Post on 18-Jun-2022
OlivianaMouvements et dissidences spirituels XIIIe-XIVe siegravecles
6 | 20206
Eacutedition eacutelectroniqueURL httpsjournalsopeneditionorgoliviana922ISSN 1765-2812
EacutediteurGroupe danthropologie scolastique (Centre de recherches historiques-EHESS-CNRS)
Reacutefeacuterence eacutelectroniqueOliviana 6 | 2020 laquo 6 raquo [En ligne] mis en ligne le 29 feacutevrier 2020 consulteacute le 08 novembre 2021 URL httpsjournalsopeneditionorgoliviana922
Ce document a eacuteteacute geacuteneacutereacute automatiquement le 8 novembre 2021
copy Oliviana
SOMMAIRE
La bibliothegraveque portative des fraticelles 2 Les manuscrits florentinsSara Bischetti Antonio Montefusco et Sylvain Piron
Pour Gian Luca Potestagrave
Pour Gian Luca Potestagrave
Tommaso drsquoAquino legge (e critica) una figura di Gioacchino da FioreMarco Rainini
Sans Franccedilois les Spirituels de Gian Luca PotestagraveAntonio Montefusco
Lrsquohistorien et ses prophegravetesHommage agrave un maicirctre autour de Jean de RoquetailladeElena Tealdi
Autori date edizioniAlcune questioni di metodo nello studio dei testi profetici (in margine a Lrsquoultimo messia di Gian Luca Potestagrave)Michele Lodone
Pierre de Jean Olivi textes et chronologie
Chronologie des eacutecrits dOlivi
Chronologie des eacutecrits de Pierre de Jean OliviPremiegravere partie avant 1279Sylvain Piron
Chronologie des eacutecrits de Pierre de Jean Olivi
Deuxiegraveme partie apregraves lrsquoeacuteteacute 1279Sylvain Piron
La science divine et la critique des ideacutees
Quaestio de divino velle et scire (Summa I 6)Petrus Ioannis OliviSylvain Piron (eacuted)
Quaestio de ideis (Summa I 6 bis)Petrus Ioannis OliviSylvain Piron (eacuted)
La liberteacute divine et la destruction des ideacutees chez OliviSylvain Piron
Oliviana 6 | 2020
1
Il De missa in volgare
Un volgarizzamento italiano parziale del De missa di Pietro di Giovanni OliviMichele Lodone
Trattato sopra el ministerio del sacramentoPetrus Ioannis OliviMichele Lodone (eacuted)
Angelo Clareno et son monde
Une lettre ineacutedite drsquoAngelo Clareno agrave Simone Fidati da CasciaEpistola Angeli pauperis ad fratrem Symonem de CassiaArmelle Le Hueumlrou
Angelo Clareno et les augustinsXavier Biron-Ouellet
La transmission manuscrite du Preparantia et les recueils des lettres drsquoAngelo Clareno etSimone FidatiArmelle Le Hueumlrou
Une priegravere attribueacutee agrave Conrad drsquoOffidaArmelle Le Hueumlrou et Sylvain Piron
Olivi et Clareno Une rencontre agrave LrsquoAquilaSylvain Piron
Angelo Clareno et quelques Pegraveres grecsArmelle Le Hueumlrou
Cola di Rienzo RedivivusRemarques sur lrsquointerpreacutetation des propheacutetiesLucien Dabadie
Oliviana 6 | 2020
2
La bibliothegraveque portative desfraticelles 2 Les manuscritsflorentinsSara Bischetti Antonio Montefusco e Sylvain Piron
De numeacutero en numeacutero cette revue cherche agrave renouveler lrsquohistoire du courant des
Spirituels franciscains par lrsquoapport de mateacuteriaux ineacutedits ou lrsquoeacutetude approfondie de
documents deacutejagrave connus1 La reacutecolte de ces teacutemoignages eacutecrits nrsquoapporte pas simplement
de nouveaux eacuteclairages sur les convictions de ces fregraveres mineurs peu agrave peu conduits agrave
entrer en dissidence ouverte avec la hieacuterarchie eccleacutesiastique Lrsquoaccumulation de ces
manuscrits nous permet eacutegalement de mettre en eacutevidence leur rapport agrave lrsquoeacutecrit et leur
usage des livres qursquoils conservent produisent et diffusent La premiegravere partie de cet
article a montreacute qursquoil eacutetait possible de reconstituer agrave partir drsquoune anthologie
personnelle reacutealiseacutee par un fraticelle cultiveacute dans la reacutegion des Marches vers le milieu
du XIVe siegravecle lrsquoarmoire agrave laquelle il avait eu accegraves pour composer son recueil et drsquoen
deacuteduire que les volumes qursquoelle contenait deacuterivaient de faccedilon plus ou moins directe de
la bibliothegraveque du couvent franciscain de Narbonne que des Spirituels en fuite avaient
donc emporteacutee avec eux agrave Naples au deacutebut de lrsquoanneacutee 13182 Nous poursuivons agrave
preacutesent cette enquecircte sur les livres de fraticelles en concentrant notre regard sur deux
manuscrits produits agrave Florence agrave la fin du XIVe siegravecle dans le milieu des fraticelles
Eacutetrangement ces documents identifieacutes depuis plus drsquoun siegravecle et partiellement eacutediteacutes
par Felice Tocco nrsquoont pas encore fait lrsquoobjet drsquoun traitement systeacutematique Avant
drsquoaborder ces volumes et drsquoen proposer une nouvelle description il vaut la peine de
revenir sur le moment de leur deacutecouverte pour srsquoeacutetonner de lrsquooubli dans lequel ils sont
demeureacutes
La premiegravere historiographie des Spirituels
Lrsquoimage des Spirituels a longtemps eacuteteacute tributaire des mateacuteriaux mobiliseacutes par lrsquoeacuterudit
franciscain irlandais Luke Wadding dans ses Annales Minorum composeacutees durant le
second quart du XVIIe siegravecle alors qursquoil dirigeait agrave Rome le collegravege San Isidoro qursquoil avait
Oliviana 6 | 2020
3
contribueacute agrave fonder3 Si Wadding ne cachait pas une certaine estime et sympathie pour
ce courant qursquoil tacircchait de seacuteparer des fraticelles heacutereacutetiques lrsquoeacuterudit limousin Eacutetienne
Baluze nrsquoa accompagneacute drsquoaucun commentaire lrsquoeacutedition drsquoun ensemble de documents
publieacutes dans le premier volume de ses Meacutelanges (1678) afin de mettre en eacutevidence la
condamnation de la Lectura super Apocalipsim de Pierre de Jean Olivi Comme lrsquoa montreacute
Rafael Ramis Barceloacute cette intervention de Baluze a mis fin agrave lrsquoimage positive drsquoOlivi
qui reacutegnait jusque-lagrave dans lrsquohistoriographie franciscaine tout en suscitant un inteacuterecirct de
courte dureacutee dans le monde protestant4 Dans les mecircmes anneacutees la figure drsquoAngelo
Clareno fut tireacutee de lrsquoombre gracircce agrave la deacutecouverte drsquoun recueil de ses lettres par le
jeacutesuite flamand Daniel van Papenbroeck5 Auparavant parmi les œuvres produites au
sein de ce courant seul lrsquoArbor vitae Christi crucifixi drsquoUbertin de Casale avait connu une
diffusion massive avec agrave une eacutedition incunable agrave tregraves fort tirage conserveacutee en
plusieurs centaines drsquoexemplaires6 Les fraticelles nrsquoeacutetaient pour leur part connus qursquoagrave
travers le souvenir de leur perseacutecution
Au cours des anneacutees 1860 crsquoest au titre de lrsquohistoire de la langue italienne que quelques
documents isoleacutes furent publieacutes agrave Bologne par la Commissione per i Testi di Lingua au sein
drsquoune collection de laquo Scelta di curiositagrave letterarie inedite o rare raquo Le premier preacutesident
de la commission bolonaise Francesco Zambrini y fit paraicirctre une eacutedition de la Storia di
frate Michele chef drsquoœuvre litteacuteraire preacutesentant la capture condamnation et exeacutecution
de Michele da Calci en 1389 sur le modegravele sur la Passion du Christ7 Un eacuterudit local de
Pesaro publia dans la mecircme collection une lettre ouverte des fraticelles reacutedigeacutee en
vernaculaire drsquoapregraves un manuscrit qursquoil avait lui-mecircme acheteacute8 Deux ans plus tard le
philologue russe Alexandre Wesselofsky pionnier des eacutetudes de litteacuterature compareacutee
publia une lettre de Giovanni delle Celle adresseacutee aux fraticelles dans les annexes de
son eacutedition du Paradiso degli Alberti de Giovanni Gherardi da Prato dont il avait
deacutecouvert un manuscrit agrave la bibliothegraveque Riccardiana de Florence9
Lrsquoun des principaux points de deacutepart de la recherche historique sur ces questions doit
ecirctre eacutegalement ecirctre placeacute dans la mecircme deacutecennie Trois ans apregraves sa Vie de Jeacutesus Ernest
Renan fit paraicirctre en 1866 dans le Journal des deacutebats une eacutetude consacreacutee agrave Franccedilois
drsquoAssise sous la forme drsquoun commentaire de la traduction franccedilaise drsquoune biographie
due au theacuteologien protestant libeacuteral saxon Karl Hase Il appelait de ses vœux une
histoire du premier siegravecle franciscain dont il deacutecrivait par avance la fracture centrale
laquo On verrait degraves la mort du saint sa penseacutee tirailleacutee si jrsquoose le dire par deux partis
contraires lrsquoun fidegravele agrave la penseacutee du maicirctre [hellip] Jean de Parme Pierre-Jean drsquoOlive
Ubertin de Casal fra Dolcino Michel de Ceacutesegravene lrsquoautre plus terrestre plus
gouvernable bien vite domineacute et enreacutegimenteacute par la Cour de Rome raquo10 En 1884 au
moment ougrave cet article fut repris dans un recueil drsquoeacutetudes plusieurs chercheurs
srsquointeacuteressaient activement agrave la chronique drsquoAngelo Clareno dont Renan avait retrouveacute agrave
son insu lrsquointention fondamentale sans toutefois bien en situer tous les protagonistes
Un eacutelegraveve de lrsquoEacutecole des chartes Louis Richard publiait la mecircme anneacutee un rapide aperccedilu
de son contenu drsquoapregraves un manuscrit de la bibliothegraveque Laurentienne11 Probablement
trop absorbeacute par des tacircches drsquoarchiviste-paleacuteographe il neacutegligea de publier le moindre
reacutesultat de sa thegravese des Chartes consacreacutee agrave la querelle de la pauvreteacute sous Jean XXII12
Felice Tocco et Franz Ehrle
La mecircme anneacutee le philosophe drsquoorigine calabraise Felice Tocco (1845-1911) alors
professeur agrave lrsquouniversiteacute de Florence publia une somme sur lrsquoheacutereacutesie au Moyen Acircge
Oliviana 6 | 2020
4
avec des chapitres consacreacutes aux Cathares et Vaudois Arnaud de Brescia et Amaury de
Begravene Joachim de Fiore et les dissidences franciscaines13 Par la suite Tocco fut reconnu
comme lrsquoun des principaux neacuteo-kantiens italiens en contact avec lrsquoeacutecole allemande
mais il avait drsquoabord eacuteteacute formeacute agrave Naples agrave lrsquohistoire de la philosophie par lrsquoheacutegeacutelien
Bertrando Spaventa14 Ses eacutetudes historiques semblent avoir joueacute un rocircle important
dans son eacutevolution philosophique ndash il avait auparavant publieacute une eacutetude remarqueacutee sur
la chronologie des dialogues platoniciens15 En guise drsquoavertissement geacuteneacuteral agrave son
ouvrage il deacuteclare ne pas avoir trouveacute dans lrsquoeacutetude des rapports entre la scolastique et
lrsquoheacutereacutesie la confirmation de son hypothegravese initiale concernant lrsquoorigine philosophique
des dissidences religieuses16 Deacutecouvrant la varieacuteteacute des multiples courants condamneacutes
aux XIIIe et XIV e siegravecles il se montrait impatient de faire connaicirctre davantage de
documents ineacutedits Deux ans plus tard il publia dans une revue drsquohistoire des extraits
drsquoun ouvrage deacutecrit comme Cronaca delle tribolazioni qursquoil avait deacutejagrave abondamment citeacute
dans son livre17 Comme Louis Richard il rejetait son attribution agrave Clareno dont
Wadding et Sbaraglia srsquoeacutetaient fait lrsquoeacutecho pour accepter lrsquohypothegravese du franciscain
parmesan Ireneo Affograve (1741-1797) qui proposait drsquoy voir un ouvrage composite ducirc agrave
plusieurs mains dont seules les deux derniegraveres laquo tribulations raquo pouvaient revenir agrave
Clareno Dans une note ajouteacutee au moment de la publication de cette eacutedition partielle
Tocco dit avoir pris trop tard connaissance des recherches que menait au mecircme
moment le jeacutesuite allemand Franz Ehrle (1845-1934)
Natif des Alpes drsquoAllgaumlu dans le sud-Wurtemberg chasseacute drsquoAllemagne par le
Kulturkampf meneacute par Bismarck contre lrsquoEacuteglise catholique en 1873 Ehrle est lui aussi
venu aux Spirituels par la scolastique18 Recruteacute aux archives du Vatican par Leacuteon XIII
en 1880 il prit part au renouveau thomiste en explorant les fonds manuscrits des
bibliothegraveques europeacuteennes et en dirigeant la publication drsquoun cours de philosophie
thomiste19 Esprit curieux il srsquointeacuteressait agrave titre personnel agrave lrsquoeacutecole franciscaine20 et fut
rapidement attireacute par le labyrinthe des Vies de Franccedilois drsquoAssise domaine dans lequel
tout restait agrave faire21 Il se peut que la convergence des inteacuterecircts pour la chronique de
Clareno lrsquoait inciteacute agrave privileacutegier cette œuvre dont il avait identifieacute un nouveau teacutemoin agrave
Florence Le programme de travail qui srsquoannonccedilait eacutetait drsquoune telle ampleur qursquoil prit la
deacutecision de fonder en compagnie du dominicain autrichien drsquoascendance wallonne
Heinrich Denifle (1844-1905) eacutegalement archiviste du Saint-Siegravege et qui partageait avec
lui le goucirct du travail sur documents originaux et la mise en lumiegravere de textes ineacutedits22
une eacutepaisse revue annuelle dont ils seraient les uniques contributeurs
Publieacutee agrave partir de 1885 avec le soutien la Goumlrres-Gesellschaft (socieacuteteacute savante
catholique fondeacutee agrave Coblence en 1876) par livraisons trimestrielles lrsquoArchiv fuumlr
Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters accueillit degraves la premiegravere anneacutee un
article-feuilleton consacreacute aux laquo Spirituels et agrave leurs relations avec lrsquoordre franciscain
et les fraticelles raquo dont le premier eacutepisode consistait en une mise au point
biographique sur Angelo Clareno appuyeacutee sur larges extraits de son recueil de lettres23
Les eacutepisodes suivants preacutesentegraverent une publication partielle de la fameuse Chronique
dont Ehrle confirmait lrsquoattribution agrave Angelo puis un essai de synthegravese sur lrsquohistoire de
ce courant et enfin un recueil drsquoactes de procegraves dirigeacutes contre les Spirituels et
fraticelles tout au long du XIVe siegravecle24
Degraves la deuxiegraveme anneacutee deacutebuta un nouveau feuilleton consacreacute aux anteacuteceacutedents du
Concile de Vienne (1311-12) Alors que lrsquoattention des chercheurs srsquoeacutetait jusque-lagrave
focaliseacutee sur le canon deacutefinissant lrsquoacircme comme forme du corps consideacutereacute agrave juste titre
Oliviana 6 | 2020
5
comme premiegravere validation doctrinale de la cause thomiste25 Ehrle mettait en lumiegravere
lrsquoensemble des deacutebats concernant la meacutemoire drsquoOlivi et la pratique de la pauvreteacute
franciscaine qui avaient opposeacute peu avant et durant le concile Ubertin de Casale et
Bonagrazia de Bergame26 Lrsquoinfatigable jeacutesuite eacutetait degraves lors en position de livrer dans
le troisiegraveme volume de lrsquoArchiv la premiegravere preacutesentation complegravete de la vie et lrsquoœuvre
de Pierre de Jean Olivi fondeacutee sur des documents originaux27 Il orienta par la suite ses
recherches vers lrsquohistoire de la bibliothegraveque pontificale dont il fut nommeacute preacutefet en
1895 et qursquoil reacuteorganisa de fond en comble28
En lrsquoespace de quatre ans lrsquoensemble du paysage avait eacuteteacute profondeacutement redessineacute par
les deacutecouvertes drsquoEhrle dont la richesse nrsquoa toujours pas eacuteteacute entiegraverement exploiteacutee Seul
Felice Tocco se montra capable de poursuivre lrsquoenquecircte agrave un mecircme niveau drsquoexigence
Laissant un temps le champ libre agrave son collegravegue allemand il rendait compte avec
admiration de ses reacutesultats en admettant volontiers ses propres erreurs29 mais avec
moins de tendresse agrave lrsquoeacutegard de Denifle lequel se montrait inutilement hargneux dans
ses poleacutemiques eacuterudites30 Apregraves avoir consacreacute des travaux fondamentaux aux œuvres
de Giordano Bruno autour de 189031 Tocco revint agrave lrsquohistoire franciscaine et agrave ses
convulsions en faisant paraicirctre principalement dans lrsquoArchivio Storico Italiano de
nouvelles eacutetudes consacreacutees agrave des figures ou des sujets situeacutes en marge du courant des
Spirituels Arnaud de Villeneuve Dolcino ou Guillelma de Milan)32 Il publia finalement
en 1908 une eacutedition des laquo tribulations raquo de Clareno qursquoEhrle avait laisseacutee de cocircteacute33
Publiant exclusivement ses recherches dans des revues drsquohistoire et de philosophie34
Tocco fut lrsquoun des premiers chercheurs italiens agrave saluer avec enthousiasme la
publication de la Vie de saint Franccedilois de Paul Sabatier en 1894 Il entretint une
correspondance suivie avec le pasteur strasbourgeois dont il devint lrsquoami intime et lrsquoun
des plus solides soutiens en Italie35 Ce compagnonnage lrsquoencouragea agrave poursuivre ses
recherches sur lrsquohistoire franciscaine que lrsquoeacutediteur napolitain Perella prit de lrsquoinitiative
de reacuteunir en deux volumes Le premier rassemblait les commentaires sur les
publications de Sabatier et les nouveaux documents concernant lrsquohistoire des
fraticelles le second eacutetant principalement consacreacute agrave la querelle de la pauvreteacute36 Parmi
les piegraveces les plus neuves de ce premier volume initialement paru en 1905 Tocco
preacutesentait au public un manuscrit fascinant contenant une chronique en vernaculaire
toscan dans laquelle les fraticelles racontaient leur propre histoire Preacutesenteacute agrave la suite
de travaux plus anciens dont certains semblaient deacutepasseacutes par lrsquoavanceacutee des
discussions la nouveauteacute de ce document srsquoen trouvait eacutemousseacutee37
Agrave une eacutepoque ougrave la recherche historique ne formait pas encore une profession
speacutecialiseacutee ce sont des personnaliteacutes aux profils tregraves diffeacuterents qui fixegraverent les regravegles
de la discipline En matiegravere drsquohistoire franciscaine en lrsquoespace de quinze ans
(1885-1900) le domaine avait eacuteteacute baliseacute par un philosophe laiumlc un jeacutesuite travaillant
pour le Vatican et un theacuteologien protestant La reacuteception de leurs travaux fut tout aussi
diffeacuterencieacutee La rigueur des travaux drsquoEhrle figea pour longtemps toute nouvelle
recherche sur les points qursquoil avait traiteacutes Les propositions de Sabatier suscitegraverent des
deacutebats enflammeacutes pendant des deacutecennies qui eurent pour effet de compliquer
inutilement la reacutesolution de problegravemes textuels dont il avait clairement eacutenonceacute les
termes Les deacutecouvertes les plus tardives de Tocco sur les fraticelles furent quant agrave elles
presque ignoreacutees Au moment ougrave la discipline se professionnalisait la versatiliteacute du
philosophe joua contre lui La poursuite des travaux en matiegravere drsquoheacutereacutesies meacutedieacutevales
fut domineacutee agrave partir des anneacutees 1910 par un chercheur comme Giovanni Volpe qui
nrsquoavait guegravere drsquoappeacutetence pour les manuscrits et mettait en revanche lrsquoaccent sur les
Oliviana 6 | 2020
6
dimensions sociales des mouvements heacutereacutetiques38 Pour leur part et pendant
longtemps les historiens franciscains ne montregraverent guegravere drsquoempressement agrave inteacutegrer
les fraticelles agrave un reacutecit consensuel du second siegravecle de leur Ordre De Gratien de Paris agrave
Duncan Nimmo la fin de lrsquohistoire des Spirituels est fixeacutee au deacutecegraves drsquoAngelo Clareno
tandis que les tentatives drsquoautoriser ponctuellement une pratique plus seacutevegravere de la
regravegle dans certains couvents italiens sont preacutesenteacutees comme preacutefiguration de
lrsquoObservance39 Ce tableau ireacutenique qui excluait les fraticelles du mouvement
franciscain contribua agrave les maintenir dans lrsquoobscuriteacute
Eacuterudition franciscaine et historiens professionnels au XXe siegravecle
Les savants franciscains rassembleacutes dans un couvent de la banlieue florentine sous
lrsquoimpulsion du frioulan Fedele da Fanna (1838-1881) pour preacuteparer lrsquoeacutedition scientifique
des œuvres complegravetes de Bonaventure nrsquoabordegraverent que tardivement les eaux troubles
de lrsquohistoire des dissidences et divisions de leur ordre40 Les remous provoqueacutes par les
travaux de Sabatier rendaient neacutecessaire la creacuteation au sein du Collegium sancti
Bonaventurae drsquoune revue drsquohistoire reacutepondant aux nouvelles normes scientifiques Lors
la fondation de lrsquoArchivum franciscanum historicum en 1907 le lorrain Livier Oliger
(1875-1950) avait suggeacutereacute comme projet prioritaire une publication des principales
œuvres de Clareno Il comptait sur Girolamo Golubovich (1865-1941) premier directeur
de la revue pour eacutediter les Chronicae confiant les Epistole agrave son compatriote Michael
Bihl et se reacuteservant pour lui-mecircme lrsquoExpositio Regulae41 Golubovich neacute agrave Constantinople
dans une famille dalmate entreacute en religion agrave Nazareth lors drsquoun pegravelerinage auquel sa
megravere lrsquoavait emmeneacute srsquoeacutetait engageacute auparavant dans lrsquoimmense projet de la Bibliotheca
bio-bibliographica della Terra Santa e dellrsquoOriente Francescano42 Lui qui avait militeacute pour
une pratique sereine de lrsquohistoire au sein de lrsquoordre franciscain deacutemissionna
rapidement de la direction de la revue en raison des pressions politiques auxquelles il
eacutetait soumis par les dirigeants de lrsquoordre et du Collegravege Seul Oliger alors enseignant agrave
lrsquoAntonianum agrave Rome reacutealisa sa part du programme dans un volume seacutepareacute
comportant une riche preacuteface dans lequel il ne cache pas des sentiments mecircleacutes agrave lrsquoeacutegard
de lrsquoauteur du texte eacutediteacute43 Il fit paraicirctre peu apregraves dans lrsquoArchivum une importante
seacuterie de documents concernant la reacutepression des fraticelles au XIVe siegravecle44
Michael Bihl nrsquoaccepta finalement que tregraves tardivement de srsquointeacuteresser aux Spirituels
avec lrsquoeacutedition drsquoun traiteacute poleacutemique (le Decalogus evangelicae paupertatis) dont sa
preacutesentation manifestait une animositeacute ouverte agrave lrsquoeacutegard de ce groupe45 Les sentiments
agrave leur eacutegard eacutetaient cependant diviseacutes agrave Quaracchi LrsquoAuvergnat Ferdinand Delorme
(1873-1952) et le Queacutebeacutecois Victorin Doucet (1899-1961) ne dissimulaient pas leur
admiration pour la penseacutee drsquoOlivi dont ils eacuteditegraverent plusieurs œuvres Lrsquoeacutetude que
Doucet consacra agrave ses manuscrits conserveacutes agrave Padoue constitue lrsquoapport le plus notable
agrave la compreacutehension de son œuvre entre les travaux drsquoEhrle et ceux de David Burr46
Eacuteditant une nouvelle lettre de Clareno qursquoil avait deacutecouverte agrave Padoue il allait jusqursquoagrave
dire (en 1946) agrave propos drsquoune figure que beaucoup rangeaient parmi les seacuteditieux et
consideacuteraient comme un heacutereacutesiarque potentiel qursquolaquo aucun autre auteur de ce temps si
ce nrsquoest Olivi nrsquoa rien eacutecrit de plus beau et de meilleur agrave propos de lrsquoEacuteglise et en
particulier du primat et de lrsquoautoriteacute du pontife romain raquo47 Son compatriote Damase
Laberge (1900-1968) dans le bref intervalle qursquoil put consacrer agrave la recherche nrsquoeut que
le temps drsquoeacutediter les eacutecrits apologeacutetiques drsquoOlivi avant drsquoecirctre envoyeacute comme
missionnaire en Amazonie peacuteruvienne
Oliviana 6 | 2020
7
Hors drsquoItalie peu de chercheurs tentegraverent drsquoapprofondir ces questions En France le
provenccedilal Paul Alphandeacutery qui avait de grandes difficulteacutes agrave publier ses recherches
consacra plusieurs seacuteminaires de lrsquoEacutecole pratique des hautes eacutetudes au propheacutetisme
meacutedieacuteval sans livrer au public le moindre reacutesultat Lrsquoun drsquoentre eux en 1919-20 portait
sur le laquo propheacutetisme dans les groupes olivistes raquo48 Crsquoest drsquoAngleterre que vinrent les
travaux les plus aboutis Agrave Cardiff puis Manchester Andrew George Little (1863-1945)
avait eacuteteacute le principal comparse anglais de Sabatier Il confia le dossier de notes qursquoil
avait constitueacute sur le sujet agrave une jeune historienne dixiegraveme et dernier enfant drsquoun
officier colonial eacutecossais qui avait reccedilu pour cette raison un preacutenom peu commun49
Atteinte par ailleurs de nanisme Decima Langworthy Douie (1901-1977) rassembla
dans une thegravese dirigeacutee par Maurice Powicke lrsquounique vision drsquoensemble du mouvement
des Spirituels du XIIIe siegravecle jusqursquoagrave lrsquoextinction du mouvement dans la premiegravere
moitieacute du XVe siegravecle50 Mecircme si son information est deacutepasseacutee sur bien des points une
telle synthegravese nrsquoa jamais eacuteteacute eacutegaleacutee
Peu de temps apregraves la seconde guerre mondiale Victorin Doucet eut lrsquooccasion de
confier au jeune historien napolitain Raoul Manselli (1917-1984) son deacutesappointement
de voir lrsquoeacutetude drsquoOlivi laisseacutee agrave lrsquoabandon alors que lui-mecircme eacutetait chargeacute de la lourde
tacircche de rectifier lrsquoeacutedition de la Somme attribueacutee agrave Alexandre de Halegraves pour laquelle il
reacutedigea drsquoimpressionnants Prolegomena postquam Ses encouragements poussegraverent
Manselli agrave consacrer un livre entier au commentaire de lrsquoApocalypse drsquoOlivi51 suivi drsquoun
second sur lrsquoentourage laiumlc des franciscains et la perseacutecution qursquoils subirent dans les
anneacutees 1317-132552 Ces travaux de Manselli eurent pour grand meacuterite drsquoinscrire enfin
les Spirituels dans lrsquohistoriographie de la religion meacutedieacutevale Mais il fallut encore
attendre une quinzaine drsquoanneacutees pour que ces courants suscitent enfin un inteacuterecirct plus
marqueacute En un peu plus drsquoun an de faccedilon apparemment indeacutependante pour les deux
premiers trois colloques leur furent consacreacutes agrave Sarnano dans les Marches en juin
197453 en juillet de la mecircme anneacutee agrave Fanjeaux en Languedoc sous la preacutesidence de
Georges Duby54 et finalement agrave Assise en octobre de lrsquoanneacutee suivante55 La cause
principale de ce regain drsquoattention nrsquoest pas difficile agrave cerner On peut y voir un effet
indirect du Concile de Vatican II qui produisait une deacutecrispation du monde catholique agrave
lrsquoeacutegard drsquoun courant reacutefractaire dont le positionnement exact au sein de lrsquoEacuteglise eacutetait
difficile agrave cerner
I fraticelli a Firenze dallrsquoereditagrave di Ange Clareno allaproliferazione
Il contesto socio-religioso fiorentino della seconda metagrave del Trecento meriterebbe una
trattazione ampia Qui ci limitiamo a indicare come due fattori uno di natura culturale
lrsquoaltro di tipo ldquopoliticordquo intrecciati fra di loro contribuirono a rendere la cittagrave un
terreno di missione importante per chi ndash come i fraticelli ndash basava la sua predicazione
su un quadro teorico pauperista affiancato a unrsquoidea di distanza se non di condanna nei
confronti della gerarchia ecclesiastica Certo egrave vero che Pierre de Jean Olivi e Ubertino
da Casale insegnarono nel locale Studium del convento di Santa Croce ma il gruppo di
frati ldquospiritualirdquo che a loro si ispiravano furono protagonisti di un episodio di
insubordinazione e occupazione di conventi tra 1312 e 1313 che li condusse alla
dispersione56 In particolare gli ldquospiritualirdquo della Custodia di Firenze si unirono a quelli
di Arezzo e Siena e cacciarono dai conventi di Asciano Carmignano e Arezzo i
Oliviana 6 | 2020
8
confratelli della ldquoComunitagraverdquo La ribellione assai intempestiva avvenne nel pieno della
trattativa che Clareno intratteneva con Clemente V e fu seguita da una decisa
condanna papale ratificata il 13 e 15 luglio 1313 quando la maggior parte del gruppo
aveva giagrave preso ormai la strada della fuga verso la Calabria la Sicilia e addirittura
lrsquoAfrica57 Il gruppo che pure dovette essere cospicuo se crediamo alle parole di
Clareno che afferma con forza lrsquoefficacia della predicazione di Ubertino nella Tuscia fu
disperso dunque e risulta difficile apprezzare il lascito dello spiritualismo ldquostoricordquo al
di lagrave dellrsquoeacutelite intellettuale fiorentina58
Risultograve al contrario ben piugrave importante per disegnare il panorama religioso che nello
scorcio del Trecento permise la fiammata ereticale piugrave significativa fra quelle legate al
dissenso francescano la politica di laissez-faire che nei confronti dei movimenti sospetti
drsquoeresia il governo ldquodi movenze popolarirdquo instaurato nel 1343 dopo la cacciata di
Gualtiero di Brienne praticograve per lungo tempo59 La questione ha dato origine a un
dibattito storiografico interessante ma abbastanza sorpassato questrsquoattitudine di tipo
ldquoautonomisticordquo sembrerebbe da inquadrare nel periodo politico di forte tensione non
risolta tra magnati e popoli che si prolungograve tra 1350 e 1370 intrecciandosi con lo
scontro tra Ricci e Albizzi e preludendo ai marosi rivoluzionari della fine degli anni
rsquo7060
Il comune iniziograve a far venir meno la cooperazione con lrsquoinquisizione giagrave tra gennaio e
febbraio 134461 a leggere Giovanni Villani furono gli eccessi del frate minore
inquisitore Pietro dellrsquoAquila che aveva abusato dellrsquoufficio arricchendosi
indebitamente sulle spalle dei cittadini Il tentativo di arresto del podestagrave Silvestro
Baroncelli da parte dellrsquoinquisizione provocograve uno scontro che arrivograve fino alla Curia e il
racconto delle vicende egrave lrsquooccasione per Villani di sottolineare lrsquooperato illegittimo
dellrsquoinquisizione sviluppato in un contesto cittadino a suo dire completamente immune
dallrsquoeresia
E non sia intenzione di chi questo processo leggeragrave per lo tempo a venire che arsquo nostri
tempi avesse tanti eretici in Firenze per le tante condannagioni pecuniali chrsquoavea fatte
lo lsquonquisitore che mai non ce nrsquoebbe meno ma quasi niuno Ma per atignere danari
drsquoogni piccola parola oziosa chrsquoalcuno dicesse per niquitagrave contro adDio o dicese
chrsquousura non fosse peccato mortale o simili condannava in grossa somma di danari
secondo chrsquoera ricco Questo srsquooppose per lo Comune onde a corte dinanzi a papa e
cardinali in piuvico concestoro il detto inquuisitore fu riprovato per li ambasciadori per
disleale barattiere e sospese alquanto tempo le sue scomuniche e processi
drsquointerdetto62
Gli eccessi dellrsquoinquisitore Pietro dellrsquoAquila sembrerebbe confermata dalla
ldquosconfessionerdquo di Michele di Lapo Arnolfi inquisitore generale di Toscana il quale nel
1350 rigetta una sentenza del predecessore poicheacute estorta in una maniera procedurale
scorretta con Michele ha inizio un approccio inquisitoriale di tipo dialogante da parte
dei frati fiorentini che si incardina allrsquointerno di un quadro legislativo peculiare
poicheacute per poco meno di un quarantennio (1348-1382) gli statuti anti-ereticali a Firenze
praticamente cadono in disuso63 Il medesimo approccio si ritroveragrave in Andrea Richi
inquisitore negli anni rsquo70 che avremo di nuovo modo di citare64
Oliviana 6 | 2020
9
Simone Fidati da Cascia e Giovanni da Salerno
Che sia o meno legata agli eccessi di un inquisitore zelante (ma soprattutto avido) o
piuttosto a un quadro politico piugrave generale questa situazione costituisce
effettivamente lo sfondo nel quale si impiantano esperienze religiose interessanti e
collocate continuamente sul limite tra ortodossia e eterodossia che oggi meriterebbero
un riesame complessivo Una di quelle piugrave importanti egrave costituita senza dubbio
dallrsquoagostiniano Simone Fidati da Cascia e dal suo fedele devoto Giovanni da Salerno Li
uniamo insieme in una staffetta ldquospiritualerdquo significativa poicheacute si puograve dire che il
traghettamento dei testi e delle idee di Angelo Clareno nel tumultuoso scenario della
cultura e della societagrave fiorentina del secondo Trecento egrave il risultato congiunto della
instancabile ndash trentennale ndash attivitagrave di predicazione nellrsquoItalia centrale del primo e
dellrsquoaltrettanto imponente attivitagrave di raccoglitore e volgarizzatore del secondo65
Entrato nellrsquoordine degli Eremitani di SantrsquoAgostino nel 1310 Simone aveva conosciuto
Angelo nel 1306-1308 forse a Perugia e questrsquoincontro aveva costituito la molla
decisiva per la conversione66 Per lrsquoagostiniano Firenze fu uno dei luoghi prediletti per
la predicazione e la scrittura qui nel 1332-1333 egli fondograve un convento (detto di S
Elisabetta) destinato alle prostitute pentite e compose ndash in volgare - lrsquoOrdine della vita
cristiana di nuovo a Firenze Simone ritornograve dopo un nuovo incontro con Angelo a
Subiaco nel 1334 per completare la sua opera piugrave importante il De gestis domini
Salvatoris e dopo aver fondato un nuovo convento destinato questa volta alle vergini
(Santa Caterina a san Gaggio) forse vi morigrave nel 134867 Lrsquoattivitagrave del suo allievo
Giovanni da Salerno egrave altrettanto importante non solo egli difese la memoria del suo
maestro in un breve Tractatus de vita et moribus fratris Simonis de Cassia dallrsquointonazione
apologetica egli fu soprattutto un volgarizzatore originale percheacute rielaborograve in volgare
il De gestis di Simone garantendogli un successo notevole A ulteriore riprova
dellrsquoimportanza di Clareno per questa tradizione spirituale si ricordi che Simone
incaricograve Giovanni di raccogliere le lettere di Clareno e di copiarle in bella copia68
Drsquoaltronde fu un confratello proveniente dalla stessa provincia di Simone cioegrave Gentile
da Foligno tramite tra i fraticelli di Foligno e Clareno a occuparsi del volgarizzamento
della versione latina (dovuta appunto a Clareno) della Scala del paradiso come del
Chronicon questo versione giagrave vernacolarizzata della cultura spirituale veniva forse
trasmessa a Simone da un patrimonio acquisito agli agostiniani umbri spesso in forte
contatto con i dissidenti francescani come ha piugrave volte indicato Sensi69
Allora non sorprende che i Fraticelli lo considerassero un difensore della povertagrave che si
era battuto a Firenze nellrsquoepoca della quaestio paupertatis contro i Domenicani di Santa
Maria Novella e si era scagliato contro il successore di Giovanni XXII Benedetto XII la
notizia si trova in un testo trasmesso dai manoscritti di cui parleremo a breve che
vanno fatti risalire appunto ai fraticelli fiorentini70 Cosigrave come non egrave sorprendente che
gli stessi fraticelli parlino di una ldquocronacardquo di Simone questo testo misterioso che non
rientra nel canone delle opere di Simone ndash che non ha mai scritto testi cronachistici ndash
potrebbe essere in qualche modo legato alla cospicua produzione di opere ldquospiritualirdquo
in volgare a metagrave Trecento magari in rapporto con la versione volgare della Cronaca del
Clareno che merita uno studio approfondito71 A parte ciograve quello che egrave interessante egrave
per lo meno comprendere lo sfondo spirituale e culturale su cui si muovono queste
esperienze in pieno Trecento a Firenze Se pensiamo per esempio che molte opere
sono contese tra Cavalca e Giovanni di Salerno si capisce immediatamente il ruolo
ldquoculturalerdquo avuto da queste figure nellrsquoambiente fiorentino una sorta di cinghia di
Oliviana 6 | 2020
10
trasmissione della cultura ldquospiritualerdquo in una versione vernacolare che fosse adatta ai
gusti di lettura del pubblico cittadino e forse in diretta concorrenza con lrsquoegemonia
domenicana72
Il fatto che la predicazione di Simone e lrsquoattivitagrave scrittoria di Giovanni furono gli
ingredienti fondamentali per costruire un paesaggio culturale idoneo a far attecchire e
circolare la diffusione vernacolare delle idee spirituali egrave dimostrato secondo me anche
dallrsquoattrattiva che costituiva Firenze per esperienze spirituali sicuramente eteredosse egrave
anche il caso di Tomasuccio da Foligno che diresse i suoi sforzi missionari verso questo
terreno giagrave fecondato negli anni 1370 probabilmente in seguito a uno scontro con il
gruppo ldquoosservanterdquo legato a frate Paoluccio Trinci anchrsquoesso folignate73 Drsquoaltra parte
nellrsquoagiografia del fraticello martire Michele da Calci la celebre Storia di frarsquo Michele
Minorita si dice esplicitamente che erano i frati delle Marche laquo per usanza raquo a
mandare dei confratelli per ovviare alle esigenze spirituali dei concittadini siamo
dunque sulla stessa direttrice geografica del gruppo del frate folignate74
Tomasuccio e Stoppa
Se restiamo a un approccio culturale e spirituale Tomasuccio fu una figura importante
percheacute ldquocompletograverdquo la imagery degli ambienti del dissenso con una predicazione che
risulta da un compromesso - estremamente adatto a milieux cittadini come quello di
Firenze - tra un escatologismo tutto sommato ldquodebolerdquo e un profetismo politico-
cronachistico che denuncia la situazione drammatica delle cittagrave e dei loro tiranni Non
a caso in alcuni codici la profezia attribuita a Tomasuccio (con incipit laquo Piu voli chrsquoio
dica raquo) egrave affiancata non solo al testo poetico del suo allievo folignate Stoppa laquo Vuol la
mia fantasia raquo ma anche ai Vaticinia Pontificalia e ai testi Giovanni da Rupescissa (in
particolare il Vade mecum in tribulatione) Questo tipo di produzione profetica che
affiancava testi visuali volgarizzamenti e poesia politica ebbe un successo significativo
e particolare nella cittagrave modellando in profonditagrave secondo me la forma mentis
spirituale delle eacutelites75
La Guerra degli Otto Santi
Certamente negli anni 1370 questo terreno cosigrave fecondato ebbe occasione di
fruttificare se forse Tomasuccio subigrave un incarcerazione nel 1373 come egrave ben noto due
anni dopo la situazione di tensione interna ed esterna precipitograve in una guerra aperta
tra la Signoria e la Santa Sede che durograve tre anni e prese il nome di ldquoGuerra degli Otto
Santirdquo con riferimento alla magistratura allo scopo di guidare il Comune durante le
ostilitagrave (anche chiamati ldquoOtto di Baligraveardquo)76 Il comune messe in atto unrsquoattivitagrave
pubblicistica imponente attingendo soprattutto alla tradizione repubblicana di tipo
autonomistico allrsquoinsegna dunque della Libertas che reclutograve anche gli intellettuali nella
battaglia politica tentando altresigrave di esportarla fuori dalle mura cittadine in
particolare in direzione delle cittagrave del Patrimonium77 Una delle misure degli Otto fu
quella di proteggere i beni dei cittadini e del clero nelle persone e nelle proprietagrave da
ogni accusa di eresia misura che servigrave a cementare il consenso rispetto al conflitto
collocandosi in una certa continuitagrave con le misure di laissez faire appena accennate 78
Questo significa sicuramente che la sicurezza con cui alcuni storici asseriscono che
lrsquoentusiasmo della cittagrave a favore della guerra sia da ricondurre allrsquoefficace predicazione
di dissidenti francescani egrave sicuramente oggi da problematizzare e sfumare79 Tuttavia egrave
Oliviana 6 | 2020
11
innegabile che quando il papa lanciograve lrsquoanatema contro la cittagrave il 31 marzo 1376 e le
messe furono sospese lrsquoemozione popolare fu enorme e si creograve unrsquoatmosfera di attesa
religiosa da un lato e dallrsquoaltro un terreno di critica dellrsquoobbedienza papale e della
validitagrave dei sacramenti che costituiva senzrsquoaltro un quadro estremamente favorevole
alla diffusione di tematiche care ai fraticelli80 Ma ha piugrave valore sottolineare credo che
la fiammata di questi anni fu il risultato congiunto di inquietudini intellettuali di lungo
corso e di un contesto favorevole che permise ai dissidenti di uscire allo scoperto e di
attivare una imponente attivitagrave di scrittura copia e diffusione di testi come vedremo
Il periodo di crisi bellica con la Santa Sede (1375-1378) fu seguito dallrsquoepisodio turning
point dei Ciompi la grande paura suscitata dallrsquoepisodio rivoluzionario produce un
periodo di forte instabilitagrave che porta infine a una ldquonormalizzazionerdquo antipopolare che
ha inizio nel 138281 Una normalizzazione che si presenta difficile da realizzare la
Signoria in realtagrave si trova impegnata contemporaneamente (e lrsquointreccio e la
sovrapposizione egrave difficile da stabilire) sia sul terreno della lotta anti ereticale
(specificamente rivolta contro i fraticelli) sia su quella diciamo cosigrave anti-ghibellina
che riguardograve chi aveva partecipato in maniera differente ai disordini del periodo
precedente Firenze si preparava a cambiare pelle ed entrava in un periodo cruciale
della sua storia caratterizzato soprattutto dal contrasto con Milano e i Visconti82 Ma
proprio come i processi antighibellini furono operativi in realtagrave a partire dal 1385 cosigrave
anche la legislazione anti-ereticale stentograve ad imporsi83 Papa Gregorio IX aveva giagrave
denunciato in maniera chiara lrsquoattivismo dei fraticelli a Firenze fin dal 1377 (e piugrave
esattamente dal 4 settembre)84 Nonostante ciograve ancora nel 1382 le resistenze alla messa
in atto di una efficace legislazione in materia erano notevoli nel consiglio del popolo
almeno un terzo ancora a Dicembre si dimostra contrario nel 1383 crsquoegrave bisogno ancora
di numerosi interventi per convincere il Consiglio a concedere assistenza
allrsquoinquisitore e ancora in quellrsquoanno un laico sospettato di eresia e condannato viene
liberato grazie a una sassaiola dei vicini e degli amici85 Solo nel 1384 si riaccesero i
roghi per un certo laquo Nicholograve de lrsquoOchio raquo Un anonimo cronista dellrsquoepoca ndash poche sono
le testimonianze di questo periodo travagliato ndash nonostante sia schierato con il nuovo
governo fiorentino non manca di rimarcare la ldquonovitagraverdquo dellrsquoavvenimento e le
resistenze che dovette incontrare laquo Fune grande faveligraveo per la cittagrave percheacute giagrave gran
tempo per lo inquisitore simili cose non furono fatte Ersquo messer lo vescovo e molti
dottori contrai a questa morte raquo86 Resistenze che non furono del tutto sconfitte percheacute
i fraticelli continuarono a proliferare e furono nuovamente una congerie di condizioni
politiche esterne a spingere la Signoria a una morsa repressiva Nel 1388 si stringe la
definitiva alleanza che garantisce lrsquoausilio del braccio secolare allrsquoinquisizione e la
spettacolare e celebre vicenda del rogo di Michele da Calci acceso il 30 maggio 1389
fuori da Firenze si inquadra in un periodo particolare quando la Signoria dopo avere
tentennato tra il papa avignose Clemente VII e quello romano Urbano VI opta per la
Curia romana cercando di riallacciare e rinforzare i rapporti con il proprio vescovo
Bartolomeo Oleari proveniente dalle file francescane e di osservanza romana87
Drsquoaltra parte va rimarcato che il 1389 egrave anche lrsquoanno in cui tradizionalmente si data
un testo enigmatico come il Paradiso degli Alberti che raccoglie ragionamenti e novelle
che erano state al centro della conversazione di una variegata brigata che si riunisce
nei possedimenti del conte Carlo Guidi di Poppi presentandosi come una sorta di
proposta di compromesso tra la cultura patriottica repubblicana e gli incipienti valori
dellrsquoumanesimo compromesso drsquoaltronde che troveragrave un successo duraturo nella
Firenze quattrocentesca88 Si ricorda qui la brigata della villa del Paradiso solo percheacute a
Oliviana 6 | 2020
12
discutere con il padovano Marsilio di Santa Sofia il parmense Biagio Pelacani il teologo
Grazia dersquo Castellani troviamo una figura chiave come il frate agostiniano Luigi Marsili
laquo teologo sommo e preclarissimo oratore a le cui laude bisogno sarebbe lo mare
dellrsquoeloquenza di Demostane e Cicerone raquo Come ha mostrato con abbondanza di
materiali Simona Brambilla Luigi Marsili egrave una figura centrale nella Firenze della fine
Trecento Nel nostro insufficiente panorama che abbisogna ancora di numerose
precisazioni egli sembra offrire un impasto culturale e religioso di tipo nuovo anche
rispetto a una sorta di egemonia ldquodomenicanardquo della letteratura religiosa fiorentina del
Trecento alla quale la produzione ldquodissidenterdquo in volgare di cui sopra abbiamo parlato
aveva fatto da contrappeso significativo In questo senso egrave molto importante il
convento fiorentino del Marsili ovvero Santo Spirito situato nellrsquoattiva zona
dellrsquoOltrarno Il convento agostiniano egrave in questo momento un crocevia di qualche
importanza e un osservatorio privilegiato per rilevare lrsquoinquietudine spirituale che
attraversa lrsquointelligencija fiorentina Qui si conservano e si diffondono le opere piugrave
importanti della letteratura volgare (Petrarca e Boccaccio) si realizza un compromesso
con lrsquoumanesimo nascente e allo stesso tempo entrano in contatto milieux sociali e
spirituali differenti Legato a Santo Spirito infatti risulta il gruppo che si raccolse
intorno allrsquoeremita vallombrosano Giovanni delle Celle89
Il gruppo di Giovanni fu piugrave eterogeneo e ampio di quello della Villa del Paradiso
poicheacute composto da uomini dellrsquoeacutelite guelfa piugrave in vista della cittagrave ma anche di figure
del ceto mercantile e artigianale lrsquoattivitagrave di predicazione e scrittura di Giovanni fu
nettamente orientata alla direzione spirituale e costituisce dunque una sorta di
cerniera ldquoverso il bassordquo delle tensioni spirituali del gruppo del Marsili90 Il Delle Celle
era stato abate a Santa Trinita a Firenze in un periodo che dovrebbe situarsi negli anni
1340-1350 in seguito a un peccato Giovanni fu incarcerato per un anno e in seguito si
ritirograve presso lrsquoeremo delle Celle vicino a Vallombrosa Seppure egrave impossibile stabilire la
sua colpa (si egrave anche parlato di pratiche necromantiche) non si puograve credo escludere un
caso di eterodossia91 Giovanni infatti parla del problema con Simone Fidati di cui si
dimostra devoto in uno scambio epistolare che si data al 1347 egrave interessante notare
che Giovanni sviluppa la sua direzione spirituale attraverso la diffusione in latino e in
volgare di un corpus di testi nei quali la produzione di Angelo Clareno ha un ruolo di
primo piano ancora nel 1376 Giovanni dibatte con lrsquoagostiniano Giovanni di Salerno
non solo sulla devozione riservata a caterina da Siena ma anche su un gruppo di
laquo pauperibus sic vocatis Ecclesie suspectis et excommunicatis raquo92 Il Delle Celle nega di
aver scritto contro questi cristiani laquo ferventer portante crucem Christi et maxime
paupertatis raquo93 Di conseguenza la sua frequentazione di testi eterodossi come di
elementi legati alla memoria di frate Angelo lo rende un ulteriore figura al confine non
solo fra obbedienza e eresia ma anche fra ambienti sociali differenti e in particolare
tramite personaggi assai in vista della politica fiorentina come Guido dal Palagio il
legame con il Marsili puograve aver significato anche lrsquoinfilitrazione di questi elementi di
inquietudine spirituale nellrsquoeacutelite piugrave attiva e interessante intellettualmente della cittagrave
Il Giambonini editore delle lettere dei due personaggi sostiene sulla base di un
passaggio di una lettera di Marsili a Guido che essi si conoscessero e si tenessero in
grande stima reciproca94
Oliviana 6 | 2020
13
Una rete fiorentina
Questo panorama frastagliato egrave qui proposto come unrsquoipotesi di lavoro poicheacute tutti i
dettagli hanno bisogno di un lavoro approfondito di precisazione di scavo ma anche di
allargamento (per esempio ai movimenti di osservanza incipienti negli altri ordini
religiosi) Tuttavia in questo paradigma complesso si sono individuati degli snodi
culturali forti secondo un modello tipicamente a ldquoreterdquo la memoria testuale legata
soprattutto a Clareno e alla sua cerchia di volgarizzatori (Gentile e Giovanni) ha
trovato a Firenze dei custodi (Simone e Giovanni delle Celle) che ne hanno trasmesso e
trasformato gli impulsi (magari intrecciandosi con tradizioni differenti di dissenso
come quella rappresentata da Tomasuccio da Foligno) arrivando in contesti di
particolare favore da una parte a favorire la diffusione e la proliferazione dei fraticelli
dallrsquoaltra a trasferire a particolari settori della classe dirigente tematiche legate a
questa tradizione Su questo piano particolare va impostata una ricerca sullrsquoeventuale
radicamento sociale dellrsquoeresia a Firenze in questo periodo
A noi perograve interessa il tema della costituzione e della concreta circolazione di una
biblioteca dissidente nella Firenze della fine del Trecento Per comprendere lrsquoattivitagrave di
diffusione e pubblicistica messa in atto dai Fraticelli dobbiamo soffermarci per un
attimo su alcuni episodi che mettono e forse chiariscono ulteriormente quello che
abbiamo definito ldquosnodirdquo socio-culturali con evidente richiamo allrsquoimmagine della
rete Come hanno mostrato le ricerche di Simona Brambilla Giovanni era diventato dal
suo eremo delle Celle nei pressi di Vallombrosa un attivo punto di riferimento per un
gruppo sociale variegato che comprendeva uomini in vista legati allrsquoArte della Lana
come Guido del Palagio e Giorgio Gucci ma anche mercanti come Francesco Datini e un
laquo correggiaio raquo come Donato Ottaviani e lrsquoumile legnaiuolo Maso Questo milieu era
dunque assai vario e in esso le classi sociali differenti venivano unite da idee
devozionali e patriottiche Per questo gruppo Giovanni si occupava non solo di fornire
consigli ma anche di indirizzare le letture e in particolar modo di procurare volumi in
volgare e infine addirittura di volgarizzare lui stesso libri che potessero risultare utili a
questa cerchia95
Dallrsquoepistolario di Giovanni sembrerebbe che egrave a questo terreno giagrave ben fecondato che
un gruppo di fraticelli a un certo punto credono di poter puntare per potersi radicare
a Firenze Il tema richiederagrave un articolo a parte Qui forniamo una prima
interpretazione96 In che modo i fraticelli tentatno di installarsi a Firenze In due
maniere Innanzitutto essi si propongono come gli autentici interpreti di profezie come
il Papalisto durante la grande impressione seguita alla sospensione delle messe durante
lrsquointerdetto In una lettera a Guido del Palagio Giovanni addirittura consiglia al suo
destinatario di rivolgersi al gruppo dimostrando una fase iniziale di ldquoconsonanzardquo e di
forte contiguitagrave spirituale97 Ma a un certo punto la contiguitagrave diventa concorrenza
aperta percheacute Sembrerebbe di individuare una pluralitagrave di motivazioni Innanzitutto
una spinta dallrsquoalto che viene forse dallrsquoordine di Vallombrosa preoccupato per le
infiltrazioni ereticali Nel 1380-1381 Simone Bencini che era subentrato a Giovanni
come abate di Santa Trinita nel 1359 interviene presso lrsquoinquisitore Ludovico dersquo Nerli
in favore di Carlo di Battifolle conte di Poppi i cui territori erano stati interessati dalla
proliferazione di fraticelli98 Lrsquoattivismo del gruppo dunque si dimostra efficace nello
strappare dei fedeli allrsquoorbita e al controllo di Giovanni e del suo ordine Tramite i fedeli
di Giovanni i fraticelli riescono probabilmente entrare a Firenze e a sferrare lrsquoattacco
piugrave ambizioso Un dibattito tra i laquo maestri di Firenze raquo e i fraticelli fu organizzato a San
Oliviana 6 | 2020
14
Pier Schieraggio ma per ordine del vescovo il dibattito non si tenne Ersquo a quel punto
dunque probabilmente poco prima del 1382 che Giovanni mette in atto un progetto di
recupero spirituale destinato da una parte a riportare allrsquoortodossia alcuni suoi fedeli
sia di rango sociale elevato come Carlo di Battifolle o piugrave popolare come Tommaso
legnaiuolo Attingendo a testi raccolti nel convento di Santa Croce e sintonizzandosi
con lrsquoattitudine della tradizione francescana fiorentina di Andrea Richi egli si impegna
in prima persona nellrsquoattivitagrave di sradicamento del gruppo con un vero e proprio
trattato in cui risponde punto per punto ai punti sollevati dai fraticelli99 Non credo sia
impossibile vedere nellrsquoimpegno di Giovanni una delle spinte piugrave forti per constringere
la Signoria a riprendere una politica inquisitoriale nei confronti dellrsquoeresia
Vedremo ora come due manoscritti finrsquoora descritti parzialmente testimoniano in
maniera straordinaria di questo momento particolare di intreccio e dibattito Essi
dimostrano che anche quando le maglie della legalitagrave si stringono definitivamente
dopo il 1389 i fraticelli affidarono alla scrittura volgare e alla diffusione dei testi la
conservazione della loro memoria che gli garantiragrave ancora una sopravvivenze
complessa e funestata dalla concorrenza con lrsquoosservanza francescana In secondo
luogo si vedragrave tramite lrsquoanalisi di alcuni testi particolari come questa memoria e la
diffusione delle idee veniva costruita attraverso sia la costruzione di testi Farbbuchen
sia attraverso unrsquoattivitagrave di copia attentamente curata
Due codici con testi fraticelleschi
Codex A
Il primo manoscritto Firenze Biblioteca Nazionale Centrale Fondo Magliabechi
XXXIV76 [Provenienza Strozzi 4 n 634] post 1391
Descrizione
Cartaceo Il manoscritto egrave in discreto stato di conservazione si intravedono infatti
alcune macchie di umiditagrave agli angoli superiori delle prime carte del codice allrsquoinizio
dei fascicoli e lungo i margini superiori ed interni delle ultime carte le lacerazioni
laddove presenti sono state restaurate mediante materiale cartaceo di reintegro Le
filigrane sono di tre tipi trimonte sormontato da croce simile a Briquet ndeg 11689 (Firenze
1411-1421) M sormontata da croce simile a Briquet ndeg 8352 (Firenze 1391-1396) frutto
variante di Briquet ndeg 7366 (Siena 1355-1356) I filoni sono disposti in orizzontale il
formato egrave lrsquoin-quarto
Il codice databile tra la fine del XIV secolo e gli inizi del XV secolo egrave composto da cc I-
III (cart mod) IV (cart antica) 124 (123) Irsquo-IIrsquo bianche le cc 22 86v 109v 116v
121v-123 La cartulazione egrave moderna in cifre arabiche poste nel margine superiore
esterno per cc 121 (con salto di una carta tra la c 87 e la c 88 numerata recentemente
a lapis come c 87bis) a completare la numerazione interviene una mano recente a lapis
per le cc 122-123
Il manoscritto egrave formato da 6 fascicoli irregolari (120 1 carta 216 1 carta 320 1 carta 424
1 carta 524 1 carta 614) alcuni dei quali rinforzati tramite brachette di sostengo
cartacee I richiami sono posizionati al centro del margine inferiore del verso
dellrsquoultima carta di ciascun fascicolo
Oliviana 6 | 2020
15
Le carte misurano mm 220 times 165 il testo egrave disposto a piena pagina il numero delle
righe oscilla tra 25 e 40 la rigatura eseguita alla mina di piombo comprende le sole
rettrici maggiori e le linee di giustificazione
La scrittura egrave attribuibile a sei mani la mano A responsabile principale della copia
interviene alle cc 1r-4r 15rv 23r-38v 40r-85v 89r-121r con una scrittura
mercantesca di non alto livello esecutivo dal modulo e dallrsquoandamento variabile dal
tratteggio nel complesso marcato dal tracciato contrastato piugrave o meno inclinata a
destra con le aste basse che discendono ampiamente al di sotto del rigo talvolta
terminanti ad uncino (vedi la h e la x) oppure con raddoppiamento dellrsquoasta (es la f e la
s) in alcuni casi egrave presente la s tonda in fine di parola leggermente inclinata a sinistra
e con anse schiacciate sul rigo caratteristica la g che mostra lrsquoocchiello inferiore
piccolo e schiacciato La mano B egrave responsabile delle cc 4v-21v (con una piccola
interruzione a c 15rv per lrsquoimmissione della mano A) e scrive in una cancelleresca
professionale diritta e sottile piuttosto slanciata e ben allineata sul rigo la mano C
aggiunge una parte di testo a c 21v in una minuscola cancelleresca sottile e slanciata e
con numerosi svolazzi al termine delle aste la mano D interviene a c 39rv in una
semigotica diritta e ben spaziata con alcuni influssi della mercantesca visibili nella
forma talvolta occhiellata della d e della l come nella g che si mostra in taluni casi
corsiva e aperta la mano E verga la c 86r in una mercantesca ben spaziata e con
influssi goticheggianti la mano F interviene alle cc 87r-88v e scrive in una
mercantesca marcata e visibilmente schiacciata ben spaziata con una certa rigiditagrave nel
tratteggio
Sono presenti annotazioni di una mano di fine quattrocento in una calligrafica e sottile
scrittura italica alle cc 38r48r 92v 93r 94v 95r
La decorazione egrave limitata alle iniziali maggiori calligrafiche semplici in inchiostro
rosso ai segni di paragrafo rubricati ai titoli alle rubriche e alle didascalie in rosso
La legatura egrave moderna su quadranti in cartone coperta in cartone In alto a destra della
terza carta di guardia cartacea moderna si legge una precedente segnatura D (barrato)
76 Sullrsquoangolo superiore esterno della risguardia anteriore egrave incollato un cartellino con
lrsquoattuale segnatura e la provenienza Strozzi 4deg Ndeg 634 La provenienza dalla famiglia
Strozzi si evince anche dalla nota di epoca moderna trascritta a c 1r ndeg (segue 8
depennato) 634
I testi trasmessi dal codice sono i seguenti 1 Chronica de controversia paupertatis Christi et
apostolorum in volgare (cc 1r-85v) lacunoso inc laquo Questa egrave una parte delgli articholi
heretici tra[] delle iiij decretali eretiche fatte con(n)tro della pouerta di Christo e
delgli appostoli p(er) giovanni di caorso detto papa xxij raquo expl laquo Valete nel signore et
orate p(er) la reuelaccedilione della uerita della doctrina euangelicha et della reghola del
chiaro chonfessore beato francesccho et p(er) me et p(er) li frati sostenenti maxima
p(er)sechutione di questa uerita In testimonianccedila et fede delle quali tucte chose le
presenti lectere o facte fare et fattele fortifichare cholgliuernimento ouero forteccedila del
sugello del nostro ofitio Data in monaco di iiij del mese di gennaio an(n)o d(omi)nj
mcccxxj raquo
2 Volgarizzamento di Remigio di Auxerre (c 86r) inc laquo Santo Remigio sopra quelle
parole di santo Lucha che dice Quando vedrete Jerusalem essere circondata dallo
esercito raquo expl laquo ma sempre sia apparecchiato ad altra vita passare raquo
3 Omelia di S Giovanni Crisostomo in volgare (cc 87r-88v) inc laquo Santo Giovanni
Grisostimo nella Omelia sopra il Vangelio raquo expl laquo ma se il fondamento della fede
Oliviana 6 | 2020
16
alchuno chadimento avragrave sostenuto cioegrave se prevaricato avragrave e a paghani o vero eretici
trapasseragrave allora la rovina sua e grande imperograve che dal fondamento tucto egrave rovinato
Hec Crisostimus raquo
4 Cronaca dei frati della vera osservantia (cc 89r-116v) inc laquo [S]echondo che dicie
santo Gieronimo la ingnioranccedilia egrave madre di tucti gli errori la quale massimamente i
sacerdoti la debbano ischifare raquo expl laquo et per questo fu grande volontagrave di Dio
perograve che giagrave erano stati dispersi da Champoli et di moltre altre luoghora del rengnio sigrave
che fu loro grande rifugho raquo
5 Profezia di Cirillo (cc 117r-119r) inc laquo Da essere egravene che alchuno romano
inperatore raquo expl laquo pero che non chureranno nessi sforccedileranno di seghuitarlo in
instinenccedilia humilita mansuetudine paccedilienccedilia moderantia ne incharitate ne in niuna
altra virtude Deo gratias amen raquo
6 Dodici abusi laquo Queste sono XII abusioni le quali per lo rafredamento della charitade
intorno allrsquoavenimento drsquoanticristo si vedra nelgli abitanti la terrahellip raquo expl laquo La
duodecima i pastori sanza chura delle pechoreraquo
7 Profezia di santa Ildegarda in volgare (cc 119v-121r) rubr laquo NemiddotLlamagnia fu circha
agli anni domini MCXL una donna molto anticha e vergine la quale era detta
Aldegharda raquo inc laquo Leverannosi genti che mangieranno i pecchati del popolo raquo
expl laquo andate cholla maladitione di Dio Amen fiat raquo
Bibliografia F Tocco Studii Francescani Napoli 1909 p 512-527 Angelo Clareno Opera
I Epistulae ed a c di L Von Auw Roma 1980 p XLVI nota 3 F A Angeli Fonti e
problemi riguardanti la storia del fraticellismo del Lazio (sec XIV - XV) Tesi di Laurea Roma
1992-1993 p 89-90 Nicolaus Minorita Chronica ed G Gal and D Flood St
Bonaventure NY 1996 Indice dei libri in quarto e in ottavo esistente nella suddetta libreria
[Strozzi] fotocopie presso Firenze BNC Cat 45 p 135
Analisi
Il manoscritto un modesto codice ldquotascabilerdquo di formato rettangolare egrave stato allestito
con ogni probabilitagrave nel tardo Quattrocento come rivelano tra lrsquoaltro le annotazioni
presenti in piugrave parti allrsquointerno del manufatto vergate in una corsiva italica di fine XV
secolo Forse del secolo successivo lrsquoattuale allestimento con lrsquoapposizione di una
cartulazione di mano cinquecentesca omogenea per tutto il codice e lrsquoapprontamento
di nuova rilegatura a sostituzione di quella piugrave antica con aggiunta di carte di
raccordo bianche tra un fascicolo e lrsquoaltro Tuttavia la sequenza testuale seguiva la
successione odierna giagrave al momento del primo allestimento come la presenza delle
postille tardo-quattrocentesche farebbe pensare Ad ogni modo lrsquoesemplare non puograve
essere considerato un composito vero e proprio piuttosto un manufatto pensato ab
origine come unitario e inizialmente circolato in fascicoli sciolti 100 La circolazione
originaria in fascicoli si evince innanzitutto dalla presenza di carte lasciate
appositamente in bianco tra un fascicolo e lrsquoaltro oltre che dallo stato di conservazione
piugrave precario con macchie drsquoumiditagrave strappi e sbiadimenti dellrsquoinchiostro nelle prime
carte dei fascicoli In tal senso non sembrerebbe un caso la consistenza piuttosto
rilevante di alcuni di essi che andrebbe ad avvalorare lrsquoipotesi di una primaria
conservazione del manufatto in ldquoquadernirdquo facilmente trasportabili magari al
principio tenuti insieme tramite una camicia di raccordo (e questo potrebbe spiegare
anche la perdita di alcune carte nel secondo fascicolo)101
Oliviana 6 | 2020
17
Dal punto di vista grafico come giagrave accennato nella scheda descrittiva egrave stata
riscontrata la presenza di sei mani anche se egrave possibile riconoscere nella mano A il
responsabile principale della trascrizione (cc 1r-4r 15rv 23r-38v 40r-85v 89r-121r)
al quale si affiancano altre cinque mani i cui interventi sono limitati esclusivamente a
qualche carta sparsa del codice (si distingue la sola mano B che verga le cc 4v-21v) Tali
interventi possono a mio avviso ritenersi aggiunte testuali da parte di mani coeve ma
non contestuali alla copia che su spazi presumibilmente lasciati in bianco subentrano
a trascrivere alcune parti della Chronica de controversia e interamente il
volgarizzamento di Remigio di Auxerre e lrsquoOmelia di san Giovanni Crisostomo Se
andiamo infatti ad analizzare lrsquoavvicendamento delle opere allrsquointerno dellrsquoesemplare
in relazione alle mani rilevate otteniamo una successione testuale cosigrave
schematizzabile
Tab 1 Suddivisione dei testi sulla base dei fascicoli e delle mani intervenute
CONTENUTO CARTE FASCICOLI MANI
Chronica de controversia paupertatis
Christi et apostolorum in volgcc 1r-85v IV-IV
A (cc 1r-4r 15rv 23r-38v 40r-85v)
B (cc 4v-21v) C (c 21v) D (c 39rv)
Remigio di Auxerre in volg 86r V E
Omelia di s Giovanni Crisostomo
in volg 87r-88v V F
Cronaca dei frati della vera
osservantia
cc
89r-116vV - VI A
Profezia di Cirillo in volg + Dodici
abusi
cc
117r-119rVI A
Profezia di s Ildegarda in volg cc
119v-121rVI A
La calibrata successione testuale sembra inoltre suggerire un lavoro di trascrizione
suddiviso per fascicoli il che supporta in modo ancora piugrave convincente lrsquoipotesi di una
originaria circolazione del manoscritto in fascicoli sciolti la Chronica de controversia egrave
infatti dispiegata lungo i primi quattro fascicoli del codice mentre le restanti opere
occupano gli ultimi due
Codex B
Firenze Biblioteca Nazionale Centrale Magliabechi XXXI65 [Provenienza Strozzi 4deg N
628] post 1391- ante 1449
Descrizione
Cartaceo Il manoscritto egrave in buono stato di conservazione nonostante alcune macchie
di umiditagrave e tracce di foxing ai margini Le filigrane sono di sette tipi M sormontata da
croce simile a Briquet ndeg 8352 (Firenze 1391-1396) bilancia simile a Briquet ndeg 2372
Oliviana 6 | 2020
18
(Firenze 1384-1385 Pistoia 1387) trimonte sormontato da croce simile a Briquet ndeg
11693 (Pisa 1422-1424) grifone simile a Briquet ndeg 7449 (Firenze 1385) lettera N
variante di Briquet ndeg 8430 (Napoli 1462) due cerchi sormontati da croce simile a Briquet
3174 (Pisa 1400) corona simile a Briquet 4702 (Monte Amiata 1485) Il codice databile
tra la fine del sec XIV e la prima metagrave del sec XV egrave un composito organizzato riunito
insieme probabilmente in epoca moderna come attesterebbe la numerazione
cinquecentesca omogenea per tutte le carte del codice Di cc I (cart mod) II (cart
antica) 146 Irsquo (cart antica) IIrsquo (cart mod) egrave composto da 14 unitagrave di argomento
analogo o affine cosigrave suddivise I unitagrave (cc 1r-13v) II unitagrave (cc 15r-30v) III unitagrave (cc
35r-42v) IV unitagrave (cc 45r-50v) V unitagrave (cc 54r-81v) VI unitagrave (cc 83r-98v) VII unitagrave
(c 99rv) VIII unitagrave (cc 100r-113v) IX unitagrave (c 115rv) X unitagrave (cc 116r-122v) XI
unitagrave (c 124rv) XII unitagrave (cc 125r-136v) XIII unitagrave (c 142rv) XIV unitagrave (cc
143r-146v) La legatura egrave moderna su quadranti in cartone con coperta in pergamena
di riutilizzo da una precedente legatura (sec XV) sul dorso liscio egrave visibile la
segnatura del codice trascritta a penna
Sulla coperta anteriore una mano di fine lsquo400 verga in una calligrafica scrittura italica
un indice sommario dei testi immediatamente al di sopra si legge una nota
manoscritta datata al 1418 Sulla carta di guardia cartacea coeva egrave presente una nota di
prestito datata scritta in una rozza corsiva di base mercantesca laquo Al nome di Jesus
amen A de primum di novembre 1448 per piu nobil Hurdino nobil sancto Benedetto per
a de hultemum per nobil themphe de huttobre 1449 Che per piu anno che non hudes
che non pegno per detto Hurdino sancto Benedetto raquo Al di sotto unrsquoaltra nota di
possesso in scrittura mercantesca di difficile lettura laquo A di 25 di marzo rischisi da mona
Francescha di Bancho per mona Gina hellip raquo Ancora sotto sono visibili precedenti
segnature tracciate a penna Ndeg 106 (poi depennato) 628 D (barrata) 65
La I unitagrave contiene la lettera di Giovanni delle Celle a Nicoluccio mutila inc
laquo Adoma(n)di dilettissimo Niccholuccio chrsquoio ti dichiarj p(er) qu(a)li dicretalj il
p(a)p(a) Giouan(n)i fu tenuto hereticho da q(ue)sti scismatici raquo expl laquo le quali per
Greghorio et Innocenccedilio suoi anticessori erano ordinate Inpero chrsquoessi papi
ordinarono che frati minori abia raquo La scrittura egrave attribuibile a due mani (mano A
cc 1r-3r mano B cc 3r-6v) che vergano entrambe in mercantesca di modesto livello
esecutivo La mano B egrave molto simile nellrsquoaspetto alla mano A del manoscritto Magliab
XXXIV76 (nel modo di tracciare in particolare la congiunzione et a 7 la g e la s finale
di parola) Sul margine superiore di c 5v egrave visibile una nota di possesso di un certo
Agniolo Turini che sembra appartenere al copista B Bianche le cc 7r-13v La decorazione
egrave assente si notano tocchi di giallo per le iniziali al tratto La carta incipitaria egrave segnata
con il numero 6 (vedi infra V unitagrave)
La II unitagrave tramanda i seguenti testi Questione sulla validitagrave dei sacramenti alle
cc 16r-23r inc laquo Questione egrave se lla messa decta dal mal prete giova tanto allrsquoanima
quanto che quella decta dal buon prete Et pruovasi che si p(er) piu chapitoli che allega
graccediliano nel dicreto della prima causa et q(ui)stione prima raquo expl laquo e lrsquoaltre parlano
dellrsquoeffecto et del fructo della gratia overo della colpa et della dapnatione che
nnrsquoacquista lrsquouomo secondo che si comunicha o celebra o fa celebrare dengnamente o
indengamente Explicit deo gratias amen raquo Opuscolo sulla povertagrave di Cristo alle cc
23r-25r inc laquo Pruouasi come Christo non(n)ebbe p(ro)p(ri)etade et singnoria nelli
locoli Dice santo Jeronimo sopra quella parola di Matheo ca(pituolo) xviij raquo expl
laquo Dice Ysidoro Quelli choperaua morto uiue et nel pun to della morte uiene ad
Oliviana 6 | 2020
19
penitenccedila nonsoselli ritene ladapnatione alla rimessione et p(er)o come la dapnatione e
incerta cosi larimessione egrave dubbia raquo I dodici testimoni della veritagrave alle cc 25r-30r inc
laquo Nota dodici testimoni della uerita p(er)liquali euidentessimamente sipruoua che
Yhesu Naccedilareno fuiluero messia promesso nella legge che fu uero figliuoldiddio raquo
expl laquo La moltitudine di q(ue)sti cotali palese morte inpungniora supra fecciono della
uita spirituale deo gratias amen raquo La scrittura appartenente ad una sola mano egrave una
rozza corsiva ibridata di elementi gotici mercanteschi e cancellereschi Sono presenti
maniculae e notabilia La decorazione egrave limitata alle iniziali calligrafiche semplici
rubricate A c 29r egrave presente una aggiunta testuale coeva di mano mercantesca
La III unitagrave trasmette la Passione di frarsquo Michele Minorita inc laquo Nel nome di Yh(esu)
Christo pouero crucifisso et della sua madre et del beato Francesco Chome p(er) usanccedila
i Poueri fratj di s(an)cto Fra(n)ciesco i quali oggi et p(er) piu te(m)po passato
p(er)seguitati p(er) la pouertagrave di Christo abitanti nella Marcha ma(n)darono qua
aFirenccedile frate Michele et C p(er) sodisfare i fedelli di Firenccedile et giu(n)soro qua ad 16
di gennaio 1388 raquo expl laquo Onde il sabato mattina no(n) ui esse(n)do ritrouato da moltj
che lrsquoandauano a uedere et dice(n)dosi per Firenccedile certi predicatori in su il pergamo
ebbero a dire ldquoE si uoleuano porre le guardie in pero chrsquoeglino il canoniccedileranno et
porranno per sancto amen raquo Il testo egrave vergato a piena pagina da una mano in
mercantesca di buon livello esecutivo Lrsquoopera egrave preceduta da una nota di possesso a c
34v laquo Prieganui questi nostri amici quanto possono che voi facciate che nrsquoabiano una
copia per lo primo che viene (segue de depennato) a Firenze e ancora noi vene
preghianuoi Nofri e Ambruogio raquo Al di sotto si legge una nota piugrave tarda (sec XVI in)
che aggiunge il titolo del testo successivo e una manicula La decorazione egrave assente
La IV unitagrave contiene un testo relativo alle autoritagrave evangeliche sui detti falsi ed
erronei inc laquo Queste sono auctoritade tracte dal vangelio e delle pistole e de le
decretali e dersquo santi dottori ad chiarire certi detti falsi ed erronei drsquoalchuni che vogliono
apparire piugrave savi che gli altri Alchuni presuntuosi anbitiosi echuriosi moddi dalla
radice duna ochulta superbia p(er)essere tenuti magiori emigliori e di piugrave sen(n)o
sentimento che gli altri raquo expl laquo Il misterio di Christo e lrsquoautoritagrave della fede no(n)
ricorda(n)dosi che alla fede egrave dato idistrugimento del pechato e aprire la chorte
celeste raquo La scrittura egrave un corsiva di base cancelleresca ibridata di elementi
mercanteschi disposta a piena pagina La decorazione egrave limitata alle iniziali
calligrafiche rubricate semplici A c 44v egrave visibile una lunga annotazione datata al 1486
in una rozza mercantesca di difficile lettura ove si fa riferimento ad un certo messer
Giuliano di Filippo e ad un certo Alfonso e alla chiesa di santa Maria degli Angeli di
Firenze
La V unitagrave tramanda la lettera di Giovanni delle Celle ai Fraticelli inc laquo A voi fraticelli
della povera vita io don Giovanni quod dignum et iustum est raquo expl laquo sigrave chome
mrsquoavete promesso srsquoio vi mostrasse la veritade Amen raquo I tre fascicoli di cui si compone
la sezione sono numerati anticamente mediante un rozzo sistema di ordinamento cui si
aggiunge anche quello dei richiami sulla prima carta 54r si legge il numero 3 a c 62 il
numero 4 e a c 74r il numero 5 La c 54r risulta danneggiata con numerose sbavature
dellrsquoinchiostro (evidentemente il fascicolo in origine doveva essere sciolto) La
scrittura disposta a piena pagina egrave ascrivibile a tre diverse mani che si susseguno in
questo modo alle cc 54r-61v interviene la mano A che copia in una modesta
mercantesca da c 62r fino a c 73v subentra unrsquoaltro copista (mano B) che corrisponde
alla mano B della I unitagrave (cc 3r-6v) e della mano A del manoscritto Magliab XXXIV76
Oliviana 6 | 2020
20
pocanzi descritto Da c 74r interviene infine una terza mano (C) anchrsquoessa
mercantesca Sulla base di quanto appena esposto si puograve ragionevolmente supporre
che la I e la V sezione facevano originariamente parte di uno stesso codice non a caso la
prima carta della prima unitagrave presenta al centro del margine inferiore il numero 6
(questo fascicolo che nellrsquoallestimento attuale egrave inserito in apertura di codice doveva
evidentemente seguire nellrsquoesemplare originario i tre fascicoli numerati come 3-4-5)
La VI unitagrave contiene tre lettere di Giovanni delle Celle ai Fraticelli la prima delle quali
incompleta si legge alle cc 83r-86r inc laquo Ad li articholi del papa Giouanni de q(u)ali
voi dite che sono o dodici o tredici e dite che sono eretici chontro alla pouertagrave di
Christo e degli Apostoli rispondo che uoi gli intendete nel senso ereticho E nel sel
senso uostro chonfeso che sono eretichj ma nel senso nostro e ne la uerita sono moltj
chatolicj e non sorsquo chontro alla digretale del papa Nicholaio raquo expl laquo crsquoanchora
Francescho della Marcha rinunziograve allo erore suo chrsquoauea fatto libro chontro al papa
ben dourebbono questi ciechi seguitare lui che fu chosj sauio uomo raquo La seconda
indirizzata da Giovanni delle Celle ad Anonimo egrave contenuta alle cc 86r-89v inc
laquo Pistola della povertagrave e difensione del papa Giovannj Adimandimj diletto figliuolo
chrsquoio ti mandj una chosa p(er) la quale brievemente tu possi rispondere a q(ue)sti
eretici raquo expl laquo E vedi come per sigrave bestiale questione negano corsquo fraticelli eretici che
sia papa o cardinali o vescovi e che noi siamo tutti eretici gridano raquo La terza infine egrave
una lettera sui fraticelli destinata a Tommaso ed egrave trasmessa dalle cc 90r-97v inc
laquo [A T]omaso don Giovanni lume di ueritade il q(ua)le dirigi la tua via nel chospett di
Dio raquo expl laquo per la uia che sono iti i padrj tuoi e tutti i maiestrj e dottorj e sacerdotj di
Christo e non farai menbro drsquoAntjchristo raquo La scrittura egrave una calligrafica mercantesca
disposta a piena pagina La decorazione comprende unicamente le iniziali calligrafiche
semplici rubricate Sulla prima carta della sezione si legge il numero 7 aggiunto
probabilmente durante il primo assemblaggio quattrocentesco ed egrave vergato da una
mano differente da quella che ha scritto i numeri 3-6
La VII unitagrave egrave formata da una sola carta con un trattatello latino scritto in una
semigotica elementare
LrsquoVIII unitagrave trasmette una lettera di Giovanni delle Celle ai Fraticelli inc laquo A fraticelli
della pouera uita q(uod) dignu(m) est iustu(m) est Mandastimi xii errori contra la
poverta di crigravehristo nee quali dicievate chera caduto papa giovanni raquo expl laquo sio auessi
detto niuna cosa co(n)tro alla uerita e sancta madre chiesa aparecchiato sono
acoreggiere ongni errore secondo il giudicio suo et do(n)gni dottore chattorico alla
corretione di questo libricciuolo et di tuttj gli altri q(ua)derni comette alla sancta
madre chieesa colla quale te(n)go et confesso co chetiene ellaraquo La scrittura una
mercantesca a piena pagina di unica mano mostra continui cambi di inchiostro La
decorazione egrave semplice con iniziali rubricate A c 114 sono presenti alcune note di
conto in mercantesca tracciate in senso contrario
LIX unitagrave contiene lrsquoOpuscolo sullrsquooro (c 115rv) trascritto in semigotica a piena pagina
con inc laquo Lrsquoozio e come segno a saetaraquo Sul verso egrave presente una nota di prestito datata
aggiunta dalla stessa mano che si legge sulla carta di guardia anteriore coeva del codice
e che aggiunge una annotazione a c 124r della XI unitagrave riferita agli stessi anni vale a
dire al biennio 1448-1449 fatto che induce a pensare che entrambe le sezioni facessero
parte insieme alla carta di guardia iniziale di un manoscritto risalente a quegli anni A
c 115bis inoltre egrave visibile un foglio di guardia cartaceo con prove di penna versi e
disegni di una mano quattrocentesca che scrive in una mercantesca del tutto similare a
Oliviana 6 | 2020
21
quella della seconda annotazione che si trova sulla carta di guardia anteriore coeva del
manufatto
La X unitagrave contiene le due lettere di Giovanni delle Celle ai Fraticelli cosigrave come si
leggono alle cc 83r-89v del codice trascritte da piugrave mani piuttosto disordinate Sul
verso di c 122 egrave visibile una nota di possesso laquo libro di don Giovanni raquo che doveva con
ogni probabilitagrave far parte di un precedente manoscritto
LrsquoXI unitagrave tramanda la lettera di Giovanni a Tommaso sui Fraticelli copia del testo
tramandato alle cc 90v-97v ed egrave in una semigotica rozza ed elementare Sul recto di
124r in alto e sul verso in calce al testo egrave visibile la stessa mano che interviene
nellrsquounitagrave IX con una nota di prestito datata agli anni 1448-1449 (cfr supra)
La XII unitagrave comprende la lettera di Giovanni delle Celle a Tommaso ed egrave vergata in
una mercantesca di epoca quattrocentesca In questa sezione si intravede la
numerazione coeva che inizia a cartulare a c 125 con il numero 2
La XIII unitagrave egrave formata dalla sola c 142rv con un frammento latino (vedi supra)
La XIV unitagrave infine tramanda un volgarizzamento di Gregorio Magno con inc laquo Come
gli uomini nati nello sbandime(n)to di questa uita no(n) possono conoscere i beni
inuisibili et come christo gli ciuenne ad predicare e darne ghusto per lo spirito sancto
Et pero ne dobbiamo avere fede raquo La scrittura egrave una semigotica quattrocentesca Sulla
c 143 si legge lrsquoindice dei contenuti riferito alle opere trasmesse dal codice di cui faceva
parte questa unitagrave La decorazione egrave limitata alle rubriche e agli spazi riservati per le
iniziali di testo
Bibliografia sul Codex B P Cividali Il beato Giovanni dalle Celle Roma Tip della R
Accademia dei Lincei 1906 p 396 Scrittori di religione a c di G De Luca Milano-Napoli
1954 p 209-232 I Hjimans-Trompo Vita e opere di Agnolo Turini Leiden 1957 18 n 4 G
Miccoli La Vita Religiosa in Storia drsquoItalia II Torino Einaudi 1974 p 963-964 L Oliger
laquo Documenta inedita raquo AFH 3 1910 p 262 R Rusconi LrsquoAttesa della fine p 73 n 119
Indice dei libri in quarto e in ottavo esistente nella suddetta libreria [Strozzi] fotocopie presso
Firenze BNC Cat 45 p 135 F Tocco laquo I Fraticelli raquo Archivio Storico Italiano 35 1905
p 343 345 F Zambrini Storia di Fra Michele Minorita Bologna 1964 p 976-977 G Delle
Celle Luigi Marsili Lettere a c di F Giambonini Firenze 1991 p 42-45 A Piazza laquo La
Passione di Fra Michele raquo Revue Mabillon 10 1999 p 239-240
Analisi
Il manoscritto egrave un composito organizzato riunito insieme in epoca moderna anche se
alcune delle attuali unitagrave di cui si compone facevano probabilmente giagrave parte di un
precedente codice allestito in epoca antica presumibilmente alla fine del sec XV o nei
primissimi anni del XVI come testimonierebbe tra lrsquoaltro lrsquoindice dei contenuti in una
calligrafica scrittura italica vergata sulla coperta anteriore poi riutilizzata per lrsquoattuale
legatura Alcune di queste sezioni ognuna corrispondente ad un testo differente
(tranne qualche eccezione) e a scritture diverse dovevano in origine aver circolato in
fascicoli sciolti assumendo lrsquoaspetto di quadernetti dimessi scritti per la maggior parte
in mercantesca privi di decorazione La I e la V unitagrave (questa formata da piugrave fascicoli)
erano giagrave riunite insieme prima dellrsquoattuale allestimento come farebbe pensare il rozzo
sistema di ordinamento dei fascicoli in cifre arabiche (3-6) Anche la IX e lrsquoXI unitagrave
facevano parte di un uno stesso manoscritto qui come precedentemente accennato egrave
Oliviana 6 | 2020
22
infatti presente un riferimento datato agli anni 1448-1449 che si ritrova analogo sulla
carta di guardia iniziale
Sulla base di quanto esposto dobbiamo immaginarci che il primo allestitore (di fine sec
XV) si sia servito di fascicoli sciolti o di parti di codici preesistenti e che abbia quindi
fatto assemblare il manoscritto secondo una propria logica dispositiva Solo
successivamente in occasione della rilegatura moderna vennero poi aggiunte le altre
unitagrave Interessante notare inoltre il rapporto grafico che lega i due codici
Magliabechini viste le evidenti analogie morfologiche tra la scrittura della mano A del
Magliab XXXIV76 e quella adoperata dalla mano B delle unitagrave I e V del Magliab XXXI
65 fatto che fa ragionevolmente pensare ad un analogo contesto di produzione e di
fruizione per ambedue i testimoni
Di seguito una schematizzazione dellrsquoattuale allestimento del Magliab XXXI65
secondo la suddivisione nelle 14 unitagrave codicologiche
Sintesi
UNITArsquo CARTESEGNATURA
FASCICOLICONTENUTO MANI
I 1r-6v 6Lettera di Giovanni delle
Celle a Nicoluccio
2 mani in mercantesca A (cc
1r-3r) B (cc 3r-6v) = mano A
del Magliab XXXIV76
II 15r-30v
Questione sulla validitagrave dei
sacramenti Opuscolo sui loculi
di Cristo I dodici testimoni della
veritagrave per i quali si prova che
Gesugrave fu messia
1 mano in corsiva ibrida
III 35r-42v Storia di frarsquo Michele Minorita 1 mano in mercantesca
IV 45r-50v
Testo relativo alle autoritagrave
evangeliche sui detti falsi ed
erronei
1 mano in cancelleresca
V 54r-81v 3 4 5Lettera di Giovanni delle
Celle ai Fraticelli
3 mani in mercantesca A (cc
54r-61v) B (cc 62r-73v) =
mano B della I unitagrave (cc
3r-6v) e mano A del Magliab
XXXIV76 C (cc 74r-81v)
VI 83r-98v Tre lettere di Giovanni delle
Celle ai Fraticelli1 mano in mercantesca
VII 99rv Trattatello latino 1 mano in semigotica
VIII 100r-113v Lettera di Giovanni delle
Celle ai Fraticelli1 mano in mercantesca
IX 115rv Opuscolo sullrsquooro 1 mano in semigotica
Oliviana 6 | 2020
23
X 116r-122v Due lettere di Giovanni delle
Celle ai FraticelliPiugrave mani
XI 124rv Lettera di Giovanni a
Tommaso sui Fraticelli1 mano in semigotica
XII 125r-136v
Lettera di Giovanni delle
Celle a Tommaso sui
Fraticelli
1 mano in mercantesca
XIII 142rv Frammento latino (vedi
supra)
XIV 143r-146v Volgarizzamento di Gregorio
Magno1 mano in semigotica
La Cronica dei frati della vera osservanza
Une grande partie des documents rassembleacutes dans ces deux manuscrits peut se deacutecrire
comme une production textuelle visant agrave consolider et faire connaicirctre la meacutemoire des
fraticelles au moment ougrave la situation de ces groupes dans la socieacuteteacute florentine devenait
de plus en plus preacutecaire Tel est assureacutement le cas de la Storia di frate Michele qui
preacutesente sur le modegravele de la Passion un reacutecit de la capture du procegraves et de lrsquoexeacutecution
de lrsquoune des figures majeures de ce mouvement Michele Berti da Calci brucircleacute agrave
lrsquoexteacuterieur des murs de la citeacute le 30 avril 1389 La totaliteacute des textes compris dans le
manuscrit A doit ecirctre analyseacutee de la mecircme faccedilon Le premier ensemble (f 1r-85v)
consitue une adaptation en vernaculaire de la chronique dite laquo de Nicolas le Minorite raquo
qui rassemble les principales piegraveces de la poleacutemique sur la pauvreteacute du Christ et des
apocirctres meneacutee depuis Munich par Michel de Ceacutesegravene et ses proches contre Jean XXII102
Lrsquoappropriation de ces documents par les fraticelles ne doit pas se confondre avec une
affiliation au parti michaeacuteliste Agrave la date ougrave a eacuteteacute reacutealiseacutee lrsquoadaptation vernaculaire
celui-ci ne comptait plus aucun adheacuterent Ces pages pouvaient neacuteanmoins fournir un
argumentaire permettant de justifier la deacutesobeacuteissance agrave la papauteacute au nom de la
pauvreteacute eacutevangeacutelique
En deacutepit de la diversiteacute apparente de genre des piegraveces reacuteunies dans la seconde partie du
volume ces textes peuvent se comprendre comme formant un projet unitaire
drsquoexposition de lrsquohistoire et des convictions des fraticelles Le premier extrait de Reacutemi
drsquoAuxerre en deacutefinit le thegraveme geacuteneacuteral Ce qui est preacutesenteacute comme une glose de Luc
2120 (laquo Quand vous verrez Jeacuterusalem encercleacutee par les armeacuteeshellip raquo) provient en reacutealiteacute
du commentaire sur le passage parallegravele dans Matthieu 2415-17103 Ce passage invite
lrsquoacircme assieacutegeacutee qui ne trouve plus de repos dans la vie seacuteculiegravere agrave laquo fuir dans les
montagnes raquo en choisissant un mode de vie plus eacuteleveacute Lrsquoeacuteleacutement central qui deacutefinit la
dissidence des fraticelles a bien eacuteteacute le choix drsquoune pauvreteacute plus eacuteleveacutee que celle
pratiqueacutee au sein de lrsquoordre franciscain qui les a conduits agrave prendre leurs distances et
parfois litteacuteralement agrave fuir dans les montagnes Lrsquoensemble des documents qui suivent
sont organiseacutes afin de justifier cette seacuteparation drsquoavec lrsquoordre et lrsquoEacuteglise romaine En
guise de prologue on y trouve drsquoabord un florilegravege drsquoarguments patristiques
Oliviana 6 | 2020
24
canoniques et historiques Les premiegraveres citations de Jean Chrysostome (f 87r-88v)
eacutenoncent le devoir de dire la veacuteriteacute et de deacutenoncer les mensonges Diverses citations du
Deacutecret de Gratien viennent ensuite rappeler la neacutecessiteacute pour tout chreacutetien de
connaicirctre la veacuteriteacute et de se seacuteparer des preacutelats qui sont dans lrsquoerreur en matiegravere de foi
(f 89r-90r) Un exemple donneacute par Greacutegoire le Grand de quarante eacutevecircques qui se
seacuteparent de leur patriarche heacutereacutetique introduit agrave une bregraveve histoire universelle des
iniquiteacutes et de leurs punitions du Deacuteluge biblique aux tribulations finales (90r-91r)
La chronique proprement dite nrsquoa pas de point de deacutepart bien deacutefini Les arguments
suivants se reacutefegraverent aux propheacuteties qui annoncent les tribulations agrave venir lrsquoOracle de
Cyrille Hildegarde et un laquo papalisto raquo attribueacute agrave laquo Rabano raquo104 Le passage concernant
Joachim de Fiore citant toute une bibliographie drsquoeacutecrits apocryphes et authentiques
(Spositione sopra Gieremia sopra lrsquoApocalipse Choncordie Dialago dellrsquoabate Spositione sopra
le sibile sopra Cirillo la prenutiatione de papi chessi chiama il papalisto) se conclut par une
citation du laquo poeta Dante nel suo libro chiamato Paradiso raquo (f 91v-92r) La figure
centrale qui illumine les temps obscurs est bien entendu Franccedilois drsquoAssise reacutenovateur
de la vie et de la doctrine eacutevangeacutelique dont la regravegle fut condamneacutee exactement cent
ans apregraves sa promulgation ndash le mystegravere de ces cent anneacutees donnant lieu agrave une belle de
lrsquoArche de Noeacute preacutesevant(f 91v-93r) Lrsquoeacutevocation des perseacutecutions subies par les fregraveres
fidegraveles agrave son intention srsquoappuie explicitement sur laquo la cronica di frate Angnolo di
Chiarino raquo qui est ici employeacutee et citeacutee pour la premiegravere fois par un auteur meacutedieacuteval Il
est eacutegalement fait reacutefeacuterence agrave laquo frate Iachopo da Todi in una sua lauda raquo (f 93r-94r) Agrave
propos de lrsquoiniquiteacute de Jean XXII et de ses successeurs le reacutecit eacutevoque des interventions
du laquo santo huomo illuminato di spirito profeticho maestro Arnaldo da Villanuova raquo et
se reacutefegravere agrave la Chronique de Giovanni Villani (f 94v-95v) Le texte revient ensuite agrave des
eacutepisodes de la vie de Franccedilois agrave propos de la reacutedaction de la Regravegle ou des promesses
que lui a fait le Christ qui mettent notamment agrave profit des reacutecits de fregravere Leacuteon (f
95v-97v) Cette section de la chronique que lrsquoon peut qualifier de laquo franciscaine raquo
srsquoachegraveve sur une nouvelle note bibliographique renvoyant le lecteur aux laquo legiende
vechie et nuove et fioretti di santo Franciescho et anche la cronicha di frate Angniolo di
Chiarino et quella di fra Pier Giovanni et altre croniche dellrsquoordine raquo105
Un rare eacuteleacutement de structuration explicite annonce ensuite qursquoau sein de cette
laquo racholta raquo qui traite de choses propheacutetiques et de la condamnation de la vie du Christ
les passages suivants preacutesenteront certains laquo champions raquo de la Regravegle Les premiers
citeacutes sont Jacopone da Todi et Corrado drsquoOffida mais le laquo vero chanpione raquo est bien
entendu laquo fra Pier Giovanni da Nerbona raquo Son portrait deacutebute par une preacutesentation de
ses œuvres dont la quantiteacute paraicirct exceacuteder les capaciteacutes naturelles drsquoun ecirctre humain
(97r-98v) Parmi les titres citeacutes figure notamment laquo un bel tractato della messe raquo qui
nrsquoest transmis que par le manuscrit de Pesaro transcrit par un fraticelle agrave partir des
fonds issus de la bibliothegraveque du couvent de Narbonne106 Les deux principaux disciples
drsquoOlivi Ubertin de Casale et Bartheacutelemy Sicard sont rapidement mentionneacutes ainsi que
leurs œuvres respectives mais la grande figure qui suscite le respect elle aussi doteacutee
drsquoesprit propheacutetique est laquo maestro Arnaldo da Villanova raquo (f 98v-100r)
Sans la moindre transition deacutebute ensuite une narration des perseacutecutions subies par
les Spirituels agrave partir de lrsquoeacutepoque du Concile de Vienne lors duquel est situeacute la
publication de la bulle Exiit qui seminat (confondue avec Exivi de paradiso qui en
confortait les deacutefinitions) Si Angelo Clareno est la source principale pour les eacutepisodes
des anneacutees 1317-1323 la preacutesentation du conflit entre Jean XXII et les dirigeants
Oliviana 6 | 2020
25
franciscains fait reacutefeacuterence aux œuvres de Guillaume drsquoOckham (le Dialogus et lrsquoOpus
nonaginta dierum) et de Franccedilois de la Marche107 Quant aux meacutefaits de Benoicirct XII ils
sont deacutenonceacutes au moyen drsquoune chronique qui est dite avoir eacuteteacute composeacutee par Simone
da Cascia en personne108 La preacutesentation des diffeacuterentes branches de la famille
franciscaine tourne en ridicule les fregraveres laquo chiamati della oservantia raquo dont le seul
meacuterite est drsquoavoir alimenteacute de temps agrave autre la troupe des laquo veri et perfecti spirituali raquo
lesquels sont seuls dignes du titre de laquo poveri evangelici veri figliuoli di San
Francescho raquo109
Crsquoest agrave ce stade de son reacutecit que lrsquoauteur de la chronique se preacutesente et deacuteclare que son
laquo tratatello raquo est composeacute sous la forme drsquoun laquo senpice prolagho raquo destineacute agrave introduire
agrave certains laquo trattategli di doctrine profetiche raquo Cette deacuteclaration drsquohumiliteacute ne doit
susciter de malentendu sur la nature du texte qursquoil compose Les propheacuteties en
question de Cyrille et Hildegarde annonceacutees degraves lrsquointroduction ne forment que la
conclusion drsquoune œuvre qui est essentiellement de caractegravere historiographique et
meacuterite assureacutement la qualification de laquo chronique raquo Agrave partir de ce point le reacutecit qui
srsquoattache agrave lrsquoexil italien des fregraveres de Narbonne et Beacuteziers srsquoappuie sur une meacutemoire
propre du groupe transmise oralement On deacutecouvre ainsi lrsquoexistence drsquoune filiation
directe des Spirituels languedociens aux fraticelles de la fin du XIVe siegravecle qui
circulent entre les Marches et Florence110 Le reacutecit qui srsquoachegraveve dans les anneacutees 1360
nrsquooffre pas drsquoindication certaine qui permettrait de situer la date de composition de la
chronique Lrsquoeacutevocation drsquoune rivaliteacute avec les fregraveres laquo dits de lrsquoObservance raquo incite agrave
situer celle-ci dans les deux derniegraveres deacutecennies du XIVe siegravecle
Lrsquoauteur deacuteclare avoir eacutecrit son œuvre laquo in volghare per chonsolatione drsquoalchuno
secholare non licterato raquo sans avoir voulu la faire de faccedilon laquo molto scientificho raquo en
protestant de son incapaciteacute laquo perchegrave anchora vogliendo non saprei raquo (f 110r) Il ne
faut encore une fois pas le prendre agrave la lettre Le nombre drsquoœuvres savantes qursquoil cite
deacutemontre qursquoil est lui-mecircme un fregravere lettreacute connaissant lrsquoessentiel du corpus doctrinal
au moyen duquel se deacutefinissait la dissidence des fraticelles
Unrsquoipotesi sulla composizione dei volumi
Che cosa possiamo concludere dallrsquoanalisi dei due reperti Bisogneragrave innanzitutto
tenere presente la solidarietagrave nella fattura materiale che ci permette di ipotizzare su
basi piuttosto solide lrsquoesistenza alla fine del lsquo300 di un atelier di copia che diffondeva
opere di propaganda e opuscoli di informazione in volgare lo dimostrano la
comunanza di alcune mani che hanno lavorato su entrambi i manoscritti e anche il
fatto che la carta possiede alcune filigrane in comune Come avveniva la diffusione La
diffusione avveniva probabilmente tramite fascicoli di diversa consistenza (che vanno
dagli 8 ai 12 bifogli) quando si trattava di testi piugrave lunghi i diffusori ricorrevano a
semplici trovate (numerazione e richiami fascicolari) che permetteva in un secondo
momento una rozza legatura di raccolta La raccomandazione di Nofri e Ambruogio
dimostra che il lavoro era compiuto a nome di un gruppo (i laquo vostri amici raquo) che si
occupava di fornire laquo i fedeli da Firenze raquo111 di una biblioteca di propaganda devozione
e resistenza Presumibilmente da questa raccolta di opuscoli potevano essere tratte
anche delle copie parziali approntate per lettori di diverso livello culturale come si
puograve inferire facilmente dal fascicolo numerato con il numero 7 di cui possediamo due
esemplari uno dei quali trasmette insieme a una lettera di Giovanni ai fraticelli il
Oliviana 6 | 2020
26
volgarizzamento delle citazioni in latino del pezzo Lrsquoaspetto attuale dei due codici egrave il
prodotto di una legatura successiva che ha riunito vari pezzi del dossier ma non la sua
integritagrave prima della metagrave del XV secolo
A chi si deve questrsquoopera di raccolta La preponderanza di trascrizioni di testi di
Giovanni ci indirizzano verso la sua cerchia di devoti Ma ciograve che ci sembra piugrave
significativo egrave la presenza che abbiamo sottolineato in sede di descrizione del codice
di una nota presente nel margine del f 5v del codice B Qui infatti il copista ha segnato
laquo angniolo turini raquo La scritta laquo angniu raquo in modulo piugrave grande e scritta in verticale
come una prova di penna sembrerebbe effettivamente la stessa della nota rivolta a
Nofri e Ambruogio e crediamo sia quella del sistematore Da un confronto con il codice
Firenze Laur Gadd 75 mi pare di poter sostenere la possibilitagrave che questa nota sia non
un riferimento ma una sorta di firma di Agnolo Torini di Bencivenni Morto nel 1398
Agnolo egrave una artigiano agiato che faceva parte del circolo di Giovanni delle Celle ma
era legato anche al convento di Santo Spirito nel 1374 fu tutore dei nipoti di Boccacio
nel deposito di libri lasciato a fra Martino da Signa bibliotecario del Convento Sulla
questione dovette reintervenire nel 1377 per una questione inerente il possesso di una
copia della Commedia contesa tra Martino e il fatrellastro di Boccaccio Iacopo Egli era
iscritto a una Confraternita di Disciplinati della Misericordia del Salvatore che egrave
istituzione legata alla predicazione di Simone da Cascia dunque egrave il miglior candidato a
far parte di quella zona drsquoombra del gruppo di Giovanni su cui i fraticelli tentarono alla
fine degli anni rsquo70 di attecchire Una conferma potrebbe venire dallrsquoopera devozionale
sul tema del contemptus mundi scritta da Agnolo nella quale egli dimostra
unrsquoapprofondita conoscenza delle opere del Clareno Nella lettera dedicatoria lrsquoautore
sostiene di aver sottoposto lrsquoopera ad laquo alcuni esperti e valenti religiosi raquo tra i quali vi
era Giovanni delle Celle che lo aveva spinto a dedicarne il contenuto a Carlo di
Battifolle Ora come abbiamo visto sopra Carlo era stato interessato da un processo
inquisitoriale legato allrsquoinfiltrazione di fraticelli nel suo territorio nel quale era dovuto
intervenire il vallombrasiano amico di Giovanni Simone Bencini112
NOTE
1 Issu drsquoun travail meneacute en commun dans le cadre du projet ERC BIFLOW la premiegravere partie a
eacuteteacute reacutedigeacutee par Sylvain Piron la seconde par Antonio Montefusco la troisiegraveme par Sara Bischetti
la derniegravere par A Montefusco et S Piron
2 Sylvain Piron laquo La bibliothegraveque portative des fraticelles 1 Le manuscrit de Pesaro raquo Oliviana
5 2016 [En ligne] httpsjournalsopeneditionorgoliviana804 Lrsquohypothegravese drsquoune diffusion
italienne de la bibliothegraveque de Narbonne a pu ecirctre confirmeacutee dans Id laquo The Dissemination of
Bartheacutelemy Sicardrsquos Postilla super Danielem raquo dans M Bailey S L Field (eacuted) Late Medieval Heresy
New Perspectives Studies in Honor of Robert E Lerner London Boydell amp Brewer 2018 p 35-55
3 Basilio Pandzic laquo Gli Annales Minorum di Luca Wadding raquo Archivum franciscanum historicum 70
1977 p 656-666
Oliviana 6 | 2020
27
4 Rafael Ramis Barceloacute laquo Estudio preliminar raquo dans Pierre de Jean Olivi Tratado de los contratos
Madrid Dykinson 2017 p 44-58 Warren Lewis et Sylvain Piron laquo Chez Daniel Pain Amsterdam
1700 raquo Oliviana 2 2006 [en ligne] httpsjournalsopeneditionorgoliviana76
5 Ronald G Musto laquo Daniel Papebroch SJ and the letters of Angelo Clareno raquo Archivum
franciscanum historicum 79 1986 p 392-410 Gian Luca Potestagrave laquo Gli studi su Angelo Clareno Dal
ritrovamento della raccolta epistolare alle recenti edizioni raquo Rivista di storia e letteratura religiosa
25 1989 p 111-143 voir p 113 LrsquoEpistola excusatoria drsquoAngelo Clareno fut finalement publieacutee par
Flaminio Annabali de Latera Ad Bullarium Franciscanum Supplementum Roma 1780 p 153-164
6 S Piron laquo La reacuteception de lrsquoœuvre et de la figure drsquoUbertin de Casale raquo dans Ubertino di Casale
41deg convegno internazionale di studi francescani Spoleto CISAM 2014 p 403-442
7 Storia di Fra Michele minorita come fu arso a Firenze nel 1389 ed Francesco Zambrini Bologna
Romagnoli (laquo Scelta di curiositagrave raquo 50) 1865
8 Lettera dersquo Fraticelli a tutti i cristiani nella quale rendon ragione del loro scisma Testo inedito del
buon secolo di nostra lingua eacuted Giuliano Vanzolini Bologna Romagnoli (laquo Scelta di curiositagrave raquo
45) 1865 Le manuscrit en question ne semble pas avoir eacuteteacute retrouveacute
9 Il Paradiso degli Alberti eacuted A Wesselofsky Bologna Romagnoli (laquo Scelta di curiositagrave raquo 86) 1867
3 vols
10 E Renan laquo Saint Franccedilois drsquoAssise Eacutetude historique drsquoapregraves le Dr Karl Hase raquo Journal des
deacutebats 20-21 aoucirct 1866 repris in Id Nouvelles eacutetudes drsquohistoire religieuse Paris Calmann Leacutevy 1884
p 359-360
11 L[ouis] Richard laquo La chronique des tribulations franciscaines drsquoapregraves un manuscrit de la
Laurentienne raquo Bibliothegraveque de lrsquoEacutecole des chartes 45 1884 p 523-532
12 Sa thegravese de lrsquoEacutecole des chartes soutenue en 1886 portait sur laquo Jean XXII et les franciscains
depuis lrsquoorigine de la question de la pauvreteacute du Christ jusqursquoagrave lrsquoabjuration de lrsquoantipape Pierre
de Corvara (1321-1330) raquo La thegravese drsquoEacutecole des Chartes de Marie-Theacuteregravese drsquoAlverny laquo Les eacutecrits
theacuteoriques concernant la pauvreteacute eacutevangeacutelique depuis Pierre-Jean Olieu jusqursquoagrave la bulle Inter cum
nonnullos (12 novembre 1323 raquo nrsquoa pas davantage eacuteteacute publieacutee
13 Felice Tocco LrsquoEresia nel medio evo Firenze Sansoni 1884 (reacuteimpr Torino Aragno 1998)
initialement publieacute en articles agrave partir de 1881 dans le Giornale napoletano di filosofia e lettere Il
avait auparavant publieacute laquo I fioretti di San Francesco Studi sulla loro compilazione storica raquo
Archivio Storico Italiano 114 1879 p 488-502 Prolongeacute par Quel che non crsquoegrave nella Divina Commedia o
Dante e lrsquoeresia Bologna 1899
14 F Tocco laquo Del passaggio della metafisica della natura alla fisica raquo Kantstudien 2 1898 p
66-98 constitue lrsquoune des premiegraveres eacutetudes majeures consacreacutees agrave lrsquoOpus postumum de Kant Ses
eacutetudes sur le sujet ont eacuteteacute reacuteunies en volume Studi kantiani Parlermo Sandron 1909 Sur le
parcours de Tocco L Malusa laquo La storiografia religiosa di Felice Tocco raquo Studia Patavina 19
1972 p 580-609 Sur ses archives Anna Olivieri Felice Tocco Le carte e i manoscritti ti della biblioteca
della Facoltagrave di Lettere e Filosofia dellrsquoUniversitagrave di Firenze Firenze Olschki 1991
15 F Tocco Ricerche platoniche Catanzaro Asturi 1876 Voir son exposeacute de la meacutethode
laquo Pensieri sulla storia della filosofia raquo Giornale Napoletano di filosofia e lettere 1877 (pas lu)
16 Tocco LrsquoEresia p vii laquo Messomi a studiare i rapporti tra la filosofia scolastica e la
contemporanea eresia se non ho trovato quello che ha prima giunta supponevo mi venne fatto
in compenso di formarmi unrsquoopinione ben netta sulla genesi e sul corso delle molteplice sette
eretiche [hellip] La mancanza di spazio mrsquoimpedisce altresigrave di pubblicare nella loro integritagrave alcuni
testi inediti che si riferiscono allrsquoabate Gioacchino allrsquoEvangelio eterno ed al moto
francescano raquo
17 F Tocco laquo Alcuni capitoli della Cronaca delle tribolazioni raquo Archivio Storico Italiano 17 1886
p 12-36 Il dit devoir la connaissance de lrsquoœuvre agrave un bibliotheacutecaire de la Nazionale de Naples
nommeacute Alvisi qui cherchait agrave publier son eacutedition de la chronique LrsquoEresia p 419 note 1 La
description de la chronique comme composeacutee de fragments est reprise drsquoIreneo Affograve Vita di frate
Oliviana 6 | 2020
28
Elia Parma 1819 p 10 qui avait vu un teacutemoin Voir agrave ce propos Sara Bischetti Cristiano Lorenzi
Antonio Montefusco laquo Questione francescana e fonti volgari il manoscritto Roma BNC Vitt Em
1167 e la tradizione delle Chronicae di Angelo Clareno raquo Picenum Seraphicum 33 2019 p 7-67 voir
p 50-52
18 Sur lrsquoensemble de sa carriegravere Martin Grabmann laquoNekrologe Kardinal Franz Ehrle raquo Jahrbuch
der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 1933-1934 1934 p 27-40
19 Il est seulement le directeur de la publication drsquoune Bibliotheca Theologiae et Philosophiae
Scholasticae selecta Paris Lethielleux 1885-1886 4 vols
20 F Ehrle laquo Das Studium der Handschriften der mittelalterlichen Scholastik mit besonderer
Beruumlcksichtigung der Schule des hl Bonaventura raquo Zeitschrift fuumlr katholische Theologie 7 1883
p 1-51
21 F Ehrle laquo Zur Quellenkunde der aumllteren Franziskanergeschichte Der Catalogus Ministrorum
Generalium des Bernhard von Bessa raquo Ibid p 325-352 laquo Kritische Mittheilungen uumlber die
aumlltesten Lebensbeschreibungen des hl Franziskus raquo Ibid p 389-397
22 Sur la carriegravere remarquable de Denifle successivement historien de la mystique rheacutenane du
