstaan is, en geen (fremdk6rper#, dat de islamaan een andere godsdienst of cultuur heeft ontleend.
'ovendien doet de definitie van 'runo 'orchert, en
trouwens ook de omschrijving in -an $ale, onrecht aan de
grote verscheidenheid van opvattingen en praktijken die het
soefisme en de geschiedenis van het soefisme te zien geven.
7e reduceren het soefisme tot een verschijnsel waarin de
idee van de eenheid van al wat "estaat centraal staat, of deeenwording met God wordt nagestreefd, terwijl het soefisme
in werkelijkheid veel meer omvat.
/et valt niet te ontkennen dat de opvatting als zou
mystiek wezensvreemd zijn aan de islam en dus per definitie
uit een andere religie of cultuur stammen, heel lang opgeld
heeft gedaan in de westerse islamologie. 7o heeft men deoorsprong van het soefisme onder meer in het "oeddhisme
of het christendom menen te moeten zoeken. $it laatste is
"ijvoor"eeld "epleit door de "ekende 8paanse islamoloog
Miguel As9n :alacios, die zelfs zover gaat dat hij het
soefisme een gechristianiseerde islam noemt. (;or me,
8ufism in its "eginning was a simple case of imitation,
though much was conscious imitation, of oriental
7/23/2019 Soefi Weg Van God
3/24
zonder met zichzelf in tegenspraak te komen. mmers, de
"etreffende soefi is in wezen een christen.= $e reden waarom
voor Miguel As9n :alacios de opvatting dat het soefisme een
oorspronkelijk islamitisch verschijnsel is een opvattingwaarvan hij wist dat ze gedeeld werd door "ijvoor"eeld de
door hem zeer "ewonderde islamoloog Bouis Massignon
onhoud"aar is, is tweeledig. 5nerzijds is de islam te
primitief om een ver fijnd verschijnsel als dat van de
mystiek te he""en voortge"racht en anderzijds kan de
profeet van de islam, werelds, om niet te zeggenhedonistisch als hij was, zijn geloofsgenoten onmogelijk
geCnspireerd he""en tot een mystieke levenshouding. /et
moge duidelijk zijn dat hier traditionele vooroordelen ten
aanzien de islam en de profeet van de islam aan het woord
zijn. Met het verdwijnen van deze vooroordelen vindt ook
de opvatting dat de oorsprong van het soefisme voor het
grootste gedeelte "uiten de islam gezocht moet worden,steeds minder aanhangers, al zijn ze nog steeds niet helemaal
verdwenen.
/iermee wil uiteraard niet gezegd zijn dat het soefisme
geen enkele invloed van andere godsdiensten of culturen
heeft ondergaan. Waar het echter om gaat, is het "esef dat
die eventuele invloeden zo geCntegreerd zijn in de islam dathet een islamitische verschijnsel is geworden, hetgeen im
pliceert dat het soefisme alleen in de conteDt van de islam op
de juiste manier "egrepen kan worden. 4f in een "e paald
onderdeel van het soefisme wellicht invloed van een andere
gosdienst te "espeuren valt, zegt als zodanig nog niets over
de manier waarop dat onderdeel in de conteDt van de islam
functioneert. Wie een meer dan oppervlak kige kennis van
de islamitische mystiek am "ieert, moet in de eerste plaats
rekening houden met deze conteDt. )iteraard kan het voor
een goed "egrip van het soefisme verhelderend zijn af en toe
een vergelijking te maken met de christelijke mystiek.
-oorwaarde is dan wel dat daar"ij het eigene van de
islamitische mystiek niet uit het oog wordt verloren. $it is
2E
7/23/2019 Soefi Weg Van God
4/24
vooral daarom zo "elangrijk omdat "ij een "eschrijving van
het soefisme, precieser nog "ij een verF taling van "egrippen
uit het soefisme, vaak ge"ruik wordt gemaakt van termen die
aan het christendom zijn ontleend. 5en vluchtige "lik in dewesterse literatuur over het soefisme leert dat het ge"ruik
van dergelijke termen kennelijk on vermijdelijk is en ook
schrijver dezes ontkomt er niet aan termen te ge"ruiken als
"ijvoor"eeld (heiligheid#, (orde# en ("roederschap#. /oe
vertrouwder deze termen de lezer in de oren klinken, des te
"elangrijker is het te "eseffen dat ze in in een islamitischeconteDt verstaan dienen te worden.
$eislamitischemystiekkentnietalleeneenlangeenrijke
geschiedenis, maar wordt ook gekenmerkt door een grote
verscheidenheid aan stromingen en verschijnselen. n een
kort artikel als dit kunnen dan ook slechts een paar aspecten
aan de orde worden gesteld. 5erst zal worden in gegaan op
de ontwikkeling van het soefisme van wereldverzaking tot
godsliefde en daarna op de institutionalisering van de
islamitische mystiek. !enslotte zal de positie van het
soefisme in de hedendaagse islam ter sprake komen.
van w ereldv er zaking tot godsliefde
$e islamitische overlevering weet te melden dat er tijdens
het leven van de profeet Mohammed al moslims waren die
een teruggetrokken leven leidden, gewijd aan devotie en
ascese. 7ij kwamen "ijeen in de hal van de moskee van
Medina en "ekommerden zich niet om aardse zaken als geld
en goed. /un geloofsgenoten zagen dit als een
lediggang,waarzeweinig"egripvoorkondenop"rengen.Maar
volgens diezelfde overlevering was het God zelf die deze
vrome lieden in "escherming nam, zoals "lijkt uit het
koranvers, waarin de moslimse gemeenschap in de persoon
van Mohammed te horen krijgtH (5n jaag hen niet weg die
2I
7/23/2019 Soefi Weg Van God
5/24
hun /eer in de morgen en de avond aanroepen terwijl zij
7ijn aangezicht zoeken.#2
$e historiciteit van deze overlevering staat hier niet ter
discussie. Waar het op aankomt is dat hier treffendgeCllustreerd wordt dat het soefisme "egonnen is als een
"eweging met een een sterk ascetische inslag. -rome
moslims "epleiten een in alle opzichten so"ere levensstijl,
waarin de vreze Gods een grote rol speelt en waarin het
aardse leven veel minder aandacht krijgt dan de uiteindelijke
conseJuenties die dit leven zal he""en voor het hiernamaals.5en dergelijk "egin van het soefisme kan, in ieder geval ten
dele, verklaard kan worden als een reactie op het eclatante
succes van de islam en de groei van de materile welvaart,
die zich tegelijk met de verspreiding van deze godsdienst
voordeed. $e prediker /asan van 'asra %gest. @E& is de
verpersoonlijking geworden van dit vroege ascetisme. n
zijn preken waarschuwt hij onvermoei"aar tegen de gevaren
van rijkdom en aards succes. (Maak van deze wereld een
"rug waar je overheen loopt, maar waarop je niet "ouwt# ,
luidt een van zijn uitspraken.
