No part of this book may be reproduced or transmitted in ... std notes/मराठी... · No...

No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical including photocopying; recording or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.

efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve

F³eÊee oneJeer

cenejeä^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ efμe#eCe ceb[U, HegCes ³eeb®³ee megOeeefjle DeY³eeme¬eÀceeJej DeeOeeefjle

Fifth Edition: March 2016

10175_10310_JUP

Printed at: Repro India Ltd., Mumbai

þUkeÀ JewefMeäîes • mebHetCe& DeY³eeme¬eÀcee®ee `ÒeμveesÊejeb®³ee mJeªHeele' HeefjHetCe& Dee{eJee.

• HeeþeKeeueerue Òeμve, Heeþebleie&le efJe®eejuesues Òeμve lemes®e ke=ÀleeR®ee GÊejebmeefnle meceeJesμe.

• Deeke=Àl³ee / lekeÌles ³eebJej DeeOeeefjle Òeμveeb®ee meceeJesμe.

• Òeel³eef#ekeÀebJej DeeOeeefjle yengHe³ee&³eer Òeμve Je Heefj®ísoeJej DeeOeeefjle Òeμveeb®ee meceeJesμe (veJeerve ÒeμveHeef$ekeÀe

DeejeKe[îeevegmeej).

• G®®emlejer³e efJe®eejkeÀewμeu³e efvecee&Ce keÀjCeeN³ee Òeμveeb®ee meceeJesμe (HOTS).

• mejeJeemeeþer DeefOekeÀ Òeμve Je l³eeb®eer GÊejs.

• megyekeÀ DeeefCe veeceefveos&efμele Deeke=Àl³ee.

• Òel³eskeÀ Heeþe®³ee μesJeìer Heeþe®³ee GpeUCeermeeþer mcejCelekeÌl³eeb®ee meceeJesμe.

• mejeJeemeeþer oesve vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀeb®ee meceeJesμe (veJeerve ÒeμveHeef$ekeÀe DeejeKe[îeevegmeej).

• yees[e&®³ee 2014, 2015 DeeefCe 2016 meeue®³ee ÒeμveHeef$ekeÀeb®ee meceeJesμe.

P.O. No. 10653

ÒemleeJevee efJeÐeeL³ee¥®³ee %eeveele Yej IeeueC³eemeeþer Je l³eeb®ee DeelceefJeμJeeme Jee{efJeC³eemeeþer ìeiexì HeeqyuekesÀμevme®es `F³eÊee oneJeer efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve' ns

opexoej ceeie&oμe&veHej HegmlekeÀ Deecner meeoj keÀjle Deenesle. ns HegmlekeÀ megOeeefjle DeY³eeme¬eÀceeJej DeeOeeefjle Demetve ³eele HeeþîeHegmlekeÀeleerue meJe& Òeμveebyejesyej®e Heeþebleie&le efJe®eejC³eele Deeuesues Òeμve Je ke=Àleer

³eeb®³eener meceHe&keÀ GÊejeb®ee meceeJesμe keÀjC³eele Deeuesuee Deens. meJe& J³eeK³ee, efve³ece Je met$es ³eele meceeefJe<ì Deensle. HegmlekeÀeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee HeefjHetCe& meceeJesμe keÀjC³eeyejesyej®e efJeÐeeL³ee¥vee mHeOexuee meeceesjs peeC³eemeeþer meppe keÀjC³ee®³ee GÎsμeeves ³ee HegmlekeÀele

mees[Jeuesueer GoenjCes Je mejeJeemeeþer DeefOekeÀ Òeμveeb®eener meceeJesμe keÀjC³eele Deeuee Deens. DeY³eemeIeìkeÀebvegmeej efJeYeeieCeer kesÀuesu³ee megJ³eJeeqmLele Òeμve-GÊej mJeªHeecegUs efJeÐeeL³ee¥vee Òel³eskeÀ ÒekeÀjCee®es menpeHeCes DeekeÀueve nesF&ue. mebyebefOele

Heeþe®³ee μesJeìer efouesu³ee DebkeÀieefCeleer³e GoenjCeebcegUs efJeÐeeL³ee¥vee leer De®etkeÀHeCes mees[efJeC³ee®ee mejeJe nesF&ue. efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®es meKeesue Je HeefjHetCe& DeekeÀueve nesC³eemeeþer DeeJeμ³ekeÀ l³ee efþkeÀeCeer megyekeÀ Je veeceefveoxefμele Deeke=Àl³ee osC³eele Deeu³ee Deensle.

