Post on 31-Jul-2020
• UÇ AYLIK
Dmi~ llmiJ Edehl .· ArQ,§tırmalar Mecmuası
Oilt : IV~. Sayı · : 2 Kasım 1979 - Muharrem 1400
SAHlBl ISLAM MEDENIYET! VAKFI
Adına Başkan
Selçuk ERAYDIN Yazı !şleri MüdüTü ·
Dr. Oahid BALTAOI NEŞJR HEY~ETl
Dr. Oahid BALT AOI Selçuk ERAYDIN
Dr. !smail ERUNSAL Dr. Mehmed lBŞlRLl Av. Mevlüt UYSAL laari ve Teknik Işler Seyyid Ali Kahraman
Hattat-Ressam Turan Sevgili
lddre Yeri Bozdoğan Kemeri Cemal Yener
Gad. Nr: 132 VEFAjlST Haberleşme ve Havele
PK. 1315 Sirkeoi/lSTANBUL .TTJRKEY · •
Fiyatı : · 50 TL. Abone Şartları
Yurt !çi : 150 TL. Yurt Dışı : 300 TL.
DizgijBaskı . Dilek Matbaası. Tel : 26 63 78
IÇ! NDEKILER
Divan Edebiyatında Peygamber (S.A.)in Mu'cizeleri
Selçuk Eraydm 3
İslam İctimai Hayatmda Mescid ve Cami
Orhan Bayıkal 13 ·
Hadaiku'ş-şaka1k ve Hadatlm'Ihakaik'te Buluninayan Ulema Hakkında N otlar
Dr. Cahid Baltacı 54
XVİ. Asırda Osmanlı-Hicaz Münasebetleri Ha.kkında Notlar
Hulilsi Yavuz 66
Gelibolulu Mustafa All'nin Eserlerinin Yeni Bir Tasnifi ve "Meva'ıdü'n-Nefais fi Kava'ıd'lMe.calis" Adlı Eseri
Dr. Mehmed Şeker 81
Kıyafet İlmi ve Seylyid Lokman Çelebi'nin Kıyafet -namesi
Mehmed Serhan Tayşi 91
N eşredilineyen yazılar. iste-. nildiğlııde iade edilir. Mecmuanm ismi zikredilmeden iktihas edilemez.
J&.VWWWW.WWGV®'WU'VWWWUWG ... W'WVW'UVWWW
· _Hadaiku'ş-şakaik ve·Hadaiku'l .. hakaik'te Bulunmayan Ulema Hakkında Notlar
Dr. Calıid BALTACI
~~ İslam dünyasındaki ita:bakat ve ·t~racim-i a:hval ıkitaplan te'lifi geleneğine uyaraik Osmamlılarda. ilık eser veren, TaışiJröpri-zade İsa,. müddin Ahmed Efendi'dir. Gerçi Bursalı Lamii Çelebi (v. 932/1525-26), 927 /1520-21'de İran ·şair lerinden Mevlana Cami'nİn o:Nefehatü'l--
_ üns»'ünü Türkçeye tercüme ede:rıken sonuna Anado1u meışayihinden .bazı zevatıaı hal tercemalerini de ilave etmişti. Anadolu Türk Ede,. · biyatı sahasında telif edilmiş ilk tezitire olaralk ibilinen. Sehi Tezkireı:ıi de. 945/1538-39 tarihinde yazılmış ıve bizde ulema teraciminden bahseden ilk ·eserlerden sayılmıştır. Bınılardan başka Taşk.öpri-Zade'ye kaynak olaca;k bazı eserlerin de mevcudiyeti muhalkkaktır. Bunınila beraber İsamQ.ddin Ahmed Efendi'nin eserinin ırn.ukatldim.Ssinde söylediği gibi Arap ve Fars ·ulema ve ayanının menrukıibı •çoktan zaptedildiği halde Osmanlı illemasının menrukibı zaptedilmemişti.
Taşköpri-zade'nin o:faziletler gülistann:iın. menkıibelerir;ı.i, medihlerini ve millet-i Hanefiyye-yi nu'maniyye gülşeninde iıoplıman maa-,
· rif nurlan çiçeklerinin şerefli ahvaiini» ·ihtiva etmesindeın dolayı Şakaiku'n-nu'maniyye adını verdiği eser, ara:pça olup ulemadan 37i, meşayihten 150 olmak üzere Osmanlı devletinin te'sisinden 965/1557-58 tarihine kadar 521 zeıvatın hal terceırn.elerini vermektedir. Eserde Osman Gazi'den beJşlamaik üzere: KanUni Sultan Süleyman devrine kadar lh.er pad:işahın saltanat devrindeki :ulema rve meşaıyihin hal tercemaleri vefat tarihleri esas alınarak verilmiştir.
Te'lifi biter . ibitmez büyüik 'bir . rağbe·te mazhar ıolan Şa;kaiku'n-. nu'maniyye':nin !kısa zamanda bir .çok !kimseler · rtarafından fstinsail:ı . edildiği görülmektedir. Atai'nin kaydına !göre eserin ':telifinin itma-
..
Ş4 . .. . ... ' .. - . -~ - ; '. ~
'
mi sırasmd:a ıb:ayatta bulunan ve Emir la:kabı ile ariılan Muhammed Şerif Cv. 982/1574'-75) Şakaik istinsahını adet halin-e getirmiş ve bununla ıgeçi:rnim.i teıı:nin etmişti. !Bugün sadece İstanbul kütüphanele~ rinde yetmi:şe yakın ve ıclıış :rrıemleketlerıdeıki 'lrütıüphanelerd-e altmışa
· _ yakın nüshalan ibulunan Şa:kaik nüshalan da bize, ibu eserin ulaştığı rağbeti göstermektedir.