$e Ara"ische term soefi duikt voor het eerst op in de
tweede helft van de Este eeuw en het is waarschijnlijk dat de
term is afgeleid van het Ara"ische woord suf dat (wol#"etekent. $it suggereert dat de mensen die aldus werden
genoemd, zich kennelijk door hun kleding onderscheidden
van hun omgeving. /et dragen van wol is inderdaad lang
geassocieerd geweest met een vrome en ascetische
levenswijze. Maar in de %latere& soefi literatuur worden ook
andere verklaringen van de termsufi gegeven, met name op
"asis van de gedachte dat de afleiding van de term suf %wol&,
die weliswaar filologisch gezien het meest voor de hand ligt,
uitsluitend verwijst naar een uiterlijk aspect van deze
levenshouding. Als de term sufi daarentegen in ver"and
wordt ge"racht met de stamsaf die (reinheid# "etekent, dan
wordt hiermee iets tot uitdrukking ge"racht, dat veel meer
het wezen van deze levenshouding raakt. Keinheid wil in dit
3L
7/23/2019 Soefi Weg Van God
6/24
ver"and zeggen dat iemand zichzelf, in het "ijzonder zijn
hart, gezuiverd heeft van alles wat zijn aandacht voor God in
de weg staat. ($egene die gelouterd is door de liefde is rein
%saf&, maar wie gelouterd is door de Geliefde 0God1 ismysticus %sufi, aldus deze literatuur.
4ok al vertoont de ontstaansgeschiedenis van het
soefisme nog vele lacunes, vast staat wel dat in de "eginfase
de ascese zo#n overheersende rol speelt dat soefisme
nauwelijks meer inhoudt dan een leven in armoede,
so"erheid en wereldverzaking. (/et soefisme is niets"ezitten en door niets "ezeten zijn#, zoals een geliefde
uitspraak luidt. -andaar ook dat de termenfaqir en darwish
%derwisj&, die "eide (arm# "etekenen, zich ontwikkelen tot
eJuivalenten van de termsufi.
Bangzaam maar zeker echter doen andere elementen hun
intrede, zij het dat dit niet ten koste gaat van de ascese, want
die "lijft een wezenlijk en elementair kenmerk van het
soefisme. 7o wordt "ijvoor"eeld in de tweede helft van de
achtste eeuw de idee van de on"aatzuchtige liefde geCn
troduceerd door de mystica Ka"i#a alFAdawiyya %gest. EL+&.
-olgens de vrome overlevering die zich zozeer van haar
meester heeft gemaakt dat ze nauwelijks nog een historische
persoonlijkheid kan worden genoemd wordt ze op zekeredag in 'asra gesignaleerd met in haar ene hand een
"randende toorts en in haar andere hand een emmer water.
4m uitleg gevraagd antwoordt ze dat ze met de "randende
toorts de hemel in "rand wil steken en met de emmer water
het hellevuur doven, want als hemel en hel niet langer
"estaan, wordt pas duidelijk wie God aan"idt uit "elangeloze
liefde, en wie dit doet ofwel in de hoop in de hemel te
komen of uit angst naar de hel te gaan.
n de loop van de negende eeuw zet deze ontwikkeling
zich door in een aantal soefi#s wier namen als het ware
model staan voor "epaalde aspecten die sindsdien
karakteristiek zijn voor de islamitische mystiek. 7o komt
onder meer het "egrip marifa op, dat zoiets als (intuCtief
3+
7/23/2019 Soefi Weg Van God
7/24
inzicht# "etekent en vaak met (gnosis# wordt vertaald, en dat
staat tegenover ilm, wetenschappelijke of discursieve
kennis. $e mystici die over dit inzicht "eschikken worden
urafa genoemd %enkelvoud arif &. 7ij zien zonder kennis,zonder gezichtsvermogen, zonder verkregen informatie,
zonder o"servatie, zonder "eschrijving, zonder sluier. 7ij
zijn zichzelf niet, en zo zij al "estaan, "estaan ze in God, die
im mers zelf volgens een "ekende overlevering gezegd
heeftH (Wanneer ik een dienaar liefhe", dan "en ik, de /eer,
zijn oor, zodat hij door Mij hoort k "en zijn oog, zodat hijdoor Mij ziet, en k "en zijn hand zodat hij door Mij
0dingen1 pakt.# 7oals dat "ij de termenfaqir en darwish het
geval was, is ook de term arifpraktisch tot een synoniem
van soefi geworden.
4ok de "egrippen (nuchterheid# en (vervoering# of (eD
tase# doen hun intrede. $e eDtase of vervoering % sukr,
hetgeen letterlijk (dronkenschap# "etekent& kan leiden tot
een godservaring die zo sterk is dat de mysticus het gevoel
heeft zichzelf, zijn eigen identiteit, te verliezen en op te gaan
in God, hetgeen fana wordt genoemd. n de nuchterheid
(sahw) daarentegen staat niet het verliezen van zichzelf en
het opgaan in God centraal, maar juist het "ehoud van de
eigen identiteit en het voort"estaan (baqa) als individu. Menheeft wel gemeend dat het "egripfana onder invloed van het
"oeddhisme in het soefisme terecht is gekomen en dat het
dus de islamitische variant van het "egrip nirvana zou zijn.
