Post on 30-Jan-2016
description
Bruno Faccini Santoro – NUSP 4938664
PROCESSOS DE NOMEAÇÃO PARALELA E OFICIAL EM
ESTÁDIOS DE COPA DO MUNDO (1982 – 2014)
Universidade de São Paulo
Faculdade de Filosofia, Letras e Ciências Humanas
Toponímia Geral e do Brasil (FLC0502) – Turma 03 (2º horário sexta-
feira)
Prof.ª Patrícia Carvalhinhos
Junho - 2014
Resumo
Este trabalho apresenta uma compilação dos nomes oficiais dos estádios
utilizados nas Copas do Mundo de 1982 a 2014 e compara-os com a forma
empregada pela imprensa dos países sede de fazer referência a eles. Demonstra-
se que a mídia brasileira tem uma tendência maior a utilizar nomes paralelos
diferentes dos oficiais, conforme o uso popular. Conclui-se ainda que motivações
de denominação dos estádios são semelhantes ao redor do mundo, prevalecendo
homenagens a pessoas (antrotopônimos) e referências a elementos geográficos
da região (corotopônimos)
Sumário
1. Introdução ......................................................................................................... 4
2. Fundamentação teórica .................................................................................... 5
3. Metodologia ...................................................................................................... 6
4. Análise quantitativa e qualitativa ....................................................................... 7
4.1. Brasil ............................................................................................................. 7
4.2. África do Sul .................................................................................................. 9
4.3. Alemanha .................................................................................................... 11
4.4. França ......................................................................................................... 13
4.5. Estados Unidos ........................................................................................... 14
4.6. Itália ............................................................................................................. 16
4.7. México ......................................................................................................... 18
4.8. Espanha ...................................................................................................... 20
4.9. Análise global .............................................................................................. 22
5. Conclusões ..................................................................................................... 24
6. Referências bibliográficas ............................................................................... 27
4
1. Introdução
O recente término da construção de diversos estádios brasileiros para a
Copa do Mundo suscita um debate a respeito de seus nomes. Por não haver
passado tempo suficiente, ainda não há um consenso social a respeito da
nomenclatura das instalações. Além disso, em certos casos (por exemplo da
Arena Corinthians/Arena de São Paulo), não há nem mesmo um nome oficial
bem estabelecido, ocorrendo conflitos de terminologia conforme a posição
social da entidade que produz determinadas declarações (respectivamente,
Corinthians e FIFA, no exemplo anterior). Por isso, o presente trabalho buscará
elencar os nomes oficiais e paralelos mais frequentes das 12 sedes brasileiras
para o Mundial, incluindo portanto obras recém-finalizadas e outras que já
carregam algumas décadas de história. O objetivo do trabalho de pesquisa a
ser desenvolvido é a investigação das motivações associadas ao processo de
nomeação dos estádios envolvidos em partidas de Copa do Mundo nas últimas
décadas.
A comparação com o ocorrido em outros países (África do Sul, Alemanha,
França, Estados Unidos, Itália, México e Espanha) permitirá identificar se os
processos de denominação oficial e paralela são os mesmos nessas diferentes
sociedades
Espera-se verificar que a maior parte dos estádios brasileiros constituem
antrotopônimos, geralmente homenageando-se personalidades relacionadas
aos clubes e cidades que administram. Não é claro a priori se essa tendência
pode ser extrapolada para os demais países considerados. Além disso, na
imensa maioria dos estádios brasileiros, o nome paralelo tem aceitação maior
do que o oficial. Possivelmente esse fenômeno não ocorre em todos os países
com a mesma intensidade.
5
No caso de estádios construídos especificamente para uma copa do
mundo, é provável que o nome oficial seja prevalente mesmo quando o país
demonstrar o uso de nomes paralelos.
Outra observação diz respeito ao próprio termo genérico, pois
provavelmente “estádio” está sendo suplantado por “arena”. Essa tendência
pode ser de difícil verificação por causa das diferenças linguísticas entre os
países considerados: por exemplo, em espanhol o termo não é usualmente
empregado em contexto futebolístico.
2. Fundamentação teórica
A questão da toponímia de estádios é pouco discutida na literatura.
Provavelmente isso se deve ao caráter acessório dessas estruturas que, à
semelhança de viadutos e túneis, não precisariam de um topônimo específico
para sua referencialidade. Contudo, é de costume atribuir um nome oficial aos
estádios, via de regra com o intuito de homenagem.
Esse conflito entre necessidade de referencialidade e desejo de
homenagem pode levar ao surgimento de nomes paralelos, Em outros casos,
eventos históricos podem levar à mudança dos nomes oficiais enquanto a
denominação antiga permanece viva pelo uso da comunidade ([1]).
A análise desenvolvida nesta pesquisa segue a linha metodológica
apresentada em [1]. Em linhas gerais, a autora do referido trabalho propõe
uma classificação dos topônimos em 27 categorias, divididas entre Natureza
Física e Natureza Antropo-Cultural. O intuito dessa classificação não é o mero
formalismo taxonômico, mas sim uma sistematização dos campos semânticos
associados ao processo de nomeação, revelando-se aspectos históricos e
psicológicos dos povos através dos nomes por eles escolhidos.
6
3. Metodologia
O corpus deste trabalho é composto dos nomes oficiais e paralelos dos
estádios utilizados nas Copas do Mundo de Futebol de 1982 a 2014, com exceção
de 2002. A exclusão fez-se necessária porque tal evento foi realizado na Coréia
do Sul e Japão e não dispomos de conhecimento a respeito dos idiomas oficiais
desses países. A delimitação temporal está relacionada com a metodologia de
identificação dos nomes paralelos, explicitada a seguir.
Não sendo viável entrevistar diretamente moradores de todos os países,
optou-se por um levantamento em jornais locais dos nomes paralelos. Para
cumprir sua função referencial adequadamente, um topônimo precisa ser
conhecido por uma certa comunidade e sua presença na mídia escrita demonstra
claramente esse fato. Para cada estádio, foram pesquisadas as ocorrências de
seu nome em pelo menos 2 jornais do país-sede em edições do período de
realização de uma partida da Copa do Mundo. A relação de jornais e revistas
consultados encontra-se na Tabela 1:
Tabela 1: Lista de fontes para a determinação dos nomes paralelos
País sede Jornais e revistas
Brasil Folha de S. Paulo, Estado de São Paulo, O Globo
África do Sul Times Live, Independent Online, City Press
Alemanha Die Welt, Die Zeit, Der Spiegel
França Libération, Le Monde
Estados Unidos The New York Times, Los Angeles Times
Itália La Repubblica, La Provincia
México El Siglo de Torreón, El Informador
Espanha El País, El Mundo Deportivo
Para cada um dos 96 estádios foi feita uma breve pesquisa em relação à sua
história, com o intuito de determinar variações diacrônicas. Devido ao tipo de
acidente humano considerado, alterações no nome oficial são bastante raras e
7
vinculadas a eventos impactantes (reforma ou demolição e reconstrução da obra,
homenagem após o falecimento de uma das personalidades mais identificadas
com o clube ou estádio, mudanças de regime político, etc.). A determinação dos
nomes oficiais foi feita consultando-se fontes como manuais relativos às Copas do
Mundo passadas, relatos da FIFA e principalmente através dos sites oficiais das
entidades responsáveis pelos estádios.
4. Análise quantitativa e qualitativa
4.1. Brasil
A situação dos nomes oficiais e paralelos dos estádios brasileiros é
apresentada na Tabela 2.
Tabela 2: Estádios utilizados na copa de 2014 e sua classificação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial
Folha de S. Paulo
Estado de São Paulo O Globo
Taxonomia do nome paralelo
Arena Corinthians
[2]
Sociotopônimo
(nome do time)
Itaquerão[3]
Arena
Corinthians/
Itaquerão[4]
Arena
Corinthians[5]
Corotopônimo
Estádio Jornalista
Mário Filho[6]
Axiotopônimo
(jornalista)
Maracanã[7]
Maracanã[8]
Maracanã[9]
Corotopônimo
(nome do bairro)
Estádio Joaquim
Américo
Guimarães [10]
Antrotopônimo
Arena da
Baixada[11]
Arena da
Baixada[12]
Arena da
Baixada[13]
Geomorfo-
topônimo
Estádio José
Pinheiro Borda
[14]
Antrotopônimo
Beira-Rio[15]
Beira-Rio[16]
Beira-Rio[17]
Geomorfo-
topônimo
Estádio
Governador
Magalhães
Pinto[18]
Axiotopônimo
(governador)
Mineirão[19]
Mineirão[20]
Mineirão[21]
Etnotopônimo
Continua
8
Continuação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial
Folha de S. Paulo
Estado de São Paulo O Globo
Taxonomia do nome paralelo
Estádio Governador
Plácido Castelo[26]
Axiotopônimo
(governador)
Castelão[27]
Castelão[28]
Castelão[29]
Antropo-
topônimo
Estádio Nacional de
Brasília Mané
Garrincha[22]
Antrotopônimo
Mané
Garrincha[23]
Mané
Garrincha[24]
Mané
Garrincha[25]
Antropo-
topônimo
Complexo Esportivo
Cultural Octávio
Mangabeira /
Itaipava Arena Fonte
Nova[30]
Antropotopônimo
/ Sociotopônimo
(Fonte)
Fonte Nova[31]
Fonte Nova[32]
Fonte Nova[33]
Sociotopônimo
Arena das Dunas[34]
Geomorfotopônimo
Arena das
Dunas[35]
Arena das
Dunas[36]
Arena das
Dunas[37]
Corotopônimo
Arena
Pantanal[38]
Corotopônimo
Arena
Pantanal[39]
Arena
Pantanal[40]
Arena
Pantanal[41]
Corotopônimo
Arena da Amazônia /
Arena Amazônia[42]
Corotopônimo
Arena
Amazônia[43]
Arena
Amazônia[44]
Arena da
Amazônia[45]
Corotopônimo
Itaipava Arena
Pernambuco[46]
Corotopônimo
Arena
Pernambuco[47]
Arena
Pernambuco[48]
Arena
Pernambuco[49]
Corotopônimo
Nota-se que no caso brasileiro prevalece o uso de nomes paralelos na
imprensa com relação aos estádios já existentes, sendo o Mané Garrincha a única
exceção. Por outro lado, para as novas construções o fenômeno inverso acontece:
apenas os nomes oficiais são utilizados, apesar da supressão do patrocinador nos
casos da Fonte Nova e da Arena Pernambuco. Ressalta-se ainda que no caso
desse segundo grupo os jornais utilizam sistematicamente o genérico “Arena”,
enquanto o genérico “estádio” é por vezes omitido em relação aos mais antigos.