Şakaik, sadece arapça ıbilen medrese camiasında rağbet bulmamı,ş, arapça ibilmayen dış muhitte de alaura ile ikarşılanmıştır. Bu yüzden intişarının daha il!k seneleriında türkçe tercümesine ihtiyaç duyulmuştur. Şaıkaik'in ilk türkçe tercümesi, daıha müellifin sağlığın! da Aşık Çelebi Cv. 979/151-72) tarafından yapılarak müellife tak-
. diil1 edilmişti. Belgratlı Muhtesib-zade Muhammed Haki Cv. 975/1567-68)'de, müell:i:fin sağlığında İstanibul'a gelerek onun müsadesini almış ve 968/1560-61'de «Hadaiku'r-reyhan>> adiyla tercümeyi ikni.al etrrüşti. Daha sonra 972/1564-65 tarihinde Derviş Ahmed adında birisi tarafından, II. Selim de'VI"inde Seyyid Mustafa adında başka bir !kimse tarafından, 995/1586-87'de Erlirneli Malımed Mecdi Cv. 999/1590-91) tara;fından ilavelerle ibirlikte, 998/90'da1brahim b. Ahmed Amasi ve 1098/1686-87'de Mulhammed b. ·Yusuf Çerkes tarafından türkçe -tercümeleri yapılmıştır. Bunların dışında mütercimi lb:iJinmeyen Şaıkaik tercümeleri de bulunma!ktadır.
Metni ve tercümeleri rağbet bulan Şakaik'in •telhislerine de i'tiibar edilmiştir. Mektübizade Abdü'l-aziz Efendi Cv. 1279/18B2-63) •. Nev'i..:zade Atil ve Uşşaıki-zade İbr81him zayillerini ıde telhis maoksa-
- . - . . dıyla evve18, Şa:kaiik'i telhis ederek işe !başlamıştı. Atai zeylini telhis eden !başka ibir zatın Şa:kaik'e de bir telhisinin bulundugu, «Müntehebat-ı Zeyl-i Atai»rıL.ı lbaşında!ki kayıttan anlaşılmaktadır ..
Taşiköpri-zade'nin Osma.nlı camiasında açtığı· 'biyografik eser yazma çığırı, !kendisinden sonra da bir çok mrüellilin Uıeve.si oldu. Daıha Taşkopri..:zade'nin ,sağlığmda telif edilaneye ibaşlanan Şakaik
zeyilleri, Osmanlılarm son !devrine karlar devam ·etti. Şa.:k:aiık'e- ilk zeyli, Şaik~ik'iri i1k mütercimlerinden Aşık Çeleıbi yazdı. Arapça olarak yazdığı bu zeylde Aşı'k Çeleibi, Ta:şköpri-zı:1de'niri .'btra!ktığı yer-·
. den II. Seltın -devri ortalanna kadar, yani 976/1568-69 seneslııı;:} !kadar 42 z;atın hal tercemesini yazmıştır. Daha sonra Uzun Bali-zade Ali Manik · Cv. 992/1584) CAtıf- !Efendi !kütüphanesi ·nr. 1901'deki Şakaik zeylinde «eş şehir bi ·Manık., denilmeıktedirJ, . Taşıköpri-zade'nin bı
raktığı yerden kendi zamanına kadar, yani 968-991/1560-1583 ·.tarihleri arasında yaşayan· rulemanın 'hal te:rıcemelerini ~el-Ikdu'l-man~
züm fi zikri efadılı'r-rftm, adını verdiği arapça eserinde bir araya topladı. Bu eser, daha sonra İbrahim b. Aiım.-eq. tarafından Tü:r!kÇe':ye tercüme edildi. Bundan sonra İştiibli Hüseyin Sadri Cv. -993/1585), Muhammed b. Mustafa, Lütfi Beyzade Cv. 995/1586-87), Saçlı Emir-
. zade Abdu'l-'kadir Cv .. 1000/1591-92), Seyrek-zade Emrullah Muham" med. cv: 1008/1599) ve Hamidi Karaca Ahmel;l '(rv. 1024/1615) tarafından zeyilleF yazıldı. Daha sonra da :Abdulkerim b. Sinan .Aikb.i.sart Cv. 1038/1628-29) «Teracim-i kibari'l-ule~a ve'l-vüzera, adıyla ve yedi sadrazarola ulamadan yedi .kişinin hal tercemalerini muhtevi türkçe bir zeyl yazdı. Nev'i-zade Atai Cv. 1045/163·5-36) tse o:Hadaiku'lhakaik fi tekrnileti'ş-şakaik, adıyla 'bir zeyl yazaraik 965-i044/1557-1635 tarihleri arasında·ki yaşamış ıolan 783 ulema ile 181 me.şayiıhin hal tercemalerini yazmıştır. Uşşaki-zade İbrahim Hasrb Ctv. 1136/ 1723-1724) de Atai'nin zeyline 1114/1702-703 tarihinde bir zeyl yazmıştır. Türkçe olaraik kaleme ·alına.n !bu ·eser, 1043/1633-34'ten 1106/