Maar in de islamitische mystiek is defana niet het eindpunt,
want deze ervaring dient als het ware gecomplementeerd te
worden door de baqa, waardoor de eigen identiteit van de
"etrefffende mens niet zo zeer verloren gaat, als wel naar
een hoger plan wordt ge tild. 4p een vergelijk"are manier
worden soms ook nuchterheid en eDtase als complementair
gezien, in die zin dat door de eDtase een hoger niveau van
nuchterheid "ereikt wordt. 4verigens gaat het hier"ij in
"eide gevallen om een ideaal, en uitdrukkelijk wordt erkend
dat dit ideaal niet door iedere soefi wordt "ereikt.
3
7/23/2019 Soefi Weg Van God
8/24
$e eDtatische godservaring heeft sommige mystici tot
uitsprakenge"rachtdievanuiteenstriktdogmatischstandpunt
gezien, zo niet ketters, dan toch minstens choJuerend zijn,
omdat ze de onover"rug"are kloof tussen 8chepper enschepsel lijken te ontkennen. 7o heeft "ijvoor"eeld A"u
azid 'istami %gest. E@& in een moment van vervoering
uitgeroepen (Bof zij mij, hoe groot is mijn glorieN# /et
"eroemdste voor"eeld van een dergelijke uitspraak in de
soefi literatuur shath geheten, hetgeen met (paradoD# of
(locution th*opatiJue# is vertaald is zonder enige twijfelhetAnal-haqq van Mansur alF/allaj %E2EF I&, die voor
deze uitspraak de doodstraf kreeg, hetgeen overigens niet
verhinderd heeft dat hij tot een van de "ekendste
islamitische mystici is geworden. Betterlijk "etekenen deze
woorden (k "en de %a"solute& waarheid#, maar ook de
vertaling (k "en God# is mogelijk, omdat de term al-haqq in
het soefisme een zeer ge"ruikelijke aanduiding is van God.n soefi kringen wordt tot op de dag van vandaag de gods
ervaring die ten grondslag lag aan de woorden van al /allaj
over het algemeen als een authentieke ervaring "e schouwd.
Wel is men van mening dat hij iets voorzichtiger had dienen
te zijn en zijn godservaring niet zo openlijk van de daken
had moeten schreeuwen.Mansur alF/allaj was niet de eerste en hij is ook niet de
enige soefi geweest die in aanvaring kwam met de islami
tische rechtsgeleerden %ulama& die het soefisme als gevaar
voor de orthodoDie zagen. 4ok soefis die zich niet schuldig
maakten aan choJuerende uitspraken, hoefden over het
algemeen niet te rekenen op veel sympathie van de kant van
deze ulama. Baatstgenoemden werden daarin vaak ook
gesteund door de wereldse machthe""ers, die het soefisme
gevaarlijk vonden niet zozeer om theologische, maar veeleer
om politieke en maatschappelijke redenen, vanwege de
onrust en opwinding die soefi#s soms veroorzaakten. n het
geval van alF/allaj is inmiddels komen vast te staan dat zijn
veroordeling en terechtstelling voornamelijk door politieke
3=
7/23/2019 Soefi Weg Van God
9/24
overwegingen was gemotiveerd. institutionalisering van het
soefisme
-anaf ruwweg de +Le eeuw is er in de geschiedenis van hetsoefisme een proces op gang gekomen dat in hoge mate als
een institutionalisering gekarakteriseerd kan worden. n de
eerste plaats heeft dit proces geleid tot een min of meer
samenhangende leer van het soefisme met een duidelijk
apologetisch karakter. $aarnaast is er een aantal vaste riten
en praktijken ontstaan, die het mystieke leven als het waremarkeren. n de derde plaats heeft het geresulteerd in wat
wel een mystieke filosofie wordt genoemd. !enslotte heeft
dit proces ertoe geleid dat het kiezen voor een mystieke
levenshouding "ijna per definitie toetreden tot een mystieke
"roederschap "etekent.
Leer van de mystiek$e lotgevallen van alF/allaj en andere soefi# s die in
aanvaring kwamen met de ulama heeft er mede toe
"ijgedragen dat in kringen van soefi#s zelf de "ehoefte
ontstond de "e langsrijkste aspecten van het soefiFzijn niet
alleen op een min of meer samenhangende manier te
"eschrijven, maar ook te verdedigen als volledig inovereenstemming met de leer van de islam. /et resultaat
was een serie "oeken die sindsdien als klassieke hand"oeken
worden "eschouwd.3 /un apologetisch karakter "lijkt onder
meer uit de nadruk die ze leggen op de noodzaak van een
stipte naleving van de leer en praktijk van islam, niet alleen
omdat dit een voorwaarde is voor de "eoefening van de
mystiek, maar ook omdat het welslagen ervan, en daarmee
de hoogte waartoe een soefi opklimt, in "elangrijke mate
hiervan afhankelijk is. -oorts laten deze hand"oeken telkens
weer uitkomen dat de terminologie waarvan de soefi zich "e
dient rechtstreeks aan de koran is ontleend is, of minstens is
terug te vinden in de uitspraken die van de profeet van de
islam zijn overleverd.
3
7/23/2019 Soefi Weg Van God
10/24
5en van de meest centrale "egrippen uit de leer van de
mystiek, zoals neergelegd in de "edoelde hand"oeken, is het
"egrip (reis#. $e mysticus is iemand die een reis (seir) maakt
of een pad (tariq)"ewandelt, een reis en een pad die hem ofhaar uiteindelijk tot God zullen voeren, of "eter nog, heel
dicht "ij God "rengen. $eze reis kent vele fasen en stadia
die achtereenvolgens doorlopen dienen te worden. n de
hand"oeken worden ze uitvoerig "eschreven en toegelicht,
zij het dat er geen uniformiteit "estaat wat hun aantal en
volgorde "etreft. Algemeen kan wel gezegd worden dat(ommekeer# en ("erouw# stadia zijn aan het "egin van het
mystieke pad, en dat (na"ijheid "ij God# en (wel"ehagen in
God# stadia zijn die eerst tegen het einde van de mystieke
reis worden "ereikt.