joachimisme de lrsquoUniversiteacute de Paris de la deacutesolation des eacutetablissements religieux durant la
Guerre de Cent ans et biographe de Luther voir sa neacutecrologie par August Pelzer Revue neacuteo-
scolastique 12 1905 p 358-374
23 F Ehrle laquo Die Spiritualen ihr Verhaumlltnis zum Franciscanerorden und zu den Fraticellen raquo
ALKGM 1 1885 p 509-569 Pour ecirctre complet degraves le premier fascicule de lrsquoanneacutee signala les
actes de deux procegraves de 1313-14 et 1341 laquo Die Spiritualen vor dem Inquisitionstribunal raquo p
156-158 puis laquo Ludwig der Bayer und die Fraticellen und Ghibellinen von Todi und Amelia im
Jahre 1328 raquo p 158-164
24 F Ehrle laquo Die Spiritualen raquo ALKGM 2 1886 p 106-164 (sect 3 Die Historia septem tribulationum)
3 (1887) p 553-623 4 1888 1-190
25 Sur le contexte de ces discussions voir Massimiliano Lenzi laquo Bruno Nardi Pietro di Giovanni
Oli e lrsquoorigine dellrsquoanima humana in Dante (Pg XXV 37-79) raquo in Pierre de Jean Olivi philosophe et
theacuteologien C Koumlnig-Pralong O Ribordy T Suarez-Nani (eacuted) Berlin De Gruyter 2010 p 369-405
26 F Ehrle laquo Zur Vorgeschichte des Concils von Vienne raquo ALKGM 2 1886 p 353-416 (sect 1 Die
Vorarbeiten zum dogmatischen Decrete in thuumlrner des fr Petrus Johannis Olivi) 3 1887 p 1-195
(sect 2 Des Ordensprocurators Raymund von Fronsac Actensammlung zur Geschichte der
Spiritualen sect 3 Bonagrazias von Bergamo Gutachten uumlber sein Verbannungs Decret sect 4
Vorarbeiten zur Constitution Exivi de paradiso vom 6 Mai 1312)
27 F Ehrle laquo Petrus Johanis Olivi sein Leben und seine Schriften raquo ALKGM 3 1887 p 409-552
28 F Erhle Historia Bibliothecae Romanorum Pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis Romae
Typis Vaticanis 1890
29 F Tocco compte-rendu de F Ehrle laquo Die Spiritualen raquo Archivio Storico Italiano 18 1886
p 296-306 voir p 299 laquo piugrave che alle mie conghietture tengo alla veritagrave e non dubito di
confessare gli errori miei ben sapendo che chi si cacicia nellrsquooscura regione delle ipotesi corre il
rischio di mettere sovente il piede in fallo raquo Toutefois il nrsquoadmit lrsquoattribution de lrsquoensemble de la
chronique agrave Clareno qursquoen 1905
30 Ibid n 1 Tocco signale au passage qursquoil cherchait agrave publier sa propre eacutedition du Protocole
drsquoAnagni quand Denifle publia la sienne dans lrsquoArchiv
31 F Tocco Le Opere latine di Giordano Bruno esposte e confrontate con le italiane Firenze Le
Monnier 1889 laquo Le Fonti piugrave recenti della filosofia del Bruno raquo Rendiconti della R Accad dei
Lincei Classe di scienze morali stor e filol1892 Le opere inedite di Giordano Bruno Memoria letta
allrsquoAccademia di scienze morali e politiche della Societagrave Reale di Napoli dal socio Felice Tocco Napoli Tip
della Regia Universitagrave 1891
32 Id laquo Due opuscoli inediti di Arnaldo di Villanova raquo 18 1886 p 459-460 laquo Due documenti
intorno ai beghini drsquoItalia raquo 1888 p 417-423 Id laquo Gli apostolici e fra Dolcino raquo 19 1897 p
Oliviana 6 | 2020
29
241-275 laquo Nuovi documenti sui moti ereticali tra la fine del secolo XIII e il principio del XIV raquo
Ibid 28 1901 p 97-104 laquo I fraticelli raquo Ibid 35 1905 p 331-368 laquo Le leggende piugrave antichi della
leggenda francescana raquo 38 1906 p 315-338 Id laquo Il processo dei guglielmiti raquo Rendiconti della
Reale Accademia dei Lincei Atti della classe di scienze morali ser V 8 1899 p 309-342 351-384
407-432 437-469 laquo Guglielma Boema e i Guglielmiti raquo Atti della Reale Accademia dei Lincei Memorie
della classe di scienze morali ser V 8 1901 p 3-32
33 F Tocco laquo Le due prime tribolazioni dellrsquoOrdine francescano Con appendice sul valore della
Cronaca delle Tribolazioni raquo Rendiconti della Reale Accademia dei Lincei 17 1908
34 Marina Benedetti laquo Eresie medievali e eretici modernisti raquo in La riforma della Chiesa nelle
riviste religiose di inizio Novecento M Benedetti D Saresella (ed) Milano Biblioteca francescana
2010 p 313-330
35 Giovanni Corcioni Il carteggio Paul Sabatier-Felice ToccoFonti e questioni francescanenella
storiografia dellrsquoOtto-Novecento Tesi di laurea Universitagrave di Trento-Universitagrave di Verona 2018
36 La Quistione della povertagrave nel XIV secolo Napoli 1910
37 Compte-rendu drsquoA Fierens Revue drsquohistoire eccleacutesiastique 10 1909 p 832
38 Gioacchino Volpe I Movimenti religiosi e sette ereticali nella societagrave medievale italiana (secoli XI-
XIV) 1922
39 Gratien de Paris Histoire de la fondation et de lrsquoeacutevolution de lrsquoordre des fregraveres mineurs au XIIIe siegravecle
Paris-Gembloux Duculot 1928 Duncan Nimmo Reform and division in the medieval Franciscan
Order from Saint Francis to the foundation of the Capuchins Roma Istituo storico dei Cappuccini
1987
40 Deacuteceacutedeacute tregraves jeune Fedele da Fanna avait eacuteteacute chargeacute degraves 1870 de preacuteparer lrsquoeacutedition des œuvres
de Bonaventure passant ses premiegraveres anneacutees de travail agrave rechercher de nouveaux manuscrits agrave
travers les bibliothegraveques europeacuteennes
41 Felice Accrocca laquo Angelo Clareno e i Padri di Quaracchi Unrsquoinedita trascrizione
dellrsquoEpistolario raquo Archivum Franciscanum Historicum 106 2013 p 195-202 voir p 198 une lettre
drsquoOliger agrave Golubovich annonccedilant ce projet Au cours de ces anneacutees Oliger avait eacutegalement
preacutepareacute une transcription des Epistole acheveacutee par Alban Heysse et demeureacutee ineacutedite
42 Paolo Pieraccini Padre Girolamo Golubovich (1865-1941) Lrsquoattivitagrave scientifica il Diario e altri
documenti inediti tratti dal carteggio personale (1898-1941) Milano Edizioni Terra Santa 2016
43 Angeli Clareno Expositio Regulae ed L Oliger Quaracchi 1912 Voir p vi laquo Non quidem me
latet omnia quae fr Angeli liber exhibet purum aurum non esse raquo
44 L Oliger laquo Documenta inedita ad historiam Fraticellorum Spectantia raquo Archivum franciscanum
historicum 3 1910 p 253-279 505-529 680-699 4 1911 p 3-23 688-712 5 1912 p 74-84 6
1913 p 267-290 515-530 710-747
45 M Bihl (1878-1950) laquo Fraticelli cuiusdam decalogus evangelicae paupertatis an 1340-1342
conscriptus raquo Archivum franciscanum historicum 32 1939 p 279-411
46 Victorin Doucet laquo De operibus manuscriptis fr Petri Ioannis Olivi in bibliotheca universitatis
Patavine asservatis raquo Archivum franciscanum historicum 28 1935 p 156-197 408-442
47 Victorin Doucet laquo Angelus Clarenus ad Alvarum Pelagium apologia pro vita sua raquo Archivum
franciscanum historicum 39 1946 p 63-200 voir p 79 laquo Profecto nullus forsan auctor illius
aetatis praeter Petrus Joannis Olivi pulcrius meliusque scripsit de Ecclesia et speciatim de
primatu et auctoritate Romani Pontificis quam Angelus Clarinus hic raquo Une appreacuteciation
semblable drsquoOlivi se retrouve chez Ferdinand Delorme laquoTextes franciscains raquo Archivio Italiano per
la storia della pietagrave 1 1951 p 185-202
48 Laurent Morelle laquo Le propheacutetisme meacutedieacuteval latin dans loeuvre et lenseignement de Paul
Alphandeacutery Agrave propos darchives reacutecemment mises au jour raquo Meacutelanges de lEcole franccedilaise de Rome
Moyen-Age Temps modernes 102 1990 p 513-532
49 Beryl Smalley laquo Decima Langworthy Douie 1901-1977 raquo Franciscan Studies 38 1978 p 3-9
Oliviana 6 | 2020
30
50 D L Douie The Nature and Effect of the Heresy of the Fraticelli Manchester University Press
1932
51 R Manselli La Lectura super Apocalypsim di Pietro di Giovanni Olivi ricerche sullescatologismo
medioevale Roma ISIME 1955
52 R Manselli Spirituali e beghini in Provenza Rome ISIME 1959
53 Le numeacutero de Picenum Seraphicum 11 1974 intituleacute laquo Gli Spirituali e i Fraticelli dellrsquoItalia
Centro-Orientale raquo comprend des contributions de Stanislao da Campagnola A Franchi Adriano
Gattucci Pierre Peacuteano Attilio Bartoli Langeli Ugolino Nicolini Ottokar Bonmann Mariano
drsquoAlatri Mario Sensi
54 Franciscains drsquoOc Les Spirituels (Cahiers de Fanjeaux 10) Toulouse Privat 1975
55 Chi erano gli Spirituali atti del III Convegno internazionale Assisi 16-18 ottobre 1975 Assisi
Porziuncola 1976
56 Il periodo di residenza di Ubertino a Firenze dovrebbe collocarsi nel 1285-1289 venendo
dunque a coincidere con il biennio di insegnamento di Olivi sulla biografia di Ubertino si veda
Ruiz
57 Il dossier di riferimento di questo episodio importante egrave in AM Ini laquoNuovi documenti sugli
spirituali di Toscanaraquo Archivum franciscanum historicum 66 1973 p 305-377 Della rivolta parla
lungamente Clareno Ubertino fu procuratore dei ribelli
58 laquoHic fr Ubertinus habitans in Monte Alvernae provinciae Tusciae fundatori devotus
singularis perfectionis primae et ultimae testis fidelis sincerus et fervens praedicator
evangelicae veritatis multos in religione et praesertim in provincia Tusciae et vallis Spoletanae
et Marchiae Anconitanae vitae exemplo et verbi virtute suscitavit et inflammavit ad puram et
fidelem observantiam promissae perfectionis et ex vera caritate quiete que fruebatur Deo soli
et coelestibus inhaerens omissa et consilia sanctarum personarum assentiens ut favere posset
spiritualibus personis et fratribus qui multa patiebantur ab aemulis in Tuscia et in Valle
Spoletana multis periculis et laboribus scienter se dedit raquo
59 M B Becker laquo Florentine Politics and the Diffusione of Heresy in the Trecento a
socioeconomic inquiry raquo Speculum 34 1959 p 60-75 J N Stephens laquo Heresy in Medieval and
Renaissance Florence raquo Past and Present 54 1972 p 25-60 e il commento di M Becker laquo Heresy in
Medieval and Renaissance Florence a commentraquo Past and Present 1974 p 153-161 repr in Id
Florentine Essays Respinge con nettezza lrsquointreccio tra il pauperismo dei fraticelli e lrsquoemergere di
unrsquoautocoscienza operaia che avrebbe indotto alla rivolta dei Ciompi R Rusconi Lrsquoattesa della
fine crisi della societagrave profezia ed Apocalisse in Italia al tempo del grande Scisma dOccidente (1378-1417)
Roma ISIME 1979 Il tema egrave perograve assai interessante e meriterebbe un approfondimento a
partire dal volgarizzamento fiorentino del Vade mecum in tribulatione inserito nel ms da far
risalire a un avo del Machiavelli
60 Si veda soprattutto J Najemy A History of Florence 1200-1575 Oxford Blackwell 2006
p 144-151 che egrave piugrave propenso a vedere un radicamento dellrsquoeresia nei ceti popolari ma
spostando il fenomeno agli anni rsquo70
61 Il Consiglio del Capitano rigetta una provisione riguardante lrsquoinquisizione il 27 gennario 1344
e una petizione presentata dallrsquoInquisitore il successivo 14 febbraio cf Archivio di Stato di
Firenze Libri Fabarum 24 f 25 e 29 Cf Becker laquo Florentine Politics raquo p 61 n 10
62 G Villani Nuova Cronica a c di G Porta Parma Guanda 1991 XIIILVIII vol III p 431
63 Si tratta di una laquo revocatio Michele di Lapo Arnolfi raquo in Becker laquo Florentine Politics raquo p 69
F Tocco Studii francescani p 414 R Rusconi Lrsquoattesa della fine Roma 1979 passim J Najemy A
History of Florence p 144-155
64 Andrea Richi Tractatus contra fraticellos in L Oliger laquo Documenta inedita ad historiam
Fraticellorum spectantia raquo AFH p 267-279 In realtagrave oltre ovviamente al contesto tipicamente
fiorentino andragrave tenuto in considerazione anche la formazione del Richi allievo di Ludovico di
Castiglione R Lambertini laquo La concordia tra Niccolograve III e Giovanni XXII in Fitzralph e Wyclif
Oliviana 6 | 2020
31
Note su alcune reinterpretazioni della povertagrave francescana raquo in M T Beonio Brocchieri
Fumagalli S Simonetta (ed) John Wyclif Logica politica teologia Firenze SISMEL 2003 p 3-22
65 Si consulta ancora con profitto N Mattioli Il beato Simone Fidati da Cascia
dellOrdine romitano di S Agostino e i suoi scritti editi ed inediti in Antologia Agostiniana Vol
II Roma 1898 Unrsquoimpostazione originale egrave in D Corsi laquo Simone da Cascia un rebellis
ecclesiae raquo Archivio Storico Italiano 149 1991 p 739-781
66 Sul rapporto tra Angelo e Simone e sui rapporti coi fraticelli M Sensi laquo Simone Fidati e gli
Spirituali (Angelo Clareno) raquo in Simone Fidati da Cascia OESA Un agostiniano spirituale tra Medioevo e
Umanesimo Atti del Convegno Internazionale in occasione dellrsquoVIII Centenario della nascita
(1295-1347) Cascia (Perugia) 27-30 Settembre 2006 a c di CMOser-Grote e W Eckermann OSA
Roma Institutum Historicum Augustinianum 2008 p 51-98 Lrsquointero volume egrave un importante
ripensamento della figura di Simone
67 Sulla morte ancora valide le osservazioni di Mattioli Il beato Simone Fidati p 39-42 Per le
opere invece vedi lrsquoimponente edizione Simonis Fidati de Cassia De gestis Domini Salvatoris ed
Willigis Eckermann et al Roma Augustinianum 1998-2003 e il volume Id LrsquoOrdine della Vita
Cristiana Tractatus de Vita Christiana Epistulae Laude Opuscula Roma Augustinianum 2006 che
contiene anche la vita scritta da Giovanni da Salerno Tractatus de vita et moribus Simonis de Cassia
p 587-596 Le fondazioni femminili sono studiate in P Piatti laquo Simone Fidati ed il movimento
pinzocherile agostiniano a Firenze Nuove acquisizioni sul monastero di Santa Caterina in San
Gaggio raquo e MK Wernicke laquo Simone Fidati von Cascia und die religioumlse frauenbewegung im
spaumlten Mittelalter raquo in Simone Fidati da Cascia OESA rispettivamente alle p 99-129 e 131-144
68 Simone de Cassia Epistula 11 laquo Sed quia aliquarum epistularum et dictorum eius [ie Angeli
de Clarino] est memoria super terram quas ut potui studui aggregare tam aliis quam mihi
directas nolens ut eius memoria totaliter de saeculo deperiret tuae benignitati transmitto
quatenus cum tibi vacaverit non alio occupatus paulatim scribas bona littera in carta edina aut
pecorina volumen bonum et honorificum faciendo cum intendam si qua de ipso invenire potero
ac procurare sempiternae mandare memoriae raquo in LrsquoOrdine della Vita cristiana p 294
69 Su Gentile e Angelo vedi L Von Auw Ange Clareno et les spirituels p 53 s p 240 GL Potestagrave
Angelo Clareno p 22 D Burr The Spiritual Franciscans Su Spirituali e agostiniani Sensi laquo Il beato
Tomasuccio raquo p 122 n 56
70 Edito in Tocco Studii francescani p 516-517 alorizzato per la prima volta in Corsi Simone da
Cascia p774-775
71 Un riferimento a una continuazione egrave in Vittorio Emanuele testimone della Cronaca
72 Su Giovanni da Salerno il lavoro da fare egrave enorme ci si limiti a vedere il volume III
dellrsquoAntologia agostiniana a cura di Mattioli Roma 1901 la voce del Dizionario Biografico degli
Italiani affiancato da G Ciolini laquo Scrittori spirituali agostiniani dei secoli XIV e XV in Italia raquo in
S Augustinus vitae spiritualis magister Settimana internazionale di spiritualitagrave agostiniana
Roma 1956 II Roma 1959 pp 339-387 Sulle opere contese con Cavalca una parola definitiva mi
pare in C Delcorno Cavalca Domenico in Diz biogr degli Italiani XXII Roma 1979 p 579
73 M Sensi Dal movimento eremitico alla regolare osservanza francescana lrsquoopera di Paoluccio Trinci
Assisi 1992
74 laquo Comrsquoegrave per usanza i poveri di santo Francesco i quali oggi e per piugrave tempo
passato perseguitati per la povertagrave di Cristo abitanti nella Marca mandarono qua a
Firenze frate Michelehellip raquo Tomasuccio era in realtagrave passato nelle Marche
75 Mi riferisco al manoscritto vergato da don Antonio di Pietro di Donadei di Rocca S Stefano
Biblioteca Nazionale di Napoli VIIIC8 (la trascrizione egrave del 1402-1403) Si tratta di un codice
proveniente da S Bernardino de LrsquoAquila con Tommasuccio Tu pur vuoi piugrave chrsquoio dica Stoppa Vuol
la mia fantasia i Vaticinia pontificalia e infine una profezia di Giovanni da Rupescissa ma questi
ultimi testi poi vennero asportati Cf C Cenci Manoscritti francescani p 819-821 Il testo laquo Vuol la
Oliviana 6 | 2020
32
mia fantasia raquo egrave attribuito in alcuni codici anche a Giovanni da Rupescissa cfr G Mazzatinti laquo Un
profeta umbro del secolo XIV (Tommasuccio da Foligno) raquo Il Propugnatore 15 1882 p 3-40 e
Faloci Pulignani Le profezie p 13
76 R Trexler The Spiritual Power Republican Florence under interdict Leiden Brill 1974
77 A Brucker Florentine Politics and Society 1343-1378 Princeton University Press 1962 in part p
277 ss per i rapporti con la risistemazione dellrsquoAlbornoz che costituiscono i prodromi della
guerra p 173-180 per il coinvolgimento degli intellettuali vedi M Gagliano laquo La guerre des
Huits Saints Sacchetti et la transition humaniste raquo Arzanagrave 11 2005 p 257-289
78 Archivio di Stato di Firenze Provvisioni 65 f 173 Cf F Tocco Studii francescani p 412
Becker laquo Florentine Politics raquo p 71 n 62 aggiunge che la Santa Sede aveva cominciato a
perseguire alcuni individui lrsquoanno prima ASF Provvisioni 65 f 239
79 Brucker Florentine Politics p 171-176 per es ma anche Trexler The Spiritual Power p 135-42
80 Marchionne di Coppo Stefani Cronaca fiorentina Cittagrave di Castello 1903 par 378
81 A Stella La reacutevolte des Ciompi Les hommes les lieux le travail Paris EHESS 1993
82 Najemy History of Florence p 172-182
83 Ibid p 182
84 Si tratta di una lettera a Carlo V di Francia in cui il papa sostiene che gli Otto di Baligravea davano
ospitalitagrave a un gruppo di eretici che commentava in volgare e in maniera erronea lrsquoapocalisse in
Lettres secretes et curiales du pape Greacutegoire XI relatives agrave la France ed L Mirot et al Paris De
Boccard 1935-1957 doc 2051
85 AS Firenze Liber Fabarum 41 f 78-80 Becker laquo Florentine Politics raquo p 73 Brucker
Florentine Politics and Society p 250-253
86 Alle bocche della piazza p 53 La cronaca egrave a codice unico (Firenze BN Panciatichi 158) che
perograve egrave copia sullrsquoautore p il
87 Cfr Becker laquo Florentine Politics raquo p 74 A Piazza laquo La via Crucis di frate Michele raquo in Vite di
eretici e storie di frati a cura di M Benedetti GG Merlo A Piazza Milano Biblioteca
Francescana 1998 p 243-265
88 Lo scopritore ed editore del testo fu come ricordato sopra A Wesselofsky Il Paradiso degli
Alberti 1867 che avanzograve il nome di Giovanni Gherardi da Prato per lrsquoautore Sulla datazione vedi
R Bessi laquo Due note su Giovanni Gheradi da Prato raquo Interpres 11 1991 p 327-330 per una
contestualizzazione mi pare utile P Salwa La narrativa tardogotica toscana Roma Izzi 2004 p
67-105 Si tenga presente lrsquoedizione a cura di A lanza Roma Salerno 1975
89 Sulla figura di Marsili C Casari Notizie intorno a Luigi Marsili Lovere 1900 e S Brambilla
laquo Luigi Marsili Un amico del Petrarca fra ldquootium literatumrdquo e predicazione raquo in Ead Itinerari
nella Firenze di fine Trecento Milano CUSL 2002 p 107-204
90 Sul Delle Celle resta di qualche utilitagrave da un punto di vista biografico il saggio di P Cividali
laquo Il beato Giovanni delle Celle raquo Atti della R Accademia dei Lincei Memorie della classe di scienze
morali storiche e filologiche s V 12 1906 p 354-374 a cui va affiancato il saggio di G Petrocchi
laquo Il problema ascetico di Giovanni delle Celle raquo in Ascesi e mistica trecentesca Firenze Le Monnier
1957 p 203-231 e soprattutto S Brambilla Giovanni delle Celle nella Firenze del Tardo Trecento
relazioni personali e interressi letterari in Itinerari p 1-106 che insiste sul circolo di devoti raccolti
attorno a lui e sugli stretti rapporti con Firenze
91 Si veda Cividali Il beato p 359-364 estremamente cauta Brambilla p 6 che non esclude un
traviamento dovuto ai particolari interessi letterari del monaco sulla base di testimonianze che
perograve hanno il difetto di essere piuttosto tarde come la studiosa spiega a n 16
92 Le lettere si leggono in Giovanni delle Celle Luigi Marsili Lettere a c di F Giambonini 2
volumi Firenze Olschki 1991 rispettivamente la 21 e appendice 5 le lettere con Simone e la 27
quella a Giovanni da Salerno
93 Ibid l 18
Oliviana 6 | 2020
33
94 laquo Io non dubitava punto che da voi e frate Giovanni io era apprezzato piugrave che io non vaglio se
mio pari puograve alcuna cosa valere e per la vostra lettera si dimostra apertamente raquo Ibid I lettera
V 48-51 e p 200-201
95 Brambilla Itinerari p 52-65
96 La nostra interpretazione egrave assai differente da quella proposta da Giambonini e Brambilla
97 laquo Hotti sposte queste parole secondo la mia picciola intelligenzia ma tu puoi scrivere le
sopraddette parole inn una cartuccia e portalla a savi e amici tuoi spirituali e forse te le
sporranno meglio di me e ttu ne sarai giagrave un poco informato raquo Giovanni delle Celle Luigi Marsili
Lettere 4
98 Brambilla Itinerari p 15 gli interventi di Simone in C Piana La facoltagrave teologica dellrsquoUniversitagrave
di Firenze nel Quattro e Cinquecento Grottaferrata Coll S Bonaventurae 1977 p 211-216 le lettere
di Simone sono trasmesse in Firenze BNC Conv Soppressi G 6 1502
99 Le lettere di Giovanni sono le 31 33 e quelle dei fraticelli App 1 e 2 e 6 Riprenderemo
lrsquoipotessi qui solo accennata di un trattato piugrave che di uno scambio epistolare in altra sede
100 Tra gli elementi a supporto del fatto che si tratti di un esemplare unitario anche la presenza
costante e in fascicoli distanti tra loro di una delle tre filigrane rilevate nel manoscritto ovvero
la lettera M sormontata da croce
101 Alla fine del primo fascicolo egrave infatti presente un richiamo laquoA serenissimiraquo che non ha
riscontro con lrsquoinizio del testo della carta successiva
102 Nicolaus Minorita Chronica Documentation on Pope John XXII Michael of Cesena and the Poverty
of Christ ed D Flood G Gaacutel S Bonaventure (NY) Franciscan Institute 1996
103 Je remercie Martin Morard pour son aide sur ce point Ce commentaire abondamment mis agrave
profit au Moyen Acircge nrsquoa jamais fait lrsquoobjet drsquoune eacutedition Le passage se trouve notamment dans
les manuscrits Barcelona Bibl de Catalunya cod 548 f 257rb ou BAV Vat lat 648 f
230va-231ra
104 Firenze BNC Magl XXXIV 76 f 91v laquo Anchora Rabano in sue profetie e iscriture da molto
lumo di questi tenpi et ispeccedilialmente nel suo papalisto dove predicie la venuta drsquoalquanti chattivi
papi che debbano essere inanccedili alla distructione della charnal chiesa poi anuccedilia alquanti santi
papi ripien del santo spirito i quali debbano rinovellare et rilevare la chiesa di dio raquo
105 Lrsquoidentification de la chronique de fra Pier Giovanni peut laisser place agrave de nombreuses
hypothegraveses Il peut srsquoagir du reacutecit de ses derniers moments de son commentaire de lrsquoApocalypse
ou drsquoun texte qui nrsquoa pas laisseacute drsquoautre trace
106 S Piron laquo La bibliothegraveque portative raquo Oliviana 5 2016
107 f 103v laquo Anchora maestro Francesco Rosso drsquoAscholi della Marcha fe un solenne et
teologho libro chontro aessa quarta decretale hereticha il qual chomincia laquo del padre enpio si
ramarichano i figliuoli raquo il quale la ripruova di parte in parte et il nome del libro e apellato de
patre inpio
108 f 106v laquo chome parla la chronicha che srsquoebbe da uno frate Andrea da Manfriano frate di
Santa Croce che lla chonpero da maestro Ubertino di Santo Spirito che disse che lla fu scritta per
mano di frate Simone da Chascia raquo
109 f 108v laquo La terza fu i predicti frati chiamati della oservantia i quali si possono porre in
ispirituali da beffe per rispecto adella predetta prima brigata dersquo veri et perfecti spirituali hellip raquo
110 Lrsquoessentiel de ces eacutepisodes ont eacuteteacute publieacutes par F Tocco
111 Storia di Frarsquo Michele Minorita I
112 I Hijmans Tromp Vita e opere di Agnolo Turini Leiden 1957
Oliviana 6 | 2020
34
RIASSUNTI
Lrsquoenquecircte sur la pratique de lrsquoeacutecrit dans le milieu des fraticelles italiens se poursuit avec lrsquoexamen
de deux manuscrits conserveacutes agrave Florence et probablement produits dans cette ville au cours de la
derniegravere deacutecennie du XIVe siegravecle Apregraves une introduction historiographique et un examen du
contexte qui souligne lrsquoenracinement local des fraticelles au cours du siegravecle la description
deacutetailleacutee des deux teacutemoins permet de formuler une hypothegravese sur leur production comme
meacutemorial et propagande apregraves la condamnation et lrsquoexeacutecution de lrsquoune des figures centrales du
mouvement en 1389
INDICE
Mots-cleacutes Firenze BNC Magliabech XXXI 65 Firenze BNC Magliabech XXXIV 76
Oliviana 6 | 2020
35
Pour Gian Luca Potestagrave
Oliviana 6 | 2020
36
Pour Gian Luca Potestagrave
1 Agrave lrsquooccasion de la parution de la traduction franccedilaise de son livre Le Dernier messie
Propheacutetie et souveraineteacute au Moyen Acircge (Belles-Lettres 2018) il nous a sembleacute approprieacute
de saluer de faccedilon plus large lors drsquoune journeacutee drsquoeacutetudes organiseacutee agrave Paris lrsquoensemble
de lrsquoœuvre de Gian Luca Potestagrave
2 Contributeur reacutegulier de cette revue et membre de son comiteacute de lecture Luca nrsquoest pas
seulement lrsquoun des plus importants historiens contemporains du courant des Spirituels
franciscains et du propheacutetisme meacutedieacuteval La rigueur avec laquelle il megravene ses travaux
attentif au deacutetail des circonstances historiques et aux subtiliteacutes des textes et
lrsquoouverture drsquoesprit qursquoil manifeste en abordant des probleacutematiques amples et la
geacuteneacuterositeacute quil manifeste dans le partage et leacutechange font de lui un maicirctre un guide
et modegravele
3 Les quatre contributions reacuteunies ici illustrent certains des aspects de son œuvre
4 La reacutedaction
Oliviana 6 | 2020
37
Tommaso drsquoAquino legge (e critica)una figura di Gioacchino da FioreMarco Rainini
1 Egrave piuttosto nota ed egrave stata spesso al centro di considerazioni e indagini la scarsa
simpatia mostrata da Tommaso drsquoAquino per la speculazione di Gioacchino da Fiore sia
per il suo metodo che per i suoi esiti1 Gli studiosi hanno spesso preso in considerazione
le critiche dellrsquoAquinate alla teologia della storia dellrsquoabate e alle sue ricadute dal punto
di vista cristologico e soteriologico2 In questo senso le prese di posizione di Tommaso
su questi temi assumono un valore particolare a fronte della situazione presso le scuole
di Parigi alla metagrave degli anni Cinquanta del XIII secolo con lrsquoaffaire dellrsquoevangelium
aeternum del frate Minore Gerardo di Borgo San Donnino Gerardo riteneva ndash almeno
secondo i suoi avversari ndash che negli imminenti tempi della fine gli scritti di Gioacchino
avrebbero sostituito le Sacre Scritture3 Su un altro versante sono state considerate piugrave
precisamente le critiche del frate Predicatore alla teologia trinitaria dellrsquoabate
calabrese4 In questo caso nella vasta opera dellrsquoAquinate egrave possibile individuare un
punto di osservazione privilegiato nel suo commento alle costituzioni I e II del concilio
Lateranense IV (1215) che va sotto il titolo di Expositio super primam et secundam
Decretalem ad Archidiaconum Tudertinum ndash i due testi erano entrati infatti nelle collezioni
di decretali raccolte allrsquoindomani del concilio e successivamente riorganizzate da
Raimondo di Pentildeafort confratello di Tommaso5
2 La Expositio super primam et secundam Decretalem si deve datare agli anni Sessanta del
secolo ndash forse piugrave precisamente fra il 1262 e il 12656 Egrave un testo inviato dallrsquoAquinate a
Giffredo arcidiacono di Todi e fratello di Adinolfo drsquoAnagni prevosto di Saint-Omer
poi canonico di Notre-Dame in stretto contatto con Tommaso in quegli anni7 Per il
confronto con Gioacchino lrsquoattenzione degli studiosi dellrsquoAquinate si egrave per lo piugrave
concentrata sul commento alla seconda decretale cioegrave alla costituzione II del
Lateranense IV che fin dallrsquoincipit (Damnamus ergo) denunciava la condanna conciliare
alle posizioni attribuite a Gioacchino che Tommaso considera e critica Drsquoaltro canto il
problema della condanna ha impegnato sempre di nuovo la storiografia su Gioacchino
da Fiore in occasione del recente anniversario del concilio (tenutosi nel novembre
1215) lo studio che gli ha dedicato Gian Luca Potestagrave costituisce in questo senso un
Oliviana 6 | 2020
38
importante punto di arrivo e per altri versi di rilancio Questo contributo vorrebbe
tentare una verifica su alcune delle linee che Potestagrave suggerisce8
3 Come ha fatto notare Elisabeth Reinhardt lo stesso incipit presenta anche una
congiunzione (ergo) a indicare che le condanne della seconda costituzione sono
comminate sulla base delle definizioni della prima che costituisce quindi un piano di
riscontro significativo anche per il commento di Tommaso alle tesi dellrsquoabate calabrese
e alla loro condanna9 In effetti lrsquoExpositio dellrsquoAquinate alla prima costituzione presenta
sotto questo punto di vista elementi decisamente significativi Va innanzitutto notato
che ancora prima di iniziare a considerare le diverse sezioni di quella che fin dai primi
commentatori egrave considerato una nuova formula di professione di fede10 Tommaso
chiarisce che laquo fra le altre cose che affermiamo di Dio ciograve che egrave peculiare della fede
cristiana egrave che professiamo la Trinitagrave delle Persone nellrsquounitagrave della divina essenza raquo11
La trattazione piugrave dettagliata di questo tema egrave perograve rinviata alla sezione che gli egrave piugrave
precisamente dedicata dopo quella relativa allrsquoatto di fede (a partire dalle prime
parole Firmiter credimus et simpliciter confitemur) e quella de Deo uno (quod unus solus est
verus Deus aeternus immensus et incommutabilis incomprehensibilis omnipotens et
ineffabilis) laquo Poi [la decretale] passa allrsquoarticolo della Trinitagrave ponendo innanzitutto i
nomi delle tre Persone quando dice ldquoPadre e Figlio e Spirito Santordquo raquo Tommaso
fonda questo articolo innanzitutto sul comando dato da Gesugrave in Mt 28 12 Subito di
seguito comincia a trattare dei diversi errori che sono stati commessi nel tentativo di
spiegare il mistero per Sabellio Padre e Figlio e Spirito Santo solis nominibus
distinguuntur per Ario invece le tre Persone sicut sunt diversa nomina ita sunt diversae
substantiae ndash proprio per questo il testo del Lateranense IV aggiungerebbe sed una
substantia13 Dopo un passaggio ulteriore in cui coglie nel dettato conciliare (substantia
vel natura) la volontagrave di evitare lrsquoambiguitagrave del termine laquo sostanza raquo insita nella
tradizione filosofica e poi teologica greca Tommaso si sofferma su un terzo errore
dopo quelli di Ario e Sabellio in questo caso piugrave precisamente riferito allrsquounitagrave
dellrsquoessenza
Qualcuno potrebbe interpretare in modo distorto lrsquounica essenza delle tre Personecome se una parte di quella natura fosse nel Padre unrsquoaltra nel Figlio unrsquoaltra nelloSpirito Santo come se dicessimo che unrsquounica acqua scorresse in tre rivi daunrsquounica fonte cosigrave che una parte dellrsquoacqua sarebbe in un rivo unrsquoaltra in un altroe la terza in un terzo14
4 Tre ruscelli da una fonte nella tradizione precedente un autore che utilizza un
immagine simile ma non coincidente per spiegare lrsquounica sostanza delle tre Persone egrave
Agostino ndash poi ripreso anche da Anselmo di Canterbury Agostino e Anselmo parlano
tuttavia rispettivamente di fons fluvius potio e di fons rivus lacus e non di una fonte e
tre rivi15 Vi egrave perograve un altro autore che fa uso dellrsquoimmagine dellrsquoacqua questa volta
suddivisa proprio in tre rivi Gioacchino da Fiore Lrsquoesempio dellrsquoAquinate mostra
infatti vicinanze sorprendenti con la figura che Gioacchino dedica ai diversi errori a
proposito della Trinitagrave Il diagramma o meglio i diagrammi ndash questo e altri
raggruppati in unrsquounica tavola ndash ci sono giunti in un solo testimone dei quattro che
riportano in modo piugrave completo la raccolta che va sotto il nome di Liber Figurarum Si
tratta appunto di una raccolta che riporta diagrammi e rappresentazioni simboliche
che Gioacchino realizzograve per usi diversi lungo almeno venticinque anni della sua attivitagrave
di esegeta e scrittore e che quindi avevano originariamente una collocazione diversa16
Lrsquoimmagine che ci interessa egrave presente nel manoscritto conservato a Dresda In essa
Gioacchino rappresenta in effetti la fides catholica nella Trinitagrave con la figura di un
Oliviana 6 | 2020
39
bacino circolare da cui si dipartono tre canali indicati come Pater Filius Spiritus
Sanctus La didascalia a fianco recita Singulum istorum aqua et simul tria una aqua17
Dresden Saumlchsische Landesbibliothek ms A 121 f 89r
5 Egrave ancora piugrave interessante che la tavola riporti sotto lrsquoimmagine volta a spiegare la fides
catholica quelle dedicate alle diverse perfidie quella di Sabellio rappresentata come
unrsquounica linea per cui laquoPater et Filius et Spiritus est una personaraquo quella di Ario con
tre linee lrsquouna dopo lrsquoaltra di lunghezza diversa cosigrave che ndash come spiega la didascalia a
fianco ndash il Padre egrave piugrave grande ed egrave come lrsquooro il Figlio egrave minore come lrsquoargento lo
Spirito Santo egrave il minimo dei tre come il bronzo infine una perfidia qui (ma
probabilmente non nellrsquoarchetipo) senza nome che tuttavia la ricerca ha avuto gioco
facile a individuare come quella attribuita altrove da Gioacchino a Pietro Lombardo in
questo caso il bacino da cui si dipartono i tre canali egrave chiuso proprio alla loro
congiunzione e forma cosigrave una quaternitas18
6 Tutto ciograve mi sembra confermare che sia proprio questa questa figura ad offrire a
Tommaso il suo bersaglio polemico LrsquoAquinate sta commentando la definizione
trinitaria nella costituzione I del Lateranense IV che con la successiva costituzione II
condanna Gioacchino proprio per il suo attacco alla dottrina trinitaria di Pietro
Lombardo Nel fare ciograve Tommaso richiama ndash come giagrave lrsquoabate ndash tre grandi errori sulla
Trinitagrave come lui fa riferimento ad Ario e Sabellio il terzo errore che presenta perograve
non egrave quello attribuito a Pietro Lombardo ma proprio la dottrina di Gioacchino Ci
troviamo di fronte a un perfetto rovesciamento della posizione espressa dalla tavola
diagrammatica quella che per Gioacchino era la fides catholica egrave indicata come errore e
la posizione del Lombardo che lrsquoabate bollava ndash nelle forme evidentemente insufficienti
del diagramma ndash come laquo perfidia raquo egrave invece quella della fede professata dal concilio Di
fatto Gioacchino viene colpito attraverso la sua stessa immagine con un semplice
scambio la sua diviene unrsquoeresia e la posizione del Lombardo quella ortodossa
Oliviana 6 | 2020
40
7 A confermare questa lettura si puograve aggiungere che la critica di Tommaso ad aliquis che
comprende laquo prave raquo il mistero Trinitario con lrsquoesempio di tre rivi da unrsquounica fonte va
esattamente nella direzione delle critiche che egli indirizza a Gioacchino poco oltre nel
commento alla seconda decretale Damnamus ergo Qui Tommaso avvalora la lettura del
Concilio per cui nella dottrina di Gioacchino lrsquounitagrave dellrsquoessenza delle tre Persone non
era laquo vera reale semplice ma quasi per similitudine e collettiva come se messa
insieme da molte cose raquo19 Parallelamente commentando la prima decretale lrsquoAquinate
aveva sottolineato che laquo alcuni [hellip] in modo pravo raquo interpretano questa unitagrave come
laquo unrsquounica acqua [hellip] in tre rivi [hellip] cosigrave che una parte dellrsquoacque sarebbe in un rivo
unrsquoaltra in un altro e la terza in un terzo raquo20
8 Resta a questo punto una domanda posto che Tommaso drsquoAquino abbia avuto di fronte
i diagrammi trinitari di Gioacchino da Fiore in quale opera puograve averli trovati Certo
Tommaso puograve aver avuto fra le mani la raccolta del Liber Figurarum il testimone piugrave
importante conservato a Oxford (Corpus Christi College MS 255 A) egrave stato realizzato
entro il 1227 e originariamente doveva contenere anche la figura contro il Lombardo21
probabilmente anche il testimone di Dresda in cui ora troviamo la figura era giagrave
completo negli anni della composizione della Expositio super primam et secundam
Decretalem22 Non si puograve escludere che il Predicatore abbia consultato proprio questo
manoscritto ndash realizzato da mano italiana ma che anche per la composizione del
codice pare ben presto inserito in materiale che circola a Parigi23 ndash o un altro simile
Data la natura composita del laquo libro delle figure raquo puograve darsi perograve che Tommaso avesse
fra le mani un singolo foglio egrave attestata ed egrave probabile che fosse una modalitagrave ben piugrave
diffusa la circolazione delle figurae su singoli fogli di pergamena in genere di
dimensioni piugrave grandi di quelle di un codice24
9 Sempre per la natura del Liber Figurarum ndash una raccolta posteriore di materiali
originariamente autonomi o collocati altrove ndash egrave altrettanto probabile che la tavola con
le perfidie sulla Trinitagrave facesse originariamente parte di unrsquoaltra opera In questo senso
le osservazioni sin qui fatte mi sembrano portare un contributo anche alla questione
dellrsquoeffettiva esistenza di uno scritto di Gioacchino De unitate seu essentia Trinitatis
quello cioegrave condannato dal concilio e che non egrave arrivato sino a noi ndash almeno non con
questo titolo A fronte della proposta di Kurt-Victor Selge che pensava si potesse
riconoscere nello scritto condannato il primo libro dello Psalterium decem cordarum ndash
una delle tre opere maggiori di Gioacchino ndash diversi studi a partire da quelli di di
Eugegravene Honeacutee hanno mostrato a mio parere in modo convincente che in realtagrave egrave
probabile che gli estensori della costituzione II del Lateranense IV avessero di fronte
proprio la tavola che ci egrave riportata dal manoscritto di Dresda questa con ogni
probabilitagrave faceva parte di un testo piugrave ampio da cui i censori poterono desumere gli
altri elementi che noi ritroviamo in parte in altre opere dellrsquoabate25 La tavola degli
errori sulla Trinitagrave potrebbe allora essere ciograve che rimane del trattato De unitate seu
essentia Trinitatis condannato dal concilio Lateranense IV e di cui tuttavia era possibile
ancora trovare qualche copia ndash soprattutto per chi dovesse commentarne e
confermarne la condanna26 Del resto Valeria De Fraja aveva giagrave richiamato
lrsquoattenzione su una nota di un catalogo della biblioteca papale di Avignone datato al
1369 dove fra i laquo libri Ioachim raquo si trova la menzione di un laquo de unitate trinitatis raquo27
10 Tutto ciograve lascia pensare che Tommaso drsquoAquino abbia visto i diagrammi trinitari di
Gioacchino forse proprio nel libellus sulla Trinitagrave condannato dal concilio Lateranense
IV e che con la consueta inesorabile chiarezza ne abbia rovesciato il significato per
Oliviana 6 | 2020
41
affermare una volta di piugrave la distanza fra la sua ratio e quella di Gioacchino Due
geometrie che potranno incontrarsi solo nel Paradiso di Dante
NOTE
1 Su tutta la questione cfr le sintetiche e tuttavia ben calibrate osservazioni di B McGinn
Lrsquoabate calabrese Gioacchino da Fiore nella storia del pensiero occidentale Genova 1990 (Opere di
Gioacchino da Fiore Strumenti 2) (ed or The Calabrian Abbot Joachim of Fiore in the History of
Western Thought New York 1985) p 221-226 Nel corso di questo studio si fa uso delle seguenti
abbreviazioni Exp= Thomae de Aquino Expositio super primam et secundam Decretalem ad
Archidiaconum Tudertinum in Eius Opera omnia iussu Leo XIII PM edita XL Pars A Romae 1969 pp
E 29-E 44
2 Y-D Geacutelinas La critique de Thomas drsquoAquin sur lrsquoexeacutegegravese de Joachim de Flore in Tommaso drsquoAquino
nella storia del pensiero I Le fonti del pensiero di s Tommaso Atti del Congresso Internazionale
(Roma-Napoli 17-24 aprile 1974) Napoli 1975 p 368-376 WHJ Schachten ldquoOrdo salutisrdquo Das
Gesetz als Weise der Heilsvermittlung Zur Kritik des Hl Thomas von Aquin an Joachim von Fiore
Muumlnster 1980 (Beitraumlge zur Geschichte del Philosophie und Theologie des Mittelalter Neue
Folge 20) L Bianchi laquo Cum linea subducta damnavitraquo a proposito di Tommaso drsquoAquino e
Gioacchino da Fiore raquo Florensia 12 1998 pp 151-155 R Wielockx laquo Lo Spirito Santo nella Legge
Nuova secondo san Tommaso raquo Annales theologici 12 1998 p 35-59
3 Su Gerardo di Borgo San Donnino si vedano RE Lerner La festa di santrsquoAbramo Millenarismo
gioachimita ed Ebrei nel medioevo Roma 2002 (Opere di Gioacchino da Fiore testi e strumenti 15)
(ed or The Feast of Saint Abraham Medieval Millenarians and the Jews Philadelphia 2001) p 43-48
H Denifle laquo Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni raquo Archiv fuumlr Literatur- und
Kirchengeschichte des Mittelalters 1 1885 p 49-142 49-98 M-M Dufeil Guillaume de Saint-Amour
et la poleacutemique universitaire parisienne 1250-1259 Paris 1972 p 302-307 sui significati piugrave generali
dello scontro rinvio ai classici lavori di J Ratzinger laquo Der Einfluss des Bettelordensstreites auf die
Entwicklung der Lehre vom paumlpstlichen Universalprimat unter besonderer Beruumlcksichtigung des
heiligen Bonaventura raquo in Theologie in Geschichte und Gegenwart Michael Schmaus zum sechzigsten
Geburtstag hgg von J Auer-H Volk Muumlnchen 1957 p 697-724 cfr ora in Id Das neue Volk Gottes
Entwuumlrfe zur Ekklesiologie Duumlsseldorf 1969 ed it Il nuovo popolo di Dio questioni ecclesiologiche
Brescia 19924 (Biblioteca di teologia contemporanes 7) p 55-80 YM-J Congar laquo Aspects
eccleacutesiologiques de la querelle entre Mendiants et Seacuteculiers dans la seconde moitieacute du XIIIe siegravecle
et le deacutebut du XIVe raquo Archives drsquoHistoire doctrinale et litteacuteraire du Moyen Acircge 26 1961 p 35-151
trad it Insegnare e predicare aspetti ecclesiologici della disputa tra ordini mendicanti e maestri secolari
nella seconda metagrave del secolo XIII e lrsquoinizio del XIV Padova 2007
4 Cfr ancora Schachten laquo Ordo salutis raquo p 50-70 E Reinhardt laquo Contenidos teoloacutegicos del
Damnamus ergo Santo Tomaacutes vs Joaquiacuten de Fiore raquo Florensia 13-14 1999-2000 p 339-350 S
Fuster laquo Joaquiacuten de Fiore y Tomaacutes de Aquino raquo La Ciencia Tomista 117 1990 p 261-281 S
Grosse laquo Thomas Aquinas Bonaventure and the Critiques of Joachimist Topics from the Fourth
lateran Council raquo in A Companion to Joachim of Fiore ed M Riedl Leiden-Boston 2017 (Brillrsquos
Companion to the Christian Tradition 75) p 144-189
5 Decretalium D Gregorii papae IX compilatio I 1-2 in Corpus iuris canonici Decretalium collectiones
ed Aem Friedberg cur Aem L Richter II Lipsiae 18812 coll 5-7 cfr il testo critico delle
Oliviana 6 | 2020
42
costituzioni conciliari in Constitutiones Concilii quarti Lateranensis una cum Commentariis glossatorum
cost 1-2 ed A Garciacutea y Garciacutea Cittagrave del Vaticano 1981 (Monumenta Iuris Canonici Series A Corpus
Glossatorum 2) pp 41-47 Su Raimondo di Pentildeafort e le raccolte di decretali S Kuttner
laquo Raymond of Penafort as Editor the Decretales and Constitutiones of Gregor IXraquo Bulletin of
Medieval Canon Law NS 12 1982 p 65-80 T Wetzstein laquo Resecatis superfluis Raymund von
Pentildeafort und der Liber Extra raquo Zeitschrift der Savigny-Stiftung fuumlr Rechtsgeschichte Kanon Abt 92
2006 p 355-391
6 Per la datazione cfr MF Johnson laquo A note on the Dating of St Thomas Aquinasrsquos Expositio super
primam et secundam decretalem raquo Recherches de theacuteologie ancienne et meacutedieacutevaleraquo 59 1992 p 155-165
7 Oltre a Johnson laquo A note on the Dating raquo cfr J-P Torrell Initiation agrave Saint Thomas drsquoAquin Sa
personne et son œuvre Fribourg 20083 p 183-184 e 513 JA Weisheipl Friar Thomas drsquoAquino his
life thought and work New York 1983sup2 pp 247 e 393-394 (ed it Tommaso drsquoAquino Vita
pensiero opere Milano 1988)
8 Per la condanna di Gioacchino si veda ora GL Potestagrave laquo La condanna del libellus trinitario di
Gioacchino da Fiore oggetto ragioni esiti raquo in The Fourth Lateran Council Institutional Reform
and Spiritual Renewal Proceedings of the Conference Marking the Eight Hundredth Anniversary
of the Council Organized by the Pontificio Comitato di Scienze Storiche (Rome 15-17 October
2017) ed G Melville J Helmrath Affalterbach 2017 p 203-223 anche per ulteriore bibliografia
oltre a quanto segnalo in seguito di volta in volta mi limito qui a segnalare inoltre A Mehlmann
De unitate Trinitatis Forschungen und Dokumente zur Trinitaumltstheologie Joachims von Fiore in
Zusammenhang mit seinem verschollenen Traktat gegen Petrus Lombardus Diss Univ Freiburg i Br
1991
9 Cfr Reinhardt Contenidos teoloacutegicos p 341-342
10 Vorrei qui rinviare a quanto ho osservato a riguardo in M Rainini laquo Firmiter credimus
Premesse teologiche e obiettivi polemici della costituzione I del Concilio Lateranense IV raquo in Il
Lateranense IV Le ragioni di un concilio Atti del LIII Convegno storico internazionale del Centro
italiano di studi sul basso medioevo-Accademia Tudertina Todi (9-12 ottobre 2016) Spoleto
2017 p 111-156 in partic p 111-121
11 laquo Inter ea vero quae de Deo fide tenemus hoc est singulare fidei Christianae ut
Trinitatem personarum in unitate divinae essentiae fateamur raquo (Exp 1 p E 30)
12 laquo Deinde accedit ad articulum Trinitatis ponens quidem primo nomina trium personarum
cum dicit Pater et Filius et Spiritus Sanctus quae quidem exprimuntur Matth ult Docete omnes
gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti raquo (ibid p E 32)
13 laquo Sed circa haec tria nomina diversimode aliqui erraverunt Sabellius enim dixit quod Pater
et Filius et Spiritus Sanctus solis nominibus distinguuntur dicens eundem in persona esse qui
quandoque dicitur Pater quandoque Filius quandoque Spiritus Sanctus propter rationes
diversas et ad hoc excludendum subditur tres quidem personae alia est enim persona Patris alia
Filii alia Spiritus Sancti Arrius vero posuit quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sicut sunt
diversa nomina ita sunt diversae substantiae et ad hoc excludendum subdit sed una substantia raquo
(Exp 1 p E 32-33)
14 laquo Posset autem aliquis prave intelligere unam essentiam trium personarum ita scilicet quod
una pars illius naturae esset in Patre alia in Filio alia in Spiritu Sancto sicut si diceremus unam
aquam esse in tribus rivis defluentibus ab uno fonte ita scilicet quod una pars aquae est in uno
rivo alia in alio tertia in tertio raquo (Exp 1 p E 33)
15 laquo Nam cum de fonte interrogati non possumus dicere quod ipse sit fluuius nec de fluuio
interrogati possumus eum fontem uocare rursus potionem quae de fonte uel fluuio est nec
fluuium possumus appellare nec fontem tamen in hac trinitate aquam nominamus et cum de
singulis quaeritur singillatim aquam respondemus nam si quaero utrum in fonte aqua sit
respondetur aqua et si quaeram utrum aqua sit in fluuio nihil aliud respondetur et in illa
Oliviana 6 | 2020
43
potione non poterit alia esse responsio nec tamen eas tres aquas sed unam dicimus sane
cauendum est ne quisquam ineffabilem illius maiestatis substantiam sicut fontem istum
uisibilem atque corporeum uel fluuium uel potionem cogitet in his enim aqua illa quae nunc in
fonte est exit in fluuium nec in se manet et cum de fluuio uel de fonte in potionem transit non
ibi permanet unde sumitur itaque fieri potest ut eadem aqua nunc ad fontis appellationem
pertineat nunc ad fluuii nunc ad potionis cum in illa trinitate dixerimus non posse fieri ut
pater ipse aliquando sit filius aliquando spiritus sanctus raquo (Aureli Augustini De fide et symbolo rec
I Zycha Pragae-Vindobonae-Lipsiae 1900 [Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 41]
p 19) laquo Constat quia una et eadem aqua est quae et fons et rivus et lacus dicitur non tres aquae
quamvis tres sint fons rivus et lacus Discernamus itaque inter fontem et rivum et lacum et
videamus quid singula haec cum tria sint in una intelligantur aqua [hellip] Sic itaque cum deus
dicitur pater aut filius aut spiritus sanctus una in tribus intelligitur essentia et unus deus quod
nomen est ipsius significativum essentiae sed in patre intelligitur gignens in filio genitus in
spiritu sancto singulari quodam et ineffabili modo procedens Quemadmodum igitur lacus non
est de hoc unde diversi sunt ab invicem fons et rivus sed de aqua in qua unum sunt ita spiritus
sanctus non est de hoc unde alii sunt ab invicem pater et filius sed de divina essentia in qua
unum sunt raquo (Anselmi Cantuariensis De processione Spiritus Sancti 9 in Eius Opera omnia II ed F
S Schmitt Romae 1940 pp 175-219 204-205) cfr anche Eius Epistula de incarnatione Verbi 13 ivi
pp 1-35 31
16 Per il problema della natura del Liber Figurarum rinvio a quanto ho osservato a riguardo in M
Rainini Disegni dei tempi Il ldquoLiber Figurarumrdquo e la teologia figurativa di Gioacchino da Fiore Roma
2006 (Opere di Gioacchino da Fiore testi e strumenti 18) in particolare p 217-245
17 Per una spiegazione del diagramma piugrave dettagliata rinvio a Potestagrave laquo La condanna del
libellus raquo in partic p 206-208 E Honeacutee laquo Symbolik und Kontext von Joachim von Fiores
ldquoantilombardischen Figurenrdquo Zur Interpretation von Tafel XXVI in der Faksimile-Ausgabe des
Liber Figurarum raquo in Pensare per figure Diagrammi e simboli in Gioacchino da Fiore Atti del 7deg Congresso
internazionale di studi gioachimiti San Giovanni in Fiore (24-26 settembre 2009) a c di A
Ghisalberti Roma 2010 (Opere di Gioacchino da Fiore testi e strumenti 23) p 137-157 137-140
Id laquo The Fourth Lateran Council (1215) Its Sentence on Joachim of Fiorersquos Theology of the Holy
Trinity An Analysis and Commentary raquo Rivista di Storia del Cristianesimo 14 2017 p 109-138
121-125
18 La didascalia nel manoscritto di Dresda recita laquo Essencia est quedam summa res communis
tribus personis nec ingenita nec genita nec procedens raquo (ms Saumlchsische Landesbibliothek A
121 f 89r) A riguardo rinvio a Potestagrave laquo La condanna del libellus raquo in partic p 206-218
19 laquo Et ideo ipse Ioachim protestabatur quod in divinis non est aliqua res una quae sit Pater et
Filius et Spiritus Sanctus sive illa res una dicatur substantia sive essentia sive natura his enim
tribus nominibus idem intelligimus Sed ne videretur totaliter a fide Nicaenae synodi recedere
concedebat quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt una essentia una substantia una natura
quasi una essentia possit praedicari de tribus personis ut dicamus ldquoTres personae sunt una
essentiardquo non autem e converso ut dicatur ldquoUna essentia est tres personaerdquo Sed et in hoc ipso
quod concedebat tres personas esse unam essentiam vel substantiam vel naturam non habebat
sanum intellectum Non enim ponebat unitatem essentiae trium personarum esse veram realem
et simplicem sed quasi similitudinariam et collectivam id est quasi ex pluribus congregatam
sicut multi homines dicuntur unus populus et multi fideles dicuntur una Ecclesia raquo (Exp 2 P E
41) Si vedano a riguardo le note di Potestagrave laquo La condanna del libellus raquo p 214 a proposito
dellrsquoeffettiva presenza negli scritti di Gioacchino di affermazioni in questa direzione
20 Vedi il testo alla nota 14
21 Cfr M Rainini laquo Lrsquoordine delle tavole del ldquoLiber Figurarumrdquo alcune ipotesi sui codici di
Reggio Emilia e Oxford raquo Annali di scienze religiose 5 2012 p 105-139 25 e 33 dove riprendo alla
luce di altre osservazioni sui codici le posizioni giagrave espresse da M Reeves B Hirsch-Reich The
Oliviana 6 | 2020
44
ldquoFiguraerdquo of Joachim of Fiore Oxford 1972 p 103-104 ed Eaed laquo The Manuscripts relating to the
Liber Figurarum raquo in L Tondelli M Reeves B Hirsch Reich Il libro delle figure dellrsquoabate Gioacchino
da Fiore II Torino 1953sup2 p 15-34 18-22
22 Oltre a rimandare a quanto ho osservato in Rainini Disegni dei tempi p 248-258 e 263-268 si
vedano le descrizioni di R M Thomson A Descriptive Catalogue of the Medieval Manuscripts of Corpus
Christi College Oxford Oxford 2011 p 133-134 (Oxford) A Patschovsky Einleitung in Ioachim
abbatis Florensis Exhortatorium Iudeorum ed A Patschovsky Roma 2006 (Fonti per la storia
dellrsquoItalia medievale Antiquitates 26) pp 1-116 73-78 (Dresden)
23 Ibidem B Toumlpfer laquo Eine Handschrift des Evangelium aeternum des Gerardino von Borgo San
Donnino raquo Zeitschrift fuumlr Geschichtswissenschaft 8 1960 p 156-163 F Troncarelli laquo ldquoKe la
malonta ve don Deacuterdquo Herneis le Romanceeur Bartolomeo Guiscolo e lo scandalo dellrsquoEvangelium
Aeternum raquo Quaderni medievali 51 2001 p 6-34
24 Olte a quanto indicato supra nota 16 e testo corrispondente cfr quanto ho evidenziato in M
Rainini laquo ldquoFigura testualerdquo ldquolibro delle figurerdquo ldquotesto contenitorerdquo alcune categorie per
lrsquoorganizzazione delle opere di Gioacchino da Fiore raquo Filologia mediolatina 26 2019 p 143-172
Id laquo I rotoli dei diagrammi di Vercelli fra Gioacchino da Fiore e Dolcino da Novara raquo in Ordinare
il mondo Diagrammi e simboli nelle pergamene di Vercelli a c di T Leonardi - M Rainini Milano 2018
(Dies nova 3) p 233-263 in partic p 233-246
25 Una completa ricostruzione delle diverse ipotesi e ulteriori elementi in questa direzione si
trovano nel piugrave volte citato Potestagrave laquo La condanna del libellus raquo in partic p 204-210 cfr inoltre
il giagrave citato Honeacutee laquo Symbolik und Kontext raquo Id laquo The Fourth Lateran Council raquo V De Fraja
laquo ldquoArbitrantes nos unitatem scindererdquo La Confessio fidei di Gioacchino da Fiore e il dibattito
trinitario in curia (1180-1215) raquo Bullettino dellrsquoIstituto storico italiano per il Medio Evo 114 2012
p 1-46 e ndash drsquoaltro canto ndash cfr K-V Selge laquo Einleitung raquo in Ioachim von Fiore Psalterium decem
cordarum hg von K-V Selge Roma 2009 (= Hannover 2009) (Fonti per la storia dellrsquoItalia
medievale Antiquitates 34 = MGH Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters 20) p XIX-
XXII e CCLXXII-CCLXXVIII
26 Honeacutee laquo Symbolik und Kontext raquo p 144-151 Id laquo The Fourth Lateran Council raquo p 121-126
Potestagrave laquo La condanna del libellus raquo in partic p 206-208
27 De Fraja laquo ldquoArbitrantes nos unitatem scindererdquo raquo p 21-22 cfr F Ehrle Historia Bibliotecae
Romanorum Pontificum Bonifatianae tum Avenionensis I Romae 1890 n 362 p 314
AUTORE
MARCO RAININI
Universitagrave Cattolica del Sacro Cuore Milano
Oliviana 6 | 2020
45
Sans Franccedilois les Spirituels de GianLuca PotestagraveAntonio Montefusco
1 Gian Luca Potestagrave est lrsquoun des historiens les plus importants parmi les speacutecialistes du
franciscanisme qui ait eacutechappeacute aux conseacutequences neacutegatives du cercle magique de la
question franciscaine il est en deacutefinitive le heacuteraut drsquoune vision mature raffineacutee et
drsquoune certaine faccedilon laquo reacutevisionniste raquo de lrsquoheacuteritage de saint Franccedilois agrave partir de la
moitieacute du XIIIe siegravecle Lui-mecircme en concluant les actes du colloque drsquoAssise de 2006
consacreacute agrave Ange Clareno a souligneacute la diffeacuterence avec lrsquoatmosphegravere des anneacutees 1970
peacuteriode drsquoapogeacutee avec les colloques drsquoAssise et de Fanjeaux de 1974-1975 des eacutetudes
sur les Spirituels
Un punto nevralgico era stato toccato difficile da comprendere per chi non abbiaattraversato gli anni rsquo70 contraddistinti in Italia dallrsquoebollizione della societagrave civiledal protagonismo dei nuovi movimenti politici del dissenso cattolico e dellecomunitagrave ecclesiali di baseRispetto a quello del secolo scorso il presente convegno registra unatrasformazione ben percepibile di clima culturale e di orizzonti storiograficiSignificativamente nessun relatore egrave risalito oltre il Concilio di Lione Sono staticosigrave implicitamente assunti come punto di partenza gli esiti conseguiti da DavidBurr nel corso della sua trentennale ricerca sugli Spirituali Lo studiosostatunitense ha messo definitivamente in crisi lrsquoidea di un filo storicamenteininterrotto di Spirituali lungo tutto il primo secolo minoritico [hellip] Come lacontinuitagrave lungo il filo verticale della cronologia non egrave affatto scontata cosigrave i trattiidentitari di Spirituali e Fraticelli risultano molto meno forti e determinati rispettoa quanto si credeva trentrsquoanni fa1
2 Lrsquoinsistance sur les reacutesultats du travail de David Burr masque par une humilitas
typiquement franciscaine la contribution de ses propres recherches depuis la moitieacute
des anneacutees 1970 jusqursquoau deacutebut des anneacutees 1990 agrave une vision moins homogegravene du
mouvement ndash Potestagrave preacutefegravere drsquoailleurs utiliser le terme de laquo tendance raquo tireacute du
langage politique des grands partis de masse du XXe siegravecle Il nrsquoest pas question de
parler de laquo fraction raquo mais plutocirct drsquoun mouvement qui connaicirct des moments de
formalisation et drsquoexplicitation et qui en geacuteneacuteral ne se considegravere pas agrave lrsquoexteacuterieur de
lrsquoOrdre Il se caracteacuterise pour ainsi dire par une certaine maniegravere drsquointerpreacuteter la ligne
Oliviana 6 | 2020
46
majoritaire de lrsquoOrdre La perspective adopteacutee par le chercheur lrsquoa donc conduit agrave
atteacutenuer la continuiteacute vis-agrave-vis des compagnons de Franccedilois et agrave se montrer plus
attentif au contexte eccleacutesial qui avait fait suite aux eacuteveacutenements dramatiques du
second concile de Lyon en 1274 On comprend degraves lors lrsquoeffort de Potestagrave pour saisir en
profondeur les nuances qui diffeacuterenciaient les grands protagonistes de la contestation
franciscaine au tournant du XIVe siegravecle Ce nrsquoest donc pas un hasard si crsquoest agrave Ubertin
de Casale et agrave Angelo Clareno qursquoil a consacreacute deux monographies qui demeurent les
reconstructions les plus convaincantes de la personnaliteacute de ces franciscains et de leur
implication dans la vie eccleacutesiale de lrsquoeacutepoque2
3 Se concentrer sur ce sujet selon un tel deacutecoupage chronologique impliquait donc deacutejagrave
de laisser de cocircteacute le deacutebat sur la veacuteritable image de Franccedilois mecircme si la question des
Spirituels a eacuteteacute un des filtres majeurs dans lrsquoeacutetude de la perception du fondateur Ce qui
nrsquoexclut pas lrsquoapport de Potestagrave agrave la laquo question franciscaine raquo il srsquoagit ici drsquoune voie
indirecte (et donc plus pertinente) moins circulaire pour contribuer agrave la clarification
historique de la figure de Franccedilois et de son mouvement Prenons comme exemple la
proposition critique drsquoune double reacutedaction pour les Chronicae drsquoAngelo Clareno
Drsquoapregraves les conclusions drsquoun important article de 2002 une premiegravere version du texte
de Clareno (appeleacutee laquo memoriale raquo par Potestagrave) aurait eacuteteacute produite apregraves la mort de
Cleacutement V agrave la demande du cardinal Giacomo Colonna elle aurait servi agrave reacutepondre agrave
lrsquooffensive deacuteclencheacutee par Bonagrazia de Bergame apregraves le deacutecegraves du pontife et la fin de
la pacification de lrsquoOrdre3 Mecircme si lrsquohypothegravese a eacuteteacute contesteacutee4 elle demeure lrsquoune des
explications les plus eacuteconomiques du fait qursquoune lettre de deacutedicace est resteacutee incrusteacutee
dans le texte vers le milieu de la sixiegraveme tribulatio5 Selon cette ideacutee la premiegravere
version des Chronicae doit ecirctre lue et interpreacuteteacutee en envisageant un public laquo curial raquo et
dans le contexte drsquoun acircpre deacutebat qui nrsquoeacutetait pas encore parvenu agrave ce qui fut un point de
non-retour pour Clareno et la galaxie des laquo Spirituels raquo lrsquoheacutereacutetication deacutefinitive des
Fraticelles en 13176 Cette reconstruction nrsquoest pas sans conseacutequence pour la question
franciscaine puisqursquoelle situe la reacutedaction de la premiegravere eacutebauche des Chronicae dans
les anneacutees ougrave Ubertin srsquoeacutetait pour sa part engageacute dans une activiteacute eacuteditoriale
importante afin de recueillir les meacutemoires lieacutees agrave Leacuteon et aux compagnons agrave savoir
exactement entre la reacutedaction de la Compilatio Assisiensis vers 1311 et le Speculum
Perfectionis preacuteciseacutement dateacute de 13177 Comme les Chronicae montrent lrsquoexploitation de
teacutemoignages non officiels parallegraveles et non superposables agrave ceux dont disposait
Ubertin le problegraveme des sources circulant agrave lrsquoeacutepoque dans le monde des Spirituels
reste ouvert et encore agrave eacutetudier8
4 La preacutesente contribution entend aborder lrsquoœuvre critique de Potestagrave agrave partir de trois
questions ou moments qui srsquoentrelacent diffeacuteremment avec la probleacutematique des
laquo franciscains spirituels raquo Tout drsquoabord nous voudrions souligner quelle a eacuteteacute la vision
du rocircle des Spirituels dans le cadre de lrsquohistoire de lrsquoOrdre ensuite nous eacutetudierons le
croisement entre la vision institutionnelle et le renouvellement de la litteacuterature
asceacutetique dans le monde franciscain du XIVe siegravecle nous finirons par dresser un bilan agrave
propos de la culture joachimite des deux champions franciscains Angelo Clareno et
Ubertin de Casale qui sont au centre de lrsquoattention de Potestagrave
Oliviana 6 | 2020
47
La place des Spirituels dans lrsquoOrdre franciscain
5 Commenccedilons par le premier point Lrsquoapproche de Potestagrave a sensiblement changeacute notre
perception sur lrsquoinfluence des deux plus grandes figures du spiritualisme franciscain
gracircce agrave la mobilisation drsquoune seacuterie drsquooutils peu communs pour les meacutedieacutevistes mais qui
relegravevent drsquoun croisement virtuose entre le legs drsquoArsenio Frugoni la meacutethode de
lecture de Giovanni Miccoli et la tradition philologique allemande9 La lecture des deux
monographies est sur ce point tregraves eacuteclairante dans le livre consacreacute agrave Ubertin ougrave se
ressent un inteacuterecirct speacutecifique pour la philosophie meacutedieacutevale ndash qui va ensuite srsquoatteacutenuer
dans les travaux posteacuterieurs de Potestagrave10 ndash crsquoest surtout le close reading drsquoun livre
quasiment impossible agrave deacutechiffrer tel que lrsquoArbor Vitae11 qui permet de saisir
lrsquooriginaliteacute et la place drsquoUbertin dans lrsquohistoire de la penseacutee franciscaine alors que
dans la monographie sur Angelo Clareno publieacutee dix ans plus tard la reacutevolution
historiographique qui a marqueacute lrsquoeacutetude de lrsquohistoire religieuse est enrichie par les
reacutesultats de lrsquoexpeacuterience acquise parallegravelement par Potestagrave en tant qursquoeacutediteur de textes
joachimites12 Le livre constitue par conseacutequent une lecture sensible et raffineacutee de
lrsquoimposante correspondance drsquoAngelo Clareno en appliquant agrave chaque lettre une par
une un traitement des sources conforme aux exigences de Frugoni et Miccoli il en
reacutesulte une intelligence nouvelle des documents qui se manifeste par une capaciteacute agrave
proposer de nouvelles datations et une contextualisation pour chaque texte ainsi qursquoagrave
appliquer une seacuterie importante de corrections agrave une eacutedition critique particuliegraverement
faible quant agrave la restitutio13 Cette attention allait agrave contre-courant drsquoune tendance qui
se fait jour agrave lrsquoeacutepoque ougrave srsquoimposait une nouvelle vision tregraves reacuteductrice de ces deux
figures Prenons par exemple un passage ceacutelegravebre de lrsquohistoire de lrsquoOrdre franciscain de
Grado Giovanni Merlo Il parle des Spirituels de la faccedilon suivante
[hellip] fenomeni che prenderanno dimensioni notevoli nellrsquoItalia centro-meridionalenel Mezzogiorno di Francia e in talune aree della penisola iberica e checoinvolgeranno i vertici dellrsquoOrdine e il papato mentre lasceranno estranee lamaggior parte delle province oltremontane e alcune di quelle cismontane questoper dire che la qualitagrave degli Spirituali non trova corrispondenza nella quantitagrave delleadesioni che essi riuscirono a ottenere14
6 Ce passage caracteacuteristique ne se reacutesume pas agrave la tentative de gommer lrsquoimportance de
la tendance spirituelle dans lrsquohistoire de lrsquoOrdre Il suggegravere eacutegalement la tentation drsquoun
court-circuit historique qui a pour cible la peacuteriode fondatrice des eacutetudes franciscaines
modernes et peut-ecirctre mecircme Paul Sabatier en personne Ce nrsquoest pas une coiumlncidence
si la mecircme formule se retrouve dans un article drsquoHector Passerin drsquoEntregraveves consacreacute
comme son titre lrsquoindique agrave laquo Paul Sabatier fra protestantesimo e cattolicesimo raquo et
publieacute dans le premier volume des actes des colloques drsquoAssise qui portait sur Sabatier
et la question franciscaine Passerin drsquoEntregraveves parlait des modernistes comme eacutetant
laquo schiera non amplissima quantitativamente ma qualitativamente non trascurabile15 raquo
La perception de Potestagrave est bien plus nuanceacutee et enracineacutee dans le contexte
historique
Va [hellip] rilevato che [hellip] sembra corretto parlare di una tendenza degli Spirituali (piugraveche di una frazione vera e propria) caratterizzata da una certa visione della Chiesae dellrsquoOrdine in particolare della figura e dellrsquoinsegnamento di Francesco dalladevozione ad alcune figure di laquo compagni raquo della prima generazione e di maestri didottrina innanzitutto dellrsquoOlivi da una presenza ancora fisicamente frammista aquella dei frati della cosiddetta Comunitagrave entro la medesima organizzazionegerarchica e negli stessi conventi
Oliviana 6 | 2020
48
Qui si rileva rispetto al fenomento degli Spirituali nel suo complesso la specificitagravedella posizione dei poveri eremiti che partecipi delle medesime idealitagrave e tensionisi presentano come unrsquoentitagrave ridotta e nel contempo fortemente coesa16
7 Crsquoest lagrave un panorama valideacute par lrsquohistoire agrave savoir lrsquoexistence drsquoune part drsquoune
tendance mouvante avec parfois des tentations seacuteparatistes (on pense agrave la position
prise par Ubertin durant le Concile de Vienne) mais qui forme une galaxie complexe et
fluide numeacuteriquement importante agrave lrsquointeacuterieur de lrsquoOrdre de lrsquoautre drsquoune
congreacutegation elle aussi plutocirct fluide mais numeacuteriquement plus reacuteduite approuveacutee par
Ceacutelestin V et dont le destin comme les aspects institutionnels restent incertains durant
une peacuteriode tregraves longue Lrsquohistoire des Spirituels et leur destin restent ancreacutes dans
cette forme de mouvement de balancier complexe entre inteacuterieurexteacuterieur
seacuteparationinteacutegration nomen franciscain res franciscaine Agrave ce mouvement de
balancier il faut eacutegalement ajouter les rapports toujours de compagnonnage mais pas
toujours de pleine adeacutequation entre la laquo tendance raquo plus geacuteneacuterique des Spirituels et les
pauperes heremite Il srsquoagit drsquoune intuition historiographique qui nrsquoa pas encore eacuteteacute
pleinement comprise et appliqueacutee speacutecifiquement pour la peacuteriode complexe 1330-1400
(quand la laquo tendance raquo et les heremite sont absorbeacutes dans la galaxie encore plus
multiforme des laquo Fraticelles raquo)17 Enfin il faut relever dans la citation lrsquohypothegravese
drsquoune continuiteacute avec la geacuteneacuteration des Compagnons de Franccedilois Lrsquohypothegravese est
correcte comme nous venons de le dire plus haut les fiches de Leacuteon sont reacuteeacutediteacutees
(sous le controcircle drsquoUbertin et de ses proches) entre le Concile de Vienne et le deacutebut du
pontificat de Jean XXII parallegravelement aux Chronicae ougrave une seacutelection preacutecise de socii est
preacutesenteacutee comme un modegravele indiscutable Cela traduit lrsquoancrage dans les origines
mythiques de lrsquoOrdre des solutions institutionnelles proposeacutees entre la pacification
initieacutee par Cleacutement V et le deacutebut du pontificat de Jean XXII Srsquoajoutent agrave cet ensemble
des modegraveles intermeacutediaires tel que le magister et generalis Jean de Parme qui devient agrave
la fois dans les pages drsquoUbertin un prototype de ministre et de fregravere saint18 Pour
conclure si les Spirituels sont bien remis dans le contexte des derniegraveres anneacutees du XIIIe
siegravecle et apregraves on peut saisir avec preacutecision leur projet culturel en tant qursquoune
reacutecupeacuteration active des modegraveles et traditions preacute-bonaventuriennes
Litteacuterature asceacutetique et institutions
8 Deuxiegravemement nous voudrions souligner le croisement entre questions historiques
probleacutematiques institutionnelles et production litteacuteraire qui deacutecoule de la reacuteflexion
fondamentale de Potestagrave sur les textes deacutevotionnels des Spirituels Nous nous reacutefeacuterons
preacuteciseacutement aux observations du chercheur sur Giovanni Miccoli et sa geacuteneacutealogie
quella tradizione che tra Duecente e Trecento trova nellrsquoItalia Centrale e negliesponenti del rigorismo francescano [la reacutefeacuterence vise Jacopone da Todi et Ubertinde Casale ainsi qursquoAngegravele de Foligno et Ugo Panziera] un anello essenziale ditrasmissione e di diffusione la squisita esperienza solitaria e mistica dellaspiritualitagrave cistercense e certosina [hellip] diventa attraverso la mediazione delsecondo francescanesimo [hellip] quello scoppio di accesa e passionale laquo follia raquo per ilCristo e per la croce di Cristo sulla linea di un progressivo laquo indiamento raquo presentenegli scritti degli spirituali o vicini agli ambienti spirituali le ancora persistentitracce di intellettualismo pseudoareopagitico (tenebre divine ineffabilitagrave) restanoperaltro elemento marginale ed in sostanza risolto nellrsquoardente passione amorosache egrave il nucleo essenziale di queste esperienze19
Oliviana 6 | 2020
49
9 Chez Potestagrave on relegraveve surtout en ce qui concerne la critique italienne sur la
litteacuterature meacutedieacutevale le refus de qualifier de laquo mystiques raquo les lettres de Clareno
A ben vedere non egrave facile determinare il tenore mistico delle affermazioni diClareno piugrave che una dottrina mistica si trova infatti nelle Lettere un insegnamentoascetico nel senso originario del duro esercizio cui ci si deve sottoporre perconseguire la perfezione cristianaVa immediatamente rilevato che Clareno rivolgendosi ai compagni fa uso ditermini simili si ache prospetti loro un percorso di perfezione personale checonduca lrsquoanima ad accogliere interiormente la venuta e lrsquoinhabitatio di Gesugrave sia cheinterpreti il corso e il significato complessivo della loro vicenda storica comelrsquoapprossimarsi alla loro specifica elezione [hellip] Per cercare di comprendere e dispiegare i testi di Clareno egrave [hellip] indispensabile cercare di delimitare i due piani ndashinteriore e personale storico e comunitario mirando in primo luogo a determinarela sua proposta di vita spirituale nel senso di come intenda la perfezione evangelicae francescana e come al ritenga personalmente conseguibile da parte dei suoicorrispondenti20
10 Lrsquointeacutegration de Clareno dans une tradition asceacutetique speacutecifique est importante au
moins sur deux plans Tout drsquoabord crsquoest gracircce agrave cette inteacutegration que lrsquoon peut saisir
la complexiteacute et la stratification de son projet institutionnel et culturel Potestagrave a
montreacute comment les destinataires des lettres pouvaient ecirctre appreacutehendeacutes comme des
cercles concentriques qui vont des compagnons lieacutes agrave la congreacutegation des pauperes
heremite agrave un cercle plus large de sympathisants et agrave un dernier reacuteseau plus large
encore qui voyait en Clareno un maicirctre drsquoasceacutetisme21 Cette consideacuteration nous permet
de comprendre plusieurs facettes du fonctionnement des pauperes heremites leur
fluiditeacute le rapport qursquoils entretenaient avec le contexte religieux de lrsquoeacutepoque
lrsquoutilisation originale de la part de Clareno des eacutepicirctres comme moyen de maintenir un
cadre souple sans ecirctre chaotique lors des eacuteveacutenements difficiles des deacutecennies
1310-1330 Parallegravelement la deacutefinition et donc la proposition drsquoun modegravele de parcours
asceacutetique qui est eacutetayeacutee dans les lettres et reprise et speacutecifieacutee dans les autres ouvrages
de Clareno apparaicirct comme la theacutematique commune aux eacutecrits de Clareno et ndash il ne
faut pas lrsquooublier ndash comme celle qui lui donnera une importante posteacuteriteacute qui ne se
limitera ni agrave lrsquoordre franciscain ni au questionnement institutionnel sur le destin des
pauperes heremite ni agrave lrsquoeacutecriture historiographique et dissidente des Fraticelles Potestagrave
propose une mise en contexte de ce parcours il souligne la concordance theacutematico-
lexicale avec une seacuterie de personnages lieacutes agrave cette atmosphegravere (Angegravele Jacopone
Ubertin) il reconnaicirct lrsquooriginaliteacute et lrsquoapport fondateur drsquoAngelo Clareno dans
lrsquoexploitation des sources grecques Ces derniegraveres sont utiliseacutees agrave la fois pour resituer le
modegravele franciscain des sectatores et pour repenser la mise en eacutecrit de ce parcours de
perfection dans lequel Clareno est maicirctre de devotio il trouve dans la tradition
eacutereacutemitique une anticipation des thegravemes franciscains On peut ici repeacuterer la
construction (volontaire ) drsquoune laquo communauteacute textuelle raquo pour utiliser la formule de
Brian Stock22 sur laquelle il faudrait revenir pour la comprendre dans le deacutetail et
mesurer sur ce plan speacutecifique lrsquoinfluence de la peacuteriode des Spirituels sur une ligne de
reacuteflexion qui reacuteeacutelabore la tradition cistercienne et le concept des Spirituels en premier
lieu dans le nouveau laquo climat raquo de la seconde moitieacute du XIVe siegravecle avec des
personnaliteacutes telles que Simone da Cascia et Giovanni delle Celle pour ensuite
connaicirctre une innovation dans la litteacuterature de la discretio spirituum23 Plus qursquoun point
drsquoaboutissement les reacutesultats significatifs de Potestagrave doivent ecirctre consideacutereacutes comme un
Oliviana 6 | 2020
50
point de deacutepart pour des recherches systeacutematiques et de longue dureacutee sur cette
litteacuterature qui meacuterite drsquoecirctre eacutetudieacutee en profondeur24
Lrsquoeacuteclipse de Joachim
11 Enfin terminons par un dernier paradoxe si Potestagrave est lrsquoun des speacutecialistes les plus
reacuteputeacutes du joachimisme et le biographe de Joachim de Fiore il faut dire ndash peut-ecirctre
drsquoune maniegravere un peu brutale ndash que dans sa vision des deux champions des Spirituels
Ubertin et Angelo Clareno le joachimisme joue un rocircle plutocirct accessoire Du moins
lrsquousage qursquoils en font nrsquoest-il pas marqueacute par une grande originaliteacute Drsquoapregraves le
chercheur Ubertin deacuteveloppe et preacutecise la franciscanisation de Joachim deacutejagrave opeacutereacutee
par Olivi25 tandis que Clareno exploite un canon de textes parmi lesquels eacutemergent
speacutecifiquement la Sybilla erithea le Liber de Flore et finalement lrsquoOraculum Cyrilli26 On
touche ici agrave un authentique tournant historiographique de la part de Potestagrave
infleacutechissant lrsquointerpreacutetation de Manselli qui preacutetendait que les Spirituels avaient eacuteteacute
les seuls gardiens du joachimisme27 Crsquoest donc dans le sillage de Marjorie Reeves qui
avait montreacute les usages pluriels et particuliegraverement diffeacuterents de la figure de Joachim
utiliseacute agrave la fois par les milieux orthodoxes et par les dissidents28 que Potestagrave dans
plusieurs articles deacutemontre que lrsquoactivisme en termes de reacuteeacutecriture de lrsquoeschatologie
joachimite est particuliegraverement vivace agrave la moitieacute du XIIIe siegravecle et ne se limite pas aux
Spirituels
12 Lrsquoexemple le plus parlant nous paraicirct ecirctre la Lectura super Hieremiam un texte
joachimite pseudeacutepigraphe produit fort probablement dans des milieux florentins puis
rendu ceacutelegravebre et reacuteeacutelaboreacute par les franciscains de la curie papale dans les anneacutees 1240
au cours du conflit opposant le pontife et lrsquoempereur Freacutedeacuteric II Alors que fregravere Eacutelie de
Cortone eacutecarteacute de la direction de lrsquoOrdre srsquoeacutetait reacutefugieacute aupregraves de lrsquoempereur le
nouveau groupe dirigeant cherchaient les moyens drsquoacqueacuterir une leacutegitimiteacute29 Les
anneacutees 1250 repreacutesentent un veacuteritable tournant dans lrsquoadoption du joachimisme de la
part des dirigeants de lrsquoOrdre le scandale de la lecture naiumlve de Geacuterard de Borgo San
Donnino un jeune fregravere proche de Jean de Parme qui avait proposeacute une reacuteactualisation
au premier degreacute de Joachim en eacutelevant ses eacutecrits au rang des Eacutevangiles deacutemontre que
ces textes ne sont pas totalement tombeacutes dans lrsquooubli Prenant la place de Jean de
Parme agrave la tecircte de lrsquoOrdre Bonaventure change aussi en profondeur lrsquoessor de ce type
de theacutematiques Dans sa vision la centraliteacute accordeacutee au rocircle historique de lrsquoOrdre
laisse place agrave la mise en avant de la fonction de Franccedilois dans lrsquohistoire du salut Crsquoest
dans ce contexte que Pierre de Jean Olivi ndash auquel Potestagrave a consacreacute une seacuterie eacuteparse
mais consistante drsquoobservations ndash propose un meacutelange eacutequilibreacute de reacutecupeacuterations (par
exemple la theacuteorie des trois status et lrsquoeccleacutesiologie des ordines) et drsquoinnovations (la
dureacutee du troisiegraveme status est preacuteciseacutement eacutetablie agrave 700 ans dans la Lectura super
Apocalypsim drsquoOlivi avec lrsquointroduction de la thegravese des trois avegravenements du Christ) agrave
partir du legs de Joachim30
13 Les milieux rigoristes reprennent de nouveau de la vigueur sous le pontificat de
Boniface VIII quand ils reacuteeacutecrivent et eacutelaborent des textes fondamentaux comme
lrsquoOraculum Cyrilli (ca 1298) et le Liber de Flore (ca 1303-1304) 31 textes qui atteignent
eacutegalement un public laiumlc Crsquoest dans ce paysage historique que naquit cette sensibiliteacute
laquo compilatoire raquo qui fut eacutegalement importante pour la survie moderne de la tradition
propheacutetique32 Ubertin de Casale et Angelo Clareno se sont montreacutes capables de
Oliviana 6 | 2020
51
reprendre agrave leur compte la reacuteactivation complexe du joachimisme deacutefinie par Olivi
mais en lrsquoorientant vers une direction speacutecifiquement propagandiste (avec
lrsquoidentification des personnages du drame eschatologique auquel Olivi srsquoeacutetait opposeacute)33
et tragiquement consolatrice (car elle devient un outil pour surmonter la peacuteriode de
perseacutecution durant laquelle il faudra servare promissam et resistere pour utiliser les
termes drsquoAngelo)34 Les leaders des Spirituels ne sont pas des reacuteformateurs actifs de cet
heacuteritage mais plutocirct des passeurs qui initient la peacuteriode laquo compilatoire raquo de Jean de
Roquetaillade au milieu du XIVe siegravecle
Conclusion
14 Nous avons eacuteviteacute jusqursquoici de parler de meacutethode en effet nous laissons ce problegraveme agrave
des speacutecialistes plus compeacutetents Nous nous limiterons pour conclure agrave dire qursquoen
deacutefinitive les observations de Potestagrave sur les Spirituels laissent un cadre complexe
obtenu gracircce agrave lrsquoexploration solide avec un inteacuterecirct philologique important de sources
jusque-ici soit inexploreacutees drsquoun point de vue historique (je pense aux textes pseudo-
joachimites du milieu du XIIIe siegravecle) soit mal eacutetudieacutees (lrsquoexemple le plus parlant sont
les lettres de Clareno) Lrsquoimportance de cette tendance est preacuteciseacutee jamais nieacutee mise
en contexte mais aussi ancreacutee dans une longue histoire Les perspectives de recherche agrave
partir de ces reacutesultats peuvent ecirctre condenseacutees ainsi eacutelargir le cadre sur le plan des
sources et de la tradition deacutevotionnelle Sur ce point on peut citer deux chantiers
ouverts dans le sillage de Potestagrave Le chantier de lrsquoeacutedition des Chronicae de Clareno dont
la datation et lrsquointerpreacutetation de plusieurs deacutetails (surtout les passages oraculaires)
sont encore sub iudice et enfin le chantier de la litteacuterature de direction spirituelle qui
nous permet drsquoancrer le projet culturel des Spirituels dans lrsquoOrdre du XIIIe siegravecle et de
voir leur impact dans la socieacuteteacute religieuse du XIVe siegravecle
NOTES
1 G L Potestagrave laquo Conclusioni raquo in Angelo Clareno francescano Atti del XXXIV Convegno internazionale
Assisi 5-7 ottobre 2006 Spoleto CISAM 2007 p 379-391 voir p 381
2 Id Storia ed escatologia in Ubertino da Casale Milano Vita e Pensiero 1980 et Angelo Clareno Dai
Poveri Eremiti ai Fraticelli Roma ISIME 1990 Il faut ajouter agrave ces contributions les articles plus
ponctuels dont quelques-uns sont des travaux preacuteparatoires pour les monographies Sur
Ubertin laquo San Bonaventura nellrsquoArbor vitae crucifixae Iesu di Ubertino da Casale raquo in San
Bonaventura maestro di vita francescana e di sapienza cristiana Atti del Congresso internazionale per il VII
centenario di San Bonaventura da Bagnoregio Roma 19-26 settembre 1974 vol I p 187-196 laquo Un
secolo di studi sullrsquoArbor vitae Chiesa ed escatologia in Ubertino da Casale raquo Collectanea
Franciscana 47 1977 p 217-267 laquo Marsilio e Ubertino da Casale raquo Medioevo Rivista di storia della
filosofia medievale 6 1980 p 449-466 laquo Aspetti e implicazioni della mistica cristocentrica di
Ubertino da Casale raquo in Abenlaumlndische Mystik im Mittelalter Symposion Kloster Engelberg 1984
K Ruh (ed) Stuttgart Metzler 1986 p 286-299 laquo Ubertin de Casale raquo in Dictionnaire de
Spiritualiteacute 16 1994 p 3-15 Sur Angelo laquo Sullrsquoedizione delle Lettere di Angelo Clareno raquo
Oliviana 6 | 2020
52
Cristianesimo nella storia 7 1986 p 341-352 laquo Ideali di santitagrave secondo Ubertino da Casale e
Angelo Clareno raquo in Santi e santitagrave nel secolo XIV Atti del XV Convegno SISF Peurgia Universita
degli Studi di Perugia 1989 p 91-124 laquo Gli studi su Angelo Clareno dal ritrovamento della
raccolta epistolare alle recenti edizioni raquo Rivista di storia e letteratura religiosa 25 1989
p 111-143 laquo La duplice redazione della Historia septem tribulationum di Angelo Clareno raquo Rivista di
storia e letteratura religiosa 38 2002 p 1-38
3 Ibid p 16
4 En particulier par F Accrocca laquo ldquoFilii carnis-filii spiritusrdquo il Liber chronicarum sive
tribulationum Ordinis Minorum raquo in Angelo Clareno francescano p 49-90 (repris dans Id Un ribelle
tranquillo Angelo Clareno e gli Spirituali francescani tra Due e Trecento Assisi Edizioni Porziuncola
2009 p 285-315)
5 Angeli Clareni Opera II Historia septem tribulationum Ordinis Minorum ed O Rossini intr e
comm di H Helbling Roma ISIME 1999 l VII p 274 et Angelo Clareno Liber chronicarum sive
tribulationum Ordinis Minorum ed G Boccali intr F Accrocca trad M Bigaroni Assisi Edizioni
Porziuncola 1999 VI p 157-173
6 D Burr The Spiritual Franciscans From Protest to Persecution in the Century After Saint Francis
University Park Penn Press 2001 p 179-206 Potestagrave Angelo Clareno p 96-121 P Vian laquo Angelo
Clareno e Ubertino da Casale due itinerari a confronto raquo in Angelo Clareno francescano p 167-225
7 J Dalarun laquo Plaidoyer pour lrsquohistoire des textes Agrave propos de quelques sources franciscaines raquo
Journal des Savants 2007 p 319-35 (repris dans Id Franccedilois drsquoAssise en questions Paris CNRS
Eacuteditions 2016 p 157-178)
8 Nous nous permettons sur ce sujet de renvoyer aux question abordeacutees dans lrsquoarticle S
Bischetti C Lorenzi A Montefusco laquo Questione francescana e fonti volgari il manoscritto Roma
BNC Vitt Em 1167 e la tradizione delle Chronicae di Angelo Clareno raquo agrave paraicirctre dans Picenum
Seraphicum 2020
9 Id laquo G Miccoli Francesco dAssisi Realtagrave e memoria di unrsquoesperienza cristiana raquo Rivista del
clero italiano 73 1992 p 382-385 Id laquo Interpretazione storica e sensibilitagrave spirituale raquo in Arsenio
Frugoni F Bolgiani S Settis (eacuted) Firenze Olschki 2001 p 63-68
10 Agrave une exception pregraves le rocircle de la penseacutee politique pour lire et interpreacuteter le
propheacutetisme meacutedieacuteval cf G L Potestagrave LrsquoUltimo messia Profezia e sovranitagrave nel Medioevo
Milan Il Mulino 2014 et lrsquoarticle de Michele Lodone laquo Autori date edizioni raquo Oliviana
6 2020 [En ligne] httpsjournalsopeneditionorgoliviana1366
11 Sans neacutegliger les eacutecrits poleacutemiques qui sont toujours au centre de lrsquoattention de Potestagrave cf
laquo Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum
apostolicorum edizione critica raquo Oliviana 4 2012 [En ligne] URL httpolivianarevuesorg
478
12 Joachim of Fiore Dialogi de prescientia dei et predestinatione electorum ed G L Potestagrave
Roma ISIME 1995
13 Id Gli studi su Angelo Clareno p 111-143
14 G G Merlo Nel nome di san Francesco Storia dei frati Minori e del francescanesimo sino agli inizi del
XVI secolo Padova Editrice Francescane 2003 p 22-23
15 E Passerin drsquoEntregraveves laquo Paul Sabatier fra protestantesimo e cattolicesimo raquo in La
questione francescana Assisi SISF 1974 p 71-79 citation p 73
16 Potestagrave Angelo Clareno p 33
17 G Tognetti laquo I fraticelli il principio di povertagrave e i secolari raquo Bullettino dellrsquoIstituto Storico
Italiano per il medioevo e Archivio Muratoriano 90 1982 p 77-145 R Lambertini laquo Spirituali e
fraticelli le molte anime della dissidenza francescana nelle Marche tra XIII e XV secolo raquo in I
Oliviana 6 | 2020
53
francescani nelle Marche Secoli XIII-XVI a cura di L Pellegrini R Paciocco Cinisello Balsamo
Silvana 2000 p 38-53
18 Potestagrave Ideali di santitagrave
19 G Miccoli laquo La storia religiosa raquo in La storia drsquoItalia II Dalla caduta dellrsquoImpero romano al secolo
XVIII 2 Torino Einaudi 1974 p 918
20 Potestagrave Angelo Clareno p 69
21 Ibid p 19
22 B Stock The Implications of Literacy Written Language and Models of Interpretation in the Eleventh
and Twelfth Centuries Princeton University Press 1983
23 M Lodone laquo Eschatology and Discernment of Spirits The Impact of Peter of John Olivirsquos
Remedia contra temptationes spirituales raquo Franciscan Studies 76 2018 p 287-300
24 Un outil deacutesormais indispensable est fournit par les Eacutecrits spirituels du Moyen Acircge eacuted C
Giraud Paris Gallimard (laquo Bibliothegraveque de la Pleacuteiade raquo) 2019
25 Potestagrave Ubertino da Casale p 67-88
26 Potestagrave laquo La duplice redazione raquo
27 Voir en dernier lieu R Manselli laquo A proposito del cristianesimo di Dante Gioacchino da
Fiore gioachimismo spiritualismo francescano raquo in Letteratura e critica Studi in onore di Natalino
Sapegno Roma Bulzoni 1975 t 2 p 163-192 repris dans Id Da Gioacchino da Fiore a Cristoforo
Colombo Studi sul francescanesimo spirituale sullrsquoecclesiologia e sullrsquoescatologismo bassomedievali P
Vian (eacuted) Roma ISIME 1997 p 317-344
28 Cf M Reeves The Influence of Prophecy in the later Middle Ages A Study in Joachimism Notre
Dame University Press 19942 speacutecifiquement p 1-132 qui parle de la dupliciteacute de la reacuteputation
de Joachim
29 Cf G L Potestagrave laquo Il Super Hieremiam e il gioachimismo della dirigenza minoritica della metagrave
del Duecento raquo in Mediterraneo Mezzogiorno Europa Studi in onore di Cosimo Damiano Fonseca G
Andenna e H Houben (eacuted) Bari Adda 2004 t 2 p 879-894 et ensuite dans LrsquoUltimo messia
30 Potestagrave I Francescani e la Bibbia nel lsquo200 Milan 1994 p 39-54 laquo Forme di una retorica
profetica e apocalittica i frati minori e il gioachimismo (secoli XIII-XIV) raquo in El fuego y
la palabra San Vicente Ferrer en el 550 aniversario de su canonizacioacuten E Callado Estela (ed)
Valencia Generalitat Valenciana 2007 p 233-256
31 Potestagrave LrsquoUltimo messia passim
32 La figure drsquoArnaud de Villeneuve est agrave cet eacutegard un filtre fondamental mecircme en ce
qui concerne la reacuteception des Spirituels laquo Dallrsquoannuncio dellrsquoanticristo allrsquoattesa del
pastore angelico Gli scritti di Arnaldo di Villanova nel codice dellrsquoArchivio Generale dei
Carmelitani raquo Arxiu de textos catalans antics 1994 p 287-244 [En ligne] https
publicacionsieccatrepositorypdf0000016100000004pdf On peut trouver une
contribution consacreacutee agrave une culture propheacutetique deacutesormais consideacutereacutee comme
laquo compilatoire raquo dans laquo Gli spiriti dei profeti sono soggetti ai profeti Da Giovanni di
Rupescissa a Pietro Galatino raquo in Scotti Douglas V (ed) Per una severa maestra Dono a
Daniela Romagnoli Mattioli 1885 Fidenza 2014 p 47-59
33 Surtout Ubertin qui dans le Ve livre de lrsquoArbor Vitae copie de longs passages de la Lectura
super Apocalipsim Potestagrave Ubertino da Casale p 55-101
34 Potestagrave Angelo Clareno p 284-289
Oliviana 6 | 2020
54
REacuteSUMEacuteS
Lrsquoarticle propose une vision drsquoensemble de la contribution de Gian Luca Potestagrave aux eacutetudes sur les
Spirituels francisains Son approche du pheacutenomegravene peut se deacutecrire selon trois grandes
perspectives une attention agrave la chronologie et aux parcours des protagonistes les eacutecrits
asceacutetiques et leur posteacuteriteacute le rapport avec Joachim de Fiore et la litteacuterature joachimite
Lrsquoarticolo prende in esame il contributo di Gian Luca Potestagrave agli studi sugli Spirituali
francescani Linterpretazione del fenomeno da parte dello studioso egrave organizzato lungo tre linee
la cronologia e i protagonisti la produzione ascetica e la posteritagrave il rapporto con Gioacchino e la
letteratura gioachimita
The article examines Gian Luca Potestagraves contribution to the study of the Franciscan Spirituals
The scholars interpretation of the phenomenon may be described along three lines the
chronology and the protagonists their ascetic production and its posterity the relationship with
Joachim of Fiore and Gioachimite literature
AUTEUR
ANTONIO MONTEFUSCO
Universitagrave Ca Foscari Venezia
Oliviana 6 | 2020
55
Lrsquohistorien et ses prophegravetesHommage agrave un maicirctre autour de Jean de Roquetaillade
Elena Tealdi
laquo Lo storico si rivolge alle sue fonti come il
giudice istruttore si rivolge ai testimoni che
ascolta E come la maggior parte dei testimoni le
fonti parlano solo se interrogate La cosa difficile
egrave preparare il questionario Ma che si deve
chiedere al testimone percheacute si decida a parlare
a dire la sua veritagrave Come in particolare far
parlare fonti ad alta densitagrave dottrinale come gli
scritti di Gioacchino e le prime testimonianze su
di lui Sollecitato dai testi lo storico deve
cercare in essi le risposte non alle proprie
domande ma alle domande di Gioacchino stesso
cui essi intendono rispondere raquo1
1 Ces reacuteflexions figurent dans les premiegraveres pages du livre que Gian Luca Potestagrave a
consacreacute agrave lrsquoeacutetude de Joachim lrsquoabbeacute calabrais qui agrave la fin du XIIe siegravecle cherchait dans
lrsquoexeacutegegravese de la Bible une compreacutehension des temps preacutesents et futurs au moyen drsquoune
concordance entre lrsquoAncien et le Nouveau Testament et le fondement drsquoune nouvelle
theacuteologie de lrsquohistoire articuleacutee entre les acircges du Pegravere du Fils et du Saint Esprit Ces
indications de Gian Luca Potestagrave fournissent comme un preacutecis de la meacutethode
historique une fois convoqueacute le teacutemoin il faut savoir lui poser les bonnes questions
pour obtenir des reacuteponses Et pour entendre la veacuteriteacute qursquoil peut transmettre il ne suffit
pas drsquoecirctre disposeacute agrave comprendre son horizon Si nous rencontrons un teacutemoin qui eacutetait
lui-mecircme en train de poser des questions agrave son temps agrave son monde il faudra lui
demander quelle est ta question Et seulement ensuite quelle est ta reacuteponse
2 Cette laquo vie hermeacuteneutique raquo caracteacuterise tout le parcours de recherche de Gian Luca
Potestagrave sur le propheacutetisme meacutedieacuteval et ses rheacutetoriques agrave lrsquointeacuterieur et agrave lrsquoexteacuterieur de
lrsquoEacuteglise dont beaucoup se retrouvent dans le volume consacreacute au messianisme au
propheacutetisme politique et aux attentes eschatologiques significativement intituleacute Le
Dernier Messie2 Dans ces pages dans le deacutedale des rues qui mecirclent manuscrits
Oliviana 6 | 2020
56
personnages et ideacutees nous trouvons aussi le nom de Jean de Roquetaillade Son œuvre
reacutesume des thegravemes de longue dureacutee et les pousse agrave leurs derniegraveres limites avec des
rheacutetoriques qui sont propres agrave la fin de la peacuteriode meacutedieacutevale et au commencement de la
moderniteacute
3 Originaire de Marcolegraves en Auvergne devenu fregravere mineur en 1332 Jean de
Roquetaillade a passeacute une grande partie de sa vie incarceacutereacute drsquoabord dans des prisons
conventuelles (de 1344 agrave 1349) puis dans une prison papale drsquoAvignon (de 1349 agrave sa
mort dans la premiegravere moitieacute de 1366) Sa premiegravere prison a eacuteteacute celle du couvent
franciscain de Figeac agrave cinquante kilomegravetres au sud drsquoAurillac ougrave il avait eacuteteacute envoyeacute
peu apregraves la fin de ses eacutetudes agrave Toulouse Subissant la perseacutecution du ministre
provincial de lrsquoordre des fregraveres mineurs Guillaume Farinier il fut transfeacutereacute de prison
en prison agrave travers tout le Sud-Ouest de la France Limoges Saint-Junien Cahors
Toulouse Rieux et finalement parvenant agrave eacutechapper agrave ses geocircliers franciscains
Avignon ougrave il fut jugeacute par une commission que le pape Cleacutement VI avait nommeacutee pour
eacutevaluer son orthodoxie Absous de lrsquoaccusation drsquoheacutereacutesie il resta toutefois dans la
prison papale drsquoAvignon dans laquelle il mena une activiteacute de prophegravete consulteacute par le
pape et les cardinaux Ses conditions de deacutetention lui permettaient de lire et drsquoeacutetudier
les principales œuvres propheacutetiques du Moyen Acircge et de construire ainsi son propre
systegraveme propheacutetique en eacutetablissant une chronologie preacutecise de lrsquoattente des temps
finaux3 Le reacutecit de son incarceacuteration occupe de nombreuses pages de ses œuvres et
devient partie inteacutegrante de sa conscience de prophegravete fournissant un contexte
privileacutegieacute de la reacuteveacutelation divine et de lrsquoillumination spirituelle4
4 Jean de Roquetaillade apparaicirct deux fois dans les pages du volume de Gian Luca Potestagrave
pour deux raisons diffeacuterentes la premiegravere fois lorsqursquoil est question de lrsquousage des
propheacuteties papales et de la construction de la figure drsquoun saint pape fregravere mineur
destineacute agrave reformer lrsquoEacuteglise et le monde entier5 Ces seacuteries propheacutetiques prennent leur
origine agrave Constantinople agrave partir du Xe siegravecle au moins dans des pamphlets ou de
simples feuillets parfois illustreacutes Visant agrave deacutenigrer la dynastie reacutegnante et agrave favoriser
une alternance dynastique elles ont eacuteteacute transmises sous le titre des Oracles de Leacuteon
Arriveacutee en Occident cette œuvre fut destineacutee agrave une tout autre fortune en eacutetant
appliqueacutee agrave la succession des souverains pontifes Une premiegravere seacuterie de ces propheacuteties
papales illustreacutees deacutesigneacutee par son incipit Genus nequam fut suivie drsquoune seconde
(Ascende calve) et enfin au deacutebut du XVe siegravecle drsquoune troisiegraveme reacutesultant du
rapprochement des deux premiegraveres (nommeacutee par convention Vaticinia pontificum)6 Les
deux premiegraveres furent objet drsquoeacutetude pour Jean de Roquetaillade qui teacutemoigne drsquoune
connaissance de Genus nequam degraves son œuvre intituleacutee Liber secretorum eventuum eacutecrite
en 1349 mais qui par la suite a davantage utiliseacute la deuxiegraveme propheacutetie toujours dans
lrsquointention drsquoexalter et recommander lrsquoattente drsquoun pape saint dans un futur
imminent7
5 La deuxiegraveme rencontre avec Jean de Roquetaillade dans le livre est lieacutee agrave la notion de
justice populaire dans son œuvre intituleacutee Vade mecum in tribulatione (composeacutee en
1356) aussi bien dans la tradition latine que dans la tregraves riche diffusion vernaculaire de
ce texte8 Comme le montre Potestagrave cette notion demeure tregraves ambigueuml car si le
renversement des rocircles sociaux est annonceacute comme reacutealisation des anciennes
propheacuteties en fait elle est surtout utiliseacutee non pour exalter les reacutevoltes populaires
mais pour les condamner dans le cadre drsquoattentes apocalyptiques9 Lrsquoaspect
proprement ambigu de la preacutesence drsquoun acteur populaire dans le cadre apocalyptique
Oliviana 6 | 2020
57
de Roquetaillade se preacutesente comme une sorte de dichotomie la justice divine sera
manifesteacutee par lrsquoaction du peuple mais le peuple sera-t-il lui-mecircme le producteur de
cette justice Ne sera-t-il pas davantage le dernier signal drsquoun deacutesordre qui doit ecirctre
reconduit agrave un nouvel ordre social et religieux signe de lrsquoeacutetablissement du royaume de
paix et sainteteacute des temps derniers La question reste ouverte et trouve des
modulations diffeacuterentes dans la fortune du Vade mecum in tribulatione eacutecrit pour
annoncer la fin proche et inviter agrave la conversion et au retour agrave une Eacuteglise sainte et
pauvre En effet quelques deacutecennies apregraves la composition du Vade mecum en Catalogne
dans lrsquoœuvre du franciscain Francesc Eiximenis les mots de Roquetaillade iustitia
popularis sont relus dans la perspective du gouvernement de la ville10 En revanche au
commencement du XVe siegravecle en Bohegraveme les mecircmes reacutevoltes populaires sont perccedilues
dans le cadre des conflits entre lrsquoEacuteglise catholique et les Utraquistes et Hussites comme
un signe de la perseacutecution de lrsquoAnteacutechrist11
6 Au-delagrave de ces diffeacuterents contextes nous deacutecouvrons surtout lrsquoincroyable
(lsquoastonishingrsquo pour reprendre un mot de Robert Lerner12) utilisation de tout ce mateacuteriel
propheacutetique par notre auteur et la creacuteation laquo drsquoun ensemble doctrinal fluide car
structureacute sur la base de propheacuteties geacuteneacutetiquement disparates lesquelles malgreacute le
souci de lrsquoauteur de les concilier ne se precirctaient guegravere agrave ecirctre replaceacutees dans un cadre
rigoureux et coheacuterent raquo13 Surtout il faut rappeler la tentative du fregravere mineur
drsquoharmoniser les deux principales rheacutetoriques messianiques de lrsquoOccident meacutedieacuteval
lrsquoempereur des derniers temps et le pasteur angeacutelique Lrsquoune prenait appui sur un motif
fondamental dans les conflits de propagande politico-dynastique tandis que lrsquoautre
mettait en avant un personnage valoriseacute dans la derniegravere phase du Moyen Acircge dans les
milieux eccleacutesiastiques animeacutes par lrsquoattente drsquoune figure asceacutetique comme nouveau
pape capable drsquoopeacuterer une reacuteforme profonde de lrsquoEacuteglise et en mecircme temps du
monde14
7 Outre ces deux figures drsquoautres habitent les pages des œuvres de Roquetaillade et elles
aussi se trouvent agrave la frontiegravere entre Moyen Acircge et moderniteacute les deux teacutemoins
apocalyptiques les deux Anteacutechrists et aussi lrsquoEacuteglise entiegravere articuleacutee en clergeacute moines
et laiumlcs pour finir le peuple qui comme nous lrsquoavons dit nrsquoest plus le spectateur
silencieux des eacuteveacutenements mais devient acteur ou plutocirct moteur de lrsquohistoire15 La
lecture des textes de Roquetaillade nous donne lrsquoimpression drsquoun auteur qui laquo preacutepare
un heacuteritage de rheacutetoriques et de figures destineacutees agrave animer le langage et la propagande
propheacutetico-politiques des derniers siegravecles raquo16 Sa propre rheacutetorique et sa theacuteologie de
lrsquohistoire sont eacutetroitement lieacutees agrave un thegraveme theacuteologique important qui srsquoeacutetend sur tout
le Moyen Acircge agrave partir des premiers siegravecles du christianisme le milleacutenarisme17 Comme
il est bien connu on entend par ce terme lrsquoattente drsquoun temps de paix et de prospeacuteriteacute
situeacute dans le futur et annonceacute par les prophegravetes qui aura les caracteacuteristiques drsquoun
temps proprement historique et non seulement un eacutetat drsquoesprit ou une attente
eschatologique hors du temps
8 Nous savons que le christianisme comprenait la plus grande partie des propheacuteties
bibliques comme annonce de la venue du Christ La convergence des attentes non plus
orienteacutees vers un futur plus ou moins eacuteloigneacute mais vers un temps reacutevolu amena les
Chreacutetiens depuis les premiers siegravecles agrave consideacuterer le temps eschatologique futur
comme devant ecirctre toujours renvoyeacute ulteacuterieurement en le deacutepouillant drsquoeacuteleacutements
drsquohistoriciteacute et de litteacuteraliteacute pour lrsquointerpreacuteter de faccedilon alleacutegorique caracteacuteriseacute par des
traits plus estompeacutes et moins saisissables Ce fut Augustin qui traccedila de faccedilon marqueacutee
Oliviana 6 | 2020
58
les confins alleacutegoriques agrave lrsquointeacuterieur desquels devaient ecirctre maintenues les attentes
milleacutenaristes en affirmant que les mille ans mentionneacutes par Apocalypse 20 ne devaient
pas ecirctre interpreacuteteacutes agrave la lettre ni mecircme consideacutereacutes comme un temps de future
ameacutelioration de ce monde ceux-ci devaient ecirctre plutocirct compris comme la derniegravere
partie de lrsquohistoire du monde ou mieux encore comme une image de la perfection du
monde qui eacutetait deacutejagrave reacutealiseacutee dans le preacutesent et au cours de lrsquohistoire dans le regravegne du
Christ avec les saints de lrsquoEacuteglise Pendant les siegravecles suivants les penseurs chreacutetiens
regardegraverent le futur agrave lrsquoombre de ce laquo tabou augustinien raquo18 mais les tentatives ne
manquegraverent pas de tracer des lignes drsquointerpreacutetation du preacutesent et drsquoanticipation drsquoun
futur habiteacute par des heacuteros messianiques perseacutecuteurs de lrsquoEacuteglise ou saints
reacuteformateurs pionniers des temps nouveaux
9 Peu agrave peu srsquoouvrit une laquo voie hermeacuteneutique raquo permettant agrave des interpregravetes attentifs
de la Bible de rechercher les passages de lrsquoAncien Testament qui contiennent la
reacutefeacuterence agrave un intervalle de temps preacutecis pouvant ecirctre situeacute agrave proximiteacute des temps
derniers Le passage de Daniel en est un exemple clair quand sont annonceacutes 1290 jours
de tribulations19 Ce fut Joachim de Flore abbeacute beacuteneacutedictin puis fondateur du
monachisme de Flore theacuteologien audacieux et fin exeacutegegravete des Eacutecritures qui restaura
dans une forme nouvelle pleinement chreacutetienne et proprement trinitaire le
milleacutenarisme intra-historique Pour lrsquoabbeacute calabrais lrsquohistoire se manifeste comme un
deacuteploiement du plan divin et contient en son sein la reacuteveacutelation progressive de son