· 1694-95 tarihleri arasında yaşamı·ş !bulunan 527 uleana ve meşa;yfulıı hal teresmelerini toplamaktadır. Şeyhi Mehmed :Elfendi Cv. 1102/ 1690-91) ise Uşşaki-zade'nin eserini ıbeğ-enmeyerek «Vakayiu'I-fuzaIa» adıyla üç cildlik yeni bir zeyl hazırlamaya karar .Vernıiştir. Atai'nin bıra.ktığı yerden işe başlayan Şe'y'J:ıi, -eserinin ibirinci . cildinde 1043-1098/1633-i687 .tarihleri arasında yaışayan, ikinci cildinde 1099-1130/1688-1718 tarihleri arasında yaşayan ulema ve me:şayill:ıin hal tercemalerini yazmıştır. ıBaıba.sının notlarını toplayan oğlu Hasan da eserin üçüncü cildini hazırlamı-ş ve ·ıı:h-1113/1719-1730 tarihleri arasında yaşayan ulema ve meşayihin hal tercümelerini bir araya toplamıştır. «Tekmqetü 'ş-şekaik · fi ahvali'lhakaik» müellifi Fındılklılı İsmet Efendi (v. 1322/1904) ise Şeyhi'nin •bıraktığı yerden yani 1143' ten alarak 1314/1896 ·tarihine !ka;dar seikiz· ciltlik bir ışa:kaik zeyli yazmıştır. Ancaık iki cildini .temiz ederek II. Abdul'hamid'-e takdim ettiğinden bunların bir bölümü sonradan İibnü'l-Emin Mahmud· İnal. tarafından Yıldız ·evrakı arasında bulunmuş, 'bir parçası da daha sonra yine aynı evrak arasında ele geçerek Üniversite Kütürplıfmesine alınmıştır. 45 yıllık bir e!!leğin mahsulü olan bu eserin diğer ciltleri ise 1314 Fındıiklı yangınında :yan.mı.ştır. Mevcut bölümler TTEM. nın 1925, 1926'da ÇJ.ikan 12 (89) -15 (9Z) sayılannda tefrika edilmeye ba.şlaiımış ise de arkaısı gelmemiştir. , Görüldüğü g]bi İsmet Efendi, Osmanlı camiasında Taşköpri-zadenin başlattığı sünneti 1896 tarihine kadar getirmiş ise de yangın sebebiyle bu !büyük .gayret heba olmuştur. _Şu durumda 1143/1730' dan 1342/1924 tarihin-e kadar olan dervred·eiki uleana :ve meşayihin hal
56
tercemeleri, şekaik metoduyla telif edilmemiştir. Anca;k ibu döneme Aid Ka'Cii-a:sker rıi:znamçeleri ve tarik defterle.ri ·:elimizde ılıulunduğundan bu ibolşuğu doldıurmaık mümkündür. Kaldı !ki' ·bu deıvrin bazı yıllarını mulhtevi telifler de yapılmıştir. ıA.masyalı Akif-zade Albd:ırr-. r.ahim Efendi· <v. 1·2321817) 'nin c:Kitabu.'I-mecmu' fi'l-:-meşhiid ve'lmeşıiıii'» adlı lve '1150-1221/1737-1806 · senelerini ihti·va cıden arapça eseri 'bilhassa Anadıolu ulem€!Jsı 'bakıımından ıoldukça önenlli 'bir eserdir. Keza M. Cevdet yazmalan arasındaki Rical-i ilmiyye Defterleri -ve Şer'iyye Sicilieri Ariş-vi'ndelki Sicil Dosyaları ile Ders Vekilieti'ne aid defterler bu devir i-çin son derece ;önemlidir. Me:r!h.um !Eibu'l-Ula Mardin Huzur Dersleri adlı iki cil.tlik ibiyografik ·eserini ve Sfu:lıik Albayra;k ·üç ciltlik ıgayr-ı münteşir c:Son Devir Osmanlı Uleması,. adlı ·eserini Şer'iyye Sicilieri Arşivi'ndeki Sicil iDosyalanna istinaden yazmışla.rdır.
Anealk bizim fbu çalı;şmamızda üzerinde durmak istediğimiz mevzu s·on dönem Osmanlı uleırnasi değil, ıŞakaiik'in en çok lkullanılan Meodi tercümesi «Hadaiku'ş-şakaik, tve Nev'i..:zade Atai'nin aHadaiku'l-hakaik fi tekmileti'ş-şakaik, adlı zeylinde bulunıması gerekirken kayna:k kilayetsizliği sebebiyle :bu eserlerde ılıulunmayan ulema halk_ikındı;ı bazı ibilgiler .sunmaktır. Ydksa mevzu-i baihs olan ulemanın· hal tercemeler.i değildir. Mecdi teroümesinin sınırlarnıa ıgiren sahadaki ıulema hakıkında:ki. ınôtl.arrmıza ilhakat naza.nyla ibakılaibilirse de . AMı.i'nin zeyli salhasmda toplamakta olduğumuz notlanmız bu esere küçümsenemeyecek _ilaveler get:j.rece!ktir. · Bunun da sebebi Atai'nin devrine aid ıolan Kaldi-asker Ruznamçeleri •ve Tarik Defterleri'nin 'büyillk Çoğunluğunun elimizde ibulunmasıdır, Fakat biz bu devre aid elimizdeki bütün tesıbitlerimizi burada .ortaya koya:caik değiliz. Zira bu, !bir it&bliğin sınırlannı aşma.ktadır. Bu sebeple 'biz, bazı misaller vermekle yetineceğiz.