/et louteringsproces, waar (ommekeer# en ("erouw# deel
van uitmaken, wordt voorgesteld als een jihad. /iermee
wordt in dit ver"and niet de (heilige oorlog# voor de
uit"reiding precieser, de verdediging van de islam
"edoeld, maar de strijd die de mysticus dient voeren om te
leren zichzelf te "eheersen en zijn driften en hartstochten in
"edwang te he""en. $it "etekent een strijd tegen de nafs
%ziel, ego& van de mens, dat wil zeggen die kracht in de mens
die hem aanzet tot opstandigheid en ongehoorzaamheid aanGod en 7ijn ge"od. (Want de ziel is toch iets dat tot het
kwaad aanzet#, zo leert de koran.@ n de ogen van een soefi is
deze strijd de ware jihad, zoals "evestigd wordt in een
herhaaldelijk geciteerde uitspraak van de :rofeet, waarin
deze strijd tegen de nafs (de grootstejihad# wordt genoemd.
Armoede en so"erheid vormen een integraal onderdeel
van het louteringsproces. n de soefi literatuur, met name in
de levens"eschrijvingen van "ekende soefis, zijn diverse
voor"eelden te vinden van mystici die hierin "uitengewoon
rigoreus, om niet te zeggen eDtreem waren. !och is het
ideaal niet een leven in totale "ezitlooosheid, maar veeleer
een leven dat gekenmerkt wordt door het ont"reken van
gehechtheid aan aardse "ezittingen. $e soefi dient zich niet
32
7/23/2019 Soefi Weg Van God
11/24
te "ekommeren om aardse zaken als huis en haard, geld en
goed. /ij moet zijn vertrouwen alleen op God te stellen,
want vertrouwen op aardse instanties is in wezen een vorm
van ongeloof, een aantasting van het centrale dogma van deuniciteit van God. -an de andere kant is overdrijving uit den
"oze, want per slot van rekening is het ondermaanse niet
intrinsiek slecht of verkeerd. Als door God geschapen moet
het in wezen positief worden gewaardeerd. $at geldt ook
voor de huwelijkse staat. -olgens een vaak aangehaalde
uitspraak van de :rofeet zou deze het celi"aat zeeruitdrukkelijk he""en afgewezen als iets dat in strijd is met
de islam. 5n toch lezen we in de literatuur regelmatig dat
een soefi niet alleen feitelijk celi"atair leefde, maar zich ook
negatief uitliet over het huwelijk. 7o heeft "ijvoor"eeld
"rahim ". Adham %gest. @@3 of @IL&, een prins die zich na
een "ekering aan het mystieke leven wijdde, volgens de
overlevering gezegdH (Wie in het huwelijk treedt, "egeeftzich aan "oord van een schip 0een voor die tijd uiterst
hachelijke onderneming1, en wanneer er een kind wordt
ge"oren, lijdt hij schip"reuk.# 4ok Ka"i# alFAdawiyya wilde
van geen huwelijk weten, zelfs niet met /asan van 'asra.
(Mijn "estaan is in God, en ik "en helemaal van /em#, zou
ze he""en geantwoord toen /asan haar ten huwelijk vroeg,een antwoord dat een christelijke mystica niet zou he""en
misstaan. $aar staat tegenover dat vele Fwellicht zelfs de
meeste soefi#s getrouwd waren.
/oezeer in de hand"oeken ook wordt "enadrukt dat een
mysticus zich strikt dient te houden aan de letter van de leer
en praktijk van de islam, tegelijkertijd wordt vaak gesteld
dat de geest van de leer en de praktijk minstens even
"elangrijk is. 5r wordt, anders gezegd, onderscheid gemaakt
tussen de eDoterische kant van de islam % ahir, letterlijk
("uitenkant#, (uiterlijk#& en de esoterische %batin,
("innenkant#, (innerlijk#&. 5nerzijds is dit onderscheid
"edoeld om te laten zien dat soefi#s niet volstaan met een
louter plichtmatige, om niet te zeggen wettische
33
7/23/2019 Soefi Weg Van God
12/24
geloofs"eleving, maar dat ze willen doordringen tot het
wezen, de geest van de islam. Anderzijds wordt het
onderscheid soms zo ge"ruikt dat de suggestie wordt gewekt
als zou het mystieke leven een hoger niveau van islamitischegeloofs"eleving vertegenwoordigen. 5en dergelijke
suggestie wordt vooral gewekt wanneer in plaats vanahir
en batin de termen sura en haqiqa worden ge"ruikt, die
respectievelijk (uiterlijke vorm# en (waarheid, wezen#
"etekenen. -ervolgens wordt deze tweedeling vaak nader
uitgelegd met "ehulp van de driedeling sharia, tariqa enhaqiqa. !haria staat hier voor een levenswijze die
gekenmerkt wordt door een strikte naleving van de
islamitische wet, en tariqa %dat evenals het al eerder
genoemde tariq het mystieke pad "etekent& voor het
mystieke leven. $oor dit leven, dus door de tariqa wordt de
naleving van de wet naar een hoger plan getild, en wel op
zo#n manier dat dan pas de waarheid %haqiqa& van de islamwordt "ereikt. ?ortom, de ware is lam is een synthese van de
formele naleving van de islamitische wet en het "ewandelen
van het mystieke pad. Min of meer inherent aan een
dergelijke voorstelling van zaken is dat het niveau van de
haqiqa niet voor alle moslims is weggelegd, maar is
voor"ehouden aan een "etrekkelijk kleine minderheid. $eovergrote meerderheid van de moslims moet zich tevreden
stellen met de naleving van de wet, hetgeen overigens niet
gelijk gesteld mag worden met een wettische "eleving van
de godsdienst die de islam is. !och vertoont de mystieke
theorie een zekere am"ivalentieH enerzijds wordt
uitdrukkelijk erkend dat een moslim geen soefi hoeft te zijn
om aan de eisen van zijn godsdienst te voldoen, maar
anderzijds is er in de manier waarop de islam "eleefd wordt
sprake van een niveau, dat alleen via de mystiek "ereikt kan
worden en dat "ovendien nog het niveau van de ware islam
genoemd wordt.
