1

Ünite 1Ünite 1

Atmosferin Bileşimi ve YapısıAtmosferin Bileşimi ve Yapısı

Doç. Dr. Hasan TATLI

2

Atmosfer: yer küresinin etrafını çepeçevre kuşatan. kalınlığı tam olarak bilinmemekle beraber 1000 km'nin

üzerinde olduğu tahmin edilen ve yükseklikle yoğunluğu azalan bir gaz karışımıdır.

Atmosfer, eski Yunanca'da nefes anlamına gelen Atmosile küre anlamına gelen Sphere kelimelerinin

birleşmesinden meydana gelmiştir. Atmosferin üst sınırı tam olarak bilinmemektedir.

3

Atmosferin ÖnemiAtmosferin hayatımızdaki önemi çok büyüktür. Her şeyden önce

atmosfer olmasaydı hayat olamazdı. Çünkü canlıların yaşaması için gerekli olan Oksijen, Karbondioksit ve Azot gibi gazlar bulunamayacaktı.

Atmosfer Dünyamıza koruyucu bir siper görevi de yapmakta olup, güneşten gelen zararlı ışınları (Ultraviole) emerek yeryüzüne kadar ulaşmalarını engeller

Atmosfer Uzaydan gelen göktaşlarını (Meteorlar) sürtünmeden dolayı parçalayarak yer yüzeyine düşmelerini. güneşten dünyamızagelen ışınların hızla uzaya dönmesini, ışınları yansıtıp dağıtarak gölge yerlerin karanlık olmasını, dolayısıyla güneş alan yerlerin çok sıcak, almayan yerlerin çok soğuk olmasını önlemektedir.

Atmosferik hareketlerle yer yüzeyindeki büyük sıcaklık farklılıkları bir ölçüde giderilmektedir.

Atmosfer olmasaydı gündüzleri sıcaklık 130°C kadar yükselecek, ve geceleri ise –150°C ye kadar düşecekti

Yine atmosfer olmasaydı ses iletimi ve yanma olayı meydana gelmeyecekti.

4

Atmosferik Havza

Atmosferik Havza

Eğer atmosferi, gazların bir havzası olarak düşünürsek,

havzaya giren-çıkan gazların eşitliğinden dolayı, gazların konsantrasyonu hep sabit kalır. Bu kısıtlar altında, gazlar

daimi (steady state) durumdadır denir.

5

Atmosferin BileşimiBundan 300 yıl öncesine kadar evreni meydana getiren

maddelerin sadece katı ve sıvı olduğu sanılıyordu. 17'nci yüzyılın ortalarına doğru tabiattaki maddelerden birinin de gaz halinde olduğu anlaşıldı. 18’nci yüzyılın sonlarında Lavoisier adındaki bir Fransız bilgini havanın bir gaz karışımı olduğunu yaptığı deneyler sonunda ortaya koydu. Bu karışımın sadece oksijen ve azot olduğu sanılıyordu. 1892'de İngiliz Fizikçisi Rayleigh'la birlikte çalışan Lavoisier, Argon,Neon, Kripton ve Ksenon gibi gazların da havanın içinde olduklarınıbuldular.

Her zaman bulunamayan gazlar (Tozlar, kirleticiler)

Devamlı bulunan fakat miktarları azalıp çoğalan gazlar (Karbondioksit, su buharı, ozon)

Her zaman bulunan ve miktarları değişmeyen gazlar (azot, oksijen, asal gazlar)

Atmosferde Bulunan Gazlar

628.96100Hava

Ortalama Hava

46.010.000005NO2Azot dioksit

480.000012O3Ozon

64.060.000014SO2Kükürt dioksit

28.010.0035COKarbon monoksit

EPA (ABD Çevre Koruma) Kalite Standartı

44.010.00003N2OAzot Oksit

16.040.00017CH4Metan

44.010.035CO2Karbon dioksit

18.020 - 4H2OSu buharı

Değişken Gazlar

131.30.000009XeKsenon

2.020.00005H2Hidrojen

40.0005HeHelyum

20.180.0018NeNeon

39.950.93ArArgon

3220.95O2Oksijen

28.0178.08N2Azot (Nitrojen)

Sabit Gazlar

Moleküler Ağırlık (g/Mol)

Hacimsel Yüzde %

SembolüGazın İsmi

Yeryüzüne yakın seviyedeki atmosferin gaz bileşimleri

28.96100Hava

Ortalama Hava

46.010.000005NO2Azot dioksit

480.000012O3Ozon

64.060.000014SO2Kükürt dioksit

28.010.0035COKarbon monoksit

EPA (ABD Çevre Koruma) Kalite Standartı

44.010.00003N2OAzot Oksit

16.040.00017CH4Metan

44.010.035CO2Karbon dioksit

18.020 - 4H2OSu buharı

Değişken Gazlar

131.30.000009XeKsenon

2.020.00005H2Hidrojen

40.0005HeHelyum

20.180.0018NeNeon

39.950.93ArArgon

3220.95O2Oksijen

28.0178.08N2Azot (Nitrojen)

Sabit Gazlar

Moleküler Ağırlık (g/Mol)

Hacimsel Yüzde %

SembolüGazın İsmi

Yeryüzüne yakın seviyedeki atmosferin gaz bileşimleri

7

Havada Bulunan Gazların Özellikleri Ve Önemi

Oksijen (O2) Atmosfer içerisindeki oksijen, canlıların solunumu ve yanma olayı için çok önemlidir. Havadan biraz daha ağır olup, sularda erime özelliği vardır. Soğuk suda oksijenin erime oranı daha fazladır. Hava ısındıkça suda erimiş olan bu oksijen havaya verilir. Bu yüzden yaz aylarında havadaki oksijen miktarı az da olsa artar. Havadaki en az oksijen miktarı ise kış aylarında olmaktadır. Yerleşim bölgelerinde, havadaki oksijen miktarı daha az olmakta, ormanlık bölgelerde, kırlarda, denizlerde ve yükseklerde ise biraz daha fazla olmaktadır. Normal bir insan, oksijenin kısmi basıncı 200mb olan bir havayı teneffüs etmeye alışmıştır. Şayet bu kısmi basınç düşecek olursa, yani havadaki oksijen miktarı azalacak olursa insanlarda; yorgunluk, uyku basması, görüş zayıflığı ve kendinden geçme gibi haller görülür.

8

Karbondioksit (CO2) Havada çok az miktarda olmasına karşın (%0.035) miktarının değişken olması, Klimatolojik koşullara önemli derecede etki yapar. Bu gazın fazla oluşu havanın kirliliğini, tersi ise havanın temizliğini ifade eder. Havadaki karbondioksit miktarı karalar üzerinde, denizlerden daha fazladır. Karalar üzerinde ise özellikle yerleşim bölgelerinde fazladır. Çünkü şehirlerde, fabrika ve ev bacalarından çok miktarda karbondioksit havaya verilir.

Karbondioksitin başlıca kaynakları: çeşitli fosil yakıt temelli yanma olayları, volkanlar, maden ocakları, maden suları, canlıların teneffüsü ve bakteri artıklarıdır. Bütün bu karbondioksit kaynaklarına rağmen atmosferdeki miktarı çok fazla artmaz. Çünkü denizler, havada fazla miktarda bulunan karbondioksiti eritirler.

9

Yapılan aletsel ölçümlere göre, 1950’den beri karbon dioksit konsantrasyon artış oranı 1.8 ppm/yıl civarındadır. Bu artışın

temel nedeni, fosil yakıtlar ve ormansızlaştırmadır.

yıl

10

Su buharı Havanın tabii şartlarda hiç bir zaman kuru olmadığı ve daima içinde su buharı bulunduğu görülmüştür. Su buharı, yere vezamana göre hava içerisindeki miktarı en fazla değişen bir gazdır. Hava içerisindeki su buharı miktarıyla hava sıcaklığı arasında çok yakın bir ilgi vardır. Sıcaklık arttıkça havadaki, su buharı miktarı da artar.

Havadaki su buharının yaşam ve iklimler üzerinde çok önemli etkileri vardır. Havadaki su buharı, yağışların oluşmasını sağlamakla kalmayıp atmosferde koruyucu bir örtü vazifesi de görerek dünyanın çabuk soğumasını önler. Havayı yumuşatarak nefes almamıza ve cildin çatlamamasına yardım eder. Hava içindeki bakterilerin yaşamasını sağlar. Fakat hava içinde fazla oluşu, sıcaklık duygumuz bakımından sıkıntı verdiği gibi bazı salgın hastalıkların yayılmasını da kolaylaştırır.

11

Aerosoller (küçük katı partiküller) Havadaki bulut damlaları

ve yağış dışındaki partiküllere aerosoller denir. Aerosoller

bulut oluşumu açısından büyük öneme sahiptirler. Tüm bulut damlaları yoğunlaşma çekirdekleri denen havada asılı

durumda bulunan aerosoller üzerinde yoğunlaşarak meydana gelirler.

12

Ozon (O3) Hava içerisinde bulunan oksijen molekülleri, ultraviyole ışınlarının etkisi altında birbirleriyle birleşerek Ozon gazını meydana getirirler. Ozon, üç oksijen atomunun birleşmesinden meydana gelir. Soluk renkli bir gaz olan ozonun çok keskin bir kokusu vardır. Yıldırımlı havalarda, atmosferin yere yakın kısımlarında az miktarda ozon meydana gelir. Yere yakın hava katmanlarında ozon, yok denecek kadar azdır. Fakat yerden 19 - 45 km. yükseklikler arasında bir ozon katmanı vardır. Bu yükselliklerdeki ozon miktarı, ekvatordan kutba doğru artar. Ozon katının ortalama yüksekliği ise ekvatorda 29 km ve orta enlemlerde ise 22 km civarındadır.

Ozon, gaz olarak içinde hayatın gelişmesine olanak vermez. Ancak dünyamıza güneşten gelen ultraviyole ışınlarını emerek hayatın devamım sağlar. Ultraviyoleışınları, vücutta D vitamininin oluşumunu sağlar, fakat gereğinden fazla olursa hayatı yok edici bir etki yapar. Ozon tabakası olmasaydı yer yüzeyine gelen Ultraviyole ışınları 50 kat daha fazla olacaktı. Atmosferin alt tabakalarında ozonun fazlalığı, havanın temiz oluşunu ifade etmektedir. Dağ, orman, ve deniz havalarında oldukça boldur. Şehir havasında ise bulunmadığı bile söylenebilir. Mevsimlere ve hava şartlarına göre de ozon miktarının değiştiği görülür.

13

Azot (N2) Havanın 4/5’ni meydana getiren bu gazın rengi, kokusu ve tadı yoktur. Azot tek başına canlıların yaşamasına imkan vermez.

Hava içerisinde Azot'un iki önemli rolü vardır:1) Oksijenle birleşerek onun yakma özelliğini hafifletir. Şayet

sadece oksijenle solunum yapmak zorunda kalsaydık bütün organlarımız yanardı.

2) Azot bitkilerle birleşerek endüstride ve tarımda büyük faydalar sağlayan nitrat ve nitritleri meydana getirir (Sodyum nitrat, potasyum nitrat gibi). Bitkiler, havadaki azot gazını doğrudan doğruya alamazlar. Azot İhtiyaçlarını topraktaki azot bileşiklerinden karşılarlar. Bundan dolayı bitkilerin köklerini azot bileşikleriyle beslemek gerekir (gübre ile).

14

Bilim insanları, atmosferin kimyasal bileşiminden

çok, ortalama atmosfer sıcaklığının yükseklikle

değişim özelliklerine göre atmosferi tabakalara bölerler.

Temelde atmosfer 4 tabakaya bölünür;

1) Troposfer2) Stratosfer

3) Mezosfer

4) Termosfer

15

TROPOSFER

STRATOSFER

YERYÜZÜ

MEZOSFER

TERMOSFER

12 km

45 km

80-90 km

Tropopoz

Stratopoz

Mezopoz

Sıcaklığa göre atmosferin katmanları

16

Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine göre atmosferin katmanları

TROPOSFER

OZONOSFER

YERYÜZÜ

KEMOSFER

İYONOSFER

EKZOSFER

12 km

45 km

80-90 km

300-325 km

17

90 kmHETEROSFER

HOMOSFER

YERYÜZÜ

Kimyasal Özelliğine Göre Atmosferin Katmanları

18

Atmosferde Sıcaklık Profili

Yükse

klik

(km

)

Sıcaklık

19

Atmosferin Genel Özellikleri Bakımından Katmanları

İyonosfer

20

Termodinamik Hal

Havanın termodinamik durumu 3 değişken ile ölçülür

• basınç

• yoğunluk

• sıcaklık

BasınçBasınç P = birim alan A üzerine normali

doğrultusunda etkiyen F kuvvetidir.P = F /A

21

Basıncın yükseklikle değişimi

pHzePP

/

0

−=

a = 0.0342 K / m (bir sabit)P0 := 101.325 kPa: Ortalama deniz seviyesindeki basınçT : Sıcaklık (Kelvin): sabit kabul ediliyor.z: Yükseklik

zTaePP

)/(0

−=

Hp = 7.29 km : Basıncın ölçek yüksekliği

22

Soru: Deniz seviyesinden 10 km yükseklikte, sıcaklığın 250 ve 300K olduğu durumlardaki basınçları karşılaştırınız.