Ev-vela ışunu Ib elirtmek isteriz !ki . Şakaik .ve Hadaik'in kaynaklan haikfkmda henüz ortaya ıç]kmış yeterli bir araştırma. rm. evcut değildir. Bu eserleri tanıtıcı mahiyette !l:ı.azırlanmış fbazı makaleler ve . hibliyoğraf:ik eserler bulunmaktadır. Ta.şiköpri-zade eserinin muikad- . . dirnesinde ıte'lif se:beibini anlatır-ken kendisinin 1öteden Ib eri ulema menab'bını tete'bbua düşikün ıolduğunu, arap, fars ulema ve ayanının menakrbı ·~çoktan taptadildiği . halde kimsenin şimdiye ikadar bu
. memleket ıuleırnası ha:kkıİ:ıda iböyle 'bir teşeb'büste lbulıunmadığını ifade ediyor ve rivayete ıgöre Zenbilli Ali Efendi'nin oğlu Fudayl Çelelbi'nin. ricası üzerine eserini yazıyor. Filha:kiika · bugünıkü lbilgilerimi-
57
.. · ze göre .&rap dünyasındaki . tabaıkat kitaplan hacminde ·olmasa bile onlar örnek alınarak Osmanlılarda ortaka ikonulaiı ilk terekiİn-i ah.;
. val kitabı Şaıkaiku'n-nu'maniyye'd,ir. Mecdi'nin kaydına •göre de 1$bli'l.,:hayr lsamüddin Ahmed Efendi, bu eserini gözlerin-i kaybettik-: -ten sonra dikte ettirerek :yazdırmıştır. Burada zihne şu sualler:ge~~ yor. Acaba Taşıköpri-zade'den önce Osmanlı dünyasında teracim-i .ahvfıle aid !hiç eser yokmuydu? .Buıia evet. yoktu diye'bilme!k . mümkün değildir. O s m a n G a z i ' d e İı . K a n ri n i • S u 1 ta n · Süleyman'a ilmdar 500 küsrür ulama· ve meşı1yİhin biyografini sema.i. ~arikle topla~ak ve zihinde mU!hafaza etmek mümkün olma.sa gerek. iBu ıyoUa insan, ancak 'kendi yaşadığı de·virdeki ıbiyagrafiyi toplaya:bilir. _Kaldı 'ki Lamii ma!l:ılasıyla rı:ıeşhur Bursalı Maıbmud ib: Os,. man Cv .. 938/1531) Cami'nin «Nefehatü'l-üns»ünü farsçadan t'Urkçeye· çevirlııke'q, !Hacı !Bayram CV:eli, AJkşemseddin, Geyikli !Baıba, Yazıc!-zade, Yunus Emer :ve Hacı Be\ktaş Veli gibi ibazı Anadolu meşayi--
. hiniıi hal tercemeleririi de sonuna ilave e.tmtŞti. Sonra n. Murad devri şairlerinden Ömer b. Mazi'nin 840/1436-37'de te'lif ettiği aMecmuatü'n-ıiezair», Eğridirli Hacı lKemal'in 918/1512-:13'te · ıtam~mladıği Camiu'n-nezair» gJıbi nş,zire mecri:ıualan, · men:alkıbnameler, _ Sehi ve
· Uı.ttfi tezkiraleri gJıbi tezkireler de Şakaik'ten lönce t~'Jitf edilmişlertiL ı:Jıema riienakıbını tetebbua meraklı olan Taşköpri-zade'nin b-uıi-. ları tete:bbu etmediğini düşünmek ıgüıçtür. Sonra yorgun bir il:ıafıza; ve üstelik ıgözleri görmeyen bir insanın bu 'kadar biyografiyi zihinden dikte ettirmesi de mümkün görünmemektedir. Zinde lbir hafı-. - . . . '
zanın ıbile !her ışahsa aid müteaddit ·tarihleri ve o şahsın eserlerini hatfizada :tutaJbilmesi · ıgıüç iken yorgun :bir hafızçı, ibunu senelerce ·na-: sıl' saıklaya:bilir? Mecdi Efendi, Taşköprl-zade':ıiin teıbyiz edemediği diger eserlerinden ibEVhsettiğine ·göre not tutma alışikanlığı olan bu zatın bu lkadar rmübim saydığı ibir mevzuya aid notlannmlbuluni?a: ması nasıl düşünülebilir? Anlaşılıyor iki Taşköprizade, daha önce çeşitli kaynaıklara dayanarak _tuttuğu· n:otlan, başka ibirinin de ıyardımıyl;i yazdırmıştır. · Daha sonra Meccİi Efendi de lbu arapça te'lifi türkçeye çevirdiği ıgibi, Taşköpri-zade'nin ~anmadığı fbazı kaynaklara dayanarak eseri .tashih ve tevsi etmiştir. Bu baıkırmdan Mecdl Me'hmed Efendi'nin Hadaiku'ş-şakayık'ını, sadece Şakaiku'iı-riu'maniyye'nin ibir tercümesi olarak :tı;ı.:q.ımak yanlıştır . .Bu vesile ·ile bura-' da Şakaiku'n-nu'maniyye ove Hadaiku'ş-şakaik arasındaki farklılıkları ortaıya koyacak lbir çalışmaya iihtiyaç rolduğunu ·ifad-e etmek is,: terin:ı.