n een korte "eschrijving van de leer van de mystiek
mogen de "egrippen wali en wilaya, die al heel vroeg hun
3@
7/23/2019 Soefi Weg Van God
13/24
intrede he""en gedaaan in de islamitische mystiek, zeker
niet onvermeld "lijven. n de westerse literatuur worden
deze "egrippen nagenoeg altijd vertaald met (heilige#, res
pectievelijk (heiligheid#. !ot op zekere hoogte ligt dezevertaling voor de hand, want wie zoekt naar een westers
eJuivalent voor wali en wilaya komt al heel vlug uit "ij
(heilige# en (heiligheid#. Maar dan is het wel zaak te
"eseffen dat wali en wilaya in de conteDt van de mystieke
islam een heel andere gevoelsF en geloofswaarde he""en dan
heilige en heiligheid in met name het katholiekechristendom. /et verdient daarom aan"eveling een vertaling
als "ijvoor"eeld (vriend 0van God1# of (prot*g* 0van God1# te
ge"ruiken. 5en (vriend van God# is een soefi die de mystieke
reis voltooid heeft en de na"ijheid "ij God heeft "ereikt, of
"eter nog, een soefi die heel ver gekomen is op deze reis en
God heel dicht "enaderd heeft. Want in wezen komt er geen
einde aan de mystieke reis en is het altijd mogelijk nogdichter "ij God te komen. (-riend van God# is geen
erkenning die een soefi ten deel valt op grond van een min
of meer formeel proces, vergelijk"aar met een
heiligverklaring, het is het resultaat van de reputatie die een
soefi tijdens zijn leven, en vaker nog, na zijn dood, heeft
opge"ouwd en van het respect dat hij door zijn manier vanleven als het ware afdwingt in zijn omgeving. $it respect
neemt soms de vorm aan van een verering, en dat is vooral
het geval wanneer de vriend van God de reputatie heeft
wonderen te kunnen doen. 5nerzijds wordt deze gave als een
duidelijke aanwijzing "eschouwd dat een soefi inderdaad
een vriend van God is, maar anderzijds wordt in de literatuur
herhaaldelijk gewaarschuwd voor het gevaar dat hier op de
loer ligt. Want een wonder kan ook een trucje zijn van de
duivel waarmee hij de soefi in de waan wil doen verkeren
dat hij het einde van de mystieke reis "ereikt heeft. -andaar
dat "ijvoor"eeld de al genoemde A"u azid 'istami zijn
vermogen wonderen te doen wantrouwde en van mening
3E
7/23/2019 Soefi Weg Van God
14/24
was dat vogels die vliegen en vissen die zwemmen, veel
grotere wonderen zijn.
"iten$e institutionalisering van het soefisme heeft ook geleid tot
het ontstaan van een aantal riten die als "elangrijke
hulpmiddelen worden "eschouwd voor de voortgang op het
mystieke pad. -erreweg de "elangrijkste hiervan is de
zogeheten dhikr. $eze term, die letterlijk (gedenken 0van
God1# "etekent, is aan de koran ontleend, waar de op drachtgegeven wordt (>ullie die geloven. Gedenkt God
veelvuldig#,E en waar gezegd wordt (7ij die geloven en wier
harten gerustgesteld worden doordat zij God gedenken
zeker, door God te gedenken worden de harten
gerustgesteld.#I $e dhikr houdt in dat de soefi een "epaalde
formule, vaak het eerste deel van de islamitische
geloofs"elijdenisH (5r is geen god dan God alleen#, een
"epaald aantal keren herhaalt. 8ommige soefi#s verrichten de
dhikr hardop, terwijl anderen van mening zijn dat het "ij
voorkeur in stilte dient te geschieden. Weer anderen laten de
dhikr gepaard gaan met ritmische lichaams"ewegingen, die
het uitspreken van de formule als het ware kracht "ijzetten.
8oms is hier zelfs sprake van een heuse dans. n allegevallen is het doel van de dhikr dat de soefi leert zijn
aandacht volledig op God te richten, en zich door niets
hiervan te laten afleiden. /et herhalen van de formule is
daar"ij slechts een middel. )iteindelijk gaat het erom dat de
mysticus zich de ha"itus eigen maakt dat hij voortdurend
met zijn gedachten "ij God is, niet alleen op die momenten
dat hij zich teruggetrokken heeft op een stille plek, maar ook
en vooral te midden van de drukte en het lawaai van het
dagelijkse leven.
#ystieke filosofie
$e systematisatie van het soefisme in een leer heeft
sommige soefi# s ertoe ge"racht een speculatief, metafysisch
3I
7/23/2019 Soefi Weg Van God
15/24
getint stelsel te ontwerpen waarin de vraag naar de preciese
aard van de relatie tussen God en mens, tussen schepper en
schepsel centraal staat. -oor het antwoord op deze vraag
gaat de soefi niet zozeer te rade "ij de wetenschap van deislamitische dogmatiek, die tot het domein van de rationele
en discursieve kennis %ilm& "ehoort, hij laat zich veel meer
leiden door zijn op intuCtie en persoonlijke ervaring
ge"aseerde inzicht %marifa&. $it inzicht hangt overigens in
niet on"elangrijke mate af van de graad van loutering die
"ereikt wordt, en meer nog van de goddelijke inspiratie.$it type filosofische mystiek of mystieke filosofie is
onver"rekelijk ver"onden met de naam "n (Ara"i
%++32+L&, wiens opvattingen heel vaak worden
samengevat in de pregnante formule (Alles is /ij 0dat wil
zeggen God1#. Oiet alleen "uiten de wereld van de islam,
maar ook in kringen van moslims, vooral nietFsoefi#s, wordt
wel eens "etoogd dat deze mystieke filosofie in wezen niets
anders is dan een vorm van monisme of zelfs pantheCsme.
5en dergelijke interpretatie is op zijn minst eenzijdig, al was
het alleen maar omdat ze teveel "erust op de zojuist ge
noemde formulering. $e leer van "n (Ara"i omvat veel
meer dan deze eenvoudige formule doet vermoeden, een
formule die "ovendien niet van hem zelf is. 4ok miskentdeze interpretatie dat deze leer alleen "innen de conteDt van
de islamitische mystiek op de juiste manier verstaan kan
worden. $it "etekent dat de geschriften van deze soefi
gelezen moeten worden als pogingen om zeer persoonlijke
en zelfs individuele ervaringen onder woorden te "rengen,
en niet als pogingen om een universeel, voor iedereen
geldend filosofisch stelsel te ontwerpen. n kringen van
soefi#s is dit altijd "eseft en heeft men altijd groot respect
gehad voor "n (Ara"i, wiens leer in de geschiedenis van de
islamitische mystiek een niet te onderschatten invloed heeft
uitgeoefend en nog steeds uitoefent. 5r zijn wel soefi#s ge
weest, die kritiek hadden op "n (Ara"i, soms zelfs felle
kritiek, maar dat "etrof vooral "epaalde aspecten van zijn
@L
7/23/2019 Soefi Weg Van God
16/24
opvattingen, en in ieder geval niet de persoon van de
8paanse mysticus.