Nas situações em que o nome popular se sobrepõe ao nome oficial, percebe-
se uma tendência de substituir um antropo ou axiotopônimo (Joaquim Américo
Guimarães, Jornalista Mário Filho) por geomorfo ou corotopônimo (Arena da
Baixada, Maracanã). Esse fenômeno é frequente em diversos outros estádios
brasileiros que não figuram da relação (Morumbi (SP), Pacaembu (SP), São
9
Januário (RJ), etc.), em geral substituindo uma homenagem oficial a uma
personalidade pouco representativa para o cidadão comum por uma indicação
imediata de localização.
Curiosamente, no caso do Castelão e do Mineirão, percebe-se que os
axiotopônimos são desprezados em favor de outros termos que não contribuem
para a referencialidade do estádio. No primeiro caso, trata-se de um apelido
carinhoso em relação ao nome oficial do estádio, enquanto no segundo prevalece
uma manifestação de orgulho regional. Nos dois casos, assim como no Itaquerão
e em outros estádios brasileiros não considerados no corpus (Mangueirão (PA),
Engenhão (RJ), Frasqueirão (RN), Moacirzão (RJ)), destaca-se o uso do sufixo
“ão” como manifestação de carinho pelo clube ou estádio, além de reforçar sua
grandeza.
Nos estádios construídos para o mundial, há uma grande frequência de
corotopônimos (Pantanal, Amazônia, Pernambuco). Provavelmente isso se deve a
uma tentativa de ajudar a localização em nível nacional, facilitando para os
estrangeiros a orientação em linhas bastante gerais. De certa forma, tem-se o
mesmo fenômeno ocorrido com os corotopônimos que se tornaram nomes
paralelos dos estádios antigos, porém em uma escala geográfica maior. A não
existência de nomes paralelos para as arenas – com exceção do Itaquerão – pode
indicar o seu caráter recente e ainda desvinculado da realidade que as entorna.
4.2. África do Sul
A Tabela 3 apresenta os nomes oficiais dos estádios sul-africanos em 2010,
durante a realização da Copa do Mundo, bem como a denominação utilizada pela
imprensa daquele país à época.
10
Tabela 3: Estádios utilizados na copa de 2010 e sua classificação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial Times Live
Independent Online City press
Soccer City[50] Poliotopônimo Soccer City[51] Soccer City[52] Soccer City[53]
Cape Town
Stadium[54]
Corotopônimo
Cape Town
Stadium[55]
Cape Town
Stadium[56]
Greenpoint
Stadium[57]
Moses Mabhida
Stadium[58]
Antropotopônimo
Moses Mabhida
Stadium[59]
Moses Mabhida
Stadium[60]
Moses Mabhida
Stadium[61]
Loftus Versfeld
Stadium[66]
Antropotopônimo
Loftus
Versfeld[67]
Loftus
Versfeld[68]
Loftus
Versfeld[69]
Ellis Park
Stadium[62]
Sociopotopônimo
(nome do parque
próximo)
Ellis Park[63]
Ellis Park[64]
Ellis Park[65]
Nelson Mandela
Bay Stadium[70]
Geomorfotopônimo
Nelson Mandela
Bay[71]
Nelson Mandela
Bay[72]
Nelson Mandela
Bay[73]
Peter Mokaba
Stadium[74]
Antropotopônimo
Peter
Mokaba[75]
Peter
Mokaba[76]
Peter
Mokaba[77]
Mbombela
Stadium[78]
Corotopônimo
(nome da cidade)
Mbombela
Stadium[79]
Mbombela
Stadium[80]
Mbombela
Stadium[81]
Free State
Stadium[82]
Corotopônimo
(nome do estado)
Free State
Stadium[83]
Free State
Stadium[84]
Free State
Stadium[85]
Royal Bafokeng
Stadium[86]
Etnotopônimo
(nome da tribo
Bafokeng)
Royal
Bafokeng[87]
Royal
Bafokeng[88]
Royal
Bafokeng[89]
É flagrante a diferença entre o caso sul-africano e o brasileiro, pois naquele há
o uso praticamente exclusivo dos nomes oficiais. A única exceção encontrada é o
Greenpoint Stadium da Cidade do Cabo, cuja ocorrência se explica sabendo-se
que essa era a denominação da obra antes de sua reforma para o Mundial de
2010. Nos demais estádios há grande presença de antropotopônimos, mesmo que
isso possa causar dificuldades de localização para o público que os frequenta ou
para os leitores dos jornais. Ressalta-se que não há axiotopônimos apesar da
11
tendência de homenagear personalidades históricas e figuras que contribuíram
para a construção dos estádios, ao contrário do verificado no Brasil.
No caso específico do Soccer City, o nome oficial do estádio à época era First
National Bank Stadium, porém por determinação da FIFA não é permitido o
vínculo de patrocinadores aos estádios. A entidade referia-se oficialmente ao
estádio como Soccer City e foi acompanhada pelos meios de comunicação.
4.3. Alemanha
A Tabela 4 apresenta dos estádios alemães em 2006. Foram considerados
como nomes oficiais as denominações oriundas de acordos com patrocinadores
(“naming rights”). Os pontos da tabela indicados por “-“ correspondem a estádios
cujo nome não foi encontrado em nenhuma reportagem do jornal especificado
durante o período de Copa do Mundo considerado.
Tabela 4: Estádios utilizados na copa de 2006 e sua classificação
Nome oficial
Taxonomia do
nome oficial Die Welt Die Zeit Der Spiegel
Olympiastadion
[90]
Sociotopônimo
Olympiastadion
[91]
Olympiastadion
[92]
Olympiastadion
[93]
Signal Iduna Park
[94]
Dortmunder
WM-Stadion
[95] -
WM-Arena
Dortmund [96]
Allianz Arena [97]
Münchner WM
Arena [98]
Münchner
Stadion [99] -
Gottlieb Daimler
Stadion [100]
Antropotopônimo
Gottlieb Daimler
Stadion [101] - -
Veltins Arena [102]
Gelsenkirchener
WM-Stadion
[103]
Arena
Geselkirchen
[104] -
Continua
12
Continuação
Nome oficial
Taxonomia do
nome oficial Die Welt Die Zeit Der Spiegel
AOL Arena [94]
Hamburger
Stadion [105]
Hamburger
Arena [106] -
Commerzbank
Arena [94] - - -
RheinEnergie
Stadion [94] - - -
AWD Arena [94]
Hannoveraner
Stadion [107] - -
Zentralstadion [94]
Cardinotopônimo
Leipziger WM-
Stadion [108]
Zentralstadion
[109] -
Fritz Walter
Stadion [94]
Antropotopônimo
- - -
Easy Credit
Stadion [94]
Nürnberger
WM-Stadion
[110]
Nürnberger
Stadion [111],
Frankenstadion
[112] -
A situação da Alemanha é bastante diferente do registrado nas demais Copas
do Mundo: por um lado, a maior parte de seus estádios tinha nomes oficiais
vinculados a contratos publicitários; por outro, a FIFA passou a proibir a
veiculação dessas marcas durante seu evento. Assim, a solução encontrada pela
imprensa alemã foi utilizar perífrases como Münchner WM Arena (“Arena de
Munique da Copa do Mundo”) e Müncher Stadion (“Estádio de Munique”).
Excetuando-se esses casos comerciais, restam poucos estádios com
topônimos que podem ser analisados de acordo com a taxonomia proposta em [1]
Entre esses, predominam os antropotopônimos, como é a tendência geral.
Registra-se ainda que o jornal Die Zeit chegou a utilizar a denominação
Frankenstadion para o estádio de Nuremberg, apesar desse não ser mais o nome
oficial do estádio à época da Copa do Mundo.
13
4.4. França
A Tabela 5 sintetiza as denominações dos estádios franceses em 1998. A
partir dessa edição do Mundial, foi possível encontrar apenas duas fontes por país
com arquivo suficientemente significativo e de acesso gratuito das edições do
período.
Tabela 5: Estádios utilizados na copa de 1998 e sua classificação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial Le monde Libération
Stade de
France[113]
Corotopônimo
Stade de
France[114]
Stade de
France[115]
Stade
Vélodrome[116]
Sociotopônimo
Stade-
Vélodrome[117]
Stade
Vélodrome[118]
Stade du Parc des
Princes[119]
Sociotopônimo (Parque
onde o estádio foi
construído)
Parc des
Princes[120]
Parc des
Princes[118]
Stade de
Gerland[121]
Corotopônimo (nome do
bairro)
Stade
Gerland[120]
Gerland[122]
Stade Félix
Bollaert[123]
Antropotopônimo
Félix-
Bollaert[124]
Félix-
Bollaert[125]
Stade de la
Beaujoire[126]
Corotopônimo (nome da rua
ao lado do estádio)
Stade de la
Beaujoire[127]
Stade de la
Beaujoire[128]
Stadium de
Toulouse[129]
Corotopônimo
Stadium de
Toulouse[130]
Stadium de
Toulouse[131]
Stade Geoffroy-
Guichard[132]
Antropotopônimo
Geoffroy-
Guichard[133]
Geoffroy-
Guichard[134]
Stade du Parc
Lescure[135]
Sociotopônimo (parquet ao
lado do estádio)
Parc
Lescure[120]
Parc
Lescure[136]
Stade de la
Mosson[137]
Hidrotopônimo (nome do rio
ao lado do estádio
Stade de la
Mosson[120]
Stade de la
Mosson[138]
14
No caso francês, há completa uniformidade entre os nomes oficiais e as
denominações utilizadas pela imprensa. Evidentemente, alguns estádios possuem
apelidos carinhosos como acontece no Brasil, mas o uso desses topônimos é
restrito a situações mais informais.
A principal tendência observada em relação à motivação dos nomes é a
grande frequência de translações toponímicas, com os estádios tomando para si
as denominações de elementos da vizinhança, como parques, rios e ruas. No
caso de Toulouse, o estádio é muitas vezes referido apenas pelo genérico
“Stadium”, apesar do termo não ser francês. Já o Stade de France, principal obra
realizada para o Mundial de 1998, recebeu como denominação simplesmente o
nome do próprio país. Chama a atenção a baixa presença de antropotopônimos,
em comparação com os outros países analisados.
Numa análise diacrônica, verifica-se que há uma tendência de rebatizar alguns
estádios com nomes próprios: Parc Lescure se chama atualmente Jacques
Chaban-Delmas, devido a um ex-prefeito de Bordeaux, enquanto o Stade de la
Beaujoire se tornou Beaujoire-Louis Fonteneau, homenageando um ex-presidente
de seu clube, o Nantes. Processo semelhante aconteceu com o Félix Bollaert,
atualmente Bollaert-Delelis, incorporando também o nome de um ex-presidente do
Lens. Apesar do aumento da presença de antropotopônimos, verifica-se que não
há ainda axiotopônimos, apesar da referência a políticos.