mystegravere Le progregraves de lrsquohistoire implique le progregraves de la connaissance de la veacuteriteacute il
srsquoagit drsquoun progregraves qui ne peut plus cacher sa tension eschatologique Se basant sur la
lecture typologique des rapports entre lrsquoAncien et le Nouveau Testament ce dernier
attend un laquo sabbat de lrsquoEacuteglise raquo un bref acircge historique de paix ndash identifieacute avec le
milleacutenaire apocalyptique ndash situeacute entre la chute de lrsquoAnteacutechrist et le Jugement dernier
un acircge qui srsquoest peu agrave peu deacutefini comme un laquo troisiegraveme acircge raquo ou acircge de lrsquoEsprit venant
apregraves celui du Pegravere et du Fils selon le principe que la theacuteologie de la Triniteacute devrait
scander les pas de lrsquoeacuteconomie du salut20
10 La penseacutee de Joachim fut rapidement adopteacutee avec enthousiasme parmi les membres de
lrsquoordre franciscain qui srsquoidentifiegraverent aiseacutement aux viri spirituales du troisiegraveme acircge
introduisant dans le scheacutema de Joachim des eacuteleacutements de poleacutemique plus ou moins
marqueacutes agrave lrsquoeacutegard de la hieacuterarchie eccleacutesiastique perccedilue maintenant comme acteur de
la perseacutecution finale ndash en tant que charnelle ou corrompue ndash et non plus comme un
objet drsquoagression de la part drsquoennemis externes selon la theacuteologie la plus traditionnelle
accueillie par Joachim21 Ce renversement entre Joachim et le joachimisme franciscain
bien que preacutesenteacute de faccedilon extrecircmement sommaire est neacutecessaire pour comprendre
les fils qui parviennent au XIVe siegravecle et semblent se nouer (ou peut-ecirctre se deacutenouer)
dans lrsquoœuvre de Jean de Roquetaillade
11 Pierre de Jean Olivi auteur drsquoune Lectura super Apocalypsim fut le plus attentif agrave
deacutevelopper une reacuteflexion proprement theacuteologique capable de maintenir en eacutequilibre le
christocentrisme franciscain et le modegravele ternaire joachimite en mettant en relation le
progregraves de lrsquointelligence spirituelle avec la reacutealisation de lrsquoideacuteal de pauvreteacute dans sa
forme radicalement eacutevangeacutelique22 Son attention au troisiegraveme acircge lrsquoamena agrave en
reconsideacuterer la dureacutee probable au moyen drsquoune prudente exeacutegegravese en admettant et en
justifiant en termes drsquoeacuteconomie du salut son extension possible jusqursquoagrave une dureacutee
proche de 700 ans23 Son heacuteritage (et avec celui-ci la meacutediation franciscaine du modegravele
de Joachim) passa dans lrsquoœuvre de Roquetaillade sous de nombreux points de vue
Oliviana 6 | 2020
59
Lrsquoengagement en faveur de la pauvreteacute eacutevangeacutelique radicale devient un caractegravere
distinctif des temps nouveaux et mecircme dominant durant le laquo sabbat final raquo24 son
attention agrave la dureacutee de la derniegravere phase de lrsquohistoire est encore plus aiguiseacute De ce
point de vue Roquetaillade deacutepassa ses preacutedeacutecesseurs joachimites en ne se limitant
plus agrave une extension du temps historique repreacutesenteacute par le milleacutenaire mais en le
faisant coiumlncider avec une dureacutee exacte de mille ans Fort de cette tradition deacutesormais
plus que seacuteculaire inaugureacutee par Joachim qui concevait lrsquohistoire comme un lieu du
deacuteploiement de la veacuteriteacute il osa affirmer que les temps eacutetaient mucircrs pour relire au sens
litteacuteral la compreacutehension du passage obscur de lrsquoApocalypse de Jean et pour le situer agrave
lrsquointeacuterieur de lrsquohistoire Dans ses ouvrages les plus ceacutelegravebres le Liber ostensor et le Vade
mecum in tribulatione le milleacutenaire est annonceacute ainsi de la dureacutee de 1000 ans exacts agrave
partir de 1368
12 Ce bref excursus nous permet agrave preacutesent de mettre au point lrsquoeacutetroite relation qui eacutemerge
des eacutecrits de ces auteurs entre lrsquoeschatologie lrsquohermeacuteneutique et la propheacutetie Lrsquoaccegraves
au plan de lrsquoeschatologie se fonde sur ndash et est en un certain sens justifieacute par ndash une
interpreacutetation des Eacutecritures profonde et souvent hardie En mecircme temps le rocircle
propheacutetique de lrsquointerpregravete se reacutealise dans la possibiliteacute ndash qui est aussi une mission
divine ndash de parler des laquo temps derniers raquo crsquoest-agrave-dire de comprendre exactement les
Eacutecritures Lrsquoappel eschatologique sous la forme de lrsquourgence de lrsquoannonce25 srsquoinscrit
dans la recherche theacuteologique et speacutecifiquement dans lrsquohermeacuteneutique biblique et ne
trouve pas ailleurs sa validiteacute et sa force Cette urgence se manifeste dans le prologue
du Vade mecum in tribulatione comme urgence de la preacutedication et urgence de la
conversion parce que la perseacutecution agrave venir est tregraves proche Lrsquoauteur ne peut plus
argumenter ndash comme il lrsquoa fait dans le Liber ostensor ndash son cadre eschatologique mais il
doit annoncer et precirccher pour la conversion La demonstratio et la probatio nrsquoont plus de
raison drsquoecirctre car il reste seulement le temps de la conversion qui devient possible si
lrsquoon eacutecoute la narratio et la denunciatio de lrsquoauteur Celles-ci doivent ecirctre estimeacutees
creacutedibles non pas agrave partir drsquoun calcul mais de lrsquoexperientia de la veacuteraciteacute des propheacuteties
que Roquetaillade a deacutejagrave eacuteprouveacutee Narrer deacutenoncer annoncer eacutepuiser sont tous des
verbes qui impliquent la participation intime et passionneacutee du prophegravete et la
peacuteneacutetration dans la texture des eacuteveacutenements qui sont proches et qui sont
significativement annonceacutes au moyen drsquoune reacutepeacutetition insistante du verbe evenire26
13 Il en est ainsi pour Jean de Roquetaillade comme il en avait eacuteteacute pour Joachim qui agrave
plusieurs reprises dans ses ouvrages se preacutesente comme intellector et non comme
prophegravete Il est vrai que tous deux livrent des reacutefeacuterences ponctuelles agrave des expeacuteriences
visionnaires Pour Joachim il srsquoagit de visions raconteacutees par lui-mecircme comme des
eacutevegravenements de gracircce respectivement pendant une fecircte de Pentecocircte et pendant une
nuit de Pacircques ougrave il reccedilut la reacuteveacutelation du mystegravere de la Triniteacute les deux ceacutelegravebres
visions sont caracteacuteriseacutees par les eacuteleacutements du contexte liturgique la meacuteditation de
lrsquoeacutecriture la priegravere et enfin la reacuteveacutelation divine accompagneacutee par lrsquoexpeacuterience
mystique et srsquoinscrivent dans une forme litteacuteraire fortement marqueacutee en sens
theacuteologique et symbolique27 Jean de Roquetaillade pour sa part narre respectivement
dans le Liber ostensor et dans le Liber secretorum eventuum avoir miraculeusement reccedilu la
compreacutehension immeacutediate drsquoabord (en 1332) de la naissance de lrsquoAnteacutechrist28 puis (en
1340) de lrsquoinfaillible preacutevision de son avegravenement attendue pour 1366 selon
lrsquointerpreacutetation correcte de certains passages du livre de Daniel29
Oliviana 6 | 2020
60
14 Il est clair que ces reacutecits ne doivent pas ecirctre accepteacutes avec une creacuteduliteacute ingeacutenue mais
ils ne doivent pas non plus ecirctre trop rapidement ignoreacutes avec un scepticisme tout aussi
ingeacutenu car ils repreacutesentent sous la forme drsquoune construction litteacuteraire la prise de
conscience de son auteur de sa propre mission et de son œuvre La ratification pour
ainsi dire lsquovisionnairersquo de la fonction propheacutetique ne remplace pas ndash mais bien au
contraire valorise ndash le fondement proprement exeacutegeacutetique de lrsquoouvrage Celle-ci tend
plutocirct agrave renforcer la singulariteacute ndash et il nrsquoest pas rare qursquoelle soit accompagneacutee drsquoune
veacuteritable solitude ndash du prophegravete appeleacute agrave deacutecoder et agrave annoncer les signes des temps
selon un modegravele du reste non eacuteloigneacute de celui du propheacutetisme biblique30
15 Lrsquoeacutetude de ces textes nous place face agrave des auteurs ndash Joachim Pierre de Jean Olivi Jean
de Roquetaillade ndash qui ont personnellement assumeacute lrsquoengagement de la propheacutetie
Comme le dit Christine Morerod-Fattebert agrave propos de Jean de Roquetaillade laquo Et puis
il y a lrsquohomme aussi absurde ndash ou pas ndash que nous paraissent son style ou son combat
nous ne pouvons que nous incliner devant la vitaliteacute la fideacuteliteacute la perseacuteveacuterance drsquoun
prisonnier drsquoopinion dont la deacutetention a certainement favoriseacute lrsquoeacutemergence drsquoun sujet
et lrsquoexpression drsquoun ecirctre En tous les cas crsquoest un plaisir drsquoessayer autant que possible
de rendre agrave cet auteur sa lisibiliteacute dans sa complexiteacute crsquoest un honneur de rendre agrave cet
homme au-delagrave des siegravecles une forme de liberteacute raquo31
16 Quand on regarde uniquement le Vade mecum in tribulatione (qui est son ouvrage le plus
court mais aussi le moins marqueacute du point de vue politique et le plus explicitement
spirituel) nous voyons que lrsquoauteur intervient personnellement comme pour se placer
entre son annonce et ses destinataires Lrsquointention de lrsquoouvrage est de preacuteparer agrave la
perseacutecution afin que le plus grand nombre possible de fidegraveles puisse se sauver32 Le
nombre des eacutelus qui seront sauveacutes nrsquoest pas donneacute et lrsquointention de lrsquoauteur semble ecirctre
de lrsquoaugmenter le plus possible dans le bref laps de temps qui reste ne pouvant
renvoyer agrave plus tard la perseacutecution Roquetaillade intervient personnellement se
preacutesentant comme le jeune Jonas chargeacute du poids de sa responsabiliteacute drsquoannonciateur
et appeleacute agrave une mission tregraves difficile et en mecircme temps ouverte vers une dimension
universelle Mais agrave la diffeacuterence de Jonas dans la Bible celui-ci est capable de
compassion pour les destinataires de son annonce et de veacuteritable tristesse devant leur
incapaciteacute drsquoeacutecoute33
17 Jean de Roquetaillade est un homme entiegraverement absorbeacute par son œuvre propheacutetique
(qui devient aussi pour lui continuellement interrogeacute par des papes et des cardinaux
sur les signes des temps une veacuteritable raison de survie) et crsquoest pour cela (ou du moins
pour cela aussi) que son œuvre est en eacutevolution continue Ses attentes agrave lrsquoeacutegard de la
papauteacute eacutevoluent lagrave ougrave la pauvreteacute franciscaine se concreacutetise progressivement dans la
figure du Reparator qui eacutetait au deacutepart une lsquofonctionrsquo (le mot est une sorte drsquoadjectif)
mais devient un veacuteritable personnage voire un protagoniste des temps de la fin34 Ses
attentes agrave lrsquoeacutegard du souverain franccedilais eacutevoluent eacutegalement En effet le roi apregraves sa
deacutefaite contre les Anglais agrave Poitiers agrave lrsquoautomne 1356 cesse drsquoecirctre un interlocuteur
valable pour lrsquoexhortation agrave la conversion35 La figure de lrsquoempereur des temps de la fin
se transforme elle aussi pour ecirctre toujours davantage asservie agrave la figure dominante du
Pape36 Le rapport avec les modegraveles deacuterivant du Joachimisme franciscain eacutevolue avec
lrsquoabandon progressif des renvois bonaventuriens et oliviens agrave la figure apocalyptique de
lrsquoange du septiegraveme sceau et du lien que les milieux spirituels avaient eacutetabli entre cette
figure et le fondateur de lrsquoordre Franccedilois drsquoAssise37
Oliviana 6 | 2020
61
18 Roquetaillade est un auteur capable de discerner dans son temps non seulement les
continuiteacutes mais aussi et peut-ecirctre surtout les discontinuiteacutes qui non moins que les
premiegraveres peuvent ecirctre une trace du deacuteploiement du dessein divin dans lrsquohistoire et un
signe de lrsquoapproche de sa reacutealisation Discontinuiteacute est un mot cher agrave Gian Luca Potestagrave
qui ndash et la citation veut ecirctre mon hommage au maicirctre ndash dans ses cours drsquohistoire du
christianisme mentionnait ce fragment des Thegraveses sur lrsquohistoire de Walter Benjamin
laquo Lrsquohistorien va faire eacuteclater la continuiteacute historique pour en deacutegager une eacutepoque
donneacutee il ira faire eacuteclater pareillement la continuiteacute drsquoune eacutepoque pour en deacutegager
une vie individuelle enfin il ira faire eacuteclater cette vie individuelle pour en deacutegager un
fait ou une œuvre donneacutee Il reacuteussira ainsi agrave faire voir comment la vie entiegravere drsquoun
individu tient dans une de ses œuvres un de ses faits comment dans cette vie tient
une eacutepoque entiegravere et comment dans une eacutepoque tient lrsquoensemble de lrsquohistoire
humaine raquo38
19 Nous avons commenceacute avec une phrase de Gian Luca Potestagrave nous conclurons par une
autre citation alors qursquoil parle de ces prophegravetes de lrsquohistoire et de lrsquohistorien qui va
interroger leurs propheacuteties chercher leurs questions eacutecouter leurs reacuteponses laquo Il reste
de ce message apocalyptique agrave lrsquohistorien la suggestion de trouver un fil conducteur
de donner un ordre au deacutesordre des eacutevegravenements et lrsquoinvitation permanente agrave garder
les yeux bien ouverts en restant vigilant face aux signes des temps raquo39
NOTES
1 Gian Luca Potestagrave Il tempo dellrsquoApocalisse Vita di Gioacchino da Fiore Roma-Bari Laterza 2004 p
16 [laquo Lrsquohistorien srsquoadresse agrave ses sources comme le juge drsquoinstruction aux teacutemoins qursquoil entend
Comme la plupart des teacutemoins les sources ne parlent que si on les interroge Le plus difficile est
de preacuteparer le questionnaire Que faut-il demander au teacutemoin pour qursquoil se deacutecide agrave parler agrave dire
sa veacuteriteacute Comment en particulier faire parler des sources agrave haute teneur doctrinale comme les
eacutecrits de Joachim et les premiers teacutemoignages sur lui Solliciteacute par les textes lrsquohistorien doit
chercher en eux des reacuteponses non pas agrave ses propres questions mais aux questions de Joachim
lui-mecircme auxquelles ils srsquoefforcent de reacutepondre raquo]
2 Id Le dernier messie Propheacutetie et souveraineteacute au Moyen Acircge trad G Marino Paris Belles-
Lettres 2018
3 Sur la vie de Jean de Roquetaillade et en particulier son incarceacuteration Robert E Lerner laquo Life
Works and Fortune of the Prophet Immured raquo in Giovanni di Rupescissa Vade mecum in
tribulatione ed Elena Tealdi introduzione storica a cura di Robert E Lerner e Gian Luca Potestagrave
Milano Vita e Pensiero 2015 p 25-39 en particulier p 27-34 voir aussi G L Potestagrave laquo lsquoGli
spiriti dei profeti sono soggetti ai profetirsquo Da Giovanni di Rupescissa a Pietro Galatino raquo in lsquoPer
una severa maestrarsquo Dono a Daniela Romagnoli Fidenza Mattioli 1885 2014 p 47-59
4 Dans le Liber ostensor quod adesse festinant tempora un long traiteacute propheacutetique eacutecrit en 1356 et
consacreacute agrave la compreacutehension du temps preacutesent articuleacutee autour de lrsquoexeacutegegravese de nombreuses
propheacuteties meacutedieacutevales non bibliques Roquetaillade narre les vicissitudes de sa longue deacutetention
et aussi les terribles conditions subies dans les prisons des couvents mineurs (Jean de
Roquetaillade Liber ostensor quod adesse festinant tempora eacutedition critique sous la direction
Oliviana 6 | 2020
62
drsquoAndreacute Vauchez par Cleacutemence Theacutevenaz Modestin et Christine Morerod-Fattebert Roma Eacutecole
franccedilaise de Rome 2005 en particulier traiteacute neuf p 517-521) Le fregravere mineur parle eacutegalement
de la prison de Rieux dans le plus bref traiteacute intituleacute Vade mecum in tribulatione composeacute la mecircme
anneacutee pour ecirctre rapidement lu et compris et guider les fidegraveles pendant la tribulation
imminente laquo De carcere Rivorum per litteram manu mea scriptam feci denuntiationem
predictam raquo (Giovanni di Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 222)
5 Potestagrave Le dernier messie chapitre 9
6 Sur lrsquoorigine la nature et la circulation des propheacuteties papales voir en particulier Orit
Schwartz et Robert E Lerner laquo Illuminated Propaganda The Origins of the lsquoAscende calversquo Pope
Prophecies raquo Journal of Medieval History 201994 p 157-191 Martha H Fleming The Late
Medieval Pope Prophecies The Genus nequam Group Tempe Arizona Center for Medieval and
Renaissance Studies 1999
7 Johannes de Rupescissa Liber secretorum eventuum eacutedition critique et traduction par Christine
Morerod-Fattebert introduction historique par Robert E Lerner Fribourg Editions
universitaires 1994 Dans cette œuvre Roquetaillade parle de laquo revelatione eventuum futurorum
sub quatuor summorum pontificum qui ordinate succedent domino pape Clementi VI hodie
seculo regnante raquo (p 164) et consacre la narration drsquoun laquo intellectus raquo (la compreacutehension plus
profonde des eacutevegravenements preacutesents et futurs) agrave la description des choses qui regardent la vie de
ces saints papes (sectsect 54-59 p 164-167) Pour lrsquousage des propheacuteties papales dans les œuvres
suivantes voir respectivement Jean de Roquetaillade Liber ostensor p 883-885 Giovanni di
Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 54-58 73-74 et 84-87 Katelyn Mesler laquo John of
Rupescissarsquos engagement with prophetic texts in the Sexdequiloquium raquo Oliviana 3 2009 [En
ligne] URL httpjournalsopeneditionorgoliviana331
8 Potestagrave Le dernier messie chapitre 10 Pour les traductions John of Rupescissa Vade mecum in
tribulatione Translated into Medieval Vernaculars ed R E Lerner P Rychterovaacute Milano Vita e
Pensiero 2019
9 Pour une vision globale sur la relation entre propheacutetie eschatologie politique et violence
populaire voir R E Lerner laquo Medieval Millenarianism and Violence raquo in Pace e guerra nel basso
Medioevo Atti del XL Convegno storico internazionale Todi 12-14 ottobre 2003 Spoleto CISAM 2004 p
37-52
10 Sur Francesc Eiximenis et Jean de Roquetaillade voir R E Lerner laquo Prophetic Utopias Olivi
Rupescissa and Eiximenis raquo in Utopies i alternatives de vida a lrsquoedat mitjana Lleida Pagegraves 2009
p 69-81 sur lrsquoœuvre de Eiximenis G L Potestagrave laquo La cittagrave di Francesc Eiximenis A proposito del
lsquoDotzegrave del Crestiagraversquo raquo Caplletra 43 2007 p 161-175
11 R E Lerner laquo lsquoPopular Justicersquo Rupescissa in Hussite Bohemia raquo in A Patschovsky Fr
Šmahel ed Eschatologie und Hussitismus Praha Historisches Institut 1996 p 39-52
12 Id laquo ldquoJohn the Astonishingrdquo raquo Oliviana 3 2009 [En ligne] URL http
journalsopeneditionorgoliviana335
13 Potestagrave Le dernier messie p 152
14 Roquetaillade annonce la manifestation drsquoun saint pape ndash le Reparator ndash suivie par lrsquoaction
drsquoun roi franccedilais saint et destineacute agrave recevoir par Jeacutesus-Christ le pouvoir sur le monde entier celui-
ci obeacuteira en tout au reacuteparateur et tous deux dans un laps de temps de neuf ou dix ans et demi
sauveront la chreacutetienteacute et deacutetruiront la tyrannie de Mahomet Sur la figure eschatologique drsquoun
empereur des temps finaux voir Katelyn Mesler laquo Imperial Prophecy and Papal Crisis The Latin
Reception of The Prophecy of the True Emperor raquo Rivista di storia della Chiesa in Italia 61 2007
p 371-415 sur la relation entre manifestation de lrsquoAnteacutechrist et empereur (ou empire) ayant la
fonction de lsquokateacutechonrsquo qui doit retenir la perseacutecution finale voir G L Potestagrave Le dernier messie
p 13-17 30-31 et Id laquo The Vaticinium of Constans Genesis and original purposes of the legend of
the Last Word Emperor raquo Millennium 8 2011 p 272-289
Oliviana 6 | 2020
63
15 Dans le Vade mecum in tribulatione toute la texture de lrsquoœuvre est penseacutee comme une scegravene de
theacuteacirctre ougrave alternent les diffeacuterentes figures eschatologiques dans le cadre des eacutevegravenements
apocalyptiques En particulier les chapitres centraux montrent les actions successives de tous
ces personnages apregraves la manifestation de lrsquoAnteacutechrist oriental apparu dans lrsquoIntentio 5 entre un
groupe de fleacuteaux attendus pour cinq anneacutees agrave partir de 1360 lrsquoIntentio 8 annonce lrsquoAnteacutechrist
occidental empereur heacutereacutetique nouveau Neacuteron becircte apocalyptique qui seacutevira sur le monde
entier pendant trois anneacutees et demie viendra ensuite le tour du Reparator caracteacuteriseacute dans
lrsquoIntentio 9 par des traits messianiques comme un saint pape qui viendra en secours de lrsquoEacuteglise et
du monde lrsquoIntentio 10 introduit les deux teacutemoins apocalyptiques deux fregraveres mineurs qui
agiront contre lrsquoAnteacutechrist pendant les trois anneacutees et demie de sa persecution dans lrsquoIntentio
11 le saint pape perseacutecuteacute et acculeacute par ses ennemis et aussi ses amis est finalement aideacute par
Jeacutesus Christ et soutenu par un empereur saint qui apparait dans lrsquoIntentio 12 Pour la structure
globale du Vade mecum voir Giovanni di Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 66-70
16 G L Potestagrave laquo Il profeta degli Anticristi del Papa angelico e del Millennio raquo Oliviana 5 2016
[En ligne] URL httpjournalsopeneditionorgoliviana849
17 Pour la deacutefinition et les articulations du milleacutenarisme voir R E Lerner
laquoMillennialism raquo in The Encyclopedia of Apocalypticism II ed B McGinn New York
Continuum 1998 p 326-360 G L Potestagrave laquoEscatologia apocalittica millenarismo raquo
Atlante del Cristianesimo I Dalle origini alle chiese contemporanee Torino UTET 2006 p
314-33518 Lrsquoexpression est de R E Lerner laquo Joachim of Fiorersquos Breakthrough to Chiliasm raquo Cristianesimo
nella storia 6 1985 p 489-512
19 La reacutefeacuterence biblique est Daniel 1211 qui devient aussi le fondement biblique de la theacuteologie
de lrsquohistoire et de la chronologie eschatologique du systegraveme de Roquetaillade comme le fregravere
mineur lrsquoexplique dans le deuxiegraveme traiteacute du Liber ostensor (Jean de Roquetaillade Liber ostensor
p 113-121) et encore en forme reacutesumeacutee dans la vingtiegraveme intention du Vade mecum (Giovanni di
Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 262-265) Sur la chronologie de Roquetaillade voir
Giovanni di Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 44-47
20 La vie et lrsquoœuvre de Joachim dans ses composantes doctrinaires et theacuteologiques et les
questions chronologiques relatives agrave la composition de son œuvre ont eacuteteacute eacutetudieacutees par Gian Luca
Potestagrave Il tempo dellrsquoApocalisse sur le sabbat de lrsquohistoire R E Lerner laquo Refreshment of the
Saints raquo Traditio 32 1976 p 97-144 et Id laquo The Medieval Return to the Thousand-Year
Sabbath raquo in R K Emmerson B McGinn ed The Apocalypse in the Middle Ages Ithaca-London
Cornell University Press 1992 p 51-71
21 Lrsquoeacuteleacutement joachimite constituait pour la premiegravere geacuteneacuteration des fregraveres un motif tregraves fort de
conscience identitaire qui reconduisait le charisme de lrsquoordre non seulement agrave une fonction
eccleacutesiastique ou une vocation divine mais aussi et surtout agrave une mission eschatologique
proposant une reacuteveacutelation du sens de lrsquohistoire Voir G L Potestagrave laquo Le forme di una retorica
profetica e apocalittica i Fratri Minori e il Gioachinismo (secoli XIII-XIV) raquo in El fuego y la
palabra San Vicente Ferrer en el 550 aniversario Actas del Ier Simposium Internacional Vicentino
Valencia 26-29 de abril de 2005 Valeacutencia Emilio Callado Estela 2007 p 233-256
22 Sur lrsquoeacutetroite relation entre reacuteveacutelation et pauvreteacute dans lrsquoœuvre de Pierre de Jean
Olivi voir Sylvain Piron laquo Le meacutetier de theacuteologien selon Olivi Philosophie theacuteologie
exeacutegegravese et pauvreteacute raquo in Catherine Koumlnig-Pralong Olivier Ribordy Tiziana Suarez-Nani
(eacuteds) Pierre de Jean Olivi Philosophe et theacuteologien Berlin De Gruyter 2010 p 17-85 sur
la Lectura super Apocalypsim David Burr Olivirsquos Peaceable Kingdom A Reading of the
Apocalypse Commentary Philadelphia University of Pennsylvania Press 1993
Oliviana 6 | 2020
64
23 Le calcul de Pierre de Jean Olivi est la preacutemisse immeacutediate du milleacutenarisme litteacuteral de
Roquetaillade sur ce passage et la relation entre les deux voir R E Lerner laquo Millennialism raquo
p 350-353 Id laquo The Medieval Return to the Thousand-Year Sabbath raquo p 61-68
24 Crsquoest la raison pour laquelle on peut parler de lsquojoachimisme olivienrsquo crsquoest-agrave-dire une variante
proprement franciscaine et spirituelle des attentes joachimites pour le troisiegraveme acircge Voir
Sylvain Piron laquo Lrsquoeccleacutesiologie franciscaine de Jean de Roquetaillade Agrave propos drsquoune eacutedition
reacutecente raquo Franciscan studies 65 2007 p 281-294
25 Cette lsquourgencersquo est remarquable dans plusieurs passages du Vade mecum in tribulatione laquo Et
scribo vobis ista non ad celandum sub modio obscuro sed ad innotescendum fratribus
quibuscumque devotis et dignis fugere tiphonicam de celis tribulationem paratam volentibusque
penitere perfecte et orare ut digni habeantur reservari a facie gladii preparati ad eradendum
sceleratos peccatores de terra raquo (p 218-219) laquo Suscipite ergo hoc munusculum cum Christi laude
et gloria eius quia ad intendendum orationi ad agendum penitentiam ad providendum foveam
preparatam ad precavendum a periculis ad vitandum errores ad cognoscendum seductores ad
aperiendum oculos mentis ad fugiendum laqueos varios ad querendum loca opportuna pro fuga
necessaria et ad providendum de victualibus toto tempore tribulationis et ad instruendum
fideles simplices et ad ipsos stimulandum ad bonum et ad retrahendum a malo et ad
perseverandum in tribulationibus notabiliter prodest per internam cooperationem gratie Iesu
Christi raquo (p 222-223) laquo Suscipite ergo ad gloriam Christi librunculum istum ut vadat vobiscum
in tribulatione instanti ad aperiendum oculos mentis ut possitis precavere mails tantis ac talibus
tam proximis raquo (p 265)
26 laquo Ego quidem pater mi nolo quod vos aut quisquam hominum fidem hadibeat dictis meis
nisi in quantum occulta experientia demonstrabit ad sensum quoniam ea que denuntio erunt
inviolabiliter vera aut Deo aliter disponente non evenient sicut ea evenire predico Si evenerint
pro certo multum erit orbis culpabilis coram Deo qui tan cece meam veram denuntiationem
contempsit raquo (Giovanni di Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 219-220)
27 Pour une plus ample consideacuteration des deux visions de Joachim voir G L Potestagrave Il tempo
dellrsquoApocalisse p 13-16 et 340-347
28 laquo Anno primo noviciatus mei ad ordinem scilicet anno MCCCXXXII in estate in sompnis
hora meridiei vel circa vidi me esse cum notabili multitudine fratrum minorum juvenum ultra
mare in rippa Et cum descendissemus ad terram audivimus rumores publicos dicentes
Antichristum fore natum in oriente in civitate que Zayton dicebatur raquo (Jean de Roquetaillade
Liber ostensor septiegraveme traiteacute p 372)
29 Dans le passage du Liber secretorum eventuum qui traite de la reacuteveacutelation de la venue de
lrsquoAntechrist la vision comme est preacutesenteacutee comme venant ratifier une connaissance qui peut ecirctre
eacutetablie laquo de faccedilon rationelle et scientifique raquo le recours au surnaturel fonctionne comme
relecture de la recherche doctrinale agrave la lumiegravere du Saint Esprit qui nrsquoeacutecrase pas mais au
contraire exalte les capaciteacute de lrsquointellect humain laquo Intellexi esse futurum ut circa annum
Domini MCCCLXVI incipiet mundus affligi gravissime per maximum ac proximum Antichristum
et maxime a prefato anno infra consequentes decem annos et intellexi hoc posse ex Scriptura
scientifice et rationabiliter declarari Nam intellexi quod cum Danielis capitulo XII dicitur A
tempore cum ablatum fuerit iuge sacrificium et posita fuerit abominatio in desolationem dies MCCXC ibi
iuge sacrificium stat pro lsquosacrificio Veteris Testamentirsquo [hellip] computandi sunt ergo MCCXC anni a
tempore ablationis iugis sacrificii Veteris Testamenti quod fuit post LXXV annos a nativitate domini
nostri Iesu Christi [hellip] Et totum istum capitulum plene etiam intellexi anno Christi MCCCXL vel
circa Aureliaci in choro in die Nativitatis Virginis gloriose Marie hora matutinali cum
incepimus Te Deum laudamus Tunc enim etiam in momento apertus est michi intellectus et clare
intellexi superius declarata raquo (Iohannes de Rupescissa Liber secretorum eventuum p 144-146)
30 Lrsquoapproche historique religieuse spirituelle et psychologique du propheacutetisme
biblique est un thegraveme central pour les eacutetudes bibliques comme pour les sciences
Oliviana 6 | 2020
65
sociales agrave ce propos on peut renvoyer au volume Prophegravetes et propheacutetisme sous la
direction de Andreacute Vauchez Paris Seuil 2012 Dans ce volume le premier chapitre
consacreacute par Pierre Gibert au propheacutetisme biblique met en eacutevidence que dans la Bible
le prophegravete non seulement messager mais davantage encore interpregravete du message
reccedilu fonde son autoriteacute sur le lien exclusif avec Dieu Sa mission est donc totalement
inscrite dans une expeacuterience personnelle qui deacutetermine sa vocation et son autoriteacute Le
propheacutetisme est attestation irreacutecusable drsquoun face agrave face avec Dieu et donc il peut ecirctre
exigeant dans la mecircme mesure agrave lrsquoeacutegard du peuple
31 Christine Morerod-Fattebert laquo Un style un homme Lrsquoexemple de Jean de Roquetaillade raquo
Oliviana 5 2016 [En ligne] URL httpjournalsopeneditionorgoliviana846
32 Comme il est eacutecrit dans le prologue du Vade mecum laquo Gaudeo de reparatione futura sed
contristor de imminenti pressura universi populi Christiani durissima quali numquam fuit ab
origine mundi nec postea futura est usque ad finem orbis Opusculum istud volo vocari Vade
mecum in tribulatione quia habens ipsum a periculis instantis si dignus inventus fuerit poterit
precavere et alios dirigere in agendis raquo (p 220)
33 La figure de Jonas apparait deux fois dans le Vade mecum la premiegravere alors que
Roquetaillade parle de lui-mecircme comme prophegravete (laquo et ego confusus et iratus remaneam sicut
Ionas raquo p 220) la deuxiegraveme alors qursquoil parle du Reparator compareacute agrave Jean Baptiste (laquo Hic est
Ionas propheta mittendus de ventre ceti in proximo in signum et portentum Ninivitico populo
scelerato raquo p 241) pour cette deuxiegraveme reacutefeacuterence on peut trouver un paralleacutelisme dans le Liber
ostensor au cinquiegraveme traiteacute (p 304-307)
34 Le mot reparator est absent dans son œuvre de 1349 et fait son apparition dans le
Sexdequiloquium composeacute en 1352 ougrave se trouvent beaucoup de sources propheacutetiques utiliseacutees et
commenteacutees dans les deux œuvres de 1356 Pour une consideacuteration des textes connus par Jean de
Roquetaillade et leur reacuteeacutelaboration dans le nouveau cadre doctrinal voir K Mesler laquo John of
Rupescissarsquos engagement with prophetic texts in the Sexdequiloquium raquo
35 Sur les conseacutequences politiques et sociales de la bataille de Poitiers voir Giovanni di
Rupescissa Vade mecum in tribulatione p 65-66 (avec la note 7) et bibliographie citeacutee
36 Comme il semble clair par la structure du Vade mecum ougrave les Intentiones centrales sont
presque totalement reacuteserveacutees agrave la figure eschatologique du Reparator
37 Crsquoest un processus reconnaissable dans lrsquoeacutevolution de la construction de la figure
eschatologique du Reparator Si comme on lrsquoa dit ce personnage a comme modegravele le
pastor angelicus attendu dans les propheacuteties papales il a en mecircme temps un lien fort
avec la rheacutetorique franciscaine de lrsquoattente drsquoun homme spirituel annonceacute par les
figures angeliques de lrsquoApocalypse de Jean en particulier les anges des chapitres 72 et
101 (la reacutefeacuterence agrave Franccedilois de Assise concerne surtout lrsquoange drsquoApocalypse 7) Crsquoest
dans les variations du lsquopoidsrsquo de ces deux figures apocalyptiques dans les eacutecrits de
Roquetaillade que lrsquoon peut identifier lrsquoabandon progressif des reacutefeacuterences proprement
franciscaines et spirituelles dans son œuvre et le choix drsquoune figure davantage capable
de repreacutesenter lrsquoattente drsquoun heacuteros eschatologique lieacute agrave lrsquoEacuteglise romaine Pour ces
articulations je me permets de renvoyer agrave Elena Tealdi laquo Hic est angelus in manu habens
libellum apertum The Use and Meaning of Apocalyptic Angels in Prophetical Works The
History of a Biblical Model from Joachim to Rupescissaraquo Annali di scienze religiose 5
2012 p 171-19738 Walter Benjamin laquo Eacutecrits franccedilais raquo Gesammelte Schriften 7 Bande Suhrkamp Verlag Berlin
1955 p 441-442
39 G L Potestagrave laquo Il profeta degli Anticristi del Papa angelico e del Millennio raquo
Oliviana 6 | 2020
66
REacuteSUMEacuteS
Lrsquoarticle aborde des traits fondamentaux de la recherche historique de Gian Luca Potestagrave sur le
propheacutetisme meacutedieacuteval lrsquointerrogation de ses protagonistes comme meacutethode hermeacuteneutique et
la compreacutehension profonde de ses rheacutetoriques Lrsquoeacutetude des œuvres de Jean de Roquetaillade
fregravere mineur du XIVe siegravecle permit de comprendre lrsquoeacutevolution de rheacutetoriques messianiques et
figures apocalyptiques progressivement faccedilonneacutees agrave partir de la confrontation avec les
eacuteveacutenements historiques en essayant drsquoen comprendre le dessein providentiel
Lrsquoarticolo affronta alcuni tratti fondamentali della ricerca storica di Gian Luca Potestagrave sul
profetismo medievale lrsquointerrogazione dei suoi protagonisti come metodo ermeneutico e la
comprensione profonda delle sue retoriche Lo studio delle opere di Giovanni d Rupescissa frate
minore del XIV secolo permette di cogliere lo sviluppo di retoriche messianiche e figure
apocalittiche progressivamente plasmate a partire dal confronto con gli eventi storici nel
tentativo di comprenderne il disegno provvidenziale
The paper deals with some fundamental aspects of Gian Luca Potestagraversquos historical research on
medieval propheticism its protagonistsrsquo interrogation as hermeneutic method and the deep
comprehension of its rhetorics The study of the XIV-century friar minor John of Rupescissarsquos
works allows us to understand the evolution of messianic rhetorics and apocalyptical figures
that were gradually moulded looking at the historical events and looking for their providential
plan
AUTEUR
ELENA TEALDI
Universitagrave Cattolica del Sacro Cuore Milano
Oliviana 6 | 2020
67
Autori date edizioniAlcune questioni di metodo nello studio dei testi profetici (in margine aLrsquoultimo messia di Gian Luca Potestagrave)
Michele Lodone
1 Lo studio delle profezie pone una serie di difficoltagrave pratiche (il reperimento di testi
spesso non catalogati o catalogati male negli inventari la comprensione di riferimenti
oscuri e allusivi etc) che sollevano a loro volta alcune questioni di metodo Questioni di
metodo che sono anzitutto questioni filologiche dal momento che la filologia riguarda
non solo la ricostruzione del testo ma anche e soprattutto (dopo tale ricostruzione) la
sua interpretazione1 Se dunque si intende il termine filologia in unrsquoaccezione generale
ndash come ricostruzione e comprensione dei testi nei loro contesti e significati precisi
senza forzature ideologiche o attualizzanti ndash Lrsquoultimo messia di Gian Luca Potestagrave puograve
essere letto anche come una risposta filologicamente fondata documentata e efficace
alla perentoria interpretazione ldquoimperialerdquo del kateacutechon paolino proposta da Carl
Schmitt2 Come mostra infatti Potestagrave lrsquointerpretazione di Schmitt ignora tanto la
molteplicitagrave delle figure e dei passaggi messianici presenti nella Bibbia cristiana
quanto i diversi usi del passo paolino sul kateacutechon succedutisi nel corso dei secoli Ma il
libro si puograve leggere allo stesso tempo come unrsquoaltrettanto documentata risposta
allrsquoidea di Gershom Scholem secondo cui il messianismo egrave da considerare un fenomeno
intimamente ebraico mentre le attese cristiane si ridurrebbero a una dimensione
personale e interiore3
2 Leggendo lrsquoopera di Potestagrave si potrebbero aggiungere altri esempi in questa direzione
mi limito a ricordare la lunga recensione critica alla traduzione italiana de La posteacuteriteacute
spirituelle de Joachim de Flore di Henri De Lubac 4 Lrsquointervento del 1984 sottolineava i
pregi dellrsquoopera ma anche i suoi limiti scientifici in particolare il giudizio teologico
negativo da parte del gesuita francese su Gioacchino che sorregge pregiudizialmente
la ricostruzione della sua posteritagrave e lrsquoaccettazione aproblematica da parte dello stesso
De Lubac della tesi di Karl Loumlwith sui presupposti teologici delle filosofie della storia
ottocentesche e in particolare di Hegel
3 Si egrave accennato a questi problemi generali per ricordare che le considerazioni piugrave
tecniche che si proporranno di seguito ndash sui problemi filologici in senso stretto posti
dallo studio dei testi profetici medievali ndash non sono fini a se stesse Qualsiasi
Oliviana 6 | 2020
68
interpretazione complessiva di un fenomeno egrave evidente non puograve non fondarsi su basi
filologiche solide e il profetismo a tal proposito pone delle questione specifiche che
meritano di essere messe a fuoco e discusse Mi limiterograve a segnalarne tre chi egrave lrsquoautore
di una profezia Come stabilirne la datazione Come ricostruirne il testo
Autori
4 Le profezie medievali sono in buona parte anonime o pseudoepigrafe in altre parole
esse circolavano con finte attribuzioni a autori il cui nome godeva di particolare
prestigio o almeno di una certa forza suggestiva Questo aspetto egrave uno dei primi e piugrave
evidenti agli occhi dello studioso di testi profetici5 Ma come egrave stato opportunamente
sottolineato la disinvoltura delle fonti al riguardo non dovrebbe servire da laquo scusa per
un approccio ldquodebolerdquo alla questione raquo6 pena in molti casi la perdita di informazioni
fondamentali
5 Il volume curato da Potestagrave e Rainini Ioachim posuit verba ista del 2016 egrave un passo
avanti importante in tale direzione7 Ma molto ancora resta da fare Non tanto su
figure piugrave o meno mitiche come Merlino o le Sibille le cui metamorfosi sono oggetto da
tempo di analisi ampie e approfondite8 ma piuttosto per personaggi realmente esistiti
(la ldquosibilla del Renordquo Ildegarda di Bingen9 e santa Brigida di Svezia 10 il carismatico
terziario francescano Tomasuccio da Foligno11 il poeta Iacopone da Todi e anche
Francesco drsquoAssisi sui quali torneremo tra poco) o per altri caratteri al confine tra
realtagrave e finzione non veri ma ldquorealisticirdquo per cosigrave dire Anselmo vescovo di Marsico
(presunto autore di una delle serie dei Vaticinia papali illustrati12) Muzio da Perugia o
frate Stoppa (ai quali egrave ascritto il serventese profetico laquo Piugrave volte nella mente sorsquo
exforzato raquo13) il frate Minore osservante Antonio da Rieti (sotto il cui nome circola una
fortunata profezia in forma di lettera datata 142214) e via discorrendo
6 Prendiamo un esempio Come si spiega lrsquoattribuzione a Iacopone da Todi di profezie
politiche in versi come laquo Piugrave volte nella mente sorsquo exforzato raquo (altre volte attribuita a
Muzio da Perugia o a frate Stoppa) laquo Un giorno contenprando raquo o laquo La giustitia
mrsquoinvita a torre la spada raquo Per rispondere a tale domanda bisogna partire da lontano
dal ruolo carismatico riconosciuto a Iacopone nella memoria dissidente degli
ldquospiritualirdquo francescani Tale ruolo sulla base di una lettura militante di alcune laude
realmente composte da Iacopone fu interpretato in senso profetico dai gruppi di
fraticelli allontanatisi dallrsquoobbedienza alla Chiesa di Roma che furono perseguitati in
Italia centrale nella seconda metagrave del Trecento15 La disseminazione al di fuori delle
comunitagrave dei fraticelli del loro immaginario escatologico duttile ma riconoscibile fece
sigrave che esso si trasformasse in una forma drsquoespressione slegata rispetto allrsquooriginario
programma dissidente in una retorica profetica che favorigrave la produzione di testi nuovi
e dagli obiettivi disparati (ma prevalentemente politici) fornendo loro un linguaggio
collaudato e autoritagrave profetiche suggestive come appunto Iacopone da Todi (cui del
resto furono attribuite nel corso dei decenni oltre 390 laude sicuramente non scritte da
lui16)
7 La pseudoepigrafia comune nei testi profetici dunque andrebbe considerata insieme a
un altro aspetto che emerge proprio dai lavori di Gian Luca Potestagrave sul profetismo (a
partire dalla recensione pubblicata nel 1981 de Lrsquoattesa della fine di Roberto Rusconi17)
la concezione della profezia come forma espressiva ambigua e polivalente Alla luce
della natura indiretta di molti testi profetici (che si presentano come resoconti di
Oliviana 6 | 2020
69
rivelazioni altrui) e comunque del carattere soprannaturale delle rivelazioni stesse
(delle quali il profeta si presenta in genere come mero portavoce) in che senso si puograve
parlare di un autore nella testualitagrave profetica medievale
Date
8 La forma espressiva pone diversi problemi anche dal punto di vista della datazione In
genere per come sono costruite le profezie il termine ante quem per la composizione
del testo va ragionevolmente posto dove i riferimenti a personaggi o eventi si fanno piugrave
generici Ma il nodo da sciogliere egrave proprio quello di un linguaggio volutamente
criptico e allusivo che spesso impedisce di fissare con precisione e con certezza laquo il
punto in cui la narrazione ex eventu lascia il passo allrsquoautentica previsione del futuro raquo18
9 Del resto cosa si intende esattamente quando si afferma che un evento egrave stato
profetizzato o che una profezia si avvera Come faceva notare nel 1392 il teologo
tedesco Enrico di Langenstein nella sua confutazione delle profezie filo-francesi di
Telesforo da Cosenza non puograve stupire se predizioni ambigue ed oscure interpretabili
in modi diversi rendano plausibile col senno di poi anche unrsquointerpretazione
corrispondente a qualcosa che egrave avvenuto davvero19
10 Un altro aspetto complica ulteriormente le cose Le profezie sono di norma testi
stratificati man mano aggiornati (le date si possono ritoccare facilmente) e non di
rado interpolati In tal senso si potrebbe al limite affermare che ogni redazione di un
testo profetico ha un suo autore ogni copia anzi ha un suo autore o almeno un co-
autore20 Tale stratificazione testuale per forza di cose porta con seacute una stratificazione
cronologica Una profezia puograve essere aggiornata e ritoccata piugrave volte nel corso dei
secoli ndash secondo una dinamica che ricorda la laquo tecnica dellrsquoanacronismo deliberato raquo
resa celebre dal Pierre Menard di Borges21 ndash ed ogni data in cui essa viene riletta e
attualizzata dovrebbe essere presa in considerazione come parte integrante della storia
della tradizione del testo22
Edizioni
11 La complessitagrave della storia della tradizione si riflette sulla critica del testo La
preparazione di unrsquoedizione critica di testi di questo tipo deve infatti fare i conti con la
difficoltagrave di individuare errori-guida e di ricostruire uno stemma tra redazioni diverse
interpolazioni aggiornamenti Nellrsquoattesa del contributo di filologi che mettano in luce
e discutano i problemi propri della trasmissione dei testi profetici potrebbe essere utile
una comparazione con altre e meglio studiate tradizioni ldquoattiverdquo o rielaborative ad
esempio quelle caratteristiche dei coevi cantari popolari tardo medievali23 ma anche
della cronachistica24 La comparazione tra la tradizione dei testi profetici dei cantari o
delle cronache si pone sia su un piano strutturale ndash dal momento che la presenza di
redazioni diverse giunge fino a mettere in discussione lrsquoidentita stessa del testo ndash sia
piugrave in particolare percheacute la topicita delle situazioni narrative e delle forme espressive
i frequenti aggiornamenti e le interpolazioni dei copisti mettono in crisi la definizione
stessa di errore25
12 Di nuovo torniamo al problema dellrsquoautorialitagrave noncheacute della volontagrave dellrsquoautore Quale
autore Alcune importanti riflessioni di Potestagrave in questa direzione meriterebbero di
Oliviana 6 | 2020
70
essere approfondite laquo La dipendenza di un profeta dallrsquoaltro puograve essere talmente
verbum de verbo da indurci a pensare che quantitativamente parlando ogni profezia sia
almeno in parte trascrizione di una profezia precedente Tenendo conto di ciograve viene in
primo piano una questione finora alquanto trascurata i profeti vanno considerati piugrave
di quanto sia finora avvenuto come testimoni filologicamente e storicamente rilevanti
per la conoscenza delle loro fonti raquo26 Si tratta di una questione di notevole portata
teorica ma allo stesso tempo concreta di lettura e comprensione di certi testi I testi
studiati da Potestagrave nel saggio appena menzionato (il Vade mecum in tribulatione di
Giovanni di Rupescissa parzialmente riportato da Pietro Galatino nel suo De ecclesia
restituta) e altri ancora come il fortunatissimo Libellus de causis statu cognitione ac fine
presentis schismatis et tribulationum di Telesforo da Cosenza una compilazione profetica
tragravedita da diverse decine di manoscritti e che andrebbe studiata tanto dal punto di
vista delle fonti che incorpora (come lrsquoOraculum Cirilli il Liber de Flore etc) quanto dal
punto di vista della sua fortuna ndash dal momento che lrsquoopera circolograve anche per estratti
(come la profezia sul re Carlo figlio di Carlo le compilazioni sono destinate ad essere a
loro volta usate in modo compilatorio) e in traduzione in modo isolato o allrsquointerno di
compilazioni piugrave ampie (come il Mirabilis liber o il Livre Merveilleux27)
13 Altre piste ancora da percorrere si potrebbero menzionare in questa direzione Si pensi
alla profezia attribuita a san Francesco sulle future tribolazioni dellrsquoOrdine dei frati
Minori e sullrsquoavvento di un papa eretico Le prime attestazioni della profezia che ebbe
grande successo tra il tardo Medioevo e lrsquoetagrave moderna risalgono agli inizi del Trecento
quando il testo circolograve allinterno dei gruppi di francescani spirituali perseguitati dalle
autoritagrave ecclesiastiche Il testo si presenta fin dalla sua origine in forma ldquomediatardquo
come un discorso pronunciato da Francesco trasmesso dal suo compagno frate Leone
ma registrato solo da autori successivi come Corrado di Offida e Angelo Clareno In
questa memoria stratificata la trasmissione delle presunte parole di Francesco
testimoniava la continuitagrave carismatica tra il ldquofondatorerdquo e i suoi veri discepoli i pochi
frati spirituali isolati e perseguitati e quindi tanto piugrave bisognosi di una garanzia di
autenticitagrave che giustificasse e riscattasse la loro sconfitta La profezia di Francesco ebbe
una fortuna enorme fino ai giagrave menzionati Rupescissa e Galatino passando per i testi
dei fraticelli ma anche per opere senzrsquoaltro ortodosse come il De conformitate di
Bartolomeo da Pisa Il testo subigrave inoltre vari rifacimenti tagli e traduzioni come quella
che si legge in chiusura di un importante testimone fiorentino dei Fioretti scritto dal
fiorentino Amaretto Mannelli nel 139628
14 Ancora piugrave complesso egrave il caso dei quindici segni che precedono il giorno del giudizio
un topos ispirato allrsquoApocalisse apocrifa di Tommaso e diffuso a partire dallrsquoIrlanda del
X secolo in tutte le principali lingue europee attribuito di norma a Girolamo (o a Beda)
Questo tema dei quindici segni apocalittici non diede vita a un testo ma a una miriade
di testi in prosa o in versi in latino o in volgare e spesso egrave contenuto in opere piugrave
ampie e diversissime tra loro come la Legenda aurea di Iacopo da Varazze
lrsquoenciclopedico Libro di varie storie composto da Antonio Pucci intorno al 1362 o
addirittura nel secolo successivo un poema comico come il Morgante di Luigi Pulci29
15 Con questi ultimi esempi siamo in un campo in cui assieme al latino nella circolazione
e fruizione dei testi profetici assume un ruolo di primo piano il volgare Da quando egrave
attestato il volgare nella storia della letteratura profetica e percheacute Quali sono le sue
implicazioni Solo una comparazione tra le diverse lingue europee partendo da casi
eccezionali come quello della disseminazione del Vade mecum in tribulatione di
Oliviana 6 | 2020
71
Rupescissa30 potragrave aiutare a rispondere Sono interrogativi del resto che riguardano
solo i capitoli finali de Lrsquoultimo messia ma che sarebbero centrali in una sua ideale
prosecuzione tra gli ultimi secoli del medioevo e la piena etagrave moderna
NOTE
1 Cf Alberto Varvaro Prima lezione di filologia Roma-Bari Laterza 2012 p 11-12 laquo Quando lo
studioso ha portato a termine il lavoro ecdotico non ha affatto completato il suo lavoro ne ha
solo costituito il necessario punto di partenza Al testo quale egrave stato ricostruito restano da porre
tutte le domande [] che nel loro complesso costituiscono i diversi aspetti dellrsquointerpretazione
che egrave il fine reale della filologia raquo
2 Cf Gian Luca Potestagrave Lrsquoultimo messia Profezia e sovranitagrave nel Medioevo Bologna Il Mulino 2014
p 13-16 [Le Dernier Messie Propheacutetie et souveraineteacute au Moyen Acircge Paris Belles-Lettres 2018] e
anche piugrave ampiamente Id laquo Ripensare i messianismi raquo Nuova informazione bibliografica 11 2014
p 732-742
3 Potestagrave Lrsquoultimo messia p 229-230
4 Cf Gian Luca Potestagrave recensione di Henri de Lubac La posteritagrave spirituale di Gioacchino da Fiore I
Milano Jaca Book 1981 Cristianesimo nella storia 5 1984 p 176-188
5 Cf Potestagrave Lrsquoultimo messia p 9
6 Cf Antonio Montefusco laquo Indagine su un fraticello al di sopra di ogni sospetto il caso di
Muzio da Perugia (con delle prime osservazionio su Tommasuccio frate Stoppa e i fraticelli di
Firenze) raquo in ldquoPueden alzarse las gentiles palabrasrdquo per Emma Scoles a cura di I Ravasini I
Tomassetti Roma Bagatto Libri 2013 p 261
7 ldquoIoachim posuit verba istardquo Gli pseudoepigrafi di Gioacchino da Fiore dei secoli XIII e XIV a cura di GL
Potestagrave M Rainini Roma Viella 2016
8 Su Merlino vd almeno Catherine Daniel Les propheacuteties de Merlin et la culture politique (XIIe-XVIe
siegravecle) Turnhout Brepols 2006 Laura Chuhan Campbell The Medieval Merlin Tradition in France
and Italy Prophecy Paradox and Translatio Cambridge Boydell and Brewer 2017 Sulle Sibille
senza pretese di esaustivitagrave Anke Holdenried The Sybil and her Scribes Manuscripts and
Interpretation of the Latin Sibylla Tiburtina c 1050-1500 Aldershot-Burlington Ashgate 2006
Christian Jostmann Sibilla Erithea Babilonica Papstum und Prophetie im 13 Jahrhundert Hannover
Hahnsche Buchhandlung 2006 Innocenzo Cervelli Questioni sibilline Venezia Istituto Veneto di
Scienze Lettere ed Arti 2011 Robin Raybould The Sybil Series of the Fifteenth Century Leiden
Brill 2016
9 Cf Kathryn Kerby-Fulton Magda Hayton Kenna Olsen laquo Pseudo-Hildegardian Prophecy and
Antimendicant Propaganda in Late Medieval England An Edition of the Most Popular Insular
Text of Insurgent gentes raquo in Prophecy Apocalypse and the Day of Doom ed by N Morgan Oxford
Blackwell 2004 p 160-193 Joseacute C Santos Paz laquo Guillermo de Saint-Amour y la versioacuten original
de la profeciacutea antimendicante Insurgent Gentes raquo Studi medievali 57 2016 p 649-688
Sullrsquoimmagine di Ildegarda come Sibilla tedesca utilizzata da Enrico di Langestein al tempo del
grande scisma cf Peter Dronke laquo Sibylla-Hildegardis Hildegard und die Rolle der Sibylle raquo
(1997) ora in Id Forms and Imaginings From Antiquity to the Fifteenth Century Roma Edizioni di
Storia e Letteratura 2007 p 320-322
Oliviana 6 | 2020
72
10 Cf A Companion to Birgitta of Sweden and Her Legacy in the Later Middle Ages ed by Maria H Oen
Leiden-Boston Brill 2019 (in partic Pavliacutena Rychterovaacute The Revelations of St Birgitta in the Holy
Roman Empire p 247-268) Michele Lodone laquo Rivelazioni autentiche profezie pseudoepigrafe
Traduzioni e riscritture di Brigida di Svezia in Toscana (XIV-XV secolo) raquo in Mystique histoire et
litteacuterature Itineacuteraires de recherche (XIIIe-XXe siegravecles domaine franco-italien) a cura di M Lucarelli E
Lurgo Alessandria Edizioni dellrsquoOrso 2019 p 73-86
11 Cf Antonio Montefusco laquo Tomasuccio da Foligno raquo in Dizionario biografico degli italiani [drsquoora
in poi DBI] 96 Roma Istituto della Enciclopedia Italiana 2019 p 159-162
12 Cf Alessandro Pratesi laquo Anselmo raquo in DBI 3 1961 p 386
13 Cf Montefusco laquo Indagine su un fraticello al di sopra di ogni sospetto raquo
14 Il testo (di cui chi scrive ha in preparazione uno studio a partire dagli oltre venti testimoni
oggi noti) si legge sulla base del codice Firenze Biblioteca Nazionale Centrale Magliab XXV344
in Images of Quattrocento Florence Selected Writings in Literature History and Art ed by SU
Baldassarri A Saiber New Haven-London Yale University Press 2000 p 232-235
15 Cf la cronaca dei fraticelli fiorentini edita da F Tocco Studii francescani Napoli Perrella
1909 p 15 laquo ora perchegrave questa racholta parla molto delle chose profetiche chrsquoanno a essere in
questi tenpi drsquoAntichristo et della chondannatione della vita di Christo nomineremo qui alchuni
dersquo chanpioni drsquoessa reghola i quali nrsquoanno molto chiaramente parlato dersquo quali fu quel divoto
santo frate Iachopo da Todi il quale nelle sue profonde lalde schuopre molto la malitia di questi
tempi et ispetialmente nelle sue lalde profetiche anuntia molto delle tribulationi che debbono
venire raquo Ha richiamato lrsquoattenzione su questo passo Antonio Montefusco laquo La strada stretta tra
storia e memoria Osservazioni in margine alle pubblicazioni iacoponiche del centenario raquo Rivista
di storia della Chiesa in Italia 64 2010 p 127
16 Cf Angelo Eugenio Mecca laquo La tradizione manoscritta delle Laude di Iacopone da Todi raquo
Nuova rivista di letteratura italiana 19 2016 p 9-12
17 Gian Luca Potestagrave recensione di Roberto Rusconi Lrsquoattesa della fine Crisi della societagrave profezia
ed apocalisse in Italia al tempo del grande scisma drsquoOccidente (1378-1417) Roma ISIME 1979 Aevum 55
1981 p 363-365
18 Potestagrave Lrsquoultimo messia p 10
19 Cf Henricus de Hassia Tractatus contra quemdam eremitam de ultimis temporibus vaticinantem
nomine Telesphorum in Bernhard Pez Thesaurus anecdotorum novissimus 1 Augsburg-Graz Veith
1721 p 515 laquo si aliquid eorum quae divinatorum more ambigue et obscure praedixerunt
videatur secundum unam sermonis eorum interpretationem evenisse neminem perturbet Nihil
enim mirum si tale aliquid accidat illis putatis vatibus qui diversa sermonibus diversimode
interpretabilibus praenosticare consueverunt raquo
20 Cf Luciano Canfora Il copista come autore Palermo Sellerio 2002 in partic p 15-24
21 Cf Jorge Luis Borges Finzioni trad it in Id Tutte le opere I a cura di D Porzio Milano
Mondadori 1984 p 658
22 Vd il caso studiato da Robert E Lerner The Powers of Prophecy The Cedars of Lebanon Vision
from the Mongol Onslaught to the Dawn of Enlightenment Berkeley-Los Angeles-London University of
California Press 1983
23 Cf Domenico De Robertis laquo Problemi di metodo nellrsquoedizione dei cantari raquo in Studi e problemi
di critica testuale Bologna Commissione per i testi di lingua 1961 p 119-138 (poi in Id Editi e rari
Studi sulla tradizione letteraria tra Tre e Cinquecento Milano Feltrinelli 1978 p 91-109)
24 Cf Fulvio Delle Donne laquo Testi ldquoliquidirdquo e tradizioni ldquoattiverdquo nella letteratura cronachistica
mediolatina raquo in Il testo nel mondo greco e latino a cura di G Polara A Prenner Napoli Liguori
2015 p 22-24 Id laquo Tradizioni testuali e (ri)scrittura della storia Il caso del Breve chronicon de
rebus Siculis raquo Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 96 2016
p 181-190
Oliviana 6 | 2020
73
25 Cf lrsquointroduzione dei curatori ad Antonio Pucci Cantari della Reina drsquoOriente a cura di A
Motta W Robins Bologna Commissione per i testi di lingua 2007 p XI
26 Gian Luca Potestagrave laquo ldquoGli spiriti dei profeti sono soggetti ai profetirdquo Da Giovanni di Rupescissa
a Pietro Galatino raquo in ldquoPer una severa maestrardquo Dono a Daniela Romagnoli a cura di V Scotti
Douglas Fidenza Mattioli 1885 2014 p 50 Vd anche ivi p 59 laquo i testi profetici possono
assumere una valenza insospettata se li si considera con lrsquoocchio del filologo piuttosto che con
quello del teologo In tale prospettiva si puograve forse ripensare il celebre detto di Friedrich Schlegel
ripreso da Walter Benjamin secondo cui ldquolo storico egrave un profeta volto allrsquoindietrordquo A volte il
profeta egrave un copista volto in avanti raquo
27 Jennifer Britnell Derek Stubbs laquo The Mirabilis Liber Its Compilation and Influence raquo Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes 49 1986 p 126-149 Colette Beaune laquo De Telesphore a
Guillaume Postel La diffusion du Libellus en France aux XIV e et XV e siegravecles raquo in Il profetismo
gioachimita tra Quattrocento e Cinquecento a cura di GL Potestagrave Genova Marietti 1991 p 195-211
Henri Weber laquo Le Livre merveilleux de Teacutelesphore de Cosenza raquo in Formes du milleacutenarisme en
Europe agrave lrsquoaube des temps modernes eacuted par J-R Fanlo A Tournon Paris Champion 2001
p 185-198 Su tradizione e contenuti del Libellus si rimanda in breve a Michele Lodone
laquo Telesforo da Cosenza raquo in DBI 95 2019 p 292-294
28 Cf laquo Detto overo profeccedilia dello venerabile padre messere sancto F raquo in Firenze Biblioteca
Nazionale Centrale Palat 144 f 108v-110v
29 Cf Stefano Carrai laquo Il giudizio universale nel Morgante raquo in Id Le Muse dei Pulci Studi su Luca e
Luigi Pulci Napoli Guida 1985 p 120-136 148-172 Paolo Divizia laquo I quindici segni del Giudizio
appunti sulla tradizione indiretta della Legenda aurea nella Firenze del Trecento raquo in Studi su
volgarizzamenti italiani due-trecenteschi a cura di P Rinoldi G Ronchi Roma Viella 2005 p 47-48
30 Cf John of Rupescissa Vade mecum in tribulatione Translated into Medieval Vernaculars ed by
RE Lerner P Rychterovaacute Milano Vita e Pensiero 2019
AUTORE
MICHELE LODONE
Universitagrave Ca Foscari Venezia
Oliviana 6 | 2020
74
Pierre de Jean Olivi textes etchronologie
Oliviana 6 | 2020
75
Pierre de Jean Olivi textes et chronologie
Chronologie des eacutecrits dOlivi
Oliviana 6 | 2020
76
Chronologie des eacutecrits de Pierre deJean OliviPremiegravere partie avant 1279
Sylvain Piron
1 La vie de Pierre de Jean Olivi preacutesente un immense paradoxe Par son abondance sa
diversiteacute et lrsquooriginaliteacute des perspectives qursquoelle ouvre dans nombre de domaines son
œuvre est lrsquoune des plus importantes du XIIIe siegravecle latin Traversant les principales
zones drsquoaffrontement intellectuel et politique de la seconde moitieacute de ce siegravecle son
parcours offre un point drsquoobservation exceptionnel pour appreacutecier les transformations
qui se jouent dans ces deacutecennies Peu de theacuteologiens ont connu une existence aussi
mouvementeacutee Peu ont susciteacute autant de passions de leur vivant et apregraves leur mort On
ne dispose pourtant que drsquoune maigre poigneacutee drsquoindices positifs sur ses faits et gestes
Le plus explicite reacutevegravele le jour et le lieu de son deacutecegraves agrave Narbonne le 14 mars 1298 agrave
lrsquoacircge de 50 ans La seule narration disponible reacutedigeacutee vingt-cinq ans apregraves sa mort par
Angelo Clareno dans un contexte poleacutemique nrsquoapporte que peu drsquoeacuteleacutements
biographiques indiscutables Les quelques lettres de lui que lrsquoon connaicirct demeurent tregraves
discregravetes sur la situation personnelle de lrsquoauteur et ne reacutevegravelent pas grand chose des
circonstances de leur reacutedaction si ce nrsquoest leur lieu drsquoexpeacutedition (Montpellier en 1283
Nicircmes en 1285 Narbonne en 1295) Une mecircme reacuteserve srsquoobserve dans ses eacutecrits
poleacutemiques et apologeacutetiques Dans son cas la pratique de lrsquohumiliteacute nrsquoest pas un vain
mot mais la source drsquoun effacement presque total de soi-mecircme qui contraste avec
lrsquoengagement existentiel intense que lrsquoon perccediloit dans ses travaux intellectuels En
deacutepit de cette discreacutetion de toute eacutevidence sa preacutesence corporelle nrsquoa pas eacuteteacute anodine
dans les lieux qursquoil a freacutequenteacutes Il importe drsquoen tenir compte pour comprendre les
interactions agrave travers lesquelles sa reacuteflexion srsquoest constitueacutee Et puisque celle-ci nrsquoa pas
eacuteteacute livreacutee drsquoun bloc il importe eacutegalement drsquoen saisir les moments successifs Pour
srsquoapprocher de son sujet lrsquohistorien nrsquoa pas drsquoautres ressources que de multiplier les
deacuteductions La rareteacute des teacutemoignages externes impose donc de conduire cette enquecircte
agrave partir des indices internes agrave lrsquoœuvre
2 Lrsquoeacutetablissement drsquoune chronologie drsquoensemble de ses eacutecrits se heurte en premier lieu agrave
lrsquoabondance des mateacuteriaux disponibles1 De faccedilon presque systeacutematique lrsquoenseignant
Oliviana 6 | 2020
77
franciscain avait pour habitude de donner des indications sur les lieux ougrave il avait
abordeacute ou allait aborder des questions ou des points connexes au sujet traiteacute Ses
textes sont ainsi parsemeacutes de formules telles que laquo comme il a eacuteteacute dit ailleurs raquo (sicut
alibi dictum est) ou laquo comme il faudra le traiter plus tard raquo (sicut habet tradi) qui ne sont
pas toujours associeacutees agrave une reacutefeacuterence preacutecise Lrsquoidentification des lieux viseacutes par ces
renvois constitue la difficulteacute majeure de lrsquoexercice Si lrsquoon avance sur un terrain solide
lorsque ces indications visent des deacutemonstrations deacutejagrave effectueacutees les annonces
exprimeacutees au futur sont agrave manier avec davantage de preacutecautions car ces projets nrsquoont
pas toujours eacuteteacute meneacutes agrave bien de la faccedilon preacutevue
3 Il faut eacutegalement tenir compte drsquoune autre pratique courante chez Olivi qui est celle de
la reacutevision de ses textes Il srsquoy est plusieurs fois atteleacute bien avant la mise en forme
finale de lrsquoensemble de ses eacutecrits vers 1295 Un certain nombre de renvois inseacutereacutes agrave
lrsquooccasion de telles reacutevisions sont agrave traiter de faccedilon distincte pour ne pas introduire de
confusions quant agrave la datation de la premiegravere version Il va de soi que la disposition des
questions reacuteunies dans les quatre livres de la Somme de questions disputeacutees ne correspond
pas agrave leur classement chronologique Les regroupements effectueacutes agrave lrsquooccasion de
lrsquoeacutedition de la Somme peuvent seacuteparer des textes qui eacutetaient initialement lieacutes ou reacuteunir
des eacutecrits produits dans des circonstances diverses Dans certains cas les indications
fournies par lrsquoauteur dans une table des matiegraveres qursquoil a lui-mecircme reacutedigeacutee agrave la premiegravere
personne apportent des explications utiles sur les eacutetats anteacuterieurs des eacutecrits rassembleacutes
dans cette eacutedition finale
4 Une troisiegraveme difficulteacute tient agrave lrsquoeacutelaboration parallegravele de certains eacutecrits qui peuvent
renvoyer lrsquoun agrave lrsquoautre tantocirct au passeacute tantocirct au futur Lrsquoanalyse devra alors tenir
compte de la dureacutee de reacutedaction de ces œuvres ou de lrsquoeacutecart qui peut seacuteparer la
reportation drsquoun cours par un assistant de la correction effectueacutee par lrsquoenseignant Un
cas de figure est particuliegraverement notable Olivi semble avoir souvent laisseacute en suspens
la reacutedaction des reacuteponses aux arguments initiaux drsquoune question disputeacutee comme le
montrent plusieurs textes ougrave ces reacutefutations sont resteacutees manquantes2 Les renvois
situeacutes dans ces reacuteponses peuvent avoir eacuteteacute ajouteacutes bien apregraves la reacutedaction du corps du
texte
5 Quelques travaux anciens drsquoAnneliese Maier Valens Heynck ou David Burr avaient deacutejagrave
tenteacute de proposer une datation relative de diffeacuterents ensembles de textes lieacutes3 Pour
arriver agrave un reacutesultat mieux assureacute il est neacutecessaire drsquoen passer par une approche
globale en traitant simultaneacutement plus drsquoun millier de renvois internes Plus de la
moitieacute drsquoentre eux concerne les seules questions reacuteunies dans la Summa lrsquoessentiel des
difficulteacutes agrave reacutesoudre ayant trait au classement chronologique des 118 questions du
second livre Il faut rappeler agrave ce sujet que si Bernhard Jansen a procureacute une excellente
eacutedition dans les anneacutees 1920 en srsquoappuyant sur un manuscrit qui paraicirct ecirctre lrsquoexemplar
de lrsquoeacutedition preacutepareacutee par lrsquoauteur (Vat lat 1116) il a renonceacute agrave srsquoengager dans
lrsquoidentification des sources implicites et ne fournit pas la moindre eacutelucidation de ces
innombrables renvois internes On proposera ici une vision syntheacutetique de recherches
meneacutees il y a plusieurs anneacutees mises agrave jour et amendeacutees4 Du fait de lrsquoampleur de la
matiegravere agrave traiter et de la complexiteacute des problegravemes poseacutes la deacutemonstration sera
souvent meneacutee au pas charge en ne srsquoarrecirctant un peu plus longuement que sur
quelques moments significatifs du parcours
Oliviana 6 | 2020
78
6 Au fil de la deacutemonstration les relations entre les œuvres seront preacutesenteacutees sous la
forme de scheacutemas graphiques qui indiquent soit les citations au passeacute drsquoœuvres deacutejagrave
reacutedigeacutees soit les annonces au futur de textes projeteacutes5
Exemple de relations entre textes citeacutes et annonceacutes
7 La mise en seacuterie de ces relations permet de dessiner un eacutecheveau de liens orienteacutes
temporellement (les texte les plus anciens en haut les plus reacutecents en bas) Lrsquoanalyse
des renvois internes ne permet de constituer qursquoune chronologie relative des textes
qursquoils mettent en relation Afin de la raccrocher agrave des eacuteleacutements de datation absolue on
peut prendre appui sur deux repegraveres majeurs qui scandent la carriegravere drsquoOlivi La
publication de la bulle Exiit qui seminat le 14 aoucirct 1279 fournit tout drsquoabord une ligne de
partage entre les textes sur la perfection eacutevangeacutelique reacutedigeacutes durant la phase de
preacuteparation de la bulle et ceux qui ont eacuteteacute eacutecrits apregraves sa publication Ces questions
occupent une telle place dans la production drsquoOlivi qursquoil est possible de reacutepartir
lrsquoensemble de ses eacutecrits de part et drsquoautre de cette borne La censure subie en 1283
constitue une autre deacutemarcation eacutevidente Plusieurs manuscrits confisqueacutes agrave cette
occasion et employeacutes par les censeurs ont eacuteteacute conserveacutes Tous appartiennent au fonds
Borghese de la Bibliothegraveque vaticane dans lequel ont conflueacute des volumes jugeacutes de peu
drsquointeacuterecirct agrave lrsquoeacutepoque moderne que les papes avaient laisseacutes dans leur palais drsquoAvignon
lors du retour agrave Rome6 Il srsquoagit des cod 322 et 358 ainsi que de certains cahiers des cod
46 54 et 1737 Les textes qursquoils comportent sont assureacutement anteacuterieurs agrave la fin de
lrsquoanneacutee 1282 lorsqursquoOlivi semble avoir eacuteteacute preacuteventivement suspendu drsquoenseignement et
ses laquo papiers raquo confisqueacutes8
8 Dans la mesure ougrave les points les plus complexes agrave reacutesoudre concernent la premiegravere
partie de la carriegravere drsquoOlivi lrsquoenquecircte partira des eacutecrits de lrsquoeacuteteacute 1279 pour remonter par
une deacutemarche reacutegressive vers les premiegraveres traces de son activiteacute Comme on le verra
ensuite la peacuteriode 1279-1282 fournit une telle densiteacute drsquoinformations qursquoil est possible
de proposer un classement assez preacutecis des activiteacutes drsquoenseignement et de reacutedaction
dans ces anneacutees En revanche pour les anneacutees posteacuterieures agrave la censure les indications
sont plus maigres et les reacutesultats se reacuteveacuteleront deacutecevants La deacutemarche fondeacutee sur la
seule analyse de donneacutees internes devra alors ecirctre compleacuteteacutee par drsquoautres types
drsquoarguments et notamment par lrsquoeacutetude des sources employeacutees
Oliviana 6 | 2020
79
Avant lrsquoeacuteteacute 1279
9 Si lrsquoeacuteteacute 1279 marque un tournant dans la carriegravere drsquoOlivi crsquoest eacutegalement en raison de
sa promotion comme lecteur biblique drsquoun studium generale de lrsquoordre franciscain agrave
Montpellier agrave lrsquoautomne suivant Comme on le verra son entreacutee en fonction a laisseacute
des traces abondantes On peut en deacuteduire qursquoil occupait auparavant un poste plus
modeste dans une eacutecole de rang provincial Un exemple donneacute dans une question
drsquoangeacuteologie suggegravere qursquoil se trouvait alors agrave Narbonne9 Dans un tel cadre il aurait eacuteteacute
chargeacute de donner des leccedilons cursives sur des livres bibliques et sur les Sentences de
Pierre Lombard qui nrsquoont laisseacute aucune trace eacutecrite Lrsquoessentiel des travaux conserveacutes
de cette premiegravere peacuteriode provient de questions disputeacutees ou drsquoeacutecrits reacutedigeacutes agrave lrsquoeacutecart
de la salle de cours Dans lrsquoordre dominicain les lecteurs agrave qui avait eacuteteacute confeacutereacutee une
licentia disputandi eacutetaient tenus drsquoorganiser une seacuteance chaque semaine 10 Les statuts
franciscains ne fournissent aucune indication comparable Au vu de lrsquoabondance des
textes issus de telles disputes on peut neacuteanmoins penser qursquoelles se succeacutedaient agrave un
rythme soutenu au cours drsquoune anneacutee scolaire qui courrait habituellement de la Saint-
Michel (29 septembre) agrave la Pentecocircte Il est difficile drsquoestimer la dureacutee de cet
enseignement narbonnais Les eacuteleacutements positifs qui permettent de scander les anneacutees
drsquoeacutetudes et le deacutebut de la carriegravere drsquoenseignant drsquoOlivi se reacuteduisent agrave deux On sait qursquoil
reacutesidait deacutejagrave agrave Paris au mois drsquoavril 1268 date agrave laquelle il dit avoir assisteacute aux
Collationes de septem donis Spiritus Sancti donneacutees par Bonaventure devant lrsquouniversiteacute11
Cinq ans plus tard on peut tenir pour certaine sa preacutesence aux Collationes in Hexaemeron
du mecircme Bonaventure au printemps 127312 Son seacutejour srsquoest donc prolongeacute au-delagrave de
la dureacutee habituelle de quatre anneacutees drsquoeacutetudes (qui correspondraient au plus tard aux
anneacutees universitaires 126768-127071) On peut ainsi en deacuteduire qursquoil a ensuite occupeacute
une charge drsquoenseignement au sein du studium parisien pendant au moins deux anneacutees
(127172-127273) avant drsquoecirctre envoyeacute pour exercer dans sa province drsquoorigine
Les Quaestiones de perfectione evangelica
10 Agrave lrsquoexception de la question 13 lieacutee agrave la renonciation de Ceacutelestin V et reacutedigeacutee peu apregraves
la lettre agrave Conrad drsquoOffida (14 sept 1295) ces textes sont tous anteacuterieurs agrave la censure de
1283 David Burr a deacutejagrave consacreacute plusieurs eacutetudes aux relations entre ces œuvres
notamment agrave lrsquooccasion de son eacutedition de la QPE 9 en soulignant la grande variabiliteacute
de leur disposition dans les manuscrits qui les contiennent13 En deacutepit de ces
fluctuations la structure drsquoensemble apparaicirct clairement Les quatre premiegraveres
questions srsquointerrogent sur lrsquoopportuniteacute que des contemplatifs se livrent agrave lrsquoeacutetude sur
le modegravele du Contra Impugnantes de Thomas drsquoAquin Cependant les premiers mots degraves
le deacutepart annoncent une seacuterie de questions sur la perfection eacutevangeacutelique en reprenant
un titre employeacute par Bonaventure et Jean Peckham14 Apregraves une question consacreacutee agrave la
valeur du vœu (5) sont successivement traiteacutees des questions lieacutees agrave la chasteteacute (6-7) agrave
la pauvreteacute (8 9 10 15 16) et agrave lrsquoobeacuteissance (11 12 et 14) et plus geacuteneacuteralement agrave la
profession de la regravegle franciscaine (17)
11 Lrsquoaffirmation drsquoun projet drsquoensemble invite agrave consideacuterer ces questions comme un tout
et agrave situer la reacutedaction de leur premiegravere strate au cours des vacances drsquoeacuteteacute 1279 Les
premiegraveres questions font reacutefeacuterence agrave certaines questions reacutedigeacutees au cours des anneacutees
preacuteceacutedentes (II 57-58 et 83-84) Agrave lrsquoissue du chapitre geacuteneacuteral qui srsquoeacutetait ouvert agrave Assise
Oliviana 6 | 2020
80
le 21 mai une commission formeacutee de preacutelats franciscains et encadreacutee par deux
cardinaux avait eacuteteacute chargeacutee de preacuteparer une nouvelle explication de la regravegle
franciscaine Le ministre provincial de Provence Bermond drsquoAnduze en faisait partie
Dans son commentaire de la Regravegle Olivi rappelle qursquoil reacutedigea agrave la demande de son
provincial un bref traiteacute sur la pauvreteacute pendant un seacutejour agrave Rome15 En marge de ce
Tractatus de paupertate minorum16 le jeune lecteur se serait donc engageacute agrave titre
personnel dans un exposeacute geacuteneacuteral de toutes les facettes de la perfection eacutevangeacutelique
Les dix premiegraveres questions paraissent avoir eacuteteacute reacutedigeacutees dans lrsquoordre dans lequel elles
se preacutesentent habituellement dans les manuscrits lrsquoincertitude portant sur les sept
questions suivantes
12 Une question annexe (QPE 15) ajouteacutee agrave la QPE 10 aussitocirct apregraves la publication de la
bulle indique que la question sur lrsquousage pauvre (QPE 9) avait eacuteteacute reacutedigeacutee avant Exiit17
De mecircme la QPE 17 semble avoir eacuteteacute eacutecrite en reacuteaction agrave la lecture du document
pontifical Comme on le verra plus loin seule la QPE 16 est clairement plus tardive Les
trois questions sur lrsquoobeacuteissance semblent avoir eacuteteacute reacutedigeacutees dans un ordre diffeacuterent de
celui qursquoadoptent la plupart des manuscrits (12 11 et 14)18 Elles ont pour point
commun de ne pas citer Exiit ce qui suggegravere fortement une anteacuterioriteacute par rapport agrave la
bulle Le texte dans lequel Olivi soulegraveve lrsquohypothegravese drsquoun pape remettant en cause les
principes de la pauvreteacute eacutevangeacutelique et tombant dans lrsquoheacutereacutesie pour cette raison (QPE
14) a donc eacuteteacute conccedilu dans lrsquoattente de la publication de cette nouvelle deacuteclaration ce
qui indique lrsquoinquieacutetude qui pouvait reacutegner agrave ce sujet Dans sa reconstruction David
Burr butait sur le fait que la QPE 7 citeacutee par la QPE 9 prend cependant appui sur des
eacutecrits posteacuterieurs agrave Exiit (notamment la question sur le peacutecheacute veacuteniel qui renvoie elle-
mecircme aux QPE 11 et 17) La difficulteacute peut ecirctre reacutesolue en tenant compte de lrsquoexistence
de deux versions diffeacuterentes de cette bregraveve question la seule de la seacuterie qui demeure
encore ineacutedite La QPE 9 fait reacutefeacuterence agrave un premier eacutetat conserveacute dans les cod Borgh
46 et Borg 358 Les autres teacutemoins preacutesentent un texte totalement remanieacute
visiblement reacuteeacutecrit au cours de lrsquoanneacutee scolaire 1279-80 qui prend notamment appui
sur une question disputeacutee concernant le peacutecheacute veacuteniel reacutedigeacutee dans lrsquointervalle (II
118)19 Cette reacuteeacutecriture ne repreacutesente que lrsquoun des aspects drsquoune intervention plus
geacuteneacuterale de lrsquoauteur sur des travaux reacutealiseacutes pendant lrsquoeacuteteacute preacuteceacutedent La grande
question sur la pauvreteacute (QPE 8) teacutemoigne eacutegalement drsquoun important travail eacuteditorial agrave
lrsquooccasion duquel lrsquoauteur a compleacuteteacute son ouvrage par des citations de nombreux
auteurs patristiques ou reacutecents auxquels il avait sans doute plus facilement accegraves au
couvent de Montpellier qursquoau cours de son voyage en Italie20 La question 16 semble
Oliviana 6 | 2020
81
pour sa part drsquoune date encore ulteacuterieure sans doute voisine de la composition du
traiteacute De usu paupere (on y reviendra dans la seconde partie)
Relations entre les Quaestiones de perfectione evangelica
Les questions sur la volonteacute et textes lieacutes
13 Les seuls textes auxquels font reacutefeacuterence les QPE sont les deux grandes questions sur la
liberteacute de la volonteacute (Summa II q 57 et 58) Ces questions occupent une place centrale
parmi les eacutecrits anteacuterieurs agrave 1279 tant en raison du nombre de citations qursquoelles
recueillent que de la quantiteacute de projets qursquoelles annoncent Lrsquoabondance des renvois
qui les lient indique qursquoelles ont eacuteteacute conccedilues et reacutedigeacutees lrsquoune apregraves lrsquoautre agrave tregraves peu
de distance et sans doute pour partie en parallegravele Elles ont eacuteteacute immeacutediatement
preacuteceacutedeacutees par les questions 50-51 sur la pluraliteacute des formes substantielles Ces deux
ensembles ont eacuteteacute produits agrave la suite de trois questions drsquoangeacutelologie (II 16 33 34)
Comme le signale la table des matiegraveres de la Summa la q 16 en a ensuite eacuteteacute seacutepareacutee en
tant que question portant plus geacuteneacuteralement sur la composition en matiegravere et forme de
toutes les entiteacutes spirituelles21 Agrave ce titre dans lrsquoagencement originel des textes elle
aurait eacuteteacute la cleacute de voucircte de travaux qui portent aussi bien sur la description de lrsquoecirctre
humain que des anges On peut situer dans le prolongement de ces textes un autre
ensemble de questions qui srsquointeacuteressent agrave la connaissance angeacutelique (II 35-37) Leur
reacutedaction pourrait avoir pris place dans la continuiteacute immeacutediate des questions sur la
volonteacute puisque la q 58 annonce la q 36 comme venant infra Crsquoest preacuteciseacutement dans
ces textes qursquoOlivi reacutevegravele sa preacutesence agrave Narbonne
14 Il faut encore ajouter agrave cet ensemble une autre question qui a eacuteteacute classeacutee dans le
premier livre de la Summa La q 57 annonce la reacutedaction drsquoune question portant sur le
savoir et le vouloir divin avant drsquoy faire reacutefeacuterence comme deacutejagrave eacutecrite dans lrsquoavant-
dernier paragraphe du corps de sa reacuteponse principale22 Or cette longue question (I 6)
Oliviana 6 | 2020
82
qui sera deacutecoupeacutee en deux questions distinctes dans lrsquoeacutedition de la Summa fait elle-
mecircme plusieurs fois reacutefeacuterence agrave cette mecircme q 5723 Il faut en conclure que ces textes
ont eacuteteacute reacutedigeacutes en parallegravele Cette contemporaneacuteiteacute preacutesente une conseacutequence
remarquable Lrsquoeacutelaboration de la conception radicale de la liberteacute de la volonteacute que
deacuteveloppe Olivi dans ces questions aurait eacuteteacute conccedilue simultaneacutement en fonction des
sujets divins et humains
15 Cette douzaine de questions fermement enchaicircneacutees preacutesentent une autre particulariteacute
Ce sont les seules dans lesquelles Olivi attribue certaines thegraveses qursquoil combat agrave des
laquo averroiumlstes raquo (II 33 51 57 58) reprenant le terme lanceacute par Thomas drsquoAquin en 1270
dans son De unitate intellectus24 Plus geacuteneacuteralement cet ensemble drsquointerventions est
celui ougrave lrsquoon trouve les formulations les plus hostiles agrave la reacuteception drsquoAristote et de ses
disciples arabes alors que dans des eacutecrits immeacutediatement anteacuterieurs ou posteacuterieurs
lrsquousage des philosophes ne donne lieu agrave aucune invective de ce type Les condamnations
parisiennes de mars 1277 forment assureacutement la toile de fond de ces questions Elles ne
sont pourtant jamais ouvertement mentionneacutees pour des raisons eacutepisteacutemologiques
Lrsquoargument drsquoautoriteacute nrsquoa aucune valeur dans la discussion rationnelle Comme Olivi
lrsquoaffirme plusieurs fois en retournant contre eux-mecircmes une regravegle de meacutethode des
maicirctres egraves arts laquo Aristote lrsquoa dit donc crsquoest vrai raquo nrsquoest pas un syllogisme acceptable
Bien qursquoil partage les preacuteoccupations drsquoEacutetienne Tempier en leur donnant une certaine
teinture apocalyptique Olivi refuse de prendre appui sur lrsquoautoriteacute de lrsquoeacutevecircque de Paris
dans sa deacutenonciation des erreurs des philosophes
16 Il est possible de confirmer ce contexte poleacutemique en relevant dans ces mecircmes textes
au moins trois emprunts eacutevidents au Correctoire de fregravere Thomas du franciscain anglais
Guillaume de la Mare De lrsquoarticle 11 laquo Qursquoil est impossible que deux anges soient de la
mecircme espegravece raquo Olivi reprend dans sa question 33 qui interroge la mecircme thegravese de
Thomas drsquoAquin deux citations de la Logique de Jean Damascegravene ouvrage qursquoil nrsquoutilise
jamais par ailleurs25 Il reprend de lrsquoarticle 31 laquo Qursquoil nrsquoy a qursquoune seule forme
substantielle dans lrsquoecirctre humain raquo des exemples drsquoinconveacutenients theacuteologiques qui
deacutecouleraient de la thegravese de lrsquouniciteacute de la forme substantielle26 Un troisiegraveme emprunt
direct est sans doute encore plus reacuteveacutelateur La question sur la volonteacute divine (I 6) se
poursuit par une longue discussion du thegraveme des ideacutees en Dieu Apregraves une premiegravere
discussion Olivi oppose agrave la solution qursquoil deacutefend plusieurs objections dont les deux
premiegraveres correspondent litteacuteralement aux critiques que Guillaume de la Mare adresse
agrave Thomas dans le troisiegraveme article du Correctoire en refusant drsquoadmettre la co-preacutesence
de lrsquoeacuteterniteacute agrave chaque moment du temps Sur ce point Olivi se situe tregraves clairement aux
cocircteacutes de Thomas et reacutefute longuement lrsquoobjection du maicirctre franciscain Cette attitude
nrsquoa pas eacutechappeacute agrave lrsquoun des censeurs de 1283 qui eacutecrit dans la marge du cod Borgh 322
laquo ici il parle sottement contre fregravere Guillaume de la Mare et lrsquoopinion commune raquo27
17 La datation du Correctoire a fait lrsquoobjet de nombreuses discussions contradictoires Une
reacutedaction preacutecoce dans la fouleacutee de la tentative de condamnation posthume de Thomas
drsquoAquin semble devoir ecirctre retenue ce qui conduirait agrave la situer au cours du printemps
1277 La chronologie drsquoOlivi fournit elle-mecircme drsquoautres arguments en faveur drsquoune
datation haute des premiegraveres poleacutemiques thomistes Degraves la fin de lrsquoeacuteteacute 1279 dans la QPE
17 il reacutepondait deacutejagrave agrave la reacuteplique du dominicain Richard Knapwell dans son
Correctorium corruptorii Quare28
18 Certains textes peuvent ecirctre situeacutes dans les mecircmes parages sans que leurs liens soient
aussi nets La question 59 (sur les empecircchements agrave lrsquousage du libre arbitre) semble
Oliviana 6 | 2020
83
devoir ecirctre situeacutee immeacutediatement avant les qq 50-51 et 57-58 Elle nrsquoa visiblement eacuteteacute
acheveacutee qursquoapregraves reacutedaction de la q 58 agrave laquelle elle fait reacutefeacuterence au passeacute dans la
reacuteponse agrave son 15e argument La question 53 (sur la veacuteriteacute de la nature humaine) est
explicitement mentionneacutee par les qq 31 et 50 Elle annonce la q 37 drsquoune maniegravere qui
suggegravere une reacutedaction assez proche Lrsquoensemble de ces eacuteleacutements inciterait donc agrave la
situer agrave proximiteacute de la q II 16 sans qursquoon puisse juger si elle vient avant ou apregraves
celle-ci La virulence de lrsquoopposition agrave Thomas drsquoAquin qui srsquoy exprime offre un
argument dans le mecircme sens Le fait quon y relegraveve une citation drsquoAugustin (De vera
religione 40) identique agrave celle donneacutee par Henri de Gand dans son deuxiegraveme Quodlibet
(Noeumll 1277) nimplique pas forceacutement une deacutependance directe mais cette possibiliteacute
mecircme ne serait pas contradictoire avec la datation suggeacutereacutee ici29 La question 17 (sur la
puissance de la matiegravere) pourrait appartenir au mecircme ensemble Outre un renvoi agrave la q
16 une formule de meacutepris agrave lrsquoeacutegard drsquoAverroegraves semble typique des eacutecrits de cette
peacuteriode30
Relations entre les questions sur la volonteacute et textes anteacuterieurs
La physique du changement autour des questions sur lrsquoeucharistie
et les raisons seacuteminales
19 Entre cet ensemble de questions et lrsquoeacuteteacute 1279 il est possible de situer un ensemble de
questions dont les liens mutuels ne sont pas aussi nets agrave premiegravere vue Leur pente
dominante semble toutefois concerner les conseacutequences theacuteologiques de problegravemes de
physique Certains de ces textes se situent clairement dans le prolongement de la
poleacutemique contre les philosophes Crsquoest le cas des questions 4-5 (sur la creacuteation ab
aeterno) auxquelles se rattache la q 6 (sur la pluraliteacute des mondes) qui srsquoappuient sur
les questions immeacutediatement anteacuterieures (I 6 57) La question 8 (sur la distinction de
lrsquoessence et de lrsquoexistence) pourrait leur ecirctre contemporaine31 La question 32 (sur la
localisation des anges) qui fait eacutecho agrave des deacutebats parisiens demande agrave ecirctre situeacutee dans la
mecircme peacuteriode Elle aborde un sujet agrave propos duquel la condamnation de mars 1277
avait susciteacute des objections de la part de plusieurs maicirctres parisiens Sans citer le
syllabus de Tempier Olivi admet que la thegravese de la localisation des anges selon leurs
Oliviana 6 | 2020
84
essence et proprieacuteteacutes et non selon leurs opeacuterations doit ecirctre soutenue laquo en raison de
lrsquoautoriteacute de la foi catholique et de lrsquoEacutecriture sainte raquo32
20 Il convient eacutegalement de situer dans le mecircme intervalle les questions ineacutedites De corpore
Christi (IV 9-11) Annonceacutees par la q 16 et citeacutees par la q 32 elles se distinguent
nettement des autres questions sur les sacrements posteacuterieures agrave 127933 Les
discussions qursquoelles megravenent sur la conversion du pain la preacutesence du corps du Christ
en diffeacuterents lieux et dans tous les accidents du pain et le maintien drsquoaccidents sans
sujets cherchent agrave eacutetablir la possibiliteacute physique de la preacutesence reacuteelle dans
lrsquoeucharistie
21 Les questions 27-28 (sur le mouvement) qui font reacutefeacuterence aux questions sur la
volonteacute mentionnent eacutegalement un argument de la q IV 11 La bregraveve question 30
annonceacutee par la q 27 doit leur ecirctre associeacutee tandis que la question double 22 (sur les
variations de la substance) semble les introduire34 Il nrsquoest en revanche pas certain que
la q 29 leur soit contemporaine Aux alentours de cette seacuterie (22 27 28 30) il y aurait
peut-ecirctre lieu de placer six questions ineacutedites non reprises dans la Summa portant sur
les formes accidentelles et substantielles de thegravemes et de deacutemarche tregraves proches35 Ces
questions possegravedent entre elles une homogeacuteneacuteiteacute eacutevidente de sujet que confirment
deux renvois mutuels On y trouve eacutegalement des renvois expregraves aux qq 22 24-26 et 58
qui permettent de garantir lrsquoauthenticiteacute de ces textes qursquoOlivi dit avoir reacutedigeacute au fil de
la plume agrave titre drsquoexercice36 Il faut cependant admettre que leur datation dans cette
peacuteriode ne tient qursquoagrave cette convenance theacutematique geacuteneacuterale Leur preacutesence dans le cod
Borgh 322 et les annotations critiques que lrsquoon relegraveve sur lrsquoune drsquoentre elles permettent
de fixer en 1283 leur terminus post quem Les mecircmes arguments valent pour deux
questions non retrouveacutees explicitement citeacutees par la q 7 An generatio unius formae sit
idem quod corruptio alterius et e contrario et An corruptio prioris formae sit prior naturaliter
generatione formae sequentis Leur sujet les rapproche de la q 22 tout autant que de ces
questions ineacutedites Elles pourraient donc les unes comme les autres ecirctre situeacutees agrave
proximiteacute de la seacuterie 22 27 28 30
22 La question 31 (sur les raisons seacuteminales) qui est le plus eacutetendu des textes examineacutes
dans cette section pourrait fournir la cleacute de leur organisation Citant les questions 16 et
53 elle semble en effet annoncer aussi bien les questions 27-28 que 22 ou 837 On
pourrait donc ecirctre tenteacute drsquoy voir la question inaugurale drsquoune douzaine de questions
disputeacutees reprises dans la Summa accompagneacutees de plus brefs exercices personnels
Oliviana 6 | 2020
85
Leur thegraveme central viserait agrave expliquer le changement et la transformation des formes
naturelles sans avoir recours agrave une notion aussi douteuse que les laquo raisons seacuteminales raquo
Relations autour des questions sur lrsquoeucharistie et les raisons seacuteminales
Lrsquousage des laquo raisons reacuteelles raquo
23 Pour lrsquoarchitecture geacuteneacuterale de cette chronologie les questions 12-15 (sur
lrsquoindividuation les universaux et les transcendantaux) sont particuliegraverement
inteacuteressantes agrave observer Par leur objet et leur mode drsquoargumentation elles constituent
un ensemble coheacuterent comme le confirment les nombreux renvois mutuels qui les
unissent38 On les trouve mentionneacutees par certaines des plus anciennes questions du
cycle preacuteceacutedent (16 33) Parmi les textes sur lesquels elles prennent appui la question
54 est celle qui met en eacutevidence le veacuteritable programme de recherche dans lequel ces
travaux srsquoinscrivent Lrsquoimportance de cette question ougrave lrsquoon voit deacutejagrave Olivi prendre agrave
regret ses distances avec Bonaventure39 se reacutevegravele agrave travers deux deacuteveloppements
significatifs Dans le corps de la reacuteponse afin de montrer que lrsquointellect et la volonteacute
quoiqursquoayant des raisons diffeacuterentes ne diffegraverent pas drsquoessence Olivi introduit la
notion de laquo raisons reacuteelles raquo40 Il se propose alors de montrer que lrsquouniteacute la veacuteriteacute ou la
bonteacute ne preacutediquent aucune essence reacuteellement distincte de celle des eacutetants auxquels
ces termes srsquoappliquent La discussion complegravete de ce problegraveme est remise agrave plus tard
Or telle est preacuteciseacutement la tacircche accomplie par les questions II 12-14 La reacuteponse aux
arguments lui donne pourtant deacutejagrave lrsquooccasion de preacuteciser son propos en indiquant que
selon certains la relation nrsquoajoute aucune essence nouvelle aux termes qursquoelle reacuteunit si
ce nrsquoest une telle laquo raison reacuteelle raquo ndash laquo reacuteelle raquo ne signifiant rien drsquoautre que le fait que la
relation est laquo reacuteellement raquo fondeacutee dans la chose sans rien ajouter de reacuteel agrave ses termes41
Il nrsquoest pas exageacutereacute de voir ici dans un eacutetat presque natif la cleacute de voucircte de la
meacutetaphysique olivienne dans ce qursquoelle a de plus original42
Oliviana 6 | 2020
86
24 Les particulariteacutes de ce texte demandent qursquoon srsquoy attarde un peu Degraves son premier eacutetat
dont teacutemoigne le cod Borg 358 ce texte manifeste une eacuterudition sans commune
mesure avec les autres eacutecrits de la mecircme peacuteriode Outre diffeacuterentes œuvres drsquoAugustin
connues de premiegravere main43 sont eacutegalement citeacutes Boegravece44 Jean Damascegravene45 ou le
pseudo-Denys46 La plupart de ces œuvres ne se retrouvent que plus tard et certaines
ne reviennent mecircme jamais sous sa plume Cet effort particulier de reacutedaction semble
avoir eacuteteacute commandeacute par des circonstances particuliegraveres qursquoil paraicirct pour lrsquoinstant
difficile de reconstituer Un indice est peut-ecirctre fourni par la reacutefeacuterence au tregraves rare
traiteacute De septem gradibus contemplationis de Thomas Gallus 47 Dans un autre contexte
Olivi fait reacutefeacuterence aux relations amicales de Thomas Gallus et Antoine de Padoue en
reprenant une tradition orale attesteacutee agrave Padoue48 Pour avancer une simple hypothegravese
on peut observer que Padoue est la ville ougrave srsquoest tenu le chapitre geacuteneacuteral de la
Pentecocircte 1276 Il nrsquoest pas impossible que le jeune lecteur en theacuteologie ait eacuteteacute deacutesigneacute
pour accompagner son ministre provincial et ait profiteacute de lrsquooccasion pour nouer
certaines relations sur place49
25 Si la q 54 ouvre un programme de travail dont la q 7 reacutecapitulera vers 1282 tous les
domaines drsquoapplication ce texte lui-mecircme nrsquoannonce qursquoun petit nombre de travaux agrave
venir Hormis les qq 12-15 et les questions sur la volonteacute il faut signaler la q 55 (sur la
pluraliteacute des puissances de lrsquoacircme) qui a vraisemblablement eacuteteacute reacutedigeacutee dans la fouleacutee
La q 2 montre que la creacuteation nrsquoajoute aucune nouvelle essence agrave la chose creacuteeacutee en
faisant reacutefeacuterence agrave la q 54 Drsquoautres textes doivent pourtant ecirctre placeacutees dans la mecircme
peacuteriode sans entretenir de liens eacutevidents avec ce texte Bien que les trois questions
placeacutees en tecircte du second livre de la Summa abordent sous des angles diffeacuterents la
puissance divine de creacuteation elles nrsquoentretiennent pas de lien direct entre elles Elles
sont pourtant contemporaines sans qursquoon puisse les situer les unes par rapport aux
autres Toutes trois sont en effet citeacutees ou annoncent des questions appartenant aux
seacuteries suivantes (16 32 33 50 52) et prennent appui sur des textes qui se reacuteveacuteleront
anteacuterieurs (23 24 26) Il faut eacutegalement leur associer la question 11 (sur la creacuteation
continueacutee) texte apparenteacute agrave la q 2 et qui se reacutefegravere expresseacutement agrave la q 54
26 Le cod Borgh 322 a eacuteteacute copieacute agrave Paris au printemps 1283 pour lrsquousage de la commission
des censeurs agrave partir des laquo papiers raquo personnels drsquoOlivi qui avaient eacuteteacute confisqueacutes agrave
Montpellier On y trouve trois bregraveves trois questions ineacutedites qui semblent lieacutees entre
elles et dont la troisiegraveme fait reacutefeacuterence agrave la question II 54 (qui elle-mecircme lrsquoannonccedilait
deacutejagrave)50 La premiegravere de ces questions pose le problegraveme de la localisation des anges Sa
reacuteponse sappuie tout drsquoabord longuement sur une justification de cette preacutesence in loco
en raison des opeacuterations angeacuteliques indiquant mecircme que laquocette voie est la plus facile
et la plus claireraquo pour comprendre cette preacutesence51 Comme on lrsquoa deacutejagrave signaleacute la
condamnation de Tempier visait la thegravese selon laquelle les anges seraient uniquement
localiseacutes par leurs opeacuterations Or ici Olivi ajoute les motifs moraux (ex ratione pene et
glorie seu finalis retributionis) auxquels tenait lrsquoeacutevecircque de Paris ne tombant donc si lrsquoon
peut dire qursquoagrave moitieacute dans lrsquoerreur Toutefois il est difficile de penser qursquoil aurait pu
faire apregraves mars 1277 un usage si deacutesinvolte de la voie condamneacutee Crsquoest pour cette
raison comme on lrsquoa vu que la q 32 est revenue sur le mecircme sujet sans doute vers la
fin de lrsquoanneacutee 1278-79 La grande question 54 serait donc bien anteacuterieure au printemps
127752 Elle pourrait correspondre agrave la premiegravere question disputeacutee de lrsquoanneacutee 127677
Oliviana 6 | 2020
87
Questions sur la connaissance de Dieu
27 Pour saisir lrsquoarriegravere-plan de cette entreprise de simplification ontologique meneacutee agrave
lrsquoaide des laquo raisons reacuteelles raquo il faut tenir compte drsquoautres travaux meneacutes dans la mecircme
peacuteriode Les questions De Deo cognoscendo (I 2-3) forment un ensemble sans doute
reacutedigeacute peu de temps avant les questions sur la volonteacute Elles annoncent en effet une
discussion meneacutee dans la q 58 Elles sont drsquoautre part posteacuterieures aux questions 12-15
On peut en outre noter une proximiteacute drsquoinspiration entre la critique de la doctrine
bonaventurienne de lrsquoillumination meneacutee dans la q I 3 et la destruction correacutelative des
ideacutees divines que preacutesente la q I 6 Leur dynamique interne suggegravere agrave Camille Beacuterubeacute
que les q I 2-3 servent de preacuteparation agrave la question I 4 qui preacutesente des preuves de
lrsquoexistence de Dieu laquo par neacutegation et surexcegraves raquo en rejetant de nombreuses voies
inadapteacutees53 Crsquoest ce que confirme tant le renvoi que ce dernier texte leur fait dans les
reacuteponses aux arguments que la faccedilon dont ces questions sont preacutesenteacutees dans les
documents eacutetablis par les censeurs en 128354 Pourtant ce dernier texte a sans doute eacuteteacute
en partie reacutedigeacute quelques temps plus tocirct On trouve en effet dans les questions II 1 et 13
deux renvois qui sans ecirctre explicites ne laissent que peu drsquoambiguiumlteacute quant
lrsquoidentification de leur source55 Le passage qursquoils visent est sans doute une premiegravere
version du laquo petit traiteacute de la transcendance divine raquo56 qui constitue le cœur de la
reacuteponse drsquoOlivi
28 La question I 2 constitue elle-mecircme un preacutealable agrave la critique de toutes les doctrines
possibles de lrsquoillumination en preacutesentant comme ineacutevitable la conclusion inacceptable
que toutes cherchent pourtant agrave eacuteviter Crsquoest ce que signale la formulation de la
question laquo Est-ce que quelque chose drsquoappreacutehendeacute directement et immeacutediatement ou
positivement par nous est Dieu Ce qui revient agrave demander Dieu est-il vu par
nous raquo57 Bien eacutevidemment aucun theacuteologien nrsquoa jamais preacutetendu laquo voir raquo Dieu au
moyen drsquoune atteinte conceptuelle de la reacutealiteacute divine En formulant ainsi le problegraveme
pour en faire ressortir toute les ambiguiumlteacutes Olivi prend directement agrave partie Henri de
Gand Celui-ci venait de proposer dans les premiers articles de sa Summa publieacutee agrave
Paris agrave la fin de lrsquoanneacutee 1276 une preuve a priori de lrsquoexistence de Dieu laquo par la voie des
propositions universelles intelligibles raquo 58 Combinant deux thegraveses issues drsquoAvicenne et
drsquoAugustin Henri suggegravere qursquoen concevant immeacutediatement des propositions
universelles et en les comprenant comme les raisons eacuteternelles qui certifient toute
connaissance lrsquoesprit pourrait obtenir une certaine attestation de lrsquoexistence de Dieu
anteacuterieure agrave toute connaissance des creacuteatures Cette proposition est doublement
scandaleuse pour Olivi Selon la theacuteorie de la connaissance qursquoil eacutelabore tout acte
cognitif atteint son objet sans meacutediation Rien ne peut ecirctre laquo appreacutehendeacute raquo
positivement sans ecirctre aussitocirct laquo vu raquo par lrsquoesprit Quant aux propositions universelles
elles ne sont neacutecessaires qursquoau sens ougrave elles ne peuvent ecirctre formeacutees par un sujet
pensant sans ecirctre reconnues comme vraies Mais cette relation de veacuteriteacute est immanente
au champ de lrsquoactiviteacute intellectuelle et linguistique et ne permet drsquoatteindre aucune
veacuteriteacute divine Il est donc illusoire de preacutetendre opposer agrave la preuve physique de
lrsquoexistence de Dieu deacutefendue par Thomas drsquoAquin (le premier moteur immobile drsquoougrave
procegravede tout mouvement) une preuve a priori aussi mal construite La reformulation
que propose Olivi dans la question I 4 passe eacutegalement par laquo la voie des creacuteatures raquo
mais selon une deacutemarche qui est drsquoabord neacutegative Les perfections divines ne peuvent
pas ecirctre conccedilues positivement par la simple abstraction des conditions particuliegraveres
des eacutetants creacuteeacutes mais neacutegativement en les comprenant agrave partir de lrsquoimpossibiliteacute de
Oliviana 6 | 2020
88
recevoir toute imperfection propre agrave la reacutealiteacute creacuteeacutee Agrave ce titre ces perfections doivent
eacutegalement exclure toute possibiliteacute de ne pas ecirctre
29 La critique drsquoHenri de Gand fournit un eacuteleacutement de datation absolue coheacuterent avec les
reacutesultats obtenus jusqursquoagrave preacutesent Avant de reacuteagir aux condamnations de mars 1277 et
au Correctoire par la seacuterie qui deacutebute par la q 16 Olivi aurait eacuteteacute occupeacute immeacutediatement
auparavant agrave reacutepondre agrave un autre scandale intellectuel tout aussi important agrave ses yeux
Ce nrsquoest pas le seul terrain sur lequel il reacuteplique agrave une position drsquoHenri de Gand La
question 19 qui se demande si Dieu pourrait creacuteer une matiegravere sans forme se
comprend comme reacuteponse au Quodlibet I 10 eacutegalement dateacute de Noeumll 1276 Cette
question ne preacutesente drsquoautre eacuteleacutement de datation que lrsquoannonce drsquoun problegraveme qui est
traiteacute dans la q 3159
30 Drsquoautres textes classeacutes apregraves coup dans le premier livre de la Summa doivent ecirctre situeacutes
dans le sillage des questions sur la connaissance de Dieu La question sur le vouloir
divin semble avoir eacuteteacute reacutedigeacutee agrave la suite drsquoune question sur la pluraliteacute et la production
des personnes divines (I 5) Les renvois mutuels indiquent une anteacuterioriteacute de cette
derniegravere60 Lrsquoenchaicircnement des deux nrsquoa cependant pas eacuteteacute immeacutediat puisque la q I 5
annonce de faccedilon reacutepeacuteteacutee une laquo question suivante raquo qui nrsquoa pas eacuteteacute retrouveacutee Lrsquoappui
qursquoelle prend sur la q 14 invite agrave la situer dans le mecircme cycle
Relations entre les questions anteacuterieures aux questions sur la volonteacute
Le remaniement des questions sur le temps
31 Un autre dossier permet de situer les travaux lieacutes agrave la q 54 face aux eacutecrits anteacuterieurs
Les questions sur le temps (9-10) laissent apparaicirctre la trace drsquoun remaniement