Çözüm:Verilenler: z = 10 km, (a) T= 250 K, (b) T = 300 Kİstenenler: (a) P = ? kPa, (b) P = ? kPa

kPaP

P

4.32

]300/)10)(0342.0exp[()325.101( 4

=

−=

kPaP

ePePPzTa

8.25

)325.101(410)250/0342.0()/(

0

=

=⇒= −−(a)

(b)

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı. Tartışma: Basınç yükseklikle, sıcak havada soğuk havaya nazaran çok daha yavaş düşer. Çünkü moleküller birbirinden çok daha uzakta bulunurlar.

23

Yoğunluğun yükseklikle değişimi

Vm /=ρ

zTae

)/(0

−= ρρ ρρρHz

e/

0

−=

ρ = birim hacimin (V) kütlesi (m) olarak tanımlanır.

Eğer hacim içindeki moleküllerin ağırlıklarıartarsa yoğunluk da artar. Standart atmosfer, yani havanın sıcaklığı T = 15oC olarak değerlendirilir.

veya

e)seviyesinder yLitregrmkg (/225.1225.1 3 =⋅= −ρ

a = 0.04 K/m ve Hρ = 8.55 km yoğunluk ölçek yüksekliği

24

Soru: Havanın tek-düze (uniform), yani T = 15oC olduğu

durumda, 2 km yükseklikteki havanın yoğunluğu nedir?

Çözüm:Verilenler: z = 2000 m

ρο = 1.225 kg/m3

T=15oC = 288.15 Kİstenen: ρ = ? kg/m3

ρ = ροe-(a/T)z = 1.225e-(0.04/288.15)2000 = 0.928 kg/m3

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Hava yoğunluğunun düşmesinden dolayı, uçakların kanatları %24 daha az kaldıracağından, motorlarlara %24 daha az güvenmek gerekir.

25

Yükse

klik

(km

)

Artım yönüDüşük Yüksek

Hava yoğunluğu

Hava molekülleri

Hava basıncı

26

SICAKLIKEğer bir grup molekül (mikroskopik) daimi olarak aynı yönde hareket ederse, harekete rüzgar denir.

Eğer moleküller rasgele yönlerde hareket ederlerse, hareket sıcaklıkla ilgilidir.

Sıcaklığın yükselmesiyle, ortalama molekül hızı da artacağından:

2vmaT w ⋅⋅=

Eşitliği yazılabilir. a = 4x10-5 K. m-2 . s2 bir sabit,mw: ilgili gazın moleküler ağırlığı,v : ortalama molekül hızıdır.

T : Sıcaklık, Kelvin olarak tüm denklemlerde kullanılmak zorundadır.

27

Yaygın kullanılan sıcaklık birimleri

]32[)9/5( −⋅=FC

TT oo

32)5/9( +⋅=C

TTF oo

15.273+=CK TT o

Standart (ortalama) deniz-seviyesinde Hava sıcaklığı: T = 15oC =288K=59oF

28

Soru: 20oC’de bulunan Azot molekülünün rastsal hızı nedir?

Çözüm:Verilenler: T = 20 + 273.15 = 293.15 Kİstenen: v = ? m/s

⇒⋅= 2/1]/[ wmaTv

smv /5.511)]01.28104/(15.293[ 2/15 =⋅×= −

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Tabancının mermisinden çok daha hızlı.

29

Hal denklemi-İDEAL GAZ DENKLEMİ

TRP d ⋅⋅= ρ

11053.287 −− ⋅⋅= kgKJRd

vd TRP ⋅⋅= ρ

)61.01( rTTv ⋅+=

(Kuru hava için)

(Nemli hava için)

(Virtüel sıcaklık)

r: karışma oranı [gsu buharı/gkuru hava]

30

Eğer hava içinde hem sıvı hem de su buharı ikisi birden varsa

• Virtüel sıcaklık

)61.01( Lv rrTT −⋅+=

rL: sıvı-su karışma oranı [gsıvı su/gkuru hava]

31

Soru: Ortalama (standart) basınç ve yoğunluk kısıtında, yer seviyesinde kuru hava sıcaklığı ne olur?

Çözüm:Verilenler: P = 101.325 kPa, ρ = 1.225 kg/m3

İstenen: T = ? K)/( dRPT ρ=⇒⋅⋅= TRP dρ

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Daha önce üzerinde durulan standart atmosfer sıcaklığı ile uyuşmaktadır.

CK

kgmKPamkg

PaT

o15 2.288

)287()225.1(

1013251313

==

⋅⋅⋅⋅⋅=

−−−

32

Soru: Sıcaklığın 35oC ve karışma oranın 30 gsubuharı /kgkuruhava

olduğu havanın Virtüel sıcaklığı nedir?

Çözüm:Verilenler: T = 35oC, r = 30 g/kgİstenen: Tv = ? oC

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Böylece, yüksek nem havanın yoğunluğunu çok daha fazla azaltmakta, ki bu durum yaklaşık 5oC daha sıcak olan kuru havaya etki eder gibidir.

Önce sıcaklığı ve karışma oranını uygun birimlere dönüştürürüz.T = 273.15 + 35 = 308.15 Kr = (30 gsubuharı/kghava)(0.001kg/g) = 0.03 gsubuharı/ghava

C

TrTT vv

o40.6313.6K

)03.061.01(15.308)61.01(

==

⋅+=⇒⋅+=

33

HİDROSTATİK DENGE

Daha önce tartışıldığı üzere, basınç yükseklikle azalır.

Hipotetik bir hava parseli

P (üst) = düşük

P (taban) = büyük

Yer çekimi = F = m g

Basınç gradyanı = F = ∆P A

A : yatay kesit alanıg = -9.8 m/s2: yerçekimi ivmesi

∆z

34

HİDROSTATİK DENGE DENKLEMİ

∆z

A

)denklemi dengek hidrostati(||

||lim0

gz

p

gz

p

z

pg

z

p

veya

zgP

z

ρ

ρρ

ρ

−=∂

∂

−=∂

∂=

∆

∆⇒−=

∆

∆

∆⋅⋅=∆

→∆

35

Soru: Yere yakın seviyede, 100 m’lik yüksekliğe çıkmakla ne kadarlık basınç düşer?

Çözüm:Verilenler: ρ = 1.225 kg/m3 (deniz seviyesinde)

∆z = 100 m İstenen: ∆P = ? kPa

Kontrol: Birimler tamam. Şekil uygun. Fizik anlamlı.Tartışma: Bu durum büyük kalınlıklara genelleştirilemez.

Hidrostatik denge denkleminden,∆P = ρ g ∆z∆P = (1.225kg/m3)(-9.8m/s2)(100 m)

= -1200 Pa = -1.2 kPa = -12 hPa = -12 mb

∆z

P (üst)

P (alt)

36

HİPSOMETRİK DENKLEMİdeal gaz denklemi ile hidrostatik denklemi birleştirirsek, hipsometrik denklemini elde ederiz.

⋅⋅=−=∆

2

112 ln

P

PTazzz v

vT : ortalama Virtüel sıcaklık

a : Rd / |g| = 29.3 m/K (bir sabit)

∆z : P2 ile P1 basınç seviyeleri arasında kalan kalınlık

Ev Ödevi: Birinci derece lineer diferansiyel Denk. çözüm yöntemlerinden yararlanarak hipsometrik denklemi elde ediniz.

37

Soru: Aşağıda verilen sıcaklıklara göre, 100 kPa ile 90 kPa arasındaki kalınlık ne kadardır? P (kPa) T (K)

90 275100 285

Çözüm:Verilenler: Tabakanın üst ve tabanındaki gözlemler.İstenen: ∆z = z2 - z1 m ?

Kontrol: Birimler tamam. Fizik uygun.Tartışma: Böylece, bir uçakla 856.7 m yükseğe çıkmakla, yukarıda verilen sıcaklıklara göre 10 kPa basınç azalmasını ölçeriz.

Havanın kuru olduğuna varsayarak, Tv = (275 + 285) /2 ve hipsometrik denklemde yerleştirirsek,

∆z = z2 –z1 = (29.3)(280)ln(100/90) = 856.7 m

38

Ünite 2Ünite 2Doç. Dr. Hasan TATLI

RadyasyonRadyasyon

KonveksiyonKondüksiyon

RadyasyonRadyasyon

39

AKI (Flux)Tanım: Birim alanda, birim zamanda taşınan büyüklük (fiziksel büyüklük). Ancak ele alınan alanın, akının hareketine dik (normal) olması gerekir.

Ι = (kg m-2 s-1): Kütle akısı,I = (J m-2 s-1): Isı akısı,1 W = 1 J s-1 olduğundan, Isı Akısı = W m-2 olur.

I veya F

40

Kinematik AKI ∆t zaman aralığında, A alanından geçen toplam ısı veya kütle miktarı,Miktar = I A ∆t

Isı miktarı = ∆Q ile sembolize edilir.Eğer Akı hava yoğunluğuna bölünürse, Akının kinematik şekli elde edilir.

F = I /ρhava (kinematik akı) Kinematik kütle akısı = rüzgar sürati (hız değil)

Sadece Isı akısı kinematik şekle, Isı akısının hem hava yoğunluğuna hem de havanın özgül ısısı Cp (K m s-1) bölünmesiyle elde edilir. Kuru hava için = ρhavaCp = 1231 (W m-2)/(Kms-1) = 12.31 mb K-1

= 1.231 kPa K-1

41

Soru: 1 m enli ve 2.5 m yüksekli bir kapıdan geçen kütle akısı = 1 kg m-2 s-1’dir. 1 dakikada kapıdan geçen kütle akısı miktarını ve kinematik akıyıhesaplayınız.

Çözüm:Verilenler: A = (1m) (2.5 m) = 2.5 m2, I = 1 kg m-2s-1

∆t = 1 dk = 60 sİstenenler: a) Miktar = ? Kg

b) F = ? ms-1

Kontrol: Birimler tamam. Fizik uygun.Tartışma: Kinematik akı, 1 m/s ‘den de küçük bir süratle esen, çok yavaş rüzgar mertebesinde olmasına karşın, dakikada oldukça büyük bir kütleyi taşımaktadır.

a) Miktar = I A ∆t = (1 kg m-2s-1)(2.5 m2) (60 s) = 150 kgb) ρ = 1.225 kg/m3 deniz seviyesinde varsayalım, bu durumda

kinematik akı F,F = (1kg m-2 s-1)/(1.225 kg/m3) = 0.82 m/s.

42

RADYASYON İLKELERİ

Radyasyon - DalgalarRadyasyon nedir –

elektromagnetik dalgalar?Bir dalganın

karakteristikleri -->>

Soru: Radyasyonun tipik dalga boyları nedir?

Dalga boyu

Gen

lik

43

Radyasyon dalgaları – dalga boyları

Soru: Radyasyon dalgalarının tipik dalga boyu nedir?

Genelde Mikrometre birimi radyasyon dalga boyunun ölçü birimi olarak kullanılır.

1 mikrometre (µm) = 10-6 metredir.

Tipik bir defter sayfasının kalınlığı 100 µm civarındadır.

44

45

Tüm Nesneler Radyasyon Yayar (Emisyon)

• 0 (sıfır) K den daha yüksek sıcaklığa sahip tüm nesneler radyasyon yayar.

• Sıcak nesneler soğuk nesnelerden daha fazla radyasyon yayar.

• Soru: Bir nesnenin yayabileceği radyasyon miktarı ne kadar ve hangi dalga boyundadır?

• Cevap: Yanıtı verebilmek için, önce siyah cisim radyasyonu tanımlamak gerekir.

46

• Siyah Cisim Radyasyonu

Siyah Cisim: emdiği tüm enerjiyi yayabilen cisimlere denir.

– Cismin kendisinin “siyah renkte” olduğu anlamına gelmez.

– Güneş ve dünya yaklaşık olarak siyah cisim gibi davranırlar.

Tüm gelen enerjiyi absorbe eder (emer)

Tüm enerjiyi yayar

Siyah cisimSiyah cisim

47

RADYASYON YASALARI (EŞİTLİKLERİ)Stefan-Boltzman Yasası: Sefan-Boltzman yasası, bir nesnenin yayabileceği radyasyon miktarının, sıcaklığıyla bağlantılı olduğunu söyler.

Ε = σ Τ4 W/m2 (Stefan- Boltzman yasası)

E: cisim tarafından salınan enerji,

σ = 5.67 10−8 Wm-2 K-4 (Stefan-Boltzman katsayısı)

T: Kelvin olarak cismin sıcaklığıdır.