Òel³eskeÀ ÒekeÀjCee®³ee μesJeìer osC³eele Deeuesu³ee mcejCelekeÌl³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee mebHetCe& Heeþe®es êgle HegvejeJeueeskeÀve keÀjC³eeme ceole nesF&ue, l³ee®eÒeceeCes ³ee HegmlekeÀele mejeJeemeeþer oesve vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe Je yees[e&®³ee 2014, 2015 Je 2016 ®³ee ÒeμveHeef$ekeÀeb®ee meceeJesμe kesÀuee Deens. ns HegmlekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee meg³eesi³e ceeie&oμe&ve keÀjsue Je Hejer#esle nceKeeme ³eμe efceUJetve osF&ue Demee Deece®ee ¢{ efJeμJeeme Deens.

ns HegmlekeÀ DeefOekeÀeefOekeÀ Glke=À<ì JneJes ³eemeeþer legce®es DeefYeÒee³e Je met®evee ³ee oesvneR®eer Deecner Jeeì Heenle Deenesle.

Oev³eJeeo!

Hejer#esmeeþer neefo&keÀ μegYes®íe!

ÒekeÀeμekeÀ

iegCe efJeYeeieCeer

iegCe efJeYeeieCeer (cee®e& 2014 Je veblej®³ee Hejer#eebmeeþer) SketÀCe iegCe: 100

uesKeer Hejer#ee: 80 iegCe oesvner ÒeμveHeef$ekeÀe oesve mJeleb$e GÊejHeef$ekeÀebJej mees[JeeJ³eele. HesHej I: 40 iegCe: 2 leeme

HesHej II: 40 iegCe: 2 leeme

Òeel³eeq#ekeÀ Hejer#ee: 20 iegCe: 1 leeme 30 efceefveìs

ÒeμveHeef$ekeÀe DeejeKe[e:

Òeμve iegCe He³ee&³eemeefnle iegCe HesHej - I (efJeYeeie De)

Q. 1 A. 5 Òeμveeb®eer GÊejs (Òel³eskeÀer 1 iegCe) 5 5

Q. 1 B. 5 yengHe³ee&³eer Òeμve (Òel³eskeÀer 1 iegCe) 5 5

Q. 2. 6 HewkeÀer 5 Òeμveeb®eer GÊejs Ðee. (Òel³eskeÀer 2 iegCe) 10 12

Q. 4. 2 HewkeÀer SkeÀe Òeμvee®es GÊej efuene. (5 iegCeeb®ee Òeμve ) 5 10

HesHej - II (efJeYeeie ye)

Q. 5 A. 5 Òeμveeb®eer GÊejs efuene. (Òel³eskeÀer 1 iegCe) 5 5

Q. 5 B. 5 yengHe³ee&³eer Òeμve (Òel³eskeÀer 1 iegCe) 5 5

Q. 8. 2 HewkeÀer SkeÀe Òeμvee®es GÊej efuene. (5 iegCeeb®ee Òeμve ) 5 10

SketÀCe 80 100

Òeμveeb®es ÒekeÀej Òe. 1 A DeeefCe Òe. 5 A

efjkeÀec³ee peeiee Yeje, ieìeyeensjerue He³ee&³e DeesUKee, meec³e HetCe& keÀje, pees[îee ueeJee, ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene, veeJes efuene, met$e efkebÀJee SkeÀkeÀ efuene. Q. 1 B DeeefCe Q. 5 B Òeel³eeq#ekeÀebJej DeeOeeefjle yengHe³ee&³eer Òeμve Òe.2 DeeefCe Òe.6