intervenu avant 1283 Dans la question 9 (sur lrsquoaevum temporaliteacute sans changement des
ecirctres spirituels) divers passages ont eacuteteacute supprimeacutes reacuteeacutecrits ou deacuteplaceacutes avant qursquoune
discussion suppleacutementaire soit annexeacutee61 Les formes verbales employeacutees indiquent que
cet ajout reproduit des positions prises par Olivi agrave lrsquooccasion drsquoune dispute sur le mecircme
Oliviana 6 | 2020
89
sujet62 LrsquoImpugnatio dirigeacutee en 1282 contre Arnaud Gaillard (en reacuteplique agrave une salve de
deacutenonciations de ce dernier63) permet de comprendre que celui-ci eacutetait deacutejagrave lrsquoopposant
de la dispute en question Les formules employeacutees dans ce texte indiquent qursquoOlivi lui a
reacutepliqueacute lors de la reacutevision de la q 9 (laquo je sais bien qursquoil a dit autrefois que cette
position lui paraissait davantage ecirctre vraie mais jrsquoai suffisamment montreacute dans la
question sur lrsquoaevum qursquoelle implique de nombreux inconveacutenients et dangers raquo) 64 La
critique drsquoArnaud souligne drsquoabord que la position de Pierre contredit celle drsquoun maicirctre
solennel (en lrsquooccurrence Bonaventure) qui traite lrsquoaevum comme une succession sans
variation65 puis la preacutesente comme contradictoire avec elle-mecircme et avec des positions
eacutenonceacutees dans les questions 2 et 1166 La reacuteponse de Pierre fait appel agrave la notion de
laquo raisons reacuteelles raquo dans le mecircme esprit que la q 11 pour affirmer que la reacutenovation
continuelle de lrsquoecirctre angeacutelique ne lui ajoute aucune diversiteacute drsquoessence Or ce texte
comme on lrsquoa signaleacute est sans doute voisin de la q 2 Au moment de la dispute Arnaud
Gaillard ne connaissait peut-ecirctre pas encore sa version reacutedigeacutee En effet le texte de la q
2 fait explicitement reacutefeacuterence au passage ajouteacute agrave la q 9 agrave lrsquoissue de ce deacutebat (in fine
quaestionis) tandis que le mecircme passage est mentionneacute par une formule inseacutereacutee agrave la fin
de la q 1167 Le deacutebat contradictoire aurait pris place entre la dispute de ces questions
et leur reacutedaction selon la seacutequence suivante q 11 disputeacutee puis reacutedigeacutee q 2 disputeacutee
en preacutesence drsquoArnaud Gaillard dispute avec Gaillard sur lrsquoaevum remaniement des q 9
et 11 reacutedaction de la q 2
32 Diffeacuterents eacuteleacutements textuels permettent drsquoapprocher le contexte de premiegravere reacutedaction
de cette question 9 Elle eacutetait degraves lrsquoorigine suivie par la q 10 qui lrsquoaccompagne dans les
deux teacutemoins contenant leur premiegravere version Celle-ci a eacutegalement eacuteteacute toucheacutee par le
mecircme remaniement agrave la faveur duquel Olivi lrsquoa augmenteacutee de trois citations
drsquoAugustin68 Par ailleurs dans le cod Borgh 46 la q 9 se preacutesente comme laquo seconde
question raquo faisant suite agrave une question ineacutedite An esse rerum creatarum sit in genere
substancie vel accidentis69 Lors du remaniement de la q II 9 a eacuteteacute eacutecarteacutee une formule
qui reacuteservait pour les questions suivantes la discussion des rapports entre temps et
mouvement70 Cette reacutefeacuterence ne vise pas directement un texte eacutecarteacute de la Summa
mais publieacute par A Maier Utrum motus localis dicat aliquid absolutum supra mobile ipsum
quod movetur localiter71 mais plutocirct la laquo question suivante raquo agrave laquelle celui-ci fait
reacutefeacuterence dans laquelle devait ecirctre reacutefuteacutee lrsquoideacutee que le mouvement serait la cause
mateacuterielle du temps72 Ce texte agrave preacutesent perdu aurait donc fait partie drsquoune mecircme
seacuterie comportant au moins cinq questions (de esse 9 10 de motu locali utrum motus sit
materialis causa temporis)
33 Il reste agrave situer dans les mecircmes parages deux ensembles qui ont eacuteteacute cette fois repris
dans la Summa Les questions 23-26 (sur lrsquoaction des agents) qui forment un bloc
homogegravene sont de peu anteacuterieures agrave la question sur lrsquoaevum qursquoelles annoncent
assureacutement dans son eacutetat primitif Les questions 20-21 (sur la matiegravere) eacutegalement lieacutees
entre elles sont citeacutees par les questions 12 16 et 53 La tregraves courte q 18 peut aider agrave
mieux situer ces textes En faisant reacutefeacuterence agrave lrsquoindeacutetermination fonciegravere de la matiegravere
elle pourrait faire allusion agrave la deacutemonstration qursquooffre sur ce point la q II 20
Cependant sa formule introductive signale qursquoelle enquecircte sur un point (que la matiegravere
puisse ecirctre par elle-mecircme principe efficient) que laquo beaucoup des questions
preacuteceacutedentes et mecircmes drsquoautres raquo semblent supposer impossible73 Or ce point
constitue preacuteciseacutement un eacuteleacutement commun aux deux seacuteries de questions 20-21 et 23-26
Celles-ci pourraient donc ecirctre globalement viseacutees par ce renvoi Ce reacutesultat est drsquoautant
Oliviana 6 | 2020
90
plus inteacuteressant que la mecircme question 18 annonce par ailleurs les laquo questions De
creatione raquo (1-3) Elle se trouverait ainsi agrave la charniegravere de deux moments distincts de la
production intellectuelle drsquoOlivi
Relations entre les plus anciennes questions drsquoOlivi
Enseignant de philosophie
34 Le critegravere en fonction duquel Olivi a retenu ou eacutecarteacute certains de ses eacutecrits de jeunesse
de la Summa outre les hasards de la conservation ou des pertes de ces textes anciens
tient agrave la pertinence qursquoil leur reconnaissait pour le deacutebat theacuteologique Agrave mesure que
nous avons remonteacute lrsquoeacutecheveau des renvois mutuels entre les eacutecrits produits au deacutebut
de sa carriegravere drsquoenseignant les citations drsquoautoriteacutes patristiques ou bibliques se sont
rareacutefieacutees pour ne laisser place qursquoagrave des reacutefeacuterences strictement philosophiques La faccedilon
la plus simple de saisir le sens du remaniement de la question sur lrsquoaevum est suggeacutereacutee
par la modification du titre de la q 9 Deux mots y ont eacuteteacute ajouteacutes spiritualium saltem
afin de preacuteciser que la question concerne deacutesormais plus speacutecialement les substances
spirituelles74 De la sorte une question philosophique portant sur les conditions
drsquoexistence des eacutetants creacuteeacutes srsquoest trouveacutee transformeacutee en discussion drsquoun problegraveme
drsquoangeacutelologie eacutetayeacutee par lrsquoajout de nombreuses citations de saint Augustin De la mecircme
faccedilon la q 26 a eacuteteacute compleacuteteacutee par un deacuteveloppement contenant divers arguments
theacuteologiques75 Cette rectification illustre parfaitement le saut qui a eacuteteacute effectueacute agrave
lrsquoeacutepoque ougrave a eacuteteacute produite la q 54 On comprend alors mieux le soin apporteacute agrave ce texte
qui aurait en quelque sorte rempli la fonction drsquoune leccedilon inaugurale de theacuteologie Par
contraste toutes les questions que nous venons drsquoobserver (9-10 dans leur eacutetat initial
18 20-21 23-26 et diverses questions ineacutedites) sont presque totalement exemptes de
reacutefeacuterences theacuteologiques On y trouve uniquement quelques reacutefeacuterences furtives agrave saint
Augustin76 Elles laissent la deacutetermination de certains points laquo au jugement de plus
savants raquo et ne contiennent aucune critique drsquoAristote77 Bien au contraire celui-ci est
Oliviana 6 | 2020
91
mobiliseacute afin de porter la critique contre certains Perspectivi qui srsquoappuient sur
lrsquooptique drsquoAlhazen et derriegravere lesquels on devine principalement la silhouette de
Roger Bacon78 Cet ensemble de textes constitue donc la trace drsquoune discussion de
questions physiques meneacutees non pas au sein de la faculteacute des arts mais agrave lrsquointeacuterieur
des eacutecoles franciscaines
35 Crsquoest un pas de plus que nous allons agrave preacutesent franchir en consideacuterant drsquoautres
questions ineacutedites Le premier annotateur du cod Borgh 322 a signaleacute en marge que
lrsquoune des questions copieacutees dans ce codex nrsquoeacutetait pas de Pierre Jean A contrario en
raison de lrsquousage fait de ce volume par la commission des censeurs de 1283 on peut
penser qursquoen lrsquoabsence drsquoautre indication toutes les autres sont bien de lui Il en va
assureacutement ainsi drsquoun assez long texte sur le temps pour lequel des parallegraveles avec des
eacutecrits drsquoOlivi peuvent ecirctre eacutetablis notamment avec la troisiegraveme question de son
premier Quodlibet Ce texte a pour incipit Circa istam questionem qua queritur utrum
tempus sit aliquid reale extra animam fuerunt due opiniones hellip79 Agrave la diffeacuterence des
questions examineacutees dans la section preacuteceacutedente Olivi ne cherche pas agrave proposer un
examen de la multipliciteacute des opinions contemporaines Il ne se soucie pas non plus de
signaler que lrsquohypothegravese drsquoune existence purement mentale du temps a eacuteteacute eacutenonceacutee par
Augustin Lrsquoensemble du propos se contente drsquoexposer la deacutefinition aristoteacutelicienne du
temps Plusieurs formules indiquent que la question se situe dans le cadre drsquoune simple
exeacutegegravese du philosophe laquo et je dis tout cela en suivant la doctrine drsquoAristote raquo80
36 La copie de ce texte dans le cod Borgh 322 deacutecoule de sa preacutesence dans les laquo papiers raquo
de lrsquoauteur confisqueacutes agrave Montpellier en 1282 Cette conservation teacutemoigne de lrsquointeacuterecirct
que lui portait Olivi que lrsquoon peut veacuterifier par ailleurs La question I 6 cite certaines
questions De tempore en reacutesumant ainsi la distinction qursquoelles proposent lrsquoecirctre du
temps saisi selon la totaliteacute de ses parties nrsquoexiste que dans lrsquoacircme pris selon le
devenir crsquoest-agrave-dire selon la succession de ses parties il existe dans la nature des
choses81 Or crsquoest lagrave tregraves exactement la conclusion agrave laquelle parvient la question du
cod Borgh 322 alors que les questions II 9-10 nrsquoabordent pas ce sujet Ce mecircme texte
renvoie agrave une laquo autre question raquo dans laquelle il serait montreacute que les accidents ne sont
pas des eacutetants mais ne disent que le mode drsquoecirctre de leurs sujets82 Une telle
deacutemonstration apparaicirct dans une question ineacutedite contenue dans le cod Borgh 88
(manuscrit personnel drsquoun eacutetudiant franciscain provenccedilal Jean Guigonis de la custodie
de Sisteron) Circa questionem qua queritur utrum accidens habeat rationem seminalem vel
potentiam vel materiam seu aliquid materiale83 Outre lrsquoincipit qui prend la mecircme forme
(circa questionemhellip) et qursquoon ne retrouve nulle part ailleurs chez Olivi ce texte se
preacutesente lui aussi comme strictement philosophique Les seules autoriteacutes alleacutegueacutees sont
la Physique (livres I II III et VIII) la Meacutetaphysique (livres IV VII VIII et IX) et le De Anima
(livre III) ainsi que le commentaire drsquoAverroegraves sur la Physique Une autre question
eacutegalement conserveacutee dans le cod Borgh 88 srsquoinscrit dans son prolongement comme
lrsquoindiquent les premiers mots de ce texte qui prennent pour acquis le reacutesultat de la
discussion preacuteceacutedente Queritur de subiecto generacionis Planum est quod subiectum
generationis non est accidens hellip84 Dans ce texte eacutegalement Olivi ne srsquoappuie que sur
Aristote (Physique I et VII Meacutetaphysique VII) et Averroegraves Lrsquohypothegravese la plus simple qui
se deacutegage de ces eacuteleacutements serait de penser que chacune de ces trois questions a pu ecirctre
composeacutee agrave lrsquooccasion drsquoun mecircme cours donneacute sur la Physique ces deux derniegraveres
questions portant sur le chapitre I 8 et la question sur le temps sur le chapitre IV 14
Oliviana 6 | 2020
92
37 On entre dans une zone plus deacutelicate encore en consideacuterant les renvois que font
certains des plus anciens eacutecrits drsquoOlivi agrave des textes anteacuterieurs La question 25 fait ainsi
allusion agrave une preacutesentation du thegraveme des laquo raisons reacuteelles raquo comme agrave une opinion qui
aurait eacuteteacute simplement exposeacutee (recitavi) auparavant85 Cette faccedilon de parler ne semble
pas convenir agrave la question 54 qui au contraire assume clairement cette position La q
54 contient elle-mecircme un renvoi agrave une discussion anteacuterieure qui ne semble
correspondre agrave aucun des eacutecrits connus86 Dans la q II 16 une longue digression
rapporte lrsquointerpreacutetation que certains font de Meacutetaphysique VII 10-11 (surtout 1036 b
32-34) sur les rapports entre les deacutefinitions du tout et de la partie87 Si lrsquoon remarque
que cette interpreacutetation constitue lrsquoarriegravere-plan de la notion de laquo formes partielles raquo
dont Olivi fait un usage important en diffeacuterents domaines et connaissant son habitude
de preacutesenter ses propres opinions agrave la troisiegraveme personne on peut se demander srsquoil ne
fait pas allusion agrave une exposition qursquoil aurait donneacute lui mecircme de ce passage88 Ces
eacuteleacutements eacutepars suggegraverent donc la possibiliteacute qursquoait existeacute un corpus de questions ou
drsquoexpositions drsquoAristote plus large que les seules trois questions consideacutereacutees qui aurait
pu inclure un commentaire de la Meacutetaphysique ou drsquoautres œuvres dont Olivi fait
couramment usage dans ses plus anciens textes comme lrsquoEacutethique ou le De anima
Synthegravese des relations entre les eacutecrits anteacuterieurs agrave lrsquoeacuteteacute 1279
Jalons vers une datation absolue
38 Les reacutesultats atteints dans cette premiegravere partie de lrsquoenquecircte permettent drsquoidentifier
trois strates drsquoeacutecrits drsquoOlivi anteacuterieurs aux textes de lrsquoeacuteteacute 1279 Le premier bloc qui se
laisse le plus facilement mettre en eacutevidence est composeacute drsquoune douzaine de questions
drsquoangeacutelologie et drsquoanthropologie Elles sont lrsquoœuvre drsquoun lecteur en theacuteologie actif au
couvent de Narbonne qui reacuteagit agrave distance aux eacuteveacutenements parisiens du printemps
Oliviana 6 | 2020
93
1277 En consideacuterant lrsquoampleur de ces textes et notamment de la question 58 qui
occupe plus de cent-vingt pages dans lrsquoeacutedition de Jansen on mesure lrsquoimportant travail
de reacutedaction qui a ducirc prendre place agrave la suite de disputes organiseacutees dans lrsquoeacutecole
conventuelle au cours de lrsquoanneacutee scolaire 1277-78 Le nombre eacuteleveacute de questions qursquoil
convient de placer agrave la suite de cette seacuterie mais avant la reacutedaction des Quaestiones de
perfectione evangelica pourrait repreacutesenter le fruit drsquoune nouvelle anneacutee
drsquoenseignement (1278-79) dont la localisation agrave Narbonne nrsquoest pas aussi certaine
39 Le repegravere preacuteceacutedent est fourni par la question 54 dont on a souligneacute lrsquoeacutetat
inhabituellement travailleacute Par contraste avec les textes qui la preacutecegravedent elle paraicirct
marquer le deacutebut drsquoun enseignement de theacuteologie Il pourrait ecirctre coheacuterent de la situer
au deacutebut de lrsquoanneacutee scolaire preacuteceacutedente (1276-77) Bien que leur ordre exact de
reacutedaction nrsquoapparaisse pas de faccedilon eacutevidente on peut placer dans le prolongement de
cette leccedilon initiale huit questions disputeacutees qui poursuivent dans la mecircme veine (II 1-3
11-15) avant que lrsquoattention se deacuteplace vers les preuves de lrsquoexistence de Dieu (I 2-4)
puis de la production des personnes divines (I 5) Cette inflexion comme on lrsquoa vu
pourrait se comprendre comme une reacuteaction agrave la publication de la Somme drsquoHenri de
Gand qursquoOlivi aurait pu avoir entre les mains au printemps 1277 Auparavant il avait
eu agrave reacutepondre agrave un autre opposant Arnaud Gaillard qui eacutetait preacutesent dans la salle de
cours lors des premiegraveres disputes de lrsquoautomne a visiblement pris lrsquoinitiative de
reacutepliquer en menant une dispute au sujet de lrsquoaevum dans laquelle Olivi aurait tenu le
rocircle de lrsquoopponens Cette situation conduit agrave penser que les deux enseignants eacutetaient
alors actifs dans un studium plus important sans doute celui de Montpellier ougrave Gaillard
aurait occupeacute la position principale avant drsquoecirctre appeleacute lrsquoanneacutee suivante agrave Paris comme
bachelier89 Il faut alors se demander si lrsquohostiliteacute entre les deux lecteurs nrsquoa pas conduit
leur supeacuterieur agrave deacuteplacer Olivi dans une autre ville de la province en cours drsquoanneacutee
40 La strate textuelle immeacutediatement anteacuterieure reflegravete un enseignement de philosophie
naturelle sous la forme drsquoun ensemble de questions disputeacutees portant essentiellement
sur des questions de physique En deccedilagrave on deacutecouvre des fragments de ce qui semble
avoir eacuteteacute un commentaire de la Physique drsquoAristote sous forme de questions Avant le
chapitre drsquoAssise qui impose que de tels cours soient donneacutes par un autre enseignant
que le lecteur en theacuteologie (1279) aucune disposition statutaire ne signale lrsquoexistence
drsquoune formation initiale en philosophie dans les couvents franciscains90 Les traces
eacutecrites qui en teacutemoignent avant cette date sont tregraves rares et ne concernent que le seul
couvent drsquoOxford agrave la fin des anneacutees 1260 avec les questions sur le De Caelo de Thomas
Bungay91 On peut relever qursquoOlivi lui-mecircme en 1279 peu apregraves le chapitre drsquoAssise fait
lrsquoeacuteloge drsquoune formation preacutecoce en philosophie92 Comme souvent ce genre de deacutecision
ne fait qursquoenteacuteriner et geacuteneacuteraliser une pratique qui devait srsquoecirctre reacutepandue au cours des
anneacutees preacuteceacutedentes du moins dans les principaux centres drsquoeacutetudes de lrsquoordre Les
documents conserveacutes reacutevegravelent lrsquoexistence de deux formes drsquoenseignement sous forme
de questions ou au moyen drsquoun commentaire approfondi du texte Agrave titre de simple
hypothegravese congruente avec tous les eacuteleacutements disponibles on peut estimer que la
premiegravere forme de cours aurait eu la valeur drsquoune introduction geacuteneacuterale agrave la Physique
destineacutee aux eacutetudiants du studium franciscain de Montpellier durant lrsquoanneacutee 1275-76 Le
commentaire deacutetailleacute impliquant un degreacute supeacuterieur drsquoimplication dans la lecture du
texte aristoteacutelicien pourrait au contraire ecirctre issu de cours plus intenses donneacutes au
sein du couvent parisien Crsquoest agrave un enseignement de ce genre que pourraient
correspondre les trois questions ineacutedites que lrsquoon vient drsquoexaminer pour finir Dans
Oliviana 6 | 2020
94
lrsquoattente drsquoune eacutedition critique de ces textes et drsquoun examen complet de leurs sources
on ne peut pour lrsquoinstant formuler que de simples conjectures
Enseignant agrave Paris
41 Lrsquohypothegravese drsquoun enseignement agrave Paris a lrsquointeacuterecirct de reacutesoudre simultaneacutement plusieurs
eacutenigmes Elle permet tout drsquoabord de rendre compte de la dureacutee inhabituellement
longue du seacutejour qursquoy a fait Olivi Arriveacute comme eacutetudiant au plus tard agrave lrsquoautomne 1267
il aurait normalement ducirc ecirctre renvoyeacute dans sa province comme lecteur pendant lrsquoeacuteteacute
1271 pour ne revenir eacuteventuellement que bien plus tard pour un nouveau seacutejour de
quatre ans en tant que bachelier destineacute agrave atteindre la maicirctrise en theacuteologie Il nrsquoest
drsquoailleurs pas impossible qursquoil ait initialement eacuteteacute assigneacute dans un couvent du Midi degraves
1271 pour revenir rapidement agrave Paris En tout eacutetat de cause lrsquoun de ses supeacuterieurs
lrsquoaurait soit rappeleacute soit maintenu sur place Il nrsquoest pas absurde de penser que cette
deacutecision a pu ecirctre prise par le ministre geacuteneacuteral Bonaventure en personne tant en
raison des liens que lrsquoon devine entre les deux hommes que de lrsquoorientation critique
qursquoOlivi imprime agrave sa lecture drsquoAristote conformeacutement agrave la ligne imprimeacutee dans les
Collationes des anneacutees preacuteceacutedentes 93 Sa preacutesence continue (1271-74) ou ponctuelle
(1272-74) comme enseignant de philosophie naturelle fournirait une explication
convaincante agrave son excellente maicirctrise du corpus philosophique et de sa connaissance
des deacutebats parisiens Son activiteacute parisienne ne semble drsquoailleurs pas ecirctre passeacutee
inaperccedilue En deacutepit de leur diffeacuterence de statut Henri de Gand quoique deacutejagrave maicirctre en
theacuteologie a pris au seacuterieux certaines thegraveses drsquoOlivi et notamment sa position
inhabituelle sur lrsquoaevum qursquoil examine dans son premier Quodlibet de Noeumll 1276 94 Le
jeune franciscain remarquait lui-mecircme que sa compreacutehension de la temporaliteacute nrsquoeacutetait
partageacutee par aucun de ceux qui avaient acceacutedeacute agrave la maicirctrise dans laquo la salle raquo (aula) de
lrsquoeacutevecircque de Paris95 Agrave deacutefaut drsquoecirctre bien accueilli par les theacuteologiens il nrsquoest pas
impossible que son commentaire sur la Physique ait connu une circulation restreinte au
sein de la faculteacute des Arts96
42 Un autre argument en faveur drsquoune longue freacutequentation des milieux universitaires
tient agrave son habitude de reproduire des exercices typiquement parisiens On sait qursquoil a
eacuteteacute le premier agrave introduire la pratique du Quodlibet dans les studia des ordres mendiants
agrave la fin des anneacutees 128097 Bien avant de faccedilon tout agrave fait singuliegravere Olivi a prononceacute
des leccedilons inaugurales (et en a conserveacute le texte) agrave plusieurs moments de sa jeune
carriegravere drsquoenseignant Trois de ces principia constituent une fascinante introduction agrave
lrsquohermeacuteneutique deacuteployeacutee dans les grands commentaires bibliques Ils ont assureacutement
eacuteteacute prononceacutes agrave lrsquoautomne 1279 au deacutebut de son enseignement drsquoexeacutegegravese agrave
Montpellier98 Deux textes plus rudimentaires constituent des introductions agrave la lecture
de la Bible (Quattuor animalia) et des Sentences de Pierre Lombard (Vacate et videte) soit
les deux exercices meneacutes en parallegravele de faccedilon cursive dans un studium de moindre
envergure Il faudrait donc associer ces deux leccedilons agrave une entreacutee en fonction comme
lecteur de theacuteologie agrave Montpellier ou Narbonne agrave lrsquoautomne 1276 ou 1277 Le dernier
principium preacutesente certaines ressemblances avec le fameux De perlegendis philosophorum
libris99 Loin de rejeter lrsquoeacutetude des livres des philosophes ce texte invite au contraire les
eacutetudiants franciscains agrave les aborder en maicirctres et non en esclaves sans leur accorder
une autoriteacute indue On appreacuteciera mieux la valeur de ce texte en le comprenant non
pas comme une deacuteclaration de principe mais comme la leccedilon inaugurale drsquoun cours de
philosophie naturelle donneacute au studium de Montpellier agrave lrsquoautomne 1275
Oliviana 6 | 2020
95
Date et signification de la premiegravere condamnation
43 Dans la reconstruction proposeacutee ici jrsquoai choisi agrave dessein de pousser aussi loin qursquoon
peut le faire raisonnablement les hypothegraveses qui semblent les plus vraisemblables tout
en ayant conscience de leur fragiliteacute Toutes les dates ne sont donneacutees qursquoagrave titre
indicatif et ne doivent bien sucircr pas ecirctre consideacutereacutees comme deacutefinitivement acquises
Cette deacutemarche a pour inteacuterecirct de deacutepasser la simple confrontation des eacutecrits pour
tenter de rendre visible les situations et les circonstances dans lesquelles ils ont pu ecirctre
produits Il importe donc pour finir drsquoapporter une rectification majeure agrave cette
narration Nous nrsquoavons jusqursquoagrave preacutesent travailleacute que sur la base des seuls textes
conserveacutes sans tenir compte de lrsquoeacuteventualiteacute qursquoune part des travaux de jeunesse
drsquoOlivi ait eacuteteacute perdue Or il existe un document important qui suggegravere que crsquoest le cas
44 Parmi les piegraveces du dossier reacuteuni en 1318 contre Olivi et ses disciples le procureur de
lrsquoordre franciscain Raymond de Fronsac signale une enquecircte meneacutee en Languedoc vers
1302 qui reacutecapitulait tous les faits notoires imputables au groupe dissident100 Quelques
anneacutees plus tard dans un autre eacutecrit poleacutemique Bonagrazia de Bergame transmet un
nouvel aperccedilu sensiblement plus eacutetendu du contenu de ce document101 Le premier
eacutepisode rapporteacute est une condamnation prononceacutee par Jeacuterocircme drsquoAscoli alors ministre
geacuteneacuteral qui aurait reacuteprouveacute certains eacutecrits drsquoOlivi et les aurait fait brucircler en preacutesence
de lrsquoensemble des fregraveres du couvent de Montpellier Angelo Clareno qui a eu lrsquooccasion
de se documenter aupregraves de proches drsquoOlivi pour reacutediger le chapitre de sa Chronique
consacreacute agrave la perseacutecution du fregravere languedocien preacutesente les faits sous un autre angle
Des adversaires auraient deacutenonceacute au ministre geacuteneacuteral certains eacutecrits contenant des
positions suspectes102 Le ministre aurait alors demandeacute agrave lrsquoauteur de lui remettre ses
questions sur la Vierge et apregraves les avoir lues aurait commandeacute leur destruction Au
lieu de srsquoen affliger lrsquoauteur se serait reacutejoui de cette humiliation et aurait eacuteteacute ceacuteleacutebrer
une messe sans prendre le temps de confesser de mauvaises penseacutees Plus tard une fois
devenu pape sous le nom de Nicolas IV alors que les ennemis drsquoOlivi tentaient de tirer
parti de cet eacutepisode Jeacuterocircme drsquoAscoli aurait reacutepondu qursquoil ne srsquoeacutetait pas agi de reacuteprouver
des thegraveses erroneacutees mais drsquoinviter un esprit brillant agrave davantage drsquohumiliteacute et de
graviteacute103
45 Comme lrsquoa montreacute Victorin Doucet Olivi avait des objections tregraves fortes agrave formuler
contre la thegravese de lrsquoimmaculeacutee conception de Marie qui ocirctait agrave la Vierge tout meacuterite
personnel104 Il est possible que les positions incrimineacutees aient notamment porteacute sur ce
point qui ne faisait alors lrsquoobjet drsquoaucun consensus y compris chez les franciscains
Dans sa reacuteponse agrave la lettre eacutemise par la commission de ses censeurs de 1283 en reacuteponse
agrave une accusation concernant le sacrement de mariage Olivi admet avoir autrefois reacuteciteacute
lrsquoopinion que celui-ci ne confeacuterait pas la gracircce et nrsquoeacutetait pas univoque aux autres
sacrements mais affirme aussi srsquoen ecirctre expliqueacute aupregraves du laquo seigneur Jeacuterocircme raquo105 On
peut alors reacuteconcilier les perspectives opposeacutees en estimant que sur ces deux points
Olivi aurait fait lrsquoobjet drsquoaccusations qui auraient eacuteteacute rapporteacutees au ministre geacuteneacuteral Agrave
lrsquooccasion drsquoune visite du couvent de Montpellier (srsquoil faut accepter la localisation
donneacutee par Bonagrazia de Bergame) ce dernier aurait lu les textes se serait entretenu
avec le lecteur et aurait ordonneacute la destruction des œuvres viseacutees non pour reacuteprouver
doctrinalement des propos theacuteologiques mais pour appeler agrave la prudence un jeune
enseignant teacutemeacuteraire Ce dernier aurait accepteacute la mesure de bon cœur sans avoir agrave
confesser des sentiments irrespectueux agrave lrsquoencontre de son supeacuterieur Il est neacuteanmoins
Oliviana 6 | 2020
96
probable que ce blacircme public ait eu des conseacutequences tant sur sa faccedilon de preacutesenter
ses propres positions que sur le deacuteroulement de sa carriegravere
46 Cette reacuteprimande a sans doute porteacute sur drsquoautres sujets En 1283 dans la laquo Lettre agrave fregravere
R raquo Olivi reacutepond agrave certaines accusations en eacutevoquant des positions prises au sujet du
baptecircme des enfants ou de la distinction entre lrsquoessence et lrsquoexistence laquo avant lrsquoeacutepoque
de fregravere Jeacuterocircme raquo106 Au sens strict cette indication temporelle renvoie agrave une date
anteacuterieure agrave lrsquoeacuteteacute 1274 quand Jeacuterocircme drsquoAscoli fut choisi pour succeacuteder agrave Bonaventure
deacuteceacutedeacute lors du concile de Lyon II Il nrsquoy aucune raison de mettre en doute cette datation
qui eacuteclaire une nouvelle facette de lrsquoactiviteacute du jeune enseignant dont aucune trace
eacutecrite nrsquoa eacuteteacute conserveacutee Alors qursquoil eacutetait chargeacute drsquoun enseignement de philosophie
naturelle agrave Paris il se serait permis de donner son avis sur des questions theacuteologiques
sans se douter que ces points pourraient ecirctre sensibles Dans lrsquoune des reacuteponses
donneacutees agrave Raymond Geoffroy il souligne qursquoil nrsquoa jamais eacutenonceacute de telles affirmations
doctrinales pendant ses cours (laquo in scholis raquo)107 Il pourrait srsquoagir de propos tenus lors
de discussions informelles sur un mode interrogatif ou exploratoire En deacutenonccedilant ces
erreurs de jeunesse Arnaud Gaillard deacutemontre qursquoil eacutetait tregraves bien informeacute de toutes
les opinions qursquoavait pu tenir Olivi sans doute pour avoir eacuteteacute son compagnon drsquoeacutetudes agrave
Paris Cela pourrait eacutegalement avoir eacuteteacute le cas de Raymond Geoffroy auquel Pierre
prend soin de donner cette indication temporelle en preacutecisant qursquoil nrsquoa pas voulu
revenir sur ces questions depuis cette date Agrave en juger par la carriegravere de ces deux fregraveres
qui ont eu la prioriteacute sur lui dans lrsquoaccession agrave une fonction de bachelier agrave Paris on
peut se demander si en manifestant trop jeune son indeacutependance drsquoesprit et sa
propension agrave formuler des solutions ineacutedites Olivi ne srsquoest pas tregraves vite fermeacute la porte agrave
une carriegravere universitaire Ces eacutecarts de langage pourraient lui avoir valu un retour
anticipeacute dans sa province drsquoorigine suivi drsquoune mise en garde publique prononceacutee par
le nouveau ministre geacuteneacuteral
47 Au vu de ce que lrsquoon sait de lrsquoitineacuteraire de Jeacuterocircme drsquoAscoli deux hypothegraveses sont
envisageables Apregraves son eacutelection lors du concile de Lyon en juin 1274 il est possible
qursquoil soit passeacute par le Languedoc avant de se rendre agrave Rome ougrave sa preacutesence est attesteacutee
au printemps 1276 Il fut alors chargeacute par le pape de mener conjointement avec le
maicirctre geacuteneacuteral dominicain Jean de Verceil une meacutediation entre les rois de France et de
Castille Agrave la mort de Jean XXI (20 mai 1277) les deux leacutegats passegraverent plusieurs mois
dans le Midi agrave attendre lrsquoeacutelection drsquoun nouveau pape avant de recevoir de Nicolas III
en deacutecembre lrsquoordre de retourner agrave la cour de Philippe III Durant cette peacuteriode
Jeacuterocircme drsquoAscoli aurait eacutegalement pu visiter les couvents franciscains de la reacutegion
48 La localisation de lrsquoeacutepisode agrave Montpellier semble exclure que cette visite ait pris place
en 1277 puisque Olivi eacutetait alors lecteur agrave Narbonne La visite du geacuteneacuteral devrait donc
ecirctre plutocirct situeacutee dans la premiegravere moitieacute de lrsquoanneacutee 1275-76 On peut alors
comprendre le sens de la punition infligeacutee par le supeacuterieur agrave un enseignant qui avait
outrepasseacute le domaine qui lui eacutetait assigneacute Sa promotion agrave une fonction de lecteur en
theacuteologie degraves lrsquoanneacutee suivante indique cependant que la sanction nrsquoa pas totalement
bloqueacute sa carriegravere ce qui peut donner raison agrave la version preacutesenteacutee par Angelo Clareno
En deacutepit de lrsquohostiliteacute agrave laquelle il a ducirc faire face degraves son retour en Languedoc (qui
reposait donc sur des inimitieacutes plus anciennes contracteacutees lors de ses premiegraveres
anneacutees drsquoeacutetudes) Olivi avait obtenu tregraves tocirct le soutien de son ministre provincial
Bermond drsquoAnduze Celui-ci aurait donc pu le choisir pour lrsquoaccompagner au chapitre
geacuteneacuteral de Padoue agrave la Pentecocircte 1276 comme il le fit agrave lrsquoeacuteteacute 1279
Oliviana 6 | 2020
97
Synthegravese de la chronologie
Paris lector naturalium
avant
1274De essentia et esse (perdu) De baptismo parvulorum (perdu)
avant
1275
Quaestiones super Physicam (dont Summa II 20-21 23-26 utrum tempus sit aliquid reale
utrum accidens habeat rationem seminalem)
Montpellier lector artium
1275-76De perlegendis philosophorum libris
De tempore (II 9-10 premier eacutetat) De motu locali De esse (ineacutedits)
Deacutebut 1276 Censure par Jeacuterocircme drsquoAscoli de questions sur la Vierge et sur le mariage
Narbonne lector theologiae
1276-77
Principia 2 et 5
De formis (II 54) De Deo (I 4 premier eacutetat)
De materia (II 18) De creatione (II 1-3) De tempore et aevum (9-10 reacuteviseacutees 11) De
individuatione (II 12-15)
Utrum angelus sit in loco (ineacutedit)
De Deo cognoscendo (I 2-4) De homine (II 53 55 59)
1277-78
De angelis (II 16 33-34) De formis substantialibus (II 50-51) De libertate et voluntate (II
57-58) De cognitione angelorum (II 35-37)
De Trinitate (I 5) De divino velle et scire (I 6)
1278-79De rationibus seminalibus (II 31) 4-6 8 17 De eucharistia (IV 9-11)
De substantia (II 22) De motu (27-28 30 et questions ineacutedites) De cognitione (II 83-84)
eacuteteacute 1279
Assise
puis Rome
QQPE 1-4 6-7 8-9 12-11 14
Quod regula fratrum minorum excludit omnem proprietatem
Quaestio de indulgentia Portiunculae
24 aoucirct
1279Exiit qui Seminat
49 Continuatur108
Oliviana 6 | 2020
98
NOTES
1 Sigles AFH = Archivum franciscanum historicum Summa II = Quaestiones in secundum librum
Sententiarum ed Bernhard Jansen Quaracchi Coll S Bonaventura 1922-1926 Summa III =
Quaestiones de Incarnatione et redemptione quaestiones de virtutibus ed Aquilinus Emmen Ernst
Stadter Grottaferrata Coll S Bonaventura 1981 Les questions des autres livres sont citeacutees
drsquoapregraves la numeacuterotation proposeacutee par Josef Koch laquo Der Sentenzkommentar des Petrus Johannis
Olivi raquo Recherches de theacuteologie ancienne et meacutedieacutevale 2 1930 p 290-310
2 Pierre Peacuteano laquo La Quaestio fr Petri Iohannis Olivi sur lrsquoindulgence de la Portioncule raquo AFH 74
1981 p 64-76 M Maccarone laquo Una questione inedita dellrsquoOlivi sullrsquoinfallibilitagrave del Papa raquo Rivista
di storia della Chiesa in Italia 3 1949 p 309-343 (QPE 12) Aquilino Emmen Feliciano Simoncioli
laquo La dottrina dellrsquoOlivi sulla contemplazione la vita attiva e mistaraquo Studi Francescani 60 1963 p
382-445 (QPE 1) p 445 Summa II q 59 p 522 etc
3 Anneliese Maier Metaphysische Hintergruumlnde der spaumltscholastischen Naturphilosophie Rome Storia
e Letteratura 1955 p 166-171 Valens Heynck laquo Zur Datierung der Sentenzkommentar des
Petrus Johannis Olivi und des Petrus de Trabibus raquo Franzikanische Studien 38 1956 p 371-398 Id
laquo Zur Datierung einiger Schriften des Petrus Johannis Olivi raquo Franzikanische Studien 46 1964
p 335-364 David Burr laquo The date of Petrus Iohannis Olivirsquos Commentary on Matthew raquo
Collectanea Franciscana 46 1976 p 131-138
4 Une premiegravere version de cette chronologie figure dans ma thegravese de doctorat (Parcours dun
intellectuel franciscain Dune theacuteologie vers une penseacutee sociale lœuvre de Pierre de Jean Olivi (ca
1248-1298) et son traiteacute De contractibus Paris EHESS 1999 p 125-197 et annexes p 7-198) Les
principaux reacutesultats ont eacuteteacute publieacutes dans laquo Les œuvres perdues drsquoOlivi essai de reconstitution raquo
AFH 91 1998 p 357-394
5 Je remercie Claudia Appolloni pour son aide preacutecieuse dans la mise au point de ces graphiques
6 Anneliese Maier Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticanae Vatican Biblioteca Apostolica
Vaticana 1952
7 S Piron laquo Censures et condamnation drsquoOlivi enquecircte dans les marges du Vatican raquo Meacutelanges
de lrsquoEcole franccedilaise de Rome Moyen Age 1182 2006 p 313-373
8 Petrus Ioannis Olivi laquo Epistola ad fratrem R raquo eacuted S Piron Cynthia Kilmer et Elsa
Marmursztejn AFH 91-12 1998 p 33-64
9 Summa II 36 p 633 laquo esto quod angelus existens in caelo velit me videre qui sum Narbone
[hellip] cum ipse nesciat plus me ibi esse quam Parisius vel Romae raquo Il ne srsquoagit que drsquoun exemple
didactique mais celui-ci nrsquoaurait pas eacuteteacute formuleacute de la sorte si lrsquoauteur ne srsquoeacutetait pas trouveacute agrave
Narbonne agrave ce moment
10 Celestin Douais Essai sur lrsquoorganisation des eacutetudes dans lrsquoOrdre des Fregraveres Precirccheurs au treiziegraveme et
au quatorziegraveme siegravecle (1216-1342) Paris-Toulouse 1884 p 77-78
11 David Burr et Flood David laquo Peter Olivi On property and revenue raquo Franciscan Studies 40
1980 p 47 laquo sicut enim de ultima frater Bonaventura me audiente optime exposuit raquo Il srsquoagit de
la huitiegraveme collation prononceacutee le 1er avril 1268
12 S Piron laquo Olivi and Bonaventure Paradoxes of Faithfulness raquo Franciscan Studies 2016 74
p 1-14
13 David Burr laquo Introduction raquo dans Peter John Olivi De usu paupere The quaestio and the
Tractatus Florence-Perth L Olschki-University of Western Australia Press 1992
14 QPE 1 ed A Emmen et F Simoncioli laquo La dottrina dellrsquoOlivi sulla contemplazione la vita
attiva e mista raquo Studi Francescani 60 1963 p 402 laquo De perfectione evangelica aliqua
quaesituri hellip raquo Lrsquoeacutedition des quatre premiegraveres QPE ne rapporte pas lrsquoensemble des variantes Il
est neacutecessaire de veacuterifier que les passages cleacutes sont preacutesents dans les plus anciens manuscrits ce
Oliviana 6 | 2020
99
qui est le cas pour lrsquoannonce de questions sur lrsquoobeacuteissance dans la QPE 1 Vatican BAV Borg 46 f
23rb laquo debet aliquando [contemplationis opus] omitti propter bonum obedientie a prelato
iniunctum Quod quomodo etiam et qua ex causa sit verum in subsequentibus plenius
apparebit raquo
15 David Flood Peter Olivirsquos Rule Commentary Wiesbaden 1972 p 159 Olivi a ducirc demeurer agrave
Rome pendant que la commission demeurait agrave Viterbe ou dans les environs agrave proximiteacute de la
reacutesidence de Nicolas III agrave Soriano nel Cimino Il a probablement effectueacute le pegravelerinage de la
Portioncule et reacutedigeacute agrave la suite une question sur le sujet cf P Peacuteano laquo La Quaestio raquo
16 Damien Ruiz laquo Le Tractatus de paupertate minorum de Pierre de Jean Olivi raquo in Revirescunt
chartae codices documenta textus Miscelleana investigationum medioevalium in honorem Caesaris Cenci
OFM collecta A Cacciotti P Sella (ed) Roma Edizioni Antonianum 2002 vol 2 p 1033-1064
17 David Flood laquo Peter Olivi Quaestio de mendicitate raquo AFH 87 1994 p 337 laquo quae [Exiit] idcirco
in quaestione de usu paupere [QPE 9] non posui quia nondum erat factaraquo Cette eacutedition de la QPE
10 englobe eacutegalement la QPE 15 qui en continue un prolongement reacutedigeacute apregraves la publication de
la bulle
18 La QPE 12 se termine par lrsquoannonce de la QPE 11 (p 321 laquo iuxta hoc quaerohellip raquo)
19 Je reacuteserve les explications complegravetes pour lrsquointroduction agrave une eacutedition des deux versions de
cette question
20 Johannes Schlageter Das Heil der Armen und das Verderben der Reichen Petrus Johannis Olivi OFM
Die Frage nach der houmlchsten Armut Werl Coelde 1989 p 120 124 137 140 145 153 164 166 176
184 185 187 188 190-191 (ajouts de citations) p 199 (ajout drsquoune reacutefeacuterence au Tractatus de
paupertate minorum) Ces ajouts sont absents du cod Borg 358 et souvent placeacutes en marge dans le
cod Borgh 173
21 Summa II t 1 p 2 laquo Licet enim specialiter quaestionem hanc scripserim de angelis est
nihilominus generalis ad omnes substantia raquo
22 Summa II q 57 p 316 laquo Quia tamen haec difficultas ad quaestiones de praescientia et
praevidentia magis proprie spectat ideo ad presens eam hic non tango raquo qui semble pointer vers
un texte en cours drsquoeacutelaboration et non pas une œuvre acheveacutee comme crsquoest le cas pour la citation
suivante Ibid p 338 laquo in quaestionibus de Dei voluntate est ostensum raquo En deacutepit des
diffeacuterences drsquointituleacute les deux passages concordent avec le contenu de la question I 6 qui a pour
titre complet Utrum Deus potuerit nolle que voluit et vult et velle que noluit nec vult et idem queratur
de scientia eius utrum scilicet potuit nescire seu non prescire ea que scivit et scit debere fieri et esse et
econverso Voir lrsquoeacutedition de cette question double laquo Quaestio de divino velle et scire raquo Oliviana
6 2020 [En ligne] URL httpjournalsopeneditionorgoliviana977 laquo Quaestio de ideis raquo
Oliviana 6 2020 [En ligne]URL httpjournalsopeneditionorgoliviana1023
23 Borgh 358 f 155va laquo sicut in questione de nostra voluntate est ostensum raquo Ibid f 157va
laquo De hoc autem et de pluribus aliis supra premissis multa tacta sunt in questione de nostra
libertate raquo
24 S Piron laquo Olivi et les averroiumlstes raquo Freiburger Zeitschrift fuumlr Philosophie und Theologie 53-1
2006 p 251-309
25 Guillaume de la Mare Correctorium fratris Thome dans Paleacutemon Glorieux Les premiegraveres
poleacutemiques thomistes I Le correctorium corruptorii laquoQuareraquo Le Saulchoir Kain 1927 p 60-61 Olivi
ne cite que le De fide orthodoxa toujours identifieacute par le seul nom de lauteur
26 Correctorium art 31-32 p 129-30 et 144 employeacutes dans Summa II 50 t 2 p 32-33
27 Vatican BAV Borgh 322 f 159ra-rb laquo hic loquitur stulte contra fratrem G de Mara et
communem opinionem raquo Cf Petrus Ioannis Olivi laquo Quaestio de ideis raquo Oliviana [En ligne] URL
httpjournalsopeneditionorgoliviana1023tocto3n3 sect 31
28 Ferdinand Delorme laquo Fr P J Olivi questio de voto regulam aliquam profitentisraquo Antonianum
16 1941 p 134-139 Le traiteacute De usu paupere plus tardif reprend le mecircme passage p 134-135
Oliviana 6 | 2020
100
29 Summa II q 53 p 207-208 Comparer avec Henri de Gand Quodlibet II eacuted R Wielockx Leuven
University Press 1983 p 73 Ce passage (non citeacute par Pierre Lombard) est le texte cleacute des deacutebats
sur la veacuteriteacute de la nature humaine Il est citeacute plus briegravevement par Thomas drsquoAquin Summa
Theologiae Ia q 119 a 1
30 Summa II q 17 p 360 laquo Si autem aliud Averroes sensit non curo raquo
31 Elle est annonceacutee par la q 31 et cite la q 22
32 Summa II q 32 t 1 p 572 laquo propter alias rationes et ultra hoc propter auctoritatem fidei
catholicae et Scripturae Sacrae raquo
33 Summa II 16 p 332 laquo sicut in quaestionibus de sacramento Eucharistiae magis habet tangi
accidenta illa semper sic stant quantum est ex parte sua ac si materiae actualiter inhaererent raquo
Elles font notamment reacutefeacuterence aux questions I 4 II 11 16 54 58 et sont citeacutees par le
commentaire sur Matthieu
34 Summa II 22 p 420 laquo quod autem dicitur quod motus est accidens secundum aliquos non est
verum de motu qui ad substantiam terminatur de hoc tamen in sequenti quaestione agetur raquo
35 Ce sont les questions laquo utrum appetitus materie respectu formarum accidentalium possit
terminari ita quod nullum accidens possit amplius recipere raquo laquo utrum omnis forma substancialis
possit agere raquo laquo utrum omnis forma accidentalis possit agere raquo laquo utrum forme accidentales
possint dare actum materie per se non intellecta forma substantiali raquo laquo utrum substantia seu
quelibet res quanto composior tanto actualior et Deo similior raquo laquo utrum contraria possint esse
simul raquo laquo utrum principia formalia seu agencia naturalia sint totales cause primarum
influenciarum raquo Borgh 106 f 17v-20r et Borg 322 f 144v-146v On peut se demander si
certaines des six autres questions ineacutedites figurant dans une compilation du cod Borgh 88 sont agrave
placer dans la mecircme peacuteriode En deacutepit de diffeacuterences de style (qui tient peut-ecirctre au fait quelles
nrsquoexistent que sous une forme abreacutegeacutee) lrsquoidentiteacute dinteacuterecirct est flagrant Lrsquoune drsquoelles (laquo utrum
generacio forme substancialis fiat in instanti vel in tempore raquo) pourrait correspondre agrave une
annonce laquo in sequenti questione raquo de la q II 28
36 BAV Borgh 322 f 145ra-146va laquo hellip Quid autem super hoc sit tenendum nescio quia
transcurrendo scripsi nec habui tempus cogitandi raquo Ces questions correspondent exactement agrave
une description donneacutee dans une reacuteponse aux censeurs laquo Responsio fratris Petri Ioannis ad
aliqua dicta per quosdam magistros parisienses se suis quaestionibus excerpta raquo eacuted D Laberge
AFH 28 1935 p 132 laquo de quibusdam scriptitationibus seu quaestiunculis meis quas ad
exercitationem aliqualis intelligentiae mihi datae satis secrete conscripseram raquo
37 Summa II 31 p 554 laquo quomodo continuum fieri ipsius formae cum suis terminis intrisecis
differat ab ipsa forma alibi habet tradi quia propter sui difficultatem exigit sermonem
prolixumraquo p 562 laquo De hoc tamen alibi plus quam hic raquo p 565-566 laquo licet autem omnia ista per
se requirent magnos tractatus hellip raquo
38 Le fait que la q II 15 annonce une question datant de 1279-80 ne signifie pas
neacutecessairement soit quelle soit plus tardive La q II 17 qui sappuie sur la q II 16
sinscrit elle aussi dans le cadre de la mecircme interrogation
39 Summa II 54 p 253 laquo hellip licet sit sollemnis valde et valde magnorum duo sunt quae
plene intelligere non valeo raquo au sujet de la position deacutefendue par Bonaventure In
primum Sententiarum d 3 p 2 a 1 q 3 Opera Omnia t 1 Quaracchi 1885 p 86
40 Ibid p 247 laquo Dixi autem rationum realium quia quaedam rationes sunt rebus
attributae quae nihil dicunt reale seu a parte rei sed solum a parte intellectus seu
secundum intellectum raquo41 Ibid p 260
42 Cf Effrem Bettoni Le dottrine filosofiche p 160-243 Alain Boureau laquo Le concept de relation
chez Pierre de Jean Olivi raquo dans A Boureau S Piron (ed) Pierre de Jean Olivi Penseacutee scolastique
Oliviana 6 | 2020
101
dissidence franciscaine et socieacuteteacute Paris Vrin 1999 p 41-55 S Piron laquo La question Quid ponat ius raquo
Oliviana 5 2016 [En ligne] URL httpsjournalsopeneditionorgoliviana840
43 Seule lrsquoune des seize citations ou paraphrases du De Trinitate correspond exactement agrave un
texte citeacute par Pierre Lombard I Sent 3 4 eacuted cit t 1 p 77 (citeacute par Olivi q 54 t 2 p 232 et p
253 q 12 t 1 p 215) Sont citeacutes de premiegravere main Contra Iulianum VI 13 et 18 De anima ad
Vincentium IV 23 De natura et gratia De vera religione 49 Super Johannem 15 4 et 19 (ps-
Augustin) Liber de spiritu et anima 13 Aucun de ces ouvrages ne sont citeacutes avant les qq 16 31 51
ou 57 Ces diffeacuterentes citations de mecircme que les suivantes parfois assez longues ne semblent
pas connues de seconde main
44 De Trinitate 2 citeacute p 236 272 De divisione citeacute p 230 (ces deux ouvrages ne sont pas citeacutes
avant la q II 16) De hebdomadibus citeacute p 272 (un autre passage est citeacute par la q II 14 p 257)
45 De fide orthodoxa II 20 p 240 Un autre passage est utiliseacute dans la q II 1
46 De angelica hierarchia 11 citeacute p 235 De mystica theologia 1 citeacute p 241 Ces ouvrages ne sont
pas utiliseacute avant les q 16 et 33 mais les questions 9 (version remanieacutee) 13 et 14 citent le De divinis
nominibus
47 laquo Unde Abbas Vercellensis expositor librorum Dionysii in tractatu quem fecit super sex [sic]
gradus contemplationis quas ponit Ricardus de Sancto Victore in septima consideratione quarti
gradus hellipraquo q 54 p 273 Cette citation permet de confirmer lrsquoattribution de ce traiteacute agrave Thomas
Gallus proposeacutee par Gabriel Theacutery laquo Thomas Gallus et Eacutegide drsquoAssise Le traiteacute de septem gradibus
contemplationis raquo Revue Neacuteo-Scolastique 36 1934 p 80-190 Ce texte non identifieacute par B Jansen
est publieacute dans Bonaventura Opera Omnia t 7 p 96-98
48 Ferdinand Delorme laquo Un texte de P Olivi sur S Antoine et lrsquoabbeacute de Verceil raquo Studi
Francescani 29 1932 p 502-504 Un autre reacutefeacuterence agrave Thomas Gallus dans un texte de mecircme
eacutepoque semble eacutegalement faite de meacutemoire Summa I 2 p 494
49 Les escortes trop nombreuses des provinciaux aux chapitres sont deacutenonceacutees cf Geroldus
Fusseneger laquo Definitiones capituli generalis Argentineae (1282) raquo AFH 26 1933 p 137 sect 12
50 Borgh 322 fol 23va-26ra laquo utrum angelus sit in loco raquo laquo utrum unus angelus possit esse in
pluribus locis raquo laquo utrum anima racionalis vel brutalis sit in qualibet parte corporis tota raquo Cf fol
25va laquo Ad evidentiam huius questionis oportet scire primo quod veritas eius dependet
secundum maiorem partem sui a questione de ydemptitate potentiarum anime inter se et cum
essentia animehellip raquo la suite du passage reprenant les conclusions de la q II 54 La troisiegraveme
question semble avoir eacuteteacute annonceacutee par la q 54 p 270 laquo an autem in brutis potentiae
informantes talia organa pro quanto informant ea oriantur et educantur cum eis difficile est
scire Quid autem mihi videatur propter prolixitatem et quia alibi magis habet locum ad
praesens omitto raquo
51 laquo Preterea angelus non movet corpus nisi per impulsum sue substantie sed nisi se impellit
ibi necessario eius substantia presencialiter existit ergo ubi movet localiter inest presencialiter
seu substantialiter quia eius substantia est ita ibi quod non alibi et ista via est facilis et clara ad
intelligere super omnes alias raquo Borgh 322 fol 24ra
52 Un autre eacuteleacutement en faveur drsquoune datation preacutecoce de ces questions est fourni par lrsquousage
tregraves surprenant sous la plume drsquoOlivi de la deacutefinition aristoteacutelicienne de lrsquoacircme comme acte
premier du corps agrave laquelle il donne dimportantes corrections dans les questions II 50 et 59
Borgh 322 fol 24rb laquo Quarto patet ex ratione informationis seu mutue habitus anime et
corporis si enim anima non est in loco nec angelus quia eadem ratio est si anima est in loco
ergo et angelus Probatio anima est actus primus corporis sed actus primus esse non potest nisi
illi cuius est actus primus sit substantialiter presens et alligata quia aliter corpus non
denominaretur ab ea ut perfectibile a sua perfectione raquo Il faut toutefois souligner qursquoil sagit
drsquoune reportation et non drsquoun texte reacutedigeacute ce qui peut expliquer un argumentaire meneacute laquo selon
lrsquoopinion commune raquo
Oliviana 6 | 2020
102
53 Camille Beacuterubeacute laquo Olivi critique de Bonaventure et drsquoHenri de Gandraquo in Studies honoring
Ignatius Charles Brady Friar Minor R S Almagno C L Harkins ed St Bonaventure (N Y)
Franciscan Institute Publications 1976 p 100 repris in Id De lhomme agrave Dieu selon Duns Scot Henri
de Gand et Olivi Roma Istituto storico dei Cappucini 1983
54 Les premiers extraits figurant dans le Rotulus produit par la commission pendant lrsquoeacuteteacute 1283
sont preacutesenteacutes selon une numeacuterotation qui correspond agrave celle des questions du premier livre
dans lrsquoeacutedition finale de la Summa (laquo prima quaestione raquo laquo in solutione tertiae quaestionis raquo laquo in
solutione quartae quaestionis raquo) laquo Responsio fratris Petri Ioannis raquo ed Laberge p 135 139 140
55 Summa II q 1 p 12 laquo ergo oportet quod omnis potentia creativa sit talis potentia
intellectualis quod ipsa sit suus actus ita quod sit suum intelligere et eum vellle sed sicut alibi
est ostensum omne tales est summum Deus raquo laquoet maxime secundum istos qui volunt alibi quod
nihil preter Deum possit esse aeternum et maxime sine successione q 13 p 236 laquo et credo
quod vere sicut alibi est ostensum ubi tam secundum istos quam secundum veritatem est
probatum quod omne tale est independens et increatum et omnino incorruptibileraquo
56 C Beacuterubeacute laquo Olivi interpregravete de saint Anselmeraquo in De lhomme agrave Dieu p 229
57 Summa II q I 2 t 3 p 455 laquo De Deo volentes aliquid quaerere primo quaeritur an aliquid
directe et immediate seu positive a nobis apprehensum sit Deus Quod non est aliud quaerere
quam an Deus videatur a nobis raquo
58 Cf Pasquale Porro Enrico di Gand La via delle proposizioni universali Bari Levante 1990 p
99-105 C Beacuterubeacute laquo Olivi critique de Bonaventure raquo p 84-94 Pour la datation J Gomez
Caffarena laquoCronologiacutea de la Suma de Enrique de Gante por relacion a sus Quodlibetaraquo
Gregorianum 38 1957 p 116-133
59 Summa II 19 p 369 laquo Quamvis enim dicat Ecclesiasticus Qui vivit in aeternum creavit omnia
simul illud potest satis exponi quod aliquo modo creata fuerunt omnia quando creata fuit eorum
materia de qua etiam seu in qua fieri possent alias enim certum est quod omnes animae
hominum non fuerunt simul creatae Potest et aliter exponi sicut in quaestione de hoc propria
habet tangiraquo in II 31 p 547
60 La q I 5 annonce clairement la q I 6 M Schmaus Der liber propugnatorius des Thomas Anglicus
Muumlnster 1930 t 2 p 174 laquo in quaestionibus sequentibus de divina sapientia et voluntate habet
tangi raquo Ibid p 224 laquo de hoc tamen magis alibi habet tangi in quaestione videlicet de scientia
Deiraquo De son cocircteacute la q I 6 renvoie agrave la q I 5 laquo sicut in questione an in Deo sint plures
productiones personales est ostensum raquo BAV Borgh 358 f 158va
61 Summa II q 9 p 159-187 Les cod Borgh 46 et 358 teacutemoignent de la version initiale tandis
que le cod Borgh 322 comporte la version reacuteviseacutee et indique f 34rb laquo Totum istud usquequo
terminetur est superaddito scilicet usque ad responsionem principalem raquo in marg La formule
signifie sans doute que ce passage eacutetait copieacute dans les marges du manuscrit source Lomission de
la fin du texte p 181-186 pourrait sexpliquer par un report incomplet des passages ajouteacutes sur
ce teacutemoin sans quil soit neacutecessaire de faire intervenir lhypothegravese de deux remaniements
successifs
62 Olivi emploie comme souvent la troisiegraveme personne pour preacutesenter les reacuteponses qursquoil a
apporteacutees p 183-187 laquo Quidam igitur volens positionem magistri praedicti [sc Bonaventurae]
salvare [hellip] dicebat [hellip] Quaerenti autem quomodo [hellip] respondebat [hellip] Instanti autem adhuc
amplius et quaerenti [hellip] dicebat etiam [hellip] et ad maiorem commendationem sui dicti verba
Dionysii superius in arguendo allegata magis hoc sonare dicebat hellip raquo Cette derniegravere mention se
reacutefegravere aux nouvelles citations donneacutees p 161 et interpreacuteteacutees p 181 ce qui confirme lrsquouniteacute de ce
remaniement
63 S Piron laquo Censures et condamnation raquo (citeacute n 7) p 321-322
64 laquo Legi in quibusdam locis questionum suarum sed non bene mihi occurit ubi quod videtur
approbare positionem que dicit quod evum est simplex ita quod in eo nulla est successio et
bene scio quod aliquando dixit quod hoc magis videbatur sibi esse verum cum tamen sicut in
Oliviana 6 | 2020
103
questione de evo satis ostendi includat in se multa inconvenientia et periculosa raquo Impugnatio
art 30 fol 49va
65 B Jansen suggegravere en note agrave tort quil sagit de Thomas II Sent q 9 p 181
66 laquovidetur esse contrarius illi modo qui dicit conservationem angeli non esse aliud
quam continuum exitum sui esse a Deo hellip Et consimiliter est contra illum modum qui
ponit quod creatio passio seu creari nihil addit realiter per essentiam diversum ad rem
creatamraquo ibid p 182 67 La formule laquo Si tamen vera esset positio et responsio illius qui dicebat quod successio aevi
nihil ponit diversum per essentiam super ipso essehellip raquo Summa II q 11 p 210 semble devoir
srsquointerpreacuteter comme reacutefeacuterence au deacutebat avec Arnaud Gaillard (laquo illius qui dicebat raquo deacutesignant
bien sucircr Olivi) Elle a eacuteteacute ajouteacutee agrave la faveur dun remaniement plus large par lequel une bregraveve
discussion dAugustin sur Actes 17 28 est supprimeacutee p 205 et replaceacutee au sein dun plus long
deacuteveloppement p 200-202 tandis que deux nouvelles preuves sont ajouteacutees p 207-208 Encore
une fois seul le cod Borgh 358 comporte la plus ancienne recension Quoique ce remaniement
ait sans doute eacuteteacute contemporain de celui de la q II 9 la premiegravere reacutedaction de la q II 11 ne
semble pas devoir ecirctre lieacutee agrave celle des qq II 9-10
68 Summa II q 10 p 195-96 Super Genesim IV 9 et V 9 Confessionum 12
69 Borgh 46 f 14rb-16ra Borgh 322 f 31vb-33b
70 Summa II q 9 p 164 note f laquo si etiam tempus sequitur mobilitatem materie tunc erit in
omni mobili [hellip] de hoc tamen in sequentibus dicetur quia non est directe huius quaestionis raquo Agrave
la faveur du mecircme remaniement un court passage concernant encore le mouvement a eacuteteacute
supprimeacute p 176 note c
71 Texte eacutediteacute par A Maier Zwischen Philosophie und Mechanik Studien zur Naturphilosophie der
Spaumltscholastik Roma Storia e Leteratura 1958 p 299-319
72 A Maier Ibid p 317 n 62 proposait didentifier ce renvoi agrave une question ineacutedite sur le
temps mais celle-ci semble ecirctre encore anteacuterieure (on y reviendra plus loin) et ne megravene pas la
critique impliqueacutee ici Des arguments tregraves proches mais pas totalement identiques sont
preacutesenteacutes et reacutefuteacutes dans la question II 9 ad 4-6
73 Summa II q 18 p 363 laquo in multis praedictarum quaestionem et etiam aliarum frequenter
supponitur quod non posssit esse raquo
74 Le cod Borgh 322 porte le mot spiritualium dans une addition interlineacuteaire ce qui signale agrave
nouveau que lensemble du remaniement figurait en marge du manuscrit source de cette copie
75 Summa II q 26 t 1 p 459-464 Cet ajout absent du cod Borgh 322 remplace les arguments
qui se trouvaient initialement placeacutes agrave la fin de la reacuteponse principale (Ibid p 454-455 note d) On
y trouve une reacutefeacuterence agrave la q II 3 mais eacutegalement une intonation critique agrave lrsquoeacutegard drsquoAristote
qursquoon ne trouve pas dans la strate la plus ancienne et qui permet de dater ce passage dans les
parages des questions 57-58 Voir p 461 laquo illa argumentatio Aristotelis non est bona quamvis
captivantes intellectus suos sibi tamquam deo eorum illam et quamcunque aliam rationem eius
quantumcunque sophisticam optimam arbritentur tanquam scilicet a deo ipsorum conscriptam
et prolatam raquo
76 Summa II q 26 t p 447 452 455 laquo Augustinus dicit raquo laquo magis hoc velle potuit
Augustinus raquo laquo Augustinus enim vult raquo
77 q 23 p 432 laquo Quae autem istarum opinionum sit verior non est meum definire unde hoc
sapientorum iudicio derelinquo raquo
78 q 26 p 448 laquo est quorundam perspectivorum opinio ut auctoris Perspectivae raquo Voir
Dominique Demange laquo Olivi et les Perspectivi raquo Oliviana 5 2016 [En ligne] URL http
journalsopeneditionorgoliviana850 et agrave preacutesent Id Puissance action mouvement Lrsquoontologie
dynamique de Pierre de Jean Olivi (1248-1298) Paris Le Cerf (Vestigia 44) 2019
79 Vat Borgh 322 fol 195va-198rb Anneliese Maier consideacuterait une attribution de cette
question agrave Olivi comme tregraves vraisemblable Zwischen Philosophie und Mechanik Studien zur
Oliviana 6 | 2020
104
Naturphilosophie der Spaumltscholastik Roma Storia e Leteratura 1958 p 299 Voir Ruedi Imbach
Franccedilois-Xavier Putallaz laquo Olivi et le temps raquo dans Pierre de Jean Olivi (1248-1298) 1999 p 27-39
80 Ibid fol 197vb laquo et hec omnia dico sequendo doctrina Aristotelis raquo f 196ra laquo Hec autem
opinio est plene contra Aristotelem raquo f 197va laquo que omnia sunt absurda et maxime contra
Aristotelem raquo
81 Summa I 6bis P J Olivi laquo Quaestio de ideis raquo httpsjournalsopeneditionorgoliviana
1023tocfrom3n9 sect 95 laquo Pro quanto autem dictum Augustinum de existentia temporis preteriti
et futuri possit verificari ex questionibus de tempore satis potest haberi ubi dictum est quod
esse simpliciter quale est esse permanens et presentiale secundum omnes suas partes non habet
nisi in anima esse vero in fieri seu sumptum pro fieri habet veraciter in rerum natura alias
idem posset argui de motu et tunc sequeretur quod motus nichil esset in rerum natura quod est
contra sensum raquo Comparer avec Borgh 322 fol 198ra-rb laquo Totalitas autem successiva in
quantum successiva est non dependet ab anima [hellip] quoad suam totalitatem completam que est
ex unione omnium partium in simul que competit solum permanentibus habet esse ab anima raquo
82 Borgh 322 fol 196rb laquo sicut omnia accidentia que nihil aliud dicunt nisi substantiam sic
esse eo quod non dicunt nisi modus essendi subiecto vel eorum que sunt in substantia sicut in
alia questione ostensum est non enim sunt entia sed sunt entis ut dicitur 4deg Metaph raquo
83 Vat Borgh 88 fol 5v-7r cf laquo accidentia autem non sunt ens sed entis quia non dicunt
aliquid nisi modus completa entis forma raquo fol 7r
84 Vat Borgh 88 fol 10r-11r
85 Summa II q 25 p 444 ad 4-5 laquo Isti enim volunt quod pluralitas rationum generalium
quarum nulla de se dicit quid sufficienter specificatum ad hoc ut per se possit esse in actu nec in
se nec in alio potest comprehendi in una simplici essentia per omnimodam indifferentiam
hellip horum autem rationes quas ad hoc astruendum adducunt ad praesens omitto quia alibi recitavi
hellip dicunt quod praedicamentorum numerus et differentia quantum ad omnia non sumitur
propter differentiam realem sed aliquando propter differentiam solam rationis realis hellip quorum
opinionem cum eorum rationibus et defensionibus alibi recitavi raquo
86 Summa II q 54 p 266 ad 8 laquo Diversae enim rationes potentiarum susceptivarum in una
simplici essentia fundari possunt sicut alibi est ostensum raquo
87 Summa II q 16 t 1 p 337-339 laquo Vidi tamen quendam qui dicebat Aristotelem hic
satis turpiter fuisse deceptum [hellip] Quid autem de iis sit verum ad praesens non curo raquo
Dans ses œuvres de jeunesse Olivi expose agrave la troisiegraveme personne des positions qursquoil ne
considegravere que comme de simples opinions Ce texte est traduit dans P J Olivi La
matiegravere trad T Suarez-Nani et al Paris Vrin 2009 p 201-205 Sur ce point Olivi
critique lrsquointerpreacutetation donneacutee par Thomas drsquoAquin dans son commentaire de la
Meacutetaphysique
88 Il srsquoagit bien drsquoune laquo exposition raquo Ibid p 338 laquoistimet ponunt et ibidem
exponendo dicunthellipraquo 89 Voir plus loin laquo Chronologie Deuxiegraveme partie apregraves lrsquoeacuteteacute 1279 raquo sect 000
90 Michael Bihl laquo Statuta generalia ordinis edita in capitulis generalibus celebratis Narbonae an
1260 Assisii an 1279 atque Parisiis an 1292 raquo AFH 34 1941 p 76
91 Charles H Lohr laquo Medieval Latin Aristotle Commentaries Authors Robertus-Wilgelmus raquo
Traditio 29 1973 p 178 180 Griet Galle The Reception of De Caelo in the Thirteenth Century Peter of
Auvergne Questions on Aristotlersquos De Caelo A Critical Edition with an Interpretative Essay Leuven
Leuven University Press 2003 Voir aussi Rogerius Marston Quaestiones disputatae de emanatione
aeterna de statu naturae lapsae et de anima PP Collegii S Bonaventurae eacuted Quaracchi 1932 p xvi
92 QPE 3 p 156 laquo addiscere alias scientias [hellip] plus iuvant ad bonum quam impediant maxime
hominem iuvenem et ingeniosum [hellip] Non etiam est inexpediens a principio magnam partem
temporis studio deputare raquo Ibid p 157 laquo studere in logicis et in aliis scientiis non inducit per se
Oliviana 6 | 2020
105
mala quae ratio supponit sed illorum causa per se est voluntatis perversitas et pronitas
voluntatis ad illa mal quae potissime abundat in iuvenibus [hellip] sine eis et specialiter sine logica
nullus potest ad profundam Scripturae sacrae investigationem et intelligentiae plenitudinem
venire raquo
93 S Piron laquo Olivi and Bonaventure raquo La preacutesence drsquoOlivi aux Collationes in Hexaemeron implique
sans doute qursquoil ait reacutesideacute au couvent parisien durant toute lrsquoanneacutee 1272-73 Il faut encore
mentionner un autre indice important Le beacuteguin Pierre Tort fournit une version plus complegravete
des derniegraveres paroles drsquoOlivi qui font reacutefeacuterence agrave une reacuteveacutelation obtenue en se preacuteparant agrave
officier une messe agrave Paris Lrsquoordination nrsquoeacutetant pas accordeacutee avant lrsquoacircge de 25 ans on peut en
deacuteduire qursquoOlivi a eacuteteacute un temps reacutesident habituel au couvent parisien apregraves 1273
94 Richard Cross laquo Absolute Time Peter John Olivi and the Bonaventurean Tradition raquo
Medioevo 27 2002 p 261ndash300
95 Summa II q 10 p 193 laquo Ista autem via longe est ab aula quia a nullo magno comuniter
hodie quod sciam tenetur raquo Lrsquoaula de lrsquoeacutevecircque agrave laquelle il est fait reacutefeacuterence ici est le lieu ougrave se
deacuteroulaient les exercices drsquoaccession agrave la maicirctrise en theacuteologie Cette formule apparaicirct dans un
texte que la preacutesente chronologie assignerait agrave la premiegravere drsquoenseignement de philosophie
naturelle agrave Montpellier aussitocirct apregraves le retour agrave Paris Il est vraisemblable que certaines des
positions eacutenonceacutees dans ces questions avaient deacutejagrave eacuteteacute preacutesenteacutees agrave lrsquooccasion du commentaire
parisien
96 Il y aurait alors lieu de se demander si drsquoautres fragments de ce commentaire ne sont pas
conserveacutes sous forme anonyme dans drsquoautres manuscrits universitaires
97 S Piron laquo Franciscan Quodlibeta in Southern Studia and at Paris (1280-1300) raquo dans
Christopher Schabel (dir) Theological Quodlibeta in the Middle Ages The Thirteenth Century Leiden
Brill 2006 p 403-438
98 S Piron laquo Le meacutetier de theacuteologien selon Olivi Philosophie theacuteologie exeacutegegravese et pauvreteacute raquo
dans Catherine Koumlnig-Pralong Olivier Ribordy Tiziana Suarez-Nani (eacuteds) Pierre de Jean Olivi
Philosophe et theacuteologien Berlin De Gruyter 2010 p 52-55
99 Ferdinand Delorme laquo Fr Petri Joannis Olivi tractatus De perlegendis philosophorum libris raquo
Antonianum 16 1941 p 31ndash44
100 Franz Ehrle laquo Des Ordensprocurator Raymund von Fronsac Actensammlung zur Geschichte
der Spiritualen raquo Archiv fuumlr Litteratur- und Kirchengeschichte des Mittelalters 3 1887 p 16 laquo In
XLIIIIdeg cap ponitur lictera que vocatur Notorium in qua ponitur notorium esse quod frater
Jeronimus generalis minister combussit libros fratris Petri J[ohannis] et notorium esse quod
plurimi fratres in provincia Provincie fuerunt inobedientes non reddendo libros fratris Petri
Johannis colligentibus ipsos ex parte ministri generalis item notorium esse quod postquam
frater Jeronimus generalis minister combussit predictos libros fratris Petri Johannis quod adhuc
frater P[etrus] Johannis eosdem errores et novitates contrarias dictis doctorum sacre theologie
scriptitavit et in voluminibus pluribus multiplicavit hellip raquo
101 Leo Amoroacutes laquo Series condemnationum et processuum contra doctrinam et sequaces Petri
Ioannis Olivi raquo AFH 24 1931 p 502 laquo Primo enim dominus frater Ieronimus qui postmodum fuit
papa vocatus Nicholaus IIII tempore quo ipse frater Ieronimus erat generalis minister Ordinis
fratrum Minorum in Montepessulano convocatis fratribus et visis scriptis dicti fratris Petri in
quibus multos dogmatizabat errores ipsos errores dampnavit et reprobavit Et in detestationem
ipsorum errorum scripta aliqua que tunc habebat in quibus dicti errores dogmatizabantur
comburi fecit patenter prout hec in actis fratrum provincie Provincie continetur maxime in
quadam scriptura que pervulgavit in dicta provincia et Notorium nuncupatur sic dicta pro eo
quod contenta in ipsa scriptura notoria reputantur Et hec scriptura que dicitur Notorium debet
esse penes procuratorum ordinis Minorum in curia Romana et eius exemplum fuit penes fratrem
Michaelem inquisitorem heretice pravitatis in provincia Provincie raquo
Oliviana 6 | 2020
106
102 Angelo Clareno Historia septem tribulationum Ordinis Minorum Orietta Rossini (ed) Roma
Istituto storico italiano per il Medio evo 1999 p 193 laquo ex audacia et presumptione temeraria
quasdam questiones novitatem non modicam sapientes composuerat raquo
103 Ibid p 194-195
104 Victorin Doucet laquo P J Olivi et lImmaculeacutee Conception raquo AFH 26 1933 p 560-563
105 D Laberge ed laquo Responsio quam fecit Petrus Io[annis] ad litteram magistrorum
praesentatem sibi in Avinione raquo AFH 28 1935 p 127 laquo licet aliquando recitatorie et absque
assertione dixerim quod non confertur ibi gratia et quod non sit sacramentum univoce cum aliis
et de hoc domino Hieronymo satisfeci et postea nihil horum dixi quod sciam raquo Sur ce thegraveme voir
David Burr The Persecution of Peter Olivi (Transactions of the American Philosophical Society)
Philadelphia 1976 p 44-46
106 laquo Epistola ad fratrem R raquo art 3 laquo Sed quod ex necessitate ad eorum salvationem hoc fieri
non oporteat aut quod communiter hoc non fiat dixi ante tempora fratris Hyeronimi esse
opinionem profundo et solemni scrutinio discutiendam et non temerarie tanquam hereticam a
quolibet reprobandam raquo art 12 laquo Ante tempus fratris Hyeronimi aliquid de hac dixi non tamen
sic absolute et sic indistincte sicut isti ponunt Distinguebam enim de essentia et esse hellip raquo Il faut
sans doute aussi compter lrsquoart 1 sur lrsquoinfusion de la gracircce laquo temporibus retroactis raquo
107 Ibid art 1 laquo ego in scholis nunquam asseruerim eam raquo
108 laquo Chronologie des eacutecrits de Pierre de Jean Olivi Deuxiegraveme partie apregraves lrsquoeacuteteacute 1279 raquo Oliviana
6 2019 [en ligne] httpsjournalsopeneditionorgoliviana1035
REacuteSUMEacuteS
La masse des œuvres drsquoOlivi nrsquoavait jamais fait lrsquoobjet drsquoune tentative de classement
chronologique global Lrsquoexamen de centaines de renvois internes qui prennent appui sur des
eacutecrits anteacuterieurs ou annoncent des textes agrave venir permet de reconstituer un eacutecheveau de liens
complexes En prenant comme repegravere les textes produits durant lrsquoeacuteteacute 1279 la premiegravere partie de
cet article cherche agrave reconstituer la succession des travaux meneacutes dans les premiegraveres anneacutees de
sa carriegravere drsquoenseignant
The mass of Olivirsquos works had never been the object of an attempt at a global chronological
classification The examination of hundreds of internal references which build on previous
writings or announce future texts allows us to reconstruct a web of complex links Using the
texts produced during the summer of 1279 as a benchmark the first part of this article seeks to
reconstruct the succession of work carried out during the early years of his teaching career
INDEX
Mots-cleacutes Vaticano BAV Borgh 46 Vaticano BAV Borgh 54 Vaticano BAV Borgh 106
Vaticano BAV Borgh 173 Vaticano BAV Borgh 322 Vaticano BAV Borgh 358
Oliviana 6 | 2020
107
Chronologie des eacutecrits de Pierre de Jean Olivi
Deuxiegraveme partie apregraves lrsquoeacuteteacute 1279
Sylvain Piron
1 Apregraves avoir remonteacute lrsquoordre chronologique pour atteindre les plus anciennes
productions drsquoOlivi il est agrave preacutesent possible de deacuterouler le fil de son activiteacute agrave partir de
lrsquoeacuteteacute 12791 Les quatre anneacutees suivantes sont particuliegraverement bien documenteacutees Les
trois premiegraveres sont celles pour lesquelles la production eacutecrite conserveacutee est la plus
dense la quatriegraveme eacutetant tout entiegravere occupeacutee par une proceacutedure drsquoexamen doctrinal
Les eacutecrits posteacuterieurs agrave la censure de 1283 deacutemontrent proportionnellement une
moindre densiteacute Les renvois entre eacutecrits ne permettent plus aussi bien drsquoeacutetablir leur
chronologie
Lecteur biblique agrave Montpellier (1279-1283)
2 Agrave son retour drsquoItalie apregraves le mois drsquoaoucirct 1279 Olivi a visiblement beacuteneacuteficieacute drsquoune
promotion puisqursquoon le voit deacutesormais produire de longs commentaires bibliques Par
deacuteduction on peut comprendre qursquoil occupait alors la fonction de lecteur biblique au
studium de Montpellier Cette affectation aurait pu ecirctre deacutecideacutee lors du chapitre geacuteneacuteral
drsquoAssise agrave la Pentecocircte 1279 auquel il participait agrave la demande de son ministre
provincial Bermond drsquoAnduze Son entreacutee en fonction a en tout cas donneacute lieu agrave une
seacuterie de seacuteances publiques dans lesquelles le jeune enseignant a reproduit des exercices
typiques de lrsquouniversiteacute parisienne Deux manuscrits conservent une seacuterie de cinq
leccedilons inaugurales deacutecrites comme des principia Comme on lrsquoa indiqueacute plus haut deux
drsquoentre eux repreacutesentent des introductions agrave des cours donneacutes quelques anneacutees plus
tocirct sur la Bible et sur les Sentences de Pierre Lombard dans un studium de rang
infeacuterieur ougrave Olivi unique lecteur assumait en parallegravele lrsquoun et lrsquoautre enseignement2
Les trois autres principia eacutetroitement unis entre eux exposent un programme
drsquohermeacuteneutique biblique inspireacute des Collationes in Hexaemeron donneacutees par
Bonaventure devant lrsquouniversiteacute de Paris six ans plus tocirct3 Il nrsquoest pas certain que cette
pratique ait eacuteteacute une innovation Plusieurs manuscrits dont peut-ecirctre certains produits
agrave Montpellier au deacutebut du XIVe siegravecle comportent des collections de principia bibliques
Oliviana 6 | 2020
108
et sententiaires destineacutees agrave servir de modegraveles agrave ce qui devait ecirctre un exercice habituel4
Lrsquoampleur que donne Olivi agrave ces leccedilons inaugurales est en tout cas sans eacutequivalent
3 Outre les renvois mutuels qui permettent drsquoeacutetablir lrsquouniteacute de cette seacuterie on peut noter
que le commentaire sur Isaiumle cite le secund[um] principi[um] generale super totam
Scripturam5 Ces textes sont eacutegalement citeacutes sous ce titre par le commentaire sur
Matthieu6 Il existe drsquoailleurs une veacuteritable continuiteacute de fond entre ces principia et les
prologues de ces deux commentaires qui ont chacun valeur drsquointroduction geacuteneacuterale
aux livres propheacutetiques drsquoune part aux Eacutevangiles de lrsquoautre7 Cette uniteacute drsquoinspiration
est eacutegalement confirmeacutee par lrsquoultime paragraphe de la Lectura super Mattheum qui fait
eacutecho au thegraveme de lrsquoouverture des sept sceaux de lrsquoEacutecriture autour duquel sont
construits les principia8
4 Cette seacuterie de leccedilons inaugurales srsquoest eacutegalement poursuivie par une question disputeacutee
rangeacutee par la suite en tecircte du premier livre de la Summa qui a valeur drsquointroduction
geacuteneacuterale agrave lrsquoeacutetude de la theacuteologie Il est notable que ce texte Quid sit subiectum sacra
Scriptura et huius libri [Sententiarum] ne fasse de renvoi qursquoaux seuls principi[a]
generali[a] super Scripturam sacram9 Les deux questions annexes qursquoil pose iuxta hoc
queritur de forma et eius fine font clairement eacutecho agrave la description des causes formelles
et finales de lrsquoEacutecriture qursquoon trouve habituellement dans des principia sur les Sentences
La faccedilon dont le commentaire sur Matthieu mentionne cette question aux cocircteacutes des
principia10 invite agrave placer sa reacutedaction dans la mecircme peacuteriode On pourrait y voir une
sorte drsquoeacutequivalent agrave la quaestio collativa initiale par laquelle agrave Paris le nouveau maicirctre
entrant en fonction exprimait sa conception de la theacuteologie11 En deacutepit de lrsquoallusion que
fait le titre de cette question au Livre des Sentences il ne semble pas qursquoOlivi ait donneacute
un enseignement fondeacute sur ce recueil au cours des anneacutees suivantes Dans une eacutecole du
rang de celle de Montpellier ou de Florence ndash qursquoUbertin deacutecrit comme une laquo eacutecole
geacuteneacuterale quant agrave notre ordre raquo12 susceptible drsquoaccueillir des eacutetudiants avanceacutes venant
drsquoautres provinces qui nrsquoavaient pas eacuteteacute admis au couvent parisien ndash la regravegle semble
avoir eacuteteacute drsquoassigner ces tacircches agrave deux enseignants distincts
5 Lorsque Roger Bacon deacuteplore en 1267 la preacuteeacuteminence du lecteur sententiaire sur le
lecteur biblique il ajoute que seul le premier est consideacutereacute comme un maicirctre et
autoriseacute agrave tenir des disputes comme ce fut le cas agrave Bologne et dans drsquoautres lieux cette
anneacutee13 Dans le cas preacutesent la situation semble bien diffeacuterente Olivi srsquoest assureacutement
comporteacute comme un maicirctre en multipliant les exercices drsquoentreacutee en fonction Au cours
des deux anneacutees suivantes en marge de ses cours bibliques il eut lrsquooccasion de tenir de
multiples questions disputeacutees Il faut sans doute en deacuteduire qursquoagrave lrsquoautomne 1279 la
fonction de lecteur sententiaire nrsquoeacutetait pas pourvue au studium de Montpellier ou
plutocirct qursquoelle eacutetait attribueacutee agrave un enseignant moins expeacuterimenteacute qui aurait laisseacute agrave
Olivi la preacuteseacuteance tant pour les seacuteances introductives que pour les disputes qui se
succeacutedaient peut-ecirctre agrave un rythme hebdomadaire Ce temps heureux semble avoir dureacute
deux ans jusqursquoau retour agrave Montpellier drsquoArnaud Gaillard agrave lrsquoeacuteteacute 1281
Les leccedilons bibliques
6 Les commentaires bibliques produits au cours de cette peacuteriode agrave Montpellier se
distinguent agrave vue drsquoœil des autres Lrsquoexposition du texte est suivie drsquoune quantiteacute de
questions doctrinales qursquoon ne retrouve pas dans les commentaires ulteacuterieurs y
compris ceux qui preacutesentent une ampleur comparable comme la Lectura super Lucam
Ces premiers commentaires sont donc ceux qui correspondent le mieux agrave la forme
Oliviana 6 | 2020
109
attendue de la part des maicirctres en theacuteologie14 Sur ce point encore lrsquoimitation des
usages parisiens est notable Comme dans les sermons universitaires parisiens la
freacutequence de termes vernaculaires employeacutes par lrsquoenseignant dans ses explications est
eacutegalement eacuteleveacutee15 Le classement chronologique de ces cinq œuvres (Genegravese Isaiumle Job
Matthieu et Jean) ne preacutesente guegravere de difficulteacutes Le commentaire sur Matthieu est de
loin le plus imposant des textes exeacutegeacutetiques drsquoOlivi16 Comme lrsquoa montreacute David Burr les
renvois qui y sont fait indiquent qursquoil srsquoagit du premier de ses commentaires des
Eacutevangiles17 On sait que la coutume eacutetait de commenter en parallegravele un livre de chaque
Testament D Burr remarque ainsi que le commentaire de Matthieu 1 22 fait reacutefeacuterence
au septiegraveme chapitre du commentaire sur Isaiumle tandis que celui-ci dans son sixiegraveme
chapitre renvoie aux explications donneacutees sur Matthieu 1 8 De la mecircme faccedilon des
passages ulteacuterieurs du commentaire sur Matthieu (19 28 et 26 24) srsquoappuient sur le
commentaire de Job (3 et 36) qui lui-mecircme (41 34) renvoie agrave la lecture de Matthieu
(18) Lrsquohypothegravese drsquoune reacutedaction simultaneacutee de ces trois lectures paraicirct donc
srsquoimposer Au vu de ces premiers eacuteleacutements on pourrait penser qursquoOlivi a commenteacute
Isaiumle puis Job agrave mesure qursquoil avanccedilait dans son commentaire de Matthieu18 Les
reacutefeacuterences agrave des textes bien plus tardifs que lrsquoon trouve dans le commentaire sur Job
sont assureacutement des ajouts reacutealiseacutes au moment de la mise au propre par lrsquoauteur de
lrsquoensemble de ses eacutecrits19
7 En reacutealiteacute les choses sont sans doute un peu plus complexes Degraves les premiers chapitres
de la lecture sur Matthieu sont en effet citeacutes tant le commentaire sur Isaiumle que celui sur
Job20 Ces renvois auraient eacutegalement pu ecirctre ajouteacutes tardivement Il est sans doute
preacutefeacuterable de penser qursquoapregraves une premiegravere lecture de Matthieu contemporaine des
cours donneacutes sur Isaiumle pendant lrsquoanneacutee 1279-80 Olivi a repris le mecircme eacutevangile alors
qursquoil commentait en parallegravele Job au cours de lrsquoanneacutee 1280-81 Le caractegravere inabouti de
la Lectura super Isaiam peut fournir un deacutebut drsquoexplication On y constate en effet un
changement de rythme notable De longs deacuteveloppements sont consacreacutes agrave la
preacutesentation des quatres causes du livre commenteacute le prologue de Jeacuterocircme et le titre du
livre (Visio Isaie) donnent lieu agrave des questions geacuteneacuterales sur la propheacutetie les onze
premiers chapitres sont commenteacutes presque ligne agrave ligne quelques versets ouvrant sur
des questions amples En revanche agrave partir du treiziegraveme chapitre on ne trouve plus
qursquoun commentaire cursif qui survole le texte Pris par le temps le lecteur semble avoir
eacuteteacute conduit agrave abreacuteger ses explications pour reacuteussir agrave couvrir lrsquoensemble du livre
passant ensuite agrave Job lrsquoanneacutee suivante Le mecircme inachegravevement lrsquoaurait au contraire
convaincu de poursuivre lrsquoexposition du mecircme eacutevangile pendant sa deuxiegraveme anneacutee
drsquoenseignement biblique Comme on le verra la quantiteacute drsquoœuvres produites par Olivi
pendant qursquoil commentait Matthieu confirment qursquoil faut placer la reacutedaction de ce tregraves
long texte au cours de deux anneacutees scolaires Le nombre important de copies reacutealiseacutees
autour de 1300 suggegravere qursquoune version a eacuteteacute mise en circulation agrave une date preacutecoce
peut-ecirctre mecircme avant les proceacutedures qui ont meneacute agrave la censure de 1283 Lors de la
reacutevision finale de ses eacutecrits lrsquoauteur semble y avoir encore fait une couche drsquoadditions
qui apparaissent dans les marges de certains teacutemoins21
8 Par simple deacuteduction lrsquoanneacutee scolaire suivante (1281-82) aurait eacuteteacute consacreacutee aux
commentaires sur lrsquoeacutevangile de Jean drsquoune part la Genegravese de lrsquoautre qui renvoient tous
deux aux lectures donneacutees au cours des anneacutees preacuteceacutedentes Ces deux commentaires
sont en effet lrsquoun et lrsquoautre citeacutes par des questions qui sont elles-mecircmes anteacuterieures agrave la
censure22
Oliviana 6 | 2020
110
Questions disputeacutees agrave Montpellier 1279-80
9 En lrsquoabsence drsquoun lecteur sententiaire expeacuterimenteacute Olivi avait donc le privilegravege de tenir
des questions disputeacutees tout au long de lrsquoanneacutee scolaire comme il le faisait auparavant
agrave Narbonne On ne sait rien agrave cette date de la freacutequence de telles seacuteances qui eacutetait
imposeacutee dans les eacutecoles franciscaines Il est vraisemblable qursquoaucune reacuteglementation
nrsquoeacutetait encore deacutefinie Chez les dominicains ces disputes devaient ecirctre tenues une fois
par semaine23 Lrsquohypothegravese drsquoune trentaine de disputes dans lrsquoanneacutee pourrait ecirctre
adapteacutee au nombre de questions que lrsquoon peut situer au cours de lrsquoanneacutee 1279-80 Il
nrsquoest cependant pas possible de deacuteduire leur programme agrave partir des textes dont nous
disposons Comme on va le voir certains ont fait lrsquoobjet drsquoune reacutedaction importante
tandis que drsquoautres eacutecrit nrsquoont jamais fait lrsquoobjet de disputes dans une salle de cours
10 La premiegravere œuvre qui peut ecirctre situeacutee apregraves les quatre leccedilons inaugurales est une tregraves
longue question sur le peacutecheacute veniel (II 118) Les reacutefeacuterences aux Quaestiones de perfectione
evangelica 11 et 17 ne permettent pas seulement de fixer un terminus post quem Elles
indiquent une veacuteritable continuiteacute dans la reacuteflexion sur les infractions agrave la Regravegle
franciscaine Agrave la suite de cette reacutedaction la QPE 7 a eacuteteacute inteacutegralement reacuteeacutecrite Les
laquo questions suivantes sur le peacutecheacute veacuteniel raquo qui sont annonceacutees nrsquoont pas eacuteteacute incluses
dans le quatriegraveme livre de la Somme24 Si elles ont fait lrsquoobjet de disputes il nrsquoest pas
certain que leur reacutedaction aie eacuteteacute meneacutee agrave bien Les derniegraveres pages de lrsquounique
question que lrsquoon connaisse annoncent un traiteacute sur le peacutecheacute originel ce qui pourrait
indiquer une modification du plan des travaux agrave mener Ce traiteacute est quant agrave lui
conserveacute (II 110-117) Valens Heynck avait releveacute lrsquoordre de reacutedaction de ces deux
ensembles qui est notamment confirmeacute par une phrase du commentaire sur Matthieu
dans laquelle le premier est citeacute et le suivant annonceacute25
11 Toutefois le passage de lrsquoun agrave lrsquoautre sujet nrsquoa pas eacuteteacute immeacutediat Entre ces deux
traitements Olivi srsquoest drsquoabord consacreacute agrave un ensemble de questions concernant la
gracircce Le troisiegraveme livre de la Summa dans lequel cet ensemble De gratia aurait ducirc
prendre place nrsquoa pas eacuteteacute conserveacute dans son inteacutegraliteacute Aucun teacutemoin de ces questions
nrsquoa encore pu en ecirctre retrouveacute Leur reacutedaction effective est prouveacutee par la mention
qursquoen fait Olivi dans la Lettre agrave R pour srsquoexpliquer face aux accusations drsquoArnaud
Gaillard Sur ce point la commission des maicirctres parisiens a valideacute la deacutenonciation de
son adversaire sans pouvoir en veacuterifier la source26 Diffeacuterents renvois autorisent agrave
reconstituer les titres de certaines drsquoentre elles de origine caritatis et gratie27 an expulsio
culpe precedat naturaliter infusionem gratie28 de augmento caritatis29 Il faut sans doute
inclure dans le mecircme ensemble les questions an omnis creatura rationalis de iure naturali
teneatur diligere Deum propter se et super omnia et an ex puris naturalibus absque dono
caritatis seu virtutis possit aut potuerit hoc implere30
12 Agrave la suite de cet ensemble perdu Olivi srsquoest donc consacreacute agrave la discussion de certaines
difficulteacutes concernant le peacutecheacute originel (II 110-117) Les huit points abordeacutes dans ce
texte constamment deacutecrit comme formant un laquo traiteacute raquo nrsquoont pas la forme de disputes
introduites par des opinions contradictoires31 Agrave la suite de ce traiteacute ont eacuteteacute disputeacutees
trois questions sur lrsquoIncarnation La freacutequence des renvois mutuels entre ces questions
leur donne lrsquoapparence drsquoun ensemble homogegravene Il a pourtant eacuteteacute plusieurs fois repris
ou remanieacute La question sur la possibiliteacute de lrsquoIncarnation (III 1) laisse ainsi entrevoir
diffeacuterentes couches de reacutedaction Dans les derniers passages figure un tel nombre de
renvois au commentaire sur la Genegravese qursquoon peut supposer que leur adjonction est
Oliviana 6 | 2020
111
contemporaine de la reacutedaction de ce texte32 De la mecircme faccedilon on relegraveve au moins deux
couches de reacutedaction dans la question sur le meacuterite du Christ (III 2) Dans le corps de la
question est en effet plusieurs fois annonceacute le commentaire de la Hierarchie ceacuteleste alors
que les reacuteponses aux arguments donnent ce texte pour deacutejagrave eacutecrit33 Ces reacutefutations ont agrave
leur tour eacuteteacute compleacuteteacutees par la question placeacutee en appendice sur lrsquoeffet du baptegraveme des
enfants drsquoune date encore plus tardive
13 Le commentaire sur la Hierarchie ceacuteleste eacutetait annonceacute degraves le deacutebut de la premiegravere
question sur la possibiliteacute de lrsquoIncarnation34 Avant de srsquoy atteler Olivi avait encore un
autre projet agrave mener agrave bien Il annonce en effet au deacutebut de la q III 2 des questions De
altitudine gratie et glorie Christi35 Ce texte nrsquoa pas eacuteteacute retrouveacute mais on peut srsquoassurer de
sa reacutedaction au cours de la mecircme peacuteriode puisque le commentaire dionysien fait agrave son
tour reacutefeacuterence agrave des questions De altitudine anime Christi et matris eius super omnia alia36
Une autre question perdue sur laquo la geacuteneacuteration eacuteternelle du Verbe increacuteeacute raquo doit
eacutegalement ecirctre situeacutee dans cette peacuteriode puisqursquoelle est donneacutee comme reacutedigeacutee par les
ajouts agrave la q III 137
14 On peut ainsi reconstituer le programme des travaux meneacutes au cours de cette anneacutee
parallegravelement agrave lrsquoenseignement biblique Apregraves une longue question sur le peacutecheacute veacuteniel
un ensemble de questions sur la gracircce Olivi aurait reacutedigeacute un traiteacute sur le peacutecheacute
originel trois questions sur lrsquoIncarnation puis drsquoautres sur lrsquoacircme humaine du Christ et
de la Vierge et leur glorification
Le commentaire sur la Hieacuterarchie ceacuteleste
15 Le projet de commenter lrsquoensemble du corpus dyonisien murissait depuis longtemps
On en trouve lrsquoannonce degraves la q I 2 (vers 1277-78) et agrave nouveau dans la QPE 8 (eacuteteacute
1279)38 Au cours de lrsquoanneacutee 1279-80 outre lrsquoannonce faite dans la question sur
lrsquoIncarnation le commentaire sur Isaiumle annonce une question agrave venir sur la parole
angeacutelique qui a eacuteteacute traiteacutee dans ce cadre39 Ce texte possegravede une particulariteacute
remarquable Crsquoest la seule œuvre drsquoOlivi comportant une deacutedicace En lrsquooccurrence
elle est offerte agrave son ministre provincial dont le nom nrsquoest pas indiqueacute mais qui devait
ecirctre encore agrave cette date Bermond drsquoAnduze40 On peut y voir un signe de connivence
intellectuelle avec un protecteur qui lrsquoavait au cours des anneacutees passeacutees Du point de la
forme la preacutesence de ce prologue implique que lrsquoœuvre a eacuteteacute reacutedigeacutee mise au propre et
diffuseacutee rapidement Le commentaire proprement dit srsquoouvre par une question
introductive sur les laquo illuminations angeacuteliques raquo qui a ducirc faire lrsquoobjet de la derniegravere
question disputeacutee de lrsquoanneacutee scolaire41 Il est possible que le ministre ait eacuteteacute preacutesent
dans la salle
16 La datation du commentaire sur la Hieacuterarchie ceacuteleste peut ecirctre fixeacutee drsquoune maniegravere
extrecircmement preacutecise En effet le commentaire sur Job y fait explicitement reacutefeacuterence
par deux fois dont lrsquoune dans ses tous premiers chapitres42 Ces renvois impliqueraient
que la reacutedaction du commentaire dionysien eacutetait acheveacute au moment ougrave commenccedilaient
les nouvelles leccedilons bibliques sur Job peut-ecirctre degraves lrsquoautomne 1280 On a vu le nombre
important de questions disputeacutees qui se sont succeacutedeacutees depuis le deacutebut de lrsquoanneacutee
scolaire 1279-80 Il faut remarquer en outre que ce commentaire semble avoir eacuteteacute
composeacute agrave lrsquooccasion drsquoune seacuterie de cours Le texte est constamment deacutesigneacute comme
Lectura les meacutethodes employeacutees sont analogues agrave celles suivies lors des leccedilons
bibliques On y retrouve une division geacuteneacuterale du texte des expositions litteacuterales
chapitre par chapitre entrecoupeacutees de questions sur le texte Or un tel enseignement
Oliviana 6 | 2020
112
ne relegraveve pas du programme auquel eacutetait astreint un lecteur biblique La solution qui
srsquoimpose est de penser que ce cours a eacuteteacute donneacute au cours de lrsquoeacuteteacute 1280 La division de la
lecture selon les quinze chapitres du texte ne permet pas de srsquoassurer qursquoelle a eacuteteacute
donneacutee en autant de leccedilons Toujours est-il que ce chiffre concorderait parfaitement
avec un rythme de seacuteances hebdomadaires au cours des quatre mois de vacances
scolaires (soit dix-huit semaines)
Travaux de lrsquoanneacutee 1280-81
17 Le premier texte que lrsquoon peut placer agrave la suite de ce commentaire peut-ecirctre avant la
reprise des cours agrave la Saint-Michel est la fameuse question Quid ponat ius (IV 1)43 Elle
est annonceacutee tant par le commentaire sur Matthieu que par le traiteacute sur le peacutecheacute
originel Lrsquounique renvoi qursquoon y trouve concernant la theacutematique des raisons reacuteelles
vise sans doute la q II 54 Dans le plan finalement adopteacute par la Summa cette question
a eacuteteacute placeacutee en tecircte du quatriegraveme livre pour servir drsquointroduction geacuteneacuterale aux
questions sur les sacrements mais il est inteacuteressant de noter le contexte dans lequel
elle a eacuteteacute composeacute La reacutedaction de ce texte qui nrsquoa sans doute pas donneacute lieu agrave une
dispute publique a eacuteteacute suivie de peu par lrsquoachegravevement de la question sur les meacuterites du
Christ (III 2) laquelle srsquoest prolongeacutee par une question annexe sur lrsquoeffet du baptecircme
des enfants44
18 Au cours de lrsquoanneacutee scolaire 1280-81 il convient de placer la seacuterie de questions De
virtutibus (III 4-7) et De fide (8-9) qui semblent avoir eacuteteacute disputeacutees dans lrsquoordre dans
lequel elles se preacutesentent45 Ces questions citeacutees par le commentaire sur Job prennent
appui sur les questions De gratia et De veniali peccato Lrsquoensemble qui a eacuteteacute conserveacute eacutetait
accompagneacutee drsquoau moins trois autres questions perdues sur la foi puisque le
preacutedicateur Cherubino da Spoleto cite la neuviegraveme question de cette seacuterie46
19 On peut eacutegalement situer au cours de la mecircme anneacutee certaines des questions De
novissimis (IV 13-35) Dans cet ensemble les questions 13 et 18 sont les seules agrave ne pas
se preacutesenter comme faisant partie drsquoune seacuterie Leur taille nettement plus importante
les distingue par ailleurs des autres questions La convergence de leurs sujets (sur la
beacuteatitude en cette vie et dans lrsquoau-delagrave) pourrait inviter agrave les rapprocher plus encore
La q IV 18 cite expresseacutement le commentaire de la Hieacuterarchie ceacuteleste tandis que la q IV
13 se reacutefegravere agrave la fin de la question III 147 La q IV 13 et le commentaire de la Hieacuterarchie
ceacuteleste font tous deux reacutefeacuterence agrave une question sur la comparaison entre les intellects
humain et angeacutelique (II 56) dont la datation nrsquoest pas eacutevidente Bien que lrsquoon nrsquoy qursquoun
renvoi agrave une question drsquoangeacutelologie plus ancienne (II 35) elle pourrait ecirctre assez
voisine de lrsquoeacuteteacute 1280 Le groupe de bregraveves questions sur les bonnes œuvres entacheacutees
drsquoun peacutecheacute subseacutequent (IV 14-17) ne contient qursquoun renvoi aux questions De gratia qui
rend difficile leur datation On est mieux placeacute pour situer la seacuterie de questions sur les
esprits seacutepareacutes (IV 19-22) au cours de lrsquoanneacutee 1280-81 puisque ces textes sont citeacutes
dans les derniers chapitres du commentaire sur Matthieu ainsi que par des questions
datant de 128248 Les bregraveves questions sur la reacutesurrection (IV 27-35) qui ne citent que
la question sur la parole angeacutelique pourraient appartenir agrave la mecircme eacutepoque49 En
revanche lrsquoensemble concernant les acircmes du purgatoire (IV 23-26) dans lequel
apparaicirct un renvoi au commentaire sur Luc doit ecirctre posteacuterieur agrave 1289
Oliviana 6 | 2020
113
Un traiteacute abandonneacute
20 Le Traiteacute de la distinction entre lrsquoAncien et le Nouveau Testament nrsquoest citeacute qursquoune seule fois
de maniegravere explicite au deacutebut du commentaire sur Job50 Ce renvoi atteste la reacutedaction
drsquoune œuvre qui aurait exposeacute les fondements veacuteteacutero-testamentaires de la pauvreteacute
eacutevangeacutelique Un autre passage de ce commentaire pourrait viser le mecircme traiteacute en
renvoyant agrave un texte qui aurait montreacute que le laquo dernier jour raquo annonceacute par les
prophegravetes et les Eacutevangiles ne sera pas un mais triple agrave lrsquoimage de la Triniteacute51 De
nombreuses annonces dans des textes anteacuterieurs promettent la reacutedaction drsquoune œuvre
chargeacutee drsquoeacutetablir sur diffeacuterents thegravemes une confrontation entre les deux Testaments
qui aurait fournit lrsquooccasion drsquoune mise agrave jour critique de la Concordia de Joachim de
Fiore Des premiegraveres reacutefeacuterences apparaissent degraves la question sur la Triniteacute (I 5
1277-78) ou les QQPE (eacuteteacute 1279) Une annonce comparable figure dans la question sur
lrsquoindulgence de la Portioncule ce qui tendrait agrave confirmer la datation de ce dernier
texte au cours du mecircme eacuteteacute au seul moment ougrave un seacutejour drsquoOlivi agrave Assise est attesteacute52
De nouvelles annonces allant dans le mecircme sens se retrouvent au cours de lrsquoanneacutee
1279-80 dans les questions sur le peacutecheacute originel (II 115)53 et sur lrsquoIncarnation (III 1)54
ainsi que peut-ecirctre dans le commentaire sur Matthieu55
21 La convergence de ces passages autorise agrave penser qursquoOlivi avait mis en chantier la
reacutedaction de ce traiteacute et qursquoil eacutetait parvenu agrave une forme acceptable au deacutebut de lrsquoanneacutee
1280-81 Lrsquoabsence de toute reacutefeacuterence ulteacuterieure suggegravere que par insatisfaction il
aurait abandonneacute ce texte Plus de quinze ans plus tard la Lectura super Apocalypsim
signale agrave nouveau le besoin drsquoun laquo traiteacute prolixe raquo sur ce thegraveme en mentionnant des
traitements eacutepars dans de nombreux autres eacutecrits par une formulation qui paraicirct
exclure une reacutefeacuterence agrave un traiteacute systeacutematique deacutejagrave reacutedigeacute56 Un passage du
commentaire sur Jean (1281-82) permet de formuler une hypothegravese sur les raisons de
cet abandon Sur un point preacutecis ougrave un renvoi agrave ce traiteacute pouvait ecirctre attendu Olivi ne
mentionne que les questions De Incarnatione et annonce qursquoil sera neacutecessaire de
parcourir lrsquoensemble des Eacutecritures afin de deacutemontrer pleinement de quelle maniegravere les
prophegravetes annoncent la venue du Christ57 Ce renvoi agrave la question sur lrsquoIncarnation
fournit une piste inteacuteressante Il vise en effet un long passage consacreacute aux preuves que
le Christ eacutetait le Messie annonceacute par les prophegravetes qui pourrait avoir eacuteteacute extrait du
traiteacute et inseacutereacute agrave la fin de cette question au cours de lrsquoanneacutee 1280-8158
22 Un autre projet a peut-ecirctre eacuteteacute reacutealiseacute pendant cette mecircme anneacutee La question sur la
volonteacute divine (I 6) annonccedilait de futures questions De prophetia et de visione beatorum59
Une longue question sur le creacutedit agrave accorder aux propheacuteties qui apparaicirct au deacutebut du
commentaire sur Isaie nrsquoa sans doute pas eacutepuiseacute la matiegravere envisageacutee puisqursquoune
nouvelle annonce revient dans le commentaire sur Job60 La question sur la vision
beacuteatifique (IV 13) reacutedigeacutee parallegravelement agrave ce commentaire naccorde que peu de place
aux modaliteacutes de la vision propheacutetique Lrsquoannonce faite dans la Lectura super De angelica
hierarchia drsquoun texte consacreacute au goucirct spirituel dont jouissent les prophegravetes pourrait
correspondre agrave ce premier projet dont rien ne permet de savoir srsquoil a eacuteteacute reacutedigeacute sous la
forme drsquoune question ou drsquoun traiteacute61
Le retour drsquoArnaud Gaillard
23 Le traiteacute De usu paupere est un texte aux intonations inhabituellement dramatiques 62
Dans une gradation calculeacutee Olivi commence par deacutecrire trois ennemis susciteacutes par le
Oliviana 6 | 2020
114
deacutemon contre la reacutenovation de la pauvreteacute eacutevangeacutelique initieacutee par Franccedilois drsquoAssise
en premier lieu certains clercs seacuteculiers actifs agrave lrsquouniversiteacute hostiles aux Mendiants
puis certains reacuteguliers en lesquels on reconnaicirct aiseacutement les dominicains des anneacutees
1270 qui jugent la Regravegle franciscaine dangereuse et impossible agrave observer Agrave ces
ennemis externes srsquoajoute maintenant un adversaire de lrsquointeacuterieur qui ose affirmer en
public et enseigner dans la salle de classe que lrsquousage pauvre ou mesureacute nrsquoest pas
impliqueacute par le vœu63 La description qui en est faite de mecircme que la reacuteplique eacutenonceacutee
dans les derniegraveres sections du Traiteacute ne laissent place agrave aucun doute Cette personne est
le fregravere laquo Ar raquo contre lequel Olivi reacutedigea en 1282 une Impugnatio qui reacutepondait elle-
mecircme agrave une deacutenonciation produite par ce laquo fregravere Ar raquo de diffeacuterentes positions prises
par Pierre Une mention qui apparaicirct dans une enquecircte remontant agrave 1303 permet de
srsquoassurer que le nom complet de cet adversaire eacutetait Arnaud Gaillard (Arnau Galhard en
Occitan)64
24 Lrsquointensiteacute des querelles entre deux jeunes franciscains de la mecircme geacuteneacuteration laisse
penser que leur animositeacute remonte agrave leurs anneacutees drsquoeacutetudes parisiennes Lrsquohypothegravese de
cette freacutequentation ancienne permettrait de comprendre que Gaillard ait fait allusion
dans ses deacutenonciations agrave des textes qursquoOlivi dit avoir eacutecrit laquo avant lrsquoeacutepoque de fregravere
Jeacuterocircme [drsquoAscoli] raquo soit avant 1274 alors qursquoil reacutesidait agrave Paris65 Les premiegraveres
poleacutemiques que lrsquoon a pu observer plus haut peuvent ecirctre situeacutees dans les anneacutees
1275-7766 La cause la plus probable de leur interruption est qursquoils eacutetaient deacutesormais
eacuteloigneacutes lrsquoun de lrsquoautre Arnaud eacutetait alors retourneacute agrave Paris comme bachelier pour une
peacuteriode de quatre ans comme le suggegraverent des sermons qui lui sont attribueacutes dans des
recueils universitaires67 Aucune norme explicite ne lrsquoeacutenonce mais la pratique
deacutemontre que la preacutedication parisienne des fregraveres Mendiants eacutetait reacuteserveacutee aux maicirctres
et bacheliers et autres reacutesidents habituels des couvents parisiens ayant reccedilu une
licence de precirccher68 Un preacutedicateur eacutetranger agrave la province de France tel que Gaillard
devait disposer drsquoun titre universitaire Au terme de ce seacutejour (1277-81) revenant doteacute
drsquoun prestige accru il aurait repris la fonction de lecteur principal au studium de
Montpellier
25 Dans la mesure ougrave lrsquoon ne connaicirct de lui que les critiques que lui adresse Olivi et celles