48

Dünya ile Güneşi ele alalım.

Güneşin dış çevresinde T = 6000 K dır.

E = 5.67 x 10-8 Wm-2K-4 (6000 K)4 = 7.3 x 107 Wm-2

Soru: Bu miktar çok mu büyüktür?

Cevap: 100 Wattlık bir ampul ile kıyaslayarak yanıtını kendiniz bulunuz.

Dünyada, T = 288K

E = 5.67 x 10-8 Wm-2K-4(288 K)4 = 390 Wm-2

Soru: Bir cismin sıcaklığı 2 katına çıkartılacak olursa, kaç kat fazla enerji yayar?

Yanıt: ?

49

Wein YasasıCisimlerin çoğu radyasyonu birçok farklı dalga boyunda yayarlar, ancak öyle bir dalga boyu vardır ki en fazla enerjiyi bu dalga boyunda yayar. En fazla enerjinin yayınladığı dalga boyu Wein yasası ile bulunabilir.

λmax = 2897 µm / T(K) (Wein yasası)

Soru: Güneş hangi dalga boyunda en fazla radyasyon yayar? (0.5 mikrometre)

Soru: Dünya hangi dalga boyunda en fazla radyasyon yayar? (10 mikrometre)

EV ÖDEVİ:Farz edelim ki vücudunuzun ortalama sıcaklığı 90°F dır. Vücudunuz Wm-2 biriminde ne kadar radyant enerji yayar? Vücudunuzun toplam yayınladığı radyant enerji nedir? Hangi dalga boyunda bu radyant enerji yayınlanır?

50

Dalga boyu

51

Güneş ve Dünyanın Radyasyon Eğrileri Soru: Güneş ve dünya radyasyon eğrileri arasındaki fark ve

benzerlik nedir?R

adya

syonŞ

idde

ti (

W/m

2 /µ

m)

Güneş 6000 K

Dünya

Dalga boyu

Kısa dalga radyasyon Uzun dalga radyasyon

52

Güneşin radyasyon eğrisini yakından inceleyelimHer dalga boyu bant içindeki yüzdelerine dikkat ediniz.

53

Radyatif DengeEğer bir cismin sıcaklığı zamanla değişmiyorsa, o cisim kendi denge sıcaklığında (Te) ve radyatif dengededir denir. Soru: Giren enerji > çıkan enerji ise ne olur? Cisim ısınır.Soru: Dünya radyatif dengede midir? EVET, çünkü dünyanın küresel ortalama sıcaklığı zamanla sabit kalır.

Ene

rji

çıkışı

Ene

rji

girişi

T =

sab

it =

Te

Ene

rji

girişi

= E

nerj

i çı

kışı

Rad

yati

f de

nge şa

rtı

54

Dünyanın Radyatif DengesiAldığı kısa dalga radyasyon miktarı yaydığı uzun dalgalı radyasyona eşittir.

Soru: Dünyanın radyatif denge sıcaklığı nedir?

Radyasyon Giriş

Radyasyon ÇıkışSolar (kısa dalga)

Radyasyonu

Karasal (Uzun dalga) Radyasyonu

55

Dünyanın Radyatif Denge SıcaklığıDünyanın yaydığı enerji = 240 Wm-2 biliyoruz.

Stefan-Boltzman eşitliğini kullanarak,E = σ Te

4

=> Te = (E/σ)1/4

Eğer dünyanın atmosferi olmazsa, Te = 255 K bulunur.

Atmosferin olmadığı durum

Kısa dalga radyasyonu Uzun dalga

radyasyonu

Kısa dalga radyasyon dünya tarafından emilir

Dünya tarafından yayılan enerji = 240 Wm-2

56

Dünyanın Radyatif Denge Sıcaklığı (devamı)

Atmosferin olmadığı durumda => Te = 255 K

Dünyanın donması gerekir!

Oysa aktüel (gözlemlenen) Te = 288 K dir.

Gözlenen sıcaklığın, Stefan-Boltzman yasası ile hesaplanandan büyük olmasının temel nedeni ne olabilir?

Yanıt: ATMOSFER

57

Solar Radyasyonun Dünya İle Etkileşimi

58

Solar Radyasyonun Etkileşimi Ve Atmosfer

Biraz önce verilen şekilde, gelen kısa dalgalı radyasyonun yaklaşık yarısı dünya tarafından emilir ve sadece %19 u atmosferdeki gazlar tarafından emilir. Böylece, atmosfer oldukça iyi bir kısa dalgalı radyasyon geçirgenidir sonucuna varırız.

Bu sonuca varmanın başka bir yolu daha vardır.

Soru: Atmosferin, dünyanın emdiği radyasyon ile bir etkileşimi var mıdır?

59

60

Uzun Dalga Radyasyon Etkileşimi Ve AtmosferDünya tarafından yayınlanan radyasyonun bir kısmı uzaya kaçarken, bir kısmı da atmosferde bulunan gazlar tarafından emilir.

Ve bu gazlar uzun-dalga radyasyonu dünyaya tekrar gönderirler.

Bu EK uzun dalga radyasyondan dolayı, dünyanın biraz daha ısınması sağlanır.

Bu olaya “SERA ETKİSİ” denir.

Dünya tarafından yayınlanan uzun dalga radyasyonu emen gazlara, “SERA GAZLARI” denir?

Soru: Bu gazlar hangileridir?

61

Sera GazlarıMetan (CH4)

Karbon Dioksit (CO2) Ozon (O3)

Su Buharı (H2O) Azot Oksit (N2O)

Kısa dalga radyasyon

Uzun dalga radyasyon

Atmosfer var olduğunda

62

Sera gazları farklı dalgalardaki radyasyonu emerek, “Atmosferik Pencereyi” kapatarak “küresel ısınma” üzerinde yaşamsal etkileri vardır. İklim değişikliği konusu, sonraki sömestri derslerinizin konularından olduğundan bu derste üzerinde fazla durulmayacaktır.

EV ÖDEVİ SORULARI1.Neden açık geceler bulutlu gecelerden daha soğuk olurlar? 2.Atmosfer bir siyah cisim midir? (Neden veya neden değildir?)3. Sera gazlarından hangisinin sera etkisi en fazladır? Bu soruyu, atmosferdeki tüm CO2 yok sayarak veya tüm su buharını yok sayarak açıklayınız.

63

Bu resimde meteorolojik açıdan ne oluyor? Açıklayınız.

64

ÜÜnite 3nite 3

Doç. Dr. Hasan TATLI

ISIISI

KonveksiyonKondüksiyon

RadyasyonRadyasyon

65

ENERJİ NE YARATILABİLİR NE DE YOK EDİLEBİLİR!

(Temel Fizik Yasa: Kütlenin Korumu Prensibi)

• Isı enerjinin bir şeklidir. Isının dünyaya girişinin ilk adımı, kısa-dalga boylu güneş radyasyonu ile atmosfere girmesidir.

• Atmosfere giren enerji hava olaylarını yönetimi esnasında çok defa şekil değiştirir.

• En son adımda ise uzun-dalgalı (karasal radyasyon) radyasyon şekline dönüşerek dünyayı terk eder.

66

HİSSEDİLEN ISI ve GİZLİ ISI• Hissedilen Isı ∆QH ile gösterilir birimi Joule dür.

İnsanlar tarafından his edilir, yani sıcaklık farkını ortaya çıkaran ısı miktarı olarak da tanımlanabilir.

Cp: sabit basınçta özgül ısı. Isıtılan maddenin bir özelliğidir.Kuru havanın özgül ısısı Cpd = 1004.67 J.kg-1 .K-1

Pratikte Cpd = 1005 alınabilir.Csu = 4200 J kg-1K-1

Nemli hava için Cp = Cpd (1 + 0.84 . r)r : karışma oranı birimi gsubuharı /gkuruhava dır.

∆∆∆∆QH = mhava Cp ∆∆∆∆T

67

Soru: 2 kg havanın sıcaklığını 5oC artırmak için ne kadar hissedilen ısı gerekir?

Çözüm:Verilenler: mhava = 2 kg; ∆T = 5oCİstenen: ∆QH = ? J

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Bu kadar hava yaklaşık 2.45 m3 hacme sahiptir – küçük bir küvet kadardır.

∆∆∆∆QH = mhava Cp ∆∆∆∆T = (2 kg) (1004.67 J kg-1K-1)(5oC)

= 10.046 kJ (kilo Joule)

68

Gizli Isı: Gizlenmiş veya depo edilmiş ısı enerjisidir, sadece suyun faz değişimi esnasında ortaya çıkar.

Buharlaşma esnasında her buharlaşan su damlacığı çevresinden hissedilen ısı enerjiyidepolayarak gizler havayı soğutur.

Havayı soğutan faz değişimlerii) Buharlaşma: sıvı su buharıii) Erime: katı (buz) sıvıiii) süblimleşme: katı su buharı

69

Havayı ısıtan faz değişimleriYoğunlaşma su buharı sıvı

Donma: sıvı katı (buz)

Depozisyon: su buharı katı

Faz değişim ısı miktarı: ∆QE = msu. L

L = gizli ısı

70

L değerleriLv = +- 2.5 x 106J.kg-1 = yoğunlaşma veya buharlaşma.

Lf = +- 3.34 x 105J.kg-1 = donma veya erime.

Ld = +- 2.83 x 106J.kg-1 = depozisyon veya süblimleşme.

Soru: 2 kg su buharı yoğunlaştığında ne dar gizli ısıserbest kalır?Çözüm:Verilen: mbuhar = 2 kg, Lv = 2.5x106 J . kg-1.

İstenen: ∆QE = ? J ∆QE = (2.5x106 J kg-1)(2 kg) = 5000 kJ

71

Termodinamiğin 1. YasasıKütlesi mhava olan bir hava parseline ∆QH kadar ısıeklendiğinde ∆T kadar sıcaklığı değişmesinin yanısıra

parselin üzerinde veya parsel iş yapar. Bu bağıntıyıgösteren denkleme Termodinamiğin 1. yasası denir.

ρ

PTC

m

Qp

hava

H ∆−∆⋅=

∆

Eşitliğin sağ tarafındaki 1. terim hissedilen ısıyı ve son terim ise birim kütle için basıncın değişmesine bağlı olarak parselin büzüşmesi veya genleşmesi sonucu oluşan işi temsil etmektedir.

72

Termodinamiğin 1. yasasını anlamak

ρ

PTC

m

Qp

hava

H ∆−∆⋅=

∆

Eşitliğin sağ tarafındaki son terimi yakından inceleyelim.Basınç = F /A ve ρ = birim hacmin kütlesi olduğundan, bu 2 terimin oranı = (kuvvet x yol) /kütle = birim kütlenin işi

73

Termodinamiğin 1. yasasını hidrostatik denklemle birleştirirsek

phava

H

p Cm

Qz

C

gT

⋅

∆+∆⋅

=∆

Eşitliğin sağ tarafındaki son terim (∆QΗ/mhava) eklenen ısının nedeni;i) Radyatif ısınmaii) Yoğunlaşırken gizli ısı,iii)Azalan (dispatif)Türbülans enerjisiiv)Kimyasal reaksiyonlardan olan ısı,v) Hava veya parsel içindeki konvektif veya advektif etkileşim

Dikkat: Konveksiyon ve adveksiyon enerji taşımaz, ancak hava parselini taşır.

74

z

x

Adveksiyon

Konveksiyon

Genişleme

Akılar

75

Soru: 10 kg kütleli bir hava parseli 10 dakika boyunca H = 100 W ısı oranıyla ısıtıldığında, parselin sıcaklığı ne kadar değişir? r = 0.001 gsubuharı/ghava

Çözüm:Verilenler: H = 100 W; mhava = 10 kg; ∆z = 0; ∆t = 10 dak. r = 0.001 gsubuharı/ghava

İstenen: ∆Τ = ? K1. adım özgül ısıyı hesaplayalım;Cp = (1004.67 J kg-1K-1)(1+0.84. 0.01) = 1013.11 J kg-1 K-1

2. Adım eklenen ısıyı bulalım;∆QH=H.∆t = (100 W) (600 s) = 6x104 J.3. Ve son adımda sıcaklık farkını bulalım;

∆T = (6x104J)/[(10kg).(1013.11 J kg-1K-1)] = 5.92 KKontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.

phava

H

p Cm

Qz

C

gT

⋅

∆+∆⋅

=∆

76

Düşey Sıcaklık Gradyanı (Lapse Rate)Γ = -∆T /∆z1. Sürecin kendisinin düşey sıcaklık gradyanı2. Sürecin çevresinin sıcaklık gradyanı

Adyabatik Düşey Sıcaklık GradyanıAdyabatik: Süreç ne dışarıdan ısı alır ne de verir.