4.5. Estados Unidos
Os estádios que sediaram partidas durante a Copa do Mundo de 1994 estão
descritos na Tabela 6 abaixo:
15
Tabela 6: Estádios utilizados na copa de 1994 e sua classificação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial
The New York Times Los Angeles Times
Rose Bowl[139] Fitotopônimo Rose Bowl[140] Rose Bowl[141]
Pontiac
Silverdome[142]
Litotopônimo
(ignorando o
patrocinador)
Pontiac
Silverdome[143]
Pontiac
Silverdome[144]
Stanford Stadium
[145]
Corotopônimo
(nome da
universidade)
Stanford
Stadium[146]
Stanford
Stadium[147]
Giants
Stadium[148]
Sociotopônimo
(nome do time)
Giants
Stadium[149]
Giants
Stadium[150]
Florida Citrus Bowl
[151]
Fitotopônimo
Citrus Bowl[152]
Citrus Bowl[153]
Soldier Field [154] Historiotopônimo Soldier Field[155] Soldier Field[156]
Cotton Bowl[157] Fitotopônimo Cotton Bowl[158] Cotton Bowl[159]
Foxboro
Stadium[160]
Corotopônimo
(nome da cidade)
Foxboro
Stadium[161] Foxboro[162]
Robert F Kennedy
Memorial
Stadium[163]
Antropotopônimo
RFK Stadium[164]
RFK Stadium[165]
Ao comparar a forma com que a imprensa norte-americana abordou as
denominações dos estádios durante a Copa do Mundo de 1994, percebe-se que
os dois jornais analisados utilizaram consistentemente os mesmos termos, os
quais diferem dos nomes oficiais por apenas pequenos detalhes: a omissão do
estado no Florida Citrus Bowl e a abreviatura do nome de Robert F. Kennedy no
estádio de Washington. Em ambos os casos, são formas reduzidas do topônimo
oficial, não constituindo de fato nomes paralelos. A imprensa utilizou normalmente
o nome comercial Pontiac Silverdome, já que àquele momento não havia
regulamentações da FIFA a respeito desse procedimento.
16
Com relação aos campos semânticos, os Estados Unidos foram o único país
em que os topônimos de Natureza Física predominaram, com destaque para os
fitotopônimos. Isso se deve à tradição dos “bowls”, partidas decisivas do futebol
americano universitário, geralmente designadas por um produto agropecuário
típico da local da partida. Por sua vez, o nome “bowl” tornou-se popular a partir do
formato arredondado do Rose Bowl, num caso de denominação arquetípica.
Apenas um antropotopônimo foi registrado e, ao contrário do que aconteceu
com os estádios franceses, a análise diacrônica não indica um favorecimento a
essa modalidade: dois estádios foram demolidos (Giants Stadium e Foxboro
Stadium) mas seus substitutos ostentam apenas nomes comerciais, MetLife
Stadium e Gillete Stadium, respectivamente. Por fim, o Pontiac Silverdome voltou
a chamar-se apenas Silverdome com o fim do contrato de patrocínio e encontra-se
atualmente abandonado, em vias de demolição.
4.6. Itália
Os estádios italianos da Copa de 1990 e suas respectivas denominações
encontram-se na Tabela 7.
Tabela 7: Estádios utilizados na copa de 1990 e sua classificação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial La repubblica La provincial
Stadio Olimpico
[166]
Sociotopônimo
Stadio
Olimpico[167] Olimpico [168]
Stadio Giuseppe
Meazza [169]
Antropotopônimo
San Siro[170]
Meazza, San Siro
[171]
Stadio San Paolo
[172]
Hagiotopônimo
San Paolo[173]
San Paolo [174]
Continua
17
Continuação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial La repubblica La provincial
Stadio Marcantonio
Bentegodi [181]
Antropotopônimo
Bentegodi [182]
Bentegodi [183]
Stadio delle Alpi
[175]
Geomorfotopônimo
(“estádio dos Alpes”)
Stadio delle
Alpi[176]
Stadio delle Alpi
[177]
Stadio San Nicola
[178]
Hagiotopônimo
San Nicola [179]
Stadio San Nicola
[180]
Stadio Comunale
[184]
Poliotopônimo
(“estádio da cidade”)
-
Comunale [185]
Campo di Calcio
Sant’Elia [186]
Hagiotopônimo
Stadio
Sant’Elia[187]
Stadio Sant’Elia
[188]
Stadio Renato
Dall’Ara [189]
Antropotopônimo
Stadio Dall’Ara
[190]
Stadio Dall’Ara
[191]
Stadio Friuli [192]
Corotopônimo
(nome do bairro)
Friuli [193]
Stadio Friuli [194]
Stadio dela
Favorita [195]
Sociotopônimo
(nome do parque
onde foi construído)
La Favorita [196]
La Favorita [197]
Stadio Luigi
Ferraris[198]
Antropotopônimo
Marassi / Ferraris
[199]
Marassi / Luigi
Ferraris [200]
A abordagem da imprensa italiana é um pouco mais parecida com a brasileira
do que a registrada nos países anteriormente analisados, pois dois estádios foram
chamados por seus nomes paralelos. Em ambos os casos (San Siro ao invés de
Giuseppe Meazza e Marassi por Luigi Ferraris), trata-se da substituição de um
antropotopônimo por um corotopônimo relativo ao bairro onde o estádio se
localiza. Contudo, a similaridade não é completa: em uma mesma reportagem há
alternância entre as duas denominações. Portanto, topônimos oficiais e paralelos
são utilizados paralelamente e não em substituição. Além disso, San Siro era o
18
nome oficial original do estádio milanês, constituindo um caso de preservação
popular de um topônimo alterado.
Como no caso americano, a imprensa italiana opta por versões reduzidas de
alguns nomes, suprimindo o prenome em alguns antropotopônimos (Stadio
dall’Ara e Bentegodi). Parece que se está a meio caminho entre a apropriação
subjetiva dos nomes paralelos e o respeito ao nome oficial.
Em relação à taxonomia, a Itália se distingue pela grande presença de
hagiotopônimos, o que não é surpreendente devido à presença maciça da Igreja
Católica no país. Antropotopônimos também são comuns, assim como o processo
diacrônico de substituição de nomes “neutros” e com mais caráter referencial por
homenagens pessoais. Assim, La Favorita e o Comunale di Firenze são
denominados atualmente Renzo Barbera e Artemio Franchi. Por fim, o Stadio delle
Alpi foi demolido e deu lugar ao Juventus Stadium, em que se percebe a
preferência por um nome de padrão americano, alterando o termo genérico e
introduzindo a marca do clube que o administra.
4.7. México
A Tabela 8 a seguir indica os estádios utilizados durante a Copa do Mundo de
1986 no México, bem como sua classificação do ponto de vista da taxonomia
toponímica.
19
Tabela 8: Estádios utilizados na copa de 1986 e sua classificação
Nome oficial Taxonomia do nome oficial El Siglo de Torreón El informador
Estadio Azteca
[201]
Etnotopônimo
Estadio Azteca [202]
Estadio
Azteca[203]
Estadio Olimpico
Universitario [204]
Sociotopônimo
Estadio Olimpico
Universitario [205]
Estadio Olimpico
[206]
Estadio Jalisco
[207]
Corotopônimo (nome
da cidade)
Estadio Jalisco [208]
Estadio Jalisco
[209]
Estadio
Cuauhtémoc [210]
Antropotopônimo
Estadio Cuauhtémoc
[208]
Estadio
Cuauhtémoc [211]
Estadio
Universitario [212]
Sociotopônimo
Estadio Universitario
[208]
Estadio
Universitario [213]
Estadio La
Corregidora[214]
Axiotopônimo (“La
Corregidora de
Querétaro)
-
Estadio
Corregidora [215]
Estadio
Tecnológico [216]
Sociotopônimo
Estadio Tecnológico
[217]
Estadio
Tecnológico [218]
Estadio León [219]
Corotopônimo (nome
da cidade)
Nou Camp [220]
Estadio Nou Camp
[221]
Neza 86 [222]
Corotopônimo
(abreviatura do nome
da cidade)
Neza 86 [223]
Neza 86 [224]
Estadio Tres de
Marzo [225]
Historiotopônimo
Estadio Tres de
Marzo [226]
Estadio Tres de
Marzo [227]
Toluca 70 – 86
[228]
Corotopônimo (nome
da cidade)
La Bombonera [229]
La Bombonera
[230]
Estadio Irapuato
[231]
Corotopônimo
Estadio Irapuato [232]
Estadio Nuevo
Irapuato [233]
20
A denominação dos estádios mexicanos durante a copa de 1986 é a que mais
se aproxima do padrão brasileiro de substituição de nomes oficiais, com dois
estádios sistematicamente referidos por topônimos paralelos. Contudo, chama a
atenção o fato de que esses nomes não são designativos de aspectos
referenciais, mas sim buscam traçar paralelos com construções de outros países –
Nou Camp de Barcelona e La Bombonera de Buenos Aires. Outra singularidade
do caso mexicano é a diferença entre as denominações da imprensa em relação a
alguns estádios (Olimpico Universitario / Olimpico e Irapuato / Nuevo Irapuato), o
que dá margem a certa ambiguidade.
Predominaram denominações baseadas puramente no nome das cidades,
seguidas por antropotopônimos. Além disso, há três referências ao passado
colonial do país (Azteca, Cuauhtémoc e La Corregidora), que caem em diferentes
categorias taxonômicas mas relacionadas historicamente. Essa tendência não
está presente nos topônimos brasileiros analisados, apesar das relativas
semelhanças entre a formação dos dois países. Ironicamente, mesmo havendo
um historiotopônimo na lista, não se trata de um grande evento da História
mexicana mas simplesmente da data de fundação da universidade em que o
estádio se localiza.
4.8. Espanha
A Tabela 9 mostra os resultados da pesquisa a respeito dos nomes dos
estádios da Espanha durante a Copa de 1982. O jornal “El país” disponibiliza
apenas algumas reportagens selecionadas sobre o período, por isso não foi
possível encontrar topônimos relativos a todos os estádios em suas edições.