qursquoil formule contre son adversaire il est difficile de bien cerner la ligne directrice de
sa penseacutee69 Agrave parcourir la liste des thegravemes qui les opposent on devine que les deux
jeunes franciscains cherchaient lrsquoun et lrsquoautre agrave se situer face agrave lrsquoœuvre
impressionnante de Thomas drsquoAquin Agrave son retour agrave Montpellier lrsquoune des premiegraveres
actions de Gaillard pourrait avoir eacuteteacute de marquer son territoire en attaquant
publiquement agrave lrsquooccasion drsquoune question disputeacutee un point sur lequel son adversaire
lui semblait fragile Le traiteacute De usu paupere aurait donc eacuteteacute reacutedigeacute en reacuteponse agrave cette
dispute drsquoArnaud Gaillard peut-ecirctre assez tocirct dans lrsquoanneacutee 1281-82 La QPE 16 qui
preacutesente des accents similaires a probablement eacuteteacute reacutedigeacutee dans la fouleacutee
Retour agrave la philosophie naturelle
26 Un ensemble de douze questions sur les puissances sensitives (II 60-71) est difficile agrave
dater de maniegravere preacutecise Il faut situer leur reacutedaction avant 1283 puisqursquoelles figurent
dans un manuscrit utiliseacute par les censeurs parisiens (Borgh 54) et sont incrimineacutees par
le Rotulus (rouleau drsquoextraits des textes censureacutes produit par la commission des maicirctres
apregraves octobre 1283) auquel Olivi reacutepondit en 128570 Elles citent de nombreuses
questions anteacuterieures agrave 1279 (II 50 51 54 58 59) ainsi que les questions sur les
Oliviana 6 | 2020
115
mouvements des animaux (II 87-89) pour lesquelles on ne possegravede aucun autre
eacuteleacutement de datation preacutecis si ce nest qursquoelles semblent annonceacutees par la q II 3171 La
maniegravere dont elles se reacutefegraverent agrave la q II 59 comme agrave une question relativement
ancienne (laquo je me souviens avoir dithellip raquo 72) est le seul eacuteleacutement qui incite agrave les placer
apregraves 1279 Au vu du programme chargeacute des anneacutees 1279-81 il semble preacutefeacuterable de les
situer dans lrsquoanneacutee 1281-82 Un bon argument en ce sens tient au retour agrave des
discussions de philosophie naturelle apregraves deux anneacutees de travaux consacreacutes agrave des
questions purement theacuteologiques Le fait srsquoexplique probablement par la preacutesence agrave
Montpellier drsquoArnaud Gaillard En tant que lecteur sententiaire et bachelier parisien
formeacute celui-ci aurait fait valoir sa preacuteeacuteminence pour reprendre le controcircle des
questions disputeacutees de theacuteologie dans le cadre du studium Chargeacute drsquoun enseignement
biblique destineacute aux eacutetudiants avanceacutes du studium generale dont teacutemoignent les
commentaires sur Jean et la Genegravese Olivi nrsquoavait pas de motif de donner en parallegravele
des leccedilons de philosophie naturelle aux eacutetudiants de lrsquoeacutecole provinciale Les textes
produits au cours de cette anneacutee nrsquoont sans doute pas donneacute lieu agrave des disputes
preacutealables Crsquoest sans pour cette raison qursquoArnaud Gaillard nrsquoy fait pas allusion dans ses
critiques
27 Les textes les plus importants de cette peacuteriode sont les qq II 72-76 dans lesquelles Olivi
reformule de faccedilon systeacutematique lrsquoensemble de sa theacuteorie de la connaissance qursquoil avait
exposeacutee de faccedilon fragmentaire dans diffeacuterents textes avant 1279 (notamment dans de
longues digressions de la q II 58)73 Les deux premiegraveres de ces questions figurent agrave la
suite des questions 60-71 dans le cod Borgh 54 avec drsquoimportantes variantes textuelles
par rapport agrave la version finale de la Summa Les nombreux renvois mutuels qui les lient
entre elles de mecircme que lrsquoincipit geacuteneacuteral preacutesent dans le cod Borgh 5474 indiquent
qursquoelles ont eacuteteacute reacutedigeacutees ensemble et dans cet ordre Leur date tardive est prouveacutee par
un renvoi laquo au deacutebut de la lecture sur Jean raquo ce qui nrsquointerdit pas de penser que ces
questions aient eacuteteacute reacutedigeacutees la mecircme anneacutee que ce commentaire (1281-82) Drsquoautres
renvois visent des textes reacutecents tels que les qq IV 13 et IV 19 ou le commentaire sur
la Hieacuterarchie ceacuteleste qui semble pour sa part avoir annonceacute la q II 73
28 La question 77 remplit une fonction singuliegravere dans lrsquoœuvre drsquoOlivi Elle est destineacutee agrave
corriger un argument deacutefendu quatre ans plus tocirct dans la q 57 sur la liberteacute de la
volonteacute selon lequel lrsquoacircme est suffisamment deacutetermineacutee agrave srsquoaimer elle-mecircme sans
aucun habitus suppleacutementaire75 La rectification a eacuteteacute signaleacutee apregraves coup dans la q 57
sans doute au moment de lrsquoeacutedition de la Summa par une phrase qui est absente des
deux manuscrits anteacuterieurs agrave la censure76 Cette correction est eacutegalement mentionneacutee
dans la q 74 mais dans un passage qui est cette fois preacutesent dans un teacutemoin anteacuterieur agrave
128377 Agrave moins de supposer que cette indication ait eacuteteacute ajouteacutee lors de la mise au
propre de ces textes au cours de lrsquoanneacutee 1281-82 il faudrait en conclure que la q 77 est
leacutegegraverement anteacuterieure aux q 72-76 Il est en tout cas certain que tous ces eacutecrits sont de
date voisine La rectification porte sur un point qui fit par la suite lrsquoobjet drsquoune critique
drsquoArnaud Gaillard (quod virtutes potentiis anime nullum habitum superaddant) agrave laquelle
Olivi pouvait reacutepondre segravechement laquo jrsquoai enseigneacute et eacutecrit le contraire raquo78 Il est possible
que la reacutedaction de ce court texte ait eacuteteacute motiveacutee par une question disputeacutee de Gaillard
deacutefendue au cours de cette mecircme anneacutee
Oliviana 6 | 2020
116
Eacutecrits de logique
29 Deux renvois convergents contenus dans des eacutecrits de tregraves peu anteacuterieurs agrave la censure
semblent viser une œuvre agrave preacutesent perdue Le traiteacute De quantitate srsquoappuie ainsi sur
une Compilatio logicalium tandis que la q II 73 renvoie in logicalibus79 Le contenu de ces
deux renvois comme le signale A Maier srsquoaccorde assez mal avec les thegravemes traiteacutes
par les Quaestiones logicales contenues dans les cod Borgh 54 et 8880 Celles-ci auraient
pu ne constituer qursquoune partie drsquoune compilatio plus large rassemblant une seacuterie de
traiteacutes de logique Les questions subsistantes srsquoachegravevent sur une remarque qui peut ecirctre
interpreacuteteacutee comme lrsquoannonce drsquoun traiteacute De fallaciis81 dont rien ne vient toutefois
confirmer la reacutedaction Dans les anneacutees preacuteceacutedentes (1277-79) deux passages de la
question I 2 annoncent respectivement un Tractatus de signis et un Tractatus de
relationibus82 tandis que la question II 14 annonce une discussion de la supposition
personnelle83 Les huit premiegraveres questions conserveacutees peuvent reacutepondre agrave lrsquointituleacute de
Tractatus de signis drsquoautant mieux qursquoelles srsquoinspirent du traiteacute homonyme de Roger
Bacon De maniegravere plus hypotheacutetique on peut rapprocher diffeacuterentes annonces de
textes agrave composer sur les cateacutegories de la relation et du lieu des deux citations
explicites de la Compilatio logicalium qui mentionnent des discussions sur les cateacutegories
du lieu et de la quantiteacute Ces indications suggegraverent qursquoOlivi aurait pu reacutediger un traiteacute
De predicamentis dans lequel il aurait systeacutematiseacute son examen des cateacutegories
aristoteacuteliciennes En acceptant cette hypothegravese il faudrait consideacuterer ce traiteacute comme
une partie perdue de la Compilatio logicalium qui se serait ajouteacutee aux dix-huit questions
conserveacutees
30 La datation proposeacutee au cours de lrsquoanneacutee 1281-82 serait en accord avec ce que lrsquoon
peut comprendre des circonstances de leur reacutedaction Les questions ont eacuteteacute eacutecrites agrave la
demande drsquoun fregravere Germanus Agrave la fin de la synthegravese qursquoil lui envoie Olivi srsquoexcuse de
parler more logicali et ajoute un eacutepilogue spirituel agrave lrsquoexposeacute technique de ces
laquo rudiments pueacuterils raquo84 Or crsquoest preacuteciseacutement en 1279 que lrsquoordre franciscain deacutecida de
seacuteparer les studia artium des centres drsquoenseignement de theacuteologie Lrsquounique cas
documenteacute concerne Bologne en 1281 mais il est raisonnable drsquoestimer qursquoune mecircme
seacuteparation fut meneacutee agrave Montpellier agrave cette date Le fregravere Germain aurait pu alors avoir
eacuteteacute en charge de cet enseignement et avoir demandeacute agrave Olivi des memoralia afin de
preacuteparer ses cours
Derniers eacutecrits avatirnt la censure
31 Les documents disponibles permettent de reconstituer une chronologie relativement
preacutecise des eacuteveacutenements qui ont conduit agrave la censure drsquoOlivi Agrave la Pentecocircte 1282 le
chapitre geacuteneacuteral reacuteuni agrave Strasbourg demanda agrave tous les ministres provinciaux de
signaler les opinions suspectes deacutefendues par des fregraveres dans leurs provinces85 La
publication par le ministre geacuteneacuteral drsquoun document concernant lrsquousage pauvre agrave lrsquoissue
du chapitre laisse peu de doutes sur la source de cette inquieacutetude86 La poleacutemique entre
Pierre et Arnaud avait rapidement eu des eacutechos au sein de lrsquoordre dont les dirigeants
redoutaient par-dessus tout lrsquoouverture drsquoune poleacutemique interne sur le sujet au
moment ougrave une bulle pontificale eacutetait supposeacutee avoir clos tous les deacutebats Le nouveau
provincial Arnaud de Roquefeuil semble avoir eacuteteacute peu reacuteceptif aux propositions
drsquoOlivi Agrave la suite du chapitre sans doute au cours de lrsquoeacuteteacute 1282 les deux contradicteurs
furent ameneacutes agrave exprimer leurs griefs respectifs Pierre produisit une Impugnatio contre
Oliviana 6 | 2020
117
32 articles tireacutes des questions disputeacutees drsquoArnaud dont le dernier chapitre constitue un
traiteacute agrave part entiegravere sur la cateacutegorie de la quantiteacute suivi de la critique de cinq articles
de fregraveres de moindre science et autoriteacute qui semblent avoir eacuteteacute des proches drsquoArnaud87
De son cocircteacute Gaillard deacutenonccedila Olivi dans un document qursquoon ne connaicirct que par une
lettre adresseacutee deacutebut avril 1282 agrave un certain laquo fregravere R raquo eacuteloigneacute du theacuteacirctre des
eacuteveacutenements qui srsquoinquiegravete de la situation et semble ecirctre en capaciteacute drsquointervenir dans
la proceacutedure Lrsquointeacuteresseacute lui transmet la reacuteponse qursquoil a donneacutee agrave son ministre
provincial agrave propos des 19 points sur lesquels Gaillard le taxait drsquoerreur ou drsquoheacutereacutesie
Contrairement agrave ce que jrsquoai pu eacutecrire autrefois ce laquo fregravere R raquo est tregraves probablement
Raymond Geoffroy qui devait ecirctre agrave cette date bachelier agrave Paris88 Sa proximiteacute avec
lrsquoaccuseacute explique qursquoil ait eacuteteacute tenu agrave lrsquoeacutecart de la commission des maicirctres et bacheliers
parisiens constitueacutee pour examiner les deux deacutenonciations Les deacutetails donneacutes dans la
lettre reacutevegravelent qursquoil avait une bonne connaissance de nombreux textes drsquoOlivi89 Agrave titre
drsquohypothegravese il ne serait pas absurde de penser qursquoil ait fait confectionner avant quitter
la Provence (il enseignait auparavant agrave Marseille) un manuscrit comportant une
importante seacutelection drsquoeacutecrits de son ami On peut en particulier penser agrave un codex tel
que le Borgh 358 qui a pour particulariteacute de ne contenir que des textes anteacuterieurs agrave
1283 et de ne pas avoir eacuteteacute annoteacute agrave cette date par la commission des censeurs90 Sous
reacuteserve des reacutesultats drsquoune analyse codicologique approfondie le manuscrit semble
avoir eacuteteacute composeacute progressivement par diffeacuterents copistes pour lrsquousage drsquoun mecircme
lecteur qui corrige le texte et lrsquoannote soigneusement Si lrsquohypothegravese est correcte cette
main serait celle de Raymond Geoffroy
32 Ce manuscrit a pour particulariteacute de contenir un texte reacutedigeacute tregraves peu de temps avant
qursquoOlivi cesse tout enseignement La question II 7 passe en revue tous les sujets pour
lesquels la notion de laquo raisons reacuteelles raquo est pertinente reacutecapitulant lrsquoessentiel des
thegravemes sur lesquels elle a eacuteteacute mobiliseacutee depuis sa premiegravere formulation dans la q II
54 six ans plus tocirct Elle fait notamment appel agrave la q II 75 produite au cours de lrsquoanneacutee
1281-82 Davantage qursquoune nouvelle eacutelaboration cette bregraveve question constitue
presque une table des matiegraveres des travaux reacutealiseacutes agrave cette date Lrsquoune de ces matiegraveres
concerne les sacrements On a vu plus haut que les questions sur lrsquoeucharistie doivent
ecirctre placeacutees vers 1278-79 La Lectura super Iohannem fait reacutefeacuterence agrave la discussion de la
causaliteacute sacramentelle qui srsquoy trouve tout en indiquant qursquoun laquo traiteacute des
sacrements raquo devrait en traiter davantage91 Agrave lrsquoexception de la reacutefeacuterence qursquoy fait la q
II 7 aucune indication positive ne prouve que ce traiteacute sur laquo les sacrements en
geacuteneacuteral raquo (IV 2-8) ait eacuteteacute reacutedigeacute agrave cette date
33 Olivi ne semble pas avoir eu lrsquooccasion de mener agrave bien le projet drsquoun traiteacute contre les
erreurs des philosophantes annonceacute deux fois par la q IV 1392 LrsquoImpugnatio fait
eacutegalement mention de ce projet en visant plus particuliegraverement Thomas drsquoAquin93 Il se
serait agi de produire une reacutefutation preacutecise des principales erreurs commises par les
aristoteacuteliciens radicaux et les theacuteologiens qui les suivent de trop pregraves Son apparence
aurait pu ecirctre quelque chose comme une version olivienne du Correctoire syntheacutetisant
les nombreuses discussions offertes sur ces diffeacuterents points depuis 1277 Les
eacuteveacutenements de lrsquoanneacutee 1282-83 semblent avoir interrompu le projet Hormis la lettre agrave
Raymond Geoffroy qursquoOlivi dit avoir tardeacute agrave envoyer il est difficile drsquoassigner le
moindre eacutecrit agrave cette anneacutee scolaire Tant que la proceacutedure eacutetait en cours par
prudence le lector pourrait avoir choisi de faire profil bas abandonnant de lui-mecircme
ses fonctions drsquoenseignant pour eacuteviter de susciter davantage de poleacutemiques Il se peut
Oliviana 6 | 2020
118
eacutegalement que ses supeacuterieurs aient choisi de le mettre agrave lrsquoisolement sans que cette
mesure implique pour autant une incarceacuteration dans une prison conventuelle Lui-
mecircme nrsquoy fait en tout jamais allusion
Relations entre les eacutecrits des anneacutees 1279-82
Apregraves la censure
34 Apregraves avoir reacutepondu au document preacutepareacute par la commission des maicirctres et bacheliers
lors drsquoune entrevue avec le ministre geacuteneacuteral au mois de septembre 1283 agrave Avignon
Olivi est encore resteacute silencieux pendant plus drsquoun an Ce nrsquoest qursquoau deacutebut de lrsquoanneacutee
1285 depuis le couvent de Nicircmes qursquoil reacutedigea une longue reacuteponse au rouleau
drsquoextraits que la commission avait preacutepareacute en guise de deacutemonstration des erreurs qui
avait eacuteteacute pointeacutees dans la Lettre des sept sceaux Face agrave cette deacutemarche le ministre
provincial Arnaud de Roquefeuil tenta drsquoobtenir une nouvelle censure lors du chapitre
geacuteneacuteral de Milan de 1285 Aucun des eacutecrits subsistants ne peut ecirctre assigneacute aux deux
anneacutees suivantes Cette peacuteriode peut se comprendre comme une prise de distance face
agrave lrsquoimplication dans les deacutebats scolastiques dans lesquels Pierre baignait depuis des
anneacutees Il est possible que lrsquoenseignant eacutebranleacute par les proceacutedures auxquelles il avait
eacuteteacute soumis soit entreacute dans une sorte de convalescence intellectuelle Lrsquoabsence de toute
information sur cette peacuteriode interdit de formuler autre chose qursquoune simple
conjecture On peut neacuteanmoins se demander si le tournant majeur qui srsquoobserve dans la
production ulteacuterieure drsquoOlivi nrsquoa pas trouveacute son origine dans ces anneacutees passeacutees agrave
Nicircmes (1283-87) On conserve en effet une seacuterie de traiteacutes de spiritualiteacute adresseacutes agrave des
laiumlcs dont certains semblent avoir eacuteteacute reacutedigeacutes directement en vernaculaire avant
drsquoecirctre traduits en latin94 Faute drsquoindication positive ces eacutecrits sont habituellement
associeacutes agrave la derniegravere peacuteriode languedocienne (1289-98) Mais il se pourrait qursquoOlivi ait
Oliviana 6 | 2020
119
commenceacute agrave preacutefeacuterer la freacutequentation des laiumlcs agrave celle des enseignants obtus et des
eacutetudiants ambitieux lors des anneacutees passeacutees agrave Nicircmes
Agrave Florence (1287-1289)
35 Comme lrsquoindique Ubertin de Casale qui reacutesidait sur place agrave lrsquoeacutepoque Olivi fut nommeacute
lecteur au studium generale de Florence en 1287 par le nouveau ministre geacuteneacuteral
Matthieu drsquoAquasparta La datation du commentaire des Sentences durant les deux
anneacutees passeacutees agrave Santa Croce fait peu de difficulteacute Depuis que Victorin Doucet en a
retrouveacute et identifieacute des fragments95 lrsquohypothegravese drsquoune reacutedaction agrave cette eacutepoque srsquoest
imposeacutee comme la plus vraisemblable notamment en raison de lrsquousage intensif qursquoen a
fait peu apregraves Pierre de Trabibus dans le mecircme studium96 Il serait du reste
compreacutehensible qursquoOlivi ait repris sa carriegravere drsquoenseignant en tant que lecteur
sententiaire Une question expresseacutement poseacutee sur la bulle Ad fructus uberes permet
drsquoexclure par principe toute datation anteacuterieure agrave deacutecembre 128197 Dans les fragments
conserveacutes une question sur les restitutions contient des allusions assez claires agrave des
pratiques financiegraveres douteuses de la part des peacutenitents et confesseurs florentins qui
nrsquoont pas eacuteteacute reprises dans le Traiteacute des contrats adresseacute agrave un public languedocien98
36 Marco Bartoli suggegravere de placer dans ces anneacutees le commentaire sur les Lamentations de
Jeacutereacutemie En lrsquoabsence de tout renvoi un indice probant est fourni par quelques
parallegraveles textuels avec un volume des Lamentations gloseacute par Paschase Radbert leacutegueacute agrave
la bibliothegraveque de Santa Croce deux ans avant la venue drsquoOlivi99 Drsquoun niveau bien moins
approfondi que les lectures donneacutees agrave Montpellier deacutepourvu de toute question
disputeacutee agrave propos du texte le commentaire preacutesente dans son prologue une longue
introduction agrave la meacutetrique qui laisse penser agrave un cours adresseacute agrave des deacutebutants100
Puisque sa fonction lrsquoamenait agrave commenter non pas des livres bibliques mais les
Sentences de Pierre Lombard ce commentaire pourrait repreacutesenter le reacutesultat drsquoun
cours donneacute durant lrsquoeacuteteacute 1288
37 David Flood propose eacutegalement de placer dans cette peacuteriode la reacutedaction du
commentaire sur la Regravegle Olivi y fait en effet allusion agrave une deacuteclaration de Nicolas IV
datant du 13 mai 1288 sans mentionner sa ratification par le chapitre geacuteneacuteral
franciscain de 1292101 La reacutedaction du texte doit donc ecirctre placeacutee entre ces deux dates
et sans doute davantage vers le terme le plus haut Il srsquoagit cette fois probablement dun
ouvrage sans rapport avec une activiteacute scolaire
Retour en Languedoc (1289-1298)
38 Agrave peine eacutelu ministre geacuteneacuteral agrave la Pentecocircte 1289 lors du chapitre geacuteneacuteral de Rieti
Raymond Geoffroy nomma Olivi au studium de Montpellier sans doute agrave la demande de
lrsquointeacuteresseacute Il nrsquoest pas impossible que ce dernier ait eacuteteacute preacutesent lors de ce chapitre
Les Quodlibets
39 Un trait distinctif de lrsquoenseignement deacutelivreacute dans cette peacuteriode est la pratique des
Quodlibets Olivi est le premier enseignant qui ait pris lrsquoinitiative drsquoimporter dans une
eacutecole des ordres Mendiants un exercice typique de lrsquouniversiteacute parisienne que Jean
Peckham avant lui avait uniquement pratiqueacute agrave lrsquoeacutecole de la curie puis agrave lrsquouniversiteacute
drsquoOxford102 Agrave compter de son retour agrave Montpellier Pierre semble avoir organiseacute
Oliviana 6 | 2020
120
chaque anneacutee une session de questions ouvertes ougrave chaque eacutetudiant pouvait
lrsquointerroger sur le sujet de son choix Si tout indique que lrsquoanneacutee 1294-95 a eacuteteacute pour
lrsquoessentiel consacreacutee agrave la mise au propre de lrsquoessentiel de sa production dont le contenu
a eacuteteacute deacutetailleacute dans les laquo tables sur ses œuvres complegravetes raquo il est notable que seules cinq
seacuteries de Quodlibets aient eacuteteacute inteacutegreacutees agrave cette eacutedition103 Lrsquoeacutedition qursquoen a procureacutee
Lazzaro Soardi en 1505 reproduit une partie de cette cohordinatio questionum ab ipsomet
P Joanne facta104 Il semble donc raisonnable drsquoestimer que chaque anneacutee sans doute agrave
lrsquoeacutepoque de Carecircme de 1290 agrave 1294 Olivi ait reacutepondu aux curiositeacutes des eacutetudiants en
renvoyant souvent dans ses reacuteponses agrave des eacutecrits des anneacutees 1276-82 Agrave la diffeacuterence
des trois premiegraveres seacuteries dont les questions portent souvent sur des probleacutematiques
majeures de la theacuteologie scolastique les quatriegraveme et cinquiegraveme seacuteries se concentrent
exclusivement sur des problegravemes de morale pratique On peut y voir le signe drsquoun
deacuteplacement du studium avanceacute de Montpellier vers lrsquoeacutecole du couvent de Narbonne
ougrave Olivi a donc ducirc ecirctre nommeacute lors du chapitre geacuteneacuteral de 1292 Cette proposition est
notamment confirmeacutee par un exemple donneacute dans une question du Quodlibet IV qui
fait reacutefeacuterence agrave lrsquoarchevecircque de Narbonne105
40 En 1292 la seacuteance de Quodlibet semble srsquoecirctre poursuivie par un ensemble de questions
poseacutees sur des difficulteacutes du texte bibliques publieacutees par Soardi sous le titre de
Quaestiones textuales Le principal argument qui permet de fixer cette date est neacutegatif
Les deux premiers Quodlibets contiennent certaines questions sur des difficulteacutes du
texte bibliques Lrsquoabsence de telles questions dans le troisiegraveme Quodlibet laisse penser
qursquoOlivi avait deacutecideacute au printemps 1292 de seacuteparer les deux exercices pour donner
plus drsquoampleur agrave chacun La preacutesence des Quaestiones textuales agrave la suite des Quodlibets
dans lrsquoeacutedition de Soardi (et donc dans le manuscrit employeacute par ce dernier) serait un
signe de cette connexion entre les deux seacuteries de textes Dans le mecircme eacutetat drsquoesprit les
questions De legalibus consacreacutees aux ceacutereacutemoniels de lrsquoAncien Testament annonceacutees
par le second Quodlibet de 1291 auraient pu ecirctre disputeacutees au cours du mecircme
printemps106 Pierre de Trabibus en fait usage agrave Florence dans ses cours de lrsquoanneacutee
1294-95 Un traiteacute sur le mecircme sujet recyclant une partie des questions a ducirc ecirctre
composeacute peu apregraves Pour sa part le Traiteacute des contrats correspond agrave un prolongement
des questions poseacutees agrave lrsquooccasion du quatriegraveme Quodlibet agrave Narbonne au printemps
1293107
41 Un argument important en faveur de la reacutegulariteacute de ces seacuteances quodlibeacutetiques tient agrave
lrsquoexistence drsquoautres questions de mecircme genre qui nrsquoont pas eacuteteacute inteacutegreacutees agrave lrsquoeacutedition des
œuvres complegravetes et nrsquoont pas davantage fait lrsquoobjet drsquoune eacutedition moderne Ces textes
deacutecrits dans les manuscrits padouans qui les conservent comme issus drsquolaquo autres
quodlibets raquo pourraient provenir des sessions tenues de 1295 agrave 1297 Pour preuve une
question deacutecrite dans le manuscrit qui la contient comme provenant du laquo deuxiegraveme
autre Quodlibet raquo comporte un renvoi qui vise un passage ajouteacute lors de la reacutevision du
Traiteacute des contrats elle-mecircme posteacuterieure agrave la mutation moneacutetaire deacutecideacutee par Philippe
le Bel en mars 1295108
Lrsquoeacutedition de la Summa
42 Comme on y a deacutejagrave fait plusieurs fois reacutefeacuterence Olivi semble avoir pris un soin
particulier agrave rassembler des eacutecrits produits au fil de sa carriegravere dans une Somme de
questions theacuteologiques dont la structure en quatre parties eacutevoque de faccedilon tregraves lacircche la
structure des Sentences de Pierre Lombard La raison de cette structuration est
Oliviana 6 | 2020
121
probablement drsquoordre pratique afin drsquoen faciliter lrsquousage par des enseignants qui
auraient agrave commenter ce recueil Agrave la mecircme occasion Olivi semble avoir revu
lrsquoessentiel de ses eacutecrits On en repegravere la trace agrave la preacutesence de tables des matiegraveres
ajouteacutees agrave certains commentaires bibliques qui font la liste des questions theacuteologiques
discuteacutees au fil du texte
43 Cette eacutedition srsquoest accompagneacutee de la reacutedaction drsquoun certain nombre de questions
compleacutementaires Dans le cas des questions sur les vices (II 103-108) un autographe
conserveacute dans un but deacutevotionnel (Borgh 85 f 1r-11v) teacutemoigne drsquoune correspondance
si eacutetroite avec la belle copie du second livre de la Summa (Vat lat 1116) que lrsquoon peut y
voir la preacuteparation du texte eacutediteacute reacutedigeacute par lrsquoauteur au fil de la plume sans dispute
preacutealable sans doute peu de temps avant la reacutealisation de lrsquoeacutedition109 Cette preacuteparation
srsquoest accompagneacutee de la reacutedaction de compleacutements importants agrave certaines questions
anciennes (II 50 51 117) Lrsquoune drsquoelles reacuteplique agrave des critiques de Vital du Four qui
semble ecirctre arriveacute agrave Montpellier agrave lrsquoeacutepoque ougrave Olivi en partait (en 1292) Les sarcasmes
dont ce dernier accable un personnage qursquoil semble tenir pour un parfait imposteur
prouve qursquoil nrsquoavait rien perdu de sa vivaciteacute intellectuelle110 La date la plus tardive du
processus drsquoeacutedition est fournie par lrsquoinsertion de la question sur la renonciation de
Ceacutelestin V (QPE 13) dans la quatriegraveme partie de la Summa ougrave ont eacuteteacute rangeacutees les
Quaestiones de perfectione evangelica comme en teacutemoigne le cod Vat lat 4986111 Cette
question deacuteveloppe des arguments preacutesenteacutes la lettre adresseacutee agrave Conrad drsquoOffida en
septembre 1295 et ne doit pas ecirctre beaucoup plus tardive112
Les commentaires bibliques
44 Apregraves avoir commenteacute les Sentences agrave Florence Olivi semble avoir consacreacute lrsquoessentiel
de sa fonction drsquoenseignant agrave des commentaires bibliques Les eacuteleacutements de datation des
lectures produites dans cette peacuteriode sont malheureusement tregraves minces Le seul
eacuteleacutement certain concerne la date drsquoachegravevement de la Lectura super Apocalypsim qui
indique dans son colophon lrsquoanneacutee 1297 puisque la date est donneacutee dans le style de
Pacircques la mise au point du texte a pu attendre jusqursquoaux tous derniers jours de son
auteur Le commentaire sur les douze petits prophegravetes est lrsquoun des rares qui se laisse
relativement bien cerner puisqursquoil cite la question textuelle sur Jonas que lrsquoon peut
situer en 1292 Comme la table des matiegraveres de lrsquoeacutedition des Quodlibets signale ce
deacuteveloppement apporteacute agrave la question textuelle le commentaire peut ecirctre dateacute avec
preacutecision dans lrsquoanneacutee 1293-94
45 Le commentaire sur Luc citeacute par le Traiteacute des contrats (1293) srsquoappuie sur le
commentaire du Cantique qui est lui-mecircme posteacuterieur au commentaire sur
lrsquoEccleacutesiaste Cette chaicircne de liens est la seule qui permette de reconstituer un semblant
drsquoordre chronologique Dans la mesure ougrave les prologues de chacun des trois
commentaires consacreacutes aux livres de Salomon (Proverbes Eccleacutesiaste et Cantique des
Cantiques) annoncent en preacuteambule que ces trois livres doivent ecirctre lus dans cet ordre
cette seacutequence a peut-ecirctre eacuteteacute observeacutee pour fournir la matiegravere annuelle de
lrsquoenseignement veacuteteacutero-testamentaire donneacute agrave Montpellier de 1289-90 agrave 1291-92 Les
commentaires sur lrsquoEacutepicirctre aux Romains et sur les Actes des Apocirctres citeacutes lrsquoun et lrsquoautre
par des commentaires ulteacuterieurs (sur le livre des Rois ou sur les Eacutepicirctres canoniques)
pourraient avoir pris place dans les deux premiegraveres anneacutees du retour agrave Montpellier
(1289-90 1290-91) avant le commentaire sur Luc Les tailles relatives de ces
Oliviana 6 | 2020
122
commentaires montrent agrave vue drsquoœil que les commentaires du Nouveau Testament
lrsquoemportent largement en taille sur ceux de lrsquoAncien
46 De rares seacuteries de questions disputeacutees peuvent ecirctre situeacutees face des commentaires de
cette peacuteriode Par exemple la tregraves belle seacuterie de questions sur la chute des deacutemons (II
40-44) semble annonceacute par le commentaire sur lrsquoEccleacutesiaste Les questions sur les acircmes
du purgatoire (IV 23-26) sont certainement posteacuterieures au commentaire sur Luc Leur
inclusion dans la Summa invite agrave les placer dans lrsquoanneacutee 1292-93 Les questions De
Domina sont pour leur part anteacuterieures au commentaire sur Luc mais on ne dispose pas
drsquoautre indication pour les situer plus preacuteciseacutement
47 Outre le commentaire sur les petits prophegravetes (1293-94) il conviendrait de placer
durant le dernier seacutejour agrave Narbonne la reacutedaction de quelques autres leccedilons bibliques
dont certaines ne sont conserveacutees que dans des formes lacunaires (Rois Psaumes
Eacutezeacutechiel Eacutepicirctres canoniques I Corinthiens) ce qui nrsquoimplique pas neacutecessairement que
leur reacutedaction soit demeureacutee inacheveacutee Le commentaire de lrsquoApocalypse est
assureacutement lrsquoœuvre majeure de cette derniegravere peacuteriode Crsquoest eacutegalement la seule qui
fasse de nombreux renvois agrave des textes anteacuterieurs La reacutefeacuterence agrave la laquo premiegravere partie
de la Summa raquo confirme une date de reacutedaction tardive113 Seul le commentaire sur la
premiegravere Eacutepicirctre aux Corinthiens y fait reacutefeacuterence Lrsquohypothegravese qui me semble la plus
vraisemblable serait de consideacuterer que lrsquoApocalypse nrsquoa pas fait lrsquoobjet de leccedilons
cursives comme celles qui sont agrave lrsquoorigine des autres lectures dont des versions eacutecrites
sommaires ont eacuteteacute conserveacutee Au contraire agrave propos drsquoun livre aussi crucial
qursquoangoissant sur lequel Olivi meacuteditait depuis des anneacutees le niveau de reacutedaction bien
plus soutenu laisse eacutelaboration lente et reacutefleacutechie agrave lrsquoeacutecart de la salle de cours En raison
de la difficulteacute du sujet et de la crainte des reacuteactions preacutevisibles des autoriteacutes de lrsquoordre
on peut penser que Pierre a attendu le dernier moment pour rendre public un texte
propre agrave relancer les controverses peu de temps avant son deacutecegraves au couvent de
Narbonne le 14 mars 1298
Synthegravese de la chronologie
Montpellier Lector Bibliae
septembre-octobre
1279
QQPE 1015 17
Principia 1 3 4 De subiecto theologie (I 1)
Deacutebut des cours sur Isaiumle et Matthieu
1279-80
De veniali peccato (II 118)
Reacutevision des QQPE reacuteeacutecriture de la QPE 7
De gratia (perdu)
De originali peccato (II 110-117)
De aeterna generatione Verbi (perdu)
De Incarnatione (III 1-3)
De anima Christi et matris eius (perdu)
eacuteteacute 1280 Lectura super De angelica hierarchia
Oliviana 6 | 2020
123
1280-81
Lectura super Job reprise de la Lectura super Mattheum
Quid ponat ius (IV 1) De baptismo infantibus (III 2 app) De baptismo (perdu)
Tractatus de distinctione Veteris Testamenti a Novo (abandonneacute)
De virtutibus (Summa III 4-7)
De fide (Summa III 8-9 et questions perdues)
De novissimis (IV 19-22 13 18 14-17 27-35)
1281-82
Lectura super Genesim Lectura super Johannem
De usu paupere et QPE 16
Compilatio logicalium
De sacramentis (IV 2-8)
De motibus animalibus (II 87-89) De potentiis sensitivis (II 60-71) De cognitione
(II 77 72-76)
De rationibus realibus (II 7)
printemps 1282 Deacutenonciation par Arnaud Gaillard
Pentecocircte 1282 Chapitre geacuteneacuteral de Strasbourg enquecircte sur les deux fregraveres
eacuteteacute 1282 Impugnatio Arnaldi De quantitate
automne 1282 Suspension de son enseignement
avril 1283 Lettre agrave Raymond Geoffroy
juin 1283 Littera septem sigillorum
septembre 1283 Confrontation agrave Avignon
1283-87 eacuteloignement sans enseignement
Deacutebut 1285 Nicircmes Responsio ad rotulum magistrorum
1287 Florence Lector Sententiarum
1287-89
Lectura super libri Sententiarum
Lectura super Lamentationes Ieremie
Expositio Regulae
Oliviana 6 | 2020
124
1289 Montpellier Lector Bibliae
1289-90Lectura super Proverbia () Lectura super Epistolam ad Romanos ()
Quodlibet I
1290-91
Lectura super Ecclesiastes () Lectura super Actus Apostolorum ()
De casu demonum (II 40-44)
Quodlibet II
1291-92
Lectura super Canticum () Lectura super Lucam ()
Quodlibet III
Quaestiones textuales
Quaestiones de legalibus Tractatus cerimonialium
1292 Narbonne Lector
1292-93
Quodlibet IV
Lectura super Ezechielem () Lectura super VII Epistolarum ()
De novissimis (IV 23-26) ()
1293-94
De contractibus
Quodlibet V
Lectura super XII Prophetas () Lectura super libri Regum ()
1294-95
Eacutedition des laquo œuvres complegravetes raquo
De vitiis (II 103-108) compleacutements aux questions sur les formes substantielles (II 50 app
51 app) et le peacutecheacute originel (II 117 app)
Aliud Quodlibet I
Epistola ad filios Regi Siciliae
1295-96QPE 13 Epistola ad Conradum
Aliud Quodlibet II
1296-97Lectura super I Corinthios () Lectura super Psalmos ()
Aliud Quodlibet IIII
1297-98 Achegravevement de la Lectura super Apocalypsim
Oliviana 6 | 2020
125
NOTES
1 Voir plus haut laquo Chronologie des eacutecrits de Pierre de Jean Olivi Premiegravere partie avant 1279 raquo
Oliviana 6 2019 [en ligne] httpsjournalsopeneditionorgoliviana1035 Sigles employeacutes II
Summa = Quaestiones in secundum librum Sententiarum ed Bernhard Jansen Quaracchi Coll S
Bonaventura 1922-1926 III Summa = Quaestiones de Incarnatione et redemptione quaestiones de
virtutibus ed Aquilinus Emmen Ernst Stadter Grottaferrata Coll S Bonaventura 1981
2 Les cinq textes ont eacuteteacute publieacutes par David Flood et Gedeon Gaacutel Peter of John Olivi on the Bible
Principia quinque in Sacram Scripturam Postilla in Isaiam et in I ad Corinthios St Bonaventure (N Y)
1997 p 6-151 dans un ordre qui ne correspond pas agrave celui adopteacute par les manuscrits (Paris BNF
lat 15588 et Vatican BAV Vat lat 918) Pour faciliter la compreacutehension il peut ecirctre utile de
donner une concordance entre les manuscrits et lrsquoeacutedition
ordre des manuscrits Incipit ordre Flood -Gaacutel Titres Date et ordre
1 Vidi in dextera 2 De causis 1279 ndeg 1
2Quatuor
animalia 5 De evangelis 1276 ou 77
3 Cum essem 3 De doctrina 1279 ndeg 2
4 Ingredere 4 De Christo 1279 ndeg 3
5 Vacate et videte 1 De studio 1276 ou 77
3 Les eacutediteurs nrsquoont pas releveacute des reprises des Collationes que jrsquoai noteacutees dans laquo Le meacutetier de
theacuteologien selon Olivi Philosophie theacuteologie exeacutegegravese et pauvreteacute raquo dans C Koumlnig-Pralong O
Ribordy T Suarez-Nani (eacuteds) Pierre de Jean Olivi Philosophe et theacuteologien Berlin De Gruyter 2010
p 28-29
4 Voir les manuscrits Chicago Newberry Library-Notre Dame University MS 12 Napoli
Biblioteca Nazionale MS VIIF21 Vaticano BAV Vat lat 1288 qui contiennent certains principia
drsquoOlivi
5 Lectura super Isaiam dans D Flood et G Gaacutel Peter of John Olivi on the Bibile p 170
6 Lectura super Mattheum (4 12) Paris BN lat 15588 fol 38ra laquo sicut in generalibus principiis
et in questione de subiecto theologie est aliqualiter ostensum raquo
7 Petrus Johannis Olivi laquo Lectura super Mattheum prologus raquo ed S Piron Oliviana 4 2012
URL httpjournalsopeneditionorgoliviana498
8 Lectura super Mattheum cap 28 Paris BN lat 15588 fol 134rb-va laquo Illi ergo preces offeramus
devotas ut cor nostrum sibi apperiat et mirror vanitatibus claudat fideli voce clamantes et in
cordibus nostris cantantes quod ipse est clavis David qui apperit et nemo claudit claudit et nemo
apperit [Apoc 3 7] Ipse est leo resurgens qui solus meruit et potuit solvere septem signacula libri
Dei raquo
9 Petrus Johannis Olivi Quid sit subiectum Scripture Sacre et huius libri eacuted Ernst Stadter
laquo Offenbarung und Heilsgeschichte nach Petrus Iohannis Olivi raquo Franziskanische Studien 44
1962 p 1-12
10 Cf supra note 6
11 Emilio Panella Il De subiecto theologiae (1297-1299) di Remigio dei Girolami OP Milano
Massimo 1982 p 14-15
12 Ubertin de Casale Sanctitati apostolicae eacuted F Ehrle Archiv fuumlr Litteratur- und Kirchengeschichte
des Mittelalters 2 1886 p 389 agrave propos de lrsquoaffectation drsquoOlivi agrave Florence laquo factus est lector
Oliviana 6 | 2020
126
Florentiae in studio generali quoad ordinem nostrum raquo Sur lrsquoorganisation des eacutetudes dans la
reacutegion voir S Piron laquo Les studia franciscains de Provence et drsquoAquitaine (1275-1335) raquo dans K
Emery Jr W J Courtenay S M Metzger (dir) Philosophy and Theology in the Studia of the Religious
Orders and at the Papal and Royal Courts Acts of the XVth International Colloquium of the Socieacuteteacute
Internationale pour lrsquoEacutetude de la Philosophie Meacutedieacutevale University of Notre Dame 8-10 October 2008
Leiden Brill 2012 p 303-358
13 Roger Bacon Opus minus in Opera inedita eacuted J Brewer Londres 1859 p 328-329 laquo Nam
Parisius ille qui legit Sententias habet principalem horam legendi secundum suam voluntatem
habet et socium et cameram apud religiosos Sed qui legit Bibliam caret his et mendicat horam
legendi secundum quod placet lectori Sententiarum Alibi qui legit Sententias disputat et pro
magistro habetur Reliquus qui textum legit nec potest disputare sicut fuit hoc anno Bononie et
in multis aliis locis quod est absurdum raquo
14 Gilbert Dahan Lrsquoexeacutegegravese chreacutetienne de la Bible en Occident meacutedieacuteval XIIe-XIVe siegravecles Cerf Paris
1999
15 Antonio Montefusco et Sylvain Piron laquo In vulgari nostro Preacutesence et fonctions du vernaculaire
dans les œuvres latines drsquoOlivi raquo Oliviana 5 2016 URL httpjournalsopeneditionorg
oliviana904
16 Petrus Johannis Olivi laquo Lectura super Mattheum prologus raquo eacuted S Piron Oliviana 4 2012
URL httpjournalsopeneditionorgoliviana498
17 David Burr laquo The Date of Petrus Iohannis Olivirsquos Commentary on Matthew raquo Collectanea
Franciscana 46 1976 p 131-132
18 Id p 136-137
19 Voir Alain Boureau in P J Olivi Postilla super Iob Turnhout Brepols (CCCM 275) 2015 p
xviii Le raisonnement ne tient pas compte de lrsquoensemble du reacuteseau de renvois qui imposent de
situer la reacutedaction de ce commentaire avant la censure de 1283 Par ailleurs le choix de cet
intituleacute est regrettable car les reacutefeacuterences internes montrent que lrsquoauteur qualifiait cette œuvre de
lectura issue drsquoun cours
20 Lectura super Mattheum Paris BNF lat 15588 fol 24vb laquo De hoc autem amplius tetigi super
illud Iob 4deg in horrore visionis nocturne etc raquo fol 25ra laquo hellip de hoc autem super septimo capitulo
Ysaie diffusius sum locutus raquo fol 36va laquo super illud Iob 9deg terra data est in manu impii est aliquid
tactum raquo
21 Barcelona Arxiu Historics de la Corona de Aragograve Ripoll 86 fol 125v 126r 130v passages
ajouteacutes en marge Paris BN lat 15588 fol 108va-vb 113ra-rb 115vb-116ra les mecircmes passages
portent en marge la mention additio
22 Summa II q 74 t 3 p 121 laquo probavi in principio lecture super Iohannem raquo p 121 Summa
III q 1 p 83-84 laquo in expositione super Genesim ostendi raquo laquo inde tetigi super Genesim raquo
23 Ceacutelestin Douais Essai sur lrsquoorganisation des eacutetudes dans lOrdre des Fregraveres Precirccheurs au treiziegraveme et
au quatorziegraveme siegravecle (1216-1342) Paris-Toulouse 1884 p 77-78
24 Summa II p 411 laquo De hoc autem plenius in quaestionibus sequentibus de veniali tangetur raquo
25 Valens HenycklaquoZur Datierung einiger Schriften des Petrus Johannis Oliviraquo Franzikanische
Studien 46 1964 p 335-364 Lectura super Mattheum laquo De veritate huius distinctionis in
quaestione de veniali peccato diffusius sum locutus et habet tangi de materia originali quia sine
hac non potest originalis culpa plene videri raquo Paris BNF lat 15588 f 46ra signaleacute par D Burr
laquo The Date raquo p 133
26 S Piron laquo Censures et condamnation raquo p 323-324
27 Summa III q 4 p 226 228
28 Summa II q 7 t 1 p 137
29 Summa II q 16 p 332 q 58 t 2 p 422
30 Summa II q 42 t 1 p 710 q 110 t 3 p 263
31 Lectura super Genesim Paris BNF lat 15559 f 24rb 28va Quaestiones logicales p 381
Oliviana 6 | 2020
127
32 Summa III q 1 p 82 lin 19-p 84 Un autre ajout se laisse repeacuterer agrave partir de la p 80 lin 30
33 Summa III q 2 p 110 laquo in libris de angelica et ecclesiastica hierarchiae habet tradi raquo p 116
laquo in questionibus de hierarchicis influxibus gratiae et gloriae plenius habet tangi raquo p 138 ad 9
laquo sicut ex hiis quae dicta sunt in quaestione de illuminationibus angelicis plenius clarescere
potest raquo
34 Summa III q 1 p 14 laquo Ex hac autem illuminatione sic data sequitur quod universalis
hierarchia gloriae et gratiae plenius illuminetur a Deo sicut infra magis tangetur raquo
35 Summa III q 2 p 106 laquo in quaestionibus de altitudine gratie et glorie Christi est
explicandum raquo Le membre de phrase qui suit laquo et nihilominus ex his quae super librum
Angelicae hierarchiae de transcendentia ordinum superiorum super inferioria dicta sunt satis
colligi potest raquo doit ecirctre consideacutereacute comme un ajout qui indique apregraves coup que le point a eacuteteacute
traiteacute dans le cours du commentaire Lrsquoabsence de correction de la formule preacuteceacutedente ne peut
pas ecirctre consideacutereacutee comme une preuve que la question annonceacutee nrsquoeacutetait toujours pas reacutedigeacutee agrave la
date de lrsquoajout
36 Lectura super De angelica hierarchia Vatican BAV Urbinat lat 480 fol 159vb laquo quia in
questionibus de altitudine anime Christi et matris eius super omnia alia diffusius recitavi ideo
hic pertranseo raquo
37 Summa III q 1 p 84 laquo tetigi super Genesim et in quaestione de eterna generatione verbi
increati raquo Lectura super Johannem Firenze Bibl Medicea Laurenziana Santa Croce Plut X dext 8
f 42rb laquo in questionibus de incarnatione et de eius eterna generatione sumarie hoc ostendi raquo
38 Summa II q I 2 t 3 p 490 laquosicut super librum Dionysii habet recitari raquo QPE 8 ed
Schlageter p 150 laquo laquomultaque alia inconvenientia sequerentur quae alibi habent tangi - et
maxime in Libris Dionysii raquo
39 Lectura super Isaiam in Peter of John Olivi on the Bible p 214 La question est publieacutee dans
Oliviana 1 2003 [en ligne] httpsjournalsopeneditionorgoliviana27
40 De angelicis influentiis ed F Delorme in Bonaventura Collationes in Hexaemeron et
bonaventuriana quaedam selecta Quaracchi 1934 p 363 laquo Venerabilis et electe dei minister quem
mihi pupillo pro virtuali ac speciali tutela gratuito ac gracioso Christi munere non dubito celitus
ministratum hellip raquo Sur cette œuvre ineacutedite voir S Piron laquo Deplatonising the Celestial Hierarchy
Peter John Olivirsquos Interpretation of the Pseudo-Dionysius raquo dans Isabel Iribarren Martin Lenz
(ed) Angels in Medieval Philosophy Inquiry Their Function and Significance Ashgate 2008 p 29-44
41 On trouve la question de maniegravere isoleacutee dans les cod Vatican BAV Borgh 322 et Siena Bibl
Com F IV 11 Ce dernier teacutemoin ne contient pas la deacutedicace initiale au ministre provincial Il offre
un texte plus bref que celui du deuxiegraveme teacutemoin utiliseacute par F Delorme BAV Urbinat lat 480
mais ces omissions sont souvent signaleacutees en marges comme volontaires (laquoIntercisioraquo) cf p 377
note k p 380 note d p 384 note f p 390 note k p 394 note a p 397 note d p 399 note a
p 403 note b p 405 note d p 407 note e p 408 note h
42 Postilla super Iob p 25 laquo An tamen [sc angeli] habeant corpora sic naturaliter unita sicut et
nos Platonici crediderunt Augustinus dubitavit Dionysius vero simpliciter negat cui est in hac
parte credendum sicut super illo secundo capitulo libri angelice ierarchie plenius est
ostensum raquo Ibid p 350 laquo hellip sub nomine autem illuminationis comprehenduntur omnes
ierarchice influentie cuius rationem super libro angelice ierarchie tetigi raquo
43 Pour une preacutesentation plus deacutetailleacutee voir S Piron laquo La question Quid ponat ius raquo Oliviana
5 2016 [En ligne] URL httpjournalsopeneditionorgoliviana840
44 Summa II q 2 p 143 ad 7 laquosicut patet ex his quae dicta sunt in quaestione lsquoan ius domini
vel proprietatis vel cuiuscumque debiti addat aliquid realersquo raquo q 2 App p 159 laquoprout in
quaestione lsquoquid ponat ius cuiuscumque debiti vel dominirsquo plenius est ostensumraquo p 180
laquo potest patere ex traditis in quaestione lsquoquid ponit ius in habente ipsumrsquo raquo
45 Summa III q 8 p 352 laquoQuod probatur eo modo quod supra in quaestione de connexione
virtutum raquo
Oliviana 6 | 2020
128
46 Cherubinus da Spoleto Sermones quadragesimales de moribus christianis Venezia G Arrivabene
1502 f 500ra-rb signaleacute par Cesare Cenci laquo Fr Pietro Arrivabene da Canneto e la sua attivitagrave
letteraria raquo AFH 62 1969 p 156 Bernardin de Sienne cite la question laquo Utrum veritas fidei sit
firma et firmior quam scientia raquo (Bernardinus Senensis Opera Omnia t 1 Quadragesimale de
Christiana religione sermones I-XL Quarrachi 1950 p 538)
47 Quaestiones de novissimis ed P Maranesi Grottaferrata 2004 p 104 laquo circa finem quaestionis
magnae an naturam humanam Deo personaliter uniri sit possibile raquo p 132 laquo sicut in tractatu de
illuminationibus angelicis est diffusius recitatum raquo
48 Summa II q 72 t 3 p 42 laquo de hoc autem modo plenius tetigi in quaestione de poenali
cruciatu spirituum damnatorum ab igne infernali raquo Lectura super Mattheum fol 119va-vb
laquo quomodo scilicet tam spiritus separati quam uniti vere affligantur ab igne corporali et ab eius
ardore dixi in questionibus de hoc factis raquo
49 De novissimis p 203 laquo prout in questione de locutionibus angelorum et de mutua unione
suorum cordium est tactum raquo
50 Postilla super Iob
p 11
laquo [hellip] in tractatu de paupertate et de perfectione evangelica et in
tractatu de distinctione veteris testamenti a novo plenius hec traduntur et ibi requiratur raquo Je
reprends ici en lrsquoabreacutegeant une deacutemonstration preacutesenteacutee dans laquo Les œuvres perdues drsquoOlivi
essai de reconstitution raquo AFH 91 1998 p 390-395 dans la mesure ougrave cette indication ne semble
pas avoir retenu lrsquoattention des lecteurs
51 Ibid p 292 laquo De hoc novissimo die grandis sermo est alibi Omnes enim prophetie multum
de eo loquuntur et in novo testamento a Christo et apostolis celebris mentio fit de eo qui prout
alibi est ostensum sic unus est et esse dicitur quod tamen est triplicatus ut in eo expresse
refulgeat misterum beatissimum trinitatis raquo
52 P Peacuteano laquo La Quaestio fr Petri Iohannis Olivi sur lrsquoindulgence de la Portioncule raquo AFH 74 1981
p 69-70 laquo Si quis enim profundo intellectu rimetur archana scripturarum sacrarum inveniet
tamquam ineffabilitatem graciarum et condescensionum debere toti mundo ostendi circa finem
temporis ecclesiastici quod ista indulgencia respectu universitatis graciarum promissarum satis
quidem modica sed nichilominus valde congrua apparet Quia autem de hoc alias magnum
sermonem texui magnumque de se tractatum desiderat idcirco obmitto raquo
53 Summa II q 115 t 3 p 330 laquo Istam autem viam non deduco quia multa prolixitate indiget
ad plenam sui enodationem innui tamen eam ut advertatur quia maximam medullam continet
Scripturarum fixam in cordibus sanctorum patrum et prophetarum hellip Quia vero tam iste
articulus quam duo praecedenti per se ipsos habent explicari quomodo scilicet ex veteri
testamento perfectissimo probentur ideo ad praesens pertranseo quia sine praevia ipsorum
explicatione non posset ita ad plenum clarescere quam efficaciter ex eis probetur intentum raquo
54 Summa III q 1 p 80 laquo [hellip] est miranda concordia impletorum et traditorum per Christum ad
ea quae de ipso et eius Ecclesia praedicta et praefigurata erant in Veteri Testamento [hellip] Et hoc
facile est advertere ei qui c oncordiam veteris testamenti et novi per experientiam et
perspicacem intelligentiam comprobavit raquo A Emmen suggegravere de voir ici une allusion au traiteacute
55 Lectura super Mattheum Paris BNF lat 15588 fol 94rb laquo Nota quod hec verbum (Mt 17 10)
est magni ponderis sicut patet diligentius profunda perscrutanti scripturarum nam usque ad
tempore Helye non veniet plena reparacio ecclesie nec plena conversio Israelis Multa autem
essent super hec verbo dicenda sed alteri tempori reservantur raquo
56 Lectura super Apocalypsim ed W Lewis p 46 laquo Quomodo autem hec ex prophetis probentur
prolixiorem tractatum exigit et de hoc in pluribus plura tetigi raquo
57 Lectura super Iohannem 5 46 Firenze BML Santa Croce Plut X dext 8 fol 42rb laquo Sic igitur
sumarie patet quomodo Moyses scripsit de Christo et quomodo qui illi crederet crederet et
Christo Quomodo autem scripture veteris testamenti testimonium perhibeant Christo esset
etiam sumarie ostendendum sed propter prolixitatem omitto et quia in questionibus de
Oliviana 6 | 2020
129
incarnatione et de eius eterna generatione sumarie hoc ostendi Plena autem eius demonstratio
plenariam pertractationem exigit omnium Scripturarum sanctarum raquo
58 Summa III q 1 p 62 lin 14- p 82 lin 18 La derniegravere section de la question qui sappuie sur la
Lectura super Genesim est encore posteacuterieure
59 Quaestio de ideis ed S Piron Oliviana 6 2019 [en ligne] httpsjournalsopeneditionorg
oliviana1023 sect 93 laquohellip possumus ad dubitationem huiusmodi aliqualiter respondere licet in
questionibus de prophetia et de visione beatorum plenius habeat explicari quod duobus modis
potest deus revelare futura contingencia de quibus proprie est prophetia raquo
60 Lectura super Iob ed A Boureau p 98 laquohellip Quedam enim sunt visiones que statim sunt
totaliter repudiande quedam que statim sunt totaliter credende et reverende quedam que sunt
prius diiudicande hellip Et de hiis hoc ad presens dixisse sufficiat quia horum plenior explicatio alibi
habet tradi raquo
61 De novissimis q 13 ed P Maranesi laquoIstaque omnia et consimilia proponit scriptura sub
talibus modis quod aperte sonant quod Deus immediate regit et illuminat mentem et precipue
sanctas et certe sapientes hoc in se ipsis experiuntur non solum in affectuali gustu bonitatis in
creature sed etiam in omni contemplatione quo licet per speculum attingunt rationes Dei
eternitas Quomodo autem ista probaverit tractatum exigit specialem et magnum raquo
62 Petrus Ioannis Olivi De usu paupere The Quaeligstio and the Tractatus D Burr ed Florence
Olsckhi 1992 Firenze-Perth Olschki- University of Western Australia Press 1992
63 Ibid p 89 laquo novissime vero diebus [hellip] quosdam novos pseudo apostolos eiusdem [sc b
Francisci] predicte regule professores qui audent publice astruere et dogmatizare et in scolis suis
sollempnniter determinare quod usus pauper seu moderatus nullo modo cadit sub professione et
voto regule nostre raquo
64 Raymond de Fronsac Sol ortus ed Franz Ehrle p 16 laquo Notorium est quod ipse frater Petrus
Johannis litigia suscitavit contra fratrem Arnaldum Galhardi et plurimos alios bonos fratres qui
eius dicta erronea impugnabant raquo
65 Voir plus haut laquo Chronologie Premiegravere partie avant lrsquoeacuteteacute 1279 raquo https
journalsopeneditionorgoliviana1035 sect 44
66 Ibid sect 30
67 Oxford Merton College 237 f 35ra-va (Sermo de die Cinerum fratris Arnaldi Galiard)
Merton College 35 f 66va-67va et Paris BNF lat 10698 f 64va-66rb (Sermo ad vincula beati
Petri fratris Arnaldi Galiardi) Oxford Bodleian Library Ashmol 757 f 59vb (fr Arnauld
ltGaliardgt de S Mattheo)
68 Cf Nicole Beacuteriou Lrsquoavegravenement des maicirctres de la parole La preacutedication agrave Paris au XIIIe siegravecle Paris
Eacutetudes augustiniennes 1998 vol 2 annexes 11-12
69 Une telle analyse sur la base des eacuteleacutements conserveacutes pourrait constituer un sujet inteacuteressant
pour un meacutemoire de master en philosophie meacutedieacutevale
70 laquo Responsio fratris Petri Ioannis ad aliqua dicta per quosdam magistros parisienses se suis
quaestionibus excerpta raquo eacuted D Laberge AFH 28 1935 p 405 laquo an sensus communis et potentia
imaginativa et fantasia et aestimativa sensualis sint una potentia fundata in cerebro hellipraquo qui
correspond aux questions II 63-65
71 Summa II q 31 t 2 p 542 laquo Unde etiam totum animal non movet se totum directe per
sensitivam suam sed per unam potentiam cum suo organo movet alteram et eius organum Qui
modus movendi in homogeneis non habet locum de hoc autem alibi amplius raquo
72 Summa II q 66 t 2 p 611 laquo in quaestione de impedimento usus liberi arbitrii recolo me
dixisse raquo
73 Voir Dominique Demange laquo Amor sui amor Dei Pourquoi Olivi a modifieacute sa theacuteorie de la
connaissance de soi raquo agrave paraicirctre
74 Vatican BAV Borgh 54 fol 54va laquo De actionibus que fiunt in spiritibus et eorum potentias
aliqua quesituri Primo queriturhellipraquo = II Sent q 72 t 3 p 1 Une main contemporaine a deacutesigneacute
Oliviana 6 | 2020
130
lrsquoensemble constitueacute par les qq 60-73 drsquoun titre global laquoTractatus de potentiis raquo Il est possible
que cette copie ait eacuteteacute prise au cours de lrsquoanneacutee 1282 alors que la reacutedaction des qq 72-77 nrsquoeacutetait
pas encore acheveacutee
75 Sur ce revirement voir Dominique Demange laquo Amor sui raquo
76 Summa II q 57 t 2 p 376 laquo Nota quod huius contrarium determinavi melius in quaestion an
habitualis dilectio sui et suae beatitudinis sit accidens ubi et salvo rationes hic factas raquo Lrsquoapparat
critique de B Jansen signale uniquement une omission dans le cod Borgh 358 mais la mecircme
phrase est eacutegalement absente du Borgh 322 f 124ra La table des matiegraveres lors de lrsquoeacutedition de la
Summa signale la supeacuterioriteacute des nouvelles questions sur les anciennes Cf t 1 p 6 laquo Haec
tamen clarius et sanius pertractantur in tribus primis quaestionibus de actibus potentiarum
animae infrascriptis raquo agrave propos drsquoun argument de la q II 54 renvoyant aux questions 72-74
77 II Summa q 74 t 3 p 128-129 Le passage est preacutesent dans le cod Borgh 173 f 20ra dans un
manuscrit utiliseacute par les censeurs
78 Epistola ad fratrem R art 4
79 Impugnatio laquo Sciendum tamen quod sicut in compilatione logicalium plenius expressi
predicta positio respectu quantitatis continue est intelligendam secundum illam
suppositionem raquo II Summa q 73 t 3 p 65 laquo Ad hoc igitur sciendum quod lsquoesse inrsquo sumitur
aequivoce multis modis sicut alibi etiam in logicalibus est ostensum raquo
80 Anneliese Maier Metaphysische Hintergruumlnde der spaumltscholastischen Natur-philosophie Roma
Storia e Letteratura 1955 p 166 Stephen F Brown laquo Petrus Ioannis Olivi Quaestiones logicales
critical text raquo Traditio 42 1986 p 337-388
81 Quaestiones logicales p 388 laquo Quomodo autem secundum varia genera criminum semper
fallacie aliquae fiant initium peccato suo tempore poterit pertractari et nunc sufficiat
meminisse raquo
82 Summa II q I 2 ad 11 t 3 p 487 laquo Cognitio autem signi praecedit cognitionem existentiae
significati in hoc vel in illo sicut in tractatus de signis habet ostendi raquo Ibid ad 25 p 496 laquo Quod
autem dicitur quod ad solam mutationem rei oratio mutatur de veritate in falsitatem et e
contrario non est intelligendum quod hoc fiat per hoc quod orationi aliquid adveniat formaliter
et depereat [hellip] Quod quomodo habeat fieri in tractatus de relationibus habet tangi raquo
83 Summa II q 14 ad 6 t 1 269 laquo Quod autem hic dictum est quod terminus post dictionem
exclusivam possit habere personalem suppositionem qua ex causa et qua intentione ab eis sit
dictum alibi habet discuti et recitari raquo
84 Quaestiones logicales p 383 laquo Ecce frater Germanus duodeviginti quaestiunculas ad tuam
instantiam more logicali et tamquam memoralia quaedam contra nostrum morem tibi scripsi
[hellip] volo te advertere quomodo etiam ipsis logicalibus et puerilibus rudimentis est impressum
vestigium Creatoris hellipraquo Cf Stephen F Brown laquo Aristotlersquos Organon viewed as a Treatise on
Trinity raquo Manuscripta 25 1981 p 23-34
85 G Fusseneger laquo Definitiones capituli generalis Argentineaelig (1282) raquo AFH 26 1933 p 137
laquo Mandat generale capitulum omnibus ministris quod significent generali ministro si quos
habent in suis provinciis non sanas opiniones pertinaciter defendentes opiniones ipsorum cum
rationibus similiter intimantes raquo
86 S Piron laquo Censures et condamnation raquo p 321 pour la reacutefeacuterence agrave ce document perdu Sur le
fond voir David Burr Olivi and Franciscan Poverty The origins of the usus pauper controversy
University of Pennsylvania Press 1989
87 Quodlibeta [Venezia Lazzaro Soardi 1505] f 42ra-554rb Dans le corps du texte Olivi
mentionne les soutiens (consentaneis) de Gaillard sans doute ses assistants actifs dans drsquoautres
eacutecoles de la reacutegion Il ne serait pas absurde drsquoenvisager que Jean Lafont (Johannes de Fonte)
auteur de compilations scolaires agrave succegraves dans les anneacutees 1286-1305 qui deacutefendit des positions
identiques agrave Gaillard et fut un adversaire des disciples drsquoOlivi ait deacutejagrave eacuteteacute lrsquoun de ces enseignants
Oliviana 6 | 2020
131
88 Il fut eacuteleveacute agrave la digniteacute de maicirctre agrave la demande de Philippe le Bel lors du chapitre geacuteneacuteral de
1292 tenu agrave Paris Sa preacutesence nrsquoest pas attesteacutee dans le Midi entre 1282 et 1286 ce qui peut
correspondre agrave un seacutejour parisien en tant que bachelier agrave la suite immeacutediate drsquoArnaud Gaillard
Il faut donc accepter lrsquoattribution explicite du cod Paris BNF NAL 774
89 Voir par exemple la tournure laquo sed illud credo quod non habetis raquo agrave propos de lrsquoImpugnatio
qui suggegravere a contrario que Raymond disposait drsquoautres textes drsquoOlivi
90 Comme je lrsquoai montreacute les annotations critiques qursquoil comporte sont dues agrave Bonagrazia de
Bergame qui avait obtenu ce codex conserveacute agrave Montpellier du ministre provincial Geacuterard Valette
en 1311 cf S Piron laquo Censures et condamnation raquo p 346
91 Lectura super Iohannem Firenze BML Santa Croce Plut X dext 8 fol 67va laquo De hiis autem in
tractatu de sacramentis plenius habet tangi raquo
92 Summa IV q 13 Vatican BAV Vat lat 4986 fol 115r laquo Contra autem istos errores multa dici
possunt et multa sunt dicta [hellip] sed quidam philosophantes ita non credunt [hellip] horum autem
error confutante alibi locum habet raquo
93 Impugnatio fol 44rb laquo Istud autem dictum prout est Thome plura principia erroris ad totam
scientiam moralem se dilatantia continet quam ego hoc expresserim quia alibi habent locum raquo
Ibid f 46va laquo Si autem insipicetur subtilius principia et radices que Thomam et philosophantes
ad hoc moverunt plura apparerent inconvenientia quae hic omitto suo loco dicenda raquo
94 A Montefusco laquo Per lrsquoedizione degli opuscula di Pierre de Jean Olivi sul corpus e la
cronologia raquo Oliviana 4 2012 [En ligne] httpjournalsopeneditionorgoliviana555
95 Victorin Doucet laquo De operibus manuscriptis fr Petri Ioannis Olivi in bibliotheca universitatis
Patavinae asservatisraquo AFH 28 1935 p 173-181 415-423
96 Valens Heynck laquo Zur Datierung der Sentenzkommentar des Petrus Johannis Olivi und des
Petrus de Trabibus raquo Franziskanische Studien 38 1956 p 371-398 S Piron laquo Le poegravete et le
theacuteologien Une rencontre dans le studium de Santa Croce raquo Picenum Seraphicum 19 2000
p 87-134
97 Commentarium super quartum Sententiarum Padova Bibl Univ 2094 fol 188v-189r laquo An
confessus alteri quam proprio sacerdoti habenti a papam licentiam audiendi confessiones sicut
habent fratres minores per privilegium domini Martini pape teneatur confiteri eadem peccata
proprio sacerdoti raquo Voir V Doucet laquoDe operibusraquo p 417-418 laquo iamdiu fuit et est in presenti
controversia magna inter quosdam clericos seculares et quosdam religioses habentes privilegium
supradictum raquo Cf Roberto Lambertini laquo La diffesa dellrsquoOrdine francescano di fronte alle critiche
dei Secolari in Olivi raquo dans A Boureau S Piron Pierre de Jean Olivi (1248-1298) p 193-206
98 S Piron laquo Les premiegraveres leccedilons drsquoOlivi sur les restitutions raquo Oliviana 4 2012 [En ligne] URL
httpjournalsopeneditionorgoliviana527
99 Marco Bartoli La Caduta di Gerusalemme Il commento al Libro delle Lamentazioni di Pietro di
Giovanni Olivi Rome ISIME 1991 p xlv-xlviii Le deuxiegraveme argument avanceacute en faveur de cette
datation agrave savoir la preacutesence agrave Florence de deux des trois manuscrits utiliseacutes par cette eacutedition (le
troisiegraveme provenant de Padoue) tombe de lui mecircme si lrsquoon y ajoute deux autres codices conserveacutes
agrave Paris et Seacuteville (Paris BN lat 1750 f 59r-71v Sevilla Bibl Colombina 7-6-25 f 26r-40v) La
mention drsquoun terme vulgaire laquo Unde hic proprie stat pro transitu mortis quem nos vulgariter
vocamus lsquotranspassarersquo unde et cum de aliquo dicimus quod lsquotranspassatus estrsquo intendimus quod
mortuus est raquo p 63 napporte guegravere de preacutecision puisque des verbes de cette famille sont
employeacutes par diffeacuterentes langues romanes (traspassare en italien traspassar en occitan) mais le
choix de latiniser ce sens vulgaire pourrait suggeacuterer quOlivi sadressait ainsi agrave un public italien
100 Ibid p 2-4
101 David Flood Peter Olivis Rule Commentary edition and presentation Wiesbaden Franz
Steiner Verlag 1972 p 69
Oliviana 6 | 2020
132
102 S Piron laquo Franciscan Quodlibeta in Southern Studia and at Paris (1280-1300) raquo in Chris
Schabel (dir) Theological Quodlibeta in the Middle Ages The Thirteenth Century Leiden Brill 2006
p 403-438
103 M-H Jullien de Pommerol et J Monfrin La Bibliothegraveque pontificale agrave Avignon et agrave Pentildeiscola
pendant le grand schisme dOccident et sa dispersion Inventaires et concordances Ecole Franccedilaise de
Rome 1991 t 1 296 ndeg 149 un manuscrit preacutesent dans la bibliothegraveque des papes drsquoAvignon
contenait des laquo tabulas fratri Petri in operibus suis raquo ou laquo tabula super misteriis eiusdem in
omnibus operibus suis raquo
104 Quodlibeta L Soardi Venise [1505] fol 63r-v
105 Quodlibeta quinque eacuted S Defraia Grottaferrata Coll S Bonaventurae 2002 p 268 laquo Nam si
quis dicat lsquohoc lego B episcopus Narbonensisrsquo est ac si diceret lsquolego hoc B si est episcopus
Narbonensisrsquo raquo
106 Quodlibeta quinque p 99 laquohellip cuius ratio in generalibus rationibus legalium habet tradi raquo
107 Traiteacute des contrats eacuted S Piron Paris Belles-Lettres 2012 p 35-37
108 Traiteacute des contrats p 38
109 S Piron laquo Autour drsquoun autographe (Borgh 85 fol 1-11) raquo Oliviana 2 2006 [En ligne] http
journalsopeneditionorgoliviana40
110 Vincenzo Mauro laquo La disputata de anima tra Vitale du Four e Pietro di Giovanni Olivi raquo
Studi Medievali 38 1997 p 89ndash139
111 Pietro Maranesi laquo Il IV libro della Summa Quaestionum di Pietro di Giovanni Olivi unrsquoipotesi
di soluzione raquo AFH 95 2002 p 53-92
112 Livarius Oliger laquo Petri Iohannis Olivi de renuntiatione papae Coelestini V quaestio et
epistola raquo Archivum franciscanum historicum 11 1918 p 309-372
113 Lectura super Apocalypsim p 147 laquo in prima parte Summe questione lsquoan Deus possit velle
minuere karitatem alicuiusrsquo raquo agrave propos drsquoune question perdue
REacuteSUMEacuteS
Employant la mecircme meacutethode drsquoexamen des renvois internes entre les eacutecrits drsquoOlivi cette seconde
partie classe les travaux meneacutes agrave partir de lrsquoeacuteteacute 1279
Using the same method of examining internal references between Olivis writings this second
part classifies the works carried out after the summer of 1279
INDEX
Mots-cleacutes Barcelona Arxiu de la Corona de Aragograve Ripoll 86 Firenze Bibl Medicea-Laurenziana
Santa Croce Plut X dextr 8 Oxford Bodleian Library Ashmol 757 Oxford Merton College 35
Oxford Merton College 237 Padova Bibl Univ 2094 Paris BNF lat 10698 Paris BNF lat 1750
Paris BNF lat 15588 Paris BNF lat 15559 Sevilla Bibl Colombina 7-6-25 Siena Biblioteca
Comunale F IV 11 Vaticano BAV Borgh 54 Vatican BAV Borgh 173 Vaticano BAV Borgh 322
Vaticano BAV Urbinat lat 480 Vaticano BAV Vat lat 918 Vaticano BAV Vat lat 4986
Oliviana 6 | 2020
133
Pierre de Jean Olivi textes et chronologie
La science divine et la critique desideacutees
Oliviana 6 | 2020
134
Quaestio de divino velle et scire (Summa I 6)
Petrus Ioannis Olivi
Sylvain Piron (eacuted)
Introduction
1 La longue question sur le savoir et la volonteacute divine publieacutee ici constitue la derniegravere
piegravece ineacutedite des questions reacuteunies dans le premier livre de la Summa quaestionum de
Pierre de Jean Olivi1 Sa reacutedaction est contemporaine des questions sur le libre arbitre
et la liberteacute de la volonteacute humaine (Summa II 57 et 58) produites agrave Narbonne dans les
anneacutees 1277-12782 Elle a pour inteacuterecirct drsquoaborder dans les mecircmes termes la volonteacute et la
science divine De mecircme que Dieu aurait pu vouloir autre chose que ce qursquoil a voulu et
veut il faut admettre qursquoil aurait pu ne pas connaicirctre ce qursquoil connaicirct effectivement ou
connaicirctre autre chose que ce qursquoil connaicirct Lrsquointroduction drsquoun eacuteleacutement
drsquoindeacutetermination et de liberteacute dans le savoir que Dieu a du monde impose de creuser
un eacutecart entre deux plans diffeacuterents en distinguant la connaissance des reacutealiteacutes
possibles de la connaissance actuelle des eacutetants que Dieu a effectivement voulu creacuteer
Ineacutedit et rarement pris en compte ce texte constitue un document essentiel de la
theacuteologie drsquoOlivi et notamment de lrsquoeacutelaboration de sa radicale de la liberteacute de la
volonteacute Agrave la suite drsquoune eacutedition de ce texte en deux volets on trouvera plus loin la
reproduction drsquoun article initialement paru en 1999 qui preacutesentait et situait son
contenu3
2 Les deux principaux manuscrits qui la comportent connus depuis longtemps sont tous
les deux lieacutes agrave la censure subie par Olivi en 1283 Lrsquoun (Borgh 358) a eacuteteacute confisqueacute agrave
cette occasion tandis que lrsquoautre a eacuteteacute copieacute au couvent parisien agrave partir de papiers
saisis agrave Montpellier afin de servir drsquoinstrument de travail agrave la commission des censeurs
(Borgh 322)4 Deux teacutemoins suppleacutementaires ont pu ecirctre identifieacutes Dans un codex
appartenant agrave lrsquoermitage beacuteneacutedictin de San Silvestro in Montefano sur la montagne qui
surplombe Fabriano un eacutetat incomplet de la question figure agrave la suite drsquoune collection
des Quaestiones de perfectione evangelica5 Une autre copie partielle se trouve dans les
derniers feuillets drsquoune riche anthologie lullienne composeacutee par le chanoine et
Oliviana 6 | 2020
135
preacutedicateur polonais Augustin Dirsaw actif agrave la catheacutedrale de Frombork sur les bords
de la lagune de la Vistule dans les premiegraveres deacutecennies du XVe siegravecle6 Sans connaicirctre le
nom de leur auteur Dirsaw complegravete son recueil drsquoeacutecrits de Ramoacuten Llull par plusieurs
textes drsquoOlivi lrsquoun de ses principia bibliques (Vacate et videte) est copieacute sur la page de
garde tandis qursquoapparaissent agrave la fin du volume le De perlegendis (f 192v-194v) des
questions philosophiques ineacutedites (f 194v-197v)7 une version leacutegegraverement abreacutegeacutee de la
question I 6 (f 200v-204v) et quelques passages de la question sur les raisons seacuteminales
(Summa II 31) deacutecrite comme questio alchimistica (f 205v-206v) La preacutesence de tels
textes dans le nord de la Pologne est tout agrave fait remarquable alors que leur circulation
a eacuteteacute tregraves reacuteduite apregraves les diffeacuterentes mesures de reacutepression prises entre 1299 et 1318
Collectionneur aviseacute drsquoeacutecrits lulliens Dirsaw a pris sa copie sur un recueil plus vaste
qursquoil a pu rencontrer au cours de ses voyages En deacutepit de son caractegravere partiel ce
teacutemoin est particuliegraverement preacutecieux car il teacutemoigne drsquoun eacutetat reacuteviseacute du texte La
longue question annexe concernant le statut des ideacutees divines est deacutesormais deacutetacheacutee
de la question principale On peut reconnaicirctre ici une intervention typique des
opeacuterations eacuteditoriales reacutealiseacutees par Olivi agrave lrsquooccasion de lrsquoeacutedition de sa Somme
Manuscrits
3 A Biblioteca Apostolica Vaticana Borgh 322 fol 169rb-179vb
4 B Biblioteca Apostolica Vaticana Borgh 358 fol 154ra-165ra
5 G Gdańsk Biblioteka Polskiej Akademii Nauk Mar F 309 f 200r-204vb
6 M Montefano (Fabriano) Bibl Conv Padri Silvestrini cod 19
Principes drsquoeacutedition
7 Bien qursquoil constitue le seul teacutemoin drsquoune version reacuteviseacutee de la question G comporte un
nombre trop eacuteleveacute drsquoabreacuteviations volontaires et drsquoalteacuterations accidentelles pour ecirctre
pris comme teacutemoin de base Il semble preacutefeacuterable de retenir de faccedilon prioritaire les
leccedilons de B Copieacute dans les anneacutees 1280-82 dans un couvent franciscain de Languedoc
ou de Provence il a eacuteteacute soigneusement reacuteviseacute par son commanditaire qui corrige des
leccedilons erroneacutees ou restitue des omissions accidentelles On ne retiendra qursquoun nombre
limiteacute drsquointerventions de G qui paraissent indubitablement refleacuteter des interventions de
lrsquoauteur notamment les quelques corrections qui conduisent agrave faire des
deacuteveloppements sur les ideacutees divines une question annexe Une attention particuliegravere
doit ecirctre apporteacutee aux variantes propres agrave A qui a eacuteteacute employeacute lors de la censure de
1283 Crsquoest sur ce manuscrit qursquoont eacuteteacute pris les extraits rassembleacutes dans un rouleau qui
fut ensuite diffuseacute dans les couvents du Midi8 En deacutepit de lrsquoalourdissement de lrsquoapparat
qui en reacutesulte il a sembleacute utile de mettre en lumiegravere lrsquoeacutetendue des erreurs de copie de
ce teacutemoin On tiendra eacutegalement compte des variantes qui apparaissent dans les
citations qursquoOlivi fait de cette question dans sa reacuteponse au laquo Rouleau raquo9 En revanche
les nombreuses leccedilons erroneacutees de M nrsquoont pas eacuteteacute reporteacutees
Plan de la question
8 1 Arguments tenant la partie neacutegative
9 2 Reacuteponse positive
Oliviana 6 | 2020
136
10 2 1 Du point de vue de la hauteur de la majesteacute divine et de son impeacuterieuse domination
11 2 2 Du point de vue de notre sujetion agrave son ordre
12 2 3 Du point de vue de la rectitude et de la perfection des lois humaines et divines et
des vertus morales
13 2 4 Notandum les arguments contraires infegraverent des similitudes agrave partir de ce qui est
dissemblable confondent intelligence et imagination de Dieu
14 2 5 Advertendum ce que le vouloir et le savoir divin ont en commun avec les autres
actes et puissances et ce qui leur est propre
15 3 Reacuteponse aux 16 arguments contraires
Edition du texte
16 Utrum Deus potuerit10 nolle que11 voluit et vult et velle que noluit nec vult et idem
queritur12 de scientia eius utrum scilicet potuerit nescire seu non prescire ea que
prescivit13 et scit debere fieri et esse et econverso
lt1 Argumenta in contrariumgt
17 Et videtur quod non
18 lt1gt Impossibile est quod contradictoria14 possint 15 esse simul in eodem Sed si hoc
potuit esse in16 Deo ibi potuerunt esse contradictoria simul cum in Deo nulla possit
cadere successio Unde non potuerunt ibi esse successive velle res facere et nolle eas
facere Simul autem posita vere sibi contradicunt ergo etc
19 lt2gt Item velle huius17 et18 nolle prout in Deo ponuntur aut sibi contrariantur aut non
Si non ergo potuerunt in eo esse simul et ita potuit in eo esse simul voluntas et
noluntas faciendi eandem rem pro19 eodem nunc quod est impossibile Si autem sibi
contrariantur sed impossibile est dare contraria in deo nec simul nec successive cum
quecumque sunt in Deo sunt20 omnino eadem inter se ergo etc
20 Forte diceres21 quod huius contradictio vel 22 contrarietas non est in divino velle set
solum in eius obiecto seu connotato Contra quod23 sic arguitur24 In eo quod nichil est
secundum se nichil [M136r] potest realiter poni Sed huius25 obiecta divini velle
antequam fierent nichil penitus erant in se ipsis Ergo nulla realis26 contrarietas vel
contradictio poterat in eis esse ergo etc Preterea obiecta huius in quantum talia
potius dicunt aliquid reale in divino velle et in divino scire quam in se ipsis Ergo
contrarietas vel contradictio quam in se includunt potius dicit aliquid reale in divino
velle et scire quam in se ipsis
21 lt3gt Item impossibile est27 quod una simplicissima essentia claudat in se simul vel
successive rationes contradictorias et similiter impossibile est quod unus simplex28
intellectus simul et semel intelligat contradictoria pro eodem nunc esse vera Sed si
Deus potuit nescire et nolle29 ea que scit et vult totum istud sequitur Hoc enim non
potuit esse nisi essentia divini actus scilicet sciendi et volendi haberet in se rationes
reales sciendi et volendi contradictorias Non enim Deus potuit aliquid scire et velle nisi
haberet in se rationem realem illius scire et30 illius velle et eodem modo non potuit
oppositum scire vel velle nisi haberet in se rationem realem que esset tota quidditas
illius scire quo sciebat illud oppositum31 Sicut autem velle et nolle respectu eiusdem32
Oliviana 6 | 2020
137
contradicunt sibi et ideo non possunt esse [A 169va] esse simul in deo ita et33 rationes
eorum contradicunt sibi ergo non potuerunt esse simul34 in Deo aut si possunt tunc
sequitur impossibile premissum in prima propositione
22 lt4gt Item negatio alicuius affirmacionis aliquid reale adimit et destructio negationis
aliquid ponit Ergo negare in Deo quodcumque eius scire35 [G 200vb] esset aliquid reale
adimere deo et destruere seu tollere aliquod suum nescire esset sibi addere aliquod
verum scire Sed quando dicitur quod Deus potuit nescire aut36 nolle que scit aut37 vult
et38 econverso ibi ponitur potuisse esse negatio alicuius affirmacionis et destructio
alicuius negationis Ergo eo ipso ponitur potuisse in Deo aliquid reale adimi et39 aliquid
reale addi quod est impossibilissimum40
23 lt5gt Item ab uno contradictoriorum non potest transiri ad alterum nulla mutatione
vel41 variatione42 facta in aliquo Ergo de non voluntate43 non potuit Deus fieri volens
vel econverso sine [B 154rb] variatione facta in aliquo Sed in creatura non potuit fieri
cum ipsa44 esset omnino nichil et cum divinum45 velle et46 nolle universaliter47 precedat
omnem variationem creature tamquam causa suum effectum ergo oporteret quod hec
variatio esset in Deo
24 lt6gt Item scientia rerum ponit aliquam perfectionem in Deo Unde et per perfectionem
quam in se includit scientia rerum probamus quod impossibile est aliquam rem esse vel
fore quam Deus nesciat Ergo48 negare huius scientie49 est negare veram perfectionem
divinam sicut et negare Deum posse facere hanc rem vel illam est negare aliquam
perfectionem divini posse Hoc autem est deitatem50 diminuere51 et declinare52
25 lt7gt Item quod est huius et prius non erat huius53 est factum huius et illud quod54
modo est et prius non erat est eductum in esse Ergo si Dei velle est modo huius obiecti
et prius quantum est de se non erat ergo est factum huius sed in Deo non potest55
cadere aliqua factio56 seu productio preter personales productiones57 ergo etc
26 lt8gt Item quod est et potuit non esse habet esse possibile et potuit amittere suum esse
Sed deum velle mundum esse est nunc58 verum Ergo si potuit non esse verum
huiusmodi velle non habet esse necessarium sed possibile et potuit amittere veritatem
sui esse
27 lt9gt Item quod non est nunquam potuit esse nisi produceretur in esse quia quod sine59
omni productione potuit esse nunquam fuit non ens Sed Deum nolle mundum esse
non est modo Ergo nunquam potuit esse nisi per productionem et ut videtur non nisi
per productionem60 de nichilo Sed huiusmodi productiones impossibile est poni in Deo
et61 maxime cum62 spectent63 ad essentialia non ad personalia
28 lt10gt Item omnis potestas videtur esse respectu alicuius actus vel effectus Ergo deum
posse vel potuisse velle quod non vult dicit64 potestatem alicuius actus seu effectus et
ita respectu alicuius producendi
29 lt11gt Item potestas oppositorum seu ad65 opposita est66 naturaliter prior ipsis oppositis
ergo potestas que est in Deo ad velle et nolle est naturaliter prior quam ipsa Sed
impossibile est [A 169vb] in Deo esse aliquid [G 201ra] secundum naturam prius et
posterius et multo minus secundum67 tempus ergo etc
30 lt12gt Item Deus non potuit nolle quod vult aut econverso nisi per hoc quod suum velle
poterat sic vel sic determinari ad hoc vel ad illud obiectum Sed in Deo non potest talis
determinacio vel determinata applicatio fieri tum quia Deus non potest limitari ad
aliquid tum quia nichil potest sibi addi tum quia oportet quod divinum velle prius
Oliviana 6 | 2020
138
esset naturaliter indeterminatum respectu huius vel illius quam determinaretur ad hoc
vel ad illa
31 lt13gt Item quandocumque omnia stant sicut prius et nichil amplius est in re quam
prius nichil amplius aut aliter potest vere dici quam prius68 Sed quando Deus ponitur69
velle res nichil aliud ponitur quam quando ponitur70 res nolle nec in Deo nec in
creatura et idem est de opposito Ergo quando dicitur Deum velle res fieri ita bene
potest dici nolle eas fieri vel econverso Et quando dicitur quod quantum est de se et71
absolute non plus volebat72 has res fieri quam nolebat73 sed hoc ex sua libertate74 non
ex nature sue necessitate ita voluit [B 154va] non plus in Deo ponimus nec aliter
aliquid quam si hoc non adiecissemus [M 136v] Ergo non magis est hec adiectio vera
quam suum oppositum
32 lt14gt Item si Deus secundum suum velle prout est in eo absolute et essentialiter non
diligebat me nec volebat75 me fieri sed solum per hoc quod ex sua libertate 76 erat
determinatus ad me seu fecit me obiectum determinatum eius Ergo quando dicitur
quod Deus diligit nos77 non predicamus absolute veritatem divini amoris sed solum
quandam nescio quam determinationem eius ad suum obiectum vel obiecti ad ipsum
que determinationes proprie non possunt78 dici amor Sed nichil ita79 intendit predicare
fides nostra sicut quod Deus veraciter diligit et dilexit nos Ergo80 videtur quod
secundum absolutam essentiam sui amoris diligit81 nos et voluit esse Ergo ita parum
potuit non diligere nos sicut nec seipsum
33 lt15gt Item res quas Deus fieri voluit aut fuit melius eadem82 fieri quam83 non fieri aut
minus bonum aut eque bonum et idem dico de hiis quas noluit fieri Si fuit melius sed
Deus non potuit nolle id quod erat melius illum velle et econverso Si vero fuit minus
bonum sed Deus non potuit velle illud quod erat minus bonum eum velle et facere
quam nolle et non facere Si autem erat eque bonum sed de duobus eque bonis nulla
est ratio magis dimittere aut preeligere unum quam reliquum Ergo Deus sine ratione et
quasi a fortuna vel a casu preelegisset istum mundum facere potius quam alia aut
potius quam non facere
34 lt16gt Item divino exemplari84 semper uniformiter se habente in representando semper
uniformiter85 se habet divinus intellectus intelligendo ea que per divinum exemplar
representantur Et eodem modo ultimo fine seu divina bonitate uniformiter se habente
ad ea que sunt ordinabilia ad ipsam sicut ad ultimum finem uniformiter se habebit
divina voluntas ad ea volenda vel86 nolenda [G 201rb] cum nichil velit aut nolit
[A 170ra] nisi87 propter suam bonitatem et secundum quod exigit ratio sue bonitatis
sed illa se habent semper uniformiter ergo etc
lt2 Responsiogt
35 Ad questionem istam dicendum quod necesse est tam secundum fidem catholicam
quam secundum rationem rectam ponere88 quod Deus potuerit nolle facere eas res
quas facere voluit et vult et potuit velle multa que noluit et idem dico de divino scire
Hoc enim clamat ex parte Dei sue maiestatis altitudo seu sua imperiosa dominatio Et ex
parte nostre subiectionis ad eum plenitudo et gratitudinis et reverencie et amicicie et
confidencie debitus ad eum89 ordo et moralium virtutum et divinarum et humanarum
legum perfectio et rectitudo et universaliter omnis boni humani conservatio et
certitudo
Oliviana 6 | 2020
139
lt2 1 Ex parte divinae maiestatisgt
36 Clamat hoc90 quidem primo sue maiestatis et dominationis altitudo Nam si Deus nullo
modo potuit in rebus condendis aut non condendis aliquid aliter velle quam voluit
nichil omnino libere et imperiose dominationis super ipsas res habuit aut habet ita
parum sicut nec sol habuit super irraditionibus suis
37 Preterea hoc esse non potuit nisi divina voluntas et scientia esset naturaliter
determinata ad91 [B 154vb] res sic producendas et sic volendas et sciendas et nisi
divina potestas esset solummodo potens ad res huiusmodi sic et non aliter
producendas quod poni non potest sine maxima limitacione et coartatione92 divine
scientie voluntatis et po propositionibus tentie Et licet talem coartationem in Deo
ponere de se sit valde absurdum pro eo quod statim omnibus patet quod hiis93 positis
Deus non est id quo maius et melius cogitatur non potest nichilominus tamen94 ipsa
ratio potentie scientie et voluntatis clamat hanc limitationem in eis non esse Cum
enim scientia quantum est de se se extendat ad omne scibile dicere quod divina
scientia non possit extendere se95 ad omne scibile est idem quod dicere quod in eo non
est omnis ratio et perfectio scientie Constat autem quod ita fuit quantum est de se
scibile possibile et volibile quod unus alius mundus fieret et quod iste non fieret96
sicut econverso Non enim plus de ratione fiendi seu essendi nec plus de contradictione
potest inveniri in uno quam in alio quantum est ex parte ipsorum Ergo ita97 potuit
divina scientia98 vel99 voluntas et potentia extendere se ad illud sicut et ad istud
38 Preterea quis dicet quod Deus non potuit cogitare quicquid potest habere rationem
cogitabilis et posse quicquid potuit habere rationem possibilis et diligibilis cum hoc
non solum ponat eum limitatum quoad se et quoad huiusmodi obiecta sed etiam100
aliquo modo respectu nostri quia nos saltem successive possumus in infinitum semper
plura de istis cogitare et velle et ita per successionem possemus101 transcendere 102
[G 201va] ambitum divini cogitatus
39 Preterea cum Deus et totus eius actus sit de [M137] se absolutissimus nec ad aliquam
rem sit de sua natura103 aut applicatus aut etiam ordinatus quia ista si proprie
sumantur dicunt actum alicuius protensibilis et inclinabilis et applicabilis et
ordinabilis ad aliud Unde implicant in se intellectum potentie104 passive que in Deo
esse non potest nisi forte dicatur quod tota divina essentia sit ipsa applicatio et
protensio ad res Cum etiam omne illud quod105 ex essentia sua essentialiter ordinatur
ad aliud non sit omnino absolutissimum in suo esse nec de se sit sibi sufficiens [A
170rb] bonum cum106 essentialiter tendat ad aliud tamquam ad quedam bonum nec
habeat plene rationem ultimi finis quia ultimus finis in quantum talis non est ad alia
ordinari sed potius alia ordinantur ad ipsum
40 Dicere predicta107 de Deo non est aliud quam ipsum universaliter blasphemare et
maxime quia inter cetera per qua probamus omnia entia esse ab alio probamus per
hoc quod omnia naturaliter sunt inclinata ad aliquam certum finem et ad aliquod genus
operationis Per hoc enim concludemus quod oportet esse aliquod primum qui eis
indiderit huiusmodi applicationem et qui inclinaverit ea ad istud Unde a simili idem
sequeretur in Deo si ipse108 ex natura sua est determinatus et applicatus 109 ad aliqua
agenda vel non agenda Si autem non est ex natura sua determinatus ad ista sequitur
neccessario quod sit libere potens super omnia
41 Si autem contra hoc instetur quod divina voluntas est determinata ad Deum
diligendum et divina essentia est determinata110 [B 155ra] ad productionem
Oliviana 6 | 2020
140
personarum patet quod instantia hec frivola est quia hoc non est per aliquam
determinacionem seu determinatam applicationem divine nature et voluntatis sed
solum per excessivam sufficentiam bonitatis et actualitatis que est in eis quia divina
voluntas non posset non diligere summum bonum nisi deficiendo a ratione summe
bonitatis Unde hec posse non esset posse sed potius deficere a vero posse et idem est
de productione personarum Non potest autem dici quod divina voluntas non possit111
creare aut velle alia quam112 que voluit nisi deficiendo a vero posse cum hec verissime
sonat veram potestatem et libertatem Et etiam omni creatura deficiente nullus
defectus per hoc ponitur in Deo nec per eius positionem vel negationem aliquid divine
bonitati accrescit vel decrescit
lt2 2 Ex parte subiectionis nostraegt
42 Clamat hoc secundo ex parte nostri et universaliter omnis ad Deum debitus ordo
Dictat enim naturalis ratio quod summe debemus Deo nostro per obedientiam subici et
ipsum summe metuere et reveri [G 201vb] et de eius offensa summe dolere et eam
summe precavere et quod ei debemus summe grati esse et in ipsum summe confidere
et eius amiciciam summe desiderare Et insuper habundantissime113 experimur et
experiri possumus114 tam in nobis quam in aliis quod quanto plus unusquisque
secundum modos istos ordinatur in Deum tanto plus illuminatur et fortificatur et
elevatur et iocundatur et quietatur in omni vero et bono Sed si Deus omnia facit
necessario ita quod nichil potest aliter agere aut non agere totum contrarium sequitur
et sequi debet sicut deducenti sigillatim unumquodque predictorum vel consimilium
evidentissime115 patet
lt2 3 Ex parte virtutum et legumgt
43 Clamat etiam hic tertio moralium virtutum et divinarum et humanarum legum et
totius boni humani utilitas et rectitudo Si enim Deus non habet liberum imperium et
dominium super regimine116 nostro et totius universi tunc multo minus nec aliqua
creatura ipsius habebit aliquid vere libertatis nec veri imperii nisi forte117 ponatur
quod [A 170va] creatura sit liberior creatore suo Sed tollere libertatem suam118 in nobis
est universaliter exterminare omnia predicta sicut in questione de libertate humane
voluntatis plenius est ostensumi ergo multo magis tollere libertatem Deo hec omnia
exterminabit Ex quo patet quam periculosum et quam blasphemium sit119 sequi
doctrina Aristotelis et sequencium eius quoniam unum de principalibus fundamentis
totius philosophie sue est quod Deus quicquid fecit et facit necessario fecit sicut patet
8 Phisicorum ex rationibus quibus probat mundi eternitatem et motum primi mobilis
esse causam omnium aliorum motuum et omnium temporalium et omnium que
quandoque sunt120 quandoque non sunt Unde non miror si precipue121 sequaces eius
veritatem libertatis nobis aufferre conuntur122
44 Manuducit etiam123 nos ad hoc aliqualiter potentiarum nostrorum conditio Actus enim
uniuscuisque earum pro quanto trahunt ab eis suam essentiam omnis sunt unius
speciei sicut et potentia a qua exeunt quemadmodum radii a sole vel igne exeuntes in
quantum tales sunt unius speciei Unde patet124 si potentia per se posset absque
cooperacione125 obiectorum suos126 actus producere nullam [B 155rb] haberent inter se
diversitatem essentialem Cum igitur divinus actus sit in se ipso subsistens et a nullo
obiecto dependens habens in se quicquid perfectionis dicunt in nobis potentie et
Oliviana 6 | 2020
141
actus alias non esset actus divinus Oportet quod respectu omnium obiectorum sit in se
omnino unus et etiam quod sit immunis ab illa diversitate quam habent actus nostri
oppositi Ex eo quod potentie a quibus exeunt vario modo se habent ad eadem obiecta
et sic per consequens127 et ipsi actus Quia nec128 in nobis hanc haberent si potentie ex
ordine et in ordine ad obiecta suos actus non elicerent oportet igitur quod divinus
actus habeat in se equivalenciam seu potius prevalenciam actuum oppositorum Sed
hoc est impossibile nisi sub disiunctione possit esse oppositorum obiectorum aut nisi
sub disiunctione possit esse et non esse eiusdem129 obiecti absque alia sui variatione
Quomodo autem actus unius potentie in quantum ab ea exeunt sunt unius rationis et
quantum sit hoc necessarium ad quorundam [G 202ra] articulorum defensionem seu
explicationem130 ponere in questione de pluralitate productionum personalium in
divinis plenius habet tangiii et tactum131 est etiam inde aliquid 132 in materia de
potenciis animeiii
lt2 4 Notandum de origine errorum in materia istagt
45 Ad evidenciam huius veritatis et omnium argumentorum est primo notandum quod
maior pars argumentorum que contra hoc fiunt aut fieri possunt sumitur a
propositionibus que in sua plena universalitate sunt false et a consequenciis que a
simili in eo quod est dissimile inferunt suum simile133 seu potius suum dissimile
Sumuntur etiam tam propositiones quam consequencie ab exemplis seu experimentis
particularibus non sufficienter inductis Arguunt etiam a minori negative aut ab134
impropria significatione terminorum quibus veritatem istam exprimere nituntur Nam
ex hiis que experimur in actibus creaturarum et in virtutibus libertatem non
habentibus aut non talem et tantam qualem habet Deus sumimus consequencias
[A 170vb] contra predictam veritatem et sumimus inde propositiones universales
creature et creatori Unde ex hoc ipso quod huius veritas fortissime elucescit quod
contra135 eam vix potest136 argui nisi per huiusmodi137 vias manifeste absurdas sicut in
responsione argumentorum plenius patebit138 Apparet enim ex hoc quod ex propriis
huic veritati seu139 divine libertati nichil potest contra eam argui sed solum ex hiis
que in rebus infimis experimur ac si ita semper arguamus lsquonon est ita in creatura
ergo nec in creatorersquo
46 Secundo est notandum140 quod id quod super omnia turbat141 intellectum quorumdam
in pura142 intelligencia huius veritatis et etiam consimilium est defectus distinguendi143
inter actum et obiectum ymaginationis et intellectus et144 inter proprium et commune
Sicut enim multi non possunt intelligere quod anima tota sit in quamlibet parte
corporis quia non advertunt quod quando accipiunt animam ut existentem in hac
parte et illa accipiunt eam ut quoddam corpus seu ut quedam punctum et quia in
punctis et corporibus non potest contigere quod scilicet unum et idem sit totum in
pluribus partibus sic videtur145 eis quod nec in anima hoc contingere possit Ita est et in
[B 155va] proposito quod quando multi volunt cogitare quomodo divinum velle sine
omni mutatione et variatione sui aut alicuius alteratio146 potest esse huius vel illius
obiecti et hunc vel illum effectum producere aut non producere non advertunt quod
divinum velle cogitant ad modum sui velle et divina voluntate ad modum sue
voluntatis cum tamen hoc distet ab illa quantum ymaginabile ab intelligibili Unde et
eam intelligere ad modum nostre magis debet dici eam ymaginari quam eam prout est
intelligere Et inde est quod quia homines in suo velle hoc non possunt experiri quod
Oliviana 6 | 2020
142
nec in Deo hoc possunt solide inspicere ac si semper arguerent lsquohoc non est in
nobis147 ergo non est in Deorsquo
47 Ex quo etiam patet quod ex hoc turbantur quia nesciunt distinguere inter proprium et
commune Quandocumque enim aliquid est alicui rei singulariter148 proprium stultus
est qui querit illud in aliis quibuscumque exemplis secundum hoc quod est illi
proprium Consimiliter reperire cum hoc faciendo non querat illud ut proprium set
potius ut commune et ita iam non querat149 illud sed potius ad loco eius Unde
innumeris difficultatibus plurium veritatum150 [G 202rb] expertus sum hoc multorum
intellectibus evenire Unde et contra libertatem nostre voluntatis multi frequenter
arguunt ex hiis que communia151 sunt causis naturalibus sicut in questione de nostra
voluntate est ostensumiv
lt2 5 Advertendum de differentia inter divinibus actibus et nostrisgt
48 Est hoc igitur diligenter advertendum quid divinum velle et scire habeant commune
cum omnibus potenciis et actibus et quid speciale cum nostra voluntate et eius actibus
et quid proprium sibi sit quod in nullo altero est sibi simile dare Loquor152 autem hic de
communi per analogiam secundum quod solum aliquid est commune Deo et creature
Habet enim commune cum omnibus potentiis posse producere153 effectum sibi similem
cum actibus vero habere154 ultimatam rationem actualitatis cum voluntate vero
nostra habere specialem libertatem producendi opposita cum actibus vero eius
rationem actualissimi amoris et ut ita155 dicam ultimatissimi156
49 Proprium vero sibi soli habet tria ad presens quorum primum est quod in eo non est
aliqua exitus seu aliqua productio Non enim est actus progrediens [A 171ra] a potentia
vel a quocumque alio sed potius ipse actus in quantum157 est per se ipsum ens et super
effectus creatos per se ipsum potens158 habet non solum rationem actus sed etiam
potentie
50 Secundum est quod sicut in nobis potentia nostre159 voluntatis est potens immediate
super actus oppositos et ipsis mediantibus160 super obiecta opposita sic actus divini
velle est immediate potens super obiecta161 opposita et super effectus extrinsecos
oppositos Unde in nobis nostri actus non habent proprie et principaliter libertatem
sed solum nostre162 potencie divinum vero velle habet hoc 163 proprie 164 primo et
principaliter
51 Tertium est quod in Deo non est libertas seu dominium super actus intrinsecos
oppositos nec super aliquid intrinsecum165 sicut est in nobis quia hoc non posset esse
ibi166 sine diversitate essentiarum 167 et etiam graduum 168 Esset enim ibi subiectio et
dominatio Illud enim super quo haberet dominium esset169 subiectum ipsi [B 155va]
dominanti Esset etiam ibi productio alicuius essentialis et variatio quia dominium non
habetur nisi super eo quod possumus facere esse et non esse170 aut super eo quod
possumus sic vel sic regere et variare Et ideo oportet quod divinum velle tali modo sit
liberum super obiecta creabilia171 et super172 effectus extrinsecos quod possint esse
huius vel illius absque omni variatione facta in ipso et sic per consequens absque
aliqua applicatione determinata173 ipsum 174 ad alia Nulla enim nova applicatio vel
determinatio potest sibi advenire175 tum quia non potest variari176 tum quia non177
potest ad aliquid limitari Quomodo autem hoc possit stare absque omni contradictione
ex responsione argumentorum patebit
Oliviana 6 | 2020
143
lt3 Responsiones ad argumenta in contrariumgt
52 Et ideo ad primum dicendum quod velle et nolle [G 203ra] respectu178 eiusdem accepta
non contradicunt sibi nec contrariantur in Deo nisi quando simul ponuntur esse in eo
quia tunc ponitur quod divinum velle simul sit et non sit eiusdem obiecti vel quod
simul sit oppositorum et incompossibilium sibi obiectorum179 Quod autem dicitur quod
non possunt esse in Deo successive bene concedo Nichilominus tamen pro toto illo
nunc180 eternitatis pro quo unum fuit 181 potuit sub182 disiunctione esse et reliquum
sicut et in exemplo dissimili dicimus quod voluntas nostra respectu eiusdem nunc183
potuit disiunctive in184 opposita
53 Ad secundum dicendum quod per velle et nolle possumus significare actum divini velle
secundum suam essentiam absolutam et secundum hoc nullam oppositionem habent in
se quin dicunt omnino eandem essentiam et eundem actum Aut possumus per hoc
significare ipsum actum in ordine ad obiecta opposita seu prout est huius185 vel illius
obiecti et sic quidem ratione sue186 essentie non opponuntur sed includunt in se
intellectum oppositorum obiectorum seu ordinem ad opposita obiecta187 quamvis iste
ordo nichil realiter addat diversum ad essentiam divini actus Divinus enim actus est in
se talis ac tantus quod idem manens absque aliqua sui contrarietate potest esse sub
disiunctione contrariorum et contradictoriorum obiectorum Secundum hoc ergo188
quod sunt una essentia semper sunt simul Quod non est aliud dictum nisi quod tota
divina essentia semper est simul Secundum hoc vero quod sunt oppositorum
obiectorum nunquam sunt simul Hoc est dicere quod divinus actus etsi sit in se totus
simul non est tamen oppositorum obiectorum simul
54 Quia autem contra hoc subdicitur189 quod nulla realis contrarietas poterat esse in
obiectis que penitus erant nichil et que nichil reale ponebant nisi solum190 in divino
velle et scire dicendum quod quia divinum velle et scire poterant esse obiectorum
nondum extrinsecum [A 171rb] ac si ipsa essent in se ipsis aliquid ita et poterant esse
obiectorum contrariorum ac si ipsa contrarietas aliquid reale poneret in eis191 Unde et
nos possumus cogitare et velle multa contradictoria quamquam nichil sunt secundum
rem Hoc est enim natura intellectus et voluntatis quod possunt ferri in obiecta actu
non existentia ac si essent Si autem talium [B 156ra] contrariorum ponatur esse
voluntas aut intellectus simul192 tunc habebunt in se193 realem contrarietatem seu
potius194 contradictionem quamvis in obiectis non ponat aliquid actu Et ideo in Deo195
non ponimus hoc simul sed solum sub disiunctione Si autem ponerentur simul in Deo
tunc concedo quod196 hec contradictio esset realiter in Deo Tunc enim simul197 ferretur
et non ferretur super idem obiectum Si autem dicatur quod Deus simul intelligit
contradictoria et contraria neque enim aliter potest intelligere quid sit contradictio vel
contrarietas198 dicendum quod Deus non intelligit ea simul esse vera sed potius falsa
nec illo modo quo aliquam contrarietatem ponant in intellectu etiam nostro199
55 Ad tertium dicendum quod divinum velle et scire non claudunt in se rationes
contradictorias aut contrarias nec simul nec successive nec etiam disiunctive quia
nichil est in eis aut esse potest quin omnino sit idem cum eis200 [M 138v] [G 203rb] et
cum omni ratione essentialiter in eis comprehensa
56 Quia ergo obicitur quod Deus non potuit velle oppositum eius quod vult nisi haberet in
se simul rationes illius velle et nolle201 dico quod totam rationem quam illa202 in Deo
ponunt aut ponere potuerunt habebat Deus in se simul et habet Et sicut ipsa
quantum203 ad illud quod in Deo ponunt non sibi opponuntur sed potius sunt id ipsum
Oliviana 6 | 2020
144
sic nec rationes eorum Sicut autem ipsa includunt in se intellectum oppositorum
obiectorum sic et rationes eorum Quantum ad hoc igitur quod in Deo ponunt tam ipsa
quam rationes eorum simul sunt in deo nec sibi opponuntur Non tamen simul sunt aut
esse possunt oppositorum obiectorum que obiecta si in rationibus eorum204 includere
velis Quantum ad hoc poterunt205 dici simul sibi opponi et non posse206 esse simul Hoc
autem non est aliud dictum quam quod divinus actus secundum se totus est simul et in
nullo sibi contrarius Potuit tamen esse oppositorum obiectorum non simul sed
disiunctive
57 Quando207 autem dicitur quod una simplex essentia non potest claudere 208 in se simul
vel successive oppositas rationes si209 de rationibus sibi essentialibus intelligatur
verum est Si autem de rationibus obiectorum vel effectuum que in ea210
comprehenduntur tamquam in causa seu sicut exemplatum in exemplari sic non est
omnino211 verum Potest enim divinus intellectus obiecta contradictoria aliquo modo
simul apprehendere et aliquo modo hoc potuit disiunctive et consimiliter potest dici
de divino velle Est etiam hoc sciendum quod sicut nostra potentia volitiva non debet
dici habere in se rationes virtutum contrariarum quamvis ita et etiam alterius possit in
actus oppositos sicut si virtutes contrarias in se haberet potest tamen dici habere
equivalentiam seu potius prevalentiam virtutum et rationum contrariarum Sic et actus
divini velle non debet dici habere in se rationes actuum contrarias sed solum
prevalentiam eorum Unde veritas actuum oppositorum qui in nostra voluntate sunt
non debet [A 171va] poni in Deo quantum ad illas rationes contrarias quas in se
includunt212 sed solum quantum ad veritatem amoris seu velleitatis quam convenienter
in se habent et quantum ad veritatem obiectorum oppositorum in que feruntur213
58 Ad quartum dicendum quod [B 156rb] per negationem qua in Deo negamus aliquod
scire vel velle dicendo hoc quod scit et vult nescire vel nolle non intendimus negare
essentiam divini actus nec aliquid sibi essentiale sed solum per hoc intendimus negare
respectu eius hec vel illa obiecta aut ipsum a talibus obiectis Sensus enim est potuit
enim hoc nescire et nolle idest divinum scire et velle in se ipso semper manens absque
aliqua sui desitione214 vel variatione potuerunt non esse actus istorum obiectorum
quorum nunc sunt actus Per huiusmodi215 igitur negationes nichil in Deo reale
adimitur216 nec per contrarias affirmationes aliquid reale sibi additur Falsa est igitur
prima propositio in proposito217 qua dicitur quod omnis negatio aliquid reale adimit218
quia Deo potuit219 adimi aliquod obiectum et ipse potuit adimi seu negari ab illo
obiecto absque hoc quod aliquid per hoc realiter destrueretur neque in Deo neque in
creatura quamvis posset dici quod totum ipsum divinum velle quod est vere aliquid in
se reale adimitur220 ipsi obiecto absque aliqua variacione sui et ita potest dici quod
aliquid reale adimitur non absolute secundum se sed solum huic seu respectu huius
Potest etiam dici quod nomine rei seu realis potest significari aliquid actualiter ens et
hoc modo non est vera propositio prima quoniam cum dico lsquomundus non fuit ab
eternorsquo vel cum dico lsquohomo non est asinusrsquo neutro eorum actu existente nichil sic reale
adimo Aut potest nomine rei seu realis significari omnis quiditas et ratio entis prout
est intelligibilis et sic potest concedi et hoc modo hic adimitur aliquid reale quia ratio
obiectiva221 ipsorum obiectorum in quantum talis hic adimitur222
59 Ad quintum dicendum quod cum dicitur de non volente potuit fieri Deus volens li lsquonon
volentersquo potest sumi tantum223 negative aut etiam contrarie sicut fit quando sumitur
pro nolente Primo modo potest esse vera sub hoc sensu quod224 illud quod Deus
quantum est de se et absolute non volebat per libertatem suam voluit Si tamen sub225
Oliviana 6 | 2020
145
alio sensu accipiatur idest quod illud quod prius Deus non226 volebat227 potuit postea
velle sic non est verum quia in Deo non cadit prius et posterius et sub hoc etiam sensu
debet negari si sumatur contrarie Neque enim sumptum contrarie228 potest sumi