∆∆∆∆QH = 0 => süreç adyabatiktir.Eğer bir hava parseli adyabatik olarak yükseltilirse, içinde nem

olmadığını varsayarsak;

Kuru hava düşey sıcaklık gradyanı: Γd = 9.8K/km

kmKmKC

g

z

T

p

/8.9100/98.0 −=−=

−=

∆

∆

77

1. Kuru hava düşey sıcaklık gradyanı (ΓΓΓΓd) nemli hava içinde uygulanabilir, ancak yükselen havanın doymamış olmasıgerekir. Yani bulut ve yoğunlaşma olmaması durumunda geçerlidir. Aksi durumda nemli hava düşey hava sıcaklık gradyanı kullanılır.

2. Adyabatik düşey sıcaklık gradyanı, basınç terimleri kullanılarak da elde edilir. Eğer İdeal gaz denklemini Termodinamiğin 1. yasasına yerleştirirsek,

Rd/Cp=0.28571 (boyutsuz bir sabit) kuru hava için geçerlidir. Ancak sıcaklık Kelvin dir.

CpRd

CpRd

P

P

T

T

veyaP

P

T

T

/

1

2

1

2

/

=

∆=

∆

78

Soru: Yerde 15oC olan doymamış bir hava parseli, 2km yüksekliğe adyabatik olarak yükseltilirse sıcaklığı ne olur?

Çözüm:Verilenler: T1=15oC ; ∆z = 2 kmİstenen: T2 = ?oC

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Suyun donması için yeterince soğumuştur.

C

kmCkmCzTT

kmCzz

TT

z

T

o

oo

o

6.4

)/8.9)(2(15)8.9(

/98

12

12

12

−=

−+=−∆+=⇒

−=−

−=

∆

∆

79

Potansiyel Sıcaklık

• Tanım: Bir hava parseli üzerindeki kuru adyabatik sıcaklık değişimlerini çıkardığımızda, elde edilen sıcaklığa denir.

θ(z)=T(z) + Γd. z (Birimi oC veya K olabilir)

pd CR

P

PT

/

0

⋅=θ

P0 : referans seviye basıncı = 100 kPa alınır.

T : Kelvin olmak zorundadır

Potansiyel sıcaklık kuru adyabatik süreç için korunurdur.

80

Virtuel Potansiyel Sıcaklık

Eğer ortamda sadece subuharı varsa,

θv = θ.(1 + 0.61.r)

Ortamda hem subuharı hem de sıvı su varsa,

θv = θ.(1 + 0.61. (rs – rL))

r : karışma oranı

rs : doyma karışma oranı

rL: Sıvı su karışma oranı (bulutlar ve yağmur damlaları)

81

Soru: 500 m yükseklikte ve sıcaklığı T = 10oC olan havanın potansiyel sıcaklığı nedir?

Çözüm:Verilenler: z = 500m ; T = 10oCİstenen: θ = ? oCOrtamda sıvı su olmadığını farz edersek,θ(z)=T(z) + Γd . z =>

θ (0.5 km) = 10oC + (9.8 oC/km) (0.5 km) = 14.9 oC

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Bu sıcaklık, 500 m yükseklikteki havanın, kuru adyabatik olarak yeryüzüne indirilmesiyle elde edilen sıcaklığıdır. Diğer bir deyişle, referans seviyesi yeryüzü seçilmiştir.

82

Termodinamik Diyagramlar

• Pratikte sıklıkla, çevre havanın düşey değişimi ile hava parselinin karşılaştırmasına gerek vardır.

• Çünkü, hava parselin yükselmesi, bulutluluk ve fırtına gelişimleri için bu gereklidir.

Her adımda termodinamik hesaplar yerine, termodinamik ilişkileri gösteren basit bir diyagram çizilir. Bunlar termodinamik diyagramlar olarak adlandırılır.

Termodinamik diyagramlarda:

a) Yatay eksen sıcaklığı

b) Düşey eksen ise genelde basıncı gösterir.

83

Bir Termodinamik Diyagramda Bulunan

Değişkenler:

1. Basınç

2. Sıcaklık

3. Kuru adyabatik sıcaklık oranı (lapse rate)

4. Doymuş (veya nem) adyabatik karışma oranı

5. Doymuş karışma oranı

84

Skew-T log-P diagramı

Yük

sekl

ik (

km)

Bas

ınç

(mb)

Sıcaklık (oC)

85

Kırmızı çizgiler : izotermleriDüz yeşil çizgiler : Potansiyel sıcaklıkKesikli yeşil çizgiler: Eş değer potansiyel sıcaklığı(Bu 3 büyüklük 1000 mb seviyesinde başlar)

Mavi çizgiler: izobarları

Kesikli mor çizgiler : nem karışma oranı(birimi diyagramın sağ alt köşesinde g/kg verilmiştir)

86

Skew diyagramıB

asın

ç(m

b)

Sıcaklık (oC)

87

Excel kullanarak diyagramın hazırlanışı

=((B$4+273.15)*($A5/$A$4)^0.28571)-273.15

pd CR

P

PTT

/

1

012

⋅=

-100.69-88.06-75.43-62.8020.0011

-79.50-65.32-51.15-36.9730.0010

-62.91-47.52-32.13-16.7340.009

-49.07-32.67-16.260.1550.008

-37.09-19.81-2.5214.7660.007

-26.46-8.409.6627.7270.006

-16.871.8920.6639.4280.005

-8.1011.3130.7150.1290.004

0.0020.0040.0060.00100.003

T (oC)T (oC)T (oC)T (oC)P(kPa)2

Kuru Adyabatik Örnek1

EDCBA

88

EULER ISI BÜTÇESİTermodinamiğin 1. Yasası (Gözden Geçirme)

Eğer şekilde görülen sabit bir hacimden giren ısı akısı çıkan ısıakısından az ise, ∆Q kadar ısı dışarıya atılıyordur. Dolayısıyla, Termodinamğin 1. yasası gereği, ısı kaybı sıcaklığın düşmesine neden olur. ∆x boyunca akının kendisi değil, ancak akı gradyanı (∆I veya ∆F) sıcaklığın değişmesine neden olur. Akı gradyanına, akı diverjansıdenir.1. ∆Fx / ∆x > 0 ise pozitif akı diverjansı (Çıkan akı girenden fazladır).1. ∆Fx / ∆x < 0 ise akı konverjansı (Çıkan akı girenden azdır).

AI veya FGiren Akı

I veya FÇıkan Akı

x

89

Eğer Giren ve Çıkan akıları tüm 3-boyut için yazarsak; Isı

Bütçesi, Isı Dengesi veya Isı Korunum Denklemi elde edilir.

• Sabit hacim = A. ∆∆∆∆x için, ısı dengesi denklemi;

tC

S

z

I

y

I

x

I

Ct

T

p

zyx

p ∆⋅

∆+

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆

⋅−=

∆

∆ 01

ρ

∆So : birim kütle için (Jkg-1) iç ısı enerjisi. Örn, Gizli ısı v.b.

• Kinematik-Akı (F) için ısı dengesi denklemi;

tC

S

z

F

y

F

x

F

t

T

p

zyx

∆⋅

∆+

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆−=

∆

∆ 0

tC

S

z

F

y

F

x

F

t p

zyx

∆⋅

∆+

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆−=

∆

∆ 0θ

90

Soru: Deniz seviyesinde, her bir kenarı 20 m olan bir küp hava olduğunu varsayınız. Bu küpün solundan doğu yönlü 3 Wm-2 bir ısı akısının ve sağından ise batılı 4Wm-2 bir ısı akısının girdiğini varsayınız. İç ısı kaynağı ve başka diğer akılar mevcut değildir. Her bir kenardaki kinematik ısı akısını ve hangi oranda sıcaklığın değiştiğini hesaplayınız?

Çözüm:Verilenler: Ixsağ = -4Wm-2 ; Ixsol=3Wm-2; ∆x = 20 mİstenen: Fxsağ = ? K.m/s ; Fx sol = ? K.m/s; ∆T/∆t = ?K/s

Fx sol = (3 Wm-2)/(1231) = 2.437x10-3K.m/sFx sağ = (-4 Wm-2)/(1231)= -3.249x10-3K.m/s

AIx sol veya (+)Fx sol

Ix sağ veya (-)Fx sağ

x

91

Akı gradyanı:

Kontrol: Birimler tamam. Serbest cisim diyagramı uygun. Tartışma: Isınma oranı yaklaşık 1 K /saat dır.

[ ][ ]

sKx

FtT

sK

xx

FF

x

F

x

solsağ

solsağx

/10843.2

/10-2.843

020

)10437.2()10249.3(

4

4-

33

−

−−

×+=∆

∆−=∆∆⇒

×=

−

×−×−=

−

−=

∆

∆

92

Akı Gradyanlarının Bileşenleri

rad

z

türb

z

kond

z

adv

zz

rad

y

türb

y

kond

y

adv

yy

rad

x

türb

x

kond

x

adv

xx

z

F

z

F

z

F

z

F

z

F

y

F

y

F

y

F

y

F

y

F

x

F

x

F

x

F

x

F

x

F

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆=

∆

∆

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆=

∆

∆

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆=

∆

∆

93

1. Adveksiyon:

• Adeveksiyon: rüzgar ile taşınan anlamına gelir.

• Sıcaklık adveksiyonu: Bir bölgeye veya bir bölgeden rüzgarla taşınan ısı anlamına gelir.

Fx adv = U . T

Fy adv = V . T

Fz adv = W . T

• Düşey harekete ortalama rüzgarla ise adveksiyondenir; yok eğer kaldırma kuvvetindense konveksiyonolarak adlandırılır.

94

Adveksiyon (devamı)

• Isı bütçesi denklemi ham akıları değil, akıgradyanlarını kullanmaktadır. Dolayısıyla;

Γ+

∆

∆⋅=

∆

∆

∆

∆⋅=

∆

∆

∆

∆⋅=

−

−=

∆

∆

dz

y

solsa ğ

solsa ğx

z

TW

z

advF

y

TV

y

advF

x

TU

xx

TTU

x

advF )(

95

Soru: Farz edelim ki ortalama hava sıcaklığı yükseklikle soğumaktadır; öyle ki z = 200 m de T = 15oC ve z = 1000 m de T = 10oC olacak şekilde lineer değiştiğini düşünelim. Eğer ortalama düşey rüzgar hızı soğuk havayı yukarıdan aşağıya doğru itiyorsa, o zaman z = 600 m de Adveksiyon ile soğuma oranı ne olur? W = - 0.1 m/s ve diğer ısıma süreçlerini yok kabul ediniz.

Çözüm:Verilenler: W= -0.1 m/s; z = 600 m; ∆T/∆z = (10-15)/(1000-200) = - 0.00625 oC/mİstenen: ∆T/∆t = ?oC/s

∆T/∆t = - ∆Fz adv/∆z = -W(∆T/∆z + Γd) = - (-0.1 m/s).(-0.00625 + 0.0098 oC/m)= + 3.55x 10-4 oC/s = 1.28 oC /saat

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Pozitif işaret soğumayı değil ısınmayı gösterir.

96

Tanım: Moleküller birbiriyle temas halindeyken, ısıtaşımasına denir. Kondüksiyon süreci maddenin 3 hali içinde geçerlidir. Yani katılar, sıvılar ve gazlar için ortamda rüzgar olsun veya olmasın geçerlidir. Bu tür ısı, genelde yerden atmosfere veya yeryüzünden yerin içlerine doğru görülür.

Düşeyli taşınan dokunmatik (kondüksiyon) ısı miktarı:

2. Kondüksiyon ve Yüzey Akıları

z

TkkondI z

∆

∆⋅−=.

k: moleküler ısı iletkenlik katsayısıDeniz seviyesinde standart koşullarda,k= 2.53x10-2 W.m-1.K-1

97

Atmosferde, gerek x (batı-doğu) ve gerekse y (güney-kuzey)

yönlerinde, ısı iletkenliği ihmal edilecek kadar küçüktür.

0x

kond.

x

kond. ≈

∆

∆≈

∆

∆ yxFF

98

Soru: 300 W m-2 ısı akısının, yerden 1 mm yukarıdaki atmosfere iletilmesi için ne kadar sıcaklık farkı gereklidir?

Çözüm:Verilenler: Iz kond. = 300 W m-2 , ∆z = 1 mm = 0.001 m; k= 2.53x10-2 W.m-1.K-1

İstenen: ∆T = ? oC

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Havanın temasta olduğu yerden, aşağı yukarı 12oC daha soğuk olmalı ki bu kadar ısı iletilebilsin. Gerçek atmosferde bu sıcaklık farkı genel gözlemlenebilir bir durumdur.

CT

KWmmWmT

kzITz

TkkondI zz

o9.11

1053.2/)001.0)(300(

/.