$rdes/et proces van institutionalisering heeft er ook toe geleid dat
de mystiek in de islam steeds meer in groepsver"and werd
"eoefend. /et "egon ermee, al vrij vroeg in de ge schiedenis
van het soefisme, dat wie het mystieke pad wilde
"ewandelen op zoek ging naar iemand die hem de weg zou
kunnen wijzen. 7o iemand heet murshid %(degene die leidinggeeft#&, of ook wel sjeik of%ir %(oude man#&. $e noodzaak
zich aan te sluiten "ij een murshid is vooral gelegen in het
feit dat de gevaren die de aankomende mysticus %murid,
vaak met (novice# vertaald& "edreigen, zeer reel en talrijk
zijn. /et grootste gevaar schuilt in de novice zelf, en wel in
zijn ego %nafs& dat hem in de waan doet verkeren dat hij
hoog "oven zijn medeFmoslims uittorent en dat hij al heel
ver gevorderd is op het mystieke pad. Alleen het
voortdurende toezicht van de geestelijke leidsman, aan wie
hij zich helemaal moet overgeven, kan hem voor dit gevaar
"ehoeden. 5en volgende fase in dit proces "rak aan toen een
murshid een hele groep novicen om zich heen verzamelde en
met hen, in ieder geval voor een "epaalde periode, onder **ndak woonde. A"u 8a(id ". A"u# lF?hayr %I3@+L@& wordt
"eschouwd als de eerste die regels heeft opgesteld voor het
gemeenschappelijke leven in wat gewoonlijk een khanaqah
%(convent#& wordt genoemd. /et proces "ereikt zijn eindpunt
wanneer een dergelijk leven in ge meenschap zich niet
afspeelt rond **n "epaalde leidsman, maar zich als het ware
consolideert in een "eweging die na de dood van die
leidsman wordt voortgezet en van generatie op generatie
wordt doorgegeven. $an ontstaat wat in het soefisme een
tariqa heet, een term die niet alleen het "eoefenen van de
mystiek "etekent, zoals al is op gemerkt, maar die hier
vooral "etrekking heeft op de institutionele kant ervan, en
die met (orde# of ("roederschap# wordt vertaald. $e ordes
@+
7/23/2019 Soefi Weg Van God
17/24
worden gewoonlijk genoemd naar de geestelijke leidsman,
die als hun stichter wordt "e schouwd. 7o ontlenen de
Padiri#s hun naam aan (A"d alFPadir >ilani %gest. in ++33&
en OaJsh"andi#s aan 'aha alF$in OaJsh"and %gest. in+=EI&. Maar alle ordes zijn ook van mening dat het
gedachtegoed van hun stichter en naamgever uiteindelijk
teruggaat op de profeet Mohammed. -andaar dat ze over een
stam"oom "eschikken waarin alle schakels tussen de :rofeet
en de stichter worden opgesomd, maar waarin ook alle
namen worden genoemd van de leidslieden die na de stichterde orde van generatie op generatie he""en doorgegeven.
7o#n stam"oom heet dan ooksilsila hetgeen letterlijk (keten#
of (ketting# "etekent.
/et is van groot "elang "ij het %praktisch overmijdelijke&
ge"ruik van de term (orde# als vertaling van tariqa de
islamitische conteDt niet uit het oog te verliezen. 'ij tariqa
moet dan ook niet gedacht worden aan een hirarchisch
opgezette en centraal geleide organisatie, al was het alleen
maar omdat de islam als zodanig geen organisatiestructuur
kent die gelijkenis vertoont met die van het christendom. 7o
fungeert "ijvoor"eeld het convent waarin de stichterF
naamgever van een "epaalde orde geleefd heeft en waar hij
"egraven ligt, niet als het centrum van waaruit de ordegeleid wordt. $e verschillende conventen van een orde zijn
in "eginsel autonoom. 'ovendien komt het regelmatig voor
in de geschiedenis van een orde, dat een geestelijke leidsman
zo#n "ekendheid krijgt dat de orde een nieuwe naam krijgt
en in het vervolg naar hem wordt genoemd. 5en "ekend
voor"eeld hiervan zijn de Mujaddidi#s, zo genoemd naar
Ahmad 8irhindi %+23F+3& alias de mujaddid
%vernieuwer&, die een OaJsh"andi was.