secundum primum sensum229 quia Deus ex se et absolute non habuit nolle alicuius ita
parum sicut230 velle non habuit 231 An autem iste due possint aliter232 aliquo modo
verificari in sequenti questione habet tangiv Prout ergo sumitur in primo sensu sic li
lsquonon vellersquo non contradicit ad velle immo adhuc233 simul stant quia id quod Deus non
volebat per absolutam rationem sue essentie vult ex sua mera libertate Non enim
negatio fit hic respectu eiusdem et secundum idem et ideo non est hic factus234
transitus ab uno contradictoriorum235 ad alterum Si autem de volente fieret non
volens vel de nolente volens236 sic secundum aliquos esset ibi237 transitus [A 171vb] ab
uno contradictoriorum in aliud et secundum illos [B 156va] valet hec ratio Secundum
alios vero hoc non conceditur sicut in questione sequenti tangetur238
60 Ad sextum dicendum quod sicut iam dictum est nos nunquam negamus divinum scire
nec dicimus potuisse negari secundum se et absolute seu secundum suam essentiam
aut secundum perfectionem aliquam sibi essentialem sed solum dicimus potuisse
negari a tali obiecto seu respectu talis obiecti et ideo per huiusmodi negationes non
tollimus ipsum sibi aut aliquid eius set potius ut ita dicam tollimus eum239 tali vel240
tali obiecto Si autem adhuc instetur241 quod tunc etiam re actu exente poterit eam
Deus nescire absque defectum alicuius perfectionis sue quod tamen est falsissimum
Dicendum quod sicut re actu existente non potest non esse Deus presens sibi quin
tollatur immensitas Dei qua242 nichil potest esse longinquum aut absens a Deo et cum
re non existente non est ei actu presens sic res existens non potest non esse presens
actui divino seu ipsi divino intelligere et ita tunc non potest non esse actus eius quin
negetur immensitas ipsius qua omni re existenti est presens
61 Rursus sciendum quod divinum intelligere est semper actu respectu omnis obiecti veri
seu veraciter scibilis Res autem actu existentes possunt veraciter sciri esse et pro illo
nunc non possunt veraciter sciri non esse243 Econtra vero est de hiis qui non sunt actu
pro illo tempore pro quo non sunt presencia vel futura vel preterita Et ideo priora
non possunt pro illo nunc a Deo sciri non esse sicut nec ista in quantum talia non
possunt ab eo sciri244 esse Quia tamen illa potuerunt pro omni tempore non esse et ista
pro aliquo tempore esse245 ideo divinis intellectus potuit illorum non esse et istorum
esse Quomodo autem hoc debeant aliter attribui divino intellectui et aliter divino velle
in ultimo argumento tangetur246
62 Ad septimum dicendum quod cum247 in Deo non debeat poni prius aut posterius non248
debet dici quod divinum velle prius non esset huiusmodi obiecti sed postea fuit huius
obiecti Sed bene potest dici quod Dei velle quantum est de se seu ex vi absoluta sue
nature non erat249 huiusmodi nec est sed solum ex250 libertate sua Et251 si fiat vis in
proprietate terminorum nunquam debet dici quod divinum velle factum sit252 huius
obiecti si per li lsquofactumrsquo aliquam factionem realem intendimus significare Absque
enim omni factione Dei velle est huius obiecti seu fertur super hoc obiectum quamvis
de se non conveniret sibi quod fertur super ipsum seu quod esset eius Quod si quis
dicat quod hoc non253 est bene intelligibile verum est sequenti experimenta creata
quamvis in voluntate nostra respectu actuum suorum simile contingat sicut loco suo
satis est ostensumvi254
63 Ad octavum dicendum quod nichil quod in Deo sit potuit secundum se et absolute non
esse Potuit tamen non esse huius vel illius obiecti De tali255 autem non est vera prima
Oliviana 6 | 2020
146
propositio Non enim est [B 156vb] verum quod illud quod potuit non esse huius vel
illius potuerit secundum se non esse aut quod habuit esse possibile et non
necessarium licet bene sequitur quod non fuit nec est necessario huius nisi forte
necessitate conditionali seu secundum quid que sequitur rei positioni256 Quod autem
dicitur in minori quod scilicet divini velle mundum esse est nunc verum257 sciendum
quod ista potest esse de re vel de dicto [A 172ra] De dicto258 quidem ut sit sensus quod
hoc enunuciabile259 lsquoDeum velle mundum essersquo est nunc verum De re vero ut sit sensus
quod divinum velle ferri260 super tale obiectum vel talem effectum habet in se veritatem
realem261 seu est quedam verum reale Si primus modo sic bene concedo
conclusionem et262 nichil facit ad propositum In secundo vero modo non ponitur
nec263 affirmatur alia veritas realis quam sit ipsa absoluta essentia divini velle pro eo
quod sine aliquo addito et264 sine aliqua variacione divinum velle fertur super mundi
existentiam265 seu est eius tanquam obiecti et per idipsum potuit non esse eius Cuius
simile aliqualiter patet in libertate nostre voluntatis Quamvis hic ponatur hoc esse in
divino velle in nobis vero non in nostro velle sed solum in nostra potentia
64 Si autem queratur an saltem ex hac ratione debeat concedi quod divini velle fuerit
huius vel illius obiecti potentialiter vel contingenter dicendum quod magis proprie
debet dici quod fuit libere huius vel illius Contingentia enim proprie accepta includit
aliqua defectibilitatem circa eius266 cuius est Unde illi qui posuerunt eam in divino
velle credo quod non aliud voluerunt significare nisi libertatem divini velle qua libere
et non ex aliqua necessitate vel naturali determinacione est huius vel illius obiecti267
65 Ad nonum dicendum quod illud quod non est secundum se aliquid non potuit esse nisi
per productionem Quod autem secundum se est aliquid sed non est huius ut obiecti vel
sicut effectus non oportet quod factum fuerit huius per aliquam productionem
Instancia enim est in proposito et etiam aliquo modo in potentia nostre libertatis
Quando autem dicitur in minori quod Deum nolle mundum esse non est modo268
distinguenda est sicut minor precedentis argumenti Potest enim esse de dicto vel de re
et secundum unum modum est vera et tunc nichil contra269 propositum secundum
vero alium modum est falsa
66 Ad decimum dicendum quod quando dicimus Deum posse vel potuisse quod vult et non
vult per hoc verbum lsquopossersquo non intendemus significare potentiam [G 203ra] aliquam
respectu divini velle proprie sumendo potentiam sed solum per hoc intendimus
significare quod divinum velle est potentissimum et imperiosissimum ad hoc quod sit270
huius vel illius obiecti Potestas autem respectu271 eius respectu cuius proprie dicitur
est potestas respectu actus vel effectus aut ut addamus ad membrum est potestas
respectu obiecti in quantum obiectum
67 Divinum enim velle non solum est potens super effectus oppositos producendos
[B 157ra] sed etiam super obiecta in quantum obiecta Unde primo intelligimus eum
esse potentem super obiectum in quantum est eius obiectum quam super obiectum in
quantum est eius effectus272 Non enim dicimus quod quia Deus facit rem esse vult eam
esse sed potius quia vult eam esse facit eam esse Et ita non sequitur273 quod divinum
velle sit effectus vel actus divine potestatis sed potius quod sit ipsa potestas
68 Ad undecimum dicendum quod sicut dictum est in Deo non est potestas proprie
respectu alicuius274 intrinseci sed solum respectu obiectorum et effectuum
extrinsecorum275 Respectu autem illorum potestas eius est naturaliter prior Pro
quanto igitur velle et nolle dicunt actum Dei intrinsecum pro tanto nichil est ens prius
Pro quanto vero includunt in suo276 intellectu obiectum determinatum pro tanto potest
Oliviana 6 | 2020
147
dici quod includunt in suo intellectu277 aliquid naturaliter posterius 278 Potest etiam
maior distingui Non enim est omnino necessarium quod potestas quorumcumque279
oppositorum sit prior [A 172rb] ipsis oppositis Quando enim nulla opposita in quantum
sunt subiecta seu subiecta280 potestati alicuius nichil ponunt actu in re tunc nichil
realiter dicunt posterius cum penitus nichil dicunt et ita est in proposito Divinum
enim velle est potens in opposita obiecta et non solum in oppositos effectus que
obiecta in quantum talia nichil ponunt in actu Propositio igitur illa est plene et proprie
vera de potestate actuum vel effectuum
69 Ad duodecimum dicendum quod si per hoc verbum lsquodeterminarirsquo intelligatur aliqua
limitatio vel applicatio divini velle propositio prima est falsa Nichil enim tale potest
esse in ipso Si vero per hoc nichil aliud intelligatur quam quod divinum velle est
veraciter huius obiecti et ita quod non sui oppositi sic prima est vera minor autem
falsa Non enim determinatio281 sic intellecta dicit aliquam applicationem vel
limitationem divini velle
70 Ad tertiumdecimum dicendum quod in prima debet fieri vis quoad duo scilicet
quantum ad hoc comparativum lsquopriusrsquo quod nunquam proprie ponitur in Deo respectu
alicuius intrinseci Et potest fieri vis quantum ad hoc quod dicitur quod lsquoomnia stant
semper in Deo uniformiterrsquo seu secundum unum modum Unum est enim quod omnia
que sunt in Deo seu que sunt Deus stant semper282 eodem modo quo semper sit
uniformiter stante et uno et eodem modo potuit Deus esse non eorundem obiectorum
et effectuum Unde per velle res et nolle non aliud ponitur in Deo sed unum et idem
ponitur esse aliorum et aliorum Quia autem cum dicimus Deum velle res facere non
significamus tantum essentiam divini velle secundum se et absolute sed potius
significamus ipsum prout est aliorum et aliorum283 obiectorum Idcirco omnibus
stantibus in Deo uniformiter non est idem dicere Deum velle hoc quam284 Deum
illum285 nolle quia omnibus eodem modo stantibus potest veraciter esse aliorum et
aliorum286 Quia etiam dicitur287 quod quando ad hoc quod dicitur quod Deus quantum
est de se non plus volebat hoc288 quam nolebat adicimus quod ex sua libertate fuit quod
hoc vellet et non alia Quando inquam dicitur quod hec adiectio nichil secundum rem
adiecit vel addidit289 verum est quod per hoc nichil [B 157rb] intrinsecum290 est Deo
adiectum quia nec per hoc volumus significare eum esse aliquid ex sua libertate quod
non esset de se et absolute sed solum per hoc volumus significare quod ipse est alicuius
obiecti ex sua libertate cuius non erat ex se et absolute sed291 ex naturali necessitati
Quia igitur hoc per hunc modum potuit adici292 absque hoc quod aliquid de novo
poneretur in re293 ita et potuit esse verum294
71 Ad quatuordecimum dicendum quod quando dicimus Deum diligisse295 nos vel velle296
hoc esse veraciter intendimus significare ipsum actum divini amoris potius quam
aliquam determinacionem sibi additam Significamus autem ipsam prout fertur in
nos297 tamquam in obiecta sua seu prout est nostri Hoc enim volumus dicere quod
divinus amor qui est vere Deus et quo veraciter Deus diligit [A 172va] se sic veraciter
fertur super nos habendo nos pro obiecto quod verissime Deus per ipsum diligit nos Si
autem queratur quomodo298 ille amor qui totus est pure positivus et affirmativus et in
quo non est aliquid dare contrarium amori aut aliquid quod non sit amor quomodo
inquam potest dici odium299 aut voluntas seu nolle300 sicut fit quando dicitur odire301
malos et nolle eos salvare Dicendum quod ille divinus amor est302 talis et tantus quod
habet intra se omnem nobilem303 rationem amoris et imperiosi velle Odium 304 autem
mali non opponitur amori boni sed potius unum includitur in ratione alterius Licet
Oliviana 6 | 2020
148
etiam odire vel nolle videantur in se implicare negationem vel quandam contrarietatem
secundum rem tamen semper dicunt velle affirmativum Non enim aliud305 dicunt
quam306 velle prout fertur super partem contradictionis negativam Unde non est aliud
nolle hoc fieri quam velle307 hoc non fieri
72 Ad quintumdecimum dicendum quod quando queritur an fuerit melius Deum velle
mundum quam nolle hoc quod dico lsquomeliusrsquo potest referri ad Deum vel ad res fiendas
Deo enim non fuit hoc melius nec minus bonum sed solum eque bonum Rebus vero
fiendis fuit hoc melius sicut melius fuit mihi fieri vel futurum esse quam nunquam fieri
vel fore Illa tamen dictio qua dicitur de rebus quas Deus noluit fieri quod aut fuit
melius fieri quam non fieri aut eque bonum308 vel minus bonum potest tripliciter
intelligi Potest enim le309 lsquomeliusrsquo referri ad res ipsas et hoc dupliciter aut ut sit sensus
an est310 ei melius finaliter vel ut sit sensus an 311 in se habeant aliquam rationem
melioritatis exigentem eas potius debere fieri quam non fieri et hoc modo non fuit
melius neque312 peius Potest etiam 313 refferi 314 ad Deum et hoc dupliciter aut non
preintelligendo315 suum velle aut preintelligendo Primo modo stat316 sicut dictum est
Preintelligendo autem ipsum hic fuisset peius Deo quia hoc esset ponere quod res non
sequerentur imperium divini velle seu quod non esset summe bonum quod317 divinum
velle et eius imperium sit efficax318 super sua volita
73 Quia autem319 subinfertur quod de [B 157va] duobus eque bonis nulla est ratio quare
alterum preeligatur dicendum quod immo magna est ratio multum rationabile quia
huiusmodi volita fuerint320 sic321 subiecta divino imperio quod optimum sit eum322 posse
quodcumque eorum preeligere323 Quamvis igitur non sit hic alia ratio quam dominium
divini imperii qua summe dignum et rationabile324 est eum habere super eis 325
electionem liberam et dominativam non propter hoc sequitur quod huiusmodi
preelectio sit a fortuna vel a casu Quod enim est ex vera libertate non est a fortuna vel
a casu De hoc autem et de pluribus aliis supra premissis multa tacta sunt in questione
de nostra libertatevii Quicumque enim vult assurgere ab contemplandum secretum
huiusmodi326 veritatis per speculum et in enigmate nullum 327 potest ita proprium et
altum assumere sicut speculum nostre libertatis quamvis et328 istud in multis sit
defectivum et dissimile sicut supra est tactum
74 Ad sextumdecimum dicendum quod lsquodivinum intellectum uniformiter se haberersquo329
potest intelligi dupliciter Aut quia in se non330 penitus est 331 variatum aut quia est
omnino eorumdem obiectorum ita quod non332 potuit esse aliorum Primo modo
semper uniformiter se habet sed quantum ad secundum modum [A 172vb] potuit aliter
se habere Sed per le333 lsquoaliterrsquo non intendimus significare aliquam alietatem alicuius
quod sit in ipso nec aliquam alietatem que necessario ponat aliquid actu in obiectis sed
hoc solum volumus dicere quod ipse omnino idem manens potuit habere diversa
obiecta absque hoc quod ipsa obiecta actu existant334
75 Si autem queratur quomodo divinus335 intellectus hoc habere 336 potuit cum ipse in
quantum talis non sit liber super opposita ndash libertas enim non est de ratione intellectus
sed solum de ratione voluntatis ndash dicendum quod essentia divini actus in quantum est
velle est libera super337 opposita obiecta et super oppositos effectus seu super
effectum et negationem effectus338 Et per primum339 dicimus quod idem 340 obiectum
[G 203rb] potuit velle et nolle Per secundum autem quod eandem rem potuit facere et
non facere per hoc quod potuit habere illud pro obiecto et non habere sicut enim
nostrum velle habet in se duos respectus unum ad obiectum suum quod dicitur eius
volitum alterum ad effectum quem sua efficacia341 producit qualis est motus virium
Oliviana 6 | 2020
149
sibi subiectarum342 sic suo modo est dare in divino velle Inter cetera tamen differt in
hoc quod efficacia divini velle semper redundat super suum obiectum volitum Nam
illud quod primo est eius obiectum postea est eius effectus
76 Et inde est quod divino velle attribuimus duas rationes scilicet voluntatis et potentie
In quantum enim fertur super obiectum in quantum obiectum dicitur voluntas In
quantum vero fertur super effectum producendum vel conservandum vel343
gubernandum dicitur potentia Unde quando in Deo distinguimus scientiam344
voluntatem et potentiam per potentiam non345 significamus aliqua rationem potentie346
que sit a voluntate diversa eo modo quo in nobis sunt potentie347 [B 157vb] motive et
exsecutive348 eius quod imperat nostra voluntas sed solum per hoc significamus ipsam
voluntatem prout est efficax super suos effectus Nomine vero voluntatis significamus
tunc eandem voluntatem prout fertur super obiecta in quantum sunt solum eius
obiecta Si enim in Deo significaret rationem potentie alterius a voluntate oporteret
necessario quod in Deo esset aliquid quod secundum veritatem moveretur349 ab imperio
sue voluntatis Non enim Deus nec aliqua potentia eius potuit aliquid producere extra
se nisi per imperium liberum Oporteret etiam quod illa potentia faceret suos effectus
modo naturali et necessario cum ratio libertatis sit omnino eadem cum ratione
voluntatis et maxime in Deo Quia igitur divina voluntas eo ipso quo vult aliquid pro
tali tempore esse efficaciter redundat super eius obiectum productionem ita quod
licet350 non producatur nisi in illo tempore efficacia tamen divine voluntatis super
ipsum tota fuit ab eterno quamdiu scilicet fuit illud eius obiectum seu volitum Idcirco
divinum intelligere potuit videre rei existentiam351 videndo efficaciam divini velle
prout efficaciter ab eterno fertur super tale obiectum et super talem effectum et etiam
quia sicut quando res actu existit est presens aspectui divini intellectus seu divino352
intelligere et econverso sic ab eterno erat presens ei pro illo tempore
77 Quomodo autem presens ei esse potuerit353 ab eterno in sequentibus plenius tangetur
Hoc enim354 sufficit ad presens quod sicut immensitas divine essentie sic in se existit
quod nichil potest fieri quin sit ei presens sic immensitas divini intelligere tante
claritatis est quod nichil potest habere entitatem aut veritatem quin sit ei presens
Divinum igitur scire potuit355 non esse huius obiecti per hoc quod ipsum [A 173ra]
obiectum potuit non esse si Deus oppositum voluisset Potuit quidem esse multorum
aliorum per hoc quod Deus potuit multa alia velle facere que noluit
78 Aliter igitur potest esse divinum velle diversorum obiectorum et aliter divinum scire
Divinum enim356 velle habet hoc ex sua libertate divinum vero scire ex obiecti
verificatione quam accipit a divino velle quando sua eterna efficacia in certo tempore
determinatur ad esse creatum357 cuius simile358 cum multa tamen diversitate apparet
in nobis Noster enim intellectus potest esse plurium et oppositorum obiectorum aut
quia diversa ab aliis causis presentatur suo aspectui aut quia nostra voluntas applicat
ipsum ad diversa cogitanda In Deo autem fit359 hoc per hoc solum quod divina voluntas
presentat sibi in actuali existentia360 diversa obiecta Licet enim intellectus [B 158ra]
divinus secundum modum intelligendi nostrum precedit361 actum divini velle quoad
quiditates obiectorum absque362 actualitates 363 existendi acceptas 364 sequitur tamen
ipsum quantum ad apprehensionem actualis existentie365 rerum [G 203va]
Oliviana 6 | 2020
150
NOTES
1 La numeacuterotation des questions a eacuteteacute eacutetablie par Josef Koch laquo Der Sentenzkommentar des
Petrus Johannis Olivi raquo Recherches de theacuteologie ancienne et meacutedieacutevale 2 1930 p 290-310
2 Sylvain Piron laquo Chronologie des œuvres drsquoOlivi raquo Oliviana 6 2019 sect 00
3 S Piron laquo La liberteacute divine et la destruction des ideacutees chez Olivi raquo in A Boureau S Piron
(dir) Pierre de Jean Olivi (1248ndash1298) Penseacutee scolastique dissidence spirituelle et socieacuteteacute Paris Vrin
1999 p 71-89 reproduit ici mecircme ltliengt
4 Vatican Borgh 322 et Borgh 358 deacutecrits in Anneliese MAIER Codices Burghesiani Bibliothecae
Vaticanae Vatican Biblioteca Apostolica Vaticana (Studi e Testi 170) 1952 p 365-369 et 408-411
Sur la datation et lrsquohistoire de ces deux manuscrits S Piron laquo Censure et condamnations drsquoOlivi
Enquecircte dans les marges du Vatican raquo Meacutelanges de lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome Moyen Acircge 118 2006 p
313-373 voir p 325-328 et 336-338
5 P G Pagnani laquo I codici dellarchivio dei PP Benedettini-Silvestrini di Montefano presso
Fabrianordquo Studia Picena 26 1958 p 119-134 Jrsquoai pu prendre des photos du manuscrit en 1998
gracircce agrave lrsquoobligeance de Reacuteginald Greacutegoire grand historien de lrsquohagiologie et du monachisme qui
remplissait les fonctions drsquoarchiviste du couvent
6 Otto Guumlnther Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek t5 Die Handschriften der
Kirchenbibliothek von St Warien in Danzig Danzig 1921 p 430-435
7 Il srsquoagit des questions laquo An esse rerum creatarum sit in genere substancie vel accidentis raquo
eacutegalement preacutesente dans eux manuscrits du Vatican (Borgh 46 f 14r-16r et Borgh 322 f
31v-33v) et laquo Utrum universalia sint in suis individuis secundum suam universalitatem aut
tantum in intellectu raquo inconnue par ailleurs
8 Ces passages sont indiqueacutes dans le corps du texte par des repegraveres laquo h raquo (pour hic) et laquo f raquo (pour
finis)
9 Damase Laberge (eacuted) laquo Responsio fratris Petri Ioannis ad aliqua dicta per quosdam magistros
parisienses se suis quaestionibus excerpta raquo Archivum franciscanum historicum 28 1935 p
130-155 374-407 variantes signaleacutees par le sigle Resp
10 potuerit] potuit A
11 que] quod G
12 queritur] queratur A
13 prescivit] scivit ABM
14 contradictoria] contradictio A
15 possint] possunt G
16 in] hic corr G
17 huius] huiusmodi G
18 et] aut G
19 pro] in A
20 sunt] sint ABM
21 diceres] dicetur BM diceretur A
22 contradictio vel] om G
23 quod] hoc A sic M
24 quod sic arguitur] om G
25 huius] huiusmodi G
26 nulla realis] nullatenus G
27 est] om AB
28 simplex] simpliciter B
29 esse vera hellip et nolle] om A
Oliviana 6 | 2020
151
30 et] vel B
31 illud oppositum] om B
32 contradictionis add A
33 ita add A
34 simul] om AB
35 scire om B
36 deo] adeo G
37 aut] et G
38 et] vel G
39 aliquid reale adimi et] om A
40 impossibilissimum] impossibile G
41 vel] om A
42 vel variatione] om G
43 voluntate] volente G
44 ipsa] facta A
45 esse add A
46 et] vel G
47 universaliter] naturaliter G
48 vere add A
49 scientie] scire G
50 deitatem] divinitatem G
51 diminuere] destruere A
52 et declinare] et detruncare G vel detractare et destruere M
53 huius] hic A huiusmodi M
54 factum add M
55 potest] potuit G
56 factio] perfectio A
57 productiones] perfectiones A
58 nunc] non G
59 sine] si A
60 ergo nunquam hellip productionem] om A
61 et] om G
62 cum] si A
63 spectent] spectant G
64 dicit] dicet GM
65 ad] om BM
66 est] esse B
67 minus add A
68 quam prius] om A
69 ponitur] potest AG
70 ponitur] potest G
71 et] om A
72 volebat] voluit G
73 has res fieri quam nolebat] om A nolebat] volebat G
74 libertate] liberalitate B
75 diligebat me nec volebat] indigebat A
76 libertate] liberalitate A
77 nos] om A
78 non possunt] om A
79 nichil ita] inchoata A
Oliviana 6 | 2020
152
80 ergo] sic A
81 diligit] dilexit AGM
82 eadem] eas G om A
83 quam] aut A
84 divino exemplari] divina essentia A
85 se habente in representando semper uniformiter] om AM
86 vel] et B
87 nisi] non A
88 ponere] om A
89 eum] om A
90 hoc] enim A
91 istas add A
92 et coartatione] om A
93 omnibus] add A
94 tamen] om G
95 se] om G
96 et quod iste non fieret] om A
97 ita] om A
98 scientia] essentia A
99 vel] et GM
100 etiam] et G
101 possemus] possumus A
102 hec] add A
103 natura] essentia A
104 potentie] possibilis B
105 est] add G
106 cum] om A
107 predicta] primo dicta A
108 ipse] ex se A
109 et applicatus] om A
110 ad deum diligendum et divinam essentia est determinata] om A
111 non possit] noluit A
112 alia quam] nisi A
113 habundantissime] om A
114 experiri possimus] experti sumus G
115 unumquodque predictorum vel consimilium evidentissime] quodlibet istorum manifeste G
116 regimine] dominio G
117 forte] om A
118 suam] om AG
119 sit] om G
120 et add G
121 precipue] precipui G
122 conuntur] coventur B Ex quo hellip conuntur] canc G
123 etiam] om A
124 patet] om AG
125 cooperacione] comparacione A
126 suos] suorum A
127 consequens] accidens B
128 nec] enim A
129 eiusdem om A
Oliviana 6 | 2020
153
130 explicationem] applicationem A
131 tactum] necesse A
132 et tactum est etiam inde aliquid] om G
133 inferunt suum simile] om A
134 ab] ex A
135 contra] supra B
136 vix potest] iuxta A
137 huiusmodi] huius AG
138 patebit] dicetur G
139 per add A
140 Notat in A unum ex censoribus nota processum hunc ad probationem eorum que sunt fidei
141 turbat] trahat A
142 pura] plura A
143 distinguendi] instinguendi A
144 et] om A
145 in add A
146 alteratio] alterius B
147 nobis] me A
148 singulariter] om A
149 querat] querit G
150 et] add A
151 communia] convenientia A
152 loquor] loquitur A
153 producere] om B
154 habere] habet corr B
155 ita] om A
156 ut ita dicam] om G
157 in quantum] om Resp
158 et in quantum talis add Resp
159 nostre] nostra G
160 mediantibus] immediantibus G
161 obiecta] om A
162 nostre] ipse A
163 hoc] aliquid A
164 et add A
165 intrinsecum] extrinsecum A
166 esse ibi] esset sibi A
167 essentiarum] eternorum A
168 graduum] actuum A
169 esset] om A
170 esse] om A
171 creabilia] terminabilia A
172 super] om A
173 determinata] determinate G
174 ipsum] ipsam G
175 advenire] adinvenire A
176 tum quia non potest variari] om A
177 non] om A
178 respectu om A
179 obiectorum] subiectorum A
Oliviana 6 | 2020
154
180 nunc] unum A
181 non add A
182 sub] secundo A
183 nunc] non A
184 in] ad A
185 prout est huius] ut hoc A
186 vel sic quidem ratione sue] et hoc G
187 seu ordinem ad opposita obiecta] om A
188 ergo om A
189 quia autem contra hoc subdicitur] ex alterius replicatur G
190 solum] om A
191 eis] ipsis G
192 si autem talium hellip intellectus simul] ergo intellectus et voluntas G
193 in se] om A
194 contrarietatem seu potius] om G
195 in deo om A
196 concedo quod] om G
197 tunc enim simul] quia G simul] om A
198 et contraria neque enim hellip vel contrarietas] om G
199 nec illo modo hellip etiam nostro] non ponant contrarietatem in intellectu et nostro G
200 cum eis] eidem B eisdem M
201 Quia ergo obicitur hellip velle et nolle] ad altera G
202 illa] velle et nolle G
203 quantum] quo G
204 rationibus eorum] omnibus rerum A
205 poterunt] potuerunt A
206 posse] om A
207 quando] quod A
208 claudere] concludere A
209 autem ] add A
210 ea] eis A
211 omnino] om A
212 includunt] concludunt A
213 sicut autem ipsa hellip feruntur] om G
214 desitione] distinctione A
215 huiusmodi] hanc G
216 reale adimitur] additur A
217 in proposito] om A
218 adimit] addunt A
219 potuit] ponit A
220 non absolute et secundum se add M
221 adiectiva A
222 in proposito hellip adimitur] om G
223 tantum] om A
224 nec add A
225 sub] ad A
226 non] om G
227 volebat] voluit A
228 neque enim sumptum contrarie] om B
229 et sub huius sensu hellip primum sensum] et sic deus vertiri G
Oliviana 6 | 2020
155
230 hic desinit M
231 sicut velle non habuit] sicut non velle non velle fuit A
232 aliter] om A
233 an autem hellip immo adhuc] sic G
234 factus] om A
235 contradictoriorum] contrariorum A
236 vel de nolente volens] om A
237 ibi] om A
238 si autem hellip tangetur] om G
239 a add G
240 eum tali vel] cum tali materie A
241 instetur] inferatur A
242 qua] a qua A
243 et pro illo nunc non possunt veraciter sciri non esse] non A
244 non esse sicut nec ista in quantum talia non possunt ab eo sciri] om A
245 ita nunc a deo sciri essentias et ista pro aliquo tempore add A
246 Si autem adhuc instetur hellip tangetur] om G
247 cum] si A
248 tamen add A
249 erat] esset A
250 ex] in A
251 et] ut A
252 sit] om B
253 non] om B
254 et si fiat vis hellipostensum] om G
255 tali] reali A
256 positioni] ipsam A
257 Ad octavum dicitur deum mundum velle esse sed utrum verum ista G
258 de dicto] om A
259 enunciabile] enarrabile G
260 ferri] om A
261 realem] om A
262 sic addA
263 nec] aut A
264 pro eo quod sine aliquo addito et] quia G
265 existentiam] essentiam A
266 eius] id A
267 si autem queratur hellip obiecti] om G
268 non est modo] om A
269 contra] ad A
270 quod sit] ut dicit B
271 respectu] om A
272 unde primo hellip effectus] om G
273 secundum add A
274 alicuius] actus G
275 extrinsecorum] vel extrinsecum A exteriorum G
276 in suo] om A
277 obiectum determinatum hellip intellectu] om A
278 potest dici quod hellip posterius] habet prius et posterius G
279 quorumcumque] quorum A
Oliviana 6 | 2020
156
280 subiecta seu subiecta] obiecta seu obiecta A
281 determinatio] terminatio B
282 semper] propter A
283 et aliorum] om A
284 quam] quod B
285 deum illum] ad A
286 et aliorum] om A
287 dicitur] deus A
288 hoc] om A
289 addidit] addit A
290 intrinsecum] extrinsecum A
291 sed] seu A
292 adici] dici A
293 re] se A
294 potest etiam maior hellip potuit esse verum] Idem dici ad 13m sed in 12deg hec est falsa Non est
determinata sic est divinum velle huius obiecti ita quantum sui oppositi G
295 diligisse] dilexisse A
296 vel add B
297 nos] eis A
298 quomodo] quod non A
299 odium] obiectum A
300 nolle] velle A
301 odire] ordire A
302 est] om A
303 nobile] om A
304 odium] obiectum A
305 aliud] om A
306 quam] contra A
307 velle] nolle A
308 bonum] om B
309 le] li A
310 an est] aut sit A
311 an] aut A
312 neque] sed A
313 etiam] om B
314 et add A
315 preintelligendo] pure intelligendo A
316 stat] fuit A
317 quod] cum A
318 sit efficax] om A
319 autem] ergo A
320 fuerint] fuit A sint G
321 sic] sicut B
322 sit eum] sic cum A
323 preeligere] om A
324 rationabile] rationale A
325 eis] nos A
326 huiusmodi] huius AG
327 speculum add G
328 et] om A
Oliviana 6 | 2020
157
329 intellectum uniformiter se] velle cum multi preter quam habere possit A
330 non] nichil G
331 in se non est penitus] in sensibilis erit penitus A
332 quod non] quin G
333 le] li A
334 Notatur A in margine quomodo divini intelligere potest esse oppositorum
335 divinus] om G
336 habere] modo A
337 super] simul A
338 seu super effectum et negationem effectus] om AG
339 primum] primo B primus A
340 idem] istud A
341 efficacia] om A
342 subiectarum] subiectorum B
343 vel conservandum vel] om G
344 et add A
345 non] vero A
346 et motive add A
347 et add A
348 exsecutive] sensitive A
349 moveretur] movetur A
350 licet om A
351 existentiam] essentiam A
352 divino] divini A
353 potuerit] poterunt aliquid A
354 enim] tamen A
355 quomodo autem hellip scire potuit] potuit ergo divinum scire G
356 enim] igitur A
357 creatum] terminatum A
358 cuius simile om A
359 fit] fuit A
360 existentia] essentia A
361 precedit] precedat A
362 absque] atque B
363 actualitates] actualitate G
364 acceptas] om G
365 existentie] essentie A
NOTES DE FIN
i Voir P J Olivi Quaestiones in secundum librum Sententiarum (=Summa quaestionum) ed B Jansen
t 2 q 57
ii Voir P J Olivi An in divinis sit personalis productio et pluralitas ed M Schmaus Der liber
propugnatorius des Thomas Anglicus Muumlnster 1930 t 2 pp 143-228 (voir p )
Oliviana 6 | 2020
158
iii Cf Quaestiones t 2 q 54 p 247
iv Ibid q 57 p
v Question perdue qui devait suivre celle-ci
vi q 57
vii q 57
REacuteSUMEacuteS
Eacutedition critique de la question disputeacutee sur le savoir et le vouloir divin classeacutee comme sixiegraveme
question de la premiegravere partie de la Summa drsquoOlivi
INDEX
Mots-cleacutes Gdańsk Biblioteka Polskiej Akademii Nauk Mar F 309 Montefano (Fabriano) Bibl
Conv Padri Silvestrini cod 19 Vaticano BAV Borgh 322 Vaticano BAV Borgh 358
Oliviana 6 | 2020
159
Quaestio de ideis (Summa I 6 bis)
Petrus Ioannis Olivi
Sylvain Piron (eacuted)
Introduction
1 La question disputeacutee drsquoOlivi sur le vouloir et le savoir divin (Quaestio de divino velle et
scire) srsquoachegraveve sur la reacuteponse agrave une difficulteacute lrsquoinvariabiliteacute de lrsquoexemplaire divin
semble imposer que Dieu connaisse neacutecessairement et sans variation tout ce qursquoil peut
connaicirctre de toute eacuteterniteacute Pour y reacutepondre Olivi srsquoengage dans une question annexe
qui entreprend de deacuteconstruire un eacuteleacutement central de la theacuteologie franciscaine
contemporaine issu de saint Augustin Selon Bonaventure et ses disciples Dieu a creacuteeacute
le monde drsquoapregraves des ideacutees archeacutetypales qursquoil possegravedait en lui-mecircme Dieu devrait
drsquoabord se connaicirctre avant de connaicirctre sa creacuteation Un tel cheminement est
incompatible avec la theacuteorie de la connaissance que deacuteveloppe Olivi comme acte drsquoun
sujet connaissant qui atteint son objet sans meacutediation Cette discussion le conduit agrave
adopter une strateacutegie complexe Sa critique semble drsquoabord viser une formulation
employeacutee par Thomas drsquoAquin tout en tentant de sauver le vocabulaire employeacute par
Bonaventure Mais agrave mesure que la question avance elle change drsquoadversaire et se
concentre sur les critiques que le maicirctre franciscain Guillaume de la Mare adressait agrave
Thomas drsquoAquin dans son Correctorium Derniegravere zone de conflit Olivi srsquoen prend aux
positions de son rival Arnaud Gaillard comme lui jeune enseignant dans les couvents
franciscains du Midi qui cherchait eacutegalement agrave se deacutegager du platonisme des maicirctres
de la geacuteneacuteration preacuteceacutedente Il nrsquoest donc pas surprenant que ce point ait constitueacute lrsquoun
des articles retenus contre Olivi par la commission des censeurs parisiens de 1283
2 Ce deacuteveloppement annexe deux fois plus long que la question principale prend la
forme drsquoune question distincte dans le manuscrit de Gdańsk selon un reacuteameacutenagement
qui semble typique de lrsquoeacutedition finale de la Summa reacutealiseacutee par Olivi dans les anneacutees
1294-951 Crsquoest cette preacutesentation qursquoil a sembleacute preacutefeacuterable drsquoadopter tout en restant
fidegravele pour le corps du texte au cod Borgh 358 qui restitue agrave peu de distance la
reacutedaction initiale de la question
Oliviana 6 | 2020
160
Edition du texte
3 Utrum divini exemplaris uniformitas stare possit cum multitudo rerum varietate et
universalitate ac contingentia2
lt1 Opiniones quinquegt
4 Quidam enim volunt3 quod exemplar significet divinam esssentiam prout est
diversimode participabilis et imitabilis a diversis creaturis una vero ratio imitabilitatis
unam dicit ydeam4 et specialiter5 respectu illorum que Deus fieri disposuit seu voluiti6
5 Alii vero volunt7 quod 8 lux divini intellectus pro eo quod est exemplar genus 9 est
potens exprimere non solum unum genus rerum sed omnia Ipsa igitur ut est lux
omnia exprimens est exemplar omnium Expressiones vero eius determinate sunt
rationes rerum determinate quas respectu fiendorum quidam ydeas vocant Dicuntque
quod quia divina lux est sua expressio ideo ipse expressiones sic determinate
exprimunt unamquamque rem10 quod tamen non sunt plura lumina sed solum una lux
cuius simile esset ut11 dicunt in luce solari Si ipsa12 esset suus radius tunc enim solum
respectu diversorum terminorum et locorum posset dici quasi13 plures radii sed
secundum se et suam essentiam nonnisi una luxii
6 Vidi tamen quemdam dicentemiii et ut credo non multum catholice quod huius14
rationes seu expressiones habeant15 in Deo aliquam veram 16 pluritatem non tamen
talem que poneret diversitatem17 essentie nec tanta quanta est pluralitas personarum
vocans eam pluritatem rationum seu ydearum fundamentum sui dicti sumens18 ex
verbis Augustini qui libro19 83 questionumiv et in epistola ad Nebridium vult20 quod in Deo
alia sit ratio hominis et21 alia asini et etiam quod in Deo22 alia sit23 ratio hominis et alia
huius hominis et libro De Trinitate capitulo lt6gt quod24 in Deo sunt infinite rationes
numerorum et aliarum rerum et quod in eo ldquoest ars plena omnium rationum
viventiumrdquov
7 Quemdam vero audivi qui hanc caripdim25 volens stulte effugere negabat 26 omnem
realitatem rationum in Deo Non enim volebat27 quod essent ibi 28 iste rationes nisi
solum secundum modum intelligendi nostrum secundum quem plures respectus
connotatorum seu obiectorum attribuimus Deo et eius intellectui et secundum quam29
diversitatem que est [A 173rb] in actibus nostri intellectus quodammodo attribuimus
divine essentie prout30 est31 a nobis sub diversis rationibus intellectavi32
8 Quidam vero33 alii vii volunt 34 quod actus divinus qui est intelligere in quantum est
actualis intelligencia seu actuale intelligere omnium rerum Deo possibilium et etiam
fiendarum35 est exemplar rerum36 in quantum vero est actuale intelligere huius vel
illius rei ita proprie sicut si totus esset determinatus ad ipsam est illius rei ratio vel
ydea Nolunt37 autem isti quod divina essentia secundum aliquam aliam viam sit proprie
exemplar rerum aut ydee38 nisi39 secundum istum modum et iste videtur mihi fidei et
rationi magis consonus40 et forte est idem41 cum secundo modo bene42 intellecto
lt1 2 Improbatio primi modi scilicet Thomaegt
9 Primus enim modus videtur [B 158rb] esse contrarius fidei et rationi43 Primo quidem
quia erit dare in Deo aliquid dependens ab altero et naturaliter posterius illo et aliquid
Oliviana 6 | 2020
161
essentiale [G 203vb] productum ab44 altero Huiusmodi45 enim rationes se habebunt sic46
ad actum divini intelligere quod sine ipsis et sine47 aspectu earum non poterit esse alias
de nichilo servirent ipsi intellectui Et etiam quia48 ad hoc ab istis in Deo ponuntur ut
divino intellectui representent res ita quod se habeant ad ipsum sicut rationes
representative Et ideo49 ponitur quod ipse actus dependeat 50 ab eis tanquam a
rationibus representativis et etiam tamquam a principiis eius aliquo modo effectivus51
quia semper tales rationes comparantur ad actum sicut quedam cooperancia52 ad eius
productionem53 Unde et54 videntur tenere rationem principii formalis seu originalis
ipsius actus Si enim55 divinus intellectus non eas aspiciat prius naturaliter quam actu
res intelligat de nichilo serviret ipsi actui earum representatio Ipso enim intelligere
posito in actu non indiget quod per aliud res sibi represententur
10 Secundo etiam patet hoc quia secundum hoc56 oportebit57 dare in Deo uniuscuiusque
rei duas ydeas ita quod duobus modis erit Deus exemplar omnium uno modo
secundum58 quod sua essentia est diversimode imitabilis alio vero 59 modo secundum
hoc quod in Deo est actuale intelligere omnium60 seu actualis intelligentia omnium
rerum Nemo enim sane poterit negare61 quin divinum intelligere in quantum actualiter
intelligit res62 sit63 perfecte exprimens eas 64 cum ipsum in quantum tale sit actu
actualissima obiectorum expressio et representatio et distinctio seu discretio65 Unde et
ipso non posito in Deo impossibile est intelligere in Deo perfectam expressionem
rerum ac per consequens nec perfectam rationem exemplaris et66 ydearum Hoc autem
solo posito perfectissime hoc intelligetur67 Unde isti qui modum illum posuerunt
videntur divinum intellectum comparasse nostroviii Quia enim nos res absentes non
possumus actualiter intelligere nisi68 preter ipsum intelligere sint in nobis species
memoriales ad quas aspiciat69 acies nostri intellectus sic isti 70 in Deo preter actum
intelligendi videntur ponere in71 divina essentia 72 quasdam rationes ydeales ad quas
aspiciat73 divinus intellectus ad hoc quod possit [A 173va] in actu intelligendi exire acsi
per se et ex sua sola ratione74 non possit divinus intellectus intelligere omnia ymo acsi
divinum intelligere non sit actu subsistens75 sicut est Dei esse a nulla potentia causatus
nec ab aliqua ratione representativa ad sui existenciam adiutus
11 Tertio patet per76 hoc quia 77 secundum hanc viam divinum intelligere non fertur
immediate super res nec secundum quod sunt in seipsis Unde quodammodo
apprehendit eas ut absentes sibi et secundum hoc quod78 in exemplari sibi obiecto
representantur potius79 quam secundum hoc80 quod sunt in seipsis Videtur etiam quod
non intelligeret81 eas nisi cum quadam collatione comparando scilicet eas ad divinam
essentiam per modum participabilitatis eius82
12 Preterea prius oportet intelligere extremum [B 158va] alicuius respectus quam ipsum
respectum aut saltem simul nec ipsum extremum intelligo per ipsum respectum ergo
per aliud oportebit intelligere creaturam quam per respectum ymitabilitatis secundum
quam divina essentia diversimode refertur ad creaturas seu83 potius creature ad ipsam
Oportebit ergo prius intelligere ipsa extrema seu terminos huius respectus
13 Preterea individua unius speciei in nullo sibi dissimilia quomodo per hunc modum
intelligentur a Deo cum eodem modo Dei essentiam imitentur cum etiam in Deo non
sit aliqua ratio specifice accepta nisi solum ratio intelligendi et volendi sicut in
questione an in Deo sint plures productiones personales est ostensumix Diversus
autem gradus participandi istas84 aut diversus gradus participandi rationes generales
entis85 non sufficiat 86 ad apprehendendum diversitatem 87 omnium specierum
Oliviana 6 | 2020
162
creabilium aut creatarum Non videtur quomodo per hanc viam Deus possit plene
omnia intelligere
14 Preterea quomodo et per quid divina essentia representat huiusmodi imitabilitates
diversas maxime cum ipsa non sit participabilis ab aliquo univoce nec in ydemptitate
numerali Videre enim divinam essentiam et ut ita dicam88 totam intensionem89 eius
in quantum tale non est videre aliquam aliam essentiam et maxime non sibi univocam
nec huiusmodi90 imitabilitas ponit aliquid in divina essentia etiam secundum rationem
realem nisi solum ipsam Dei essentiam
15 Preterea per hoc solum creatura91 potest Deum participare quod potest a Deo fieri
Ergo potius deberet92 dici quod Deus videt res diversas per hoc quod videt totam suam
potentiam per quam potest facere diversa quam per hoc quod videt93 suam essentiam
ut94 diversimode participabilem Et tamen ipsi hoc non concedunt quod Deus 95
sufficienter res videt96 per hunc modum
16 Amplius quomodo per hanc viam satisfiet97 difficultati premissi argumenti non video
Non enim video quomodo exemplari universaliter se habente in representando omnia
possit Deus idem scire et nescire Non video etiam quomodo divina essentia per hunc
modum possit representare esse rerum pro tempore pro quo vult Deus eas fieri magis
quam per alio aut quando Deus vult eas fieri potius quam quando non vult cum ita
immutabilis sit imitabilis98 in uno tempore sicut in alio et Deo nolente rem fieri sicut et
volente cum etiam existentia99 obiecti futura vel facta [A 173vb] nichil faciat100 ad hoc
quod ydea ipsum101 representet nec eius non existentia ad hoc quod ipsum non 102
representet Immo ut videtur semper representet quicquid de se potest representare
Non video etiam103 quomodo videat esse rerum fiendarum potius quam non fiendarum
et econverso
17 Preterea constat quod actualis affirmatio et negatio et eorum104 veritas non est nisi105
in actu intelligendi Constat etiam106 quod rationes terminorum seu quidditatum
diversorum non representant mutuas affirmationes vel negationes que de eis fiunt aut
fieri possunt tum quia rationibus ipsis non variatis potest una de altera affirmari et
negari etiam veraciter [B 158vb] solummodo in rebus seu in ipsis obiectis fiat variatio
Ergo affirmatio existentie et futuritionis rerum fiendarum et negatio existentie rerum
non fiendarum non potest107 Deo representari per huiusmodi rationes seu
imitabilitates108
18 Ex eisdem autem potest improbari illud aliud dictum eorum quod in eodem predicto
argumento est tactum quod109 scilicet110 Deus nichil vult nisi volendo suam bonitatem
ita quod non est aliud velle res fieri quam velle suam bonitatemx111 prout
diversimode112 possunt multa in ipsam tamquam in finem ultimum ordinari113 Divinum
enim114 velle immediate fertur super omnia sua obiecta nec preter se habet aliquam
aliam rationem que sit sibi causa formalis vel finalis vel quecumque alia115 ad hoc quod
velit116 istam vel illam rem Unde et quando dicitur quod lsquoomnia vult propter suam
gloriamrsquo non est sensus quod sua bonitas vel gloria sit ratio motiva aut causa117 finalis
illius velle quo Deus118 vult illam rem 119 fieri 120 quia impossibile est121 dare in Deo
aliquod velle quod habeat aliquam122 causam moventem vel finalem123 Unde sensus est
quod124 Deus vult res taliter fieri quod ipse res ad suam gloriam tamquam in suum
finem ultimum125 ordinentur Est enim126 sensus quod bonitas ipsius127 divini velle seu
eius benignissima libertas est tota causa quare res fiunt Unde quando dicimus lsquoDeus
vult hoc propter suam bonitatemrsquo idem est quod dicitur128 lsquovult hoc ex sua bonitatersquo Et
Oliviana 6 | 2020
163
iterum129 huius sensus est quod divinum velle130 sola sua bonitate habet hoc vel illud
pro obiecto non ex aliqua utilitate vel necessitate131
lt1 3 Interpretatio secundi modi scilicet Bonaventuraegt
19 Secundus autem modus potest sane intelligi si lsquolux divinarsquo132 sumatur pro actualitate et
claritate divini intelligere et si nomine lsquoexpressionum suarumrsquo non aliud intelligatur
quam ipsum Dei intelligere ut est actualis expressio uniuscuiusque obiecti secundum
suam propriam rationem et hoc modo non differt ab ultimo modo Si tamen nomine
lucis huius quis velit significare aliquam potentiam intellectivam nomine vero
expressionum actus illius potentie vel species rerum in ipsa et ab ipsa existentes quam
sit absurdum et plenum multis inconvenientibus satis de se patet Impossibilitatem
vero illorum133 duorum modorum interpositorum causa nimie disgressionis vitande in
fine huius responsionis subiungam
lt2 Responsiogt
20 Respondeo ergo134 ad difficultatem prefati argumenti quod divinum intelligere potest
dici quorumdam ratio representativa seu actualis representatio Quorumdam vero
magis proprie debet dici ratio diiudicativa et affirmativa seu negativa seu potius
actualis diiudicatio seu affirmatio eorum Sicut enim in nobis [A 174ra] simplex
apprehensio quiditatum seu terminorum est per quandam seu cum quadam
representatione earum Attribuere autem eis esse vel non esse135 est potius affirmare et
negare actualem existentiam136 de eisdem quam aliquid representare sicut suo loco est
ostensumxi [B 159ra] Et satis patet quia eadem representatio utriusque termini scilicet
ipsius quiditatis et ipsius existentie137 omnino uniformiter manet in actu affirmationis
et in actu138 negationis Sic 139 divinus intellectus prout est ipsarum quiditatum seu
terminorum sine relatione ad esse vel non esse seu sine affirmatione vel140 negatione
est earum ratio seu representatio Prout vero unum de altero affirmat seu
verificationem et veram affirmationem unius de altero videt debet potius dici eorum
diiudicatio seu iudicialis discretio Unde de se et absolute omnes terminos et
quiditates cogitabiles divinus intellectus de sui natura et necessario intellexerit et
intelligit141 Hoc est dicere quod divinum intelligere de se et necessario fuit intelligere
talium obiectorum Semper enim scivit et non potuit non scire quid est res quecumque
scibilis seu possibilis et quid est ipsum existere quod eis dare potuit Affirmationem
vero vel142 negationem unius de altero nescire potuit nisi scire affirmationem sumatur
pro scire quiditatem seu rationem huius terminum qui est affirmatio Sed hoc non est
scire eam ut actualem Unde non ex se et necessario alteram illarum scivit ut veram et
actualem Si enim intellectus noster143 est aliquo modo liber super affirmatione et
negatione144 eorumdem terminorum quamvis nunquam possit veraciter representare145
aut apprehendere unum terminum pro altero non est mirum si divinum intelligere
possit ferri super affirmationem et negationem eorumdem terminorum146 licet hoc non
possit ferri vere ac per consequens nec in Deo ferri nisi efficacia divini velle super
eorum productione vel non productione147 efficaciter feratur Redditur autem hoc
nobis148 ad intelligendum difficile quia actus nostri intellectus non potest unus et idem
ferri super affirmationem et negationem sed oportet quod potentia per duos actus
oppositos hoc faciat in Deo vero est149 econverso et ideo non possumus extremum
assumere ab actu sed solum ab ipsa potentia150
Oliviana 6 | 2020
164
21 Dico igitur151 quod divinum exemplar tam respectu sui quam respectu obiecti
uniformiter se habet in apprehensione et152 representatione quiditatum seu
terminorum et possibilitatis eorum In affirmatione vero eorum seu in apprehensione
actualis affirmationis et negationis153 eorum uniformiter se habet quantum 154 ad
essentiam ipsius actus et155 quantum ad omne illud quod in deo realiter ponit 156 sed
non respectu obiecti Quod non est aliud dictum quam quod divinum intelligere
omnino idem157 in se manens potest esse seu ferri super actualem affirmationem158 [G
204ra] vel negationem eorumdem terminorum seu super eorum esse et non esse
verbaliter potius159 quam nominaliter accepta
22 Eadem160 autem est responsio ad illud quod de voluntate ibidem161 adiungebatur
lt3 Obiectionesgt
23 Forte autem ad hoc162 aliquis obiceret 163 contra tria superius premissa 164 quorum
unum165 est quod divinus intellectus feratur super existentiam omnium rerum
futurarum [B 159rb] presentialiter ita quod est eis presens Secundum vero166 est quod
divinus intellectus non feratur super esse rerum167 nisi preintellecto168 quod169 divinum
velle feratur super ipsum Tertium est quod si [A 174rb] ydee dicunt aliquas rationes
divine essentie representantes ipsas res divino intellectui quod sequantur
inconvenientia superius premissa
24 Ex primo170 enim videtur sequi quod ldquoomnia futura sint Deo presentia ab eterno et sic
per consequens quod fuerint ab eterno in sua existentia actuali quia quod non est non
potest esse alicui171 presens nec aliquid eirdquoxii
25 Preterea tam ldquosancti quam philosophi ponunt Deum habuisse apud se rationes causales
et ydeales omnium fiendorum et per illas et iuxta illas fecisse et facere quicquid fecit et
faciet172 Hoc autem superfluum esset ponere si ab eterno omnia erant presentia divine
intelligentie et visioni in suis naturis et existentiis173 propriis quia ad cognoscendum174
et faciendum omnia in tempore suffecissent ipse res175 per se ipsas et 176 in se ipsis
divino intellectui presentes et apparentesrdquoxiii177
26 Preterea iste modus dicendi videtur ponere quod divinus intellectus imitatur ipsis
rebus ita quod indigeat earum presencia ad hoc quod eas intelligat quod est contra
Dionysium et etiam178 contra fidem
27 Ex secundo vero videtur sequi quod actus intelligendi quoad aliqua sequatur in Deo
actum volendi et quod dependeat179 ab ipso
28 Preterea quod180 dicitur quod velle dei presentat suo intellectui sua volita potius 181
videtur quod debeat182 dici econverso Non enim voluntatis est presentare obiecta sed
potius intellectus presentat ea voluntati
29 Preterea cum nulla variatio sequatur in obiecto in quantum est obiectum ex eo183 quod
divinum velle fertur184 in ipsum tanquam in obiectum quomodo per hoc potest ferri
obiectum divini intellectus aliter quam ante
30 Ex tertio vero videtur sequi quod divinum velle sequatur et dependeat185 a divino
intelligere Si enim sequitur quod divinum intelligere causetur186 et dependeat 187 ab
ydeis et ab earum representatione posito188 quod vera sit prima opinio de ydeis pari
ratione ut videtur189 sequitur hoc190 in proposito quia191 divinum intelligere presentat192
divino193 velle sua obiecta Non enim potest Deus aliquid velle nisi cognitum
Oliviana 6 | 2020
165
lt31 Improbatio primae obiectionae scilicet Guillelmi de Maragt
31 Ad primum dicendum quod quidamxiv ex illis rationibus moti fuerunt194 ad dicendum
quod Deus non videt res futuras propter aliquam presentiam sui aspectus ad illas sed
solum propter rationes ydeales195 representantes futura Unde et volunt 196 quod Dei
eternitas non attingit presentialiter omnia tempora et temporalia in ipsis suis
naturis197 quamdiu non sunt in se ipsis nisi solum pro tanto quia198 rationes causales et
ydeales omnium temporum et temporalium sunt Deo presentes ab eterno
lt3 1 1 Per auctoritatesgt
32 Hoc autem meo iudicio est simpliciter199 hereticum [G 204rb] et contra communem 200
opinionem omnium magistrorum sicut in scriptis eorum solempnibus patetxv et est
expresse contra dicta sanctorum Dicit enim Augustinus in201 libro De predestinatione
divina [B 159va] ldquomundus quamvis pro tempore ex quo factus est ceperit in illa divine
presentie luce faciendus nullum potuit habere principium et quanticumque202 vel ex203
Adam usque in hodiernam diem204 homines205 nati sunt vel post etatem nostram206 de
generationis propagatione nascituri apud Deum etiam nati suntrdquoxvi
33 Item207 confert capitulo 10deg208 postquam dixerit quomodo temporalia non haberent vias
transeundi nisi Deus contineret ea ldquoet quoniam anni tui non deficient et anni tui
hodiernus [A 175ra] dies et209 quomodo multi dies nostri per hodiernum tuum
transierunt et ex illo acceperunt modum210 et utcumque extiteruntrdquo211 subiungit ldquotu
autem idem ipse es et omnia crastina atque ultra212 omnia que hesterna213 et retro214
sunt hodie215 facis hodie fecisti Quid ad me si quis non intelligat Gaudeat et ipse
dicens quid est hoc Et amet non inveniendo invenire potius quam inveniendo non
invenire texvii216rdquo Hec Augustinus ubi expresse dicit quod Deus hodie facit et fecit
omnia crastina et hesterna217 seu preterita Quod si218 iuxta istum modum intelligeret
non subdet ldquoquid ad me si quis non intelligatrdquoxviii et cetera que post hoc sequuntur219
34 Anselmus etiam220 libro De concordia predestinatione cum libero arbitrio volens ostendere
quomodo futura in tempore sunt presentia in eternitate et quomodo mutabilia in
tempore221 sunt immutabilia in tempore 222 dicit quod ldquosicut celum continet omnia
loca223 sic in eterno presenti continentur omnia tempora et224 sicut presens tempus
continet omnem locum et que in quolibet loco sunt ita eterno presenti simul clauditur
omne tempus et que sunt in quolibet temporerdquoxix Dicitque quod ldquoactio mea crastina que
non est actu in hodierno tempore semper est in eternitaterdquo Et ex hoc nititur ostendere
quod presentia Dei et liberum arbitrium non repugnant quod scilicet aliquid sit
contingens et mutabile relatum ad nostram libertatem immutabile vero et necessarium
relatum ad Dei presentiam Nec dicit quod hanc repugnantiam tollat225 ratio ydealis sed
potius dicit ldquoquod hoc facit vis eternitatis226 que claudit omne tempus et que sunt in
quolibet temporerdquoxx
35 Item Proslogion ca xixdeg ostendens quomodo Dei eternitas est tota semper subdit ldquonon
ergo fuisti heri aut eris cras sed heri et hodie et cras esrdquo227 Ecce quod vult quod Deus
sit presentialiter heri hodie et cras228 licet postea subdat quod ldquomagis debet dici esse
extra omne tempusrdquoxxi quia magis debet dici quod loca et tempora sunt in Deo et
continentur ab eo quam quod ipse in loco et tempore quasi contentus ab eis
36 Item cap 20229 ostendens quomodo Deus est ante omnia et ultra omnia subdit ldquoan hoc
quoque modo transis omnia etiam eterna quia tua et illorum230 eternitas tota tibi
Oliviana 6 | 2020
166
presens est231 cum illa nondum habeant de sua eternitate quod futurum232 est Sic
quippe semper es233 ultra illa cum semper ibi sis 234 presens seu [B 159vb] cum illud
semper sit tibi235 presens ad quod illa nondum perveneruntrdquoxxii [G 304va]
37 Item cap 21 ldquosicut inquit seculum temporum continet omnia temporalia sic tua
eternitas continet etiam ipsa secula temporum que seculum236 quidem est propter
indivisibilem unitatem secula vero propter interminabilem immensitatemrdquoxxiii
38 Item Monologion cap 22 postquam multipliciter hanc viam deduxit concludit ldquoquare
quoniam summam essentiam totam inevitabilis necessitas exigit nulli loco vel tempori
deesse et nulla ratio loci vel temporis prohibet237 omni loco vel tempori238 simul totam
adesse necesse est eam simul totam239 omnibus et singulis locis et temporibus
presentem esse Non enim quia huic loco vel tempori presens240 est idcirco
prohibetur241 illi vel illi loco aut tempori simul et similiter presens esserdquoxxiv
39 Item Ricardus De Trinitate secundo libro cap 23 ubi probat hoc ipsum sicut inquit
ldquoeorum que nondum sunt nichil est ei242 futurum sic et omnium243 eorum que iam non
sunt nichil est ei preteritum et omnium eorum que iam244 [A 174vb] presens 245 sunt
nichil est ei transitoriumrdquo et paulo ante ldquoet quidem sicut in omni loco est
presentialiter sic in omni tempore eternaliterrdquoxxv
40 Boetius etiam 5 De consolatione in fine dicit quod divinum eternum semper est sibi
presens et ldquoinfinitatem mobilis246 temporis habet presentemrdquoxxvi
41 Et iterum infra volens ostendere quomodo Deus infallibiliter possit scire futura dicit
quod hoc est ldquoquoniam omne iudicium secundum sui naturam que sibi subiecta sunt
comprehendit Est autem Deo semper eternus ac presentarius status247 scientia quoque
omnem248 temporis supergressa motionem in sue manet simplicitate presencie
infinitaque preteriti ac futuri spacia complectens omnia quasi249 iam generantur 250
simplici cogitatione consideraturrdquo251 Vultque ibidem quod ratione huius presentie
divina cognitio non debeat252 dici presencia quasi futuri sed potius scientia quasi
presentis Unde secundum eum ibidem ldquonon providentia253 sed prudentia potius dicitur
quia porro a rebus infimis constituta quasi ab254 excelso rerum cacumine 255 cuncta
prospiciatrdquoxxvii
42 Et iterum256 infra dicit quod ldquodivina prenotatio257 naturam258 rerum proprietatem que
non mutat taliaque apud se presentia expectat qualia in tempore259 olim futura
proveniuntrdquo Et iterum260 infra 261 volens ostendere262 quomodo contingencia ad
divinum contuitum relata sunt necessitati dicit quod hec necessitas est263 conditionis
seu conditionalis ut cum dicitur ldquosi aliquid ambulare scis eum ambulare264 necesse est
Eodem inquit modo si quid Dei providentia presens videt illud esse necesse estrdquo Et
ideo concludit ldquoatqui265 Deus ea266 futura que ex arbitrii libertate proveniunt presentia
contuetur Idcirco hoc ad intuitum267 relata divinum necessaria fiunt per conditionem
divine notionisrdquoxxviii268
43 Item Dionysius De divinis nominibus cap 5 dicit quod ldquoDeus est comprehendens et
prehabens269 omnia principia et omnes terminationes totorum et principia et media
[B 160ra] et fines extrinsecum incomprehensibiliter et excellenter in se ipso
preaccipiensrdquoxxix
44 Et in fine eiusdem capituli dicit quod270 ldquoomnia in se ipso prehabet secundum unum
simplicitatis excessum Omnia autem eodem modo continet secundum
supersimplificatam ipsius infinitatemrdquoxxx et propter hoc in fine capituli subdit quod
ldquoipse est evum271 et mensura extrinsecumrdquo
Oliviana 6 | 2020
167
45 Et cap 7 dicit quod ldquoantequam angeli fierent erat sciens et producens angelosrdquo quod
non potest esse verum nisi efficacia sue virtutis causative esset prius temporali
productioni angelorum ita bene ante eius factionem sicut et in hora sui exitus272
46 Sacer etiam textus273 huic veritati non solum realiter sed etiam satis vocaliter
attestatur Dicit enim Deus Isa 48 Non a principio in abscondito locutus sum274 sive ex
tempore antequam fierent ibi eram [Is 48 16] Cui concordat cum illud 10 Johannis
Antequam Abraham fieret ego sum [Jn 858] In presentia enim expresse dicit quod deus
erat275 presens futuris276 et assistebat eis antequam fierent In secunda dicit potest se
presentialiter attingere tempora preterita ante Abraham
47 Item Isa277 dicitur de destructione Senacheriph quod diebus antiquis ego plasmavi illud et
nunc adduxi [Isa 3726] idest278 quod illud quod in illo nunc adduxit dicit se ante ea ex
diebus antiquis plasmasse
48 Item super illud Rom 8 quod iustificavit illos et glorificavit279 [Rm 830] dicit glosa hoc
autem futurum est [A 175ra] sed dicitur preteritum quia dicitur deum fecisse que ab
eterno disposuit facere Unde Ysa que fecit vetera sunt hec glosa et consimiliter
exponit hec verbo in li de concordia ostendens ex eis dei eternitate esse pre futuris ac
s presentibus vel preteritis280
lt3 1 2 Per rationesgt
49 Hoc ipsum et ratio281 convincit Convicit 282 enim hoc Dei eternitas et eius activa
potestas futurorum contingencia et variabilitas et divine intelligentie veritas
50 Ostendit hoc quidem primo Dei eternitas que non est sic ymaginanda quasi non sit nisi
unum nunc actualiter non283 excedens ambitum unius nunc temporalis ita quod sicut
nunc temporis actu non attingit preterita et futura sic nec nunc eternitatis sed solum
per hoc quod non corrumpitur in aliquo284 sequenti nunc vel tempore Idcirco sicut
futura efficiuntur actu existentia sic ipsi nunc divino fiunt presentia et sicut transeunt
in preteritum285 ita et transeunt ab eius presentia ac si ymaginaremus quod divina
essentia286 non possit esse presens pluribus locis simul sed solum sicut plura locata
successive transeunt circa Deum per aliquem unum locum ipso loco manente immoto
sic plura locata transeant circa Deum287 Hec enim ymaginatio manifeste ponit divine
eternitatis actualem et presentialem288 ambitum non esse immensum Unde potius sic
est intelligenda quod per equivalentiam in se habeat289 quicquid perfectionis est in
nunc et quicquid perfectionis dicit duratio totius temporis preteriti et futuri et etiam
possibilis fuisse vel fore Sicut enim respectu loci divinam immensitatem cogitantes
divinam essentiam intelligimus tanti ambitus quod nulla loca possunt ferri
quantumcumque inter se distantia quin divina essentia presentialiter attingat ea unde
nunquam possunt ferri extra eius ambitum quam prius in se habebat sic et Dei
eternitatem debemus intelligere quod presentialiter attingat omne290 preteritum et
futurum et omne tempus possibile fuisse vel fore291
51 Amplius quero si tempus preteritum292 secundum eandem293 rationem sit presens ipsi
nunc eternitatis secundum quam fit postmodum ei presens tempus futurum et ut
melius intentio294 questionis videatur sic intendo hic sicut quando dicitur quod licet
Deus sit simplex ego tamen existens in loco terre sum ei295 presens secundum quod ipse
sit296 in hoc loco non autem secundum hoc quod ipse est presens celo aut sicut dicimus
quod licet Deus sit simplex tamen secundum aliquam rationem297 attingitur ab
intensiori gradu visionis secundum quam non attingitur298 a gradu remissiori
Oliviana 6 | 2020
168
Secundum hoc igitur oportebit ut credo299 responderi ad questionem premissam quod
sicut tempus preteritum presens et futurum non habent nec habitura300 sunt simul
esse sed sunt301 ad se invicem distantia quod sic secundum alium ordinem seu
secundum aliam rationem unum sit presens Deo et aliud secundum aliam
unumquodque scilicet [B 160rb] in suo ordine302 unum scilicet in ordine prioris et aliud
in ordine posterioris Aliqua igitur rationem ambitus divini nunc attingit unum et aliam
aliud sed veritas istarum rationum erat in divino nunc antequam ipsa essent ita quod
quamvis in eis non sit ordo prioris et posterioris tamen secundum unam303 erat Deus
attingibilis a preterito secundum aliam a304 futuro Sed iste rationes non dicunt aliud
quam coexistentiam Dei cum diversis temporibus Ergo huiusmodi coexistentia
secundum quam Deus coexistit omnibus temporibus attigendo unumquodque in suo
ordine erat prius tota simul in Deo
52 Preterea hoc est nunc vera lsquoDeus coexistit nunc isti temporirsquo et hoc lsquoDeus cras
coexistet talirsquo305 erit cras vera Quero igitur an illud [A 175rb] coexistere Dei quo cras
coexistet illi rei et propter quem ex parte Dei erit vera cras illa propositio sit306 in Deo
ante adventum temporis crastinum Si sic ergo quantum est ex parte Dei ita est vera
hodie sicut et cras erit Si dicatur quod non est in Deo quia per hoc nichil significamus
quod in Deo sit sed solum illam coexistentiam que est in creatura contra certum est
quod non minus veraciter Deus attingit307 creaturam quando est quam attingatur ab ea
ergo non minus significatur huiusmodi coexistentia in Deo esse quam in creatura
53 Preterea huiusmodi coexistenciam habet Deus per hoc quia ipse continue semper
existit308 Ponamus enim per impossibile quod extitisset usque hodie ita quod cras
desineret existere tunc nunquam ipse posset309 coexistere futuris sed existere quod
ipse haberet310 cras habuit ab eterno ergo et coexistentiam crastinam habuit ab eterno
Unde311 Augustinus XI Confessionum capitulo 6 dicit ldquoPrecedis312 omnia tempora
preterita celsitudine presentis eternitatis et superas omnia futura quia illa futura sunt
et cum fuerint preterita non erunt Tu autem idem ipse et anni tui non deficient Anni
tui313 nec erunt nec veniunt omnes simul stant et euntes et venientes non excluduntur
quoniam non transeunt Anni tui dies unus et dies tuus314 non cotidie sed hodie quia
hodiernus tuus non cedet315 crastino nec succedit esterno Hodiernus tuus eternitas
Omnia tempora tu fecisti et omnia tempora tu esrdquo Ecce quod dicit eum esse omnia
tempora eodeum sensu quod dicit quod omnes anni tui simul stant
54 Item impossible est quod aliqua duo secundum prius et posterius ad invicem longe
distantia sicut distat hodiernus dies a primo die seculi sint simul in aliquo nisi illud
habeat in sua simultate cuiusdam latitudinis ambitum vel secundum316 rem vel
secundum equivalentiam per quam possit simul continere illa sed quecumque sunt in
uno nunc indissimili sunt simul respectu illius nunc Hoc enim est diffinitio huius quod
dico simul quod simul esse dicuntur que sunt in eodem tempore vel loco Sed omnia
preterita et futura cum fuerunt actu fuerunt in eodem nunc eternitatis ergo respectu
illius fuerunt simul Oportet igitur quod ipsum habeat317 quedam ambitum simultatis
[B 160va] seu eternitatis secundum quem potuerit illa simul continere et hoc est quod
dicit Anselmus318 libro De concordia in auctoritate preallegata Et iterum ibidem dicit
ldquoquando negamus fuisse vel futurum ibi esse aliquid quod in tempore fuit aut erit non
asserimus quod fuit vel futurum est ibi nullo modo esse sed tantum modo preterito vel
futuro non319 ibi esse quod ibi indesinentur est in suo presenti modo In hiis vero nulla
est contrarietasrdquo Hec Anselmus Et vult dicere sicut ex immediate precedentibus et
sequentibus plenius320 patet quod due res temporales quarum una secundum se est
Oliviana 6 | 2020
169
preterita altera vero futura respectu eternitatis in qua et sub qua sunt quando sunt
non debent dici fuisse vel futura esse321 sed solum presentialiter ibi esse
55 Consimile etiam dicit Augustinus libro De predestinatione divina ldquointra inquit mundum
facti sumus et ante mundum electi sumus atque ita uno eodem quia nec transeunte nec
futuro sed continuo322 tempore vel si quo alio modo dici potest 323 si tamen potest
apud Deum est324 et prescire et facere et eligererdquo xxxi Ecce quod eternitatem notat
[A 175va] nomine continui temporis ut ostendat quomodo simul potuerimus in ea esse
electi ante mundum et facti intra mundum seu intra tempus
56 Si enim quis diceret325 quod ipse velit quod li lsquofacerersquo potuerit in Deo ante mundi
existenciam hoc ipse negat expresse XI Confessionum c 6 ubi querenti enim quid
faciebat Deus antequam mundum fieret ldquoaudenter326 inquit dico antequam Deus
faceret celum et terram non faciebat aliquid si enim faciebat aliquid quid nisi
creaturam faciebatrdquoxxxii etc
57 Item quero an nunc temporis totaliter attingat et comprehendat nunc eternitatis
quantum ad totalitatem durationis quam presentialiter habet Si sic ergo est omnino
futurum sicut et nunc temporis nec de presenti plus habet durationis quam ipsum Si
non ergo aliquam durationem habet nunc de presenti cui non cometitur se nunc
temporis Sed hoc non potest esse nisi pro futuris et preteritis habeat durationem
presentem et de presenti327 Hoc autem habere non potest quin presentialiter attingat
preterita et futura
58 Item omnis mensura excedens aliquam aliam et infra se continens ipsam attingit actu
et excedit terminos illius si ipsa est tota simul sed duratio Dei excedit mensuram evi et
temporis et infra se continet eas et est tota simul328 ergo attingit actu et excedit
omnes partes earum et terminos
59 Item potest conversive sic argui omnis mensura attingens329 tantum actu330 partem
alicuius mensure331 seu quantitatis ita quod actu non attingit332 alias partes eius non
habet plus de ambitu quam illa pars quam attingit et333 est actu terminata ad
extremitates illarum partium que immediate precedunt et sequuntur terminos illius
partis quam tantum attingit Si ergo Deus non attingit actu nisi solam partem temporis
presentem [B 160vb] ergo non habet plus de ambitu quam ipsam et eius duratio est
terminata et334 quasi conclusa infra terminos partis presentis et subsequentis
60 Item ponatur per impossibile quod totum tempus quod nunquam fuit possibile esse vel
fore sit secundum quandam rationem extensionis et ordinis simul totum in actu quero
an Dei duratio attingeret illud totaliter et utique dicetur335 quod sic Cum igitur ex
parte sua non sit defectus336 aut repugnantia quare tempus hoc modo simul esse non
possit oportet ponere quod eandem ambitum quam tunc haberet habeat et nunc
61 Item quicquid est perfecte actualitatis et potestatis est in Deo ponendum sed qui dicit
quod Dei eternitatis attingit similiter omnia preterita et futura maiorem actualitatem
et potestatem sibi337 attribuit quam ille qui hoc negat quinimmo iste 338 immensam
actualitatem et potestatem et ambitum sibi tollit Ergo dictum illud est vere catholicum
istud vere summe blasphemum et meo iudicio si quis hoc dictum subtilius inspexerit
videbit quod Deus non poterit esse presens futuris nisi per veram successionem et
continuationem durationis sue nec poterit esse elongatus a preteritis quibus fuit
presens nisi per aliquam elongationem ab illa sua duratione per quam eis presens fuit
sicut et in eviternis339 esse comprobamusxxxiii
Oliviana 6 | 2020
170
62 Ostendit hoc etiam secundo Dei activa efficacia seu potestas Nulla enim causa est
sufficienter efficax ad producendum effectum [A 175vb] nisi pro quanto est presens
Nunquam enim absens in quantum tale est efficax sed Deus fuit efficax ab eterno ad
producendum omnia tempora et temporalia ergo sua efficacia fuit eis presens Et hanc
rationem facit Ricardus libro 2 De Trinitate capitulo 22 probans per hoc quod Dei
potentia et essentia est presens non solum omni loco actualiter existenti sed etiam ubi
locus actu non est Est enim ita potens super unum sicut et super reliquum
63 Item quando Deus presentialiter aliquid facit tunc efficacia sue virtutis est ei presens
presentialitate quadam quodamodo naturaliter precedente presentiam ipsius effectus
Non enim est tunc presens effectum et eius passive productionem quia ipse effectus est
ei presens sed potius econverso Sed talis presentialitas non potuit divine potentie de
novo advenire quin aliquid fieret de novo in eo ergo eternaliter fuit in eo
64 Item constat quod secundum istum modum non potuit Deus producere tempus
futurum nec aliquid in eo nisi expectaret prius transitum priorum340 temporum aut
equivalentiam huiusmodi transitus Unde341 communiter tenetur quod Deus non potuit
facere quod dies hodierna fuerit prius utpote quod fuerit dies esterna Si enim fuisset
facta prius iam non esset ista cum tempora distinguantur secundum prius et
posterius Ergo secundum hanc viam Deus342 non fuit sufficienter potens ab eterno ad
productionem effectus in tempore isto immo indigebat [B 161ra] ad hoc expectatione
huius temporis Si autem dicatur quod hoc similiter sequitur secundum alterum
modum falsum est cum enim Deus esset presens ab eterno omnibus temporibus quod
autem est presens343 non oportet expectari patet quod prout Deus presens fuit ab
eterno tali vel tali tempori fuit presens344 ab eterno super tale tempus nulla indigens
expectatione
65 Item quicumque vult aliquid ut absens et ut a se longinquum protendit voluntatem
suam in illud Omnis etiam potentia ordinata in aliquid prout est absens est protensa in
illud Sed secundum hanc viam Deus vult et potest futura ut sibi absentia ergo sua
voluntas in potentia erit ad res futuras protensa
66 Item futura et preterita non minus sunt divine345 potestati obiecta346 quam ea que sunt
actu presentia set hoc esse non potest si sunt ei absentia347
67 Item illa presentia quam divine virtutis efficacia fuit presens rebus preteritis quando
erant actu non recessit348 a Deo ergo adhuc est presens eis sicut tunc Si quis autem hoc
diligentius inspexerit fortassis inveniet quod349 iste modus vehementer servit 350 illi
modo quam posuerunt multi philosophi pagani qui posuerunt quod Deus ab eterno
produxit351 necessario quicquid tunc potuit alias expectasset futurum et direxisset
intellectum et voluntatem et potestatem in futurum tamquam in352 absens et qui
dixerunt quod Deus per se et immediate non producit nec producere potuit tempora et
temporalia353 quia pro principio certo habebant quod ab eternitate nichil possit
immediate manere nisi manaverit ad eterno ac si Dei essentia virtus non posset ab
eterno attingere quolibet tempus per se et immediate
68 Ostendit etiam tertio hoc futurorum contingentium variabilitas Contingentia enim pro
toto tempore pro354 quo precedunt eorum actualem esse nullam habent
determinationem ad esse [A 176ra] nec in se nec in aliqua causa etiam in voluntate
Dei Alias non evenirent contingenter et etiam alias cause eorum essent determinate ad
eorum productionem Constat autem quod quando Dei voluntas355 producit ea actu
tunc ita se habet determinate ad eorum productionem quod non posset tunc simul
Oliviana 6 | 2020
171
stare oppositum Sed illam determinationem quam tunc356 habent habuit ab eterno pro
illo tunc Unde et dicimus quod ab eterno voluntate absoluta que a quibusdam dicitur
voluntas consequentis voluit et ordinavit illud esse determinatum quod habent ab eo
contingentia quando sunt actu Ergo oportet dicere quod Dei voluntas prout erat ab
eterno presens actuali productioni contingentium voluit eorum esse non autem prout
erat ab eis distans Sicque potest contrarietas tolli quod scilicet contingentia non
habebant determinationem ad esse357 etiam358 in sua causa pro tempore precedenti
eorum esse nec etiam pro aliqua proprietate359 naturali eo360 scilicet modo quo prima
illuminatio [B 161rb] solis habuit causam prius naturaliter determinatam necessario ad
eius productionem licet in aliquo tempore precedenti hoc non habuerit361 Postquam
autem ipsa contingencia sunt actu seu362 dum sunt determinationem habent tam in se
quam in sua causa pro quanto tunc ipsa causa efficaciter redundat in effectumxxxiv Hoc
autem quomodo sic in sequenti questione plenius patebitxxxv
69 Item videri aliquid infallibiliter non est aliud quam quod illud prout subest tali visioni
non363 potest esse falsum et 364 quod homo videt quod illud obiectum secundum hoc
quod est obiectum visionis illius non potest esse falsum Sed Deus videt infallibiliter
omnia futura contingentia et eorum existentia actualem quam habitura sunt ergo
oportet quod prout sunt obiecta talis visionis nullo modo possunt esse falsa Sed365
falsitatis impossibilitatem non possunt habere nisi postquam dum sunt posita in esse
ergo necesse est quod subiaceant tali visioni prout sunt366 actu existentia et non solum
prout sunt futura sed hoc non potest fieri nisi Dei visio fuerit ab eterno presens eorum
existentie367 Non enim368 potuit subiacere divine visioni actualis eorum existentia et369
presentialiter eis nisi370 presentialiter in seipsa existeret et nisi presentialiter
existeret371 coram eo alias falso sibi obiceretur Hanc autem presentialem
existentiam372 non potest dici habere nisi pro tempore futuro ergo etc373
70 Ostendit etiam quarto divine intelligentie veritas Quicquid enim Deus videt374 in re et
de re quando est actu videt375 ab eterno Ergo eius esse non solum nominaliter sed
verbaliter acceptum et realem affirmationem ipsius esse de re quam presentialem ita
re376 esse videt quando res est vidit ab eterno et penitus omnem modum quam videt in
ea quando est et omni modo quo tunc videt eam vidit et videbit eam semper Sed377 hoc
Dei videre est eius affirmare Videre enim rem actu esse est Deum affirmare rem actu
esse378 Hec autem affirmatio nunquam fuit vera nisi solum prout est presens actuali
eius existentie379 et tempori in quo actu debet esse ergo oportet quod Dei eterna visio
et affirmatio sit eis presens
71 Item illud380 quod presentatur solum ut absens non videtur nisi solum ut absens 381 et
quod representat rem absentem [A 176rb] ut presentem falso representat eam Sed
rationes ydeales secundum modum istorum sumpte non representant res futuras nisi
ut absentes tam382 eis quam intelligentie Dei et posito quod representarentur ab eis ut
presentes falso representarentur cum383 secundum eos sit384 eis absentes ergo aut Deus
non videt rerum futurarum presentialitates aut falso videt
72 Item in intellectu et ratione huius quod dico videre implicatur385 rei existentia et
assistentia Quod enim non est presens apectui non dicitur proprie videri386 et multo
minus illud quod nichil est Unde et387 si aliquis videatur sibi [B 161va] videre illud quod
non est presentialiter388 coram eius visione falsa visio dicitur
73 Item aliud est presentare aliquid ut futurum in tali tempore aliud ut presens actu in
eodem tempore et aliud ut preteritum cum eodem tempore389 Unde etiam in eodem
tempore ratio futuritionis est aliud scibile a ratione presentialitatis sue et utraque
Oliviana 6 | 2020
172
istarum est aliud scibile a ratione preteritionis eius Alias idem esset390 de eadem re
scire ipsam esse presentem et scire ipsam esse preteritam vel futuram Sed scire rem
esse futuram non est aliud quam scire quod tale esse habebit in tali tempore Scire
autem eam391 esse presentem est scire quod tale esse iam habet in illo tempore Scire
vero eam esse preteritam est scire quod tale esse iam amisit cum illo tempore Sed
hoc392 non possunt veraciter sciri aut intellectualiter dici nisi pro quanto sciens et
dicens est simul cum eorum presentialitate et preteritione Nec etiam secundum
modum istorum poterit dici quomodo scit393 aliud seu alterius rationis scire rem esse
presentem seu preteritam quam scire eam esse futuram quia secundum istam viam
nichil aliud poterit sciri394 de ea antequam sit nisi quod habebit esse in tali tempore
74 Item non plus esse extendit ad futura ratio ydealis quam eternitas divini esse et quam
eius voluntas et intelligentia ergo non plus poterit se habere ad ea sicut ad presentia
quam illa Sed oportet quod ipsa representat ea non solum ut futura sed etiam ut
presentia quod non potest fieri nisi saltem in virtute395 representativa seu396 virtualem
representationem sit eidem presens ergo etcetera
lt4 Alia obiectiogt
75 Si autem contra rationes predictas aliquis obiciat quod ex eis sequitur quod Deus scit
omnia enunciabilia que prius scivit et scit397 quod perit distinctio illa magistralis qua
conceditur deum scire quicquid scit secundum quod le lsquoquicquidrsquo supponit pro rebus
non autem prout stat pro enuntiabilibus sumptis non secundum quod sunt quedam res
in se sed prout sunt quedam signa rerum dicendum quod quiditates rerum et
universaliter omne ens et esse absque affirmationem vel negationem acceptum seu
nominaliter et non verbaliter scit Deus in tota eternitate et pro tota eternitate Sumpta
vero sub affirmatione vel negatione scit398 in eternitate si tamen futura sunt non
autem pro tota eternitate sed solum pro illo tempore399 pro quo verificari debent et
solum prout ab eterno est presens illi tempori Et quantum ad hunc modum enuntiabile
de futuro nescit hodie400 esse verum idem nescit ipsum esse verum pro hodie401 nec
prout est presens tempori hodierno [A 176va] sed prout402 est presens tempori futuro
et sic sane potest intelligi predictam distinctio magistralis Dicere autem quod hoc
enuntiabile lsquoSortes currit nuncrsquo Deus nesciret ante istud nunc esset dicere quod
veritatem huius enuntiabilis prout est verum signum veritatis que est in re Deus non
viderit ab eterno ac per consequens nec veritatem huius403 affirmationis et404 existentie
realis cuius ipsum enuntiabile verum est signum
lt4 2 Responsio ad primam obiectionemgt
76 Ad illud igitur quod contra hoc primo obiciebatur dicendum quod res [B 161vb] future
non fuerunt Deo presentes ab eterno pro tota eternitate nec pro405 aliquo alio tempore
nisi solum pro illo406 in quo debet habere esse et pro eternitate prout est presens illi
tempori non autem prout est presens aliis407 temporibus et ideo non sequitur quod
fuerunt eterne aut in omni tempore immo potius oppositum408 quod scilicet non
habent esse nisi in tali tempore nec sunt in eternitate secundum suam totalitatem sed
solum secundum hoc quod eam attingunt in tali tempore
77 Quod autem pro ratione additur quod illud quod non est non potest esse alicui presens
nec aliquid ei dicendum quod pro toto illo409 tempore pro quo non est ens non ponitur
esse presens Deo sed solum pro tempore futuro in quod habitura est esse Si autem
Oliviana 6 | 2020
173
adhuc dicatur quod nec pro tempore illo futuro potest attingi quia410 ipsa non habet
modo esse etiam pro illo et multo minus non haberet esse ab eterno411 pro illo
tempore dicendum quod quando dicitur quod res futura est presens Deo ab eterno hic
latent multe equivocationes seu duplicitates412 verborum quia hoc quod dico lsquoest
presensrsquo potest significare presens hodierno temporis aut presens futuri temporis aut
presens eternitatis et iterum potest significare presens eternitatis prout attingit413
presens hodiernum aut tantummodo prout attingit tempus futurum seu presens futuri
temporis et consimiliter potest distingui esse actuale quod per li lsquoestrsquo significatur
78 Item hoc quod dico lsquoab eternorsquo potest sumi absolute aut414 cum determinatione
subintellecta ut sit sensus quod est415 presens ab eterno non pro totalitate eternitatis
sed solum pro tanto pro quanto habet in se coexistentiam crastini vel futuri temporis
Unde sic clarius diceretur quod res futura est presens coexistentie Dei crastine seu ad
crastinum que coexistentia est in Deo ab eterno Coexistentia autem voco existentia
Dei416 quam habet iam pro cras Quando ergo dicitur quod res futura non potest attingi
a Deo nec modo nec ab eterno etiam pro futuro tempore quia non habet esse pro illo
nunc417 dicendum quod hoc quod dico lsquohabet essersquo potest significare418 presens huius
temporis ut sit sensus quod hodie non habet esse pro futuro tempore aut potest
significare presens futuri temporis ut sit sensus quod illi futuro nunquam erit dare
presens nec rei in ipso aut potest significare419 presens eternitatis et hoc pro tota420
eternitate ut sit sensus quod non habet esse in tota eternitate secundum suam
totalitatem accepta ita quod421 attingat eam totam et totaliter non habet inquam sic in
ea esse pro futuro tempore aut potest significare idem presens eternitatis pro sola illa
coexistentia ad tempus futurum quam in se habet ab eterno ut sit sensus quod in illa
coexistentia in quantum talis422 prout scilicet Deus modo habet actu coexistentia ad
presens futuri temporis non est dare rei [A 176vb] esse actuale et presentiale Proprio
igitur illa qua dicitur quod res non habet modo esse pro futuro tempore quam proprie
videtur [B 162ra] consignificare423 presens hodierni temporis aut presens eternitatis
prout coexistit hodierno tempori est vera Sed sub hoc sensu accepta non valet ad
concludendum quod quia res non habet esse hodie pro futuro tempore quod propter
hoc non possit attingi a Dei eternitate seu a coexistentia futuri temporis que est in424
Deo ab eterno non cum pro toto eterno sed solum pro ipso futuro Esse enim
hodiernum nichil posset facere ad hoc quod attingeretur in futuris tempore sed solum
presens futuri temporis
lt4 3 Obiectiunculaegt
79 Ex hiis autem possunt patere multe obiectiuncule ut est illa quod si futura sunt Deo
presentia ab eterno quod sunt ei presentia425 antequam sint ab eo facta quia 426 non
fecit ea ab eterno unde et ipsamet factio fuit ei presens antequam fieret ab eo
80 lt2gt Et ut est illa quod simul est Deo aliquid futurum et non futurum preteritum et non
preteritum presens et non presens et quod idem simul est preteritum presens et
futurum427 quia secundum hoc oportet quod Deus sit presens ab eterno rei prout est
presens et prout est preterita seu sue428 preteritioni et oportet quod sit presens
tempori illi429 in quo vere potest dici quod est futura430
81 lt3gt Et ut est illa quod correlativa simul se ponunt sed coexistentia431 qua Deus
quodammodo432 coexistit futuro tempori et coexistentia 433 qua presens futuri
temporis434 coexistit sunt correlativa ergo simul se ponunt sed coexistentia Dei
ponitur in esse ab eterno et eternaliter435 ergo et coexistentia qua res sibi coexistunt
Oliviana 6 | 2020
174
lt4 4 Responsiones ad obiectiunculasgt
82 Ad primam enim patet Hec enim determinatio antequam facte potest dicere
conditionem rerum secundum quam sunt Deo presentes aut conditionem ipsi
coexistentie Dei per quam est eis presens Primo modo est predicta propositio falsa Est
enim sensus quod res prout sumuntur ante suam factionem scilicet pro toto tempore
precedenti eam sint Deo presentes et hoc est falsum Secundo modo est adhuc
dupliciter quia illa coexistentia Dei possumus accipere secundum illud quod est
absolute aut tamen436 respectu ad aliud correlativum prout scilicet quod 437 simul
coexistunt Primo modo est vera propositio Est enim sensus quod438 essentia illius
coexistentie Dei fuit ante439 rerum factionem Secundo vero modo est falsa Est enim
sensus quod coexistentia sui correlativum scilicet ipsarum rerum coexistent ei
antequam ipsa essent facta Et consimiliter habet distingui illa alia qua dicitur quod
factio rerum fuit ei presens antequam fieret Et consimiliter potest distingui illa qua
dicitur quod res fuerunt presentes Deo antequam essent
83 Ad secundam etiam440 patet Hec enim adverbum lsquosimulrsquo potest dicere 441 simultatem
eternitatis et sic nichil inconveniens quod in eternitate sit idem futurum et non
futurum Esset tamen inconveniens442 si essent in ea simul secundum eandem ratione
coexistentie Et hoc non ponitur nec ex predictis sequitur Si autem dicat simultatem
temporis seu cuiuscumque creature443 durationis sic est falsa
84 Ad tertiam etiam patet Correlativa enim quantum ad essentias suas non oportet
[B 162rb] quod simul ponantur sed solum quoad plenam rationem et significationem
suorum respectuum Nam in plena ratione ipsorum respectuum444 non solum
includitur445 essentia ipsius respectus sed etiam terminus eius extrinsecus Alias posita
causa semper446 poneretur effectus et posito paulo semper ponerentur omnes ei
[A 177ra] assimilabiles in eo quod iam habet actu Dico igitur quod essentia divine
coexistentie fuit ab eterno et eternaliter etiam pro tota eternitate447 terminus vero
eius extrinsecus secundum suam essentiam fuit ex tempore Fuit tamen eius ab eterno
sed non pro eterno sed solum pro tali tempore448 Divina enim coexistentia prout
attingit presentialiter449 talem terminum seu talem correlatum quamvis fuerit ab
eterno et450 idem quod tota eternitas non tamen dicit rationem totius eternitatis quia
tunc diceret451 rationes omnium existentiarum que sunt in Dei eternitate Unde et
posset dici quod sicut in Deo sapientia est idem quod amor ita tamen quod ratio
sapientie in quantum talis non dicit452 rationem amoris sic coexistentia crastina est
secundum rem idem453 in Deo quod coexistentia esterna ratio tamen huius non dicit
rationem illius
85 Quod autem dixi rem futuram esse terminum divine coexistentie ab eterno454 quamvis
non pro toto eterno non est intelligendum quod aliqua terminationem seu
terminabilitatem realem habuit in se ab eterno ut per illam posset esse
terminus alterius ab eterno Est enim ubique pro regula tenendum quod eternum sub
nulla habitudine dicitur de aliquo creato ratione sui sed potius ratione divine
coexistentie Unde quando dicitur quod res futura fuit455 terminus eius ab eterno
sensus est quod res futura erit terminus presentialis divine coexistentie que est eterna
et456 ab eterno ipsum futurum presentialiter attingens et ei etiam presentialiter ab
eterno coexistens
Oliviana 6 | 2020
175
lt4 5 Exemplumgt
86 Ad huius autem qualemcumque ymaginationem posset dari457 tale exemplum Ponamus
enim per impossibile quod aliqua res esset que stante ordine successionis secundum
prius et posterius haberet simul durationem infinitam secundum ante et post et ita
tunc omnes partes eius priores haberent simul in se rationem preteriti et presentis
partes vero posteriores haberent simul in se rationem458 presentis et futuris Ponatur
igitur cum hoc quod omnes essent id459 ipsum secundum hoc quod sibi presentes
Secundum hoc vero quod habent in se rationem preteriti et futuri non essent quidem
essentialiter diverse sed solum haberent ordinem ad diversa priores scilicet ad
preterita et posteriores ad futura et ita quod si fieri posset absque omni diversitate
essentiali dicerent rationem diversarum partium unius magne durationis Tunc
quidem secundum hoc quod sunt idem omnes essent460 omnibus et cum omnibus
secundum hoc vero quod dicunt ordinem ad diversa et secundum hoc quod dicunt
rationes quasi diversarum et coordinatarum partium una non poneretur in omnibus
sed solum in suo ordine Et tunc illud quod esset futurum uni esset presens alteri nec
posset dari aliquod tempus quod illi divisioni non esset presens [B 162va] secundum
aliquam partem sui et pro quanto illa pars est ab eterno esset sibi presens ab eterno
non tamen secundum hoc quod alie461 partes dicunt ordinem diversum et rationes
partium diversas ab ipsa
87 Quamvis igitur rationibus462 que contra nos fiunt possit semper sufficienter responderi
pro eo quod de necessitate in aliquo deficiunt etiam defectu a nobis qualitercumque
scibili nichilominus tamen modum huius rei simplici et clara intelligentie capere vix
est463 nobis possibile pro eo quod intricationes equivocationum huiusmodi quod dico
presens et aliquorum aliorum ita fortiter et semper [A 177rb] occurrunt quod464
perturbant iugiter puritatem aspectus et intelligencie nostre et etiam quia omnia
experimenta que nos experimur sunt contraria huius rei In nullo enim potest nobis
occurrere quod prior duratio sit eadem cum futura ita quod simul et semel attingat
preterita et futura Et certe huiusmodi difficultas et singularitas465 magis attestantur
veritati rei quam falsitati aut dubietati quia nunquam Deus meus occureret meo
intellectui ut verus et summus Deus nisi aliquo modo occurreret mihi ut summe
inaccessibilis et ut summe singularis et huic est quod in omnibus questionibus466 ubi467
implicatur immensitas et singularitas nulli rei communicabilis semper occurrit alique
inaccessibilis difficultas quamvis cum hoc homo certissime videat quod summe
necessarium est ita esse et quod in contrarium non potest fieri aliqua ratio nisi falsa
lt4 6 Ad secundam partem primae obiectionisgt
88 Ad id ergo quod supra secundo obiciebatur dicendum quod presencia rerum in
tempore suo non ponitur esse necessitati divino intellectui ad hoc quod ex eis aut ex
occasione earum vel per se vel per accidens trahit cogitationem468 eorum sicut
predicta ratio supponit sed solum sicut consequens necessario ponitur ad positionem
antecedentis et quod469 relatum in quantum tale ad positionem alterius470 correlativi in
quantum talis Cum enim dicitur quod Deus videt hanc rem nunc esse impossibile est
quod suum videre sit verum si non est verum id quod videtur Veritas enim divine
visionis includit in suo intellectu veritatem rei in se Quando ergo dicit quod rationes
ydeales omnium fiendorum ad hoc sufficiebant si loquatur de sufficientia per quam471
res in se ipsa sufficienter existit et que472 exigitur473 ad rei existentiam concedo quia
Oliviana 6 | 2020
176
ille non sunt aliud474 etiam secundum rationem quam ipse actus intelligendi quo Deus
intelligit res nec rationes causales aliud dicunt quam actu volendi475 quo Deus vult res
Si autem loquitur de sufficientia veritatis in re visa quam exigit actus divine visionis in
ipsa re esse eo476 modo quo antecedens infert suum consequens sic477 non sufficiebant
rationes ydeales ad verificandum seu ad vere inferendum478 tale consequens Si ipsa res
presentialiter non sequeretur479 eas in esse pro tempore pro quo ab eis inferuntur sicut
nec480 sufficiebant ad illud esse in quod Deus est in omnibus rebus et locis quando sunt
Immo ad veritatem eius exigitur existentia rerum tanquam eius correlativum [B 163ra]
89 Preterea si quis bene inspiciat dicta481 illius argumenti inveniet quod ex eis sequitur
quod quando res sunt sunt482 Deo presentes sicut saltem sunt quando sunt actu Quod
tunc ydee non exigantur ad earum cognitionem quia ibi dicitur quod si res essent
presentes Dei483 intelligentie ab eterno earum presentia sufficeret absque ydeis ad
earum cognitionem
lt4 7 Ad tertiam partem primae obiectionisgt
90 Ad tertium dicendum quod rerum presencia non exigitur ad veritatem divini intelligere
quasi causa eius vel occasio aut quasi quidam terminus a quo actualiter terminetur
fixio484 et terminabilitas divini aspectus [A 177va] sed solum exigitur ut quedam
correlativum eius sicut presentialis existentia et485 assistencia qua Deus est presens486
omnibus locis et rebus localibus exigit existentiam487 illorum locorum488 non tanquam
causam sui sed solum489 tanquam correlativum suum Isti enim in plurisque locis
videntur ymaginari quod divinus intellectus habeat verum aspectum secundum quem490
sit vere conversus et reflexus ad essentiam Dei et ad ydeas que in ea sunt et quod ibi
sint huiusmodi ydee ut quedam prima obiecta491 et ut quedam rationes motive divini
intellectus492 et quod ad ista sequatur iste actus quasi originatus ipsis mediantibus ab
aliqua potentia Et hinc est quod quando eis dicitur quod divinis intellectus immediate
fertur super res493 statim suspicantur quod in tali dicto includatur quod divinus
aspectus defigatur494 in rebus ita quod ex hac defixione495 sequatur actus intelligentie
in Deo quasi mediantibus ipsis sit ab aliqua potentia Dei originatus Et lthgt quamvis isti
dicant quod non intendunt per hoc quod ydee et aspectus seu reflexio intellectus et
potentia Dei496 intellectiva et actus huius potentie differant in Deo realiter ymo
volunt497 quod sint id ipsum nichilominus tamen 498 hoc499 semper intendere videntur
quod veritas omnium istorum et rationum suarum sint veraciter in Deo sicut veritas
sapientie et amoris sunt vere in Deo quamvis500 sint omnino id ipsum Non advertunt
autem quod predictorum veritas non potest esse in Deo quin eo ipso sit ibi veritas501
principii et principiati seu cause et effectus et veritas accidentis in quantum talis502 et
subiecti et veritas potentie passive in quantum talis et veritas motoris eius ltfgtxxxvi
91 Quod autem isti auctoritatem Augustini in libro Confessionum IX c 9 pro se adducunt
ubi sic dicitur ldquocum503 videri dicuntur futura non ipsa que nondum sunt idest que
futura sunt sed eorum causa vel signa forsitan videntur504 que iam sunt ideo505 non
futura sed presentia sunt iam videntibus ex quibus futura506 predicantur ante
concepta507 que rursus conceptiones iam sunt et eas presentes aput se intuentur quasi
illa predicuntrdquo Hec Augustinus Ex hiis autem verbis isti arguunt quod mens fuerit
Augustinus quod futura [B 163ra] non videantur in se ipsis sed solum in causis eorum
vel signis aut in conceptionibus intrinsecis ex causis vel signis508 acceptis Et ideo ut
dicunt non oportuit futura ab eterno esse presentia Deo secundum se ipsa509 sed solum
in suis causis et ydeis
Oliviana 6 | 2020
177
92 Dicendum igitur ad hoc quod Augustinus intendit ibi ostendere quod tempus futurum
et preteritum nichil ponunt actuale et presentiale nisi solum in memoria seu in anima
et quia potuisset aliquis credere quod ymo ponunt510 quia aliter non possent a nobis
cognosci futura cum nichil cognoscatur nisi secundum quod aliquo modo est ens
saltem illud quod aliquo modo respectu actualis esse cognoscimus sicut referuntur
futura ad suum esse quod habitura sunt Idcirco volens huius dubium amovere dicit
quod quando per viam nature cognoscimus ea [A 177vb] sicut ortum solis511 futurum
tunc in suis causis vel signis que nobis512 sunt presentia potius513 quam in se ipsis ea
previdemus514 Et quantum515 ad hoc dixit516 verba predicta et quedam subsequentia
postque venit ad querendum quomodo prophete previderunt futura in Deo et ibidem
hoc querendo asserit propositum nostrum Unde ait ldquoquisnam ille modus est cui517
futurum quicquid non est vel potius de futuris doces presentia rdquo Hunc autem modum
reliquit ibi sub dubio unde subdit ldquonimis longe est modus iste ab acie mea Invaluit ex
me non potero ad illumrdquoxxxvii
93 Ex quo etiam patet quod in predictis verbis hunc modum non intendebat explicare et
multo minus illum quo Deus ipse518 scit huiusmodi futura nisi quod de isto expresse
dicit quod ei futurum quicquid non est Et tamen possumus ad dubitationem huiusmodi
aliqualiter respondere licet in questionibus de prophetia et de visione519 beatorum
plenius habeat explicarixxxviii quod duobus modis potest Deus revelare futura
contingentia de quibus proprie est prophetia Uno modo per claram visionem Dei seu
divinum intelligere in quantum est presentiale intelligere520 seu presentialis visio
rerum futurarum521 Videre autem522 actum divine visionis in quantum est
presentialis523 visio rerum est videre rem quasi presentem pro illo tempore pro quo
debet esse presens Neque enim pro precedenti tempore videtur524 a beatis Alio modo
potest hoc fieri per inspirationes et quasdam spirituales prolocutiones citra statum
visionis existentes et tunc non videatur525 ipse res sumendo proprie visionem Scitur
tamen certitudinaliter ita futurum esse per hoc quod experimento certissimo sentit
homo inspirationem huius esse divinam et a Deo
94 Cavendum est autem hic526 in dicto istorum quia527 expresse hic asserunt528 quod Deum
videre res non est Deum presentialiter intueri res ita quod actus divine visionis
immediate superferatur rebus ita quod sunt immediate529 eius obiecta sed quod solum
videt eas mediate et solum sunt eius obiecta530 [B 163rb] mediata Dicunt enim quod
divinus contuitus seu divina visio fertur immediate super rationes ydeales et super
rationes seu virtutes rerum causales ita quod non est aliud videre res quam videre eas
in quantum sunt rationes ydeales et causales rerum que quantum sint absurda et
periculosa nec ab aliquo sanctorum dicta ex superioribus satis colligi potest
95 Pro quanto autem dictum Augustini de existentia temporis preteriti et futuri possit
verificari ex questionibus de tempore satis potest haberi ubi dictum est quod esse531
simpliciter quale est esse permanens et presentiale secundum omnes suas partes non
habent nisi in anima Esse vero in fieri seu sumptum pro fieri habent veraciter in rerum
natura alias idem posset argui de motu et tunc sequeretur quod motus nichil esset in
rerum natura quod est contra sensumxxxix
96 Quamvis autem Augustinus in materia illa non loquatur affirmative unde et in fine
capituli 8m loquens ad Deum dixit532 ldquoquero pater non affirmordquo nichilominus tamen
non multum videtur attendisse nisi solum [A 178ra] ad primum modum essendi et ideo
ut533 poterat videre quomodo de tempore posset esse 534 aliquid extra animam nisi
Oliviana 6 | 2020
178
solum simpliciter nunc535 Ex hiis igitur patent omnia que in prima dubitatione superius
facta tangebantur
lt4 8 Ad secundam obiectionemgt
97 Ad secundam igitur dicendum quod nichil quod in Deo sit sequitur secundum rem
aliquid quod sit in Deo vel in aliquo alio unde nec intelligere sequitur ibi velle nec
econverso cum secundum rem sint id ipsum In ratione tamen536 unius includitur
aliquando ratio alterius et non econverso Ratio enim divini velle semper includit in se
rationem alicuius divini intelligere pro eo quod obiectum voluntatis in quantum tale
oportet quod habeat rationem cogniti Unde omne volitum oportet quod sit cognitum
et consimiliter intelligere existentiam rerum ut factam a divino velle et intelligere
ipsum velle Dei includit in suo intellectu rationem ipsius velle tamquam obiectum suum
et tamquam causam alterius obiecti sui scilicet eius existentie rerum Et hinc est quod
aliquando videatur se invicem precedere et subsequi et per hoc patet ad primum
98 Ad secundum autem537 dicendum quod duobus modis potest aliquid presentari Uno
modo exhibendo presentialiter eius actualem existentiam et hoc modo velle Dei
presentat intellectui538 suos affectus 539 seu sua volita alio modo ipsum obiectum 540
representando et sic presentat intellectus sua obiecta voluntati
99 Ad tertium dicendum quod obiectum divini velle potest cognosci aut in quantum eius
obiectum aut in quantum eius effectus Primo modo non est aliud541 cognoscere ipsum
quam542 cognoscere quod ipsum est obiectum 543 divinum velle et hoc non est aliud
quam cognoscere quod divinum velle fertur super ipsum Hoc autem ferri potuit absque
omni variatione sicut supra est satis ostensum Unde per hoc quod divinum velle prout
fertur super tale obiectum est obiectum divini intellectus per hoc ipsum et544 res
obiecta in quantum talis est eius obiectum Secundo autem modo sequitur variatio in
ipso obiecto sumendo tamen per variationem exitum de non esse in esse et ideo ratio
non valet
lt4 9 Ad tertiam obiectionemgt
100 Ad tertiam [B 163va] autem dubitationem principalem dicendum quod non debet poni
quod divinum intelligere eodem modo et eisdem causis representet obiectum divino
velle quibus illi ponebant hic de ydeis respectu divinum intelligere Non enim hoc fit ad
hoc quod Dei voluntas possit prodire in actum volendi cum Dei velle a nulla potentia
producatur sed sit545 absolute ipsum esse Dei et secundum rem idem quod intelligere
sed solum debet per hoc intelligi quod divinum velle exigit in ratione sui obiecti quod
includatur in ea ratio cogniti Unde divinum velle ex546 se et immediate fertur in ipsam
rem sicut et divinum intelligere quamvis non feratur in rem547 nisi ut cognitam548 a
divino intellectu549
lt5 Improbatio tertii modi principalisgt
101 Hiis igitur pro modulo meo explicitis respondendum ad illos duos modos ydearum
interpositos et usque adhuc relictos Modus ille qui ponit aliquam realem differentiam
in ydeis mediam inter distinctionem essentie et inter distinctionem personalem550 est
omnino impossibile et ut credo hereticum Non enim potest poni aliqua realis
distinctio quantumcumque modica in ipsis ydeis aut in aliis quibuscumque551
Oliviana 6 | 2020
179
rationibus [A 178rb] divine essentie quin ibi eo ipso ponatur vera diversitas
essentiarum ac552 per consequens compositio diversorum et sic per consequens actus et
potentia Unde stultus et impossibile est modus qui ponit distinctionem mediam inter
unitatem essentie Dei et distinctionem personarum
102 Constat enim quod huius distinctio media non est nec ponitur esse distinctio
personalis nec simpliciter nec secundum quid nec est553 distinctio essentialis nec
simpliciter nec secundum quid Si enim secundum quid diceret aliquam distinctionem
essentialem esset ibi554 diversitas essentiarum secundum quid et tunc non esset in Deo
summa unitas et simplicitas essentie quoniam maior est illa555 unitas et simplicitas in
qua nulla est distinctio simpliciter vel secundum quid quam illa in qua est distinctio
simpliciter vel secundum quid Si etiam diceret556 distinctionem personalem vel
simpliciter vel secundum quid essent ibi tot distinctiones personales vel simpliciter
vel secundum quid quot sunt ibi ydee vel rationes Et preterea nulla potest dari
distinctio personalis seu suppositorum secundum quid quoniam ubi non sunt diversa
supposita simpliciter non sunt ibi diversa supposita secundum quid saltem in illo ubi
non est nisi una simplicissima essentia Sed illa distinctio que nullam dicit
distinctionem essentie aut suppositorum nec simpliciter nec secundum quid nullam
penitus realem distinctionem ponit ergo huius distinctio ydearum que ab istis ponitur
vel557 omnino est558 nulla aut erit necessario distinctio essentiale vel personalis
103 Item res vel realitas non potest sumi nisi dupliciter aut scilicet pro realitate entitatis
et essentie559 aut pro realitate existentis seu560 suppositi et persone nisi forte
secundum illos qui ponunt esse differe ab essentia et a561 supposito Et tunc562 posito
quod huius esse realiter diversificaretur in aliquo ente ita quod essent ibi realiter
[B 163vb] diversa esse que non solum realiter inter se different sed etiam realiter
different ab essentia et a supposito impossibile esset summam simplicitatem essentie
ibi esse sicut deducenti omnia media que ex distinctione essentie et esse trahi possunt
habundanter563 patere potest Si igitur res vel realitas non potest pluribus modis sumi
ergo nec distinctio realis poterit pluribus modis sumi564 Omnis igitur distinctio realis
aut erit distinctio essentie aut distinctio suppositorum aut saltem erit distinctio ipsius
esse565 quamquam566 ista in Deo nullum locum habeat quia in Deo 567 non potest esse
aliqua realis distinctio inter essentiam et esse ergo in Deo non potest esse aliqua realis
distinctio que sit media inter distinctionem essentie et distinctionem personarum
104 Item illam essentiam seu quidditatem quam primo et per se dicit una ydea vel ratio
divina eandem omnino dicit alia ydea et alia ratio divina et eque primo et per se Si
enim non diceret omnino eandem essentiam et quiditatem oporteret quod saltem
secundum quid diceret aliam essentiam et quidditatem et tunc sequerentur infinita
inconvenientia in ipsa Dei568 essentia et cum hoc sequeretur quod huiusmodi ydee seu