1122

−=∆

×−=∆

∆−=∆⇒∆

∆⋅−=

−−−−

99

Efektif Isı AkısıGenelde, atmosferde çalkantı (türbülans) ve kondüksiyon birlikte

hareket eder. Çoğunlukla kondüksiyonla ısı taşınımı önemliyse türbülans önemsiz, tersi türbülans önemliyse kondüksiyonönemsizdir. Ancak, ikisi de önemliyse, yani birleştirilirse;

Efektif yüzey türbülans ısı akısı elde edilir.FH = CH

. M . (θyer - θhava) veyaFH = CH

. M . (Τyer - Τhava)

M : 10 m’deki ortalama rüzgar hızı büyüklüğü,Thava : 10 m’deki hava sıcaklığı,Tyer : yeryüzü sıcaklığıdır.CH : boyutsuz, yığınsal (bulk) ısı iletim katsayısı

Düzgün yüzeyler üzerinde: 2x10-3

Orman ve düzgün-olmayan yüzeyler üzerinde: 2x10-2

100

Yerden 1-2 km yukarıdaki atmosfer (troposfer) tabakasına,atmosferik sınır tabaka denir (ABL).

Kuvvetli güneş ışınımın ve konveksiyonun olduğu sakin havalı bir günde, yükselen hava parselleri (termalleri) bu tabakada meydana gelir. Bu tür ABL tabakaya karışım tabakası (ML) denir. Bu durumda, yüzey akılar:

FH = bH. wB

. (θyer – θML) veya

FH = aH. w* . (θyer – θML)

θML: 500 m’deki (ML’nin ortasında) potansiyel sıcaklığı,aH : 0.0063 : karışım-tabaka taşınım katsayısıdır.wb : yükselen parsel (konvektif) hız ölçeği

w*: Deardorff hızı (bir başka konvektif hız ölçeği)

101

Türbülans Isı Akısı

i

Hz

i

zzz

z

F

z

türbF

z

altFüstF

z

türbF

2.1.

.

−≈

∆

∆

−=

∆

∆

zi : ABL derinliğidir (200 m ile 2 km arasında değişir)

102

Radyatif Isı Akısı

saatKz

radF

y

F

x

radF

z

yx

/ 2.0 ile 1.0.

0.

−−≈∆

∆

≈∆

∆≈

∆

∆

NET ISI BÜTÇESİ

Isı Gizlihava

yoğuş.

m t

m

C

L

z

FsaK

y

TV

x

TU

z

T

p

v

Türb

z

Rad

Advekzyx ∆

+∆

∆−−−

∆

∆⋅+

∆

∆⋅−=

∆

∆

..

.,,

./1.0

103

GÖRÜNEN SICAKLIK TÜRLERİ1. Rüzgar Soğuğu:

( )havaderiderirüz TTM

MMTT −

+−=

21.0

0

0

Tderi: Vücut derisi sıcaklığı = 33oCMo: Ortalama bir insanın yürüme hızı = 2 m /s

2. Hissedilen Sıcaklık veya Isı İndeksi

HI = -42.379 + 2.04901523T + 10.14333127.RH - 0.22475541.T.RH -0.00683783T2 - 0.05481717.RH2 + 0.00122874.T2.RH + 0.00085282.T.RH2

-0.00000199.(T.RH)2

RH: Bağıl nemT > -57 °F ve T < 57 °F için geçerlidir

104

ÜÜnite 4nite 4

Doç. Dr. Hasan TATLI

NEMNEM

105

DOYMUŞ BUHAR BASINCI

Buhar Basıncı: Hava bir gaz karışımı olduğundan, her bir gazın toplam basınca olan katkısına kısmi basıncı denir. Su buharı da bir gaz olduğundan, onun da kısmi basıncına buhar basıncı denir. e sembolü buhar basıncı temsil eder ve birimi Pa veya hPa, mb veya kPa dır.

Doyma: Hava su buharını belli oranda kapsar, ancak belli bir eşik değerden büyük olan neme doymuş nem denir. Su buharının hava içindeki yoğunlaşması, sıvısudan buhar fazına geçmesinden daha hızlıdır. Bu yoğunlaşma süreci, dengede seviyesindeki nemi (doyma noktası) daha aşağı bir seviyeye düşürmesini sağlar. Denge durumundan daha düşük seviyedeki nem oranlı havaya doymamış havadenir.

Düz yüzeyler üzerindeki denge (doymuş) buhar basıncı değeri es sembolü ile gösterilir.

Doymamış hava için daima e < es dir.

Çok nadiren de olsa hava süper doymuş olabilir e > es (ortam çok temiz, ortamda yağmur çekirdekleri, sıvı veya buz partikülleri yoktur).

106

Buharlaşma oranı, sıvı suyun sıcaklığına bağlıdır.

Yoğunlaşma oranı ise havada bulunan neme bağlıdır.

Denge durumunda ise bu 2 oran bir birine eşittir.

Eğer sıvı suyun sıcaklığı artırılırsa, zamanla buharlaşma yoğunlaşmayı aşar ve havadaki su moleküllerin sayısı yeni bir denge noktasına ulaşıncaya dek artmaya devam eder. Böylece, denge nem miktarı sıcaklıkla artar.

Sonuçta sıcak hava, soğuk havaya göre, denge noktasında, çok daha fazla su buharı içerir.

Clausius-Clapeyron (klaysius-kleypiron diye okunur) denklemi sıcaklık ile doymuş buhar basıncı arasındaki bağıntıyı açıklar:

−⋅⋅=

TTR

Lee

v

os

11exp

0

eo = 0.611 kPa

To = 273 K

Rv = 461 J.K-1. kg-1

Lv/Rv = 5423 K: su yüzeyleri üzerinde,Ld/Rv = 6139 K: buz yüzeyleri üzerinde.

107

Soru: T = 21 oC deki doymuş buhar basıncını bulunuz?

Çözüm:Verilenler: T = 21 oC = 294K T > 0 oC su yüzeyindedir.İstenen: es = ? kPa

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Deniz seviyesinde havanın ortalama basıncı = 101.3 kPa dır. Dolayısıyla, bu hava basıncının kabaca %2.5’inin su buharı basıncıolduğu söylenebilir.

kPae

KKKkPae

TTR

Lee

s

s

v

os

525.2

294

1

273

1)5423(exp)611.0(

11exp

0

=

−⋅⋅=

⇒

−⋅⋅=

108

Su ve buz yüzeylerinde doymuş buhar basıncı (es)

0

2

4

6

8

10

12

14

-30 -20 -10 0 10 20 30 40 50

T( oC )

es(

kPa

)

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

-50 -40 -30 -20 -10 0

T( oC )

es(

kPa

)

0

0.005

0.01

0.015

0.02

0.025

0.03

-50 -40 -30 -20 -10 0

T( oC )

es(

kPa

)

Su yüzeyinde

Su ve buz yüzeyinde

Su ve buz farkı

109

Nem Değişkenleri

1. Karışma Oranı:Su buharı kütlesinin kuru hava kütlesine oranıdır.

havakuru buharısu ggRR

eP

er

vd /622.0/ ==

−

⋅=

ε

ε

r : kısmi su buharı basıncı oranın, havada geriye kalan diğer gazlaraoranı olduğunu gösterir. Genelde birimi g/g olmasına karşın, g/kg

gösterilmesi adettendir.

1. Özgül Nem: Su buharı kütlesinin nemli hava kütlesine oranıdır.

P

eq

⋅=

ε

110

Nem Değişkenleri (devamı)

1. Mutlak Nem: Su buharının hava içindeki yoğunluğuna (ρv) denir. İdeal gaz denkleminde, hava basıncı P yerine su buharı basıncı ekonulduğunda;

)(g/m 3d

v

vP

e

TR

eρερ ⋅⋅=

⋅=

ρd : Kuru havanın yoğunluğu = 1.225 kg/m3 dir (deniz seviyesinde) ve ideal gaz denklemine göre yükseklikle, basınç ve sıcaklıkla değişir.

1. Bağıl Nem:

ssss r

r

q

q

e

eRH ====

ρ

ρ%

111

Çiğ Noktası SıcaklılığıTanım: Sabit basınçta, havanın soğutularak (sıcaklığı düşültülerek) doymuş hale

geldiğindeki sahip olduğu sıcaklığa denir, Td ile gösterilir. Ya Tablolardan veya es eşitliğinde, e yerine es konarak bulunur.

T0=273K; e0=0.611; Rv/Lv= 0.0001844K-1

Eğer eşitlikte L = Ld alınırsa; Td: donma-noktası sıcaklığıdır.

Eğer T = Td ise hava doymuştur denir.Td genelde T den küçüktür.Td : Çiğ-noktası higrometresi veya Sling Psikometre ile ölçülürler.

1

00

ln1

−

⋅−=

e

e

L

R

TTd v

112

Sling Psikometresi

113

NEM DEĞİŞKENLERİ TABLOSU

114

Soru: Sıcaklığı 30oC, basıncı 100 kPa ve bağıl-nemi %20 olan havanın çiğ-noktası sıcaklığını bulunuz.Çözüm:Verilenler: T = 30oC; P = 100 kPa; RH = %20 = 0.2 İstenen: Td = ? oC

Nem Değişkenleri Tablosundan, es = 4.367 kPa okunur. RH/100% = e/es e =RH.es = (0.2)(4.367) = 0.8734 kPaTd eşitliğinden veya Tablo’dan, Td = 5oC bulunur.

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.Tartışma: Görüldüğü gibi, sonuç P bağlı değildir. Bu oldukça kuru olan havanın sıcaklığı 25oC azaltılırsa, yoğunlaşma başlayabilir.

115

Doyma Yüksekliği veya Yoğunlaşma Seviyesi Yüksekliği

(LCL) Tanım: Doymamış bir hava parseli kuru-adyabatik olarak yükseltilirse, T = Td

olduğu seviyeye LCL seviyesi denir. Bu seviyede bulutlar oluşmaya başlar.

ZLCL = a(T-Td)a = 0.125 km/oC

116

Islak Hazne Sıcaklığı (Tw)Tanım: Eğer termometre haznesi, ıslak bir bez ile sarılırsa; sıcaklık kuru

termometrye göre daha hızlı düşer. Çünkü soğumanın yanısıra, Gizli Buharlaşma ısısından dolayı sıcaklık düşüşü daha fazla olur.

Islak-hazne depresyonu: Kuru-hazne termometre sıcaklığı ile ıslak-hazne termometre sıcaklıkları arasındaki farka denir (T-Tw).

Nem Değişkenleri Ve Bağıntıları

d

Pr

re

r

rq

ρρ

ρ

ρ

ρ

ε

+==

⋅+

=+

=

v

v

d

v q r

;

;1

117

ÜÜnite 5nite 5

Doç. Dr. Hasan TATLI

DDİİNAMNAMİİKK

118

BAZI KUVVETLER

Kuvvetler ile rüzgarlar arasındaki bağıntılar, Atmosfer Dinamiği olarak adlandırılır.

Basınç, sürtünme ve adveksiyon yatayda etkili olan belli başlı kuvvetlerdir. Diğer tarafta, görünen (hayali) kuvvetler dünyanın dönüşü ve rüzgarın bir eğri etrafında dönüşünden meydana gelirler.

119

Newton’un İkinci Hareket Yasası1. Lagrange Momentum Bütçesi2. Euler Momentum Bütçesi

Newton’un 2. yasası Bir m kütleli hava parseli üzerine etki eden vektörel bir F kuvveti, cisme uygulanan kuvvet yönünde a büyüklüğünde ivme kazandırır.

t

vm

t

vmamF

∆

⋅∆=

∆

∆⋅=⋅=

)(v

rr

mv = momentum denir. Böylece, momentumun zamanla değişimine Lagrange momentum bütçesi

denir.

120

Soru: Duran bir 1500 kg kütleli araba, 9 saniye içinde güney yönünde 27 m/s hıza kavuşuyor.

a) Ortalama ivmeyi,b) Araba etki eden kuvveti bulunuz.

Çözüm:Verilenler: V1 = 0 m/s; V2 = 27 m/s tbaşlangıç = 0, tson = 9 s; yön Güney ve m = 1500 kg. İstenen: a = ? ms-2 ve F = ? N.

İvme ve kuvvet tanımından; a = ∆v / ∆t ve F = ∆(mv)/∆ta) a = (V2 – V1 )/∆t) = (27 -0) /9 = 3 m s-2 Güneye

b) F = ma = (1500 kg)(3 ms-2) = 4500 N

Hatırlatma 1 N = 1kg m s-2 dir.

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.