21
Tabela 9: Estádios utilizados na copa de 1982 e sua classificação
Nome official Taxonomia do nome oficial El País El mundo deportivo
Santiago Bernabéu [234] Antropotopônimo Santiago Bernabéu [235] Santiago Bernabéu [236]
Vicente Calderón [237]
Antropotopônimo
Vicente Calderón [238],
Manzanares [239] Vicente Calderón [240]
Camp Nou [241]
Cronotopônimo
(“Campo novo”)
Camp Nou [238]
Camp Nou [242]
Estadi de Sarrià [243]
Corotopônimo
(nome do bairro)
Estadio de Sarriá [244]
Sarriá [245]
Estádio municipal de Balaídos
[246]
Corotopônimo
(nome da rua) -
Estádio municipal de
Balaídos [247]
Estadio de Riazor [248]
Geomorfotopônimo
(nome da praia ao
lado) -
Riazor [249]
Estadio El Molinón [250]
Sociotopônimo
(nome do moinho
próximo) -
Estadio El Molinón [251]
Nou estadi de Elche [252]
Cronotopônimo
(“Novo estádio”) -
Nou estadi de Elche [253]
Estadio José Rico Pérez [254] Antropotopônimo - Estadio Rico Pérez [255]
Estadio José Zorrilla [256] Antropotopônimo - Zorrilla [257]
Estadio Luís Casanova [258] Antropotopônimo Luís Casanova [239] Luís Casanova [259]
Estadio de La Romareda [260]
Corotopônimo
(nome do bairro) -
La Romareda [255]
Estadio Ramón Sánchez
Pizjuán [261]
Antropotopônimo
-
Estádio Sánchez Pizjuán
[262]
Estadio Benito Villamarín [263] Antropotopônimo - Villamarín [259]
Estadio La Rosaleda [264]
Sociotopônimo
(Roseira próxima ao
estádio) -
La Rosaleda [259]
San Mamés [265] Hagiotopônimo - San Mamés [257]
Estadio Carlos Tartiere [266] Antropotopônimo - Carlos Tartiere [267]
22
As 52 partidas da Copa do Mundo de 1982 foram disputada em 17 sedes,
tornando este o Mundial com o maior número de estádios da história. Contudo,
esse visível esforço de integração nacional não correspondeu à construção de
diversos estádios como visto no Brasil no presente ano, pois apenas o estádio
José Zorrilla foi inaugurado em 1982. Mesmo no caso de estádios reformados, não
houve mudanças nos topônimos devido à Copa do Mundo.
Até onde foi possível encontrar referências, a imprensa manteve os nomes
oficiais de todos os estádios, apesar de uma citação de Manzanares em relação
ao Vicente Calderón, já que este é o nome do rio ao lado do qual o estádio de
Madrid localiza-se. Assim como na Itália, percebe-se a supressão de alguns
prenomes no caso de antropotopônimos, que também são a forma mais comum
de denominação. Outra semelhança com a Itália é a presença de um
hagiotopônimo, apesar disso acontecer com frequência menos significativa.
A homenagem de dirigentes importantes em nomes de estádios também
acontece na Espanha, com o então Nou Estadi de Elche passando a se chamar
Estadi Martínez Valero em 1988. Ressalta-se porém que há um exemplo contrário
a esse processo: o estádio Luís Casanovas, de Valencia, voltou a ser denominado
oficialmente Mestalla, como o bairro onde se encontra, após pedido explícito do
próprio presidente Luís Casanovas.
4.9. Análise global
A classificação realizada nas Tabelas 2 – 9 está sumarizada abaixo na Tabela
10 e na Figura 1:
23
Tabela 10: distribuição dos topônimos conforme a taxonomia de [1]
Brasil
África do Sul Alemanha França
Estados Unidos Itália México Espanha Total
Antropotopônimo 4 3 2 2 1 4 1 8 25
Corotopônimo 3 3 0 4 2 1 5 3 21
Sociotpônimo 1 1 1 3 1 2 3 2 14
Axiotopônimo 3 0 0 0 0 0 1 0 4
Geomorfotopônimo 1 1 0 0 0 1 0 1 4
Hagiotopônimo 0 0 0 0 0 3 0 1 4
Fitotopônimo 0 0 0 0 3 0 0 0 3
Etnotopônimo 0 1 0 0 0 0 1 0 2
Historiotopônimo 0 0 0 0 1 0 1 0 2
Cronotopônimo 0 0 0 0 0 0 0 2 2
Poliotopônimo 0 1 0 0 0 1 0 0 2
Hidrotopônimo 0 0 0 1 0 0 0 0 1
Litotopônimo 0 0 0 0 1 0 0 0 1
Cardinotopônimo 0 0 1 0 0 0 0 0 1
Figura 1: Distribuição porcentual dos tipos de topônimos
Antropotopônimo 29%
Corotopônimo 24%
Sociotpônimo 16%
Axiotopônimo 5%
Geomorfotopônimo 5%
Hagiotopônimo 5%
Fitotopônimo 3%
Outros 13%
24
A partir da Figura 1, percebe-se que apenas duas motivações toponímicas
explicam mais da metade dos nomes de estádio nos países considerados. Ambas
são também bastante frequentes no Brasi. No caso dos antropotopônimos, vê-se a
homenagem prestada a personalidades que contribuíram para o desenvolvimento
do esporte e, muitas vezes, certo jogo de interesses ao escolher o nome de
políticos e dirigentes esportivos. No caso dos corotopônimos, tem-se a ocorrência
de translações toponímicas: dado que os estádios são elementos acessórios, de
certo modo semelhantes a pontes e túneis, é natural que eles tomem para si o
nome de algum elemento marcante da região, como o nome da rua, bairro ou rio
próximo. Além disso, há diversas ocorrências em que se reforça o vínculo com a
cidade ou o estado/província, vez que frequentemente trata-se do único de grande
porte da área e também para facilitar a orientação do público estrangeiro que
frequenta as copas do mundo.
Algumas categorias indicam preferências mais regionais na escolha dos
topônimos: axiotopônimos no Brasil, fitotopônimos nos Estados Unidos,
hagiotopônimos na Itália e Espanha. Percebe-se dessa forma que diferentes
culturas atribuem valores diferentes a um mesmo objeto. Por exemplo, apesar da
imensa influência da Igreja Católica no Brasil, é improvável encontrar um estádio
brasileiro com nome vinculado a ela: numa observação superficial sobre os 358
maiores estádios brasileiros [268], apenas São Januário (RJ) e o Parque São
Jorge (SP) exibiriam esse elemento sagrado, contudo são nomes populares
oriundos de translação toponímica.
5. Conclusões
Neste trabalho foi elaborada uma pesquisa a respeito dos nomes oficiais e
paralelos dos estádios de Copa do Mundo de 1982 até 2014. Comparou-se a
maneira com que a imprensa dos diferentes países se reporta a eles com a
denominação oficial determinada por clubes e governos. Primeiramente, pode-se
25
perceber que as diferentes fontes da mídia foram consistentes entre si, utilizando
os mesmos topônimos, em praticamente todos os casos. As exceções
concentraram-se em ocasiões nas quais não havia sequer um nome oficial bem
definido, como no caso da Arena Corinthians/Itaquerão ou dos estádios alemães
cujos nomes patrocinados foram proibidos pela FIFA.
Confirmou-se a hipótese de que os antrotopônimos são a forma predominante
de denominação dos estádios pelo mundo, em geral homenagendo-se ex-
dirigentes dos clubes ou políticos. Nomes oficiais relacionados a jogadores
correspondem apenas a cerca de 10% do total de antrotopônimos (Mané
Garrincha, Giuseppe Meazza e Fritz Walter).
Outra hipótese confirmada foi a de que os nomes paralelos possuem maior
aceitação no Brasil do quem em outros países. Do conjunto analisado, apenas no
México notou-se uma tendência da imprensa utilizar esse tipo de topônimo,
contudo trata-se de fenômeno distinto do brasileiro: este tende a substituir os
nomes oficiais por geomorfo ou corotopônimos de grande capacidade referencial,
enquanto aquele toma emprestado topônimos (oficiais e paralelos) de outros
estádios do mundo, integrando o México à comunidade futebolística internacional.
Ainda em relação à taxonomia toponímica utilizada, uma possível limitação
deste trabalho foi o emprego da proposta de [1]. De acordo com essa metodologia,
termos tão díspares quanto Estadio Olimpico, Arena Corinthians e Parc des
Princes foram considerados como sociotopônimos, por estarem vinculados a
eventos de encontro social. Caso seja feito um novo estudo focado na questão
dos estádios, seria interessante propor algum táxon específico para nomes
motivados por homenagens a clubes, por exemplo.
Não foi possível realizar um estudo aprofundado a respeito dos termos
genéricos. De fato há uma tendência de substituição de “estádio” por “arena” nos
casos brasileiro (2014) e alemão (2006) mas não no sul-africano (2010), portanto
não se pode afirmar que seja um processo global em curso. Além disso, há grande
oscilação na imprensa entre o uso ou não dos genéricos, mesmo em relação a um
26
único estádio em uma dada publicação, por isso não se fez uma análise mais
detida do fato.
Para aprofundar o estudo a respeito da ocorrência de nomes paralelos de
estádios de futebol, uma proposta seria utilizar a mesma metodologia deste
trabalho voltada exclusivamente para os países da América Latina, já que
provavelmente os países vizinhos ao Brasil adotam práticas similares às nossas
nesta questão, ao contrário dos europeus considerados nesta pesquisa.
27
6. Referências bibliográficas
[1] M. V. de P. do A. Dick, Toponímia e Antroponímia no Brasil, Coletânea de Estudos, 2a ed. São Paulo, 1990.
[2] Corinthians, “Arena Corinthians,” 2014. [Online]. Disponível em: http://www.meutimao.com.br/arena-corinthians. [Último acesso: 24-Jun-2014].