$e continuCteit van een "epaalde orde is in de eerste
plaats gewaar"orgd door het feit dat een geestelijke leidsman
iemand die onder zijn leiding vergevorderd is op het
mystieke pad, aanwijst als zijn opvolger, dat wil zeggen als
degene die na hem leiding geeft aan het convent. n de
@
7/23/2019 Soefi Weg Van God
18/24
tweede plaats is het ge"ruikelijk dat de geestelijke leidsman
andere, gevorderde leerlingen ofwel uitdrukkelijk op dracht
geeft om elders zelfstandig als geestelijk leidsman op te
treden, dan wel hen op hun verzoek toestaat naar elders tevertrekken. n het laatste geval hoeft dit niet per se te
"etekenen dat de "etreffende leerling elders zelfstandig als
leidsman werkzaam is. /et kan ook zijn dat hij zich elders
"ij een andere leidsman aansluit. /et komt dan ook met
grote regelmaat voor dat een soefi lid is van meer dan **n
orde.$e al genoemde Padiri#s en OaJsh"andi#s zijn
voor"eelden van ordes die in nagenoeg alle islamitische
landen aanwezig zijn, maar er zijn ook ordes die alleen in
"epaalde landen te vinden zijn. 7o komen "ij voor"eeld de
7/23/2019 Soefi Weg Van God
19/24
vervoering, speelt hier een "elangrijke rol. $e OaJsh"andi#s
en de 8hadhili#s, die genoemd zijn naar A"u#lF/asan (Ali alF
8hadhili %gest. +2E&, zijn ordes die de nadruk legen op
nuchterheid. Baatstgenoemden waarschuwen dan ook dat destrijd tegen de nafs nooit definitief "eslecht is en dat een
mysticus moet "lijven "eseffen dat de afstand tussen
8chepper en schepsel in wezen onover"rug"aar is. $e
OaJsh"andi#s worden vaak getypeerd als een orde die een
groot "elang hecht aan een strikte naleving van de
islamitische wet. 7e he""en de naam uiterst gereserveerd, zoniet afwijzend, te staan tegenover de mystieke filosofie van
"n (Ara"i, en ook antiFsji#itisch te zijn. Maar de
geschiedenis van deze orde laat duidelijk zien dat hun
houding tegenover "n (Ara"i en het sji#isme veel
genuanceerder is dan hun imago %een strikt orthodoDe,
soennitische orde& doet vermoeden. -oor alle ordes geldt
overigens dat het individuele karakter van ieder van hen nieta"soluut is, maar niet on"elangrijke varianten kent, die niet
alleen afhankelijk zijn van de regio waarin ze werkzaam
zijn, maar ook van de historische ontwikkeling die ze
he""en doorgemaakt. $it wordt nog versterkt door het
ont"reken van een nationaal of internationaal centrum van
waaruit de "etreffende orde geleid wordt.4rdes onderscheiden zich ook van elkaar door hun
stellingname tegenover de politieke gezagsdragers.
Baatstgenoemden zoeken vaak "ewust contact met soefi#s en
soefigemeenschappen en willen hen graag steunen,
financieel en anderszins, in een poging hiermee hun eigen
prestige en machts"asis te vergroten. 8ommigen ordes
willen niets weten van deze toenaderingen en stellen zich op
het standpunt dat soefi#s zich principieel verre dienen te
houden zich van wereldse zaken en zich niet moeten inlaten
met politiek. $e
7/23/2019 Soefi Weg Van God
20/24
uitdru))eli!) %oe)en* in de o&ertuiging dat de orde dan)
%i! de%e 'onta'ten een rol )an selen die niet alleen
belangri!) is &oor de in&iduele moslims* maar oo) &oor
de maats'hai! waarin die moslims le&en.
soe+isme en de moderne islam
8inds hun ontstaan, ruwweg vanaf de +de en +=de eeuw,
he""en de soefi ordes een grote rol gespeeld in de wereld
van de islam. $e verspreiding van de islam over grote delen
van de wereld, waaronder ndia, :akistan en ndonesi, is in
"elangrijke mate het werk geweest van soefi#s. Oog
"elangrijker is dat het soefisme tot op de dag van vandaag
een niet te onderschatten invoed uitoefent in het dagelijks
leven van miljoenen vrome moslims. /et meest zicht"aar
treedt deze invloed aan de dag "ij de graven van soefi#s, inhet "ijzonder van die soefi#s die na een leven van devotie de
reputatie he""en gekregen in een geur van heiligheid te zijn
overleden. $ergelijke graven zijn overal in de hele wereld
van de islam te vinden. 7ij zijn niet alleen veel talrijker dan
"ijvoor"eeld moskeen, voor talloze moslims zijn ze ook
veel "elangrijker, afgaande althans op de manier waaropvele vrome moslims hun geloof "eleven. Want het is de plek
waar de gelovige via de vriend van God die hier "egraven
ligt, in contact hoopt te komen met God zelf. Graven van
soefi#s zijn centra van devotie en "edevaartplaatsen, die zich
in een grote populariteit mogen verheugen. Gelovige
mannen en vrouwen vooral de laatsten, zo lijkt het wel
gaan er geregeld naar toe om er hun noden aan God voor teleggen in de verwachting dat /ij deze noden zal lenigen op
voorspraak van 7ijn vriend. Want het graf is de plek waar de
goddelijke kracht %baraka& waarover de soefi "eschikt
dankzij zijn vrienschap met God, als het ware tast"aar
aanwezig is.
@2
7/23/2019 Soefi Weg Van God
21/24
/et is met name dit aspect van het soefisme dat in de loop
van de tijd de nodige kritiek heeft opgeroepen, die soms
zelfs de vorm aannam van een totale afwijzing van het
soefisme als zodanig. $eze kritiek is ingegeven door deoverweging dat de devotionele praktijken rond graven van
soefi#s in wezen een vorm van "ijgeloof, of zelfs ongeloof
zijn, omdat ze indruisen tegen een van de meest
fundamentele dogma#s van de islam, dat van de enigheid van
God %tawhid&. Want dit dogma impliceert dat een moslim
zich uitsluitend tot God wendt, en zijn heil niet "ij iets ofiemand anders zoekt. 4p deze "asis stellen "ijvoor"eeld de
Wahha"ieten, die hun oorsprong he""en in de +Ide
eeuwendiethansin8aoediFAra"ihetgezichtvandeislam
"epalen, zich op het standpunt dat er in de echte islam geen
plaats is voor het soefisme. 5en dergelijk standpunt wordt
ook ingenomen door een "eweging die in kringen van
zogeheten fundamentalistische moslims aanhang vindt, desalafitische "eweging, die een terugkeer tot de
oorspronkelijke islam, tot de islam van de voorvaderen
%salaf& "epleit. n hun ogen "ehoort het soefisme, of "ehoren
in ieder geval de devotionele praktijken rond graven van
soefi#s, niet tot oorsponkelijke islam.
5r is nog een andere kritiek op het soefisme, die nietzozeer ge"aseerd is op theologische dan wel politiekF
maatschappelijke argumenten, en die vooral komt uit de
hoek van niet theologischFgeschoolde, moslimse
intellectuelen. 7ij stellen het soefisme in hoge mate
verantwoordelijk voor de stagnatie die zich in de wereld van
de islam heeft voorgedaan en op grond waarvan vele
moslimlanden onderontwikkeld of in ieder geval minder
ontwikkeld zijn. n de ogen van deze critici is dit een direct
gevolg van het feit dat onder invloed van het soefisme, dat
een eDclusieve concentratie op het spirituele propageert, in
"rede lagen van de moslimse "evolking onvoldoende
"elangstelling "estaat voor de wereld van de materie. $aar
komt nog "ij dat vooral de soefi sjeiks een kwalijke rol
@3
7/23/2019 Soefi Weg Van God
22/24
he""en gespeeld. 7ij houden het "ijgeloof in stand en
werken de modernisering van de maatschappij tegen.