121

EULER Momentum BütçesiBir kasaba veya göl üzerinde rüzgar

tahmin edilmek istenirse; sabit bir nokta için; doğusu x-ekseni, kuzeyi y-eksenive yukarısı z-ekseni olmak üzere bir kartezyen koordinat tanımlanır. Bu durumda; yatay rüzgar hızları (U ve V olarak adlandıracağız) verilen denklemler ile tahmin edilirler.

m

F

t

V

m

F

t

U

x

x

net

net

=∆

∆

=∆

∆

tm

FtVttV

tm

FtUttU

y

x

∆+=∆+

∆+=∆+

)()(

)()(HAREKET DENKLEMLERİ

122

KUVVETLER

Adveksion : ADBasınç Gradyan Kuvvet : PG

Coriolis kuvvet: CF Turbülans-sürükleme (sürtünme) kuvvet: TD

TDCFPGAD

TDCFPGAD

yyyyy

xxxxx

FFFFF

FFFFF

+++=

+++=

123

Adveksiyon Terimi

y

VV

x

VU

F

y

UV

x

UU

F

y

x

∆

∆−

∆

∆⋅−=

∆

∆−

∆

∆⋅−=

m

m

AD

AD

124

Basınç Gradyanı Kuvveti

uzaklık

m

m

PG

PG

alçakyüksek

y

x

PPPG

y

PF

x

PF

−=

∆

∆⋅−=

∆

∆⋅−=

ρ

ρ

1

1

PG

Y A

125

İzobarlar birbirinden ne kadar uzaksa PG o oranda küçük; Birbirine ne kadar yakın ise PG o oranda büyük olur.

PG

PG

Y

Y

A

A

126

Aşağıdaki yüzey basınç haritasında basınç gradyanıkuvvetlerini verilen noktalarda inceleyiniz.

127

Coriolis Kuvveti

Derecesi Enlem

hızı) açısalDünyanın

:

2(10458.12

)sin(214

ϕ

ϕ

××=Ω

⋅Ω⋅=

−− s

fc

Coriolis kuvveti, hayali bir kuvvettir. Rüzgar hızına dik etki eder. Kuzey Yarıkürede sağ tarafta, ancak Güney Yarıkürede sol taraftadır.

RüzgarFCF

Kuzey Yarıküre

Güney Yarıküre

Rüzgar

FCF

Doğu

128

Uçağın Rotası

129

Rüzgar

Rüzgar

Rüzgar

Parsel başlangıçta hareketsiz

Bir Hava Parselin Yönü

130

Coriolis Kuvvetin Hesabı

UfF

VfF

c

y

cx

⋅−=

⋅=

m

m

CF

CF

Rüzgar yoksa FCF olmaz. Ekvatorda FCF = 0 çünkü fC =0 dır.Coriolis kuvveti rüzgarın hızına etki etmez, sadece yönünü değiştirir.

131

Soru: U = 10 m/s ve φ = 35.2 oN olan yerdeki Coriolis kuvvetini bulunuz.

Çözüm:Verilenler: U = 10 m/s; φ = 35.2 oN İstenen: Fy CF/m = ? ms-2

Önce Coriolis parametresi fC yi bulalım.

fC = (1.458x10-4 s-1).sin(35.2o) = 8.4x10-5 s-1

Fy CF / m = -(8.4x10-5 s-1)(10 m/s) = -8.4x10-4 m s-2

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı. İşaretin (-) eksi olması, kuvvetin kuzeyden güneye olduğunu gösterir.

132

RÜZGARLAR

Jeostrofik Rüzgar

Tanım: Eğer izobarlar paralel doğrular şeklindeyseler ve sadece 2 kuvvet etkiliyse (yani, FPG ve FCF) oluşan rüzgara denir.

FGF ve FCF bu şartlarda: büyüklükleri aynı fakat zıt yönlü kuvvetler olurlar.

Jeostrofik rüzgar, her zaman izobarlara (izobarikharita yükseklik çizgileri) paralel eser.

133

500 mb kartını inceleyerek, haritanın hangi bölgelerinde

akışların Jeostrofik olduğunu belirleyiniz.

Ne zaman ki akışyaklaşık olarak düz çizgiler boyunca paralel akıyorsa, bu akışa Jeostrofikrüzgar denir.

Soru: Jeostrofikrüzgarın büyüklüğününe belirler?

134

Jeostrofik akışın büyüklüğü

Jeostrofik

Rüzgar

x

P

fV

y

P

fU

y

PUf

x

PVf

c

g

c

g

c

c

∆

∆+=

∆

∆−=

∆

∆−=

∆

∆−=

ρ

ρ

ρ

ρ

1

1

1

1

Gradyanı BasınçCoriolis

135

Soru: Eğer basınç 500 km’lik bir mesafede doğuya doğru 1 kPaartıyorsa, Jeostrofik rüzgarları bulunuz? (ρ = 1kg/m3 ve

fc = 10-4 s-1 alınız).

Çözüm:Verilenler: ∆P = 1 kPa, ∆x = 500 kmİstenen: Ug = ? m/s ve Vg = ? m/s

Basınç değişimi yatay ve sadece doğu yönünde (x-ekseni boyunca) olduğundan, ∆P /∆y = 0 => Ug = 0 m/s

Vg = 1/[(1 kg/m3).(10-4s-1)].[(1 kPa)/(500 km)] = 20 m/s

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı. Tartışma: Pay ve paydada bulunan “kilo” birbirini götürür. Yani kPa/km = ∆P /∆x = 0.002.

136

Önemli Not: Eğer yeryüzünde değil de, yükseklik haritalarında Jeostrofik rüzgar değerleri bulunmak isteniyorsa; bu durumda

∆z: basınç seviyesinde, yükseklik kontur farklarını, g : yerçekimi ivmesini (9.8 m s-2) ve

gz : φ Jeopotansiyel yüksekliği temsil etmek üzere,Jeostrofik rüzgar bileşenleri aşağıdaki denklemler ile hesaplanır.

xfx

z

f

gV

yfy

z

f

gU

cc

g

cc

g

∆

∆+=

∆

∆+=

∆

∆−=

∆

∆−=

φ

φ

1

1

137

Buy Ballot Kuralı: Kuzey yarkürede sırtımızı, rüzgarın estiği yönde olacak duracak olursak, solumuzda alçak basınç

sağımızda ise yüksek basınç bulunur.

Alçak Basınç

Yüksek Basınç

Jeostrofik rüzgar

FPG

FPG

138

Gradyan Rüzgar

139

Yüksek ve alçak basınç merkezleri civarında, daimi rüzgar kuzey-yarıkürede, solunda alçak basınç kalacak şekilde, eğrisel izobarları takip eder.

1)Alçak basınç civarında, rüzgar Jeostrofik rüzgardan daha yavaş eser,

2)Yüksek basınç civarında ise, rüzgar Jeostrofikrüzgardan daha hızlı eser.

Bu eğrisel daimi rüzgara gradyan rüzgar denir.

140

Gradyan rüzgarın hesabı

akış)(Siklonik

⋅

⋅++−⋅⋅⋅=

Rf

GRfM

c

cr

4115.0

akış)Siklonik -(Anti

⋅

⋅−−⋅⋅⋅=

Rf

GRfM

c

cr

4115.0

[ ] büyüklüğü)rüzgarın (Gradyan 2/122

rrr VUM +=

141

Gradyan rüzgarın Rossby Sayısı İle Bağlantısı

[ ] akış)(Siklonik eğ

eğ

r RoRo

GM ⋅++−⋅

⋅= 411

2

Sayısı)Rossby Eğrisel(Rf

GRo

c

eğ⋅

=

[ ] akış)Siklonik -(Anti eğ

eğ

r RoRo

GM ⋅−−⋅

⋅= 411

2

142

Gradyan Rüzgarın Önemli Özellikleri

4

1≤> eğRo -- civarında Merkez BasınçYüksek

Kısıt 1: Anti-siklonlar (yüksek basınç) civarında, basınç merkezin dışına doğru hızlı bir şekilde düşmez.

Kısıt 2: Siklonlar (alçak basınç) civarında, bu tür bir kısıt gereksizdir. Rossby sayısının herhangi değeri için gradyan rüzgar geçerlidir.

Sonuç Basınç gradyanı ve rüzgar yüksekler civarında hafif-yavaş veizobarlar ani kırıklar şeklinde değişmezlerken; alçaklar civarında çok daha kuvvetli-hızlıdır.

143

Soru: Bir alçak basınç merkezi civarındaki jeostrofik rüzgar hızı10 m/s, fc = 10-4s-1 ve R = 500 km eğrilik yarıçapı için gradyant rüzgarı ve Roeğ değerini hesaplayınız.

Çözüm:Verilenler: G = 10 m/s, R = 500 km, fc = 10-4s-1

İstenen: Mr = ? m/s ve Roeğ = ? (boyutsuz)

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı. Tartışma: Küçük rossby sayısı, akışın jeostrofik dengede olduğunu gösterir. Gradyant rüzgar ise, buradaki alçakta, jeostrofik rüzgardan daha yavaş esmektedir.

2.0)105()10(

)/10(

/54.8)500000)(10(

)/10(411)500000()10(5.0

4115.0

514

14

14

=×⋅

=⇒⋅

=

=

⋅++−⋅⋅⋅=

⇒

++−=

−−

−−

−−

ms

smRo

Rf

GRo

smms

smmsM

Rf

GRfM

eğ

c

eğ

r

c

cr

144

HAREKETİN TAM DENKLEMLERİ

fark)k (JeostrofiRüzgar k Ajeostrofi

Türbülans Fark Jeos. Adveksiyon Tandans

−=

−=

−−+∆

∆−

∆

∆−=

∆

∆

−−+∆

∆−

∆

∆−=

∆

∆

gag

gag

i

Tgc

i

Tgc

VVV

UUU

z

VwUUf

y

VV

x

VU

t

V

z

UwVVf

y

UV

x

UU

t

U

48476484764847648476

)(

)(

145

KÜTLENİN KORUNUMU DENKLEMİ

Euler yaklaşımına göre, sabit bir hava hacimine giren moleküllerden, bu sabit hacimden çıkan moleküllerin farkı, bize bu sabit hacimde kütlenin değişimini anlatır. Kütlenin dengesini açıklayan denkleme SÜREKLİLİK DENKLEMİ(kütlenin korunum denklemi) denir.

Süreklilik denklemi, birim hacmin kütlesi (yoğunluk) ρ kg/m3 cinsinden aşağıdaki gibi yazılabilir.

∆

∆+

∆

∆+

∆

∆−=

∆

∆

z

W

y

V

x

U

tρ

ρ

146

SIKIŞTIRILAMAZ SÜREKLİLİK DENKLEMİ

Süreklilik denkleminde, akışkan sıkıştıralamaz ise, yoğunluğun zamanla değişimi sıfır olur.

∆ρ/∆t = 0

olur. 0=∆

∆+

∆

∆+

∆

∆

z

W

y

V

x

U

147

ÜÜnite 6nite 6

Doç. Dr. Hasan TATLI

GENEL DOLAGENEL DOLAŞŞIMIM

148

ATMOSFERİK SİRKÜLASYON (DOLAŞIM)Uzun bir periyod içerisinde atmosferin ortalama hareketine atmosferik

sirkülasyon denir.

Atmosferdeki bu hareketin en önemli sebebi, Ekvator bölgesinin aşırıderecede ısınması ile kutup bölgelerinin aşırı derecede soğumasıdır. Bu iki

bölge arasındaki sıcaklık farkından dolayı, atmosferik sirkülasyon

oluşmaktadır. Atmosferik sirkülasyon her ne kadar termik nedenlerle

doğmuş olsa da, Dünyanın dönmesi ve yer yüzeyinin homojen olmaması

nedeniyle, birçok dinamik faktörlerin ve diğer bazı faktörlerin bir araya

gelmesiyle çok daha karışık bir durum arz ermektedir.

Atmosferdeki hava hareketleri devamlılık yönünden iki bölüme ayrılır.

Bazı hava hareketleri gelip-geçicidir. Uzun süre devam etmezler. Bu tür

hava hareketlerine tali veya geçici sirkülasyon sistemleri denmektedir. Bazı

hava hareketleri de belirli yerlerde ve yönlerde hemen hemen devamlı olarak

bulunurlar. Bu tür hava hareketlerine de atmosferin genel sirkülasyonu denir.

149

Atmosferin Genel Sirkülasyonunu Etkileyen Faktörlera) Dünyanın dönmesi: Dünyanın dönmesinden dolayı koriyolis

kuvveti denen bir kuvvet meydana gelmektedir. Bu koriyolis kuvveti

hava hareketlerine etki ederek onları saptırmaya çalışmaktadır. Bu

yüzden kuzey yarım kürede, ekvatordan kutuplara doğru giden hava

akımları sağa doğru saparlar. Güney yarım kürede ise hava akımları

sola doğru saparlar.

b) Mevsimlerin etkisi: Yer yüzeyindeki basınç ve rüzgar kuşakları

mevsimlik değişikliklere uyarak, yaz aylarında kuzeye, kış aylarında

ise güneye doğru kaymaktadır. Böylece kuşaklar arasında kalan bazı

bölgeler, yazın bir rüzgar ve basınç sisteminin kışın ise başka bir

rüzgar ve basınç sisteminin etkisi altında kalır. Basınç ve rüzgar

kuşaklarının bu mevsimlik kayması, güneşin görünüşteki hareketini

yaklaşık olarak bir-iki aylık bir gecikmeyle takip eder.