[3] D. Lima, R. Valente, and R. Dias, “Após jogo entre Holanda e Chile, Itaquerão exibe Brasil no telão,” Folha de S. Paulo, 23-Jun-2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475123-apos-jogo-entre-holanda-e-chile-itaquerao-exibe-brasil-no-telao.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[4] “Resumo Esportivo: Brasil ganha da Croácia em jogo de estreia,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,resumo-esportivo-brasil-ganha-da-croacia-em-jogo-de-estreia,1510953. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[5] T. Ramil, C. Bianconi, and E. SImões, “Brasil vence Croácia por 3 x 1 de virada na abertura da Copa,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/brasil-vence-croacia-por-3-1-de-virada-na-abertura-da-copa-12834760. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[6] Flamengo, “Estádio do Maracanã,” 2014. [Online]. Disponível em: http://www.flamengo.com.br/flapedia/Estádio_do_Maracanã. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[7] “Jogadores franceses terão primeiro dia de folga no Rio de Janeiro,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475412-jogadores-franceses-terao-primeiro-dia-de-folga-no-rio-de-janeiro.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[8] M. Dolzan and R. Lincoln Jr, “Favorita, Bélgica tenta superar o pragmatismo da seleção russa,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,copa-do-mundo,favorita-belgica-tenta-superar-o-pragmatismo-da-selecao-russa,1516112. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[9] “Bélgica marca no fim, faz 1 a 0 na Rússia e garante classificação para as oitavas de final,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em:
28
http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/belgica-marca-no-fim-faz-1-0-na-russia-garante-classificacao-para-as-oitavas-de-final-12965535. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[10] “Na Baixada da Água Verde surge o Estádio Joaquim Américo Guimarães.,” Clube Atlético Paranaense, 2012. [Online]. Disponível em: http://www.atleticoparanaense.com/arena99anos/historia.php. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[11] E. Jorge, “Por que ver: Austrália x Espanha,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1474363-por-que-ver-australia-x-espanha.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[12] “Empate contra o Irã na estreia da Copa frustra a seleção da Nigéria,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,empate-contra-o-ira-na-estreia-da-copa-frustra-a-selecao-da-nigeria,1513158. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[13] H. G. Batista, “Irã e Nigéria fazem a partida dos torcedores expatriados em Curitiba,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/brasil/ira-nigeria-fazem-partida-dos-torcedores-expatriados-em-curitiba-12874918. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[14] “Estádio Beira-Rio - Porto Alegre,” FIFA, 2014. [Online]. Disponível em: http://pt.fifa.com/worldcup/destination/stadiums/stadium=5002148/. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[15] “Seleção da Argentina chega a Porto Alegre driblando a torcida,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475231-selecao-da-argentina-chega-a-porto-alegre-driblando-a-torcida.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[16] “Brasileiro Sandro Ricci irá apitar França x Honduras,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,brasileiro-sandro-ricci-ira-apitar-franca-x-honduras,1511277. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[17] “Sem a costumeira força, França enfrenta a candidata a zebra Honduras no Beira-Rio,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/sem-costumeira-forca-franca-enfrenta-candidata-zebra-honduras-no-beira-rio-12866455. [Último acesso: 26-Jun-2014].
29
[18] “Mineirão - Estádio Governador Magalhães Pinto,” Belo Horizonte - Minas Gerais, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.belohorizonte.mg.gov.br/local/atrativos-turisticos/estadios/mineirao-estadio-governador-magalhaes-pinto. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[19] R. Marra, “Surpresa da Copa, Costa Rica segura a Inglaterra e se classifica em primeiro,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475472-surpresa-da-copa-costa-rica-segura-a-inglaterra-e-se-classifica-em-primeiro.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[20] V. Marques, “Bélgica sofre para superar Argélia, mas estreia com vitória,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,belgica-sofre-para-superar-argelia-mas-estreia-com-vitoria,1513650. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[21] “Bélgica e Argélia estreiam no Mineirão,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/belgica-argelia-estreiam-no-mineirao-12896365. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[22] “Estádio Nacional de Brasília Mané Garrincha,” Brasília na Copa, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.copa2014.df.gov.br/mane-garrincha/4970-estadio-nacional-de-brasilia-mane-garrincha. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[23] “Neymar marca 2, vira artilheiro da Copa e Brasil pega o freguês Chile,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475125-neymar-marca-2-vira-artilheiro-da-copa-e-brasil-pega-o-fregues-chile.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[24] “Técnico de Camarões diz que Brasil mereceu vencer em Brasília,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,copa-do-mundo,tecnico-de-camaroes-diz-que-brasil-mereceu-vencer-em-brasilia,1517105. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[25] M. Grillo, “Brasil vence Camarões por 4 a 1, fica em primeiro no grupo e garante vaga nas oitavas de final,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/brasil-vence-camaroes-por-4-1-fica-em-primeiro-no-grupo-garante-vaga-nas-oitavas-de-final-12985268. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[26] “História do Castelão,” Arena Castelão, 2014. [Online]. Disponível em: http://arenacastelao.com/site/o-castelao/historia-do-castelao. [Último acesso: 26-Jun-2014].
30
[27] A. Uzêda, “Jogo entre Grécia e Costa do Marfim tem invasão de torcida estrangeira,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475568-jogo-entre-grecia-e-costa-do-marfim-tem-invasao-de-torcida-estrangeira.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[28] P. Favero, “Costa do Marfim e Grécia jogam de olho na partida da Colômbia,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,costa-do-marfim-e-grecia-jogam-de-olho-na-partida-da-colombia,1517125. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[29] M. Caballero, “Em clima tenso, Grécia e Costa do Marfim decidem vaga no Grupo C,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/em-clima-tenso-grecia-costa-do-marfim-decidem-vaga-no-grupo-c-12988995. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[30] S. Celestino, “Como ousam trocar Mangabeira por cerveja,” Bahia Notícias, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.bahianoticias.com.br/samuel-celestino/3089-como-ousam-trocar-mangabeira-por-cerveja.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[31] “Antes frios, Suíça e França se entregam à torcida brasileira,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1473243-antes-frios-suica-e-franca-se-entregam-a-torcida-brasileira.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[32] F. R. Mendes, “França atropela a Suíça e fica perto da vaga nas oitavas,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/geral,franca-atropela-a-suica-e-fica-perto-da-vaga-nas-oitavas,1515515. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[33] G. Amato, “França vai a Salvador com missao de abastecer a Fonte Nova com mais gols,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/franca-vai-salvador-com-missao-de-abastecer-fonte-nova-com-mais-gols-12933257. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[34] “Arena das Dunas,” Arena das Dunas, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.arenadunas.com.br/#! [Último acesso: 26-Jun-2014].
[35] “Com gol de costas de zagueiro, Uruguai se classifica e elimina Itália,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475506-com-gol-de-zagueiro-artilheiro-uruguai-se-classifica-e-elimina-italia.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
31
[36] F. R. Mendes, “México supera erros de juiz e vence Camarões na Arena das Dunas,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,copa-do-mundo,mexico-supera-erros-de-juiz-e-vence-camaroes-na-arena-das-dunas,1511386. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[37] “México vence Camarões por 1 a 0,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/mexico-vence-camaroes-por-1-0-12846603. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[38] “Arena Pantanal,” Brasil 2014, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.copa2014.gov.br/pt-br/sedes/cuiaba/arena. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[39] E. Jorge, “Por que ver: Japão x Colômbia,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475217-por-que-ver-japao-x-colombia.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[40] “Classificada, Colômbia enfrenta o Japão pelo primeiro lugar no grupo,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,classificada-colombia-enfrenta-o-japao-pelo-primeiro-lugar-no-grupo,1517127. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[41] “Colômbia e Japão se enfrentam em situaçao antagônica,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/colombia-japao-se-enfrentam-em-situacao-antagonica-12988696. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[42] “Arena da Amazônia,” Brasil 2014, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.copa2014.gov.br/pt-br/sedes/manaus/arena. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[43] L. Sampaio and L. Reis, “Ameaçado, Portugal faz final antecipada com EUA em Manaus,” Folha de S. PauloS, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1474107-ameacado-portugal-faz-final-antecipada-com-eua-em-manaus.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[44] L. A. Monaco, “Inglaterra e Itália fazem clássico com jeito de decisão em Manaus,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://esportes.estadao.com.br/noticias/futebol,inglaterra-e-italia-fazem-classico-com-jeito-de-decisao-em-manaus,1511659. [Último acesso: 26-Jun-2014].
32
[45] “Com direito a ‘olé’ e gol de Balotelli, Itália bate a Inglaterra em Manaus,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/com-direito-ole-gol-de-balotelli-italia-bate-inglaterra-em-manaus-12866001. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[46] “Arena,” Itaipava Arena Pernambuco, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.itaipavaarenapernambuco.com.br/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[47] D. Carvalho, “México vence a Croácia e vai enfrentar a Holanda,” Folha de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/esporte/folhanacopa/2014/06/1475124-mexico-vence-a-croacia-e-vai-enfrentar-a-holanda.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[48] “‘Mar verde’ toma conta do entorno da Arena Pernambuco,” O Estado de S. Paulo, 2014. [Online]. Disponível em: http://blogs.estadao.com.br/selecao-universitaria/mar-verde-toma-conta-do-entorno-da-arena-pernambuco/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[49] “México faz 3 a 1 na Croácia e garante classificaçao,” O Globo, 2014. [Online]. Disponível em: http://oglobo.globo.com/esportes/copa-2014/mexico-faz-3-1-na-croacia-garante-classificacao-12985351. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[50] “FNB Stadium,” Stadium Management South Africa, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.stadiummanagement.co.za/fnb-stadium.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[51] S. Evans, “Fans urged to take free train to Soccer City,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/local/2010/06/14/fans-urged-to-take-free-train-to-soccer-city. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[52] J. Mark, “The match that was: Bafana v Mexico,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/the-match-that-was-bafana-v-mexico-1.618507#.U6bEVfldU3k. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[53] “Bafana and LOC do country proud,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/news/bafana-and-loc-do-country-proud-20100612-2/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[54] “Stadium Bowl,” Cape Town Stadium, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.capetown.gov.za/en/CapeTownStadium2/Pages/Venues-Stad-bowl.aspx. [Último acesso: 26-Jun-2014].