Atai'ye gelince <> da şüphesiz· ıka:ynak olaraık !kendisinden önce-
58
'ki te'lli edilmiş Şakaik zayillerini ~ullandığı ıgibi ı.şuara, tezkirelen .Ve · kronikleri kullıanmış olmalıdır. Aşık Çelebi ve Uzun..ıBali-zade Manık Ali'nin arapça ;Şakaiık zeyilleri ile İ.ştlbli !Hüseyin Sadri ve Lütfi Beyziıde Muhammed b· .. Mustafa':rin Şakaik . zayillerini kullanan Atat; Saçlı Emir zade A'bdulikadir, Yılancıl:ıik ·Efendi. için :şöyle demekte
. dir: ~Elfazı süst ;y-e teraıkiibi nadir, dVrfu;t, CAtai .s. 1'52). Bu ifade Nev'i zade'nin onun eserini ikaynaJk_ .olarak Jrullandığını açıkça anlatmaktad.ır. Seyreik-zade Emrullaıh ~Mru1J:ıammed'in eseri için de: Mü-. . . derris ve ikadı lEmırullah Muhammed b. Seyrek Muhyiddin (9445-1008 /1539-1600) in Şakaiku'n-nu'maniyye'ye zeyli ve kenarında, illiılkatı bul:unduğunu ifade etmekte ve cekseri şütum olmağın ·şöhret :bultnadığını, söylemektedir. Keza Atili, hocası Hamidli Karaca Ahmed'in Şakaik zeyli ile Abdul·kerim b. Sinan .Akhisari'nin .. «Teraciınu
· kibari;I-ulema ve'l-vüzera, adlı eserinden de istifade etııniş :olmalıdır. Keza, Aşık Çelel;ıi . Cv. 979(1571), Allıeli Cv. 1002/}593), Beyani Cv. 1006/1597) Kınalı-zade Hasan Çele'bi Cv. 1012/1608), Sadılki (·v. ?) ,
Riyazi Cv. 1054/1644} ve iKaıf-zade Cv. 1031/1621) nin tezkiTeleri gibi eserleri de ikaynak olarak kullanmış olmahdır. Keza Abdul-Kadir Ayderıisi'nin En-nurus-safir fi ahbari'l-karni'l-aşir adlı eserinden de istifade etmiş ıoLmalıdır. ( 1)
. Bununla lberwber gerek Taş~öpri-zade'nin gerek Meodi'nin ve gerekse Atili'nin kullanamadı:k;ıan veya kısmen ikullandıkları ikaynaklann !bulunduğu anlaşılrrnaktadır. Kadi-asker rüz-namçeleri, Tari.k Deftelreri, Ruus Defterleri ve Mühimmeler bunların en önde gelenleridir. Gerek Taşköpri-zade ve gerekse 'Edirneli Meodi eserlerini te'llf ettiıkieri zaman 'İstan'b:ul'da olsalar da devletin bu resmi ya:zişmalarını ki:ı,llanmadıklan, 'hiç değilse tamamen ıkullana.madıkla'n anlaşılma:ktadır. Atai ise eserini te'lif ettiği sırada Üsiküpte b:ulunmaıktay;dı. 1042-1044 seneleri arasında iki sene ,gibi :kısa ıbir zamanda ancak kendi lkütüphanesindeki eserlerle iktifa etmek durumundaydı. Zikrettiğimiz kaynaklan tetkik için İstanbul'a .'geLmeye ne rzaman mü.saidti ;ı:ıe de şartlar ... Hatta örneıklerıde de görüleceği gibi Atai, Rumelide iken :kendiısjne yaikın yerlerde ihizmet eden ulemamn te-:racim-i ahvalini dB!hi tetkike imkan bulamaml'ştır denilebilir. Hangi ikaynaiklardan isti!fade ederse etsin aşağıda arzedeceğimiz örnek.,
· (1). Muhaı!Jbi'nin Hulasetü'l-eser fi a'yani'l-karni'l-hadi aşer adlı- ·eseri ise Nevi-zade'nin zeyHnden lda'ha .sonra ıte'Hf .edildiğinden Mehmed Mlihihbi, Atar'yi kaynak olarak ıkullanmı·ştır. ı(K~ş. IHüla•setü'l-eser 1, 3.) Muradi'nin silkü'd·dOrer a'yfuıl'l·karnl's·sani fişer'i
ise Mıihiib'bi'nln zeylkHr.
59
ler -oinm bazı ikayna!klan tkullanmadığını, hususiyi e Kacfi:-asker · riiz~ . _. . . . . -
namçelerinden istifade etmediğini gö-stermektedir. . .
ŞakAik ve zeyillerinlıı, hal te:rıcemeleri vefat tarihini esas alarak verdiklerini ibilmekteyiz, Ar.zedeceğim misallerdeıki ulamanın
hepsinin vefat tarihlerini t~sbit edebiimiş değilim. Anca~ bunlardan «:f.(adaiku'ş-şakaik» ve «Hadaiku'l-hakaik» için arzettiğim eşhasın
bir ıkısınının 'bunlara :girecek lbir zaananda vefat -ett:iıkleri görülmelktedir. Diğer tarafta~ hemen hepsi müderris olan bıi iUlemanin hizmet ettikleri medreselerin ihemen hepsiniri daha ,önce ıte'ı.sis ~dilmiş olduklarını ve binaenaleyh Hadaik ve Hakaik'in ·oralarda daıha önce müderrisUk yapan ulamanın biyogra.filerini veririerken onlardan bahsetmeleri :gerekirdi ki bunlan da :görmüyoruz. Yeni :kaynaklanmız .bize /bir çok yeni medrese isimleri ve ımüderrisleri .tanıtmaktadır.
iBu giriş ve münakruşadan sonra «Hadaiku'ş-şakaik» ıve c:Hadaiku'l-hakaik ·fi tekmileti'ş-şakaik»te bulunmayan ulamadan seçti:kle-rfmizi arzedebiliriz. '
Al Hadaiku'ş-şakaik'te bulunmayan. ulema: - .
ı - Hamidi Efendi: Asıl adını tesbit edemediğimiz. bu mrüder-ris Edirne Halebiyye Medresesi müderdslerindendir. 26 ıRebiül-eVV'el
- 909/22 Eylül 1503'de lbu medreseye müderris ta'yin edildi .. (Defter-i müsevvedat~ı in'amat ve tasaddukat ve teŞrifat, s. 14J Radailk'te bu tarihte !hiç bir tevcfh ıg:örülmemektedir.
2 - Bağdat Kadısı Sinan Efendi: 913/1507-S'de !Bursa'da Çelebi· Sultan Mehmed Medresesi'nde müderris idi.· (İn'amat, s. 265J 25 · Muharrem 914/27 Mayıs 1508'de Cİn'amat, •s. 273), 14 Cemaziyyelahir 914/10 !Kasım 1508'de (İn'amat, s. 295), 9 Ceanaziyye!evvel '915/26 Ağustos 1509'da aynı medresade tedrise devam ederiken iiı'am verildi. (Defter-i müsevvedat-ı in'amat ve tasaddukat ve teşrifat, s. 341). Hadaik'te lbu tarihte lbu isimde bir müderristen baihsedilmemektedir .. ·
3 - Bağdadi-zade Efendi: Bursa'daki. Manastır Medresesi'nde müderris iken ·5 Şevval 916/6 Oca;k 151l'de in'am verildi. Adını tesbit ·edemediğimiz bu 'müderristen de Ha;dai!k'te :bahis yoktur._ (Defter-i inamet. s. 416.1!