150

c) Kara ve denizlerin etkisi: Karalar ve denizlerin farklı ısınması

yüzünden basınç ve rüzgar kuşaklarında önemli değişmeler meydana

gelmektedir. Güney yarım kürede karalar az olduğu için basınç ve

rüzgar kuşakları pek değişime uğramazlar. Kuzey yarım kürede orta

enlemlerinde ise bu kuşaklar düzenini kaybederler.

Denizler yazın karalara göre daha serindir. Bu termik nedenle,

yüksek basınç kuşaklarının denizler üstündeki bölümü yazın daha

güçlü ve geniş antisiklon çekirdeklerini oluştururlar. Karalar ise yazın

fazla ısındığından, termik alçak basınç merkezleri haline gelirler.

Kışın ise durum bunun tam tersidir.

151

Genel Sirkülasyon Teorileri (EK’te verilen Ders notunda okuyunuz)

152

Meridiyonal Sıcaklık GradyanıYer seviyesinde, Ekvatordaki hava sıcaklığı kutup bölgelerine

göre sıcaktır. Bu durumu, yıllık olarak, her enlem dairesi boyunca sıcaklıkların ortlamasını alırsak daha net görebiliriz. Böylece, enlem-derecesine bağlı meridiyonal sıcaklık değişimini elde etmek mümkün olabilir.

CC

baT

oo 40b -12a derecesi; enlem

seviyesi deniz

==

⋅

+⋅⋅+≈

;:

cossin3

2

2

3 32

ϕ

ϕϕ

b: Ekvator ile kutuplar arasındaki sıcaklık farkını gösterir,

dolayısıyla b = 40 K de yazılabilir.

153

[ ]13

23

1018.1;40:

cossin

−−×==

⋅⋅⋅−≈∆

∆

kmcK

cby

T

b derecesi; enlemϕ

ϕϕ

Eğe yukarı atmosferdeki sıcaklık hesaplanması istenirse,

Denklemlerde biraz önce verilen b’lere b1 dersek, yeni b :

ır.kalınlığıd troposferortalama km 11z

yükseklik;olan yerden ve

T =

==

−⋅≈

zCb

z

zbb

T

o401

11

154

Soru: 45oN enleminde ve yer seviyesindeki sıcaklık ve sıcaklık

gradyanını hesaplayınız.

Çözüm:

Verilenler: Enlem = 45oN

İstenen: T = ? oC ve ∆T/∆y = ? oC /km

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.

Tartışma: Kuzey yarı kürede sıcaklık kuzeye doğru (kutuplara) azalır;

gradyanın (-) negatif işaretli olması bu durumu gösterir.

[ ]

kmC

Cy

T

C

CCTyer

/0083.0

45cos45sin)1018.1()40(

75.12

45cos45sin3

2

2

3)40(12

233

32

o

ooo

o

oooo

−=

⋅⋅×⋅−=∆

∆

=

⋅

+⋅+−=

−

155

Termal Rüzgar2 farklı seviyedeki Jeostrofik rüzgar arasındaki farka Termal

Rüzgar denir.

kalınlık. :21

12

12

pp

c

ggT

c

ggT

zzz

x

z

f

gVVV

y

z

f

gUUU

−=∆

∆

∆+=−=

∆

∆−=−=

156

Soru: Bir noktadaki 100-70 kPa tabakanın kalınlığın 2.9 km ve

aynı noktanın 500 km doğusunda ise 3km olduğunu varsayarak;

termal rüzgar bileşenleri bulunuz (fc = 10 -4 s-1 alınız).

Çözüm:

Verilenler: Güney-kuzey kalınlık gradyanını yok kabul ediyoruz.

∆z1= 2.9 km, ∆z2 = 3km, ∆x = 500 km, fc = 10-4s-1

İstenen: UT = ? m/s ve VT = ? m/s

Kontrol: Birimler tamam. Fizik anlamlı.

Tartışma:Termal rüzgarın (+) pozitif olması, güneyden-kuzeye

olduğunu gösterir.

sm

km

km

s

ms

x

Ka

f

gV

smU

c

T

T

/6.19

)500(

)9.23(

10

8.9

/0

14

2

=

−=

∆

∆=

=

−−

−

an,olmadığınd gradyanıgüney -Kuzey

157

JET AKIMLARIBaroklinite (yani, küzey-güney sıcaklık gradyanı) atmosferin

tepesindeki, batıdan-doğuya olan rüzgarları yönetir.

Kutuplar üzerinde tropozun ekvatora göre daha sığ seviyede olması, ekvator üzerindeki stratosferde sıcaklıkların kutuplara göre daha soğuk olmasını doğurur. Bu duruma sıcaklık alanı denir. Eğer termal rüzgar eşitlikleri aynıbölgelere uygulanırsa, basınç alanları oluşur. Ekvator ve kutuplar üzerindeki farklı kalınlıktan dolayı, basınçyüzeylerinin orta enlemlerde fazlaca eğilmesine neden olur. Tropozun yukarısında ise bu eğilme tersine döner, çünkü kuzey-güney sıcaklık gradyanı tersine çalışır.

Eğimlerin fazla olması, çok daha fazla basınç gradyanıkuvvetine işaret eder. Dolayısıyla, jeostrofik rüzgarların kuvvetlenmesi demektir. Orta-enlemlerde oluşan- çok kuvvetli- tropopoz seviyesindeki bu batılı rüzgarlara Jet Akımları denir.

158

İzotermİzobar

İzotah (eş hız)

Kuzey Yarıkürede

Atmosferin Düşey Kesiti:

Koyu noktalı çizgiler

Tropopozu ve cephesel

bir bölgeyi temsil eder.

c şeklindeki rüzgar yönü

sayfa içerisine doğrudur.

159

Vortisiti (Çevrinti)Bağıl Vortisiti ( ζr ) (ksi okunur): Düşey bir eksen etrafında, bağıl olarak dünyanın dönüşüne göre dönen bir akışkanın dönüşünün

ölçüsüdür. Dönüş saat ibreleri tersi yönünde ise ζr pozitiftir.

Vortsitinin birimi saniyenin tersidir.

Aşağıda verilen 2 tanım eşdeğerdedir:

R

M

n

M

y

U

x

V

r

r

+∆

∆−=

∆

∆−

∆

∆=

ξ

ξU ve V: sırasıyla batılı ve güneyli

rüzgar bileşenleri,

R: Yörüngenin eğrisel yarıçapı,

M: Rüzgar hızının büyüklüğü,

n: Eğrilik merkezine yönelmişyöndür.

160

Vortisitinin anlamı:

Rüzgar kayması bağıl vortisitiye neden olur. Saat ibresinin tersi

yönde bir dönüş pozitif vortisitiye işaret eder.

(a) ∆U/∆y negatiftir. (b) ∆V/∆x pozitiftir.

Rn

161

Mutlak VortisitiSabit bir yıldıza göre Voritisiti hesaplanırsa, yani bağıl vortisitiye dünyanın dönüşü de eklendiğinde mutlak vorstisiti elde edilir.

ζa = ζr + fc

fc = 2Ωsinϕ : dünyanın vortisitisi

2Ω : 1.458 x 10-4s-1

Potansiyel VortisitiMutlak vortisitin dönen hava sütunun derinliğine bölünmesiyle elde edilir.

)11 −−=∆

+= sm

z

fcrp :(birimisabit

ξξ

162

ÜÜnite 7nite 7

Doç. Dr. Hasan TATLI

OPTOPTİİKK

163

IŞIN GEOMETRİSİ

Işınların buz kristalleri veya havadaki yağmur damlalarıile olan etkileşemineatmosferik optik denir.

Işınlar, tek tür olmayan bir ortam içinde, düz doğrular şeklinde hareket ederken; yansıma ve kırılma ve saçılma optik olaylarımeydana gelir.

θ1 θ3

θ2

Su

Hava

Geliş Yansıma

Kırılma

Normal

Yansıma θ1

= θ3

skmc

cn

n

n

c

c

i

i /103: 50

1

2

2

1

×==

==Θ

Θ

0

2

1

c indisi, Kırılma

Yasası) (Snell sin

sin

:Kırılma

164

Atmosferde çok sayıda optik olay meydana gelir. Açık havada gökyüzümavi, ufuk ise süt beyazdır.

Gündoğumu ve günbatımında göyüzü pembe, kırmızı, turuncu ve morun parlak renklerini içeren bir görünüm kazanır.

Gece, yıldızlardan, gezegenlerden ve aydan gelen ışık dışında göyüzükaranlıktır. Gece boyunca ayın büyüklüğü ve renkleri değişir. Gece yıldızlar sürekli olarak göz kırpıyormuş gibi görünürler. Tüm bunlarıanlayabilmek için güneş ışığının atmosferle olan etkileşiminin yakından incelenmesi gerekmektedir.

RENKLERAtmosfere ulaşan güneş radyasyonunun yaklaşık yarısı görünür ışık formundadır. Güneş ışığı atmosfere girdiğinde absorbsiyon, yansıma ve saçılmaya uğrar ya da her hangi bir engelle karşılaşmaksızın yoluna devam eder. Yeryüzündeki cisimlerin gelen güneş enerjisine karşıdavranışları, gelen ışığın dalga boyuna ve bu cisimlerin renk, yoğunluk, bileşim vb. özelliklerine bağlıdır.

165

Görme olayı: Elektromanyetik dalgaların gözümüzün retina tabakasındaki sinir uçlarını uyarması sonucu gerçekleşir. Çünkü retina gözün ışığa duyarlı tabakasıdır. Retina görme alıcılarına sahiptir. Bu alıcılar iki tip olup koni ve basil olarak adlandırılır.

Basil (Çomak veya Çubuk) alıcılar cismin şeklinin algılanmasınısağlar ve görünür ışığın tüm dalga boylarına duyarlıdırlar; aydınlığıkaranlıktan ayırmamızı sağlar. Eğer retina yalnızca basil tipi alıcılara sahip olsaydı doğayı yalnızca siyah ve beyaz olarak algılayacaktık.

Koni tipi alıcılar da (basiller gibi) görünür ışığın tüm dalga boylarına karşı duyarlıdır. 0.4-0.7 µm arasındaki dalga boylarına karşı gelen güneş radyasyonu koni tipi alıcılar tarafından sinir sistemi yoluyla bir impuls şeklinde beyne iletilir. Bu impulsu renk duyusu olarak algılarız. 0.4 µm’den daha kısa veya 0.7 µm’den daha uzun dalga boyları insan gözü için renkli görme yetisini harekete geçiremez.

166

BULUTLAR VE SAÇILMAGelen güneş ışınlarının bir yüzeye çarptıktan sonra, geliş açısına eşit bir açıyla yüzeyden uzaklaşması yansıma olarak adlandırılır. Çeşitli atmosferik elemanlar (hava molekülleri, bulutlar vb.) güneşradyasyonunu ilerleme doğrultusundan saptırır ve bütün yönlerde yansımasına neden olurlar. Bu olay saçılma olarak adlandırılır. Saçılma süreci, ortamda her hangi bir enerji kaybı ya da kazanımına neden olmaz. Dolayısı ile saçılma süreci esnasında sıcaklık değişmez. Saçılmaya genellikle hava molekülleri, küçük toz parçacıkları, su molekülleri ve çeşitli kirleticiler gibi çok küçük boyutlu maddeler neden olur.

Çok küçük de olsalar bulutlar optik olarak kalındır. Bu, bulutların önemli miktarda güneş ışığını saçılmaya uğratacağı; diğer bir deyişle güneş ışınlarının saçılmaya uğramadan bulutu geçmesi olasılığının çok zayıf olduğu anlamındadır. Bulutlar aynı zamanda güneş ışığının zayıf absorblayıcısıdırlar. Dolayısı ile bir buluta baktığımızda, sayısız bulut damlacıklarının görünür güneş ışığını bütün dalga boylarında her yönde saçılmaya uğratması nedeniyle beyaz olarak görünürler.

167

168

Bir bulut büyüdükçe yansıttığı güneş ışığının yüzdesi artarken, geçirdiği güneş ışığının yüzdesi azalır. Bulutun tabanına çok az güneşışığı ulaştığından, saçılma da çok az olacak ve bulut tabanı karanlık görünecektir.

Bulut tabanına ulaşan az miktardaki görünür ışık saçılmaktan ziyade absorblanır ve bulut tabanının daha karanlık görünmesine neden olur. Bu, halk arasında kara bulut olarak adlandırılan bulutların neden genellikle yağışa yol açtığını da açıklamaktadır.