33
[55] “Cape Town Stadium has best pitch: Valcke,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/05/26/cape-town-stadium-has-best-pitch-valcke. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[56] M. Pietersen, “Family fly home after boy falls to death,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/news/south-africa/family-fly-home-after-boy-falls-to-death-1.486952#.U6xh5_ldWzt. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[57] “Last call for semifinal tickets,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/uncategorized/last-call-for-semifinal-tickets-20100706/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[58] “Interesting facts,” Moses Mabhida Stadium, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.mmstadium.com/info/interesting-facts/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[59] N. Nair, “Fans flock to Durban’s beach fan park,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/local/2010/06/13/fans-flock-to-durban-s-beach-fan-park. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[60] “Germany v Spain - teams,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/germany-v-spain-teams-1.620218. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[61] “Italian who invaded World Cup pitch arrived in wheelchair,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/features/italian-who-invaded-world-cup-pitch-arrived-in-wheelchair-20100708/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[62] “Ellis Park stadium,” Lions Rugby, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.lionsrugby.co.za/content/4115/4074/ellis-park-stadium. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[63] “Italy must raise their game to avoid early exit,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/06/22/italy-must-raise-their-game-to-avoid-early-exit. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[64] “Brazil v North Korea - teams,” Independent Online. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/brazil-v-north-korea-teams-1.618846#.U6xnQvldWzt. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[65] “Robinho’s focus now shifts to Ivory Coast,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/sport/robinhos-focus-now-shifts-to-ivory-coast-20100616/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
34
[66] “Stadium History,” Vodacom Blue Bulls, 2014. [Online]. Disponível em: http://thebulls.co.za/gameday/stadium-history.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[67] A. Himmer, “Japan’s Nakazawa suffers Asian Cup scare,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/11/12/japans-nakazawa-suffers-asian-cup-scare. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[68] “Chile v Spain - teams,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/chile-v-spain-teams-1.619513. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[69] “Bafana more confident now opening game has gone,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/uncategorized/bafana-more-confident-now-opening-game-has-gone-20100615/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[70] “About the Stadium,” Nelson Mandela Bay Stadium, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.nmbstadium.com/the-stadium/about-the-stadium. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[71] “Security beefed up for World Cup final,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/local/2010/07/10/security-beefed-up-for-world-cup-final. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[72] “Chilw v Switzerland - teams,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/chile-v-switzerland-teams-1.619212. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[73] “England on the brink,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/sport/england-on-the-brink-20100622/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[74] “About Peter Mokaba Stadium,” Peter Mokaba Stadium, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.pmokabastadium.co.za/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[75] “Mexico plan to attack France,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/06/17/mexico-plan-to-attack-france. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[76] P. Grelard, “France on edge after feisty show by Mexico,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/france-on-edge-after-feisty-show-by-mexico-1.618993. [Último acesso: 26-Jun-2014].
35
[77] “Anelka ‘insulted France coach’ – report,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/sport/anelka-insulted-france-coach-report-20100619-2/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[78] “General Info,” Mbombela Stadium, 2011. [Online]. Disponível em: http://www.mbombelastadium.com/en/the-stadium/general-info.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[79] “Suazos under injury cloud for Chile and Honduras,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/06/15/suazos-under-injury-cloud-for-chile-and-honduras. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[80] “Honduras team arrive in Nelpruit,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/honduras-team-arrive-in-nelpruit-1.618748. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[81] “What to do on Youth Day,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/entertainment/what-to-do-on-youth-day-20100616/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[82] “History,” Toyota Cheetahs, 2012. [Online]. Disponível em: http://www.fscheetahs.co.za/stadium.aspx?TID=1. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[83] “Parreira rings the changes for France game,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/06/21/parreira-rings-the-changes-for-france-game. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[84] “SA make French toast,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/news/south-africa/sa-make-french-toast-1.487823. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[85] “Bafana look to Nations Cup,” City Presst, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/sport/bafana-look-to-nations-cup-20100623-2/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[86] “Sports Palace,” Royal Bafokeng Nation, 2012. [Online]. Disponível em: http://www.bafokeng.com/present/sports-palace. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[87] T. Collings, “Uruguay beat Mexico to top Group A,” Times Live, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.timeslive.co.za/sport/soccer/2010/06/22/uruguay-beat-mexico-to-top-group-a. [Último acesso: 26-Jun-2014].
36
[88] “Mexican make fair play pledge,” Independent Online, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.iol.co.za/sport/mexican-make-fair-play-pledge-1.619218#.U6bQV_ldU3k. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[89] “Beer-loving English invade Rustenburg,” City Press, 2010. [Online]. Disponível em: http://www.citypress.co.za/top-stories/beer-loving-english-invade-rustenburg-20100612/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[90] “History,” Olympiastadion, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.olympiastadion-berlin.de/en/stadium-visitor-centre/history.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[91] G. Doelfs and F. Wetzel, “Die Copacabana an der Spree,” Die Welt, p. 33, 13-Jun-2006.
[92] “Deutschland gewinnt,” Die Zeit, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/2006/24/01_leit_1_24. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[93] “Pressestimmen: ‘Deutschland ist im Paradies’,” Der Spiegel, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.spiegel.de/sport/fussball/pressestimmen-deutschland-ist-im-paradies-a-424583.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[94] “2006 FIFA World Cup,” Wikipedia, 2014. [Online]. Disponível em: http://en.wikipedia.org/wiki/2006_FIFA_World_Cup. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[95] “Höchste Sicherheitsstufe beim Spiel gegen Polen,” Die Welt, p. 1, 14-Jun-2006.
[96] P. Prskalo and M. Glindmeier, “Drama in der Verlängerung: Deutschland scheitert an Italien,” Der Spiegel, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.spiegel.de/sport/fussball/drama-in-der-verlaengerung-deutschland-scheitert-an-italien-a-425085.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[97] “Construction history,” Allianz Arena, 2014. [Online]. Disponível em: https://www.allianz-arena.de/en/fakten/bauentwicklung/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[98] “Deutsche Mannschaft gewinnt erstes WM-Spiel mit 4:2,” Die Welt, p. 1, 10-Jun-2006.
[99] “Das Warten hat ein Ende,” Die Zeit, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/online/2006/24/Vorbericht-Deu-CR. [Último acesso: 26-Jun-2014].
37
[100] “Gottlieb-Daimler-Stadion Fußball-Weltmeisterschaft 2006,” ASP Stuttgart, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.asp-stuttgart.de/asp_content.php?lan=de&n=2&s=0&d=1&id=17. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[101] T. SCHWERTFEGER, “Pfiffe und Enttäuschung nach dem 0:0,” Die Welt, p. 4, 14-Jun-2006.
[102] “Gänsehaut garantiert: Die vielen Gesichter der VELTINS-Arena.” [Online]. Disponível em: http://www.veltins-arena.de/veltins-arena/portrait.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[103] “Zwei Dortmunder glänzen in Gelsenkirchen,” Die Welt, p. 5, 13-Jun-2006.
[104] “Polen in Not,” Die Zeit, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/online/2006/24/Polen-Ecuador. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[105] P. Krull, “Ukraine darf wieder auf das Achtelfinale hoffen,” Die Welt, p. 7, 20-Jun-2006.
[106] “Erfolglose Maestria,” Die Zeit. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/online/2006/24/Argentinien-Elfenbeinkueste. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[107] T. SCHWERTFEGER, “Polens versöhnlicher Abschied,” Die Welt, p. 3, 21-Jun-2006.
[108] “Oleg Blochin entsetzt vom leblosen Spiel,” Die Welt, p. 7, 16-Jun-2006.
[109] “Bluesball,” Die Zeit, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/online/2006/25/redaktionsschuss-christoph-dieckmann. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[110] “Warten auf Rooney, nächster Akt,” Die Welt, p. 7, 15-Jun-2006.
[111] “Iran enttäuscht,” 2006. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/online/2006/24/Iran-Mexiko-Kommentar. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[112] “Mexiko souverän,” Die Zeit, 2006. [Online]. Disponível em: http://www.zeit.de/online/2006/24/wm-mexiko-iran-bericht. [Último acesso: 26-Jun-2014].
38
[113] “L’histoire du Stade de France,” Stade de France, 2014. [Online]. Disponível em: http://accueil.stadefrance.com/stade-de-france/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[114] P. Le Coeur, “Polémique sur l’ouverture dominicale d'une agence France Télécom,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/07/12/polemique-sur-l-ouverture-dominicale-d-une-agence-france-telecom_3679765_1819218.html?xtmc=stade_de_france&xtcr=2. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[115] R. Fiere, “La France champiôôôôônne du moooooonde!,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/evenement/1998/07/13/la-france-champiooooonne-du-moooooonde_243759. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[116] “Histoire,” Le Nouveau Stade Vélodrome, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.lenouveaustadevelodrome.com/le-projet/histoire/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[117] Y. Bordenave, “Le Français oublié de la finale 1958,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/07/11/le-francais-oublie-de-la-finale-1958_3678619_1819218.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[118] P. Quinio, “Les Pays-Bas se conjuguent encore au passé. Pas de finale pour une équipe qui joue dans l’ombre du mythe Cruyff.,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/07/09/les-pays-bas-se-conjuguent-encore-au-passepas-de-finale-pour-une-equipe-qui-joue-dans-l-ombre-du-myt_243505. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[119] “‘Ils ont effacé l’histoire du Parc des Princes’,” Libération, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/2013/10/12/ils-ont-efface-l-histoire-du-parc-des-princes_938992. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[120] “Les temps forts,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/07/12/les-temps-forts_3679227_1819218.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[121] “Stade de Gerland,” Olympique Lyonnais, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.olweb.fr/fr/club/stade-de-gerland-176.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[122] R. Dely, “Quart de finale CROATIE-Allemagne, 3-0. Les champions d’Europe, diminués après l'expulsion de Christian Wörns, sont éliminés sèchement. La Croatie rencontrera la France en demi-finale. Les novices
39
croates sur la route des bleus,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/07/06/quart-de-finale-croatie-allemagne-3-0-les-champions-d-europe-diminues-apres-l-expulsion-de-christian_243161. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[123] “Index: Le Stade Bollaert-Delelis et ses supporteurs,” Racing Club de Lens, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.sitercl.com/STADE0/ST00stad.htm. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[124] F. Chambon, “Chilavert, géant terrassé,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/06/30/chilavert-geant-terrasse_3679096_1819218.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[125] D. Di Meo, “Les anglais dans leur assiette.,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/06/27/les-anglais-dans-leur-assiette_239877. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[126] “La Beaujoire, le temple moderne,” FC Nantes, 2013. [Online]. Disponível em: http://fcnantes.com/club/beaujoire.php. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[127] J.-J. Sevilla, “L’heure de Rivaldo est arrivée,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/07/05/l-heure-de-rivaldo-est-arrivee_3674406_1819218.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[128] B. Hennion, “Quart de finale, BRESIL-DANEMARK: 3-2. Menée au score dès la 2e minute, malmenée ensuite par des adversaires sans complexes, la Seleçao n’a toujours pas complètement convaincu. Les Tenants peinent contre les Etonnants,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/07/04/quart-de-finale-bresil-danemark-3-2-menee-au-score-des-la-2e-minute-malmenee-ensuite-par-des-adversa_243179. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[129] “Quel beau stadium !!!,” Toulouse Football Club, 2009. [Online]. Disponível em: http://www.tfc.info/wiki/stadium. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[130] J. Buob, “Jose Luis Chilavert décourage les Nigérians et désespère les Espagnols,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/06/26/jose-luis-chilavert-decourage-les-nigerians-et-desespere-les-espagnols_3676653_1819218.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[131] R. Dely, “8e de finale, PAYS-BAS-YOUGOSLAVIE: 2-1. Davids signe la victoire à la 90e minute. Les Yougoslaves KO au coup de gong,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/06/30/8e-
40
de-finale-pays-bas-yougoslavie-2-1-davids-signe-la-victoire-a-la-90e-minute-les-yougoslaves-ko-au_240046. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[132] “Histoire - Stade Geoffroy-Guichard,” AS Saint-Étienne, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.asse.fr/index.php?menu=histoire&page=stade_gg. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[133] P. Jolly, “Miroslav Blazevic, au verbe charmeur,” Le Monde, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.lemonde.fr/archives/article/1998/07/04/miroslav-blazevic-au-verbe-charmeur_3673206_1819218.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[134] M. Henry, “Groupe A, Ecosse-Maroc à 21 h. En sept Mondial, ils n’ont jamais passé le 1er tour. Les Ecossais contre leurs fantômes.,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/06/23/groupe-a-ecosse-maroc-a-21-h-en-sept-mondial-ils-n-ont-jamais-passe-le-1er-tour-les-ecossais-contre-_239481. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[135] “De Lescure à Chaban,” Girondins de Bordeaux, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.scapulaire.com/Seasons.php?Page=lescure. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[136] L. Froissart, “GROUPE E, BELGIQUE-MEXIQUE: 2-2. Les Diables rouges victimes d’une remontée. Aztèques saignants.,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/06/22/groupe-e-belgique-mexique-2-2-les-diables-rouges-victimes-d-une-remontee-azteques-saignants_238721. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[137] “http://www.montpellier.fr/1066-stade-de-la-mosson-mondial-98-.htm,” Montpellier, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.montpellier.fr/1066-stade-de-la-mosson-mondial-98-.htm. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[138] P. Quinio, “ALLEMAGNE-MEXIQUE, AUJOURD’HUI A 16H30. La Nationalmannshaft a atteint les 8es de finale sans trop forcer, mais l'entraîneur Berti Vogts peine à constituer un entrejeu stable. La cuirasse allemande grippée en son milieu,” Libération, 1998. [Online]. Disponível em: http://www.liberation.fr/sports/1998/06/29/allemagne-mexique-aujourd-hui-a-16h30-la-nationalmannshaft-a-atteint-les-8es-de-finale-sans-trop-for_239993. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[139] “History,” Rose Bowl, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.rosebowlstadium.com/about/history. [Último acesso: 26-Jun-2014].