4 - Abdi Çelebi: Millazametten sonra yevmi 20 aJı.:çe ile . Bur- .· sa'daki Hamza lBey Medresesi'ne müderris ıoldu ve 945/t-536-37 tari-hinde burada müderris iken vefat etti. CZübdetü'l-Vekayi' der belde-r celile-i Bursa, 114 aJ
60.
5 .,.,._ Mes'ud Efendi: Kadi:-asker Şeyh MUJ:ry:id'din Efendi'nin arzıyla 24 Rebiülevvel954/15 Mayıs 1546'da Salın payesiyle B'OSna'daki
· Hüsrev Paşa Medresesi tevcili edildi. Bundan sonra burası tevcih edileceık müderrislere de aynı akçe ile tevcih edilmesi emredildi. ·<Kamil :Kepeci Tasnifi Ruus Defteri, 208, s: 84J.
6 -Derviş Mehm.ed Efendi: İstanbul'daki Molla Gürani Medresesi'nde müderris iken ya·şlılığı sebebiyle 23 Ramazan 957/26 Eylül 1550'de :yevmi on aıkçe ile .teikaüd oldu. muus Defteri, 209, s. Ül7) .
• 7- Hasan Ef~ndi: Bağdatta-ki Mustansıriyye Medresesi'nde
yevmi · 20 akçe ile müderris iken yevmiyyesinin kendisine yetmediğini bir mektupla Divan-ı Hfu:nayün'a arzetmesi üz~rine 20 Cemaz_iyyelevvel 961/23 Mayıs 1554 tarihinde ihtiyacının Bağdat hazinesinden !kar~ılanmasına hüıkmedildi. (Ruus Defteri; 211, s. 57J ·
8 - Ahmed Çelebi: 1Bazı Daru'ş-şifalarda reisu'l-etıbba olduktan sonra 957 /1550'de Süleymaniyye Tıb Medresesi inşa olundukta ilk müderris olarak ye.vmi 60 .a:kçe ile (.Ali, ;KQnhu'l-ahbar, 377a, Peçuyi, I, 462) lb·uraya tayin olundu. Fakat aynı yıl içinde Berş (Keten
· yaprağıyla yapılmış Afy.onlu şurup) ve Afyon müibtelası olduğundan dolayı vefat etti. (Ruus Defteri, 238, s. 22J
9 - Muslihiddin Efendi: Yevmi 8 aıkçe ile Bursa'daıki Yıldınm Bayez:id Daru'ş-ş:ifasında ;tabib-i sam iken 963/1555-56'da vefat etti. CRuus Defteri, ~14, s. 23J
( B> Hadaiku'l-hakaik fi tekmileti'ş-sakaik'te bulunmayanlar.
1 - Zanos Mehm.ed Efendi: İstanbul'da Molla Guram Medresesi'nden tekaüde ayrıldığında Ali Paşa evkafı zevaidinden yev.:mi 10 akçe .almakta iken Safer 971 Eylül-Ekim · 1563'te vefat etti. CRuus Defteri, 213, s. 18J ..
2 - Yahya Efendi: 25 Cemaziyelahir 97213 Şubat 1565'te Bursa'da'ki Manastır Medresesi'nde müderris idi. CMühimme Defteri, VI, s. 303J
3 - Mehm.ed Efendi: İstanbul'da Piri Pa~şa Medresesi'nde müderris iken 2 Safer 981/3 Haziran ı573'te Edirnekapı'daki Mihr:imah Sultan Medresesi'ne ta'yin edildi. CR u us Defteri, 225, s. 269J ·
4 - Fettah Çelebi: İstanbul'da Cemal Halife Medresesi'nde müderris i!ken 977 /1569-79'da vefat etti. (Tarih-i Silsile-i ulema, 7 aJ
5 - Şevki Efendi: Yevmu'~-ehad fi 23 Cumadi lahira sene 995. Kasaba-i Tırnova'da vaki cena'b-ı cennet mekan merhürn ve mıağ-
61
ftirı:tn leh Sultan Yıldın.m Hı:iı;ı. Medresesi'nde.·ya-v:rp.L·50 akçe ile··mtıcierris olan mevlana 'Şev.ki dalleri vefat ~d up· ıyjp.e yevnıi. elli aikçe (ile) Yeni Pazar'da vaıki ıSinan Bey Medresesi'nden . munfaısıl .olub biTbuçuk yıldan· ziyade zaman infisali ıolan · mevlana !Muslihlddin ciaileri talib olub layık ve musteihik o1mıağın sadak:a buyurulmaık ricas.ına !Paye-i. serir-i ma'delet-masira arz olw:ı.up kayd ıolundu.» f!ıu-
nıeli Kadi-askerliği RüznamÇesi CRJKRJ, III, s. 6-7J · 6 ·- Alıdulhay Efendi: "Yeıvmu'l-ehad fi 23 Cümade!l-8Jhira' sene
995. KasaJba-i Üıs'k.ıülb'de <Val'-...i merhum lsa Bek Medresesi'nde yevmi 50 -akçe· ile müderris ve ımüfti olan Mevlana Afb.du'l..Jhay dalleri ve-:fat idulb, ıyerine Niğbolu'da vaıki merhüm Kadi 'I vaz 'ıM:edresesi'nden ye.vmı 50 aJkçe ile munfasıl ıolub iki yılıa; karrb zernan infisali olan Mevlana A!b.med daileri tali'lı olub mufu.il .<Ve layık olmağın ye.vmi 50 akçe ile ve hizmet-J. !fetva ile ısadaka ·buyurulınaık ricasına paye-i se-
; rir-i 'alaya arz olundıukda sadaka bü:yurulub kayd olundu.:. lRKR, III, s. 6J