μeem$eer³e keÀejCes Ðee, megyekeÀ veeceefveoxefμele Deeke=Àleer keÀe{e, efìHee efuene, meblegefuele jemee³eefvekeÀ meceerkeÀjCe efuene, efve³ece, J³eeK³ee efuene, GoenjCes mees[Jee, HeÀjkeÀ meebiee, lekeÌlee HetCe& keÀje, Jewefμe<ìîes efkebÀJee GHe³eesie efuene. Òe.3 DeeefCe Òe. 7

oesve GoenjCes osTve l³eebHewkeÀer SkeÀ mHe<ì keÀje, efve³ece / J³eeK³ee efuentve GoenjCeemeefnle mHe<ì keÀje, HeÀe³eos efkebÀJee leesìs efuene, mHe<ì keÀje. Òe.4 DeeefCe Òe.8

efme× keÀje, ³eesi³e Deeke=Àleermen keÀe³e& mHe<ì keÀje, oerIeexÊejer Òeμve, Heg{erue cegÎîeeb®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀje - leÊJe, Deeke=Àleer, keÀe³e&, GHe³eesie, efouesu³ee Heefj®ísoeJej DeeOeeefjle Òeμve. G®®emlejer³e efJe®eejkeÀewμeu³e HOTS ÒeμveebmebyebOeer: cenÊJee®es Òeμve (HOTS) ns G®®emlejer³e efJe®eejkeÀewμeu³e efvecee&Ce keÀjCeejs Òeμve Deensle. 20% Òeμve ns HOTS ®es Òeμve Demeleerue. ns Òeμve 1 les 5 iegCeeb®es Demet μekeÀleele. HegmlekeÀe®ee meKeesue DeY³eeme ns Òeμve mees[efJeC³eeme GHe³eesieer nesF&ue. ÒekeÀjCeevegmeej iegCeefJeYeepeve:

¬eÀ. ÒekeÀjCee®es veeJe iegCe He³ee&³eemeefnle iegCe 1 μeeUe : cetueêJ³eeb®eer 4 5

2 peeot : jemee³eefvekeÀ DeefYeef¬eÀ³eeb®eer 4 6

3 jmee³eve : Deecue-Deecueejer®es 4 5

4 lespe : efJepes®es 5 7

5 meJe& keÀener : efJeÐegle ®egbyekeÀeefJe<e³eer 6 7

6 Deeμ®e³ex : ÒekeÀeμee®eer (Yeeie I) 7 8

7 Deeμ®e³ex : ÒekeÀeμee®eer (Yeeie II) 6 7

8 peeCet ³ee : Oeelet, DeOeelet 7 9

9 DeodYegle peie : keÀeye&veer meb³egieeb®es 5 7

10 jnm³e : Debleie&le peerJevee®es 6 7

11 efve³eceve : peerJevee®es 6 7

12 ®e¬eÀ : peerJevee®es 6 7

13 DeejsKeve : DeeHeu³ee pevegkeÀeb®es 6 8

14 O³eeme: He³ee&JejCemvesner peerJeveμewueer®ee Yeeie – I 4 5

15 O³eeme: He³ee&JejCemvesner peerJeveμewueer®ee Yeeie – II 4 5

¬eÀceebkeÀ ÒekeÀjCes He=ÿ ¬eÀ. efJeYeeie De

1. μeeUe : cetueêJ³eeb®eer 1

2. peeot : jemee³eefvekeÀ DeefYeef¬eÀ³eeb®eer 24

3. jmee³eve : Deecue-Deecueejer®es 48

4. lespe : efJepes®es 68

5. meJe& keÀener : efJeÐegle ®egbyekeÀeefJe<e³eer 107

6. Deeμ®e³ex : ÒekeÀeμee®eer (Yeeie I) 130

7. Deeμ®e³ex : ÒekeÀeμee®eer (Yeeie II) 161

efJeYeeie ye

8. peeCet ³ee : Oeelet, DeOeelet 181

9. DeodYegle peie : keÀeye&veer meb³egieeb®es 205

10. jnm³e : Debleie&le peerJevee®es 225

11. efve³eceve : peerJevee®es 259

12. ®e¬eÀ : peerJevee®es 284

13. DeejsKeve : DeeHeu³ee pevegkeÀeb®es 312

14. O³eeme: He³ee&JejCemvesner peerJeveμewueer®ee Yeeie – I(efJeYeeie `De' ceO³es meceeefJe<ì) 335

15. O³eeme: He³ee&JejCemvesner peerJeveμewueer®ee Yeeie – II(efJeYeeie `ye' ceO³es meceeefJe<ì) 356

vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe – 1 (HesHej – I)