41
[140] J. Longman, “Only Romario Finds the Net, and Brazil Lands in Final,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/14/sports/world-cup-94-only-romario-finds-the-net-and-brazil-lands-in-final.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[141] M. Penner, “Granddaddy of an Opener at Rose Bowl Showcase: Romania-Colombia matchup first of eight World Cup games at Pasadena venue.,” Los Angeles Times, p. 8, 18-Jun-1994.
[142] “Silverdome,” Silverdome, 2012. [Online]. Disponível em: http://web.archive.org/web/20130328111123/http://www.silverdomeevents.com/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[143] J. Longman, “No Time for Funnies: Brazilians Must Win,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/12/sports/world-cup-94-no-time-for-funnies-brazilians-must-win.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[144] E. Garcia-Ruiz, “PLAYERS HIGH ON GRASS AT PONTIAC SILVERDOME,” Los Angeles Times, p. 10, 19-Jun-1994.
[145] “Stanford Stadium,” Stanford, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.gostanford.com/ViewArticle.dbml?&DB_OEM_ID=30600&ATCLID=208446909. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[146] C. Clarey, “In Losing, U.S. Hopes It Nevertheless Won Interest of a Country,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/05/sports/world-cup-94-in-losing-us-hopes-it-nevertheless-won-interest-of-a-country.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[147] J. Cart, “TODAY’S GAMES AT A GLANCE At Stanford Stadium Palo Alto,” Los Angeles Times, p. 5, 04-Jul-1994.
[148] “About us,” MetLife Stadium, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.metlifestadium.com/stadium/about-us. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[149] L. Mifflin, “Bulgaria Has Winning Touch at Shootout Time,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/06/sports/world-cup-94-bulgaria-has-winning-touch-at-shootout-time.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[150] G. L. Jones, “Norway Sits Back, Ireland Moves On Group E: There are few scoring chances in a 0-0 tie at Giants Stadium. Norwegians eliminated despite having four points in tough division.,” Los, p. 4, 29-Jul-1994.
42
[151] “Florida Citrus Sports,” Florida Citrus Sports, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.floridacitrussports.com/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[152] A. Yannis, “Dutch Too Fast, Too Sure For Irish,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/05/sports/world-cup-94-dutch-too-fast-too-sure-for-irish.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[153] M.-V. SEAGLE, “ORANGE IN CITRUS BOWL,” Los Angeles Times, p. 6, 26-Jun-1994.
[154] “Stadium Information,” Soldier Field, 2011. [Online]. Disponível em: http://soldierfield.biz/content/stadium-information. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[155] C. Clarey, “Unbeaten Germans Remain Distracted,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/02/sports/world-cup-94-unbeaten-germans-remain-distracted.html.
[156] C. Dufresne, “TODAY’S GAMES AT A GLANCE At Soldier Field / Chicago,” Los Angeles Times, p. 5, 02-Jul-1994.
[157] “Welcome to the Cotton Bowl Stadium,” Cotton Bowl Stadium, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.cottonbowlstadium.com/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[158] S. H. Verhovek, “After Second Test, Maradona Is Out of World Cup,” The New York Times. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/01/sports/world-cup-94-after-second-test-maradona-is-out-of-world-cup.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[159] C. Dufresne, “Crowd at Cotton Bowl Orderly, if Not a Sellout,” Los Angeles Times, p. 11, 18-Jun-1994.
[160] “Foxboro Stadium,” New England Patriots, 2014. .
[161] M. Moran, “Baggio Brings a Last-Gasp Victory for the Italians,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/07/06/sports/world-cup-94-baggio-brings-a-last-gasp-victory-for-the-italians.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[162] E. Almond, “Maradona Facing a Ban After Positive Drug Test Argentina: Ephedrine shows up in sample. Results of critical second test will be announced today.,” Los Angeles Times, p. 1, 30-Jun-1994.
43
[163] “RFK Stadium,” DC Events, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.dcconvention.com/venues/rfkstadium.aspx. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[164] L. Mifflin, “Dutch Narrowly Escape Hard-Charging Saudis,” The New York Times, 1994. [Online]. Disponível em: http://www.nytimes.com/1994/06/21/sports/world-cup-94-dutch-narrowly-escape-hard-charging-saudis.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[165] B. Plaschke, “Saudis’ Owairan Has the Run of the Place Group F: Midfielder beats four defenders on dazzling 65-yard scoring jaunt that puts his team into second round. Belgium drops to third.,” Los Angeles Times, p. 4, 30-Jun-1994.
[166] “Stadio Olimpico di Roma,” Stadio di Italia, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.stadiodi.it/olimpico-roma/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[167] “VOELLER GUARDA ALL’ OLIMPICO,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/07/04/voeller-guarda-all-olimpico.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[168] “Vicini: tornando indietro rifarei tutto,” La Provincia, p. 34, 08-Jul-1990.
[169] “Storia,” Milano SanSiro, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.sansiro.net/?page_id=186. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[170] “GRANDE COMMIATO DEL FURBO ISPETTORE,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/07/03/grande-commiato-del-furbo-ispettore.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[171] “Vecchia Europa a confronto,” La Provincia, p. 39, 01-Jul-1990.
[172] “Storia dello Stadio,” SSC Napoli, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.sscnapoli.it/static/content/Storia-dello-Stadio-34.aspx. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[173] “QUI COLOSSEO, CHIEDIAMO SCUSA,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/07/10/qui-colosseo-chiediamo-scusa.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[174] “Nasce il tifoso astensionista,” La Provincia, p. 34, 03-Jul-1990.
44
[175] “Juventus Stadiu,” Juventus, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.juventus.com/juve/it/stadio-e-museo. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[176] “‘ARRIVEDERCI NEGLI USA’,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/07/06/arrivederci-negli-usa.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[177] “Passaporto per l’Olimpico,” La Provincia, p. 33, 03-Jul-1990.
[178] “Stadio San Nicola,” AS Bari, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.asbari.it/page.php?id_categoria=5&id_sottocategoria1=54&titolo=STADIO - Stadio San Nicola. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[179] “CAMERUN MONUMENTO A MILLA,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/22/camerun-monumento-milla.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[180] “Stavolta Vicini cambia tutto,” La Provincia, p. 35, 07-Jul-1990.
[181] “Lo Stadio - Informazioni Utili,” A.C. ChievoVerona, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.chievoverona.it/it/content/lo-stadio-informazioni-utili. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[182] “‘L’ HANNO FATTO PER ME’,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/27/hanno-fatto-per-me.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[183] “Olanda favorita d’Egitto,” La Provincia, p. 29, 13-Jul-1990.
[184] “Breve storia dello stadio di Firenze,” Museo Fiorentina, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.museofiorentina.it/index.php?option=com_content&view=article&id=295:breve-storia-dello-stadio-di-firenze&catid=122:storia&Itemid=78. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[185] “Austria con piedi buoni contro i ceki ma Venglos agita il fantasma di Griga,” La Provincia, p. 34, 15-Jun-1990.
[186] “Campo di calcio Sant’Elia,” Comune di Cagliari, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.comune.cagliari.it/portale/it/scheda_informativa.page?contentId=STT1457. [Último acesso: 26-Jun-2014].
45
[187] “GLI HOOLIGANS SCATENANO IL TERRORE,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/17/gli-hooligans-scatenano-il-terrore.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[188] “‘Eccesso di zelo’ della polizia in Sardegna contro gli hooligans,” La Provincia, p. 37, 10-Jun-1990.
[189] “Lo stadio cambia nome: prima ‘Comunale’ poi ‘Dall’Ara’,” Bologna F. C, 2008. [Online]. Disponível em: http://www.bolognafc.it/stadio.asp. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[190] “QUELLA TRAGICA CACCIA AL TIFOSO INGLESE,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/07/03/quella-tragica-caccia-al-tifoso-inglese.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[191] “Cenerentole alla ricerca di un posto al sole,” La Provincia, p. 39, 09-Jun-1990.
[192] “Nuovo stadio Friuli,” Udinese Calcio, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.udinese.it/portal/IT/handle/?hil&page=redazione_nuovostadiofriuli. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[193] “ULTIMO APPELLO PER L’ URUGUAY CONDANNATO AL GOL,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/21/ultimo-appello-per-uruguay-condannato-al.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[194] “Spagna accusata di non gioco e nel clan iberico cresce la tensione,” La Provincia, p. 38, 15-Jun-1990.