7 - Mevlana Zahid: a:Daru'l-hadis-i Mehmed Paşa- der İstanbul. · Yevmü'B-salis fi 8 Rebiu'l-afu.ir sene 996. MerhÜ!m :S:ofti Mehmed P.aşa'nın mahrüse-i İstanbul'da vaki daru'l-haclisinin müderrisi ·olan Mevlana Za'hid dalleri tarik-i Hac'da vefat etmeğin nakl-i hadis-J. Şe'rifde kayim-i makamı ıolu'b sulbi ıoğlu !Mevlana Muhammed daileri · yerine taİ]Ib oldlıkcia Hatt-ı hümayun-i se'adet-makrtin ile· ehli ise verilsin huyurulmağın hasib-i hali teffvhus olundukda ehliYieti . zıllıir
· olulb merhüm <Validi mutasarrıf olduğu ·vazife ile üıayet :buyur:ulmaik ricasına paye-i serir-i ma'delet-masire arz ·olundukda sadaka lbuyu-. .. rulub fkayd olundu.» CRKR. III, s. 44J
8 -Mevlana Muhyiddin: «Medrese-i Mustafa Bey. Der Gümülciiıe. Kasaba-i Gümülcine'de. :vaki merhüm Mustafa Bey Medres~.,. si'nde ye<Vmi i25 aıkçe ile ıber <Veoh-i tekaüd müdf:!rris olan Mevlana Muhyiddin dalleri vefat· edub yerine merhüm Ali Paşa müderrisi olan Mevlana A:bdurraihim dallerinin i' adesinden mülazım ı0lub · üç yıl zamari mülazımeti olan tMe·vlana Muhyiddin daileri ··tali b olup muhil ·ve layık olmağın · yevmi 20 akçe ile · 'inayet huyUrulmak ricasına paye-i serir-i ri:ıa'delet-masire,arz olundukda sadaka buyurulub kayd ıülundu. Yevmti's~salis fi 6 Zilka'de Sene 996.» CRKR. III, s. 73J
9 - Mevlana· ·İbrahim: ..ıMedrese-i Mustafa Paşa· der Budin . . Yevm.u's...,salis fi 8 Re'biulahir, ısene 996. Bud.ii:ı.'de :vaki Mustafa Paşa Medresesi'nde yevmi 50 akçe ile müderris olan Mevlana el-Hac İb- · r~hlm _daileri 'vefat idu'b yerine yevmi 40 akçe ile Varna'da vaki İs-
62
mail Ça:vuş · Medresesi'nden .ınunfasıi· olub iki. yıla ıkarlb zam~· irifi:. sali olaiı Mevlana· iNi'metullah dalleri tali b olu'b ınuhll ·ve layık· ·oımağın yevmi 50 akçe ve ihizmet-i fetva ile inayet ıbtıyurulriıak ricasına paye-i serir-i ma'delet-'ID.asire araz olundU::kda sidaka lbuyuru-lub ik:ayd olundu.» CRKR. Ill, s. 4U · ·. ·
10 --. Mevlana Ahmed: «Medrese-i Bala!banfyye der Gelibolu. Yevınu'l~ehad fi 25 MUharrem Sene 998. Gelibolu'da vaki Balabimlyye Medresesi'nde yevmi 20 alrçe ile müderriıs olan Mevlana Ahımed
lt . • . "
dalleri fevt olu'b yerine maJ:ırüse-i Istanbul'da yevmi 25 aikçe ile A'ma Hasan Medresesi'nden · munfasıl olub iki yıla ıkarib zaman infisali ola:ri iMevlana Mahmud daileri muhil olmağın yevmi 30 akçe ile inayet huyurulmak Ticasma paye-i serir-i 'alaye arz olıindukda sadaka buyurulub kayd olundu.» UtKR. V, s, 101.) .
ll - Mevlana ŞemsÜddin: «Haseki Sultan Daru'l-'hadisi der İstanbul. Yevmu's-selase ·fi 20- cuma'de'I-evvel sene 998. MalırUsa-i Kostantri:ıiyye'de merhum Haseiki Sultan bina eyleaügi daru'l-ıhadisde yevmi '25 akçe ile 'ber veoh-i te'yid mıüderris-olan Mevlana Şemsüddin fevt olub .yerine yewni 30 akÇe ile medreseden teıkaüd ihtiyar eden Mevlana Alaüddin · daileri _ehi-i ilm olub her :veo~e layık ve müstehik olmağın yevmi 25 akçe ile 'her veeh-i te'yid inayet ıbuyurulmE:ı.ık ncasına paye-i serir-i 'alaye arz olundukda sadaka buıyur.ulub lkayd olundu.» CRKR. V, s. 109J
· 1'2 - Mevlana Muhyiddin: «Medrese-i Kirmasti der İstanbul. Ye'Vmu's-salis fi 14 Rebiu'l-evvel sene 997. Mahmiye-i !stanbtil'da vaki Kirmasti Medresesi'nde :yevmi 30 akçe ile • İriüderris olan Me'Vlana Mu!hyiddin dalleri vefat eyleyüh yerine mahmiyye-i mezbürede vaki merhum Hasan ıPaşa Medrese Csiriden) yevmi 25 akçe ile munfasılıolub hir yıldan ziyade zaman :in:fisali olan Mevlana ~uhyiddin dalleri talib olub verlers-i mezbüre hazır olub kemal-i istihkakı za:. !hir .olmağm yevmi '30 akçe ile inayet buyur:ulmaık ricasına pelfe-i serir-i a'lem-masire arz ıolundukda sadalka 'buyur.ulub kayd olun-du.» CRKR. IIİ, s. 84J! .. - . . .