169

PUS VE GÖKYÜZÜMavi renk duyusunu yaratan ışığın retinaya ulaşması sonucu gökyüzünü mavi olarak görürüz. Hava moleküllerinin büyüklüğü, bulut damlacıklarından ve görünür ışığın dalga boyundan çok daha küçüktür. Her bir O2 ve N2 molekülü seçici saçıcıdırlar. Bu moleküller görünür ışığın kısa dalga boylarını, uzun dalga boylarına göre daha etkin olarak saçılmaya uğratırlar. Bu seçici saçılma olayı Rayleigh saçılması olarak adlandırılır. Değişik saçılma tipleri aşağıdaki Tablo’da verilmiştir.

Parçacık Tipi Parçacık Çapı (µm) Saçılmanın Tipi Gözlenen Olay

Hava molekülleri 0.0001-0.001 Rayleigh Mavi gökyüzü, kırmızı günbatımı

Kirleticiler 0.01-1.0 Mie Kahverengimsi smog

Bulut damlacıkları 10-100 Geometrik Beyaz bulutlar

170

Güneş ışığı atmosfere girdiğinde mor, mavi ve yeşil gibi görünür ışığın kısa dalga boyları, sarı, turuncu ve özellikle kırmızı gibi uzun dalga boyundaki ışığa göre daha fazla saçılmaya uğrarlar.

Rayleigh saçılmasının şiddeti, λ dalga boyu olmak üzere 1/λ4 şeklinde değişir.

Dolayısı ile mor ışık kırmızı ışıktan 16 kat daha fazla saçılır. Gökyüzüne baktığımız zaman, görünür ışığın mor, mavi ve yeşil dalga boylarındaki saçılmış ışık bütün yönlerde gözümüze ulaşır. Bu dalga boylarındaki saçılmış ışığın birlikte oluşturduğu etki mavi ışık olarak algılanır. Bu nedenle gökyüzü mavi olarak görünür.

Dünyamız renkli gökyüzüne sahip tek gezegen değildir. Örneğin toz fırtınaları nedeniyle Mars, öğle vakti kırmızı, günbatımında ise mor bir renk alır.

171

Hava molekülleri ve çok küçük parçacıklar tarafından mavi ışığın seçici saçılımı, uzaktaki dağların mavi görünmesine neden olabilir. Bazı yerler (bu yerler insan kaynaklı hava kirliliğinden uzak yerlerde olabilir) mavi pus ile örtülmüş olabilir. Mavi pus bazı özel süreçlerin sonucu olarak meydana gelmektedir. Bitkiler tarafından ozonla etkileşebilen son derece küçük partiküller (hidrokarbonlar) atmosfere bırakılır. Bu etkileşim, mavi ışığı seçici olarak saçan küçük parçacıkların (0.2 µm çapında) oluşmasına neden olur.

Atmosferde asılı haldeki toz ve tuz gibi küçük parçacıkların konsantrasyonu arttıkça gökyüzünün rengi de maviden süt beyaza doğru değişir. Bu parçacıklar boyutça çok küçük olmalarına karşın, görünür ışığın bütün dalga boylarını her yönde ve eşit bir şekilde saçılmaya uğratacak kadar büyüktürler (geometrik saçılma).

Görünür ışığın bütün dalga boyları gözümüze ulaştığı için gökyüzübeyaz görünür, görüş uzaklığı düşer. Bu olay pus olarak adlandırılır.

172

Eğer nem yeterince yüksek ise çözünebilir parçacıklar (çekirdekler) gittikçe büyüyecek ve pus partikülleri haline gelecektir. Bu nedenle gökyüzünün rengi, atmosferde ne kadar asılı madde olduğu hakkında bir fikir verir.

Örneğin, ne kadar çok asılı madde varsa, saçılma da o kadar fazla olacak ve gökyüzü daha beyaz görünecektir.

Asılı parçacıkların önemli bir kısmı yere yakın olduğundan, ufuk beyaz renkte görünür. Eğer bir dağın tepesinde isek, asılıparçacıkların önemli bir kısmı, bulunduğumuz seviyenin altında kalacağı için gökyüzü koyu mavi bir renkte görünür. Pus, güneşdoğarken veya batarken ışığı saçar. Bunun sonucunda güneş ışığınıdaha parlak bir renkte görürüz (crepuscular rays). Benzer görüntügüneş ışınlarının bulutların arasında kalan açıklıklardan geçmesidurumunda da ortaya çıkar.

173

GÜNEŞ VE AYIN RENKLERİGüneş öğle vakti parlak beyaz, oysa günbatımında

sarı, turuncu veya kırmızı bir renkte görünür.

174

GECE YILDIZLARIN GÖRÜNÜŞÜ

Bilindiği gibi daha yoğun bir ortama giren ışığın hızı azalır. Eğer ışık ortama bir açıyla girerse, ilerleme doğrultusunu değiştirir, bu olaya kırılma denir. Kırılma miktarı iki faktöre bağlıdır: Ortamın yoğunluğu ve ışığın bu ortama giriş açısı. Az yoğun bir ortamdan daha yoğun bir ortama giren ışığın hızı azalır ve normale yaklaşır; tersi durumda ise hızı artar ve normalden uzaklaşır.

175

SERAP OLAYIAtmosferde bir nesnenin gerçek konumuna göre yer değiştirmiş gibi

görünmesine serap denir. Serap, bir hayal ürünü değildir. Bu olayda bizi yanıltan zihnimiz değil, atmosferdir.

Atmosferdeki seraplara ışığın farklı yoğunluktaki hava katmanlarından geçmesi ve kırılması neden olur. Bu tür belirgin yoğunluk değişimleri hava sıcaklığındaki belirgin değişimlerin bir sonucudur. Sıcaklıktaki değişim ne kadar fazla ise ışığın kırılması da o kadar fazla olur.

Örneğin sıcak ve güneşli bir günde, asfalt yollar önemli miktarda güneş enerjisi absorblar ve aşırı derecede ısınırlar ve yol yüzeyi ile temas halindeki havayı kondüksiyonla ısıtırlar. Ancak hava zayıf bir termal iletken olduğu için, bu yolla ısı iletimi yüzeye yakın bir tabaka ile sınırlı kalır. Dolayısı ile daha serin hava yerden biraz daha yukarıdadır. Sıcak günlerde bu yollar ıslakmış gibi görünür

176

Yer yakınıdaki havanın yukarı seviyedeki havadan daha sıcak olması durumunda, cisimler bulundukları konumdan daha aşağıda ve (sıklıkla) ters dönmüş olarak görünürler. Bu tür seraplar alçak seraplar

olarak adlandırılır. Aşağıdaki verilen şekildeki ağacı dikkate alalım ve bu ağacı neden ters dönmüş olarak gördüğümüzü açıklamaya çalışalım. Yüzey üzerindeki sıcak ve az yoğun havaya giren ışık ışınları yukarıdoğru kırılır ve gözümüze aşağı seviyelerden (yer seviyesinden) gelerek ulaşırlar.

177

Serap olayları yalnızca çok sıcak bölgelerde değil, çok soğuk bölgelerde de meydana gelir. Kutup bölgelerinde, karla örtülü alanların üzerindeki hava, daha yukarılardaki havaya göre çok soğuktur. Soğuk hava çok daha yoğundur dolayısı ile uzaktaki nesnelerden gelen ışık normale yaklaşarak kırılır. Bunun sonucunda uzaktaki nesne gerçek konumundan daha yukarıda görünür. Bu tip seraplar yüksek seraplar

olarak adlandırılır

178

HALE, PARHELIA VE IŞIKLI KOLONGüneş veya ayın etrafında görülen dairesel ışıklar hale olarak adlandırılır. Bu görüntü, güneş ya da ay ışıklarının buz kristalleri içinden geçerken kırılmasınedeniyle oluşur. Bundan dolayı halenin görülmesi sirüs türünden bulutların varlığına işaret eder. En yaygın görülen hale, 22o yarıçaplı haledir, buna küçük hale denir. Bu haleler, çok küçük buz kristallerinin (çapı 20 µm’den küçük) varlığında meydana gelirler. 46o yarıçaplı hale (büyük hale) durumunda da kolon tipindeki buz kristalleri sözkonusudur. Ancak bu durumda buz kristallerinin çapı 15-25 µm arasında değişir.

179

Eğer güneş ufka yakın bir konumda ise gözlemci ve buz kristalleri aynıyatay düzlemde bulunurlar. Böyle bir durumda gözlemci, güneşin her iki tarafında dışa doğru incelen, parlak renklerden oluşmuş bir ışık demeti görür. Bu optik oluşum parhelia (sundog) olarak adlandırılır. Parheliada güneşe yakın renk (en az bükülen) kırmızı; uzak olan renk ise (daha fazla bükülen) mavidir.

180

GÖKKUŞAĞIGökkuşağı, gökyüzünün bir kısmında yağmur, diğer kısmında güneşvarken görülen yaygın bir optik olaydır. Bu olay havaya püskürtülen spreylerde, su fıskiyelerinde ve çağlayanlarda sıklıkla görülür. Gökkuşağını görebilmek için, güneş arkamızda olacak şekilde yağışın olduğu tarafa bakmamız gerekir.

181

KORONA, GLORİ VE HEILIGENSCHEINKüresel su damlacıklarından oluşmuş ince bulutların arkasında ayıçevreleyen ışıklı görünüm korona olarak adlandırılır. Korona güneşin etrafında da oluşur, ancak güneşin parlak ışıklarından dolayıfarkedilmesi zordur.

Korona: Işığın difraksiyonu sonucu oluşur.

Difraksiyon: Işığın bir engelin etrafından geçerken bükülmesi şeklinde tanımlanır.

Su dalgalarının küçük bir havuza bırakılan taşın etrafındaki davranışınıdikkate alalım. Dalgalar taşın etrafında yayılırken, birinin çukuru diğerinin tepesi ile üst üste gelebilir. Bu durumuda dalgalar birbirlerini sönümlendirir, dolayısı ile bu kısımlarda su yüzeyi sakindir. Dalgaların bu türden girişimi sönümlendirici girişim olarak adlandırılır. Diğer taraftan iki dalga tepesinin üst üste binmesi durumunda daha büyük bir dalga meydana gelir, bu da şiddetlendirici girişim olarak adlandırılır.

182

Işık küçük su damlacıklarının etrafından geçerken benzer olaylar meydana gelir. Işık ışınlarının şiddetlendirici girişiminde daha parlak ışık, sönümlendirici girişiminde ise ortam karanlıktır. Korona bazıdurumlarda beyaz, bazı durumlarda ise renkli görünebilir.

Bulut damlacıkları üniform boyutta olduğu zaman korona renkli görünür. Difraksiyon nedeniyle olan bükülme ışığın dalga boyuna bağlıolduğu için, kısa dalga boylu ışık (mavi) koronanın iç kısmında, uzun dalga boylu ışık (kırmızı) ise dış kısmında yer alır. Yeni oluşmuşbulutlar, örneğin ince As (Alto-stratus) ve Ac (alto-kümülüs) korona oluşumu için en uygun bulutlardır.

Bulut damlacıklarının üniform olmaması durumunda koronanın görünüşü oldukça düzensizdir. Bulutun görünüşü pembe, mavi veya yeşilin pastel tonlarından oluşmuş renkli yamalar şeklindedir. Işığın difraksiyonu sonucu oluşan bu parlak görünüm sedeflenme olarak adlandırılır.

183

Korona gibi glori’de difraksiyon olayının bir sonucudur. Bir uçağın, 50 µm’den daha küçük damlacıklardan oluşan bir bulut tabakasının üzerinde uçarken, uçağın gölgesinin etrafında oluşan renkli halkalar glori olarak adlandırılır. Sırtımız güneşe dönükken bir bulut ya da sis tabakasına baktığımızda, su damlalarının gölgesi etrafında parlak ışık halkaları görülebilir. Glori oluşumunda ışık aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi damlaya üst kısımdan girerek, önce kırılmaya daha sonra da damlanın (ışığın geliş yönüne göre) arka kısmı tarafından yansımaya uğratılır. Damlanın alt kımından çıkan ışık bir kez daha kırılmaya uğrar. Bununla birlikte ışığın gözlerimize ulaşması için, çok kısa bir mesafe boyunca yüzey dalgası şeklinde damlanın kenarından bükülmesi gerekir. Damlaların kenarlarından gelen ışığın difraksiyonu glori olarak görmüş olduğumuz ışık halkalarını meydana getirir.

184

Çimenler üzerinde eğer çiğ oluşmuş ise güneşli sabah saatlerinde ilginçbir optik olayı gözlemek mümkündür. Sırtı güneşe dönük olan gözlemcinin başının gölgesi etrafında heiligenschein olarak adlandırılan ışıklı bir alan oluşur.

Heiligenschein, hemen hemen küresel çiğ damlaları üzerine gelen güneş ışınlarının odaklanması ve gelen ışınlarla yaklaşık aynıdoğrultuda tekrar yansıtılması sonucu meydana gelir.