[195] “Stadio,” US Città di Palermo, 2014. [Online]. Disponível em: http://palermocalcio.it/it/societa/stadio_renzo_barbera.php?id=232#stadio. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[196] “CONTRO L’ EIRE BEENHAKKER CERCA L' OLANDA ANTICA,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/21/contro-eire-beenhakker-cerca-olanda.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[197] “Egitto-Irlanda è soprattutto Charlton contro El Gohary,” La Provincia, p. 38, 17-Jun-1990.
46
[198] “Stadio L Ferraris,” Genoa Cricket and Football Club, 2014. [Online]. Disponível em: http://genoacfc.it/sede/stadio-l-ferraris/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[199] “GAVA SALVA ANCHE BOLOGNA,” La Repubblica, 1990. [Online]. Disponível em: http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/08/gava-salva-anche-bologna.html?ref=search, http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1990/06/12/al-cagliari-fonseca-centravanti-uruguayano.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[200] “Lotterìa per i tifosi irlandesi in palio i biglietti della partita,” La Provincia, p. 40, 24-Jun-1990.
[201] “El Estadio Azteca,” Club America, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.clubamerica.com.mx/club-america/el-estadio-azteca. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[202] “Bélgica se queja por el césped y México dice que sólo son excusas,” El Siglo de Torreón, p. 30, 02-Jun-1986.
[203] “Los belgas,” El informador, p. 19, 24-Jun-1986.
[204] “Estadio Olímpico Universitario,” Universidad Nacional Autónoma de México, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.dgsg.unam.mx/hist1.htm. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[205] “En el acampamento gaucho,” El Siglo de Torreón, p. 39, 12-Jun-1986.
[206] “Pleno apoyo brindaron ayer los aficionados argentinos,” El Informador, p. 15, 03-Jun-1986.
[207] “Estadio Jalisco,” Estadio Jalisco. [Online]. Disponível em: http://www.estadiojalisco.net/histoframe.htm. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[208] “Designaron a los árbitros,” El Siglo de Torreón, p. 57, 19-Jun-1986.
[209] “Francia: una habilidad víctima del agotamiento,” El Informador, p. 17, 26-Jun-1986.
[210] “Estadio Cuauhtémoc,” Puebla FC, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.puebla-fc.com/contenidos/estadio_historia. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[211] “Los españoles están seguros de vencer mañana a Bélgica,” El informador, p. 21, 21-Jun-1986.
47
[212] “Estadio Universitario,” Tigres UANL, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.tigres.com.mx/el-club/instalaciones/estadio-universitario/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[213] “Los alemanes,” El informador, p. 19, 24-Jun-1986.
[214] “Estadio ‘Corregidora de Querétaro’,” Gallos Blancos, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.gallos-blancos.com/Estadio.htm. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[215] “Almanaque del mundial de futbol,” El informador, p. 15, 18-Jun-1986.
[216] “Estadio Tecnológico,” Tecnológico de Monterrey, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.itesm.mx/wps/wcm/connect/Campus/MTY/Monterrey/Acerca+del+campus/Visitanos/Instalaciones/Estadio+Tecnologico/. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[217] “Poca demanda la venta de los boletos en Monterrey,” El Siglo de Torreón, p. 24, 22-Maio-1986.
[218] “España atacó,” El informador, p. 20, 13-Jun-1986.
[219] C. Mota, “Cheio de história, Nou Camp do León esfria caldeirão para receber o Fla,” Globoesporte, 2014. [Online]. Disponível em: http://globoesporte.globo.com/futebol/times/flamengo/noticia/2014/02/cheio-de-historia-nou-camp-do-leon-esfria-caldeirao-para-receber-o-fla.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[220] “Francia a la segunda ronda al ganar a Hungría,” El Siglo de Torreón, p. 30, 09-Jun-1986.
[221] “Dramática resultó la igualada entre Rusia y Francia: 1 a 1,” El informador, p. 13, 06-Jun-1986.
[222] “Estadio NEZA 86,” World Stadiums, 2014. .
[223] “Los escoceses acabaron con la cerveza en Netzahualcóyotl,” El Siglo de Torreón, p. 33, 04-Jun-1986.
[224] “Batallas decisivas,” El informador, p. 19, 15-Jun-1986.
[225] “Estadio Tres de Marzo,” Rutas Guadalajara, 2014. [Online]. Disponível em: http://rutasgdl.com/lugares/estadio-tres-de-marzo. [Último acesso: 26-Jun-2014].
48
[226] “Telé Santana habla sobre el juego de Argelia e Irlnada,” El Siglo de Torreón, p. 24, 03-Jun-1986.
[227] “Marruecos ganó con merecimientos,” El informador, p. 21, 12-Jun-1986.
[228] “Estadio Nemesio Diez,” Deportivo Toluca, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.deportivotolucafc.com/estadio. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[229] “Decisivo juego de Bélgica y Paraguay,” El Siglo de Torreón, p. 27, 10-Jun-1986.
[230] “En controvertido,” El informador, p. 20, 05-Jun-1986.
[231] “Estadio Sergio León Chávez,” World Stadiums, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.worldstadiums.com/stadium_pictures/north_america/mexico/central_mexico/irapuato_chavez.shtml. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[232] “Hungría venció ayer a Canadá, 2 a 0,” El Siglo de Torreón, p. 32, 18-Jun-1986.
[233] “Jugando a media,” El informador, p. 20, 10-Jun-1986.
[234] “Estádio Santiago Bernabéu,” Real Madrid, 2014. .
[235] “Italia y RFA, en busca de su tercer título,” El País, 1982. [Online]. Disponível em: http://elpais.com/diario/1982/07/11/portada/395186404_850215.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[236] “Record Mundial de Audience en television,” El Mundo Deportivo, p. 5, 12-Jul-1982.
[237] “Club,” Atlético de Madrid, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.clubatleticodemadrid.com/atm/instalaciones. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[238] “Francia-Austria y Bélgica-Polonia inician la segunda fase,” El País, 1982. [Online]. Disponível em: http://elpais.com/diario/1982/06/28/portada/394063201_850215.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[239] “Espana perdió con Irlanda del Norte y tendrá que jugar contra Alemania e Inglaterra,” El País, 1982. [Online]. Disponível em: http://elpais.com/diario/1982/06/26/portada/393890401_850215.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
49
[240] “Hidalgo ‘repesca’ a Platini, pero respalda a los vencedores de Austria,” El Mundo Deportivo, p. 17, 04-Jul-1982.
[241] “Camp Nou Experience,” FC Barcelona, 1982. [Online]. Disponível em: http://www.fcbarcelona.com/camp-nou. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[242] “Italia, en Madrid,” El Mundo Deportivo, p. 41, 10-Jul-1982.
[243] “Barcelona - Estadi de Sarrià,” Estadios de Fútbol en España, 2011. [Online]. Disponível em: http://estadiosdeespana.blogspot.com.br/2011/03/barcelona-estadi-de-sarria.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[244] “El fútbol europeo monopoliza la fase final,” El País, 1982. [Online]. Disponível em: http://elpais.com/diario/1982/07/06/portada/394754403_850215.html. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[245] “De ‘Bailarina’ a ‘Prima Donna’,” El Mundo Deportivo, p. 15, 06-Jul-1982.
[246] “Instalacións Deportivas,” Concello de Vigo, 2012. [Online]. Disponível em: http://hoxe.vigo.org/movemonos/deportes_centros_mapa.php?idc=780. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[247] “Zoff, centenario en Vigo,” El Mundo Deportivo, p. 9, 15-Jun-1982.
[248] “La Visita Individual,” Depor Cultura, 2012. [Online]. Disponível em: http://www.visitariazor.terme.es/castellano.htm. [Último acesso: 26-Jun-2014].
[249] “5-1 : Despertó Polonia!,” El Mundo Deportivo, p. 8, 23-Jun-1982.
[250] “Historia El Molinón,” Real Sporting de Gijón. [Online]. Disponível em: http://www.realsporting.com/wrsg/index.php?option=com_k2&view=item&layout=item&id=48&Itemid=165. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[251] “La prensa asturiana se despacha a gusto,” El Mundo Deportivo, p. 12, 27-Jun-1982.
[252] “25 years since last visit to Elche,” FC Barcelona, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/detail/article/25-years-since-last-visit-to-elche. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[253] “Hungria debe confirmar sus aspiraciones,” El Mundo Deportivo, p. 29, 15-Jun-1982.
50
[254] “Estadio Rico Pérez,” Hércules de Alicante CF. [Online]. Disponível em: http://www.herculesdealicantecf.net/estadio;jsessionid=D3C69492AD492FBDC3F6C6C83620B49C. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[255] “‘Esta victoria, un gran paso hacia la segunda fase’,” El Mundo Deportivo, p. 5, 19-Jun-1982.
[256] “Estádio José Zorrilla,” Real Valladolid, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.realvalladolid.es/elclub/estadiojosezorrilla/. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[257] “Checoslovaquia, temerosa ante... Kuwait,” El Mundo Deportivo, p. 22, 17-Jun-1982.
[258] “Historia,” Valencia CF, 2013. [Online]. Disponível em: http://www.valenciacf.com/ver/891/historia.html. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[259] “Programas Deportivos,” El Mundo Deportivo, p. 37, 22-Jun-1982.
[260] “Estadio La Romareda,” Real Zaragoza, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.realzaragoza.com/club/laromareda. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[261] “Estadio Ramón Sánchez Pizjuan,” Sevilla FC, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.sevillafc.es/nuevaweb/estadio/ramon_sanchez_pizjuan. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[262] “Detectaron entradas falsas en el ‘Sanchez-Pizjuan’,” El Mundo Deportivo, p. 13, 09-Jul-1982.
[263] “Estadio Benito Villamarín,” Real Betis Balompié, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.realbetisbalompie.es/es/club/estadio-benito-villamarin/. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[264] “Estadio ‘La Rosaleda’,” Malaga Club de Futbol, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.malagacf.com/es/club/estadio. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[265] “La Catedral,” Athletic Club, 2014. [Online]. Disponível em: http://www.athletic-club.net/web/main.asp?a=2&b=4&c=1&d=0&idi=1. [Último acesso: 27-Jun-2014].
[266] “Estadio Carlos Tartiere,” Structurae, 2014. [Online]. Disponível em: http://structurae.net/structures/data/index.cfm?id=s0042364. [Último acesso: 27-Jun-2014].
51
[267] “1-0: Austria hizo honor al pronostico,” El Mundo Deportivo, p. 10, 18-Jun-1982.
[268] “Lista dos maiores estádios do Brasil,” Wikipedia, 2014. [Online]. Disponível em: http://pt.wikipedia.org/wiki/Anexo:Lista_dos_maiores_est%C3%A1dios_do_Brasil. [Último acesso: 27-Jun-2014].