13 -Mevlana Muslihiddin: .rMedrese-i Hacce Hatlin der İstanbUl.· Yevmü's-salis fi u Receb, sene 996. MalırUse-i · !stanfbul'da va-
- ki Haoce Hatun Medresesi'nde yevmi 30-.akçe ile ımüderris olan Mevlana Muslihiddin dalleri vefat idüb ye~e şeh-zade hazretlerinin hacesi iken 'Vefat ·eden Mevlana Azmi Efendi delilerinin oğlu olub hace efendi dallerinden istihkak-i ilmiyyesi hasebiyle müstaıkillen mülazım olan Mevlana .Ahmed dalleri talib olufb .ehJ-i ilim ve sa.hi'b-i
mariret rve f{ırt-ı ehliyyet ve ikabiliyyet ile mevsıi;f olduğundan m~:~ ada hazane-i ainireden vazifesi yevııni 35 akçe ıolmağın medrese~ i· mezbüre mevlana-:YJ, mezküre yevmi 40 akçe ile inayet huyurulmak ricasına paye-i serir-i m{l'delet-masire arz olundukda sadak 'buyurulu·b kayd olundu.» lRKR. III, s; 54J --
14 - Mevlana- Muslihiddin: "'Medrese-i Cena'bi Efendi der tsianbul. Yevmu'l-ehad fi 27 Muharrem Sene 996. Haliya Mahmijye-i Haleb ıkadis~ olan Mevlana es-Seyyid Mustafa Efendi dallerinin
· mahrCı.se-i İstanbul'da bina eyledüği medresade :yevmi 20 akçe ile müderris olan Mevlana Musl:ihlddin dalleri vefat idü'b ibir sene nakibu'l-eşraf :ilken rvefat ede:ıi merhUm. Mevlana ıMuhyiddm Efendi dallerinin mavtasından mülazım· olub üç· yıl zaırnan mülazimeti olan Mevlana Mulhyiddin dalleri talib olup layık. ·ve müstahi:k · ıolmağın
. yevmi 20 akçe ile inayet huyurulmak deasına paye-i serir-i alem, masi:re arz ıolunduıkda sadaka ibuyuruluıb kayd olundu.» lRKR. III,
s. 31.}
ıBu örnekleri çoğaltacak elimizde- yüzlerce not ıbulunmaktadir. Taramakta ·olduğumuz Kadi-asker. Rüz-namçeleri -ve ihenıüz tarama
. fırsatı bulamadığım Tarik. :Oefterleri'ni fişlediktim sonra yukarıda da arzettiğim gibi Şa:kaik'in Atai.zeyline ilaveler yazabilmelk mümkün olaca;ktır. Seçtiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi. Hadai.ku's-
. . şakaik ve Hadaiku'l-hakaik'e geçmeyen ulamanın vefat •tarihleri Mecdi'nin ve Nev'i zade'nin eserinin içine· aldığı zamana girmektedir. Buna rağmen bu ve ;benzer zevatın meZJkür eserde bulunmayıŞI Mecdi ve Atai'nin ·örneklerde .zikrettiğimiz kaynakları kullanmadiğını göstermelktedir.- Hadaiku'ş-şakaik rve Hadaiku'l-hakaik fi tekmileti'ş-şakaik'in tekrar basılma hazırlıklarının yapıldığı şu günlerde arzettiğimiz :kaynaıkların da taranarak eserlerin .eksiklerinin tamaml~d:ıktan sonra hasılınası dileğiıniizdir ..
64·
• BİBLİYOGRAFYA
ı ,_ Mecdi Mehmed, HadıUku'ş-şakaik, İst. 1268. 2 - Nev'i-zade ·.Atai, Hadaiku'l..:hakaik fi teıkm.ileti'ş-şakruk, İst.
1268. . . , . 3 - Uşşaki-zade İibrahim, Zeyl-i Şakaik, RJ. Kisling neşri, Wis- ·
baden, 1965. ! ;., · \, 4 ·- Aıkif-zade Abdurrahim, Kitabu'l-mecmu' fi'l,-meşlıud· ve'l~
mesmu', Ali Emiri Kütüp . .A.rabi, nr. 2527. · 5 - iBur:Salı :Mehmed Tahir, Osmanlı · müellifleri, I, II, III, İst.
1 • • 1 ! 1332. . \ . . . ı . . ! . . ı 6 - Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, I~ II:III, IV, İst. 1308-1315. 7 - Defter-i müsevvedaf-ı in'amat ·ve .tasaddukat ve teşrifat,
Belediye Kütüp. M. Cevdet Yazalan, o, 71. 8 - Karmil Kepeci Kasnifi Ruus Defteri, Nr. 208, · 209, 211, 238,
- . 214, 213, 225.
9 - Tarih-i SUsile-i ulema, Esad Efe. Nr. 2142. 10 - Kadi-asker· ıRliz-namçeleri, Şer'iyye Sicille:çi .A.rşivi.
ll - Agah Sırrı Levent; Türk Edebiyatı tarihi, I. Ank. · 1973. . 12 - Cahid Baltacı, XV-XVI.- Asırlarda Osmanlı -Medreseleri,
İst. 1976. . ' : i : ; . ' ( 13 - :Be:Iiçet Gönül, İstanibul 'kütüp~anelerinde al-şakaik al Nu'-
· maniya .tercüme ve zeryilleri, Türkiyat Mecmuası, C. VII, VIII, cüz. 2. s. 136-168. İst. 1945. . . .
14 - Muhammed MulUJbbi, Hulasatü'l-eser fi ayaru'l-karni'l-hadi aşer, Beyrut.
15 - Peçuyi İbrahim, .Tartlı, İst. 1281-1283. 16 - Ali, Kunhu'l-ahbar, ünu. iküt. Ty; .5959. ;1.7 - !BA. Ruus Defterlerl. 18 - BA. Mühimme ıDefterleri. . .
-19 -M. Raşid, zübdetül-vekayi der belde-i ıcelile-i Bursa, MU-let Kütp. T. 89. . . . . .