(ÒeμveHeef$ekesÀ®³ee veJeerve DeejeKe[îeevegmeej) 375

vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe – 1 (HesHej – II)

vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe – 2 (HesHej – I)

vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe – 2 (HesHej – II)

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : cee®e& 2014 383

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : meHìWyej 2014 387

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : cee®e& 2015 390

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : peguew 2015 (HesHej – I) 394

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : peguew 2015 (HesHej – II) 396

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : cee®e& 2016 (HesHej – I) 398

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : cee®e& 2016 (HesHej – II) 400

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 402

ìerHe : HeeþîeHegmlekeÀeleerue Òeμve * ³ee ef®evneves oμe&efJeues Deensle.

Heeþebleie&le Òeμve # ³ee ef®evneves oμe&efJeues Deensle.

Deveg¬eÀceefCekeÀe

ÒekeÀjCe 01 : μeeUe : cetueêJ³eeb®eer

1.0 Heefj®e³e 1. cetueêJ³eeb®³ee _______ Jeªve l³eeb®es Oeelet DeeefCe DeOeelet

Demes JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. (De) iegCeOecee& (ye) YeeweflekeÀ efmLeleer (keÀ) DeCegDebkeÀe ([) DeCegYeeje 1.1 [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ 2. [esyesje³evej®³ee ef$ekeÀebceO³es ceOeu³ee cetueêJ³ee®es

DeCegJemlegceeve ns meJe&meeOeejCeHeCes Dev³e oesve cetueêJ³eeb®³ee _______ mejemejer FlekesÀ Demeles.

(De) DeCegJemlegceeveeb®³ee (ye) DeCegDebkeÀ (keÀ) meb³egpeeb®³ee ([) DeCet DeekeÀejceevee®³ee 1.2 v³etueB[med®eer De<ìkesÀ 3. v³etueB[medves cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe kesÀues lesJne _______

cetueêJ³eeb®ee μeesOe ueeieuee neslee. (De) 46 (ye) 50

(keÀ) 56 ([) 60 4. v³etueB[medves _______ ®e{l³ee ¬eÀceeves cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer

kesÀueer. (De) DeCegDebkeÀeb®³ee (ye) DeCegJemlegceeveeb®³ee (keÀ) DeCet®³ee DeekeÀejceeveeb®³ee ([) DeCet®³ee IeveHeÀUe®³ee 5. v³etueB[med®³ee De<ìkeÀebvegmeej, Òel³eskeÀ DeeþJ³ee cetueêJ³ee®es

iegCeOece& ns _______ cetueêJ³eeÒeceeCes Dee{Uleele. (De) Heefnu³ee (ye) ogmeN³ee (keÀ) ®eewL³ee ([) meneJ³ee 6. SketÀCe 56 cetueêJ³eebHewkeÀer v³etueB[med _______ He³e¥le®e

cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer keÀª μekeÀuee. (De) Heesì@efμeDece (ye) ce@ivesefμeDece (keÀ) ke@ÀefuμeDece ([) meesef[Dece

7. v³etueB[med®³ee DeeJele&meejCeerle _______ Jee³etb®ee μeesOe ueeieuee vemeu³eeves l³eeb®ee meceeJesμe veJnlee.