rationes divine non essent summe universales et summe abstracte nec summe bone et
perfecte Si enim quelibet non esset omne bonum divinum non essent summe bone nec
summum bonum et quomodocumque una non569 esset omnino id ipsum quod altera
posset poni [A 178va] aliquid eis superius sive analogum sive univocum sicut ex hiis
que dicta sunt in questione laquo an Deus sit et an sit summe unus raquo manifeste patetxl
105 Item nichil est570 quod non contineatur sub ente secundum quod ens sumitur in toto
suo ambitu prout scilicet est commune ad creatorem et ad creaturam Ergo huiusmodi
ydee seu rationes in quantum sunt distincte erunt sub ente Ergo poterimus dicere
quod erunt distincta entia seu distincte essentie eque bene sicut quod sint distincte
rationes
Oliviana 6 | 2020
180
106 Item iste rationes in quantum sunt rationes aut sunt aliquid aut nichil Si571 in
quantum sunt rationes sunt aliquid et572 in quantum sunt rationes inter se573 realiter
distincte ergo necessario dicunt aliquid et aliquid distinctum et ita erunt ibi plura que
in plurali realiter poterunt dici aliqua Si autem huiusmodi rationes in quantum tales
non dicunt aliquid sed nichil ergo ibi non esset distinctio realis sed potius esset nichil
et de nichilo
107 Item in Deo ponuntur due persone producte et due productiones personales quia
divina essentia prout est in patre574 existens habet equivalentiam duarum virtutum seu
rationum productivarum scilicet sapientie et amoris Ergo eadem ratione et etiam
multo fortiori575 erunt in Deo infinita verba seu infiniti filii et infinite productiones
eorum si ydee inter se realiter distinguntur Si enim sapientia et amor que non plus
differunt realiter in Deo quam ydee possunt in duplicem productionem [B 164ra] ergo
ipse ydee seu intelligentie divine si sunt inter se realiter distincte576 non minus hoc
poterunt ymo non videtur quod si sunt577 inter se realiter distincte quod pater per eas
aliquo modo possit unum solum verbum simplicissimum producere sicut in materia de
productione personarum magis tangeturxli578
108 Ille autem qui hanc modum adinvenit deceptus fuit ex modo loquendi sanctorum et
precipue Augustini et Dionysii qui huiusmodi rationes divinas dicunt esse plures et
infinitas et esse alias et alias qui in hoc secuti sunt modum loquendi scripture sacre
Dicitur enim ad Col [23] quod in Christo sunt omnis thesauri sapientie et scientie Deixlii et
ad Ephes [310] vocat Dei sapientiam multiformem579 et ad Ro [1133] dicit in Deo esse
divitias sapientie et scientie et iudicia non solum plura sed etiam incomprehensibilia et
frequenter dicuntur580 in Deo esse plures cogitationes et voluntates sicut ex multis locis
scripture sacre patet Non enim fuit intentio scripture sacre vel sanctorum ponere in
Deo realem pluralitatem aut alietatem huiusmodi rationum sed solum intendunt
ponere in Deo veritatem earum581 absque omni distinctione sic quod582 per hoc quod in
Deo est veritas earum habet in se Deus equivalenciam seu potius prevalentiam plurium
et infinitarum formarum seu perfectionum Intenduntque per hoc exprimere583 quod si
in Deo essent huiusmodi rationes ut inter se distincte non esset ibi verius et plenius
veritas propria et specialis uniuscuiusque584 quam sit modo cum omnimoda
indistinctione earum Quod autem sic intendant manifeste colligitur ex eo quod in
divinis nullam ponunt realem distinctionem nisi solum [A 178vb] inter personalia que
sunt propria personis585
109 Unde Augustinus 7 De Trinitate cap 2 dicit quod filius eo est sapientia quo essentia ldquoet
ideo quia una essentia est in Deo ideo et una sapientiardquo et infra dicit quod586 propter
hoc Pater et Filius sunt una sapientia quia sunt587 una essentiaxliii et cap 10 in fine vult
hoc ipsum Ergo Augustinus vult quod sapientia in nullo realiter differat ab essentia et
quod tanta sit simplicitas et unitas in sapientia in quantum sapientia quanta est in
essentia secundum quod est essentia
110 Dionysius etiam in libro De divinis nominibus ubi agit de theologia unita et distincta vult
quod in Deo non sit aliqua distinctio nisi solum personalium Distinctionem enim
effectuum seu processionum ab eo emanentium non vult de eo588 predicari nisi sicut
effectus predicatur de causa immo ut ibidem dicit processiones ipse que sunt distincte
in effectibus in Deo sunt simplices et unite589 et omnino id ipsum et hoc idem vult in
libro De mistica theologia et in aliis locis innumeris
Oliviana 6 | 2020
181
lt6 Improbatio quarti modi principalis sc Arnaldi Galhardigt590
111 Alius etiam modus qui negat omnem realitatem rationum in Deo est falsus et
periculosus Est enim contra veritatem divine scientie et voluntatis et contra
nobilitatem divine essentie et immensitatis et contra591 quiditatem et significationem
ipsarum rationum [B 164rb] et contra virtutum principativam personalium
productionum592
112 Est igitur primo593 contra veritatem divine scientie et voluntatis Si enim in Deo non est
veritas huiusmodi rationum sed solum in obiectis et intellectibus creatis ergo in Deo
non est scientia propria et specialis omnium594 scibilium nec scit unum obiectum in
quantum est ab alio diversum Non enim secundum istum modum erit aliud divinum
scire res quam ipsas res esse obiecta divini intellectus ita quod nichil quod ad rationem
proprie scientie omnium obiectorum spectet ponat in Deo sed solum in ipsis obiectis
et idem erit de representatione seu expressione ydearum Quando enim dicetur quod
divine ydee exprimunt et representant ipsas res seu potius quod sunt expressiones et
representationes ipsarum rerum sensus erit quod ipsa obiecta sunt representata et
connotata divini intellectus ita quod huiusmodi representatio in quantum talis nichil
ponet in Deo quod ad propriam rationem representationis spectet sed solum in
obiectis Si enim ponit in Deo ergo veritas et propria ratio ydearum est realiter595 in
Deo
113 Preterea cum Deum sciat omnia antequam sint596 antequam autem597 res essent nichil
realiter esset in eis ergo propria scientia et ydea uniuscuiusque rei non erat tunc
temporis realiter in aliquo quia non erat realiter in Deo nec in obiectis
114 Preterea quando nos intelligimus in Deo esse rationes598 ydeales et rationem essentie
sapientie et amoris oportet quod aliqua veritas istorum sit in Deo pro quo verificetur599
noster intellectus sed si non est ibi aliquid quod vere sit600 omnes iste rationes ita quod
veraciter includat in se equivalentiam seu prevalentiam omnium earum601 nichil erit
ibi pro quo possit verificari noster intellectus Quando602 enim ego dico quod603 Deus scit
hoc vel illud non intendo solum dicere quod Deus est actu sed etiam ultra hoc intendo
dicere quod ipse est propria scientia et propria ratio huius vel illius rei
115 Preterea constat quod Deus multa scit quod non vult et istud est [A 179ra] verum
non604 solum ex parte obiectorum seu connotatorum sed potius ex parte Dei Non enim
quia605 res sunt scite et volite Deus scit606 et vult eas sed potius quia Deus scit607 et vult
eas sunt scite et volite Unde ratio sciti et voliti potius ponunt in Deo id quod ponunt
quam in ipsis obiectis Ergo in Deo est aliqua ratio seu scientia propria alicuius obiecti
et non est ibi velle proprium eiusdem obiecti Sed si huiusmodi rationes quando
dicuntur de Deo non sunt in eo608 realiter tunc non plus realiter erit ibi 609 propria
scientia illius obiecti quam proprium velle ipsius
116 Preterea Deus multa scit et vult610 que potuit non611 scire et velle612 et econverso multa
non scit nec vult que potuit scire et velle sicut ex supradictis satis patuit Hanc autem
potestatem habet Deus613 ex se et 614 absque aliqua variatione obiectorum Non enim
Deus potuit scire aliquod obiectum quod nescit quia illud potuit esse eius obiectum sed
potius econverso [B 164va] quia Deus illud potuit scire idcirco hoc potest615 esse eius
obiectum seu eius scitum ergo propriam veritatem et rationem huiusmodi scire vel
nescire et huiusmodi velle et nolle oportet sumere616 a parte Dei potius quam a parte
obiectorum seu connotatorum
Oliviana 6 | 2020
182
117 Preterea beati possunt videre in Deo unam ydeam vel rationem non videndo aliam seu
possunt videre Deum prout est ista ydea vel ratio non videndo eum prout est alia ydea
et per hoc possunt videre617 unam rem creatam in Deo non videndo aliam Sed nulla
visio est vera visio in qua illud quod primo et per se videtur non est realiter in obiecto
viso ergo nec huiusmodi visio beatorum esset vera visio nisi ipsa ratio vel ydea que est
formale et principale seu primarium obiectum ipsius visionis esset realiter in Deo Ymo
si hoc non esset ipsa visio non esset visio sed potius fantastica ymaginatio vel
cogitatio618 quia actus visionis semper exigit619 obiectum actualiter existens et
actualiter aspectui620 videntis presens
118 Preterea si621 in Deo non sunt realiter ydee et rationes622 in quantum sunt proprie huius
vel illius tunc omnes videntes Deum non videbunt eum nisi secundum unam rationem
ita quod visiones eorum non poterunt differe623 nisi solum secundum magis et minus
non autem penes hoc quod unus videat unam ydeam quam alius non videt Immo
omnes necessario videbunt illam ydeam quam alius videbit ac per consequens et
illam624 rem creatam quam625 alius videt626 in Deo quamquam unus possit intensius eam
videre quam alius
119 Est etiam secundo contra nobilitatem et immensitatem divine essentie Constat enim
quod illa essentia est maior et nobilior que in se627 includit omnem perfectam rationem
absque omni differentia quam illa que non includit nisi unam Et maior est illa
simplicitas que omnem628 rationem et omnem629 veritatem in se includit quam illa que
sic est limitata ad unam rationem quod non se potest630 extendere ad alias 631 sine
differentia reali Si igitur nichil potest esse aut cogitari nobilius divina essentia constat
quod non solum erit unius rationis sed omnium rationum nobilium
120 Preterea si essentia creata potest habere veritatem multarum rationum absque omni
differentia reali multo magis hoc potest divina632 essentia Sed [A 179rb] essentia creata
hoc habet sicut in questione de pluralitate formarum hominis et in multis aliis
materiis in quibus de rationibus realibus agitur633 est tactumxliv
121 Est etiam tertio contra significationem huiusmodi rationum Illud enim quod
significatur per nomina huius rationum non posset634 etiam a Deo aliqua una ratione
sufficienter exprimi et tam635 manifeste apparet etiam nostro intellectui quod quilibet
dicit aliquam perfectionem divinam Non enim Deus posset rationem sue sapientie et
rationem sui amoris sub aliqua una636 ratione totaliter exprimere nec omnes res
intelligibiles sibi posset [B 164vb] sub una ratione totaliter intelligere quia tunc
intelligerentur omnia esse solum unius rationis Et quamquam huiusmodi rationes sint
tales quod una ratio non potest dicere quicquid ipse dicit637 nichilominus quelibet638
dicit tantum quid et tantam perfectionem quod non posset illud639 dicere nisi esset
omnino eadem essentialiter cum eo quod alie rationes dicunt pro eo quod quelibet
dicit summum bonum in tanta universalitate et abstractione quod nichil potest sibi
cogitari superius nec aliquid a se essentialiter diversum potest sibi equari Et ita patet
quod640 huiusmodi rationes etiam 641 prout a nobis per privationes et superexcessus
potius quam per positiones intelliguntur realiter ponunt in Deo suum proprium
significatum cum omnimoda indistinctione existentie642 divine Proprium autem
significatum earum hic voco illud ad quod finaliter significandum ab intellectu
assumuntur Constat enim quod illud non est aliquid creatum quamvis modus
significandi et intelligendi643 noster non omnino sit talis qualem exigeret significatum
ipsarum
Oliviana 6 | 2020
183
122 Est etiam quarto contra virtutem644 productivam645 divinarum personarum Sicut enim
suo loco tangeturxlv impossibile esset duas personas in divinis produci nisi in Deo esset
per equivalentiam seu prevalentiam veritas duarum rationum seu virtutum
productivarum scilicet veritas sapientie et amoris
123 Preterea si ille rationes que dicunt distinctionem personarum realem possunt646 esse
realiter in Dei essentia absque omni distinctione essentiali ipsius essentie non est
mirum si ille rationes que nullam penitus realem distinctionem dicunt possunt in ea
realiter esse absque distinctione eius Constat autem omni catholico quod ratio
paternitatis et filiationis est in Deo realiter et non solum in intellectu nostro vel in
connotatis extrinsecis Ergo rationes essentiales quales sunt rationes ydeales erunt ibi
realiter
124 Fuit autem iste qui hoc posuit deceptus quia alietas que inter huiusmodi rationes esse
videtur est in intellectu creato et in connotatis non autem in Deo Et quia intellectus
noster semper accipit eas sub647 quadam alietate et pluralitate inde est quod credidit
iste quod veritas huismodi rationum non plus esset in Deo quam alietas et pluralitas
quam intellectus noster eas648 attribuit
lt6 1 Obiectiones ultimas gt
125 Si autem aliquis contra principale obviat649 quod scilicet in nullo simplici potest esse
nisi una ratio realis si enim sunt ibi650 plures ergo ibi erit pluralitas realis
126 Preterea aut una ratio erit eadem ratio cum altera aut non Si est eadem ratio ergo non
sunt nisi una ratio Si non est eadem651 ergo habent inter se aliquam diversitatem
realem
127 Preterea nichil aliud vocamus rationem rei nisi essentiam et quiditatem eius Ergo ubi
est tantum una essentia [A 179va] erit tantum unica ratio
128 Preterea ratio in quantum ratio aut dicit aliquid aut nichil Si aliquid cum illud non
possit esse aliud quam ipsa essentia nec possit esse quid diversum ab eo quod dicit alia
ratio in quantum est652 talis [B 165ra] ratio quia tunc essent ibi realiter plura ergo iste
rationes in quantum rationes erunt eedem653 Sed hoc non est aliud dicere quam quod
sint solum una et eadem ratio ergo etc Si vero ratio in quantum ratio dicit nichil tunc
nichil ponit in re et tunc erit verus modus predictus
lt6 2 Responsio ad obiectionesgt
129 Respondendum ad primum quod quando queritur si sunt ibi plures rationes654 potest
secundum quid concedi et secundum quid negari Sunt enim ibi secundum veritatem
quam significant sed non secundum pluralitatem Sunt ergo ibi plures rationes quia est
ibi veritas omnium earum et non sunt ibi plures quia nullam habent ibi655 pluralitatem
et ita patet quod consequentia illa qua dicitur656 si sunt ibi plures ergo est pluralitas
realis non est in proposito bona
130 Ad secundum dicendum quod illa consequentia qua in fine dicitur quod si una ratio in
quantum talis ratio non est657 eadem cum altera ratione in quantum tali ergo habent
inter se aliquam diversitatem realem non bene infertur Potest enim antecedens
verificari absque consequente Quando enim dicimus quod rationes in quantum tales
non sunt eedem rationes non intendimus simpliciter significare per hoc quin sint
simpliciter eadem res et quin sint realiter omnino idem sed intendimus significare per
Oliviana 6 | 2020
184
hoc quod nulla earum in quantum talis dicit divinam essentiam secundum658
totalitatem sue perfectionis seu secundum totam suam significationem Unde omnes
dicunt idem659 totum sed nulla earum dicit idem totaliter Defectum ergo totalitatis660
seu totalis significationis qui per alias rationes suppletur intendimus significare per
hoc quod dicimus quod una ratio est non est alia et quod non sunt eedem sed diverse
Sensus enim est una non est alia idest una non dicit illud totalitatis quod alia dicit
Potest etiam dici quod reddit in idem661 quod rationes iste dicunt diverse esse vel non
esse eedem non quia in Deo habeant aliquam diversitatem etiam secundum quid sed
quia in Deo sic est propria662 veritas uniuscuiusque earum et melius sicut si essent ibi
realiter diverse equivalentiam diversarum perfectionum663 per hoc intendentes 664
significare
131 Ad precedentem etiam665 consequenciam 666 dicitur quod si una ratio est eadem cum
altera ergo non sunt nisi una ratio Potest dici quod si per hoc adiectivum lsquounarsquo
intelligatur unitas essentie conclusio esset vera sed locutio esset impropria Si autem
per le lsquounarsquo intelligatur excludi667 veritas propria omnium rationum preterquam unius
solius sic est falsa Unde ad totum posset breviter dici quod in hoc668 loco pluralitas
numeralis non dicitur positive sed solum dicit negationem vel exclusionem limitationis
divine essentie ad unam solam rationem Unde pluralitas vel diversitas rationum
significat ibi magnitudinem [A 179vb] et ambitum divine essentie ad continendum in se
plus quam unam rationem
132 Ad tertium dicendum quod licet ratio sit idem realiter quod essentia in quantum
tamen essentia est plus quam unius rationis seu in quantum habet in se veritatem
plurium nulla illarum669 rationum sine aliis sumpta dicit totam plenitudinem illius
essentie670 Si quis tamen totam plenitudinem illius671 essentie vellet vocare nomine
unius complete rationis aggregantis in se veritatem omnium specialium rationum sic
una essentia esset una ratio et econverso
133 Ad quartum dicendum quod ratio in quantum ratio dicit aliquid Dicit enim ipsam
essentiam non tamen672 secundum suam totalitatem sed solum secundum hoc quod
continet in se veritatem illius rationis Quod autem ex hoc infertur quod omnes
rationes in quantum tales erunt eedem ita quod non erunt nisi unica sola ratio patet673
per iam dicta
NOTES
1 Voir la preacutesentation des manuscrits dans lrsquoarticle preacuteceacutedent Cette question a fait lrsquoobjet drsquoune
traduction partielle laquo Pierre de Jean Olivi les ideacutees comme veacuterification de la liberteacute divine raquo
trad S Piron dans O Boulnois et JC Bardout (dir) Sur la science divine Paris PUF 2002
p 204-225
2 Utrum hellip contingentia] Ad huius autem pleniorem evidentiam necesse est scire quid per
divinum exemplar et ydeas significentur in Deo AB Notatur pro questione quod divinum
exemplar sit sive ydea in deo add G Ad evidentiam multorum nota de ydeis notatur B in marg
3 enim volunt] dicunt G
Oliviana 6 | 2020
185
4 Ita quod una ratio imitabilitatis unam dicat ideam et alia aliam Resp II (donner le deacutebut et fin de
la citation)
5 specialiter] simpliciter A
6 seu voluit] om G Dans A un passage est repeacutereacute par les censeurs h Quidam enim volunt hellip
disposuit seu noluit f
7 vero volunt] dicunt G
8 divina add A
9 genus] om A
10 sic add G
11 esset ut] om G
12 lux add A
13 quasi] quod A
14 huius] huiusmodi G
15 habeant] haberent G
16 veram] vero A
17 diversitatem] divinitatem A
18 sumens] simul G
19 qui libro] om G
20 et in epistola ad Nebridium vult] dicit G
21 et] om G
22 deo] eo A
23 sit] om A
24 etiam quod in Deo hellip capitulo 6 quod] et homo detur G
25 carpidim] turbat A
26 negabat] negat G negant A
27 volebat] voluit G
28 ibi] om G
29 quam om A
30 et secundum quam hellip divine essentie prout] sicut G
31 res add G
32 intellecta] intellectas A
33 Quidam vero] om G
34 volunt] dicunt G
35 in quantum est actualis intelligentia omnium possibilium et fiendorum Resp p 395
36 deo possibilium hellip rerum] est omnium ydea A
37 nolunt] volunt A
38 ydee] idea Resp
39 solum add A
40 Adnotatur in marg A ldquohic et infra sunt multardquo al m ldquohicrdquo Repegraveres pris dans le corps du
texte ldquoh Quidam vero alii volunt hellip rationi magis consonis frdquo = extrait 21 du rotulus Resp II p
395 laquo Contra hoc dictum meum concordaverunt fieri crucem et concesserunt omnes quod
impugnat communem opinionem et veram Et contra hoc etiam est edirecto cotatus unus
articulus littere sigillate quod talis est dicere quod idea dicit essentiam divinam ut imitabilem a
creature raquo
41 forte est idem] idem esse G
42 bene] om A
43 A repegraveres dans le corpsu du texte ldquoh Primus enim modus videtur esse contrarius fidei et
rationem frdquo
44 ab] ex A
45 huiusmodi] huius G
Oliviana 6 | 2020
186
46 sic] ita A om G
47 sine] om G
48 quia] om G
49 ideo] ita AG
50 dependeat] dependet G
51 eius aliquo modo effectivus] effectivis G
52 cooperancia] cooperativa A
53 quia semper tales hellip eius productionem] om G
54 et] om G
55 enim] etiam AG
56 secundum hoc] om AG
57 oportebit] oportet G
58 hoc add G
59 vero] om G
60 omnium] om G
61 Nemo enim sane poterit negare] quia nemo negat G
62 in quantum actualiter intelligit res] om G
63 sit] om B
64 eas] istas res G
65 seu discretio] om A cum ipsum in quantum hellip seu discretio] om G
66 et] seu G
67 hoc autem hellip intelligetur] om G
68 isti qui modum illum hellip intelligere nisi] dicunt sicud in nobis G
69 aspiciat] aspicit G
70 isti] dicunt G
71 preter actum intelligendi videntur ponere in] vel G
72 videntur ponere in divina essentia] ponunt G
73 aspiciat] aspicit G
74 et ex sua sola ratione] om G)
75 susbsistens] existens B
76 per] om G
77 quia] quod G
78 hoc quod] om G
79 potius] magis G
80 hoc] om G
81 intelligeret] intelliget B
82 videtur etiam participabilitatis eius] om G Nota in mg A an deus videat res in se ipso vel in
ipsis rebus obe
83 seu] sed si A
84 istas] eas A
85 cum add A
86 sufficiat] sufficiant A
87 diversitatem] diversitate A
88 ut ita dicam] et ut didicam A
89 intensionem] intentionem B
90 huiusmodi] huius A
91 creaturam] creatum A
92 deberet] debet A
93 per quam potest facere diversa quam per hoc quod videt] om A
94 ut] et A
Oliviana 6 | 2020
187
95 non add A
96 videt] videret A
97 satisfieret A
98 imitabilis] om A
99 existentia] essentia A
100 nichil facta nichil faciat A
101 ydea ipsum] a deo A
102 non] om A
103 etiam] om B
104 eorum] rerum A
105 nisi] om B
106 etiam] autem A
107 potest] habebit A
108 Preterea prius oportet hellip seu imitabilitates] om G
109 quod] om B
110 Ex eisdem hellip quod scilicet] dicunt eciam quod G
111 ita quod non est aliud velle res fieri quam velle suam bonitatem] om A
112 diverse A
113 ita quod non est aliud hellip ordinari] quod potest improbari quia G
114 enim] om G
115 vel quecumque alia] om G
116 velit] vult A
117 causa] om G
118 Deus] om G
119 unde et quando dicitur hellip vult illam rem] om A
120 illam rem fieri] illud vel illud G
121 est] om G
122 aliquam] om G
123 vel finalem] quia libera est G
124 quod] om G
125 tamquam in suum finem ultimum] finaliter G
126 est enim] set est B
127 ipsius] om G
128 dicitur] deus A
129 iterum] naturam A secunde add B
130 divinum velle om A
131 Unde quando dicimus hellip vel necessitate] om G
132 divina] dei viva A
133 illorum] istorumA
134 ergo] igitur A
135 vel non esse] om A
136 existentiam] essentiam A
137 existentie] essentie A
138 in actu] om A
139 sic] sicut A
140 vel] et A
141 et intelligit] om B
142 vero vel] seu A
143 non add A
144 affirmatione et negatione] affirmationem et negationem A
Oliviana 6 | 2020
188
145 presentare A
146 quamvis nunquam hellip eorumdem terminorum] om A
147 productione vel non productione] productionem vel non productionem A
148 nobis] nihilominus B
149 est om A
150 secundus autem modus hellip ab ipsa potentia] om G
151 Dico igitur] hoc potest responderi ad primum argumentum G
152 apprehensione et] om B in representatione add in mg
153 negationis] negatione A
154 quantum] quo G
155 quantum ad essentiam ipsius actus et] om A
156 ponitur A
157 omnino idem] ut illud A
158 affirmationem] apprehensionem G
159 potius] om A
160 eadem] dicendum A
161 ibidem] ibi A
162 autem ad hoc] om G
163 obiceret] obicit AG
164 premissa] dicta G
165 unum] primum G
166 vero] om G
167 super add A
168 preintellecto] preteritarum A
169 quod] quia A
170 ex primo] preterea A
171 alicui] aliter A
172 faciet] facit A
173 naturis et existentiis] materis et potentiis A
174 cognoscandum] cogitandum A
175 et add A
176 et] om A
177 apparentes] appetentes A
178 etiam] om G
179 dependeat] dependet G
180 quod] cum A
181 potius] om A
182 debeat] debet G
183 eo] ea A
184 fertur] feratur A
185 dependeat] dependet G
186 causetur] causatur B
187 dependeat] dependet G
188 posito] posita G ponunt A
189 ut videtur] om G
190 hoc] om A
191 quia] quod A
192 presentat] representet A
193 divino] divinum A
194 fuerunt] fuerant A sunt G
Oliviana 6 | 2020
189
195 ydeales] om A
196 volunt] dixerunt G
197 naturis] materiis A
198 quod] quia A
199 simpliciter] om A
200 communem] omnem A
201 in] om G
202 quanticumque] quantumcumque A
203 ex] om A
204 in hodiernam diem] hodie G
205 homines] om A
206 etatem nostram] nos nascemur G
207 plus add A scilicet add G
208 10deg] 4deg AG
209 et] om A
210 modum] om A
211 extiterunt] existerunt A
212 ultra] ultima A
213 hesterna] externa BG
214 hesterna] externa BG
215 hodie] rectus A
216 te] om G
217 hesterna] externa B
218 non add G
219 que post hoc sequntur] om G
220 etiam] om A
221 sunt presentia in eternitate et quomodo mutabilia in tempore] om A
222 tempore] eternitate G
223 sua add A
224 et] om A
225 tollat] tollit A
226 vis eternitatis] eternitas A
227 es] hic eris A
228 ecce quod hellip et cras] om G
229 20] 30 A
230 et add A
231 est] om G
232 futurum] facturum A
233 es] et AG
234 sis] sit A
235 tibi] sibi A
236 que seculum] om A
237 scilicet add A
238 tempori] tempore A
239 in add A
240 presens] prius A
241 prohibetur] per hunc A
242 ei] eis A
243 omnium] omni A
244 non sunt nichil hellip que iam] om A
Oliviana 6 | 2020
190
245 presens] presentia AG
246 mobilis] modi A
247 status] iteratus A
248 omnem] omni A
249 quasi] que A
250 generantur] ordinantur A
251 cogitatione consideratur] cognitione considerat A
252 debeat] debet G
253 providentia] previdentia G
254 ab] om A
255 cacumine] om A
256 iterum] om AG
257 prenotatio] promotio A
258 naturam] nullam G
259 tempore] tempora G
260 iterum] om G
261 infra] om A
262 volens ostendere] ostendens G
263 necessitas add G
264 scis eum ambulare] om A
265 atqui] om A
266 ea] tria A
267 intuitum] contuitum G virtutum A
268 notionis] motionis A
269 et prehabens] om A
270 quod] om A
271 evum] unum A
272 Item Dionysius hellip sui exitus] om G
273 Sacer etiam textus] sicut etiam exitus A
274 sum] om A
275 deus erat] deleatur G
276 Hic desinit G
277 Isa] Za A
278 idest] rexte A
279 glorificavit] masticavit A
280 et cap 7 hellip vel preteritis] om B
281 ratio] non A
282 convincit] coniungit A
283 non] om A
284 aliquo] aliqua A
285 preteritum] preterita A
286 essentia] existentia A
287 per aliquem hellip circa Deum] om A
288 presentialem] principalem A
289 habeat] habeant A
290 omne] esse A
291 fuisse vel fore] facere A
292 preteritum] om A
293 et eandem add A
294 iste add A
Oliviana 6 | 2020
191
295 ei] eis A
296 sit]est A
297 rationem] motionem A
298 attingitur] attigatur A
299 ut credo] om A
300 habitura] futura A
301 sed sunt] om A
302 unumquodque scilicet in suo ordine] om A
303 unam] unum A
304 a] om A
305 tali] om A
306 sit] ut A
307 attingit] attingat A
308 existit] coexistit A
309 posset] possit A
310 haberet] habebit A
311 unde] om A
312 precedis] precedit A
313 anni tui] om A
314 dies tuus] anni tui A
315 cedet] cedit A
316 secundum] om B
317 habeat] haberet A
318 Anselmus] Augustinus A
319 non] om A
320 plenius] om A
321 futura esse] future A
322 continuo] econverso A
323 dici potest] decipit A
324 est] esse A
325 diceret] deceret B
326 audenter] credenter A
327 et add A
328 sed duratio hellip tota simul] om A
329 attingens] attingit A
330 actu] om A
331 mensure] transire seu contrarietatis A
332 atttingit] attingat A
333 et] nec A
334 terminata et] om A
335 dicetur] dicet A
336 defectus] effectus A
337 sibi] om A
338 iste] istam A
339 in eviternis] evictis B
340 priorum] ipsorum A
341 transitus unde] quando situs vere nunc A
342 deus] om A
343 omnino add A
344 presens fuit hellip fuit presens] est presens A
Oliviana 6 | 2020
192
345 divine] om A
346 obiecta] subiecta A
347 sed hoc hellip absentia] om A
348 recessit] recesserit A
349 quod] et A
350 servit] fuit A
351 produxit] producit A
352 in] om A
353 et temporalia] om A
354 pro] om A
355 est cum add A
356 tunc] om A
357 ad esse] om A
358 pro aliqua prioritate add A
359 proprietate] prioritate A
360 eo] om A
361 habuerit] fuerit A
362 seu] aut A
363 non] om A
364 et] ut A
365 sed] si B
366 in add A
367 existentie] essentie A
368 non enim] quia non A
369 et] ut A
370 nisi] non A
371 in seipsa existeret et nisi presentialiter existeret] in se assisteret A
372 existentiam] essentiam A
373 ergo etc] om A
374 videt] vidit A
375 videt] vidit A
376 ita re] in A
377 sed] om A
378 est deum hellip actu esse] om A
379 existentie] essentie A
380 illud] om B
381 non videtur nisi solum ut absens] om A
382 tam] tamen A
383 ab eis hellip cum] tamen A
384 sit] sint A
385 implicatur] duplicatur B
386 videri] videtur A
387 et] etiam B
388 presentialiter] naturaliter et presentialiter A
389 et aliud ut preteritum cum eodem tempore] om A
390 et add A
391 eam] om A
392 hoc] om A
393 quomodo scit] quod sit A
394 sciri] scire A
Oliviana 6 | 2020
193
395 rei add A
396 secundum add A
397 et scit] sic A
398 scit] nescit A
399 tempore] om A
400 hodie] hominem A
401 hodie] nobis A
402 prout] ut A
403 huius] om B
404 et] om A
405 pro] om A
406 illo] eo A
407 aliis] illis A
408 oppositum] opinionem A
409 illo] suo A
410 quia] quod A
411 non haberet esse ab eterno] om A
412 duplicitates] duplicationes A
413 attingit] attingens A
414 aut] nec A
415 est] sic A
416 dei] om A
417 nunc] om A
418 significare] consignificare A
419 significare] consignificare A
420 tota] om A
421 ita quod] eo quod si A
422 talis] tali B
423 consignificare] significare A
424 in] a A
425 ab eterno quod sunt ei presentia] om A
426 quia] quod A
427 et quod idem simul est preteritum presens et futurum] om A
428 seu sue] om A
429 illi] illius A
430 futura] futurum A
431 coexistentia] existentia A
432 quodammodo] om A
433 coexistentia] existentia A
434 sibi add A
435 eternaliter] totaliter A
436 tamen] in A
437 quod om B
438 quod] om A
439 ante om B
440 etiam] om A
441 dicere] facere A
442 quod in eternitate sit idem futurum et non futurum eternitate add A
443 creature] create A
444 respectuum] aspectuum A
Oliviana 6 | 2020
194
445 includitur] clauditur A
446 semper] om A
447 fuit ab eterno hellip eternitate] om A
448 sed solum pro tali tempore] om A
449 presentialiter] essentialiter A
450 et] est A
451 rationem totius eternitatis quia tunc diceret] om A
452 dicit] dicat A
453 idem] eadem A
454 ab eterno] om A
455 fuit] sit A
456 et] om A
457 dici] dari A
458 rationem preteriti hellip in se rationem] rationes A
459 id] ad B
460 essent] existentie A
461 alie] ille A
462 rationibus] omnibus A
463 est] et A
464 quod] et A
465 difficultas et singularitas] difficultates et singularitates A
466 questionibus] om B
467 ubi] si A
468 cogitationem] cognitionem A
469 quod] eo A
470 alterius om B
471 quam] quas A
472 que] quia A
473 exigitur] om B
474 aliud] om A
475 volendi] in A
476 eo] eodem A
477 sic] sicut A
478 vere inferendum] ferendum A
479 sequeretur] sequitur A
480 nec] res A
481 dicta] dictum A
482 sunt] om A
483 dei] divine A
484 fixio] fixe A
485 existentia et] om A
486 presens] om A
487 existentiam] existentia B
488 illorum locorum] aliorum beatorum A
489 solum] om A
490 habeat verum aspectum secundum quem] om Resp p 396
491 per quorum intermedium contuitum res videantur a divino intellectu add Resp
492 Et ita quod ad earum contuitum sequatur in deo actus intelligendi add Resp
493 res] nos A
494 defigatur] designatur A
Oliviana 6 | 2020
195
495 defixione] diffinicione A
496 dei] om Resp
497 volunt] nolunt A
498 tamen] om Resp
499 hoc] om A
500 sicut veritas sapientie et amoris sunt vere in Deo quamvis] om A sicut sunt in eo ratio
sapientie et amoris quamvis Resp
501 veritas] ratio Resp
502 in quantum talis] om Resp
503 cum] quod A
504 forsitan videntur] forsan videtur A
505 ideo] omnino A
506 futura] fudere A
507 ante accepta] animo concepta A
508 ut in conceptionibus intrinsecis ex causis vel signis] om A
509 ipsa] ipsam A
510 ponunt] potuerit B
511 solis] vel A
512 nobis] a nobis A
513 potius] om B
514 ea previdemus] providemus A
515 Et quantum] ut quemadmodum A
516 dixit] om A
517 cui] qui A
518 ipse] om A
519 visione] visionibus A
520 in quantum est presenciale intelligere] om A
521 futurarum] om A
522 autem] enim A
523 presentialis] presentiorum A
524 videtur] ut A
525 videatur] videntur A
526 hic] om A
527 quia] quod A
528 asserunt] asserant A
529 immediate] immediata A
530 quod solum videt eas hellip obiecta] om A
531 esse] est A
532 loquens ad deum dixit] om B
533 ut] non A
534 esse] om A
535 nunc] tunc B
536 tamen] enim A
537 autem] om A
538 intellectui] intellectum A
539 affectus] effectus A
540 ipsum obiectum] om A
541 modo non est aliud] non A
542 quam] om A
543 obiectum] om A
Oliviana 6 | 2020
196
544 et] om A
545 fit] sit A
546 ex] per A
547 quamvis non feratur in rem] om A
548 cognitam] cognitum A
549 contra modum qui ponit realiter durationem in ydeis add A in textu Hic et infra not in marg
550 personalem] personarum A
551 quibuscumque] autem A
552 ac] et A
553 distinctio personalis hellip nec est] om A
554 ibi] sibi A
555 et add A
556 si etiam diceret] et si diceretur A
557 vel] om A
558 distinctio add A
559 et essentie] om B
560 seu] om A
561 a] om A
562 tunc] tamen A
563 habundanter] om A
564 ergo nec hellip modis sumi] om A
565 esse] essentie A
566 quamquam] quamvis A
567 in deo] om A
568 ipsa dei] ipso divina A
569 non] om B
570 est] om A
571 si] set B
572 et] om A
573 inter se] sunt A
574 patre] re A
575 fortiori] fortior A
576 ergo add A
577 sunt] sint A
578 qualiter scriptores sancti intelligunt pluritatem rationum A notat in marg
579 dei hellip multiformem] om A
580 dicuntur] om A
581 in Deo veritatem earum] eorum A
582 quod] om A
583 exprimere] exponere A
584 uniuscuiusque] om A
585 que sunt propria personis] om A
586 quod] et A
587 una sapientia quia sunt] om A
588 eo] deo A
589 et unite] om A
590 Contra modum qui negat omnem realitatem rationum add A
591 et contra] om A
592 et contra virtutum hellip productionum] om A
593 primo] om A
Oliviana 6 | 2020
197
594 omnium] rationum A
595 realiter] realis A
596 aliter add A
597 autem] om A
598 rationes] res A
599 quo verificetur] qua verificatur A
600 sit] sint A
601 earum] eorum vel earum A
602 quando] cum A
603 quod] om A
604 non] si A
605 quia] eo quod A
606 scit] fecit A
607 scit] fecit A
608 eo] deo A
609 ibi] in A
610 et vult] om A
611 non] om A
612 et velle] quam nolle B
613 quod] add A
614 et] om A
615 potest] potuit A
616 sumere] summa A
617 videre] om A
618 cogitatio] recogitatio A
619 exigit] erigit A
620 aspectui] aspectum A
621 si] om A
622 et rationes] om A
623 differe] differunt A
624 et illam] nullam A
625 quam] om A
626 videt] videbit A
627 se] eis B
628 omnem] communem B
629 omnem] om A
630 se potest] potest inter se A
631 alias] aliam A
632 divina] dei A
633 agitur] agetur A
634 posset] potest corr in mg B
635 tam] tamen A
636 una] om A
637 ipse dicit] om A
638 quelibet] quilibet A
639 illud] om A
640 patet quod] per A
641 etiam] et A
642 existentie] essentie A
643 et intelligendi] om A
Oliviana 6 | 2020
198
644 virtutem] veritatem B
645 productivam] productionum A
646 possunt] possent A
647 sub] om A
648 eas] om A
649 obviat] obiciat A
650 ibi] om A
651 ergo non sunt hellip est eadem] om A
652 est] om A
653 eedem] eadem A
654 rationes] om A
655 ibi] om A
656 dicitur] deus A
657 est] om A
658 suam add A
659 idem totum] ratione A
660 ergo totalitatis] om A
661 quod reddit in idem] et in idem redit A
662 propria] proprie A
663 diversarum perfectionum] om A
664 intendentes] intendimus A
665 etiam] autem A
666 qua] add A
667 excludi] concludi A
668 hoc] om A
669 illarum] tamen harum A
670 essentie] om A
671 illius] om A
672 tamen] enim A
673 patet] sed A
NOTES DE FIN
i Cf Thomas drsquoAquin Summa Theologiae Ia q 15 a 2 laquo Unaquaeque autem creatura habet
propriam speciem secundum quod aliquo modo participat divinae essentiae similitudinem Sic
igitur inquantum Deus cognoscit suam essentiam ut sic imitabilem a tali creatura cognoscit eam
ut propriam rationem et ideam huius creaturae raquo
ii Cf Bonaventura De Scientia Christi q 2 in Opera Omnia t 5 p 9 ldquoquia enim ipse intellectus
divinus est summa lux et veritas plena et actus purus sicut divina virtus in causando res
sufficiens est se ipsa omnia producere sic divina lux et veritas omnia exprimere hellip et quia
expressio est quaedam assimilatio ideo divinus intellectus sua summa veritate exprimens habet
aeternaliter omnium rerum similitudines exemplares quae non sunt aliud ab ipso sed sunt quod
est essentialiterrdquo
Oliviana 6 | 2020
199
iii Opinion deacutejagrave critiqueacutee par Bonaventure I Sent d 35 art un q 2 p 605 qui correspond
approximativement agrave celle de Richard Rufus Cf Rega Wood laquo Distinct Ideas and Perfect
Solicitude Alexander of Hales Richard Rufus and Odo Rigaldus raquo Franciscan Studies 53 1993
p 7-46
iv Augustin q 46 art 2 citeacute chez Bonaventure loc cit q 3 arg 1 et q 4 arg 1
v Augustin De Trinitate VI 10 n 11 (citeacute par Bonav loc cit q 5 arg 2)
vi Olivi Impugnatio art 28 laquo Dixit etiam prout per eosdem intellexi quod rationes
attributorum divinorum aut idearum non sunt in Deo aliquo modo realiter arguens quod si
veritas eorum esset in Deo realiter necessario sequeretur quod essent ibi realiter et essentialiter
distincte vult igitur quod sint solum intellectibus creatis et in obiectis seu connotatis et quod
loco omnium illarum sit solum in deo unica ratio sue essentie et sue veritatis raquo Quoiqursquoici Olivi
dise avoir entendu cette opinion tandis que dans lrsquoImpugnatio il reconnaicirct se fonder sur le
rapport dauditeurs il est certain quil vise dans les deux cas une question disputeacutee dArnaud
Gaillard agrave laquelle il na sans doute pas assisteacute en personne pas plus qursquoil nrsquoa vu quiconque
deacutefendre la position de Richard Rufus
vii B note laquo opinio propria raquo
viii Cf Thomas Summa Ia q 15 art 2 ldquoSicut aedificator speciem domus concipere non potest
nisi apud ipsum esset propria ratio cuiuslibet partium eius sic igitur oportet quod in mente
divina sint propriae rationesrdquo
ix Cf Olivi Summa I 5
x Cf Thomas Summa Theologiae Ia q 19 a 3 ldquoVoluntas enim divina necessariam habitudinem
habet ad bonitatem suam quae est proprium eius obiectum Unde bonitatem suam esse Deus ex
necessitate vulthelliprdquo
xi Cf II Sent q 13 et q I 2 Les Quaestiones logicales qui reviennent sur lappreacutehension des non-
existants sont plus tardives
xii Ex Guillelmum de Mara Correctorium art 3 ldquoConstat enim quod res non possunt dici
praesentes deo nisi dupliciter vel in sua ratione causali vel in sua existentia actuali Si ergo
omnia quae sunt in tempore sunt Deo ab aeterno praesentia non quia habet apud se rationes
rerum praesentes ut ipse dicit necesse est quod omnia fuerint ab aeterno in aeternitate sub
existentia atuali sicut postea fuerunt in tempore et hoc est ponere omnia ab aeterno in
aeternitaterdquo eacuted Glorieux p 19 Add in mg A ldquoutrum deus videat res ab eterno in sua
presentiardquo
xiii Correctorium art 3 eacuted p 18-19 ldquoCertum enim est quod philosophi et sancti ponunt Deum
habuisse ab aeterno apud se rationes causales et ideales omnium fiendorum et per illas et iuxta
illas fecisse et facere quidquid fecit et facit Hoc autem otiosum esset ponere si ab eterno in
aeternitate praesentia erant omnia in naturis propriis et sic divinae visioni subdita Ad
cognoscendum enim et faciendum omnia in tempore sufficiebant res ipsae actualiter existentes
in aeternitate et ita superfluum esset ponere rationes causales in Deo per ipsasrdquo
xiv Nota in mg A ldquohic loquitur stulte contra fratrem G de Mara et communem opinionemrdquo Cf
Correctorium art 3
xv quidam ex illis hellip patet = extrait 22 du rotulus Resp II p 399
xvi xvii AUGUSTINUS Confessionum libri I 6
xviii Ibid
xix ANSELMUS De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae dei cum libero arbitrio
ed F Schmitt 1946 p 254
xx Ibid
xxi ANSELMUS Proslogion cap 19
xxii ANSELMUS Proslogion cap 20
xxiii ANSELMUS Proslogion cap 21
Oliviana 6 | 2020
200
xxiv ANSELMUS Monologion cap 22
xxv RICARDUS A SANCTO VICTORE De Trinitate eacuted Ribailler p 130
xxvi BOETIUS De consolatione philosophie V 9
xxvii BOETIUS De consolatione philosophie V 11
xxviii BOETIUS De consolatione ibid
xxix Dionysiaca p 355-357 (version Sarrazin)
xxx Dionysiaca p 363 (version Sarrazin)
xxxi Ps Augustinus De praedestinatione et gratia cap 5 PL 45 col 1668
xxxii Augustinus Confessionum XI 12
xxxiii Cf Summa II q 11
xxxiv Cf Aristote Peri Hermeneias I 9 ldquoomne quod est dum est necesse est esserdquo citeacute par
THOMAS DE AQUINO Summa theologiae Ia q 14 a 3 ad 1 et SIGER DE BRABANT De necessitate et
contigentia causarum in J-J Duin La doctrine de la Providence dans les eacutecrits de Siger de Brabant
Louvain 1954 c 3 p 32
xxxv Question non retrouveacutee
xxxvi A porte lrsquoindication drsquoun passage agrave copier lsquohrsquo quamvis ista dicant hellip motoris eius lsquofrsquo repris
dans le Rotulus de la censure (cf Resp II p 396)
xxxvii Augustinus Confessiones 11 19 25
xxxviii Cette annonce correspond agrave des questions perdues ou jamais eacutecrites qui semblent de
nouveau annonceacutees dans la q IV 13 BAV 4986 fol 115r Voir Quodlibet I
xxxix Cf Olivi Quaestio de tempore BAV Borgh 322 fol 195v-198r
xl Cf Summa I 4 ed B Jansen Quaestiones t 3
xli Cf Summa I 5 ed Schmaus
xlii Cf Augustinus De civitate Dei XI 10 n 3
xliii Augustinus De Trin VII 2 (p 516)
xliv Cf II Summa q 51 et q 54
xlv Cf q I 5
REacuteSUMEacuteS
Eacutedition critique de la question sur les ideacutees divines annexe agrave la question sur le savoir et le
vouloir divin appartenant agrave la premiegravere partie de la Summa drsquoOlivi
INDEX
Mots-cleacutes Gdańsk Biblioteka Polskiej Akademii Nauk Mar F 309 Montefano (Fabriano) Bibl
Conv Padri Silvestrini cod 19 Vaticano BAV Borgh 322 Vaticano BAV Borgh 358
Oliviana 6 | 2020
201
La liberteacute divine et la destructiondes ideacutees chez OliviSylvain Piron
NOTE DE LrsquoEacuteDITEUR
Article initialement publieacute dans A Boureau S Piron (dir) Pierre de Jean Olivi (1248ndash1298)
Penseacutee scolastique dissidence spirituelle et socieacuteteacute Actes du colloque de Narbonne (mars 1998)
Paris Vrin 1999 p 71-89
1 Comme lrsquoeacutecrit Camille Beacuterubeacute la critique des theacuteories de lrsquoillumination que megravene Olivi
contre Henri de Gand et lrsquoensemble des penseurs franciscains de son temps constitue
un laquo tournant drsquohistoire raquo1 La thegravese presque universellement partageacutee par les fregraveres
mineurs dans les anneacutees 1260-70 srsquoest trouveacutee totalement abandonneacutee agrave la fin du
siegravecle Pierre de Trabibus le principal disciple drsquoOlivi en theacuteologie speacuteculative
reconnaicirct nrsquoavoir accepteacute cette critique qursquoagrave contrecoeur apregraves avoir compris le danger
que repreacutesentait le thegraveme drsquoune vision dans les raisons eacuteternelles2 alors qursquoil refusait
encore de srsquoy ranger dans des questions disputeacutees au couvent Santa Croce de Florence
en 1294-953 Dans un article qui fit date Eacutetienne Gilson avait proposeacute de reacutefeacuterer
lrsquoessentiel de lrsquoinnovation thomiste agrave un rejet comparable au profit drsquoune
eacutepisteacutemologie aristoteacutelicienne concluant agrave une laquo pure deacutecision philosophique raquo4
Pourtant dans sa critique Olivi ne prend guegravere appui sur le maicirctre dominicain et
choisit encore moins la voie aristoteacutelicienne Il pense mecircme agrave juste titre ecirctre plus
radical encore Crsquoest ce que confirme une importante question ineacutedite drsquoOlivi jamais
encore eacutetudieacutee qui megravene sur un problegraveme connexe une critique directe de Thomas et
atteint aussi bien lrsquoensemble des maicirctres franciscains de lrsquoeacutepoque Cet article a pour
objet de donner une premiegravere preacutesentation de ce texte la sixiegraveme question conserveacutee
de la premiegravere partie de sa Summa5
Oliviana 6 | 2020
202
Critique de lrsquoillumination
2 Le thegraveme drsquoune connaissance certaine dans les raisons eacuteternelles quelles que soient les
variantes sous lesquelles il se preacutesente suppose qursquoun fondement de ces raisons puisse
ecirctre atteint sans que lessence divine soit vue Ce fondement ce sont les
laquo ideacutees divines raquo agrave travers lesquelles Dieu connaicirct eacuteternellement sa creacuteation Or lrsquoun des
axes du texte qui sera preacutesenteacute ici consiste proprement agrave vider ces ideacutees de tout
contenu6 Agrave ce titre il faut le lire dans le prolongement de textes qui avaient chercheacute agrave
disjoindre la question de la certitude de la connaissance humaine et celle de la
connaissance de Dieu Ces trois questions (I 2-4) reacutedigeacutees vers 12777 peuvent ecirctre
comprises comme une reacuteaction presque instantaneacutee meneacutee dans un couvent du Midi agrave
la publication parisienne des premiers articles de la Summa drsquoHenri de Gand principale
cible de la question I 2 La preuve de lrsquoexistence de Dieu a priori par la voie des
laquo propositions universelles intelligibles raquo8 a sembleacute particuliegraverement dangereuse agrave
Olivi En faisant correspondre les notions premiegraveres drsquoAvicenne aux laquo raisons
eacuteternelles raquo drsquoAugustin elle suggegravere que les notions qui srsquoimpriment en premier dans
lrsquoesprit apportent une certaine connaissance de Dieu Elle srsquoexpose agrave une critique
radicale comment la vision dans les raisons eacuteternelles ne serait-elle pas une vision
naturelle de lessence divine Crsquoest en fonction de cette conseacutequence inacceptable
qursquoOlivi cherche agrave deacutetruire toute possibiliteacute de tirer des textes de saint Augustin
lrsquoidentification de ces laquo raisons eacuteternelles raquo agrave laquo quelque chose qui serait Dieu raquo9
3 Cette critique est loin de se reacuteduire aux seuls problegravemes de la connaissance Elle vise
tout autant lrsquoontologie reacutealiste sur laquelle repose la deacutemarche drsquoHenri de Gand Pour
celui-ci si les propositions universelles demeurent vraies en lrsquoabsence de tout individu
dans lequel elles se veacuterifient crsquoest qursquoelles atteignent lrsquoecirctre drsquoessence (esse essentiae) du
sujet sur lequel elles portent qui nrsquoest autre que lrsquoideacutee formelle de ce sujet en Dieu
connu par lrsquointellect divin comme possible avant drsquoecirctre creacuteeacute10 Olivi reacutesout le problegraveme
de maniegravere non-reacutealiste Les propositions neacutecessaires nrsquoont qursquoune neacutecessiteacute
conditionnelle elles ne sont vraies que pour autant qursquoelles sont formeacutees par un sujet
pensant ou signifiant11 Leur neacutecessiteacute signifie seulement qursquoelles ne peuvent ecirctre
formeacutees par lrsquointellect sans ecirctre vraies12 Que soit poseacutee lrsquoexistence drsquoun sujet (homo) ou
qursquoil soit saisi par lrsquointellect comme simple quidditeacute sa raison ne peut ecirctre formeacutee sans
qursquoun preacutedicat (animal) lui soit associeacute13 Mais le concept universel qui se forme de la
sorte ne correspond en rien agrave lrsquoideacutee que Dieu en a de toute eacuteterniteacute Ce que Dieu connait
de sa creacuteation nrsquoest pas ce que nous en connaissons14
4 La critique de lrsquoillumination proprement dite est meneacutee dans la question suivante (I 3)
de maniegravere plus diplomatique Au lieu drsquoune attaque frontale Olivi reacuteclame une seacuterie
de preacutecautions qui ont pour effet de vider de tout contenu la connaissance laquo dans les
raisons eacuteternelles raquo Avant de reacuteclamer ces preacutecautions et apregraves avoir sommairement
preacutesenteacute les variantes des theacuteories de lrsquoillumination Olivi rappelle que selon laquo drsquoautres
grands raquo - cest-agrave-dire Thomas dAquin - Augustin eacutetait sur ce point platonicien15
Certes Olivi refuse drsquoadopter pour autant une theacuteorie aristoteacutelicienne de la
connaissance Sa discussion est remise agrave plus tard pour des textes qui preacutesenteront une
theacuteorie de la connaissance comme activiteacute dans laquelle les objets ne sont requis qursquoagrave
titre de cause laquo terminative raquo en rupture totale avec toutes les traditions meacutedieacutevales16
Le bref appel agrave Thomas permet du moins de disqualifier un platonisme drsquoAugustin
selon un jugement qursquoOlivi reprend plus clairement agrave son compte ailleurs17 Il est
drsquoautre part certain qursquoil pense avec Thomas que la seule lumiegravere naturelle offre une
Oliviana 6 | 2020
203
connaissance suffisante capable de fournir ses propres regravegles de certification18 Et pour
cette raison elle nrsquoatteint pas tous ses savoirs avec le mecircme degreacute de certitude19
Toutefois et cest le point sur lequel on voudrait attirer lrsquoattention Olivi pense ecirctre
plus radical encore que Thomas sur ce terrain
5 En effet srsquoil refuse de suivre le maicirctre dominicain ce nrsquoest pas seulement en raison de
reacuteticences philosophiques et meacutethodologiques agrave lrsquoeacutegard drsquoAristote ni par une fideacuteliteacute
drsquoapparence envers ses maicirctres ou parce que Thomas ne connaicirct pas laquo lrsquoesprit
dAugustin raquo20 Crsquoest surtout que celui-ci nrsquoeacutechappe pas non plus aux difficulteacutes des
theacuteories de lrsquoillumination surtout srsquoil veut qursquoAugustin ait voulu dire laquo que les espegraveces
de lrsquointellect proviennent des ideacutees comme de leurs premiers objets raquo21 Crsquoest
effectivement ainsi que Thomas comprend Augustin et qursquoil le rejette en montrant que
les espegraveces intelligibles doivent ecirctre actueacutees par lrsquointellect agent agrave partir drsquoespegraveces
sensibles Mais il ne sagit lagrave que drsquoun deacutetour par le sensible Les formes intelligibles
ainsi deacutegageacutees eacutemanent toujours des ideacutees divines22 La critique meneacutee par Olivi sur ce
thegraveme dans ses questions drsquoangeacutelologie le deacutenonce plus fortement encore23 Comme il le
note enfin la nature participeacutee de la lumiegravere noeacutetique permet eacutegalement agrave Thomas de
preacutetendre pouvoir saccorder agrave saint Augustin24 Crsquoest effectivement ce que le maicirctre
dominicain pensait faire25 La critique qursquoen fait ici Olivi confirme qursquoil ne se trompait
Les theacuteories de lrsquoillumination sont rejeteacutees parce qursquoelles ne rendent comptent ni de
lrsquoabsolue transcendance divine ni de lrsquoactiviteacute propre de lintellect humain Du point de
vue drsquoOlivi la variante thomiste ne vaut guegravere mieux Pour lui aucune causaliteacute
extrinsegraveque naturelle nrsquoest admissible lrsquoaction dintelliger commence par nous et ne
deacutepend que de nous26 La ligne de fracture ne deacutepend pas de la preacuteeacuteminence relative de
la volonteacute sur lintellect mais de lrsquoattribution complegravete des actes de ces deux
puissances au sujet humain
Affirmation de la liberteacute divine
6 Olivi tire de ces premiegraveres critiques une affirmation centrale Pour lrsquoeacutenoncer de la faccedilon
la plus geacuteneacuterale la creacuteation nrsquoest pas intelligible par deacuterivation de lrsquointelligibiliteacute
qursquoelle a pour son Creacuteateur Crsquoest eacutegalement ce que montre une longue question ineacutedite
sur le vouloir et lrsquointelliger divin La question I 6 qui demande laquo si Dieu aurait pu ne
pas vouloir ce qursquoil a voulu et veut et de mecircme srsquoil aurait pu ne savoir par avance ce
qursquoil a su raquo27 fait partie dune seacuterie de questions reacutedigeacutees peu apregraves les condamnations
parisiennes de mars 1277 auxquelles elles ne font pas explicitement reacutefeacuterence qui
visent autant certains des articles condamneacutes qursquoun ensemble de positions thomistes28
En lrsquooccurrence la question I 6 fournit une reacuteponse aux thegraveses du syllabus portant sur
la neacutecessiteacute des actions divines Il faut dire tant selon la foi que selon la raison que
Dieu aurait pu vouloir ou savoir autre chose que ce qursquoil sait et veut sans quoi son acte
ne serait pas libre29 Il faut le dire mais surtout le deacutemontrer
7 Lrsquoun des traits les plus inteacuteressants de ce texte est drsquoaborder simultaneacutement les thegravemes
de la volonteacute et du savoir divin La position mecircme du problegraveme en reacutevegravele les
preacutesupposeacutes Si vouloir et savoir peuvent ecirctre conccedilus seacutepareacutement ils doivent lrsquoecirctre
ensemble aussi bien dans leur distinction que dans leur entrelacement Deux doutes
souleveacutes dans le cours de la discussion srsquoinquiegravetent de savoir srsquoil deacutecoule de la thegravese
proposeacutee que lrsquointellect suit la volonteacute ou lrsquoinverse Il est remarquable qursquoOlivic signale
que sa position puisse donner lieu agrave lrsquoune ou lrsquoautre interpreacutetation Mais pour autant
ces doutes portent agrave faux La reacuteponse note qursquoil ne peut y avoir en Dieu aucun rapport
Oliviana 6 | 2020
204
de conseacutecution ou de preacuteeacuteeminence Le vouloir exprime lrsquoecirctre de Dieu tout autant que
son savoir Une pleine intelligibiliteacute de lrsquoacte divin reacuteclame qursquoil soit saisi selon ces deux
laquo raisons reacuteelles raquo mais celles-ci ne correspondent pas agrave deux aspects ni reacuteellement ni
formellement distincts Bien plus elles se recoupent neacutecessairement et sont
mutuellement inclues lrsquoune dans lautre puisque lrsquoactiviteacute divine ad extra implique tout
autant le vouloir que le savoir30 Un autre trait notable tient agrave lrsquoemploi insistant de
formes verbales infinitives il srsquoagit du velle et du scire divin pas de la voluntas ou
scientia divina Ce choix signale lrsquoimpossibiliteacute de penser le vouloir et le savoir comme
deux puissances ou faculteacutes divines Olivi les distingue agrave lrsquoaide de sa fameuse notion de
laquo raisons reacuteelles raquo qui ne correspondent ni agrave des modes drsquoecirctre ni agrave des modes
drsquointelliger mais agrave des modes drsquointelligibiliteacute des choses mecircmes31 Il en offre dans les
derniegraveres pages de cette question lrsquoune des formulations les plus claires
Chacune dit le mecircme tout mais aucune ne le dit totalement Quand nous disonsqursquoune raison nrsquoest pas lrsquoautre et qursquoelles ne sont pas identiques mais diverses crsquoestce deacutefaut de totaliteacute ou cette absence de signification totale qui est suppleacuteeacutee parlrsquoautre raison que nous entendons signifier32
8 La reacuteponse principale contient une seacuterie de remarques sur la source des erreurs
commises sur le sujet Elles consistent agrave formuler des propositions universelles au
Creacuteateur et agrave la creacuteature au moyen de similitudes fondeacutees sur des traits qui sont en
veacuteriteacute dissemblables33 Lrsquoargument laquo ceci est dans la creacuteature donc crsquoest en Dieuraquo est
vicieacute Il confond ce qui relegraveve dune imagination des proprieacuteteacutes divines agrave partir de
lexpeacuterience humaine et drsquoune pure intelligence de Dieu dans sa diffeacuterence speacutecifique34
Une bregraveve typologie de ce qui est commun et ce qui est propre agrave Dieu permet de mettre
en relief trois diffeacuterences essentielles lrsquoacte divin ne procegravede drsquoaucune puissance
Alors que la liberteacute humaine relegraveve drsquoune puissance active Dieu est libre dans son acte
mecircme Enfin il ne peut y avoir en lui aucun rapport de deacutependance ou de domination
sur des actes internes35
9 Toutefois Dieu nrsquoest pas seulement caracteacuteriseacute comme laquo acte pur raquo Il lrsquoest surtout
comme laquo acte le plus absolu raquo qui nrsquoest de lui-mecircme ordonneacute agrave rien ni soumis agrave aucune
cause formelle interne36 Cest sur ce point qursquoapparaicirct la principale critique porteacutee ici
contre Thomas dAquin pour qui le vouloir divin est deacutetermineacute par sa bonteacute37 Olivi y
oppose son refus de poser une cause interne au vouloir divin Srsquoil faut dire avec
Augustin que Dieu veut propter bonitatem suam il ne faut pas comprendre qursquoil veut agrave
cause de sa bonteacute mais agrave travers sa bonteacute38 Dieu nrsquoest pas deacutetermineacute agrave srsquoaimer lui-mecircme
mais srsquoaime dans un surexcegraves de bonteacute39 Lallusion faite dans ces pages aux questions
contemporaines sur la volonteacute (II 57-58) est particuliegraverement eacuteclairante Cest bien la
thegravese de la volonteacute cause delle-mecircme qui est agrave lrsquoarriegravere-plan de lrsquoensemble de cette
affirmation de la liberteacute divine Pour cette raison tout au long de la question nrsquoapparaicirct
pas la distinction entre puissance absolue et puissance ordonneacutee dont Olivi fait usage
dans drsquoautres textes40 Lrsquoensemble de la question se situe exclusivement dans le
domaine drsquoune volonteacute illimiteacutee qui ne considegravere pas la convenance ou la justice de ses
choix
10 La principale distinction seacutepare lrsquoacte divin pris dans un sens absolu et pris en tant
qursquoil vise tel ou tel objet41 De lui-mecircme et absolument Dieu nrsquoa pas le moindre vouloir
ou non vouloir42 En revanche tout aussi absolument le savoir divin srsquoeacutetend agrave tout objet
connaissable agrave tel point qursquoil ne peut pas ne pas les connaicirctre43 Mais il srsquoagit drsquoun
savoir qui considegravere uniquement les quidditeacutes des choses intelligibles et lrsquoexistence qui
peut leur ecirctre donneacutee44 De la sorte et sans contradiction il peut viser sub
Oliviana 6 | 2020
205
disiunctione des objets opposeacutes45 Sous cette disjonction Dieu connaicirct simultaneacutement A
et non-A non en tant qursquoexistant actuellement mais en tant qursquointelligibles et
eacutegalement susceptibles drsquoecirctre produits agrave ce titre il connaicirct comme vraies lrsquoune et
lrsquoautre partie de la contradiction46 Crsquoest par la liberteacute de son vouloir que Dieu choisit
lrsquoune ou lrsquoautre partie de la contradiction sans ecirctre en rien deacutetermineacute par lrsquointellect47
Ce choix nrsquoimplique aucune neacutegation il affirme la partie positive ou la partie neacutegative
de la contradiction Dieu veut A ou non-A48 Pour autant ce vouloir nrsquoest pas
contingent mais libre seuls les objets de son vouloir sont contingents49 Ces neacutegations
qui nrsquoaffectent que les objets possibles qui nrsquoont pas eacuteteacute voulus ne nient ou diminuent
rien de Dieu50
11 Cette indiffeacuterence premiegravere deacutecrite comme laquo preacutevalence raquo sur des objets opposeacutes est
la condition mecircme de la liberteacute du vouloir On en trouve une image tregraves deacuteformeacutee dans
le libre arbitre humain qui possegravede une mecircme preacutevalence non dans ses actes (qui sont
toujours successifs) mais dans sa puissance51 En deacutepit de cette dissemblance crsquoest bien
la mecircme affirmation drsquoune souveraineteacute de la volonteacute qui amegravene Olivi agrave adopter une
conception synchronique de la contingence52 Les circonstances dans lesquelles il lrsquoa fait
meacuteritent drsquoecirctre signaleacutees Le thegraveme apparaicirct pour la premiegravere fois dans la question sur
le libre-arbitre (II 57) agrave lrsquooccasion de la reacutefutation drsquoun argument provenant
drsquoAverroegraves portant sur lrsquoimpossibiliteacute de deux actes contraires simultaneacutes
Lrsquoaffirmation drsquoune laquo preacutevalence raquo de la puissance sur ces actes opposeacutes permet de
sauvegarder la liberteacute drsquoune action qui aurait pu au moment mecircme ougrave elle choisit lrsquoun
des opposeacutes accomplir lrsquoautre53
12 Mais cette liberteacute humaine nrsquooffre qursquoun miroir tregraves deacuteformeacute de la liberteacute divine Le
pouvoir (posse) qui est dit de Dieu ne correspond pas agrave une puissance (potentia) au sens
propre du terme agrave une capaciteacute dont proceacutederaient les actes Il srsquoagit au contraire du
pouvoir (potestas) de produire comme effets les objets de son vouloir Ce pouvoir
exprime seulement le fait que le vouloir est immeacutediatement efficace et neacutecessairement
redoubleacute par la production de lrsquoobjet voulu54 Ce qui est drsquoabord lrsquoobjet du vouloir divin
est ensuite son effet De la sorte la distinction entre volonteacute et puissance est interne au
vouloir divin55 Comme Olivi le signale ailleurs agrave proprement parler on ne peut penser
Dieu que sous les raisons de la volonteacute et de lrsquointellect et toutes les autres raisons ne lui
sont attribueacutees que dans un sens tregraves meacutetaphorique56
13 Lrsquoabsolue liberteacute divine permet drsquoaffirmer sans difficulteacute que Dieu aurait pu ne pas
vouloir ce qursquoil veut La reacuteponse est plus complexe pour ce qui est de son savoir Comme
on lrsquoa vu Dieu connaicirct neacutecessairement tout connaissable de mecircme qursquoil connaicirct
neacutecessairement tout ce qursquoil produit57 Crsquoest preacuteciseacutement dans lrsquoeacutecart entre le possible
et le voulu que se tient la possibiliteacute drsquoun non savoir divin Dieu ne connaicirct pas comme
existant ce qui nrsquoa pas eacuteteacute voulu comme tel Le savoir qursquoil a des choses existantes lui
vient de la veacuterification de lrsquoefficace du vouloir divin qui se porte sur tel ou tel objet58
mais il ne connaicirct pas comme tel ce qui nrsquoa pas eacuteteacute voulu et crsquoest agrave ce seul titre que son
savoir est libre59 Il y a donc un double rapport du savoir au vouloir le savoir deacutetient
une relative preacuteceacutedence dans lrsquoappreacutehension des quidditeacutes possibles mais il suit le
vouloir quant agrave lrsquoappreacutehension des existants effectivement voulus Pour autant ce nrsquoest
qursquoune attribution de notre mode drsquointelliger qui ne correspond agrave aucune conseacutecution
reacuteelle en Dieu60
Oliviana 6 | 2020
206
La destruction des ideacutees
14 Crsquoest dans ce cadre afin de preacuteciser de quelle faccedilon lrsquoexemplaire divin se rapporte
uniformeacutement et sans changement agrave ses objets qursquoOlivi introduit une question annexe
sur le statut des ideacutees en Dieu Le traitement mecircme du problegraveme dans ce cadre signale agrave
lui seul le deacuteplacement auquel se livre Olivi Il nrsquoy est pas question des ideacutees comme
point drsquoappui agrave la certitude de la connaissance Le problegraveme est deacutejagrave consideacutereacute comme
reacutegleacute et la solution qui sera prise ici ne vient que conforter a fortiori cet abandon
15 La critique porte en premier lieu sur une opinion que lrsquoon peut reconnaicirctre comme
celle de Thomas drsquoAquin rameneacutee agrave son expression la plus concise lrsquoexemplaire
signifie lrsquoessence divine en tant qursquoelle est participable et imitable par les diverses
creacuteatures Chaque ideacutee repreacutesente une laquo raison drsquoimitabiliteacute raquo par laquelle les creacuteatures
participent de lrsquoessence divine61 Apregraves avoir preacutesenteacute lrsquoopinion de Bonaventure une
autre prenant le partie de la pluraliteacute reacuteelle des ideacutees en Dieu puis sa reacutefutation par
Arnaud Gaillard62 Olivi avance une cinquiegraveme opinion que lrsquoon peut reconnaicirctre
comme la sienne Elle preacutesente lrsquoacte divin intelligence actuelle des choses possibles et
agrave creacuteer comme lrsquoexemplaire en tant qursquoil est lrsquointelliger actuel de chaque chose63
16 La reacuteponse geacuteneacuterale donneacutee un peu plus loin laisse entrevoir un leacuteger flottement une
heacutesitation entre les deux niveaux du savoir divin (absolu sub disiunctione ou actuel par
veacuterification des objets voulus) Dans un sens large lrsquoexemplaire peut ecirctre pris comme
repreacutesentation des seules quidditeacutes possibles Mais plus proprement dit il est le
discernement et la veacuterification de lrsquoexistence actuelle des choses voulues pour le
moment du temps dans lequel elles seront creacutees64 En ce sens les ideacutees ne sont pas autre
chose que la connaissance actuelle et unique que Dieu a de toute eacuteterniteacute du nombre
infini des choses qui ont eacuteteacute creacutees ou le seront dans le cours du temps Le commentaire
sur les premiers versets de Jean lieu drsquoaccueil majeur du neacuteoplatonisme dans les
Eacutevangiles permet de confirmer qursquoil srsquoagit lagrave drsquoune destruction de toute reacutealiteacute
intermeacutediaire entre le Creacuteateur et la creacuteation La vie eacutetait en lui (Jn 14) mais seulement
au sens ougrave le connu et le voulu sont dans un sujet connaissant et voulant laquo Ceci ne pose
reacuteellement aucun mode drsquoecirctre sinon la seule similitude exemplaire et la connaissance
la volonteacute et la puissance active de ce sujet connaissant et de lrsquoexempleacute raquo65 Comme on
le verra Olivi conserve le vocabulaire bonaventurien de lrsquoexemplariteacute et de
lrsquoexpression mais le sens en est profondeacutement transformeacute Lrsquoexpression est immeacutediate
elle nrsquoindique que la relation qui lie le vouloir eacuteternel agrave ses objets voulus qui
apparaissent dans le cours de lrsquohistoire66
Contre Thomas drsquoAquin et ses adversaires
17 La critique de Thomas drsquoAquin est meneacutee du point de vue de lrsquoabsolue simpliciteacute et
liberteacute de lrsquoacte divin Preacutesenter les ideacutees comme les principes formels par lesquels
lrsquointellect divin srsquoinspectant lui-mecircme se reconnaicirctrait comme imitable revient agrave
introduire une eacutetape superflue Si Dieu avait besoin de telles raisons pour acceacuteder agrave la
connaissance de ses objets une deacutependance interne apparaicirctrait au sein de lrsquoacte
divin67 Lrsquointellect humain a certes besoin de species memoriales pour saisir les choses
absentes En revanche lrsquointellect divin eacuteternellement preacutesent agrave toute chose nrsquoa nul
besoin de telles raisons mais peut se porter immeacutediatement sur ses objets La critique
de meacutethode est drsquoavoir inducircment compareacute lrsquointellect divin agrave lrsquointellect humain sans
tenir compte de leur dissemblance sur ce point68
Oliviana 6 | 2020
207
18 Par ailleurs ce savoir proceacutedant par une inspection interne ne parvient pas agrave exprimer
suffisamment la connaissance effective drsquoobjets distincts Un rapport (respectus) ne peut
ecirctre connu avant son terme puisque crsquoest lui qui constitue ce dernier comme terme
drsquoun rapport De la sorte la deacutecouverte drsquoun rapport drsquoimitabiliteacute ne suffit pas agrave faire
connaicirctre la chose imitable puisqursquoil la supposerait en fait deacutejagrave connue69 Il
conviendrait alors de donner deux ideacutees de chaque chose lrsquoune selon laquelle la chose
est imitable et lrsquoautre selon laquelle elle est connue70 De plus il paraicirct impossible de
donner un fondement agrave ces rapports drsquoimitabiliteacute dans lrsquoessence divine71 La
connaissance par inspection interne apparaicirct bien comme insuffisante et superflue
Enfin cette position ne permet pas drsquoexprimer la connaissance distincte que Dieu
possegravede drsquoindividus drsquoune mecircme espegravece dans la mesure ougrave ceux-ci participeraient de
lrsquoessence divine selon la mecircme raison drsquoimitabiliteacute72 De la mecircme faccedilon une
connaissance qui passerait drsquoabord par des rapports drsquoimitabiliteacute eacuteternels par principe
ne permettrait pas drsquoexprimer de quelle faccedilon Dieu connaicirct les choses pour le moment
dans lequel elles seront creacuteeacutees ou distingue entre les choses qui seront creacutees et celles
qui ne le seront pas73 Dieu connaicirct immeacutediatement les choses qursquoil creacutee en les creacuteant
il les exprime parfaitement et distinctement sans qursquoil y ait lieu de poser la moindre
reacutealiteacute intermeacutediaire74
19 En deacutepit de leur viseacutee apparente ces critiques sont loin de nrsquoatteindre que la position
thomiste Elles ne lrsquoatteignent drsquoailleurs que partiellement En reacutealiteacute Thomas affirme
une connaissance divine des singuliers ndash au nom de sa connaissance de la matiegravere par
laquelle les singuliers sont individueacutes ndash aussi bien qursquoune connaissance des futurs
contingents pour le temps dans lequel ils seront en acte Mais il est vrai que sur ces
deux points sa deacutemonstration se passe totalement du concept drsquoideacutees et srsquooppose
preacuteciseacutement agrave une connaissance divine agrave travers des causes universelles75 Crsquoest
justement sur ce terrain que Guillaume de la Mare a fait porter lrsquoune des critiques de
son Correctorium Il reproche agrave Thomas drsquoaffirmer que Dieu connaicirct les futurs
contingents non pas agrave travers leurs causes ideacuteales mais au nom de la coexistence de
lrsquoeacuteterniteacute divine agrave chaque partie du temps76 De la sorte Dieu est eacuteternellement et
immeacutediatement preacutesent agrave chacune des choses creacuteeacutees pour le seul temps dans lesquelles
elles seront ou sont en acte
20 Olivi connaicirct cette objection Mais loin de lrsquoemployer contre Thomas il la reprend
comme objection agrave sa propre thegravese et consacre de longues pages agrave la reacutefuter en
nrsquoheacutesitant pas agrave la preacutesenter comme laquo heacutereacutetique raquo77 Cette objection repose avant tout
sur une incompreacutehension de lrsquoimmensiteacute de lrsquoeacuteterniteacute divine que Guillaume de la Mare
semble imaginer comme un instant anteacuterieur au temps78 Il faut au contraire
comprendre que lrsquoeacuteterniteacute englobe toutes les parties du temps (y compris ses parties
possibles et non advenues) en coexistant agrave chacune par une raison diffeacuterente ndash
chacune de ces raisons eacutetant elle-mecircme fondeacutee dans le savoir divin anteacuterieurement agrave
lrsquoadvenue de cet instant dans le cours du temps79 Il est vrai reconnaicirct Olivi qursquoune
telle coexistence du passeacute et du futur excegravede toute expeacuterience humaine mais la
difficulteacute mecircme agrave la comprendre prouve davantage la veacuteriteacute de la chose que sa
fausseteacute80 Cette longue explication est compleacuteteacutee par drsquoautres arguments qui reacutefutent
une connaissance divine agrave travers des raisons causales Lrsquoefficace immeacutediate du vouloir
divin prouve que celui-ci ne peut ecirctre absent des effets qursquoil produit81
Lrsquoindeacutetermination des futurs contingents avant qursquoils ne se reacutealisent signale qursquoils ne
sont pas deacutetermineacutes par une cause eacuteloigneacutee82 Lrsquointelligence divine enfin nrsquoaffirme pas
Oliviana 6 | 2020
208
lrsquoecirctre des choses creacuteeacutees nominalement (ce qui pourrait ecirctre un ecirctre drsquoessence distinct
de lrsquoexistence actuelle) mais un ecirctre effectif qursquoelle connaicirct de toute eacuteterniteacute83 Olivi nrsquoy
insiste pas mais dans tout ce passage son accord avec Thomas drsquoAquin est reacuteel Sa
critique preacuteceacutedente nrsquoa fait que viser un thegraveme qui ne joue plus un rocircle crucial chez
Thomas
Sauver Bonaventure
21 Avant de srsquoengager dans cette discussion avec Thomas puis de reacutefuter lrsquoobjection de
Guillaume de la Mare Olivi avait chercheacute agrave sauver la position de Bonaventure De celui-
ci il ne propose qursquoune paraphrase des questions De scientia Christi preacutesentant la
lumiegravere divine comme expression de toutes choses84 Bien comprise cette formulation
peut srsquoaccorder agrave la position drsquoOlivi agrave condition de comprendre la laquo lumiegravere divine raquo
comme actualiteacute et clarteacute de lrsquointelliger divin et laquo ses expressions raquo comme ce mecircme
intelliger en tant qursquoexpression actuelle de ses objets Lrsquoerreur serait de concevoir ces
termes comme deacutesignant une puissance intellective et son acte85 Agrave srsquoen tenir agrave cette
seule citation on pourrait penser agrave une relative fideacuteliteacute Mais en reacutealiteacute Olivi ne retient
des questions De scientia Christi que la seule solution au problegraveme de la pluraliteacute des
ideacutees (q 3) lrsquoexpression est unique en tant qursquoelle est la veacuteriteacute divine elle exprime
une pluraliteacute en tant qursquoelle se rapporte aux choses86 Dans le mecircme temps lrsquoessentiel
des reacuteponses aux questions preacuteceacutedentes est rejeteacute Bonaventure y affirme en effet que
Dieu ne connaicirct pas les choses par leur essence mais par leurs similitudes qursquoil a en lui
sous la forme de leurs raisons eacuteternelles87 Pour Bonaventure comme pour Thomas
toute connaissance requiert que lrsquoagent possegravede une similitude des objets agrave connaicirctre
afin que lrsquointellect puisse srsquoassimiler agrave lrsquoobjet intelligible88 Dans le cas preacutesent puisque
ces objets ne sauraient preacuteexister agrave leur connaissance ni en ecirctre la cause Dieu doit
posseacuteder en lui-mecircme les formes des ecirctres qursquoil creacutee Crsquoest en se connaissant lui-mecircme
qursquoil se reconnaicirct comme imitable ou capable drsquoexprimer toute chose En deacutepit de la
diffeacuterence de vocabulaire la structure des deux argumentations est identique et crsquoest
celle-ci qursquoOlivi reacutecuse globalement Srsquoil conserve le vocabulaire de Bonaventure ce
nrsquoest plus dans le mecircme sens qursquoil lrsquoemploie De la mecircme faccedilon la constante similitude
avec la lumiegravere solaire que Bonaventure reprend de Robert Grosseteste est rameneacute agrave
son statut de meacutetaphore en marquant bien la diffeacuterence qui seacutepare lrsquoeacutemanation
naturelle des rayons du soleil de la production ex nihilo des creacuteatures par la volonteacute
divine89
22 La question I 6 suggegravere en effet que ce type drsquoinspection nrsquoest pas un preacutealable
neacutecessaire agrave la connaissance des ecirctres possibles mais qursquoau contraire Dieu les connaicirct
immeacutediatement On ne peut pas prendre pour une concession le thegraveme de la
veacuterification par lrsquointellect des objets voulus par consideacuteration de la puissance qui les
creacutee90 Ce trait ne dit pas que Dieu doit se connaicirctre avant de creacuteer mais qursquoil connaicirct
les objets de son vouloir avant que ceux-ci nrsquoexistent en acte dans le temps Il est
probable qursquoOlivi ait alors soutenu que Dieu nrsquoa pas agrave se connaicirctre avant de connaicirctre
ses objets possibles Les textes disponibles ne permettent pas de trancher91
23 De la mecircme faccedilon la question insiste sur lrsquoinutiliteacute pour Dieu drsquoavoir agrave se repreacutesenter
des objets avant de les produire le savoir divin nrsquoa pas besoin de se convertir sur lui-
mecircme pour les connaicirctre Il les connaicirct drsquoembleacutee comme distincts de lui-mecircme par
leur essence et non par leurs similitudes Il faut donc bien conclure que le deacutebat engageacute
avec Thomas atteint directement les thegraveses de Bonaventure En rejetant la solution de
Oliviana 6 | 2020
209
la deuxiegraveme question De scientia Christi crsquoest lrsquoensemble de la question 4 qui est ruineacute
dans laquelle la coopeacuteration des raisons eacuteternelles (les ideacutees comme similitudes des
choses) est preacutesenteacutee comme neacutecessaire agrave la certitude de la connaissance humaine
Contre Arnaud Gaillard
24 Apregraves avoir preacutesenteacute les opinions de Thomas et Bonaventure Olivi signale eacutegalement
deux autres opinions dont la discussion est releacutegueacutee agrave la fin de la question La
premiegravere qursquoOlivi dit avoir vue soutenir postule une pluraliteacute reacuteelle des ideacutees en
Dieu92 Il en a entendue une autre qui preacutetendait eacuteviter cette erreur en niant toute
reacutealiteacute des ideacutees en Dieu93 Or cette derniegravere position correspond exactement agrave celle
tenue par Arnaud Gaillard telle qursquoOlivi la prend agrave partie dans lrsquoImpugnatio en faisant
explicitement reacutefeacuterence agrave cette question94 De son cocircteacute Arnaud avait eacutegalement
deacutenonceacute Olivi sur ce terrain non pas en critiquant sa propre position mais en lui
attribuant lrsquoopinion que lui-mecircme cherchait agrave combattre agrave savoir la thegravese de la
pluraliteacute reacuteelle des ideacutees en Dieu La reacuteponse drsquoOlivi dans la Lettre agrave R est lapidaire
laquo jrsquoai expresseacutement soutenu et eacutecrit le contraire en montrant que cet eacutenonceacute eacutetait
heacutereacutetique et profane raquo95 Crsquoest effectivement les termes qursquoil emploie agrave ce propos dans
la question I 696 La deacutenonciation drsquoArnaud sans se fonder sur un texte reacutedigeacute attaque
Olivi en fonction de ce qursquoil a perccedilu du deacutebat qui les opposait si Olivi nrsquoaccepte pas sa
thegravese crsquoest qursquoil tombe dans lrsquoerreur que lui-mecircme parvient agrave eacuteviter La reacuteponse
fournie par la Lettre agrave R est probablement identique agrave la confession donneacutee devant son
ministre provincial Arnaud de Roquefeuil qui fut sans doute transmise au geacuteneacuteral de
lrsquoordre Bonagratia de San Giovanni in Persiceto
25 En examinant tant le texte de cette question les deacutenonciations drsquoArnaud Gaillard que
la reacuteponse drsquoOlivi la commission des maicirctres et bacheliers franciscains reacuteuni au
couvent parisien en mai 1283 nrsquoa pas pu prendre au seacuterieux lrsquoaccusation de son
adversaire En revanche la critique de Thomas atteignait un grand nombre de maicirctres
franciscains97 elle fut reprise dans la Lettre des sept sceaux Dans le mecircme temps
lrsquoaffirmation drsquoune co-preacutesence de Dieu agrave chaque partie du temps fut eacutegalement
retenue contre Olivi98 Comme le nota lrsquoun des censeurs en marge drsquoun codex utiliseacute agrave
cette occasion laquoici il parle sottement contre fregravere Guillaume de la Mare et lrsquoopinion
communeraquo99
26 Toutefois Olivi nrsquoeacutetait sans doute pas le seul franciscain agrave profeacuterer de telles sottises en
ces anneacutees Agrave plusieurs reprises lors de ses sessions quodlibeacutetiques en 1285-87 Richard
de Mediavilla eut agrave srsquoexpliquer sur des thegraveses typiquement oliviennes qursquoil avait
contribueacute agrave censurer Lrsquoune drsquoelles portait preacuteciseacutement sur la question de la co-
preacutesence de lrsquoeacuteterniteacute au temps et sur ce point le maicirctre cherche davantage agrave montrer
comment peut ecirctre sauveacutee la position de Guillaume de la Mare qursquoagrave srsquoopposer agrave celle
drsquoOlivi et de Thomas qursquoil semble bien partager100
Oliviana 6 | 2020
210
NOTES
1 Camille Beacuterubeacute laquo Olivi critique de Bonaventure et drsquoHenri de Gand raquo in Studies
honoring Ignatius Charles Brady Friar Minor R S Almagno C L Harkins eacuted St
Bonaventure (N Y) Franciscan Institute Publications 1976 p 57-121 repris in Id De
lrsquohomme agrave Dieu selon Duns Scot Henri de Gand et Olivi Rome Istituto storico dei Cappucini
1983 p 19-79 Lrsquoensemble de ce chapitre est tregraves largement tributaire de cet article et
drsquoautres travaux du mecircme auteur notamment laquo Olivi interpregravete de saint Anselme raquo
Die Wirkunsgeschichte Anselms von Canterbury Akten der ersten Internationalen Anselmus-
Tagung Bad Wimpfen 1970 (slnd) p 147-158 repris in Id De lrsquohomme agrave Dieu p 225-239
et De la philosophie agrave la sagesse chez saint Bonaventure et Roger Bacon Roma Istituto Storico
dei Cappuccini 19762 Pierre de Trabibus Ordinatio in I Sententiarum in A Di Noto La Theacuteologie naturelle de Pierre de
Trabibus OFM Padoue 1963 p 107 laquo Sed licet credam Augustinum in praefata sententia piam
et rectam intentionem habuisse fateor tamen me non intelligere quomodo ista positio habeat
veritatem licet quandoque tenuerim et adhuc si veram eam caperem tenere sim paratus
Sequitur enim ex positione ipsa [hellip] quod divina lux quae non est aliud quam divina essencia
naturaliter ob omni intelligente modo aliquo videatur Et hoc Augustinus sensit quod invalida et
exilis videatur [hellip] Hoc autem manifeste est contra alios sanctos et contra Dionysium hellip raquo
3 Efrem Longpreacute laquoNuovi documenti per la storia dellrsquoAgostinismo Francescanoraquo Studi
francescani 9 1923 p 333 laquo hellip dixerunt aliqui quod praeter generalem Dei influentiam vel
providentiam non requiretur aliud ad intelligendum sed anima suo naturali lumine potest
intelligere veritates Sed quia bene advertunt dicta Augustini dicunt hellip Sed haec sententia utrum
sit vera vel non nescio sed tamen scio quod bene stare non potest cum verbis Augustini alibi
dictishellipraquo quaestio laquoutrum lux aeterna sit nobis ratio cognoscendi raquo Je reprends les deacutesignations
drsquoOrdinatio et de Lectura (sur les livres II et III dans le cod Florence Bibl Naz Conv Sopp D 6
359) de H A Huning laquoDie Stellung des Petrus de Trabibus zur Philosophie nach dem zweiten
Prolog zum ersten Buch seines Sentenzenkommentars Ms 54 Bibl Communale Assisiraquo
Franziskanische Studien 46 1964 p 193-286 47 1965 p 1-43 Une question du deuxiegraveme Quodlibet
donne comme date preacutesente lanneacutee 1296 mais des renvois internes montrent que les lectures
des livres II et III ont eacuteteacute donneacutees la mecircme anneacutee que le premier Quodlibet et donc probablement
en 1294-95 [Agrave ce sujet S Piron laquo Le poegravete et le theacuteologien Une rencontre dans le studium de
Santa Croce raquo Picenum Seraphicum 19 2000 p 87-134]
4 Eacutetienne Gilson laquo Pourquoi saint Thomas a critiqueacute saint Augustin raquo Archives drsquohistoire
doctrinale et litteacuteraire du Moyen Acircge 1 1926 p 1-1275 Josef Koch laquo Der Sentenzkommentar des Petrus Iohannis Olivis raquo Recherches de theacuteologie
ancienne et meacutedieacutevale 2 1930 p 290-310 repris in Id Kleine Schriften Roma Storia e Letteratura
1973 t 2 p 168-189 agrave compleacuteter par Victorin Doucet laquo De operibus manuscriptis fr Petri
Ioannis Olivi in bibliotheca universitatis Patavine asservatis raquo Archivum franciscanum historicum
28 1935 p 412-414
6 La critique meneacutee par Olivi est tregraves proche de celle qui produire quelques deacutecennies plus tard
Guillaume drsquoOckham sans que lrsquoon puisse affirmer lrsquoexistence drsquoun lien direct entre ces
deacutemarches Voir Armand Maurer laquo The role of divine ideas in the theology of William of
Ockham raquo dans R S Almagno C Harkins (dir) Studies Honoring Ignatius Charles Brady St
Bonaventure (NY) Franciscan Institute 1976 p 357-377
7 S Piron laquo Chronologie des œuvres drsquoOlivi raquo Oliviana 6 2019 ltlien 000gt
Oliviana 6 | 2020
211
8 Cf Pasquale Porro Enrico di Gand La via delle proposizioni universali Bari Levante
1990 p 99-105 Camille Beacuterubeacute laquo Olivi critique de Bonaventure et drsquoHenri de Gand raquo
p 84-94 Jean Paulus laquo Henri de Gand et lrsquoargument ontologique raquo Archives drsquohistoire
doctrinale et litteacuteraire du Moyen Acircge 10 1935 p 265-3239 Voir lrsquointituleacute de la q I 2 laquo an aliquid directe et immediate seu positive a nobis apprehensum
sit Deus Quod non est aliud quaerere quam an Deus videatur a nobisraquo dans Petrus Johannis Olivi
Quaestiones in secundum librum Sententiarum B Jansen (eacuted) Quaracchi Coll S Bonaventurae 1926
[deacutesormais citeacute comme Summa] t 3 p 455
10 Henricus a Gandavo Quodlibet I R Macken (eacuted) Leuven-Leiden Leuven UP-Brill 1979 q 9
p 49 laquo habens tamen formalem ideam in Deo per quam in Deo est ens quoddam antequam fiat
ens in propria natura raquo
11 Summa q I 2 (ad 6) t 3 p 484 (ad 24) p 495 q 13 (ad 12) t 1 p 255
12 Summa q I 2 (ad 2) t 3 p 481 q 12 t 1 p 228 q 13 t 1 p 255
13 Summa q I 2 (ad 6) t 3 p 484
14 Ibid p 483-484 laquo Rationes autem earum ideales quamvis maneant rebus destructis non
tamen sunt illae rationes quae a nobis certitudinaliter apprehenduntur quando cogitamus de
perfectionibus et conditionibus rerum etiam universaliter hellip Illam tamen veritatem qua sic ab
aeterno erant verae nos non videmus raquo
15 Summa q I 3 t 3 p 503 laquo Alii autem etiam magni voluerunt et volunt quod Augustinus in
hac parte fuerit Platonicus hellipraquo paraphrasant Thomas drsquoAquin Summa Theologiae Ia q 84 art 5
C Beacuterubeacute laquo Olivi critique de Bonaventure raquo nrsquoidentifie pas cette allusion
16 Drsquoabord dans la q II 58 (vers 1278) puis dans les qq II 72-75 (vers 1282) Efrem Bettoni Le
dottrine filosofiche di Pier di Giovanni Olivi Saggio Milano Vita e pensiero 1959 p 471 et Camille
Beacuterubeacute La connaissance de lindividuel au Moyen Age Montreacuteal-Paris Presses de lrsquoUniversiteacute de
Montreacuteal-PUF 1964 p 100 voient agrave juste titre dans ces textes laspect le plus laquo reacutevolutionnaire raquo
drsquoOlivi
17 Summa q 38 (ad 2) t 1 p 679 laquo Beatus Augustinus tamquam in parte sequens dogma
Platonicum credidit omnem intellectum illustrari a luce aeterna et immediate contueri aliquas
aeternas regulas eius ac deinde cetera in regulis illis hellip raquo
18 Summa q 74 p 131 laquo dicendum quod pro quanto essentialis lux intellectus est recta et ad
rectum et Dei recta imago pro tanto habet vim rectae regulae raquo
19 Le texte le plus inteacuteressant agrave cet eacutegard apparaicirct in Summa q 55 t 2 p 289 Voir aussi Lectura
super Isaiam D Flood G Gaacutel (eacuted) Peter of John Olivi on the Bible Bonaventure (N Y) Franciscan
Institute Publications 1997 p 198
20 Summa q I 3 t 3 p 505 laquo non sapit mentem Augustini raquo
21 Ibid laquo istorum expositio satis parum videtur distare a modo illo erroneo superius improbato
maxime si ipsi intenderent Augustinum voluisse quod species intellectus essent ab ideis sicut a
primis obiectis raquo
22 Voir Thomas drsquoAquin De substantiis separatis c 16 (Opera Omnia t 40) p 69 et Summa
Theologiae Ia q 84 art 4 ad 1 q 105 art 3
23 Summa II q 35-36 t 1 p 626-653 et Lectura super librum de angelica hierarchia Vatican
Urbinat lat 480 f 147vb-149ra
24 Summa q I 3 t 3 p 505 laquo Dicunt enim quod lumen intellectus agentis de quo ut dicunt
scriptum est signatum est per lumen vultus tui super nos est similitudo primae veritatis Et ideo
quae videntur in isto lumine dicuntur ab Augustino in lumine primae veritatis hellip raquo
25 Thomas drsquoAquin Quaestio disputata de spiritualibus creaturis art 10 ad 8 (Opera Omnia t 8)
Parma 1856 Le teacutemoignage dOlivi donnerait donc raison sur ce point agrave Eacutedouard-H Weber La
personne humaine au treiziegraveme siegravecle Paris Vrin 1991 p 326 contre Gilson laquo Pourquoi saint
Thomas a critiqueacute saint Augustin raquo p 119-120
Oliviana 6 | 2020
212
26 Summa q I 3 t 3 p 510 laquo Sed actio intelligendi dependet a nobis et nos primo incipimus
insistere ad intelligendum quam ratio aeterna nobis cooperetur et ratio et causa huiusmodi
actionis incipit a nobis et non ab ipso ratione aeterna raquo Cette critique vaut aussi bien contre la
coopeacuteration des espegraveces intelligibles eacutemaneacutees des ideacutees divines et atteint Thomas agrave ce titre cf
Summa Theologiae Ia q 105 a 3
27 laquoUtrum Deus potuerit nolle que voluit et vult et velle que noluit nec vult et idem queritur de
scientia eius utrum scilicet utrum potuerit nescire seu non prescire ea que scivit et scit debere
fieri et esse et econverso raquo citeacute agrave partir de lrsquoeacutedition proposeacutee ici en deux parties Quaestio de
divino velle et scire ltlien 000gt et Quaestio de ideis ltlien 000gt
28 Ces questions II Sent q 4-6 16 33-36 50-51 57-58 connaissent deacutejagrave le Correctorium fratris
Thomae de Guillaume de la Mare mais sont anteacuterieures aux premiegraveres Quaestiones de perfectione
evangelica elles-mecircmes anteacuterieures agrave leacuteteacute 1279
29 Quaestio de divino velle et scire sectsect 000 laquohellip dicendum quod necesse est tam secundum fidem
catholicam quam secundum rationem rectam ponere quod Deus potuerit nolle facere eas res
quas facere voluit et vult et potuit velle multa que noluit et idem dico de divino scire [hellip] Nam si
Deus nullo modo potuit in rebus condendis aut non condendis aliquid aliter velle quam voluit
nichil omnino libere et imperiose dominationis super ipsas res habuit aut habet raquo
30 Ibid sect 000 laquo hellip dicendum quod nichil quod in Deo sic sequitur secundum rem aliquid quod sit
in Deo vel in aliquo alio unde nec intelligere sequitur ibi velle nec econverso cum secundum
rem sint id ipsum in ratione tamen unius includitur aliquando ratio alterius et non econverso raquo
Ibid sect 000 laquo dicendum quod non debet poni quod divinum intelligere eodem modo et eisdem
causis representet obiectum divinum velle quibus illi ponebant hic de ydeis respectu divine
intelligere non enim hoc fit ad hoc quod Dei voluntas possit prodire in actu volendi cum Dei
velle a nulla potentia producatur sed sit absolute ipsum esse Dei et secundum rem idem quod
intelligere Sed solum debet per hoc intelligi quod divinum velle exigit in ratione sui obiecti quod
includatur in ea ratio cogniti Unde divinum velle ex se et immediate fertur in ipsum rem sicut et
divinum intelligere quamvis non feratur in rem nisi ut cognitam a divino intellectu raquo
31 La deacutefinition des laquo raisons reacuteelles raquo comme mode drsquointelligibiliteacute partielle nrsquoimpliquant
aucune diffeacuterence reacuteelle apparaicirct in Summa q 7 (ad 5) t 1 p 144 laquo Si tamen daretur una ratio
includens in se totam plenitudinem essentiae et omnes modos intelligibilitatis eius talis ratio
non posset plurificari nihilominus tamen haberet intra se plures rationes partiales quia continet
in se omnes rationes rei raquo et q I 2 (ad 29) t 3 p 497-498 laquo Quando enim in una simplici essentia
duae rationes comprehenduntur illa essentia potest intelligi secundum unam illarum rationum
non intelligendo eam secundum alteram quamvis secundum totam intelligibilitatem suam non
intelligatur nisi intelligatur secundum omnes rationes suas quas habet raquo
32 Quaestion de ideis sect 000 laquo omnes dicunt idem totum sed nulla earum dicit idem totaliter
Defectum ergo totalitatis seu totalis significationis qui per alias rationes suppletur intendimus
significare per hoc quod dicimus quod una ratio est non est alia et quod non sunt eedem sed
diverse raquo
33 Quaestio de divino velle et scire sectsect 000 laquo Ad evidenciam huius veritatis et omnium
argumentorum est primo notandum quod maior pars argumentorum que contra hoc fiunt aut
fieri possunt sumitur a propositionibus que in sua plena universalitate sunt false et a convenciis
que a simili in eo quod est dissimile inferunt suum simile seu potius suum dissimile raquo
34 Ibid laquo Secundo est notandum quod id quod super omnia turbat intellectum quorumdam in
pura intelligencia huius veritatis et etiam consimilium est defectus distinguendi inter actum et
obiectum ymaginationis et intellectus et inter proprium et commune raquo
35 Ibid laquo Proprium vero sibi soli habet tria ad presens quorum primum est quod in eo non est
aliqua exitus seu aliqua productio Non enim est actus progrediens a potentia vel a quocumque
alio [hellip] Secundum est quod sicut in nobis potentia nostre voluntatis est potens immediate super
actus oppositos et ipsis mediantibus super obiecta opposita sic actus divini velle est immediate
Oliviana 6 | 2020
213
potens super obiecta opposita et super effectus extrinsecos oppositos [hellip] Tertium est quod in Deo
non est libertas seu dominium super actus intrinsecos oppositos nec super aliquid intrinsecum
sicut est in nobis quia hoc non posset esse ibi sine diversitate essentiarum et etiam graduum
Esset enim ibi subiectio et dominatiohellip raquo Une seacuterie de distinctions symeacutetriques est preacutesenteacute dans
le Tractatus de Verbo Robert Pasnau eacuted Franciscan Studies 53 1993 p 121-153
36 Quaestio de divino velle et scire laquo hellip cum Deus et totus eius actus sit de se absolutissimus nec ad
aliquam rem sit de sua natura protensus aut applicatus aut etiam ordinatushellip raquo
37 Quaestio de ideis laquo Ex eisdem autem potest improbari illud aliud dictum eorum quod in eodem
predicto argumento est tactum quod scilicet Deus nichil vult nisi volendo suam bonitatem raquo Cf
Thomas drsquoAquin Summa Theologiae Ia q 19 art 3 Summa contra Gentiles I 80 87 et II 23
Quaestiones disputatae de Veritate Romae ad Sanctae Sabinae 1973 t 3 q 23 art 4 p 662-663
38 Quaestio de ideis laquo Divinum enim velle immediate fertur super omnia sua obiecta nec preter
se habet aliquam aliam rationem que sit sibi causa formalis vel finalis vel quecumque alia ad hoc
quod velit istam vel illam rem Unde et quando dicitur quod lsquoomnia vult propter suam gloriamrsquo
non est sensus quod sua bonitas vel gloria sit ratio motiva aut causa finalis illius velle quo Deus
vult illam rem fieri quia impossibile est dare in Deo aliquod velle quod habeat aliquam causam
moventem vel finalem Unde sensus est quod Deus vult res taliter fieri quod ipse res ad suam
gloriam tamquam in suum finem ultimum ordinentur Est enim sensus quod bonitas ipsius divini
velle seu eius benignissima libertas est tota causa quare res fiunt Unde quando dicimus lsquoDeus
vult hoc propter suam bonitatemrsquo idem est quod dicitur vult hoc ex suam bonitatem et iterum
huius sensus est quod divinum velle sola sua bonitate habet hoc vel illud pro obiecto non ex
aliqua utilitate vel necessitate raquo
39 Ibid laquo Si autem contra hoc instetur quod divina voluntas est determinata ad Deum
diligendum et divinam essentia est determinata ad productionem personarum patet quod
instantia hec frivola est quia hoc non est per aliquam determinacionem seu determinatam
applicationem divine nature et voluntatis sed solum per excessivam sufficentiam bonitatis et
actualitatis que est in ei quia divina voluntas non posset non diligere summum bonum nisi
deficiendo a ratione summe bonitatis unde hec posse non esset posse sed potius deficere a vero
posse et idem est de productione personarum raquo
40 Vor par exemple P J Olivi Quaestiones de incarnatione et redemptione Quaestiones de
virtutibus A Emmen E Stadter eacuted Grottaferrata Coll S Bonaventura 1981 q 1 p 42
laquo Loquendo de potentia Dei absoluta prout scilicet rescipit ens absolute absque
respectu ad convenientiam vel disconvenientiam ordinis decentis et indecentishellip raquo
Lrsquoeacutetude des diffeacuterents passages dans lesquels Olivi y a recours offrirait une image plus
complexe que celle que reacutesume William J Courtenay Capacity and Volition A History of
the Distinction of Absolute and Ordained Power Bergamo Lubrina 1990 p 98 En raison de
la perte des questions qui suivaient la q I 6 la question ne peut ecirctre abordeacutee qursquoagrave
partir des quelques textes subsistants portant sur la preacutedestination (notamment
Summa q 117 app)
41 Quaestio de divino velle et scire ad 2 laquodicendum quod per velle et nolle possumus
significare actum divini velle secundum suam essentiam absolutam hellip Aut possumus
per hoc significare ipsum actum in ordine ad obiecta opposita seu prout est huius vel
illius obiecti raquo
42 Ibid (ad 5) laquo Deus ex se et absolute non habuit nolle alicuius ita parum sicut velle
non habuit raquo (ad 7) laquo bene potest dici quod Dei velle quantum est de se seu ex vi
absoluta sue nature non erat huiusmodi nec est sed solum ex libertate sua raquo
43 Ibid laquo cum enim scientia quantum est de se se extendat ad omne scibile dicere
quod divina scientia non possit extendere se ad omne scibile est idem quod dicere quod
in eo non est omnis ratio et perfectio scientie raquo
Oliviana 6 | 2020
214
44 Ibid laquo Unde de se et absolute omnis terminos et quiditates cogitabiles divinus
intellectus de sui nature et necessarie intellexerit et intelligit Hoc est dicere quod
divinum intelligere de se et necessario fuit intelligere talium obiectorum Semper enim
scivit et non potuit non scire quid est res quecumque scibilis seu possibilis et quid est
ipsum existere quod eis dare potuit [hellip] Sed hoc non est scire eam ut actualem unde
non ex se et necessario alteram illarum scivit ut veram et actualem raquo
45 Ibid laquo Oportet igitur quod divinus actus habeat in se equivalenciam seu potius
prevalenciam actuum oppositorum Sed hoc est impossibile nisi sub distinctione possit
esse oppositorum obiectorum aut nisi sub disiunctione possit esse et non esse eiusdem
obiecti absque alia sui variatione raquo laquo Potest enim divinus intellectus obiecta
contradictoria aliquo modo simul apprehendere et aliquo modo hoc potuit disiunctive
et consimiliter potest dici de divino velle raquo
46 Summa q 3 p 58 laquo hellip unde et de iis quae fecit potuit scire oppositum potuit enim
scire sub disiunctione utramque partem contradictionis esse veram hellip raquo pour citer dans
un passage qui reacutesume la mecircme argumentation
47 Quaestio de divino velle et scire laquo illud quod Deus quantum est de se et absolute non
volebat per libertatem suam voluit raquo
48 Ibid (ad 14) laquo Licet etiam odire vel nolle videantur in se implicare negationem vel
quadam contrarietatem secundum rem tamen semper dicunt velle affirmativum Non
enim aliud dicunt quam velle prout fertur super partem contradictionis negativam
unde non est aliud nolle hoc fieri quam velle hoc non fieri raquo
49 Ibid laquo Si autem queratur an saltem ex hac ratione debeat concedi quod divini velle
fuerit huius vel illius obiecti potentialiter vel contingenter dicendum quod magis
proprie debet dici quod fuerit libere huius vel illius Contingentia enim proprie
accepta includit aliqua defectibilitatem circa eius cuius est unde illi qui posuerunt eam
in divino velle credo quod non aliud voluerunt significare nisi libertatem divini velle
qua libere et non ex aliqua necessitate vel naturali determinacione est huius vel illius
obiecti raquo
50 Ibid laquo per negationem qua in Deo negamus aliquod scire vel velle dicendo hoc
quod scit et vult nescire vel nolle non intendimus negare essentiam divini actus nec
aliquid sibi essentiale sed solum per hoc intendimus negare respectu eius hec vel illa
obiecta aut ipsum a talibus obiectis Sensus enim est potuit enim hoc nescire et nolle
idest divinum scire et velle in se ipso semper manens absque aliqua sui desitione et
variacione potuerunt non esse actus istorum obiectorum quorum nunc sunt actus Per
huius igitur negationes nichil in Deo reale adimitur nec per contrarias affirmationes
aliquid reale sibi additur raquo
51 Quaestio de ideis sect 000 laquo Quod autem dicitur quod non possunt esse in Deo
successive bene concedo nichilominus tamen pro toto illo nunc eternitatis pro quo
unum fuit potuit sub disiunctione esse et reliquum sicut et in exemplo dissimili
dicimus quod voluntas nostra respectu eiusdem nunc potuit disiunctive in opposite raquo
52 La deacutependance de Duns Scot agrave lrsquoeacutegard drsquoOlivi sur ce point a eacuteteacute releveacutee par Stephen
D Dumont laquo The Origin of Scotusrsquos Theory of Synchronic Contingency raquo The Modern
Schoolman 72 1995 p 149-167 qui nrsquoa toutefois pas noteacute les lieux les plus importants
dans lesquels Olivi en fait usage ni le point drsquoorigine de cette innovation qui constitue
une reacuteponse immeacutediate aux thegraveses condamneacutees en mars 1277
53 Summa q 57 (ad 3 et 4) t 2 p 340-341 laquo Ad tertium dicendum quod bene concedo
quod nihil potest simul in opposita nisi habeat potestatem non solum aequivalentem
sed etiam praevalentem duabus virtutibus contrariis [hellip] sed tamen non propter hoc
Oliviana 6 | 2020
215
debet dicere quod habeat in se contrarias rationeshellip Si autem dicatur quod Averroes
ponit primam super VIII Physicorum et alibi [hellip] quaero quomodo probant eam sciens
quod eam supponut non probant Ad quartum dicendum quod licet Averroes maiorem
huius ponat et ex dictis Aristotelis eam trahat ipsa tamen est falsa nec ab aliquo eorum
probata [hellip] Non enim oportet quod illud quod potest in opposita sub disiunctione hoc
est quod in eadem hora habet potentiam pro quocunque illorum ita tamen quod si
unum agit tunc ab altero cesset non inquam oportet quod simul agat utrumque vel
simul cesset ab utroque sed potius sequitur quod sic agat alterum quod potuerit pro
eodem nunc agere aliud cessando a primo et e contrario In hoc autem nulla
contradictio implicatur sed potius vera libertas potentiae astruitur raquo Cette question
reacutedigeacutee parallegravelement agrave la question I 6 se situe eacutegalement dans le contexte des
condamnations de 1277 Plus preacuteciseacutement qursquoAverroegraves cette critique pourrait viser lrsquoun
des Averroistae mentionneacute peu apregraves (laquo Hoc est igitur quod latuit Averroistas raquo id p
343) Voir aussi Ibid ad 19 p 348-353 [Voir agrave preacutesent S Piron laquo Olivi et les
averroiumlstes raquo Freiburger Zeitschrift fuumlr Philosophie und Theologie 53 2006 p 251-309]
54 Quaestio de divino velle et scire laquohellip quando dicimus Deum posse vel potuisse quod
vult et non vult per hoc verbum lsquopossersquo non intendemus significare potentiam aliquam
respectu divini velle proprie sumendo potentiam Sed solum per hoc intendimus
significare quod divinum velle est potentissimum et imperiosissimum ad hoc ut dicit
huius vel illius obiecti hellip Non enim dicimus quod quia Deus facit rem esse vult eam
esse sed potius quia vult eam esse facit eam esse et ita non sequitur quod divinum
velle sit effectus vel actus divine potestatis sed potius quod sit ipsa potestas raquo Voir
aussi laquoNon enim est actus progrediens a potentia vel a quocumque alio Sed potius
ipse actus in quantum est per se ipsum ens et super effectus creatos per se ipsum
potens habet non solum rationem actus sed etiam potentie raquo
55 Ibid laquohellip efficacia divini velle semper redundat super suum obiectum volitum [hellip]
Unde quando in Deo distinguimus scientiam voluntatem et potentiam per potentiam
non significamus aliquam rationem potentie que sit a voluntate diversa eo modo quo
in nobis sunt potentie motive et exsecutive eius quod imperat nostram voluntas sed
solum per hoc significamus ipsam voluntatem prout est efficax super suos effectus raquo
56 Summa q 54 t 2 p 250 laquo sed intellectus et voluntas videntur in his conditionibus
excedere omnes formas creatas in tantum quod nullam rationem formalem possumus
in Deo ponere nisi valde metaphorice nisi quae spectant ad rationem intellectus et
voluntatis Unde et secundum isti duo dicimur facti ad imaginem Deo raquo
57 Quaestio de divino velle et scire laquo sicut immensitas divine essentie sic in se existit
quod nichil potest fieri quin sit ei presens sic immensitas divini intelligere tante
claritatis est quod nihil potest habere entitatem aut veritatem quin sit ei presens raquo
58 Ibid laquo Aliter igitur potest esse divinum velle diversorum obiectorum et aliter
divinum scire Divinum enim velle habet hec ex sua libertate divinum vero scire ex
obiecti verificatione quam accipit a divino velle quando sua eterna efficacia in certo
tempore determinatur ad esse creatum raquo
59 Ibid laquo Divini igitur scire potuit non esse huius obiecti per hoc quod ipsum
obiectum potuit non esse si Deus oppositum voluisset Potuit autem esse multorum
aliorum per hoc quod Deus potuit multa alia velle facere que noluit raquo
60 Ibid laquo Licet enim intellectus divinus secundum modum intelligendi nostrum
precedit actu divini velle quoad quiditates obiectorum absque actualitates essendi
acceptas sequitur tamen ipsum quantum ad apprehensionem actualis existentie
rerum raquo
Oliviana 6 | 2020
216
61 Quaestio de ideis sect 000 laquo Quidam enim volunt quod exemplar significet divinam
esssentiam prout est diversimode participabilis et imitabilis a diversis creaturis una
vero ratio ymitabilitatis unam dicit ydeam et specialiter respectu illorum que Deus
fieri disposuit seu voluit raquo Comparer avec Thomas drsquoAquin Summa theologiae 1a q 15
a 2 laquo Unaquaeque autem creatura habet propriam speciem secundum quod aliquo
modo participat divinae essentiae similitudinem Sic igitur inquantum Deus cognoscit
suam essentiam ut sic imitabilem a tali creatura cognoscit eam ut propriam rationem
et ideam huius creaturae raquo Id Summa contra Gentiles I 54 Cf L B Geiger laquoLes ideacutees
divines dans lrsquoœuvre de St Thomasraquo dans A Maurer E Gilson et al eacuteds St Thomas
Aquinas 1274-1974 Commemorative Studies Toronto Pontifical Institute of Mediaeval
Studies t 1 p 175-209 Franccedilois-Xavier Putallaz Le sens de la reacuteflexion chez Thomas