$eze kritiek wordt soms ook gedeeld door politieke ge
zagsdragers en overheidsinstanties. 5en duidelijk voor"eeldhiervan is !urkije, dat in +I2 zelfs een officieel ver"od
heeft uitgevaardigd op soefi ordes en hun activiteiten. Maar
ook in landen die niet zo rigoureus te werk zijn gegaan, leeft
vaak de gedachte dat het soefisme een achterhaald
verschijnsel is en eigenlijk niet thuis hoort in een moderne
maatschappij, of in ieder geval geen rol "ehoort te spelen inhet open"are leven.
$it alles neemt niet weg dat het soefisme nog steeds in
vele islamitische landen onder "rede lagen van de "evolking
een "elangrijke rol speelt. Kegeringen ontkomen er niet aan
dit te erkennen en er rekening mee te houden, ook in een
land als !urkije. /et ideaal van een geseculariseerde
maatschappij naar westers model wordt hier officieel nog
volop gepropageerd, maar inmiddels is het ver"od op soefi
ordes praktisch een dode letter geworden.
$e "elangrijkste reden dat het soefisme is "lijven
voort"estaan, is ongetwijfeld dat het aan een diepe "ehoefte
van vele moslims "eantwoordt. -andaar dat in veel
islamitische landen het soefisme onverminderd een levendewerkelijkheid is, hoezeer dit in kringen van "ijvoor"eeld de
ulama ook "etreurd moge worden. n nagenoeg alle landen
van de islamitische wereld zijn soefi#s aanwezig en actief.
Oog steeds zijn er moslims die zich geroepen voelen het pad
van de mystiek te "ewandelen en die zich aansluiten "ij een
orde. Maar vele malen groter is het aantal moslims dat op
gezette tijden een convent "ezoekt, vooral wanneer en dat
is vaak het geval in dat convent een "ekende soefi
"egraven ligt, om de hulp van de vriend van God in te
roepen, of als dank voor een verkregen gunst. Met name op
het platteland spelen dergelijke conventen een cruciale rol,
vooral wanneer in de directe omgeving geen moskee
aanwezig is. Maar ook in een stedelijke omgeving neemt
@@
7/23/2019 Soefi Weg Van God
23/24
zo#n convent vaak een "elangrijke positie in, die vanuit de
moskee wellicht met argwaan wordt "ekeken, maar die
daarom nog niet minder reel en "elangrijk is.
/et soefisme speelt nog een andere rol, die veel minderopvalt, maar daarom nog wel "elangrijk is. 5r zijn vele
moslims die zich niet aansluiten "ij een orde en ook niet
deelnemen aan soefi riten en praktijken, maar die zich in hun
persoonlijk leven wel laten inspireren door het soefisme.
$eze inspiratie wordt in "elangrijke mate opgedaan door het
lezen van de geschriften van de grote soefis. 7eker wanneerdeze geschriften de vorm he""en van mystieke pozie,
"lijken ze voor vele moslims een "elangrijke "ron van
inspiratie te zijn. De oulariteit &an de oe%ie &an
bi!&oorbeeld Rumi is hier&an een heel duideli!)
&oorbeeld* een oulariteit die %i'h o&erigens tot &er
buiten de gren%en &an de islam uitstre)t* %oals wel bli!)t
uit het +eit dat bi! &oorbeeld in Ameri)a &ertalingen &an
Rumi bestsellers %i!n.
'ovendien ge"ruiken deze moslims het soefisme in
toenemende mate voor apologetische doeleinden. n een
poging tegenwicht te "ieden tegen de negatieve
"eeldvorming van de islam in het Westen stellen ze de islam
van de soefi#s tegenover de islam van de fundamentalisten.$eze laatsten worden afgeschilderd als lieden die een
onvoorwaardelijke toepassing eisen van de islamitische wet,
die in hun ogen maar voor **n uitleg vat"aar is. /et
soefisme daarentegen staat voor een humane, tolerante
islam, waarin ruimte is voor velen, en dat is in de ogen van
deze moslims de ware islam.
$eze voorstelling van zaken is tot op zekere hoogte
"egrijpelijk en zelfs voor de hand liggend. mmers, het
onderscheid tussen de esoterische en eDoterische kant van de
islam, tussen de letter en de geest van de wet, is een van de
meest fundamentele kenmerken van het soefisme. Maar toch
is ze eenzijdig, omdat ze geen recht doet aan het feit dat ook
de mystieke islam zelf vele gezichten kent. /et soefisme
@E
7/23/2019 Soefi Weg Van God
24/24
mag niet vereenzelvigd worden met **n van deze gezichten.
$at leert niet alleen de geschiedenis, dat wordt ook duidelijk
uit de grote verscheidenheid aan verschijningsvormen die
het hedendaagse soefisme te zien geeft. Aan de ene kant vanhet spectrum staan de soefi#s die de strikte naleving van de
islamitische wet nastreven, soms zelfs op een manier die hun
fundamentalistische geloofsgenoten niet zou misstaan. Aan
de andere kant staan de soefi#s voor wie de letter van de
islamitische wet helemaal schuilgaat achter de geest ervan.
$aarom is het klassieke soefi adagium nog steeds van krachtdat de wegen naar God zeer talrijk zijn, talrijker nog dan de
sterren aan het firmament.
notenH
+ 'runo 'orchert,#ystiek& 'eschiedenis en uitdain %/aarlem
+IEI&, p. I.
-an $ale#s 'root oordenboek der *ederlandse +aal, onder(mystiek#.
= !aint ohn of the ross and .slam, Oew ork etc. +IE+.
-oor wie meer wil weten over de islamitische mystiek is er een
aantal overzichtswerken "eschik"aar. /ier zij volstaan met
twee titelsH A. 8chimmel,#ystical /imensions of .slam,