(De) efveef<¬eÀ³e (ye) cetU (keÀ) ÒeYeeefjle ([) efJe<eejer 1.3 ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer 8. ceW[sefueJn®ee DeeJeleea efve³ece _______ DeeOeeefjle Deens. (De) DeCegDebkeÀeJej (ye) DeCegJemlegceeveeJej (keÀ) meb³egpesJej ([) DeCet®³ee DeekeÀejeJej 9. ceW[sefueJnves l³ee®³ee DeeJele&meejCeerle _______ cetueêJ³eeb®ee

meceeJesμe kesÀuee. (De) 116 (ye) 65

(keÀ) 63 ([) 108 10. DeeJele&meejCeerleerue _______ DeesUeRvee DeeJele&ves cnCeleele. (De) uebyeJeleg&UekeÀej (ye) GY³ee (keÀ) Dee[J³ee ([) eflejkeÌ³ee 11. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerle _______ keÀefjlee efveefμ®ele

Demes mLeeve veJnles. (De) Dee@eqkeÌmepeve (ye) ke@ÀefuμeDece (keÀ) ne³e[^espeve ([) mkeBÀef[Dece 12. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue FkeÀe-yeesje@ve cnCepes®e

_______ nes³e. (De) mkeBÀef[Dece (ye) ³egjsefveDece (keÀ) ie@efueDece ([) pecexefveDece 1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 13. DeCegDebkeÀ ne DeCegkeWÀêkeÀeleerue _______ ®eer mebK³ee

oμe&efJelees. (De) FueskeÌì^e@vme (ye) Òeesìe@vme (keÀ) v³etì^e@vme ([) keÀCe 14. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue meJee¥le ueneve cnCepes®e

_______ DeeJele&veele HeÀkeÌle oesve cetueêJ³es Deensle. (De) meeleJ³ee (ye) ogmeN³ee (keÀ) Heefnu³ee ([) meneJ³ee

μeeUe : cetueêJ³eeb®eer 01 ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve Keeueerue JeekeÌ³es Hegvne efuene.

De ye [keÀ

F. 10 Jeer: efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve

15. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee DeeJele&veele Òel³eskeÀer _______ cetueêJ³es meceeefJe<ì Deensle.

(De) 7 (ye) 8 (keÀ) 9 ([) 10 16. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee ®eewL³ee DeeefCe _______

DeeJele&veele Òel³eskeÀer 18 cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe Deens. (De) meneJ³ee (ye) meeleJ³ee (keÀ) Hee®eJ³ee ([) eflemeN³ee 17. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue _______ DeeJele&ve ns meJee¥le

oerIe& DeeJele&ve Demetve ³ee DeeJele&veele 32 cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe Deens.

(De) ®eewLes (ye) Hee®eJes (keÀ) meneJes ([) meeleJes 18. _______ DeeJele&ve ns DeHetCe& Deens. (De) meeleJes (ye) ®eewLes (keÀ) meneJes ([) Hee®eJes 19. _______ ne efveeq<¬eÀ³e Jee³etb®ee meceeJesμe Demeuesuee DeeefCe

DeeJele&meejCeer®³ee meJee¥le GpeJ³ee yeepetme DemeCeeje ieCe Deens.

(De) veJeJee ieCe (ye) melejeJee ieCe (keÀ) DeþjeJee ieCe ([) meesUeJee ieCe 20. nsefueDeceJ³eefleefjkeÌle Flej meJe& efveeq<¬eÀ³e Jee³etb®³ee yeenîelece

keÀ#esle _______ FueskeÌì^e@vme Demeleele. (De) 3 (ye) 6 (keÀ) 4 ([) 8 21. ieCe 3 les 12 ceOeerue cetueêJ³eebvee _______ cnCeleele. (De) Òemeeceev³e cetueêJ³es (ye) meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es (keÀ) Deeblej meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es ([) μetv³e ieCe cetueêJ³es 22. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer _______ Keb[eble efJeYeeieueer iesueer

Deens. (De) mene (ye) ®eej (keÀ) Deeþ ([) oesve 23. ieCe 1 Je 2 ceOeerue cetueêJ³eebvee _______ cetueêJ³es

cnCeleele. (De) Smed-Keb[ (ye) Heer-Keb[ (keÀ) [er-Keb[ ([) SHedÀ-Keb[

24. _______ ceO³es Oeelet, DeOeelet Je Oeelegmeo=μe Deμee meJe& ÒekeÀej®eer cetueêJ³es Demeleele.