drsquoAquin Paris Vrin 1991 p 218-220
62 Ces opinions et leurs reacutefutations sont preacutesenteacutees plus loin
63 Quaestio de ideis sect 000 laquo Quidam vero alii volunt quod actus divinus qui est
intelligere in quantum est actualis intelligencia seu actuale intelligere omnium rerum
Deo possibilium et etiam fiendorum est exemplar rerum in quantum vero est actuale
intelligere huius vel illius rei ita proprie sicut si totus esset determinatus ad ipsum est
illius ratio rei vel ydea raquo
64 Ibid sect 000 laquo Divinum intelligere potest dici quorumdam ratio representativa seu
actualis representatio quorumdam vero magis proprie debet dici ratio diiudicativa et
affirmativa seu negativa seu potius actualis diiudicatio seu affirmacio eorum sicut
enim in nobis simplex apprehensio quiditatum seu terminorum est per quandam seu
cum quadam representatione earum raquo
65 PJ Olivi Lectura super Iohannem 1 4 Firenze Bibl Laur Plut X dext 8 fol 6vb
laquo Nota quod potius dixit erat vita in ipso quam erat in ipso ne credatur quod esset in
ipso secundum propriam essentiam sed quam existit in suo esse creato Non enim erat
ibi nisi sicud exemplatum seu representatum vel cognitum est in representante et
cognoscente et sicud volitum et excogitum est in volente et excogitente Hic autem
modus essendi nihil realiter ponit nisi solam exemplarem similitudinem et
cognitionem et voluntatem et activam potentiam ipsius cognoscentis et exemplatis
quia nec divinum scire et velle non solum sunt actus vite sicud in nobis ymo etiam sunt
totum esse et vivere Dei et tota essentia et vita ipsius [hellip] Hoc autem potius dixit de
rebus factis in quibus etiam omnia fienda tamquam iam apud Deum quasi facta includit
potius quam de possibilibus fieri quia facta et fienda pro tanto plus ceteris in Deo
existunt et vivunt pro quanto eorum actuale existere est preceteris volitum et
previsum a Deo ita quod tota actualis causalitas eorum eternaliter fuit in Deo eque
perfecte sicud est in ipso in ipsa hora qua fuerit ab ipso raquo
66 Agrave ce titre la critique des ideacutees est strictement correacutelative de lrsquoextraordinaire
extension qursquoOlivi donne aux relations Sur ce point voir Alain Boureau laquo Le concept
de relation chez Pierre de Jean Olivi raquo dans A Boureau S Piron (dir) Pierre de Jean Olivi
(1248ndash1298) Penseacutee scolastique dissidence spirituelle et socieacuteteacute Actes du colloque de Narbonne
(mars 1998) Paris Vrin 1999 p 41-55
67 laquohellip erit dare in Deo aliquid dependens ab altero et naturaliter posterius illo et
aliquod essentiale productum ab altero Huiusmodi enim rationes se habebunt sic ad
actum divini intelligere quod sine ipsis et sine aspectu earum non poterit esseraquo id fol
158rb
68 laquoUnde isti qui modum illum posuerunt videntur divinum intellectum comparasse
nostroraquo ibid De fait Thomas de Aquino Summa Theologiae Ia q 15 art 2 laquoSicut
Oliviana 6 | 2020
217
aedificator speciem domus concipere non potest nisi apud ipsum esset propria ratio
cuiuslibet partium eius sic igitur oportet quod in mente divina sint propriae rationesraquo
et q 44 art 3
69 laquoPreterea prius oportet intelligere extremum alicuius respectus quam ipsum
respectum aut saltem simul nec ipsum extremum intelligo per ipsum respectum ergo
per aliud oportebit intelligere creaturam quam per respectum ymitabilitatis secundum
quam divina essentia diversitate refertur ad creaturas seu potius creature ad ipsam
oportebit ergo prius intelligere ipsa extrema seu terminos huius respectusraquo I Sent q 6
fol 158rb-va Voir aussi II Sent q 57 t 2 p 346 laquoCertum enim est quod relatio non
potest naturaliter praecedere sua extremaraquo et q 37 t 1 p 658
70 laquosecundum hoc oportebit dare in Deo uniuscuiusque rei duas ydeas ita quod
duobus modis erit Deus exemplar omnium uno modo secundum quod sua essencia est
diversimode imitabilis alio vero modo secundum hoc quod in Deo est actuale
intelligere omnium seu actualis intelligentia omnium rerumraquo I Sent q 6 fol 158rb
71 laquoPreterea quomodo et per quid divina essentia representat huiusmodi
imitabilitates diversas maxime cum ipsa non sit participabilis ab aliquo univoce nec in
ydemptitate numerali Videre enim divinam essentiam ut ita dicam totam intentionem
eius in quantum talem non est videre aliquam aliam essentiam et maxime non sibi
univocam nec huius imitabilitas ponit aliquid in divina essentia etiam secundum
rationem realem nisi solum ipsam Dei essentiamraquo id fol 158va
72 laquoPreterea individua unius speciei in nullo sibi dissimilia quomodo per hunc modum
intelligetur a Deo cum eodem modo Dei essentiam imitentur hellip Diversus autem gradus
participandi istas aut diversus gradus participandi rationes generales entis non
sufficiat ad apprehendum diversitatem omnium specierum creabilium aut creatarum
non videtur quomodo per hanc viam Deus possit plene omnia intelligereraquo id fol
158rb
73 laquoNon enim video quomodo exemplari universaliter se habente in representando
omnia possit Deus idem scire et nescire Non video etiam quomodo divina essentia per
hunc modum possit representare esse rerum pro tempore pro quo vult Deus eas fieri
magis quam per alio aut quando Deus vult eas fieri potius quam quando non vult
hellip Non video quomodo videat esse rerum fiendarum potius quam non fiendarum et
econversoraquo id fol 158va Voir aussi Quodlibet II 2 citeacute par Alain Boureau laquoLe concept
de relation chez Pierre de Jean Oliviraquo
74 laquoNemo enim sane poterit negare quin divinum intelligere in quantum actualiter
intelligit res perfecte exprimens eas cum ipsum in quantum tale sit actu actualissima
obiectorum expressio et representatio et distinctio seu discretioraquo I Sent q 6 fol 158rb
75 Thomas de Aquino Summa Theologiae Ia q 14 art 11 et art 13
76 Guillelmus de Mara Correctorium fratris Thomae in Paleacutemon GLORIEUX Les premiegraveres
poleacutemiques thomistes Le Correctorium Corruptorii Quare Le Saulchoir Kain 1927 art 3 p
18-20
77 laquoquidam ex illis rationibus moti fuerant ad dicendum quod Deus non videt res
futuras propter aliquam presenciam sui aspectus ad illas sed solum propter rationes
ydeales representantes futura Unde et volunt quod Dei eternitas non attingit
presencialiter omnia tempora et temporalia in ipsis suis naturiis quamdiu non sunt in
se ipsis nisi solum pro tanto quia rationes causales et ydeales omnium temporum et
temporalium sunt Deo presentes ab eterno Hoc autem meo iudicio est simpliciter
hereticum et contra omnem opinionem omnium magistrorum sicut in scriptis eorum
solempnibus patet et est expresse contra dicta sanctorumraquo I Sent q 6 fol 159rb
Oliviana 6 | 2020
218
78 laquoOstendit hoc quidem primo Dei eternitas que non est sic ymaginanda quasi non sit
nisi unum nunc actualiter non excedens ambitum unius nunc temporalis hellip Hec enim
ymaginatio manifeste ponit Deus eternitatis actualem et presencialem ambitum non
esse immensumraquo id fol 160ra
79 laquoOportebit ut credo responderi ad questione premissa quod sicut tempus
preteritum presens et futurum non habent nec habitura sunt simul esse sed sunt ad se
invicem distancia quod sic secundum alium ordinem seu secundum aliam rationem
unum sit presens Deo et aliud secundum alia unumquodque scilicet in suo ordine
unum scilicet in ordine prioris et aliud in ordine posterioris Aliqua igitur rationem
ambitus divini nunc attingit unum et aliud aliam sed veritas istarum rationum erat in
divino nunc antequam ipsa essent ita quod quamvis in eis non sit ordo prioris et
posterioris tamen secundum unam erat Deus attingibilis a preterito secundum aliam a
futuro Sed iste rationes non dicunt aliud quam coexistentia Dei cum diversis
temporibus ergo huiusmodi coexistentia secundum quam Deus coexistit omnibus
temporibus attigendo unumquodque in suo ordine erat prius tota simul in Deoraquo id
fol 160ra-rb Ces passages meacuteritent drsquoecirctre rapprocheacutes de lrsquoanalyse de la reacutealiteacute du
temps preacutesenteacutee dans la question ineacutedite du cod Borgh 322 eacutetudieacutee par Ruedi Imbach
et Franccedilois-Xavier Putallaz laquoLa conception du temps chez Oliviraquo in Narbonne La
question I 6 y fait expresseacutement reacutefeacuterence laquoPro quanto autem dictum Augustinum de
existentia temporis preteriti et futuri possit verificari ex questionibus de tempore satis
potest haberi ubi dictum est quod esse simpliciter quale est esse permanens et
presentiale secundum omnes suas partes non habent nisi in anima esse vero in fieri
seu sumptum pro fieri habent veraciter in rerum naturaraquo id fol 177vb
80 laquohellip omnia experimenta que nos experimur sunt contraria huius rei In nullo enim
potest nobis occurrere quod prior duratio sit eadem cum futura ita quod simul et semel
attingat preterita et futura Et certe huiusmodi difficultas et singularitates magis
attestantur veritati rei quam falsitati aut dubietati quia nunquam Deus meus occureret
in meo intellectu ut verus et summus Deus nisi aliquo modo occurreret mihi ut summe
et inaccessibilis et ut summe singularisraquo id fol 162ra
81 laquoOstendit hoc etiam secundo Dei activa efficacia seu potestas Nulla enim causa est
sufficienter efficax ad producendum effectum nisi pro quanto est presens Nunquam
enim absens in quantum tale est efficax sed Deus fuit efficax ab eterno ad
producendum omnia tempora et temporalia ergo sua efficacia fuit eis presensraquo id fol
160vb
82 laquoOstendit etiam tertio hoc futurorum contingentium variabilitas Contingentia
enim pro toto tempore pro quo precedunt eorum actualem esse nullam habent
determinacionem ad esse nec in se nec in aliqua causa etiam in voluntate Dei Alias non
evenirent contingenter et per alias cause eorum essent determinate ad eorum
productionemraquo id fol 161ra
83 laquoOstendit etiam quarto divine intelligencie veritas Quicquid enim Deus videt in re
et de re quando est actu videt ab eterno Ergo eius esse non solum nominaliter sed
verbaliter acceptum et realem affirmationem ipsius esse de re quam presencialem ita
re esse videt quando res est vidit ab eternoraquo fol 161rb
84 laquoAlii vero volunt quod lux divini intellectus pro eo quod est exemplar genus est
potens exprimere non solum unum genus rerum sed omnia ipsa igitur ut est lux
omnia exprimens est exemplar omnium expressiones vero eius determinate sunt
rationes rerum determinate quas respectu fiendorum quidam ydeas vocant Dicuntque
quod quia divina lux est sua expressio ideo ipse expressiones sic determinate
Oliviana 6 | 2020
219
exprimunt unamquaque rem quod tamen non sunt plura lumina sed solum una luxhellipraquo
q I 6 ibid Cf Bonaventura De Scientia Christi q 2 in Opera Omnia t 5 p 9 laquoquia enim
ipse intellectus divinus est summa lux et veritas plena et actus purus sicut divina
virtus in causando res sufficiens est se ipsa omnia producere sic divina lux et veritas
omnia exprimere hellip et quia expressio est quaedam assimilatio ideo divinus intellectus
sua summa veritate exprimens habet aeternaliter omnium rerum similitudines
exemplares quae non sunt aliud ab ipso sed sunt quod est essentialiterraquo et q 3 p 13
laquoPotens est autem divina veritas quamvis sit una omnia exprimere per modum
similitudinis exemplaris quia ipsa est omnino extra genusraquo
85 laquoet forte est idem cum secundo modo bene intellectoraquo fol 158ra laquoSecundus autem
modus potest sane intelligi si lux divina sumatur pro actualitate et claritate divini
intelligere et si nomine expressionum suarum non aliud intelligatur quam ipsum Dei
intelligere ut est actualis expressio unucuisque obiecti secundum suam propriam
rationem et hoc modo non differt ab ultimo modoraquo fol 158vb
86 laquo hellip expressio secundum id quod est nihil aliud est quam ipsa veritas sed secundum
ad quod est tenet se ex parte rerum quae exprimuntur Unde expressio unius rei et
alterius rei in divina vel a divina veritate secundum id quod est non est aliud et aliud
sed secundum id ad quod est plurificari diciturraquo De scientia Christi q 3 p 14
87 laquohellip divinus aspectus in cognoscendo non desilit extra se sed aspiciendo se ut
veritatem hellip per rationes aeternas quae sunt idem quod ipse cognoscit quaecumque
cognoscithellip raquo id q 1 p 5 laquoDeus cognoscit res per rationes aeternas hellip Hae autem
sempiternae rationes non sunt rerum essentiae verae et quidditates cum non sint aliud
a creatore creatura autem et Creatore necessario habent essentias differentes et ideo
necesse est quod sint formae exemplares ac per hoc ipsarum rerum similitudines
representativae et ideo cognoscendi rationes sunt quia cognitio hoc ipso quod
cognitio assimilationem dicit et expressionem inter cognoscentem et cognoscibile Et
ideo ponendum est secundum quod sancti dicunt et rationes ostendunt Deus
cognoscere res per earum similitudinesraquo id q 2 p 8
88 Cf id p 7 arguments 3 et 4 en faveur de la connaissance par les similitudes
89 laquoExemplaris enim Dei intelligentia non solum est causa rerum quia est idem realiter
quod Dei voluntas que est utique causa rerum nec solum quia voluntati presentat
obiecta creabilia vel creanda sed etiam quia creabilila primo habent in ipsa et ab ipsa
rationem entis scibilis et factibilis non enim dei scientia seu intelligentia accipit
rationem sciendi quidditates rerum creabilium ab ipsa quidditate vel entitate rerum
ymo potius econverso sicud radii solaris a luce solis per durationem anologicam
exeunt tanquam quadam ipsius similitudines seu participationes sic res exemplate
exeunt per creationem a scientia exente propter quod sunt expressa similitudo ipsius
In hoc tamen est differentia quia lux emittit ex se radios per viam naturalis necessitatis
et naturalis generationis Dei vero exemplaris scientia educit creaturas de nihilo per
suam voluntariam et imperiosam ltpotentiamgt quam habet ex hoc quod est idem
realiter quod voluntasraquo Lectura super Iohannem Florence Laur Plut X dext 8 fol 7ra-
rb
90 Quaestio de ideis sect 000 laquo potius deberet dici quod Deus videt res diversas per hoc
quod videt totam suam potentiam per quam potest facere diversa quam per hoc quod
videt suam essentiam et diversimode participabilem et tamen ipsi hoc non concedunt
quod Deus sufficienter res videt per hunc modumraquo q I 6 fol 358va
91 Il faudrait ici tenir compte drsquoune question perdue An possit intelligi Deum creasse res
non preintellectum productionem citeacutee par la Lectura super Iohannem Firenze Bibl Laur
Oliviana 6 | 2020
220
Plut X dext 8 fol 6va laquo hellip quidam crediderunt quod sicud mens nostra nullum opus
extrinsecum potest facere sine verbo interno quo excogitat et imperat illud opus
fiendum sic nec Deus Pater possit aliquod opus extrinsecum facere sine suo Verbo
hellip Sciendum tamen quod in eorum dicta continetur non modicus error sicud in questio
an sit generatio in divinis et in questio an possit intelligi Deum creasse res non
preintellectum productionem ubi plenius ostendi [hellip] Non enim Deus pater nihil per se
potest cogitare vel actualiter scire sine Verbo per quod et in quo illud cogitet sed nos
nihil possumus cogitare sine verbo raquo Un autre passage montre que le vouloir et le
savoir sont approprieacutes au Verbe et agrave lrsquoEsprit selon des raisons diffeacuterentes Lectura super
Genesim Paris BNF lat 15559 fol 9vb-10ra laquo Rursus Verbum non solum exprimit
divinam cognitionem sed etiam totus eius velle et omnia volita eius et ideo indictionem
rerum fiendarum per Verbum includitur imperium divini velle super res fiendas non
solum essentialiter sed etiam sicut expressum in eius actuali expressione et pro tanto
essentiale imperium divini velle potest appropriari Verbo licet secundum aliam
rationem appropriatur spiritui sanctoraquo Lrsquoattaque vise aussi bien Thomas que Jean
Peckham In I Sent d 37 art 2 q 4 Florence Naz Conv Sopp G 4 354 fol 84raılaquo Dico igitur quod sine verbo non est intelligibili exterior productio raquo Agrave lrsquoinverse Olivi
soutient que le Pegravere peut penser sans son Verbe dans le Tractatus de Verbo (Super
Johannem 1 1) R Pasnau eacuted
92 Quaestio de ideis sect 000 laquo Vidi tamen quemdam dicentem et ut credo non multum
catholice quod huius rationes seu expressiones habeant in Deo aliquam veram
pluritatem raquo Il srsquoagit drsquoune position que Bonaventure critiquait deacutejagrave In I Sent dist 35
q 2 p 605 qui correspond approximativement agrave celle de Richard Rufus Cf Rega Wood
laquo Distinct Ideas and Perfect Solicitude Alexander of Hales Richard Rufus and Odo
Rigaldus raquo Franciscan Studies 53 1993 p 7-46
93 Quaestio de ideis sect 000 laquo Quemdam vero audivi qui hanc caripdim volens stulte
effugere negant omnem realitatem rationum in Deo raquo
94 Impugnatio art 24 fol 49rb laquo Dixit etiam prout per eosdem intellexi quod
rationes attributorum divinorum aut idearum non sunt in Deo aliquo modo realiter
arguens quod si veritas eorum esset in Deo realiter necessario sequeretur quod essent
ibi realiter et essentialiter distincte Vult igitur quod sint solum intellectibus creatis et
in obiectis seu connotatis et quod loco omnium illarum sit solum in Deo unica ratio sue
essentie et sue veritatis raquo On voit que le verbe audivi doit se comprendre comme
relation faite par des auditeurs drsquoArnaud Une trace drsquoun deacutebat direct entre les deux
fregraveres un ou deux ans plus tocirct transparaicirct dans le remaniement de la question II 11 (II
Sent t 1 p 181-187) cf laquo Chronologie des œuvres drsquoOlivi raquo sect 000
95 raquo Epistola ad fratrem R art 17 laquo Contrarium huius expresse asservi et scripsi
dictum hoc ostendens esse hereticum et prophanum raquo
96 Quaestio de ideis sect 000 laquo modus ille qui ponit aliquam realem differentiam in ydeis
hellip est omnino impossibile et ut credo hereticum raquo
97 Par exemple Guillelmus de Mara Scriptum in primum librum sententiarum H Kraml
eacuted Munich Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 1989 d 35 q 2 p
409 repris par Johannes Pecham In primum Sententiarum d 35 q 2 Florence Bibl Naz
Conv Sopp G 4 854 fol 99ra
98 Geroldus Fussenegger laquo Littera septem sigillorum contra doctrinam Petri Ioannis
Olivi edita raquo Archivum franciscanum historicum 47 1954 p 51 laquo Item dicere quod ydea
dicit essentiam divinam imitabilem a creatura non est contrarium fidei nec etiam
Oliviana 6 | 2020
221
rationi sed est potius communis opinio et licet idem sint re intelligere divinum et
ydea differunt tamen secundum rationem Item dicere quod res que non sunt sint
presentes Deo in sui propria natura et essentia et aliter quam per ydeam vel per suam
causam est falsum et dicere quod sit hereticum est erroneumraquo
99 BAV Borgh 322 fol 159rb in marg laquo hic loquitur stulte contra fratrem G de
Mara et communem opinionemraquo
100 Richard de Mediavilla Quodlibeta Brixiae 1591 repr Frankfurt Minerva 1963 q
III 1 p 84-86 Voir plus haut Premiegravere partie ch 1 sect C 5
Oliviana 6 | 2020
222
Pierre de Jean Olivi textes et chronologie
Il De missa in volgare
Oliviana 6 | 2020
223
Un volgarizzamento italianoparziale del De missa di Pietro diGiovanni OliviMichele Lodone
Il ms Riccardiano 2994
1 Il ms 2994 (olim 3505) della Biblioteca Riccardiana di Firenze (drsquoora in Avanti R) egrave un
volume composito cartaceo piuttosto consistente (f II-329-I) di medio formato (mm
221 x 156) La legatura (in cartone con dorso di pergamena) risale al XVII secolo e
riunisce 31 unitagrave codicologiche di varia epoca (dal XV al XVII secolo) La numerazione
delle carte a matita egrave recente Sulla base delle unitagrave IX e XXIX la miscellanea ndash i cui
materiali sembrano provenire in gran parte dalla collezione Pandolfini1 ndash egrave stata
inserita nellrsquoinventario dei manoscritti datati della Biblioteca Riccardiana2
2 La prima unitagrave che qui piugrave interessa he qui interessa per la presenza al suo interno di
un inedito volgarizzamento parziale del De missa di Pietro di Giovanni Olivi3 consiste
di 46 fogli (bianchi i f 31v 41v-45v) formato da quattro fascicoli (1 senione + 1 quinione
+ 2 senioni) vergati da unrsquounica mano in scrittura corsiva umanistica della seconda
metagrave del XV secolo Quanto ai contenuti lrsquoindice (f II) posteriore li riassume sotto il
titolo generico di laquo Frammenti di trattati morali raquo Poicheacute si tratta di materiale di vario
tipo per lo piugrave adespoto e ndash come vedremo ndash di natura compilatoria egrave utile fornire una
descrizione complessiva
3 A) 1r-6r laquo Comincia el trattato della distintione dersquo peccati raquo Incipit laquo A trattare dersquo
peccati e della loro differentia e dersquo loro confini egrave prima da vedere che cosa egrave peccato
secondo la sua o loro differentia in generale [] raquo suddiviso in rubriche (da qui in
avanti rese in corsivo) Del nascimento e processo del peccato e compimento E primi
movimenti Che egrave peccato veniale e in quanti modi si distingue Dersquo peccati mortali Che cosa egrave
superbia e quando egrave peccato morale o veniale [] Explicit laquo La VII egrave peccato contro a
natura molte cose sarebbe a dire a dichiaratione delle differentie di questo peccato le
Oliviana 6 | 2020
224
quale piugrave honestamente si tacciono che a scriverne E in questo si compie brevemente il
trattato della diffinitione dersquo VII peccati mortali e venali Amen raquo
4 B) 6r-7r laquo Hanc orationem composuit sanctus Augustinus quam quicunque dixerit
divote triginta diebus continuus si fuerit in aliqua afflictione ltetgt tribulatione infra
triginta dies illos erit consolatus vel si fuerit in aliquo hodio vel in aliqua necessitate
paupertate vel indigentia aut ira erit penitus contraria adiutorio Dei relevatus vel si in
carcere fuerit ab ipso carcere dissolvetur et tantum valet dicere pro alio quam pro se
et hoc est certum et probatum per multos Et dicta oratione dicatur Psalmus
Confitemini Domino quoniam bonus cum gloria Patri etc Incipit oratio Dulcissime
domine Yesu Christe verus Deus qui de sinu Patris omnipotentis missus es in mundum [] raquo 4
Explicit laquo [] Laudo et magnifico ac glorifico nomen sanctum tuum quia tu es
benedictus et gloriosus in secula Amen Incipit Psalmus Davit Confitemini Domino
quoniam bonus [] De tribulatione etc [Ps 117 1-5] dicatur totus cum gloria Patri raquo
5 C) 7r-15v laquo Sequita una notabilissima forma di confessione In nomine Patris et Filii et
Spiritus Sanctus Amen raquo Incipit laquo Padre spirituale dellrsquoanima mia creaturo sono di Dio
e di lui sono figliuolo adottivo ma gli peccati miei in verso el cielo [] raquo suddiviso in
rubriche (in inchiostro rosso solo fino al f 11r) Dersquo peccati commessi col quore Dersquo
pensieri con la bocca e con la lingua Dersquo peccati cogli ochi Del peccato dellrsquoaudito [] In fine
(15r-v) laquo Seguitano XVI conditioni della confessione raquo Incipit laquo Ultimamente ti lascio
quattro versi e quali ci monstrano XVI conditioni che debbe la confessione el peccatore
quando si confessa e seguiteragrave brievemente la loro declaratione E quali versi in latino
sono questi ldquoSit simplex humilis confessio pura fydelis Atque frequens nuda
discreta libens verecunda Integra sollicita lacrimabilis accelerata Fortis et
accusans et sit parere paratardquo5 La prima conditione contiene che middotlla confessione debbe
essere semplice [] raquo Explicit laquo La sestadecima egrave chrsquoel peccatore sia apparechiato a
ubbidire arsquo comandamenti del sacerdote e rsquonseguitare con effetto quanto per lui gli saragrave
imposto raquo
6 Immediatamente dopo la fine del breve trattato il f 15v riporta una sottoscrizione
(lrsquounica presente nella prima sezione) laquo Questa confessione cosigrave vulgarizata fu
composta di piugrave libelli ad onore dello omnipotente Dio e della sua gloriosa madre
Vergine Maria e a salute e amaestramento di tutti e peccatori da frate Andrea
drsquoAnghiari nel 1422 adigrave XII di settembre conpiuta Nella quale vuole che chi vi
conoscesse errore non a malitia ma ad ignorantia el debba apporre e middotllrsquoopera col
conpositore correggere possa ciascuno che di veritagrave sia dottore raquo Al di lagrave della
professione drsquoignoranza e dalla dichiarazione di sottomissione ai lsquodottori di veritagraversquo se
ne deduce che il testo egrave una sorta di compilazione con dichiarati intenti divulgativi
Non si capisce tuttavia se essa sia frutto di una traduzione dal latino in volgare
italiano o se fossero giagrave in volgare i laquo piugrave libelli raquo da cui egrave tratta
7 Il frate che il 12 settembre del 1422 tradusse o assemblograve il testo puograve forse identificarsi
con lrsquoagostiniano laquo frater Andreas de Anglari raquo che nel 1428 e di nuovo nel 1431 risulta
presente nel convento fiorentino di Santo Spirito prima come lector e poi come
baccelliere lsquoincorporatorsquo della Bibbia e delle Sentenze6 Non contraddicono la sua
appartenenza allrsquoOrdine di SantrsquoAgostino la giagrave menzionata preghiera attribuita al
santo drsquoIppona e il fatto che Goro Dati ndash dai cui appunti il codice riporta come
vedremo alcuni estratti ndash morigrave nel 1435 e fu sepolto proprio nella chiesa di Santo
Spirito Ma si tratta naturalmente di indizi molto fragili Ad ogni modo dal momento
che la mano che vergograve questa prima unitagrave codicologica egrave sicuramente ascrivibile alla
Oliviana 6 | 2020
225
seconda metagrave del XV secolo egrave molto probabile che Andrea drsquoAnghiari sia soltanto
lrsquoautore della compilazione e che il copista del Riccardiano abbia trascritto anche la sua
sottoscrizione
8 Nel copista si riconoscono interessi piuttosto eclettici a un contesto francescano
rimandano infatti il volgarizzamento del De missa di Olivi cosigrave come gli appunti tratti
da Bernardino da Siena che seguono immediatamente la sottoscrizione di Andrea
drsquoAnghiari
9 C) 15v-16r laquo Certi modi corsquo quali facilmente ci possiamo ricordare dersquo nostri peccati
tratto della Fede christiana di frate Bernardino da Siena Il primo egrave diligentemente
essaminare la nostra passata vita secondo diverse etagrave cioegrave della pueritia della
adolescentia gioventugrave virilitagrave vechieza e decrepitagrave El secondo modo egrave considerare e
nostri diversi stati cioegrave virginale matrimoniale viduile El terzo essaminare bene le
nostre fortune diverse cioegrave della proprietagrave della adversitagrave sanitagrave infirmitagrave El quarto
pensare e nostri diversi esser city e quali nella nostra vita habbiamo essercitati El
quinto egrave essaminare le diverse compagnie colle quali habiamo conversato El sexto
recogitare e diversi luoghi terre cittagrave ville castella nelle quali habbiamo habitato El
settimo e ultimo egrave considerare le varie colpe colle quali habbiamo offeso Dio
consentendo col quore colla bocca e col parlare adempiendo Laus deo pax vivis et
reges defunctis raquo
10 La laquo fede christiana raquo corrisponde al quaresimale De christiana religione del frate senese
e il brano egrave la traduzione di un passaggio del sermo XV (De vera confessione) art I cap II
(Secunda praeparatio fit per peccatorum recordationem quam peccator septemplici discussione
consequi potest)7 Il De christiana religione in cui confluirono i materiali elaborati dal frate
senese laquo per e durante la predicazione raquo8 degli anni precedenti fu composta da
Bernardino tra tra 1429 e 1436 La data della sottoscrizione di Andrea drsquoAnghiari (1422)
egrave dunque oltrepassata di diversi anni dallrsquoappunto che la stessa mano ha vergato
immediatamente dopo nello stesso foglio e nel successivo
11 Al brano di Bernardino seguono due appunti (una prescrizione sessuale e una citazione
paolina9) e in fondo allo stesso f 16r comincia una serie di estratti da uno scritto del
mercante di seta fiorentino Goro (Gregorio) Dati (1362-1435) un non meglio specificato
laquo quaderno raquo che non egrave identificabile tuttavia con il Libro segreto di Dati e tanto meno
con lrsquounica altra sua opera finora nota lrsquoIstoria di Firenze10 Non egrave questa la sede per
analizzare a fondo questo materiale inedito in breve si tratta un elenco disomogeneo
di appunti storici o edificanti che si distende per quindici carte (16r-31r) preceduto
dalla rubrica
[16r] Qui cominciano stratti drsquoun quaderno di Goro di Stagio Dati di cose buone e utili a
sapere e di piugrave altre cose belle e prima delle quali facciamo nota e di per seacute le
eclesiastiche dalle temporali e prima
Dalla creatione del mondo alla morte drsquoAdamo Anni 930
Poi infino alla resurrectione di Christo Anni 4302
Quando saremo nel 1434 dalla Incarnatione saragrave in tutto anni 6666 []
12 Anche se queste righe sembrano precedere il 1434 il seguito rimanda a una data
successiva di quasi due decenni Dopo alcune note morali apparentemente disordinate
per lo piugrave di natura parenetica numerate in ternari o settenari e tratte dalla Bibbia
(16r-26v11) si leggono infatti le laquo cose [] eclesiastiche raquo (26v-27v) e le laquo temporali raquo
(28r-31r) cui la rubrica fa riferimento Le prime consistono in una lista di laquo papi stati
infino a questo digrave raquo con alcune stringate notizie storiche sui fatti salienti dei vari
Oliviana 6 | 2020
226
pontificati (ad es laquo Iohanni 22 questo fu quello ragunograve la maggior parte del thesoro
del mondo e perograve fallirono tutte le grandi compagnie del mondo e diceva voleva far
passaggio oltre a mare raquo) A Eugenio IV (1431-1447) che laquo in Firenze mise molti
schandali e misela in gran travagli di guerre raquo egrave dedicato uno spazio particolarmente
ampio La lista si chiude con una riga dedicata al suo successore laquo Nichola 5 dicesi egrave di
Lunigiana e di vil conditione raquo Poicheacute Tomaso Parentucelli ndash che in realtagrave non era di
condizione cosigrave vile ndash fu eletto papa con il nome di Niccolograve V il 6 marzo 1447 queste
note risalgono a qualche tempo dopo tale data (esse non si possono dunque ascrivere
almeno in parte a Goro Dati che come sappiamo morigrave nel 1435) Immediatamente
sotto unrsquoaltra mano ha aggiunto ndash in una data successiva allrsquoestate del 1471 quando
Sisto IV ascese al pontificato ndash altre due righe laquo Calisto [segue Pagolo 2deg vinitiano
espunto] Pio sanese Pagolo 2deg vinitiano Sixto da Savona fu frate di sancto Francesco raquo
(f 27v)
13 Dopo un ricordo personale di Dati datato 12 novembre 1433 e ndash a conoscenza di chi
scrive ndash finora ignoto12 si legge quindi una lista di laquo Imperatores preteriti usque ad
presentem diem et future raquo che cominciano con laquo Cesare primo imperadore di Roma raquo
e terminano con la fresca elezione di Federico III (laquo Da poi a certi mesi fu eletto uno suo
[di Alberto II] cugino ha nome Fiderigho e per ancora non si puograve dir nulla di lui chrsquoio
sappia raquo) ovvero con una data di poco successiva al marzo del 1452 quando lrsquoAsburgo
ottenne a Roma la corona imperiale
14 Per concludere ndash dal momento che non vale la pena soffermarsi sui fogli che separano
questa parte dal testo di Olivi13 ndash la prima sezione del codice Riccardiano 2994 fu
probabilmente terminata intorno al 1452 e fu vergata da unrsquounica mano (che ritornograve
sul testo circa ventrsquoanni dopo per aggiungere delle stringatissime note sui papi
seguenti Niccolograve V fino a Sisto IV) Nonostante la sottoscrizione che si legge al f 15v egrave
improbabile che tale mano sia da attribuire a frate Andrea drsquoAnghiari che assemblograve la
laquo notabilissima forma di confessione raquo che si legge ai f 7r-15v In ogni caso la raccolta
piuttosto disomogenea egrave marcata da una forte impronta penitenziale Se il manoscritto
fu allestito da un confratello di frate Andrea o da un altro religioso la parte che
abbiamo considerato fin qui era verosimilmente rivolta ai fedeli laici che egli doveva
catechizzare il senione che segue (35r-46v) poteva invece essere utile a lui stesso o ad
altri sacerdoti come propedeutica alla celebrazione della messa
Il volgarizzamento del De missa
15 Il De missa ci egrave noto attraverso un unico testimone latino databile intorno alla metagrave del
XIV secolo Pesaro Biblioteca Oliveriana ms 1444 1ra-11vb (drsquoora in avanti P)14
Come si legge nel prologo lrsquoopera scritta laquo ad amaestramento degli simplici sacerdoti raquo
(laquo ad eruditionem simplicium sacerdotum raquo) egrave suddivisa in sette capitoli Il
volgarizzamento presente in R si arresta prima della fine del secondo in altre parole
contiene solo il capitolo sullrsquoistituzione del sacramento legato alla meditazione sulla
Passione di Cristo e parte del capitolo dedicato alla qualitagrave del ministro chiamato a tale
celebrazione
16 Sylvain Piron ha dimostrato che il trattatello fu composto da Olivi a Narbonne tra il
1295 e lrsquoanno della sua morte (1298) La datazione tarda e il dichiarato intento
divulgativo suggeriscono di inserire il De missa con il De contractibus e i cosiddetti
opuscula di direzione spirituale in un medesimo insieme di opere che testimoniano
Oliviana 6 | 2020
227
lrsquoapertura di Olivi a un pubblico piugrave largo non ndash o non soltanto ndash interno allrsquoOrdine
minoritico In tal senso in R (un manoscritto rivolto allrsquoedificazione morale e religiosa
dei laici o allrsquoistruzione dei sacerdoti indotti) si puograve riconoscere una certa vicinanza
alle intenzioni di Olivi o comunque una vicinanza maggiore rispetto a P Questrsquoultimo
- ndash un codice appartenuto ai fraticelli e molto probabilmente confiscato dai frati
Osservanti responsabili della loro repressione ndash accompagna al De missa e ad altri scritti
oliviani alcune opere ascrivibili a tradizioni dissidenti francescane non sempre
assimilabili agli insegnamenti del maestro narbonese (si pensi ai ricordi dei compagni
di Francesco o agli estratti di Guglielmo di Ockham) e la trascrizione del trattato sul
sacramento della messa allrsquointerno della raccolta sembra dettata dallrsquoesigenza di
imparare il modo migliore per celebrarlo separatamente e autonomamente rispetto al
clero istituzionale15 R non offre invece alcun elemento che faccia pensare a una
circolazione dissidente o scismatica dellrsquooperetta Spicca anzi nel codice fiorentino la
citazione del quaresimale De christiana religione di Bernardino da Siena il campione di
quel movimento dellrsquoOsservanza che con lrsquoappoggio del papato riuscigrave a prevalere nella
lotta con i fraticelli con gli eredi cioegrave delle tradizioni dissidenti francescane nate nei
decenni immediatamente successivi alla morte di Olivi e presto condannate come
eretiche16 Si puograve dunque ipotizzare che il volgarizzamento sia stato copiato per finalitagrave
pastorali di lsquocura drsquoanimersquo poco dopo la metagrave del XV secolo in un contesto
mendicante forse agostiniano (ma comunque non ostile allrsquoOsservanza minoritica)
probabilmente fiorentino
17 Non sappiamo se il De missa sia stato volgarizzato integralmente ma il testo parziale
che si legge in R egrave con buona probabilitagrave una copia In questa direzione vanno sia la
natura dellrsquointera unitagrave codicologica ndash in cui sono copiati testi e appunti di vario
genere in alcuni casi (Andrea drsquoAnghiari Goro Dati) sicuramente composti prima della
data in cui il codice fu vergato ndash sia il testo stesso del volgarizzamento In particolare
sembra rimandare a un copista e non allrsquoautore del volgarizzamento lrsquoerrore presente
nella tavola dei capitoli (35r laquo del misterio raquo) ma non nella rubrica iniziale del
secondo capitolo (39v che riporta correttamente laquo del ministerio raquo)
18 Per quanto riguarda lrsquoantigrafo latino sul quale egrave stato condotto il volgarizzamento le
poche lezioni erronee lasciano intravedere un testo molto vicino ma probabilmente
non identificabile con P In tal senso R rispetto a P presenta due (o tre) errori del
sacramento in luogo di sacrificii nella citazione agostiniana (36r) del miltnigtsterio in luogo
di ministri nella tavola iniziale (35r) e di nuovo nella rubrica del secondo capitolo (39r)
Per contro due errori di P non si trovano in R (a proposito di II Petr 1 4 (35v) egrave
corretto il riferimento al capitulo primo di R non quello al 2deg di P e piugrave avanti (39r)
affetto di R non effectus di P) ma queste due correzioni si potrebbero anche ascrivere al
traduttore
19 Sono inoltre da segnalare quattro omissioni di R rispetto a P in alcuni casi
evidentemente dipententi da un saut du mecircme au mecircme che tuttavia non permettono di
trarre particolari conclusioni sullrsquoantigrafo di R (35v laquo quando mutograve la natura tanto
vilmente raquo = laquo dum naturam sua potentia immutavit et in seipsum convertit Est etiam
deus investigabilis sapientie dum sic humiliter exibuit se raquo 36r laquo casse raquo = laquo deleta
Ad Romanos 4deg Traditus est propter delicta nostra raquo 38r laquo ad te raquo laquo tibi Cum quanta
dignatione quia latroni ignominioso per virtutem tamen penitentie ex infusa gratia
fatto digno cum dixit tibi raquo 40r dopo laquo sanctitagrave raquo in R manca laquo Nam corporale
mundum [] ut dictum est raquo)
Oliviana 6 | 2020
228
20 Quanto infine alle caratteristiche del volgarizzamento si riscontrano una frequente
resa dittologica (contexens simul = ritrovando e componendo mundo corde et simplici oculo =
collrsquoochio simplice e puro col mondo e necto quore amplectitur = abraccialo e strignelo exibuit
se = si porse e diede mediatorem = mezano e mediatore convenit = si conviene e apartiene
flecxit = inchinograve e piegograve infudit = versograve e sparse lavacrum = un ranno e una lavanda
correspondents = sufficienti e conrispondenti stabilitate = stabilitagrave e fermeza contineatur = si
contenga e consista mire actractionis = di mirabile atractione e di tirare consumatus =
conpiuto e fornito virtute = virtugrave e forteza inaccessibilem = incomprensibile e inaccessibile
parvitatem = piccolezza e basseza) e varie aggiunte esplicative (in templo latissimo cordis =
nel tempio sanctissimo scilicet del quor suo redemptor et emendator = redemptore purgatore e
amendatore per peccatum = per lo primo peccato Omnia = tucti li nostri mali e pecati ut in
uno summis pacis osculo convenirent = sigrave che si congiunsono in bascio di pace le levissime cose e
le bassissime con lrsquoaltissime thesaurus sue passionis = el tesoro della sua passione cioegrave il
sangue) che sono tratti tipici dei volgarizzamenti di natura lsquonon artisticarsquo
21 In conclusione si puograve ipotizzare con buona probabilitagrave lrsquoesistenza di almeno un altro
testimone latino circolante in Italia un manoscritto collaterale a P e sul quale egrave stato
condotto il volgarizzamento parzialmente copiato in R Ma piugrave che lo studio dellrsquoesigua
tradizione diretta del testo puograve aiutare a far luce sulla diffusione del trattato la fortuna
indiretta di un suo passaggio particolarmente lsquomemorabilersquo e denso di implicazioni
dottrinali
Appunti sulla fortuna del De missa
22 Diversi passi del trattato di Olivi finora immerso nellrsquooblio meriterebbero uno studio
piugrave ampio Ad es ndash P sect 24 R f 38v ndash lrsquoimmagine di Cristo (e del sacerdote)
rappresentato come madre per significarne come ha proposto di spiegare ad altro
proposito Caroline Walker Bynum la piena umanitagrave17 O piugrave in generale il motivo delle
sette parole di Cristo sulla croce destinato nella devozione tardo medievale e della
prima etagrave moderna (da Gilberto di Tournai fino a Roberto Bellarmino e oltre)18 ad un
successo notevole e ancora da indagare
23 Un primo punto di partenza al riguardo si potrebbe individuare nellrsquoordine in cui sono
introdotte la seconda e la terza parola nellrsquoopuscolo De septem sentimentis Christi Iesu
cosigrave come nel commento al Vangelo di Matteo Olivi presentograve infatti al secondo posto le
parole rivolte a Maria e a Giovanni (Ioh 19 26 Mulier ecce filius tuus Et discipulo ecce
mater tua) al terzo quelle rivolte al buon ladrone (Lc 23 43 Amen dico tibi hodie mecum
eris in paradiso)19 Su questa falsariga si sarebbe mosso tra gli altri Bernardino da Siena
nella sua nota predica fiorentina del 1425 sulla Passione20 Nel De missa invece Olivi
rispettograve lrsquoordine scelto giagrave dal suo maestro Bonaventura nella Vitis mystica21 al secondo
posto le parole rivolte al ladrone alla cui figura egrave dedicato peraltro nel De missa uno
spazio particolarmente ampio al terzo quelle alla madre e a Giovanni
24 Lo stesso ordine e lo stesso ampio spazio dedicato al buon ladrone si trovano nel IV
libro ndash dedicato alla Passione morte e resurrezione di Cristo ndash dellrsquoArbor vitae crucifixi
Jesu di Ubertino da Casale 22 Insieme al V (che si concentra in una prospettiva
apocalittica sulle sette etagrave della Chiesa) il IV libro egrave stato sicuramente il piugrave diffuso
rimaneggiato e anche tradotto23 della fortunatissima opera del frate piemontese con
Oliviana 6 | 2020
229
parecchie decine di copie manoscritte e a stampa diffuse in tutta Europa24 Quanto al
passo riguardante il buon ladrone vale la pena soffermarvisi un poco
25 Nel 1985 Rita Belladonna dimostrograve la stretta dipendenza del IV dei Dialogi sette di
Bernardino Ochino proprio dai capitoli dellrsquoArbor vitae (il 13 e il 14 del IV libro) dedicati
al buon ladrone25 Il contributo gettava luce nuova sulla dibattuta questione della
continuitagrave tra le vicende dei cosiddetti lsquospiritualirsquo francescani consumatesi tra la fine
del XIII e gli inizi del XIV secolo e quelle vissute dai primi Cappuccini tra gli anni rsquo20
del XVI secolo e la fuga di Ochino stesso oltralpe per sottrarsi alla neonata
Inquisizione romana nellrsquoagosto del 1542 La novitagrave consisteva nellrsquoancorare al preciso
riscontro testuale una questione affrontata fino allora anche da studiosi del livello di
Roland Bainton solo sul piano astratto delle idee e delle analogie26
26 Si trattava non soltanto dellrsquoindividuazione erudita di una fonte ma della possibilitagrave di
ricostruire con precisione la cultura francescana di Ochino di misurare la natura e
consapevolezza della sua eterodossia nel periodo cappuccino (1535-1542) e di
impostare su basi piugrave oggettive la questione della continuitagrave o discontinuitagrave tra quegli
anni e il suo percorso successivo Insieme a due edizioni di prediche stampate a Venezia
nel 1541 gli unici scritti di Ochino a noi giunti precedenti la sua fuga oltralpe sono
infatti proprio i Dialogi che dopo alcuni anni di circolazione lsquospicciolatarsquo e manoscritta
(tra 1536 e 1539 circa) furono stampati nel 1540 come Dialogi quattro e di nuovo nello
stesso anno come Dialogi sette (per essere poi ristampati due volte sempre come Dialogi
sette nel 1542)27 Il IV dialogo ndash il Dialogo del ladrone in croce ndash affronta uno dei temi
principali e piugrave delicati del dibattito teologico di quegli anni la giustificazione per fede
traducendo e rifondendo passi interi dellrsquoArbor vitae Ochino utilizza la sua fonte in
modo selettivo drammatizza in un dialogo il resoconto della Passione fornito da
Ubertino in prima persona introduce alcuni elementi visuali quasi pittorici (come la
descrizione delle sofferenze di Cristo contemplate dal ladrone) Soprattutto dei tre
temi centrali del testo di Ubertino recupera a pieno i primi due (il significato mistico
del buon ladrone figura di tutti gli eletti e la giustificazione per sola fede) e
depotenzia invece decisamente il terzo ovvero la predestinazione
27 Questa scelta si puograve spiegare ed egrave stata spiegata in vario modo spia di un
atteggiamento nicodemitico tentativo di neutralizzare lrsquoestremismo di Ubertino alla
luce della piugrave moderata prospettiva bonaventuriana sintomo di una concezione della
giustificazione per fede come conseguenza della dignitagrave e nobiltagrave dellrsquouomo anzicheacute
della sua miseria28 Certo egrave ferma restando la complessitagrave e sostanziale ambiguitagrave della
posizione assunta da Ochino in quegli anni che il frate senese aveva giagrave allora maturato
una concezione della giustificazione per sola fede difficilmente accettabile per la Chiesa
romana e che egli ndash deposto lrsquoabito ndash avrebbe portato con seacute in esilio aggiungendovi
una componente ecclesiologica radicalmente anti-romana (tale cioegrave da identificare
apertamente il papato in quanto istituzione con lrsquoAnticristo)29 Ma al di lagrave di questa
frattura ecclesiologica emerge tra gli anni precedenti e quelli successivi alla fuga una
forte continuitagrave dottrinale fondata su un nucleo di idee ndash la giustificazione per sola
fede il laquo beneficio di Cristo raquo lrsquoinfinita e gratuita misericordia divina ndash derivate non
tanto da fonti riformate quanto soprattutto dalla tradizione francescana in cui Ochino
si inseriva30
28 Questo dimostra la dipendenza del Dialogo del ladrone in croce dallrsquoArbor vitae di Ubertino
da Casale che a sua volta nei capitoli sul ladrone in croce dipende direttamente dal
suo venerato maestro Olivi dal commento del frate occitano al Vangelo di Luca31 e
Oliviana 6 | 2020
230
soprattutto nei passi che qui interessano dal De missa Alla tavola dei prestiti di Ochino
da Ubertino pubblicata da Belladonna32 egrave il caso in conclusione di aggiungere quella dei
debiti ancor piugrave evidenti di questrsquoultimo nei confronti di Olivi
Olivi De missa (ed Piron sect 23)33 Ubertino Arbor vitae IV 13
[] hoc apparet quando benignus salvator in
animam dextri latronis respexit respectum
miserationis et gratie ipsum specialiter
vocando ad sue redemptionis beneficium sicut
ipsum eternaliter elegerat predestinando sua
gratuita bonitate nulla alia causa ex parte
ipsius latronis inventa sicut nec in aliquo
electo nisi sola sua bonitate que reprobis
occulto suo semper iusto iudicio dat quod
omnibus debebatur electis autem ex solo
influxu gratie boni Yesu et merito passionis
eius
Hoc fuit quod benignus salvator in animam dextri
latronis respexit respectu miserationis et gratie
ipsum temporaliter vocando ad sue redemptionis
beneficium sicut ipsum eternaliter elegerat
praedestinando secundum propositum voluntatis
sue gratuita sua bonitate nulla alia causa ex
parte ipsius latronis experta sicut nec in aliquo
electo non sola Dei gratuita bonitate qui reprobis
occulto suo semper tamen iusto iudicio dat quod
omnibus debebatur electis autem ex solo influxu
sue bonitatis []
Et licet tota vita Christi fuerit nostre
redemptionis meritum tamen in sue mortis
supplicio facta est electorum copiosa
redemptio et ideo dum thesaurus sue passionis
effunderetur actu congruum fuit in electum
latronem habundanter tribui
Et licet tota Christi vita fuerit nostre
redemptionis meritum tamen in sue mortis
doloroso supplicio facta est electorum copiosa
redemptio et ideo dum thesaurus sue passionis
effunderetur in actu ad paternam iustitiam pro
nobis congruum fuit in electum latronem
abundanter largiflua charitate contribui []
Unde iste latro figuram tenuit omnium
electorum qui prius erant natura filii ire et
post erecti Christi merito efficiuntur filii
gratie
Iste autem latro iuxta dextrum salvatoris latus
confixus figuram tenuit omnium electorum qui
prius natura filii ire sicut et ceteri vocantur ad
eternam beatitudinem solo pii patris miserationis
respectu Et ideo erectio istius latronis debuit esse
altissima []
Et vere salvator ipsum ditavit plene ubi dixit
Amen dico tibi etc Pondera quantam reddidit
quia paradisum Cum quanta celeritate quia
hodie Cum quanta societate quia mecum Cum
eterna stabilitate quia eris Cum iuramenti
certitudine quia amen Cum alterius nuntii
exclusione quia ego dico tibi Cum quanta
dignatione quia latroni ignominioso Per
virtutem tamen penitentie ex infusa gratia
facto digno cum dixit tibi
Unde nec mirum si sic conversum latronem
salvator sic copiose ditavit quando in
responsione dixit Amen dico tibi hodie mecum eris
in paradiso Ubi pondera quantam rem dedit quia
paradisum Cum quanta celeritate quia hodie Cum
quali societate quia mecum Cum eterna
stabilitate quia eris Cum iuramenti certitudine
quia amen Cum alterius internuncii exclusione
quia ego dico Cum quanta dignatione quia
ignominoso latroni Per virtutem tamen
penitentie ex infusa gratia facto digno cum dixit
tibi
Oliviana 6 | 2020
231
NOTE
1 This paper is part of the project BIFLOW that has received funding from the European
Research Council (ERC) under the European Unionrsquos Horizon 2020 research and innovation
programme (grant agreement No 637533) Image
1000A35C00006C56000003C6F8E111E14A74DD13emf
I f 195-200v (trad latina del III libro dellrsquoIliade) e 294r sono di mano dellrsquoumanista Bartolomeo
Della Fonte (o Fonzio) la cui biblioteca passograve per testamento allrsquoallievo Francesco di Pierfilippo
Pandolfini mentre i f 201r-209v e 254r-293v sono di mano di Priore Pandolfini (1532-1602)
nipote di Francesco cf Teresa De Robertis Rosanna Miriello I manoscritti datati della Biblioteca
Riccardiana di Firenze 4 Firenze SISMEL 2013 p 45-46
2 Ibidem Sul codice cf anche Salvatore Tosti laquo Descriptio Codicum Franciscanorum Bibliothecae
Riccardianae Florentinae raquo Archivum franciscanum historicum 16 1923 p 545-546 Paul O
Kristeller Iter Italicum 5 London-Leiden The Warburg Institute-Brill 1990 p 610-611
3 Segnalato da Sylvain Piron laquo Les œuvres perdues drsquoOlivi essai de reconstitution raquo Archivum
franciscanum historicum 91 1998 p 357-394 394
4 La preghiera ebbe unrsquoenorme diffusione cf almeno Manfred Oberleitner Die handschriftliche
Uumlberlieferung der Werke des heiligen Augustinus I1 Italien Wien Oumlsterreichischen Akademie der
Wissenschaften 1969 p 404 e i voll seguenti della collezione Non mi risulta che esista
unrsquoedizione critica del testo cf perograve Joana Escobedo Un incunable catalagrave retrobat [Horae
secundum ordinem sancti Benedicti Barchinone Johannes Luschner 1498()] Barcelona Biblioteca
de Catalunya 1992 p 41-43
5 Composto forse da Tommaso drsquoAquino (cf Commento alle sentenze di Pietro Lombardo 8 Libro IV
Distinzioni 14-23 trad di R Coggi Bologna Edizioni Studio Domenicano 1999 p 594-595) questo
compendio in versi ebbe un enorme successo nella letteratura penitenziale a partire dallo
Specchio di vera penitenza di Iacopo Passavanti
6 Cf Celestino Piana La facoltagrave teologica di Firenze nel Quattro e Cinquecento Grottaferrata
Editiones Collegii S Bonaventurae ad Claras Aquas 1977 p 437 (laquo Frater Andreas de Anglari
incorporatus fuit ad Bibliam et Sententias anno 1431 mense decembris raquo) David Gutieacuterrez laquo Atti
capitolari dellrsquoantica provincia agostiniana di Pisa II 1422-1440 raquo Analecta Augustiniana 44 1981
p 5-65 29 (sotto lrsquoanno 1428 con riferimento a S Spirito a Firenze laquo fr Andreas de Anglari
lector conventus raquo)
7 Cf Bernardini Senensis Opera omnia t I Quadragesimale de christiana religione Sermones I-XL ad
Claras Aquas ex Typographia Collegii S Bonaventurae 1950 p 170 (laquo [] poenitens primo
discutiat vitam suam atque discurrat diversas aetates suas scilicet pueritiae adolescentiae
iuventutis virilitatis senectutis etc Secundo consideret diversos status scilicet virginalem
vidualem et matrimonialem Tertio consideret diversas fortunas scilicet prosperitatis et
adversitatis sanitatis et infirmitatis Quarto consideret diversas societates cum quibus
conversatus est Sexto consideret diversa loca civitates castra villas et domos in quibus fuit
Septimo consideret diversas culpas quibus Deum offendit corde consentiendo ore loquendo et
opere adimplendo raquo Si notano nel testo volgare una inversione (vidualem et matrimonialem =
matrimoniale viduile) un errore (prosperitatis = della proprietagrave) e unrsquoomissione (ore loquendo et opere
= colla bocca e col parlare)
8 Cf Roberto Rusconi laquo Il sacramento della penitenza nella predicazione di san Bernardino da
Siena raquo Aevum 47 1973 p 235-286 256
9 laquo Ersquo tempi vetati dalla Chiesa nersquo quali non egrave licito menar dopna Dallo Advento del Signore
infino a tucta lrsquooctava della epyphanya raquo laquo Paulus ad Thymotheum capdeg 3 Epistule 2e Hoc
Oliviana 6 | 2020
232
autem scitote quod in novissimis diebus instabunt tempora periculosa et erunt homines seipsos
amantes cupidi elati superbi blasfemyi parentibus non obbedientes ingrati scelesti sine
affectione sine pace criminatores incontinentes immites sine benignitate proditores protervi
tumidi et voluptatum amatores magis quam Dei raquo (R f 16r)
10 Cf Gregorio Dati Il libro segreto a cura di Carlo Gargiolli Bologna Romagnoli 1869 (sulla base
dellrsquoautografo conservato nella Biblioteca Nazionale di Firenze ms Palatino Baldovinetti 77) Id
La Istoria di Firenze a cura di Giuseppe Bianchini Firenze nella stamperia di Giuseppe Manni 1735
(e vedi anche lrsquoedizione curata da Luigi Pratesi Norcia Tonti 1904) Su Dati cf la voce di Paolo
Viti in Dizionario biografico degli italiani 33 Roma Istituto della Enciclopedia Italiana 1987
p 35-40 (disponibile on-line URL httpwwwtreccaniitenciclopediagregorio-
dati_(Dizionario-Biografico))
11 Non potendo rendere conto minutamente dei vari appunti mi limito qui a darne un breve
prospetto laquo Nota che dice la Scriptura Genesis cdeg 5 Videns autem Deus quod multa malitia
hominum esset in terra raquo laquo Obbrighi sommi principali che habbiamo al Signore Dio raquo laquo Septe
opere singularissime de Yesu nostro Signore contro arsquo peccati mortali e middotlle significationi [e middotlle
significationi aggiunto sopra mortali ms] raquo laquo Queste sono le 7 beatitudini che secondo el Vangelo
di Matheo Yesu Christo predicando dixe colla sua bocca e ciascuna egrave contro a uno dersquo 7 peccati
mortali raquo laquo Questi sono ersquo septe doni dello sposo sancto contro a septe vitii raquo laquo Questi sono li 7
sacramenti della Chiesa e middotlloro virtugrave raquo laquo E nota nel Genesis capdeg 2 Dixit Dominus Deus non est
bonum hominem [] raquo laquo La perfecta oratione vuiole quattro cose seguenti raquo [] laquo Quid est
blasphemia Bestemiare Dio egrave ogni cosa che si fa contro allrsquoonore e reverentia del Salvatore raquo
laquo Hec sunt solepnitates Iudeorum raquo laquo Que excedunt omnes intellectus Longitudo ecternitatis
Immensitudo potestatis Profunditas sapientie Latitudo karitatis raquo laquo Iohannes Batista septem
meruit honorari raquo [] laquo Tre cose di grande merito 1 Orare col quore sempre a Dio raquo
laquo Considera quello che tu sersquo secondo el corpo materia vilissima [] raquo
12 laquo Ricordo fa in un suo quaderno Goro di Stagio Dati e dice cosigrave E mi torna alla mente questo
digrave XII di novembre 1433 chrsquoio vidi in Ispagna andando a camino da Burgo a Sibilia in certi luoghi
presso allrsquoaqqua una specie drsquoarbuscelli del mese di novembre fioriti di molti fiori simili a
campanelle di colori 28r molto piacevoli alla vista nel fondo [nel fondo ripetuto ms] di
bellissimo vermiglio nel megio incarnato digradando su a poco a poco nelli stremi di fuori
bianco come la rosa tanto belli quanto mai altro mi parese fiore o rosa le foglie verdi e tucte a
middotssimiglianza drsquoalloro e i rami diripti come lrsquoalloro ma non crescono molto poi tocandoli li fiori
putano sozamente e non se ne puograve mandare el puzo se non si lava molto le mani Le foglie dicono
sono veleno E rami sono mortali in tanto che dicono srsquoegrave veduto che viandanti hanno fatto
schedoni di quelli e arrostite pernici e sonsonesonfone morti Spagna egrave nelli ultimi extremi della
terra questi fiori sono presso allrsquoaqque Tucte le cose che ha facte natura sono di voler di Dio a
nostra doctrina e nota per questo lrsquohuomo nella ultima etagrave di sua vechieza vedendo e fiori della
vanitagrave delli ufici e onori mondani tanto allrsquoaspecto piacevoli in su quelli arbuscelli presso
allrsquoaqqua cioegrave in sul tempo che transcorre se middotlli tocca ltegt vuol sentire che sono li troveragrave
puzolenti di vitii e di peccati Le foglie cioegrave coloro che vivono atorno sono velenose cioegrave secundo
loro trsquoavelenano Il ramo egrave mortale cioegrave il fine che produce detti fiori e middotlle foglie egrave il nimico di
Dio che se middotllo adoperi nelle cose che ti dilectano al ghusto e arsquo sentimenti di fuori vrsquoegrave entro la
morte cioegrave dellrsquoanima e dagger raquo (R f 27v-28r)
13 Dopo un f bianco alcune ricette di unguenti (32r-33v) e unrsquoaltra preghiera attribuita a
Agostino (33v-34v) laquo Questa oratione fece sancto Agostino e fugli revelata dallo Spirito Sancto
che qualunque la dicesse ogni digrave el Nemico non gli poteva nuocere raquo incipit laquo Deus propitius
esto mihi peccatori [Lc 18 13] custos meus in omnibus horis et diebus vite mee [] raquo
14 Edito da Sylvain Piron nel precedente numero di Oliviana Petrus Johannis Olivi laquo Tractatus
de missa raquo eacuted S Piron Oliviana [En ligne] 5 2016 mis en ligne le 31 deacutecembre 2016 URL http
olivianarevuesorg817
Oliviana 6 | 2020
233
15 Cf S Piron laquo La bibliothegraveque portative des fraticelles 1 Le manuscrit de Pesaro raquo Oliviana
[En ligne] 5 2016 mis en ligne le 10 mars 2017 URL httpolivianarevuesorg804 sect 35
16 Cf Piron laquo Le mouvement clandestin des dissidents franciscains au milieu du XIVe siegravecle raquo
Oliviana [En ligne] 3 2009 mis en ligne le 5 avril 2009 URL httpolivianarevuesorg337 in
partic sectsect 4-6
17 Unrsquoumanitagrave fatta in tale prospettiva teologica di anima forma (aspetto maschile) ma anche
di corpo materia (aspetto femminile) cf Caroline Walker Bynum laquo Jesus as Mother and Abbot
as Mother Some Themes in Twelfth-Century Cistercian Writing raquo The Harvard Theological Review
70 1977 p 257-284 (poi in Ead Jesus as Mother Studies in the Spirituality of the High Middle Ages
Berkeley University of California Press 1982 p 110-169) Ead Sacro convivio sacro digiuno Il
significato religioso del cibo per le donne del Medioevo trad it Milano Feltrinelli 2001 p 284-293 (ed
orig Holy Feast and Holy Fast The Religious Significance of Food to Medieval Women Berkeley
University of California Press 1987)
18 Cf Guiberti Tornacensis De morte De septem verbis Domini in cruce ed Charles Munier
Turnhout Brepols 2011 (laquo Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis raquo 242) ndash ma il motivo
era anteriore come mostrano lrsquoomonima oratio attribuita a Beda o il trattato di Ernaldo di
Bonneval ndash Roberto Bellarmino De septem verbis a Christo in cruce prolatis libri duo Parisiis apud
Laurentium Sonnium 1618 (stampati nello stesso anno anche in traduzione italiana Delle sette
parole dette da Christo in croce libri due composti dallrsquoillustriss e reverendiss sig card Bellarmino della
Compagnia di Giesu volgarizzati da Cesare Bracci archidiacono di Montepulciano in Roma per
Bartolomeo Zannetti 1618)
19 Cf rispettivamente Pietro di Giovanni Olivi De septem sentimentis Christi Iesu sect 4 dellrsquoed
curata da Marco Bartoli laquo Il Tractatus de septem sentimentis Christi Iesu di Pietro di Giovanni Olivi raquo
Archivum franciscanum historicum 91 1998 p 533-549 538-539 e Id Lectura super Mattheum
Castiglion Fiorentino Collegio Cosimo Serristori ms 5 f n n (devo il riscontro a Sylvain Piron
che ringrazio)
20 Cf Bernardino da Siena Le prediche volgari a cura di Ciro Cannarozzi Firenze Libreria
editrice fiorentina 1940 vol V predica LXII Della Passione di Gesugrave Cristo p 368-372 Il De septem
sentimentis Christi Iesu fu copiato dal frate senese stesso nel ms UV5 della Biblioteca Comunale di
Siena f 11ra-13rb cf Marco Bartoli laquo Introduzione raquo in Bernardino da Siena Prediche della
Settimana Santa Firenze 1425 a cura di M Bartoli Milano Paoline 1995 p 76 Rossella De Pierro
Lo scriptorium di san Bernardino nel Convento dellrsquoOsservanza a Siena in In margine al Progetto Codex
aspetti di produzione e conservazione del patrimonio manoscritto in Toscana a cura di Gabriella Pomaro
Pisa Pacini 2014 p 29-105 86
21 Cf Bonaventura Vitis mystica seu tractatus de passione Domini VII-XIII in Doctoris seraphici S
Bonaventurae Opera omnia t VIII Opuscula varia ad theologiam mysticam et res Ordinis Fratrum
minorum spectantia ad Claras Aquas ex Typographia Collegii S Bonaventurae 1898 p 159-229
172-179 Su questrsquoopera e piugrave ampiamente sulla cristologia di Bonaventura cf Isabella Gagliardi
laquo Agiografia francescana devozioni e culto dei santi nei secoli XIII-XIV raquo in Gli studi francescani
prospettive di ricerca Spoleto CISAM 2017 p 187-213 199-200
22 Ubertino da Casale Arbor vitae crucifixi Jesu Venetiis Andreas de Bonetis de Papia 1485 f n
n l IV capitoli 13 (Iesus latronem erigens) 14 (Iesus dans principatum) e 21 (Iesus clamando moriens)
su cui cf Carlos Mateo Martiacutenez Ruiacutez De la dramatizacioacuten del acontecimentos de la Pascua a la
Cristologiacutea el cuarto libro del Arbor vitae crucifixae Jesu de Ubertino de Casale Roma Antonianum
2000 p 372-380 382-384
23 Cf almeno Giuliana Perini laquo Un ldquolibro di vitardquo di Gabriele da Perugia composto tra il
1496-1503 raquo Collectanea franciscana 41 1971 p 60-86 71-73 Francesco Verderosa
laquo DallrsquoUmbria verso Montecassino sulle tracce della mistica francescana raquo Medioevo Letterario
drsquoItalia 1 2004 p 193-208 e la traduzione di Lorenzo da Foiano Il quarto libro del rp Ubertino da
Casale frate de lrsquoOrdine minore chiamato Arbor de la vita de Iesu Christo crocefisso nel quale
Oliviana 6 | 2020
234
dottrinamente si tratta de la passione morte sepoltura resurrettione et ascensione de Christo con
lrsquoemissione del spirito santo et assuntione de la gloriosa Vergine nuovamente tradotto in volgare et messo
in luce in Foligno per Agostino Colaldi da Civita Ducale a presso Vincentio Cantagallo 1564
24 Cf Sylvain Piron laquo La reacuteception de lrsquoœuvre et de la figure drsquoUbertin de Casale raquo in Ubertino da
Casale Spoleto CISAM 2014 p 403-444 427-444
25 Cf Rita Belladonna laquo Bernardino Ochinorsquos Fourth Dialogue (Dialogo del Ladrone in croce) and
Ubertino da Casalersquos Arbor vitae Adaptation and Ambiguity raquo Bibliothegraveque drsquoHumanisme et
Renaissance 47 1985 p 125-145
26 Cf Roland H Bainton Bernardino Ochino Esule e riformatore senese del Cinquecento (1487-1563)
Firenze Sansoni 1940 p 6-15 Sugli anni di vita francescana osservante e poi cappuccina di
Ochino con particolare attenzione alla laquo ricostruzione del contesto geopolitico delle reti sociali e
degli ambienti religiosi raquo in cui il senese si formograve cf Michele Camaioni laquo ldquoNon crsquoegrave altra vera
religione che quella di Christordquo Bernardino Ochino e il francescanesimo radicale di fronte alla
Riforma raquo Studi Francescani 112 2015 p 441-510 (451 per la cit) Id Il Vangelo e lrsquoAnticristo
Bernardino Ochino tra francescanesimo ed eresia (1487-1547) Bologna Il Mulino 2018
27 Cf Ugo Rozzo laquo Introduzione raquo in Bernardino Ochino I laquodialogi setteraquo e altri scritti del tempo
della fuga a cura di U Rozzo Torino Claudiana 1985 p 21-25 Alcune prediche del periodo
cappuccino furono perograve rifuse da Ochino nelle raccolte stampate a Ginevra tra ottobre 1542 e
aprile 1543 cf Camaioni laquo ldquoNon crsquoegrave altra vera religione che quella di Christordquo raquo p 473-476
Marco Iacovella laquo DallrsquoAlfabeto cristiano al Beneficio di Cristo Ricerche su Juan de Valdeacutes e il
valdesianesimo (1536-1544) raquo Rivista storica italiana 128 2016 p 177-215 191-193
28 Cf rispettivamente Belladonna laquo Bernardino Ochinorsquos Fourth Dialogue raquo p 133-134 Ead
laquo Motivi umanistici e ascetismo medioevale nel dialogo quarto di Bernardino Ochino raquo in Validitagrave
perenne dellrsquoumanesimo Angelo Cini dersquo Ambrogini e la universalitagrave del suo umanesimo a cura di
Giovannangiola Tarugi Firenze Olschki 1986 p 21-33 28-33 Delio Cantimori Bernardino Ochino
uomo del Rinascimento e riformatore Pisa Pacini Mariotti 1929 p 33
29 Cf Camaioni laquo ldquoNon crsquoegrave altra vera religione che quella di Christordquo raquo p 471-473 505-506
30 Cf Paolo Simoncelli laquo In margine a una edizione di scritti ochiniani raquo Critica Storica 22 1985
p 439-448 440-441 (ma non condivido la definizione troppo vaga di laquo tradizione begarda raquo)
31 Cf Martiacutenez Ruiacutez De la dramatizacioacuten del acontecimentos de la Pascua a la Cristologiacutea p 374-375
32 Belladonna laquo Bernardino Ochinorsquos Fourth Dialogue raquo p 142-145 Vd anche la traduzione
inglese fornita in Bernardino Ochino Seven dialogues ed by Rita Belladonna Ottawa Dovehouse
Editions 1988 p 43-50 e il commento alle p 91-93
33 Per il testo volgare corrispondente cf nel presente numero di Oliviana Pietro di Giovanni
Olivi Trattato sopra el ministerio del sacramento f 38r [En ligne] httpsjournalsopeneditionorg
oliviana1089 sect 18
RIASSUNTI
Il ms 2994 della Biblioteca Riccardiana di Firenze (f 35r-41r) riporta lrsquounico testimone di un
volgarizzamento italiano parziale copiato nel terzo quarto del XV secolo del trattato De missa di
Pietro di Giovanni Olivi Il contributo propone unrsquoedizione critica del testo preceduta da una
descrizione del manoscritto e da alcuni cenni ai caratteri del volgarizzamento Lrsquoultima parte si
concentra poi sulla fortuna del De missa e in particolare sul passo riguardante il buon ladrone
Oliviana 6 | 2020
235
che riecheggia per il tramite dellrsquoArbor vitae di Ubertino da Casale nei Dialogi sette di Bernardino
Ochino singolare documento della potenziale continuitagrave tra la teologia francescana della
misericordia di Cristo e la teologia riformata della giustificazione per fede
Dans le ms 2994 de la Biblioteca Riccardiana de Florence (f 35r-41r) on lit le seul teacutemoin drsquoune
traduction italienne partielle copieacutee dans le troisiegraveme quart du XVe siegravecle du traiteacute De missa de
Pierre de Jean Olivi La contribution propose une eacutedition critique du texte preacuteceacutedeacutee drsquoune
description du manuscrit et de quelques indications sur les caractegraveres de la traduction La
derniegravere partie de lrsquointroduction est consacreacutee agrave la circulation du De missa et en particulier au
passage concernant le bon larron qui fait eacutecho agrave travers lrsquoArbor vitae drsquoUbertin de Casale dans
les Dialogi sette de Bernardino Ochino un document remarquable de la continuiteacute potentielle
entre la theacuteologie franciscaine de la miseacutericorde du Christ et la theacuteologie reacuteformeacutee de la
justification par la foi
The ms 2994 of the Biblioteca Riccardiana of Florence (f 35r-41r) reports the only witness of an
incomplete Italian translation copied in the third quarter of the 15th century of the treatise De
missa written by Peter of John Olivi The contribution proposes a critical edition of the text
introduced by a description of the manuscript and some reflections on the characters of the
vernacular translation The last part of the introduction focuses on the dissemination of the
treatise and in particular on the passage concerning the good thief which echoes through
Ubertino of Casalersquos Arbor vitae in Bernardino Ochinorsquos Dialogi sette an important document of
the potential continuity between the Franciscan theology of Christrsquos mercy and the reformed
theology of justification by faith
INDICE
Mots-cleacutes Firenze Biblioteca Riccardiana 2994 Pesaro Biblioteca Oliveriana 1444
Oliviana 6 | 2020
236
Trattato sopra el ministerio delsacramentoPetrus Ioannis Olivi
Michele Lodone (ed)
Criteri di edizione
1 Lrsquoedizione si fonda sul solo testimone noto del volgarizzamento Firenze Biblioteca
Riccardiana ms 2994 f 35r-41r In nota sono segnalate le varianti rispetto al testo
latino edito nel precedente numero di Oliviana da Sylvain Piron sulla base del
testimone unico Pesaro Biblioteca Oliveriana ms 1444 fol 1ra-11vb (= P)
2 Per quanto riguarda i criteri di trascrizione oltre a sciogliere le abbreviazioni a
separare le parole e ad adeguare lrsquointerpunzione e i segni diacritici allrsquouso corrente per
favorire la leggibilitagrave del testo si sono sistematicamente ammodernate le forme del
verbo avere lrsquouso di h iniziale per latinismi e pseudo-latinismi e altre grafie
latineggianti (et in e il nesso ph in f -ct- in -tt- o -t- -x- per -ss- -pt- per -tt- y per i) Le
integrazioni sono inserite tra parentesi uncinate e le citazioni bibliche sono
identificate nel corpo del testo Si sono rese in corsivo le rubriche riportate nel codice
in inchiostro rosso e assenti in P
Edizione
3 Trattato di frate Piero Giovanni dersquo frarsquo minori fatto sopra el ministerio del sacramento
inducendo e sacerdoti a devotione per efficace consideratione drsquoesso santissimo sacramento
Prolago
4 Prolago
5 Ad amaestramento degli simplici sacerdoti come si debbono essercitare verso del
sacramento del santissimo corpo e sangue del nostro signore Iesu Christo ritrovando e
Oliviana 6 | 2020
237
componendo e ditti de molti cattolici dottori curerograve drsquoordinarli tutti insieme adciograve che
sappiano quanto si debbano apparechiare sollicitamente e studiosamente e quanto
santa e giusta mente debbano quelle santissime cose celebrare e gli altri discretamente
ministrare e come in quegli misterii domandando importunamente e pichiando
perseverantemente cerchino quella santissima manna nascosa la quale non conosce se
non chi la riceve [Ap 2 17] e niuno la riceve se non colui che de questo sacramento
altissimo tiene e crede predicando quello che tiene la sacra santa madre Chiesa romana
nella quale egrave conlocata la sedia e lrsquoautoritagrave del beato apostolo san Piero E colui anche el
quale vi medita e pensa su reverentemente e cautamente e intendilo sana e savia
mente e guardalo collrsquoochio simplice e puro col mondo e netto quore e abraccialo e
strignelo con divoto affetto e col saporoso gusto e finalmente tutto si trasforma in
Christo crucifisso Adonque ad aver piugrave piena notitia delle predette cose tutto questo
trattato si distingue in sette parti
Capitoli
6 Finito el prolago cominciano e capitoli
Nella prima parte egrave da considerare alquanto la conditione di quel Signore che ordinograve e
instituigrave questo sacramento
Nella seconda egrave da considerare la conditione del miltnigtsterio1 chrsquoegli agrave a celebrare
utilmente e degnamente
Nella terza egrave da considerare la malitia2 del perverso e pravo ministro che dispreza el
sacramento
Nella quarta egrave da considerare la virtugrave admirabile che in questo sacramento adopera
miracolosamente
Nella quinta egrave da considerare la grandissima utilitagrave e frutto [35v] di questo sacramento
e spetialmente3 colui che riceve questa santissima eucaristia degnamente
Nella sexta egrave da considerare alquanto la expositione delle parole e degli atti che si
richieggiono e che fa colui che consacra questo sacramento
Nella settima egrave da considerare come si debba disporre e apparechiare ogni huomo che
va a pigliare questa sacra comunione
Prima parte la conditione del Signore che ordinograve e instituigrave questo
sacramento
7 In questa prima parte egrave da considerare alquanto la conditione di quel Signore che
ordinograve e instituigrave questo sacramento
8 Quanto alla prima parte cioegrave della consideratione del Signore che ordinograve questo
sacramento dovemo sapere che questo egrave Dio drsquoinfinita potentia la quale monstrograve
mirabilmente in questo sacramento quando mutograve la natura della creatura per la sua
potentia qultagtndo se medesimo cosigrave santo si porse e diede tanto vilmente4 Egrave anche
Idio di suave bontagrave quando tutti gli atti drsquoamore monstrograve in questo uno incorporando
noi in seacute E questo degnamente si dovette fare innanzi alla sua passione adciograve che noi
convertiti in servi e fatti uno spirito con esso andiamo innanzi alla sua passione
patiamo e moriamo con lui e esso paghi per noltigt el prezo della nostra redemptione
adciograve che noi risuscitando poi con lui sempre cerchiamo le cose superne e non le cose
Oliviana 6 | 2020
238
terrene Consideriamo donque qui la bontagrave pienissima drsquoogni suavitagrave in questo
sacramento nel quale esso si fece nostro sacerdote hostia e sacrificio
9 Lrsquoufficio del sacerdote egrave essere mezano e mediatore tra Dio e rsquol popolo in quanto egli
porge al popolo le cose divine e a Dio offera le preci per li loro peccati e per questo
satisfagrave 5quando che sia a Dio Questo propriamente si conviene e apartiene a Christo
perograve che per lui sono stati donati agli huomini gran doni onde dice san Piero nella
seconda epistola capitulo primo6 [II Petr 1 4] Per lo quale cioegrave Christo [36r] ci agrave donati
Dio grandissimi e pretiosi doni che per essi diventiamo consorti della divina natura perograve che
esso riconciliograve lrsquohumana natura con Dio E anche dice san Pagolo ad Colosenses secundo
capitulo [Col 2 19-20] Nel quale cioegrave Christo piaque a Dio che habitasse ogni perfetione e
per lui essere riconciliate tutte le cose Esso egrave hostia sigrave come dice san Pagolo ad Hephesios
II7 amocci e diegrave se medesimo per noi offerta e hostia a Dio in odore di suavitagrave perograve che esso fu
per noi sacrificio e hostia perfetta e piena perograve chrsquoel sacrificio srsquoofferiva per tre cose
prima per li peccati secundo percheacute lrsquohuomo si confermasse in stato di gratia
acostandosi sempre a Dio8 tertio percheacute lo spirito dellrsquohuomo srsquounisca perfettamente a
Dio e al tutto sia absorto e transformato in Dio la qual cosa perfettamente non saragrave se
non ne la gloria
10 Queste tre cose fersquo Christo in noi per lo suo sacerdotio offerendo e sacrificando se
medesimo per noi perograve che per esso primamente sonno state casse le nostre peccata9
Secondariamente per lui habiamo ricevuto la gratia e la salute Adonque come dice
santo Paolo ad Hebreos 5deg [Hebr 5 9] fatto egrave a tutti li ubbidenti se cagione di salute eternale
Terzio habiamo aquistato per lui adempimento di gratia e gloria onde santo Pagolo ad
Hebreos 4deg [ma Hebr 10 19] abbiamo entrata e fidanza drsquoentrare ne le cose sante cioegrave nel
cielo per lo sangue di Christo
Gesugrave come hostia e messa
11 [6] E perograve Christo egrave tutti insieme hostia10 per li peccati sacrificio per li pacifici cioegrave per
pacificare e holocausto cioegrave per tutti intenderci e infiamarci in Dio sigrave come dice santo
Agostino laquo Ogni sacrificio visibile egrave sacramento cioegrave sacro segno del sacramento
invisibile raquo11 E perograve quella per la quale si dispose cosigrave di fuori in hostia e sacrificio nel
tormento della croce egrave segno di quella ineffabile sacrificatione per la quale inmolograve e
sacrificograve per noi continuamente lo spirito suo nel tempio santissimo scilicet del quor
suo nel quale tempio continuamente offerigrave12 se medesimo dal primo punto della sua
conceptione nel ventre della madre infino al punto della morte
12 E perograve tutta la vita sua fu una solepne messa nella quale egli benedetto Iesu egrave tempio e
altare e sacerdote e hostia e egli egrave Dio che [36v] accetta el sacrificio e egli stesso 13 egrave
quello che offera se medesimo e egli medesimo egrave quello che converte noi peccatori in
se medesimo Il quale fece prima noi popolo acettevole a seacute satisfacendo purgando e
mutando noi peccatori per li suoi smisurati dolori14 e piugrave convertendo noi in se
medesimo per gli amori unitivi e mostrocci smisurato dolore quando essendo posto in
agonia sudograve tutto in sudor di sangue E posto che middotlla mente di Christo fusse in continua
alteza e sommitagrave e tutte le virtudi e mai la sua mente non si mutasse neacute variasse dalle
virtudi e chrsquoel suo essere e vivere fosse continuo orare in somma e continua battaglia e
vittoria del regno della morte e dellrsquoinferno nondimeno fu convenevole che quello
etiandio secreto della perfetione che stava nascoso drento etiandio daltlgt primo punto
che fu nel ventre della madre sua egli monstrasse e revelasse con segni sensibili agli
suoi fedeli la qual cosa fu convenevole a mostrare nellrsquoora che srsquoapprossimava la sua
Oliviana 6 | 2020
239
morte E come quello sudoltrgt di sangue egrave uno segno che trapassa ogni ragione humana
cosigrave la battaglia e lrsquoagonia degli dolori del quore di Iesu figurata per quello sudore
trapassa la capacitagrave drsquoogni creatura O di15 quanto e quale ardore era acesa la fornace
del quore di Iesu la quale ha liquefatta cosigrave nel sudore tutta la sua carne per noi E
atendi quanto fu rationabil cosa che monstrasse sigrave el dolore della sua morte che sudograve
sangue in tutte le sua membra perograve che lrsquoanima egrave tutta in ogni parte del corpo ed egrave la
vita del corpo E perograve a dimostrare la smisuranza del suo amaro solore del quale fu
tutta passionata dovette figurare el suo dolore in tutte le membra sue E questo fu uno
segno rapresentativo non solamente di quelli dolori che sostenne in quella presente
agonia ma etiandio di quelli che dal punto della sua conceptione voleva sostenere nella
croce
13 E se tu voi alquanto comprendere questi dolori pensa e ricogita esso Christo capo16
nostro el quale venne [37r] a noi come redemptore purgatore e amendatore17 drsquoogni
male che cci fu fatto per lo primo peccato18 E perograve prese a piangere e a lamentare tutti
li nostri mali e pecati19 come fussono suoi non a commetterli perograve che non fece mai
peccato ma a pagarli e satisfarli perfettamente sigrave chrsquoegli in persona di noi li satisfece
per tutti E perograve questo egrave quello grande peccatore penitentiato per noi e con noi tutti
per la cui penitentia egrave molto maggiore allegreza in cielo fatta sempre da tutti gli ordini
degli angeli e quali non feciono cosa degna di penitentia E perograve chrsquoegli egrave figliuol
naturale di Dio padre agravograve tanto questa ingiuria quanto egli amograve el padre E quanto
prese a satisfare queste ingiurie tanto dolor prese per ciascheduna particulare ingiuria
drsquoogni peccato quanta era la grandeza della ingiuria20 Or quanto egrave di tutte insieme
perograve che ciascheduna il suo dolore ebbe spetial riguardo e respetto sicuramente dico
che niuna pura creatura potrebbe comprendere quello satisfattivo dolore ma solo la
capacitagrave di quella benedetta sua anima dilatata inextimabilmente per la unione
personale a Dio poter comprender queste e lrsquoaltre cose in tanta alteza e excessi che
niuna creatura neacute misera neacute beata il potragrave conprendere mai in etterno
14 E percheacute venne come mediatore per ineffabili dolori e a congiungere e a unire lrsquouna
parte e lrsquoaltra congiunse pacificando la mente nostra21 con Dio adirato E tanta fatica li
facemo sostenere nelli nostri peccati che inchinograve e piegograve la dureza della giustitia e
middotllevograve suso el gravissimo peso della nostra colpa sigrave che si congiunsono in bascio di pace
le levissime cose e le bassissime con lrsquoaltissime22 E percheacute venne come sposo amando la
belleza dellrsquoanime sue spose tutto si sliquefece in dolore e quanto si versograve e sparse
sopra la cenere delle nostre malitie sigrave che fece di seacute un ranno23 e una lavanda per poter
lavare ogni macula Or chi potrebbe bastare a narrare questo dolore che aveva quella
anima amorosa per lo ardore di vedere tutte le nostre macule Certo esso gelosissimo24
sposo [37v] el quale quanto amasse lrsquoanime monstrollo nella sua morte
15 E percheacute venne ripacificatore e dagger riparatrice della gratia25 non si fa se non per lo cessare
della colpa la quale cessare non si puograve se non per dolori sufficienti e conrispondenti
allrsquooffesa E come a quelli che sono indegni per la colpa non si dee dare la gratia perograve
anche per questo rispetto ebbe fortissimo dolore adciograve che per tormenti ineffabili e
inmolationi di seacute aquistasse la gratia a quelli cosigrave indegni
16 E percheacute venne come salvatore da tutti e nostltrgti peccati26 e liberatione delle pene dello
lsquonferno perograve per liberarci da esso portograve per ciascheduno peccato mortale dolore
conrispondete alla divina giustitia e che satisfacese per ciascheduna pena particulare
dello lsquonferno perograve che cosigrave richiese27 la durissima non piegabile dirittiva e lo lsquontero
conponimento della redentione per volere satisfare sigrave che non rimanesse niuna cosa
Oliviana 6 | 2020
240
impunita dalla vera giustitia che non fusse pagata dalla misericordia del redemptore e
cosigrave per questo fosse onorata la giustitia e la misericordia e con questi equali dolori
mondograve el popolo acettabile
Su le sette parole di Gesugrave in croce
17 Or considera testeacute quale amore portograve quella santissima anima agli suoi mondati la qual
cosa appare28 se vogliamo pensare e sapere quelle sette parole che Iesu disse in croce29
Nella prima delle quali si nota uno amore drsquoinnumerabile rimessione delli peccati
quando disse Padre perdona perograve che non sanno quello che si fanno [Lc 23 34] E nota
quanto ferventissimo e ardentissimo fu lrsquoamore suo sopra lrsquoimpii peccatori perograve che
non solamente perdonograve pienamente di tutto quore ma etiandio con efficacia
inexpressibile advocograve per loro Onde non parlograve come ad judice che non srsquoinchina per
prece ma nominandolo dolcemente come padre disse Padre quasi dica nulla mi puoi
negare E perograve non disse essamina anzi disse Perdona quasi loro la punitione non di
meno la misericordia rimetta per li pianti miei E poi allegograve la ignorantia loro dicendo
egli non sanno che fanno e cetera cioegrave non conoscono lrsquoamore e rsquol beneficio dellrsquoanima
redemptrice [38r]
18 Nella seconda parte si nota uno amore di mirabile cortesia di far doni E questo appare
quando el benigno salvatore sguardigravea con rispetto di misericordia e di gratia nellrsquoanima
del ladrone dal lato diritto30 chiamandolo singularmente al beneficio della sua
redemptione come lrsquoavea etternalmente eletto pur destinandolo per la sua gratuita
bontagrave e non per veruna altra cagion trovata da parte drsquoesso ladrone come non si
truova in niuno altro huomo eletto ma per sola sua bontagrave la quale dagrave agli reprovati per
occulto suo giudicio quello che sarebbe debito di ricevere ogni huomo ma agli eletti dagrave
per la sola influentia della gratia e della bontagrave di Iesu Christo nel merito della sua
passione E posto che tutta la vita di Christo fusse merito dilla nostra redemptione
nondimeno nel tormento della sua morte fu fatta la copiosa redemptione degli eletti E
perograve quando el tesoro della sua passione cioegrave il sangue31 attualmente spargeva
convenevola cosa fu che fusse data e sparsa abondante copia sopra lo eletto ladrone
Onde questo ladro dal lato ritto tenne figura di tutti gli eletti e quali prima per natura
erano tutti figliuoli dellrsquoira e poi rilevati per li meriti di Christo diventarno figliuoli di
gratia e veramente el Salvatore bene lrsquoarrichigrave quando disse In veritagrave ti dico tu sarai oggi
meco in paradiso [Lc 23 43] Or pensa quanto gran cosa gli diede in hereditagrave cioegrave el
paradiso Con quanta presteza perograve che disse Oggi Con quale e quanta compagnia
perograve che disse Meco Con etterna stabilitagrave e fermeza perograve che disse Sarai Con certeza
di giuramento perograve che disse Amen cioegrave in veritagrave Con non volervi altro messo perograve
che disse Io dico ad te32
19 Nella terza parola si nota amore di mirabile e intrinseca congiuntione delli animi la
quale non solamente explica ma etiandio virtualmente lo fa lo lsquontelletto dellrsquoalteza
della parola33 quando disse Femina echo el figliuol tuo [Ioh 19 26] Ove con ciograve sia cosa
che tutta la moltitudine delli eletti si contenga e consista nelli prelati e subditi tutti li
comprese e copulograve con mirabile legame drsquoamore e di caritagrave sotto nome di madre e di
figliuolo per dar segno a tutti che per questo e prelati imparino di portarsi in verso e
subditi come [38v] desiderando dolcemente e procurando sollicitamente lrsquoutilitagrave loro sigrave
che se bisognasse essi si stieno affamati per satollare e ventri dersquo popoli e avere inverso
dersquo subditi poppe di madri e non flagelli di tiranni Queste cotali poppe portava quella
piatosa madre Pagolo34 quando diceva Or chi srsquoinfermeragrave chrsquoio non infermi con lui e or chi
Oliviana 6 | 2020
241
si scandalizeragrave chrsquoio tanto non me ne afflighi [II Cor 11 29] E poi concludendo dice Io mi
sono fatto ogni cosa a ogni huomo [I Cor 9 22] Queste consolationi e adiutorii riduce egli a
due cioegrave a ralegrarsi corsquo rallegranti e piangere con quelli che piangono e cosigrave una di queste
cose a dare a bere latte della congratulatione cioegrave a rallegrarsi con quelli che srsquoallegrano
lrsquoaltra a porger inverso delli peccatori e afflitti el latte della conpassione cioegrave piangere
colli piangenti Onde i prelati posti in prelatione si debbono tenere obligati drsquoattendere e
ghovernare gli spirituali lor figliuoli e informare salutiferamente E sappiansi drsquoavergli
per figliuoli e non per servi E gli subditi sappiansi doversi portare verso dersquo prelati loro
come buon figliuoli con ogni dolce amore e divota extimatione come di padri amorosi
20 Nella quarta parola si nota uno amore di mirabile appetito di dare se medesimo a
morte e ogni fatica e graveza per amore E questo se mostra quando disse Dio mio Dio
mio percheacute mrsquolthgtai abandonato [Ps 21 1 Matth 27 46 Marc 15 34] E con ciograve sia cosa
che sia una medesima volontagrave e appetito del padre e del figliuolo non pare che dica
altro se non che con risguardo sopra seacute rivolto da stupirsi di sigrave mirabile appetito e
dispositione di se medesimo a tanto orribile e sigrave crudel modo di35 morte e di martirio
del quale non si puograve veramente rendere alcuna altra ragione se non la sua
ltingtextimabile karitagrave e amore E percheacute quanto stupirsi e maravigliarsi che fece Christo
non si puograve mai comprendere da niuna mente perograve in questa parola si dice che gridograve
fortissimamente chiamando el padre Idio suo in quanto egli egrave suo sigrave per ragione del
supposito e dellrsquoaperto e sigrave per vero cultivamento drsquoinnocentia e di virtute36
21 Nella quinta parola si nota uno amore di mirabile atratione e di tirare ogni cosa a middotsseacute
sotto el vocabulo della sete quando disse Io ho sete Come la cosa che si bee volentieri si
riceve dilettevolemente e subito si tira allo essercitio del corpo37 cosigrave egli nello ardore
dellrsquoamo- [39r] -rosa sete bevve con gran diletto tutti gli eletti suoi e incorporossegli e
introdussegli a middotsseacute nersquo segreti misterii della gloria sua Onde egli diceva Se io sarograve
essaltato da terra tirerograve ogni cosa ad me medesimo [Ioh 12 22]
22 Nella sexta parola si nota uno amore mirabile del compimento del decreto divino e di
tutte le cose utili e necessarie a nostra salute quando disse Consumatum est cioegrave
Conpiuto egrave tutto ove nota chrsquoel Vangelista dice innanzi cosigrave da poi sappiendo Iesu che
tutte le cose sonno etc [Ioh 19 28] perograve che nella sua passione furono conpiute tutte le
Scritture profetie le figure tutti i sacrifici e tutte le promessioni e tutti e
comandamenti drsquoIdio perograve che tutte le promissioni profetiche che erano della nostra
redemptione tutte le ceremonie chrsquoerano figura di Iesu spetialmente e sacrifici tutti e
comandamenti giudiciali furono conpiuti nella sua condapnatione Tutti li morali nella
sua diletione e amore in tutte le sue promissioni furono conpiute pienissimamente nel
frutto della sua Passione Conpiute furono anche nel suo corpo tutte le angosie tutte le
derisioni schernimenti dispetti peregrinationi fatiche stracheza fame sete vigilie
flagelli sputi spine lacrime e desideri internali e avendo ogni suo membro ricevuto el
suo tormento non ne campograve la lingua che non sentisse quello amaro gusto Or conpiuti
sono di gratia tutti e membri cioegrave i suoi figliuoli e conpiuto e fornito egrave ogni modo
drsquoamore
23 Nella VII parola si nota uno amore di mirabile redutione di tutte le cose in Dio quando
dice Padre nelle tue mani racomando lo spirito mio Ove dei atendere che con lui che uscigrave
dal Padre e venne nel mondo come uno amo della pescagione di Dio padre e come una
rete drsquoamore e caritagrave gittata da Dio nel mare di questo mondo si riduce e ritorna al lito
del petto paterno pieno del suo intelletto e affetto38 di Dio huomo di tutti gli eletti della
Oliviana 6 | 2020
242
nostra salute E tutti e suoi eletti e i loro meriti recomandograve quando spirograve e morigrave Onde
non lasciograve nulla di seacute fuori di seacute quando uscigrave del mondo
24 Or vedi donque con quanto dolore e amore purgandoci e faccendoci suoi figliuoli
adottivi [39v] amabilissimi ci convertigrave in se medesimo E puoi atendere come tutta la
sua vita fu una messa cantata con tanta virtugrave e forteza da tutte le potentie della mente
di Christo che ogni nostro sacrificio non riceve virtugrave se ltnongt da essa sua vita
25 E perograve chrsquoegli egrave sacerdote in etterno [Ps 109 4] e non solamente fu nostro sacerdote e
avocato in questa vita ma etiandio nel cielo lrsquoabbiamo per advocato dinanzi al Padre [Ioh
2 1] e perograve dice santo Agostino che come sofferse in questa vita per ineffabili dolori e
suplicationi per noi cosigrave ora continuamente offera se medesimo a Dio padre non per
dolore ma per amore39 sigrave come dice lrsquoApostolo egli egrave a pregare e ad interpellare [Hebr 7
25] dinanzi a Dio per noi
Seconda parte la conditione del ministerio
26 La seconda parte nella quale egrave da considerare la conditione del ministerio40 chrsquoegli ha a celebrare
utilmente e degnamente
27 La seconda parte egrave da considerare el ministerio di quello che celebra utilmente e
degnamente questo sacramento41 Onde egrave da notare che come Christo fu tutta santitagrave
cosigrave el ministro di questo sacramento dee essere tutto santificato Onde niuno puograve
essere ministro di questo sacramento se in forma della Chiesa non egrave ordinato per lo
vescovo quasi che per uno altro Christo perograve che tiene la vice di Christo Dee anche el
prete essere separato dalla comune conversatione degli altri huomini perograve che
secondo Malachia profeta II egrave chiamato angelo del Signore [II Mal 2 7] E perograve cosigrave
separato debbe essere sopra segnato e ornato della tonsura chericale a modo di corona
la quale percheacute fa el capo nudo e scoperto dalli capegli significa la chiaritade de la
contemplatione e la puritade della intentione E percheacute e capegli sonno cotali cose
superchie al corpo significa che per la rasura si dee rimuovere ogni amore superchio e
tutte le cose temporali superchie E sia in el capo la corona perograve che quello egrave uno
sacerdote reale
28 Non si vesti vestimenti comuni perograve che dee avere la vita singulare e celestiale E non
solamente dee essere consacrata la persona ma debbano essere consacrate e sante
tutte le cose che srsquoadoprano a questo sacramento come42 la chiesa lrsquoaltare le
paramente il calice el corporale sigrave che tutte monstrino e gridino [40r] stupentemente
al padre pur santitade Perograve che non si concede che si celebri questo sacramento se non
sopra allrsquoaltare di pietra per lo vescovo consacrata perograve che posto che manchi la
santitagrave in quegli che middotllo ricevono che egrave figurata per la consegratione della chiesa
nondimeno non manca perograve mai la santitagrave del sacramento neanche nel corpo di
Christo la qual santitagrave egrave significata per lrsquoaltare Concedesi perograve a quegli che sono di
fuori o per cammino quando non vi fosse la chiesa che middotssi celebri la messa allrsquoaria alla
scoperta overo sotto qualche trabacca43 purcheacute vi sia la pietra consecrata e lrsquoaltre cose
che si richeggono El calice consecrato dal veschovo debbe essere drsquooro o drsquoargento
overo di stagno e non di veruna altra cosa Benedicesi etiandio el corporale e middotlle
vestimenta del sacerdote non perograve che le cose inanimate possano ricevere gratia ma
percheacute la consecratione delle cose muovano la mente humana a pensare quanto si
debba santificare essa e disporsi alla gratia e atendi quanto abhominabile cosa egrave che
vestimenta di femmine che son molte volte maculate di molte maniere di brutture per
Oliviana 6 | 2020
243
lrsquoavaritia dersquo preti si pongono alli altari sagrati La santitagrave della chiesa consacrata egrave
tanta che le legne e le pietre sue non si debbono mai adoperare allrsquouso degli huomini
laici neanche le tovaglie delli altari veli candellieri e scabello che fossono di sopra se
fussono guasti per vechieza tutti si debbano ardere acciograve che non si pestino cogli piedi
29 Or vedi come tutte le cose intendono pure a santitagrave44 Perograve che anche esso sacerdote
quando dice Hoc est corpus meum [Matth 26 26 Marc 14 22 Luc 22 19] parla in
persona di Christo alla cui karitagrave dee essere tutto unito e congiunto che almeno in
generale intenda quello che intendeva Christo E perograve che Christo fu attualmente
congiunto a tutti quelli che sacrano e consacrano questo sacramento perograve nel
consacrare e nel comunicare debbe el prete quanto Idio gli concede sentire se
medesimo essere quasi Christo consacrante e comunicante E dilati la sua karitagrave a tutti
quelli per li quali Christo intendeva offerire se medesimo
30 E ad ciograve che possa ben fare questo conviene che abbia sempre innanzi agli ochi del
quore quella parola dersquo proverbii di Salamone che dice Se tu starai a middotssedere a tavola dil
potente atendi diligentemente le cose che ti sono [40v] poste innanzi [Prov 23 1] sappiendo
che altre e middotssigrave fatte cose ti conviene apparechiare anche a te La tavola overo mensa del
potente egrave il sacro altare di Christo el quale potentemente fece questo sacramento
Atendi donque diligentemente le cose che ti sono poste innanzi non solamente Christo
postoti dinanzi ma come trsquoegrave posto cioegrave con quanto ardore di karitagrave con quanti dolori
di passione con quanta necessitade e consequentemente con quanta utilitagrave e con
quanta acettatione da Dio con quanto spargimento di sangue con quanta orribile e
visibile morte45 ad ciograve che anche tu muora con lui e passi e manchi da te medesimo
separato al tutto da ogni carnale delettatione e vitio di gola per perfetti austeri e
continui digiuni e pertanto anche drsquoogni macula e bruttura di qualunque cogitatione
overo atto dishonesto e lussurioso e lascivo per purissima castitade separato anche da
ogni superbia e alteza per vero riconoscimento di se medesimo e per profonda humilitagrave
separato anche da ogni hodio e qualunque dispiacere e da ogni crudeltagrave e aspreza
animo per fervente karitagrave drsquoogniuno massimamente a chi fusse posto in alcuna
necessitagrave separato anche da ogni negligentia e tepiditagrave e da ogni cura e sollicitudine di
questo mondo per sollicita vigilia e oratione e humile devotione E questo egrave per
apparechiare altrettali cose posto che non sia equale
31 Perograve che esso benedetto Iesu ebbe in sommo tutte le predette cose quando egli cantograve la
messa sua dal principio della sua conceptione insino al punto della morte sua perograve che
primamente sigrave chome egrave manifesto fu privato da ogni corporale consolatione perograve che si
truova bene che pianse ma non si truova che ridesse Fu etiandio in continuo e sommo
digiuno e in tanto dolor di quore che nulla mente creata el puograve comprendere come
fu46 uno poco monstrato di sopra Cosigrave anche el prete che egrave in persona di Christo debbe
in tutto portare la mortificatione di Christo nel suo corpo e egrave anche una altra ragione
perograve che in questo sacramento si truova da quegli che degnamente lo ricevono e gustasi
quello celestiale pane degli figliuoli quello sapore celestiale quella manna nascosa che
agrave in seacute ogni delettamento e suavitagrave digraveogni sapore E perograve lrsquoanima non puograve gustare neacute
provare queste cose se prima non egrave vota drsquoogni [41r] carnale delettatione perograve che
non puograve piacere al ventre e servire a Dio E perograve el prete goloso e gran bevitore non puograve
mai celebrare questo sacramento sanza grande ingiuria del sacramento
32 Secondamente fu anche Christo di somma puritagrave e munditia sigrave come vergine e sposo e
re della virginitagrave el quale non fersquo mai peccato e egrave anche in questo sacramento la
substantia del pane el quale si converte nella virginale carne di Christo la quale egrave di
Oliviana 6 | 2020
244
tanta puritagrave e netteza che purga monda e purifica tutti quegli che degnamente sono
comunicati in tanto che doventano simili alli angeli a potere sguardare in cielo el volto
di colui che habita in una luce incomprensibile e inaccessibile La substantia anche del
vino si converte in quello verginale sangue chrsquoegrave di tanta puritagrave che in esso siamo lavati
dagli peccati nostri e riconciliati a Dio sigrave che essa trinitagrave beata si diletta di venire a noi
e di fare lrsquoabitatione in noi
33 Atendi adonque o prete di quale puritagrave e castitagrave ti conviene essere ornato toccando tu
in tanta netteza e puritagrave quanta egrave in questo sacramento Certo si conviene essere
castissimo del corpo honestissimo di conversatione e drsquoatti e mondissimo di
cogitatione di quore perograve che non potendo lrsquoanima possedere la divina sapientia sanza
singulare monditia e conservantia di castitagrave e quelle cose che in questo sacramento si
sguardano e intendono non si possono intendere se non dallo intelletto purgato per
fede sollevato per isperanza e congiunto a Dio per caritagrave Or come potrebbe altro se
non colui che ama e stima questo thesoro della castitagrave possedere sigrave fatti ochj con ciograve sia
cosa che agli soli mondi di quore sia dato di vedere Idio E perograve el prete vilissimo di
conversatione e dishonesto degli ochj inmondo di parole e drsquoopere non potragrave mai
celebrare sanza grande ingiuria del sacerdote Christo
34 Terzamente fu anche Christo non solamente mansueto e humile di quore ma e si
vilificograve tanto47 di fuori come colui che voto egrave e adnichilograve se medesimo pigliando forma di
servo [Phil 2 7] mandato in similitudine di carne di peccato tanta che niuna creatura
basta a poterlo exprimere negrave anche pensare Or considera se tu puoi come egli venne
e entrograve nel mondo e vedi la povertagrave48 e middotlla nuditagrave sua e vedi come tutte le cose gridano
in lui pur piccolezza e basseza Considera anche come conversograve nel mondo e in tutte le
cose el troverai disprezato diffamato e disonorato Considera poi come uscigrave del mondo
se puoi
NOTE
1 del ministerio] del misterio ms ministri P Lrsquointegrazione (che conferma comunque uno scarto
rispetto al testo latino) si giustifica per quanto si legge infra f 39v del ministerio
2 satisfagrave] sitasfagrave ms
3 spetialmente] ex e supernaturalmente esp ms
4 quando mutograve la natura tanto vilmente] dum naturam sua potentia immutavit e in seipsum
convertit Est etiam deus investigabilis sapientie dum sic humiliter exibuit se P
5 malitia] malitio ms
6 primo] pdeg ms 2deg P
7 ad Hephesios II] ma Eph 5 1
8 acostandosi sempre a Dio] semper deo in heredes P
9 casse] deleta Ad Romanos 4deg Traditus est propter delicta nostra P
10 hostia] sul margine sinistro ms
11 Agostino De civitate Dei X 5 Come rileva S Piron nella sua edizione del testo latino (che
differisce leggermente dalla traduzione laquo Omne sacrificium visibile invisibilis sacrificii est
Oliviana 6 | 2020
245
sacramentum idest sacrum signum raquo) una citazione identica si trova in Tommaso drsquoAquino
Summae theologiae IIIa pars q 22 art 2 Cf Olivi laquo Tractatus de missa raquo nota 8
12 offerigrave] offerire ms obtulit P
13 stesso] stessi ms
14 dolori] dolores e fatigationes P
15 di] ripetuto due volte ms
16 esso Christo capo] ipsum capud P
17 redemptore purgatore e amendatore] redemptor e emendator P
18 per lo primo peccato] per peccatum P
19 tutti li nostri mali e pecati] omnia P
20 della ingiuria] iniurie e requirebat emenda P
21 la mente nostra] mentem rebellem P
22 sigrave che con lrsquoaltissime] ut in uno summis pacis osculo convenirent P
23 Miscela di cenere e acqua bollente usata un tempo per lavare i panni (cf Salvatore Battaglia
Grande Dizionario della Lingua Italiana 15 Torino UTET 1990 p 458)
24 gelosissimo] zelotissimus P
25 dagger riparatrice della grazia] reparatio regni gratie P
26 peccati] segue a seacute esp ms
27 richiese] richiede ms
28 Qui e in seguito nel senso di lsquoappare evidentementersquo lsquosi manifesta in tutta la sua evidenzarsquo
29 Sul motivo delle sette parole pronunciate da Cristo sulla croce cf il saggio introduttivo al
presente trattato in partic le note 17-20
30 Per la fortuna del passaggio sul buon ladrone vedi supra sect 3
31 cioegrave il sangue] om P
32 ad te] segue Cum quanta dignatione quia latroni ignominioso per virtutem tamen penitentie
ex infusa gratia facto digno cum dixit tibi P
33 lo lsquontelletto dellrsquoalteza della parola] intellectus verbi P
34 madre Pagolo] segue mater secundum Paulum P
35 modo di] segue pro esp ms
36 sigrave per virtute] tam ratione suppositi quam innocentie cultus veri P
37 allo essercitio del corpo] ad intima cordis P
38 affetto] effectus P
39 Ignoro quale sia la fonte di Olivi
40 del ministerio] ministri P Per lo scarto rispetto al testo latino cf supra f 35r e nota 1
41 la seconda sacramento] om P
42 come] segue se ms
43 Tenda (traduce il lat temptorium)
44 santitagrave] segue Nam corporale mundum palla munda altare e vasa omnia sunt consecrata
Cogita ergo quam sancta e quam munda debet esse anima sacramentum huiusmodi consecrantis
Vere impium e sacrilegum est sanctitatis sacramentum sine reverentia accipere vel aliis
ministrare cum omnia ut dictum est P
45 con quanta morte] quanta turpi e orribili morte P
46 fu] furono ms
47 tanto] segue di q esp ms
48 povertagrave] humilitatem paupertatem P
Oliviana 6 | 2020
246
RIASSUNTI
Edizione del volgarizzamento toscano del Tractatus de missa
INDICE
Mots-cleacutes Firenze Biblioteca Riccardiana 2994
Oliviana 6 | 2020
247
Angelo Clareno et son monde
Oliviana 6 | 2020
248
Une lettre ineacutedite drsquoAngelo Clarenoagrave Simone Fidati da CasciaEpistola Angeli pauperis ad fratrem Symonem de Cassia
Armelle Le Hueumlrou
1 Eacutetant donneacute le rocircle majeur que tient lrsquoaugustin Simone Fidati da Cascia dans le recueil
posthume des lettres drsquoAngelo Clareno1 son absence parmi les destinataires identifieacutes
de celles qui nous sont parvenues a eacutetonneacute Ce silence a eacutegalement permis de
soupccedilonner que les deux collections de lettres connues devaient ecirctre partielles2
Confirmation en est donneacutee avec la mise au jour drsquoun recueil manuscrit de textes
asceacutetico-theacuteologiques du XVe siegravecle aujourdrsquohui conserveacute agrave la bibliothegraveque scientifique
drsquoOlomouc (Olomouc Vědeckaacute knihovna v Olomouci M I 349 doreacutenavant O)3 On y
trouve un document que sa rubrique preacutesente comme une Epistola Angeli pauperis ad
fratrem Symonem de Cassia (ff 71r-73r) immeacutediatement suivi drsquoun teacutemoin du Preparantia
(ff 73r-75r) un bref traiteacute asceacutetique composeacute par Angelo Clareno4 La preacutesence de ce
traiteacute dont lrsquoattribution nrsquoest pas agrave deacutemontrer introduit par une rubrique qui eacutetend la
fonction drsquoauteur du preacuteceacutedent document agrave celui-ci (Verba eiusdem) suggegravere fortement
que le laquo pauvre Angelo raquo qui a reacutedigeacute la lettre doit ecirctre Clareno Une premiegravere lecture
permet de lrsquoeacutetablir de maniegravere deacutefinitive tant le texte est structureacute par un lexique et
une terminologie qui lui sont propres des eacutechos theacutematiques et formels agrave certains de
ses autres eacutecrits apportant des indications suppleacutementaires Pour se limiter aux
eacuteleacutements lexicaux les plus eacutevidents il suffit de signaler qursquoon trouve en une page et
demie deux occurrences de lrsquoadjectif cruciformis (dont lrsquoune degraves la deuxiegraveme ligne du
texte) et une de lrsquoadverbe cruciformiter5 termes reacutecurrents sous la plume de Clareno6
qursquoapparaicirct un peu plus loin la peacuteriphrase chegravere agrave Clareno Pater misericordiarum et
luminum pour eacutevoquer Dieu 7 ou le syntagme odium evangelicum dont il a presque le
monopole de lrsquoemploi8
Circonstances et modaliteacutes de composition
2 Une lecture attentive permet drsquoentrevoir les circonstances de composition de la lettre
Certaines se deacuteduisent des deacuteclarations de Clareno agrave son correspondant On sait ainsi
Oliviana 6 | 2020
249