(De) Smed-Keb[ (ye) Heer-Keb[ (keÀ) [er-Keb[ ([) SHedÀ-Keb[ 25. _______ ceOeerue meJe& cetueêJ³es Jee³egªHeele Demeleele. (De) ieCe 18 (ye) ieCe 1 (keÀ) ieCe 2 ([) ieCe 3 26. DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesu³ee cetueêJ³eebvee

_______ cetueêJ³es cnCeleele. (De) SHedÀ-Keb[ (ye) Heer-Keb[ (keÀ) [er-Keb[ ([) Smed-Keb[ 27. [er-Keb[ DeeefCe SHedÀ-Keb[eleerue meJe& cetueêJ³es _______

Deensle. (De) Oeelegme¢μe (ye) Oeelet (keÀ) DeOeelet ([) Jee³et 28. _______ leerue cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle 3 les 8

FueskeÌì^e@vme Demeleele. (De) Smed-Keb[ (ye) [er-Keb[ (keÀ) Heer-Keb[ ([) SHedÀ-Keb[ 29. ueBLesveeF[medceO³es _______ cetueêJ³es Demeleele. (De) 12 (ye) 10 (keÀ) 8 ([) 14 30. 90 les 103 DeCegDebkeÀ Demeuesu³ee 14 cetueêJ³eebvee

_______ cnCeleele. (De) ueBLesveeF[med (ye) De@eqkeÌìveeF[med (keÀ) n@ueespesvme ([) efveeq<¬eÀ³e Jee³et 31. SHedÀ-Keb[eleerue cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece _______ keÀ#ee

DeHetCe& Demeles/Demeleele. (De) SkeÀ (ye) oesve (keÀ) leerve ([) ®eej 32. DeeJele&veele meJe&meeOeejCeHeCes DeCet®eer ef$ep³ee _______ (De) GpeJeerkeÀ[tve [eJeerkeÀ[s keÀceer nesles. (ye) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s keÀceer nesles. (keÀ) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jee{le peeles. ([) efmLej jenles. 33. ieCeeleerue DeCet®eer ef$ep³ee _______ (De) Jeªve Keeueer ³esleevee keÀceer nesles. (ye) Keeuetve Jej peeleevee Jee{les. (keÀ) Jeªve Keeueer ³esleevee Jee{le peeles. ([) efmLej jenles.

34. DeeJele&veele Oeelet®es iegCeOece& _______ (De) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s keÀceer nesleele. (ye) GpeJeerkeÀ[tve [eJeerkeÀ[s keÀceer nesleele. (keÀ) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jee{le peeleele. ([) efmLej jenleele. 35. DeeJele&veele DeOeeletb®es iegCeOece& _______ (De) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s keÀceer nesleele. (ye) GpeJeerkeÀ[tve [eJeerkeÀ[s Jee{le peeleele. (keÀ) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jee{le peeleele. ([) efmLej jenleele. 36. _______ ns Oeelegmeo=μe cetueêJ³e Deens. (De) yeesje@ve (ye) nsefueDece (keÀ) ke@ÀefuμeDece ([) js[e@ve 37. 14 J³ee ieCeeleerue _______ ns Heefnues cetueêJ³e Deens. (De) yeesje@ve (ye) nsefueDece (keÀ) keÀeye&ve ([) efmeefuekeÀe@ve 1.0 Heefj®e³e 1. _______ ns meb³egie efkeÀbJee efceÞeCee®³ee mJeªHeele Dee{Ules. 1.1 [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ *2. leerve cetueêJ³eeb®³ee SkeÀe ieìele ceeb[Ceer keÀjC³eeuee®e

_______ cnCeleele. 3. _______ ®es DeCegJemlegceeve ns efueefLeDece DeeefCe

Heesì@efμeDece®³ee DeCegJemlegceevee®³ee mejemejerFlekesÀ Demeles. 4. mì^e@eqvμeDece®es DeCegJemlegceeve ns ke@ÀequμeDece DeeefCe

_______ ®³ee DeCegJemlegceevee®³ee mejemejerFlekesÀ Demeles. 1.2 v³etueB[med®eer De<ìkesÀ *5. v³etuBbe[medves cetueêJ³eeb®³ee ceeb[CeerkeÀjlee JeeHejuesu³ee

efve³eceeuee _______ cnCeleele. [cee®e& 13] 6. v³etueB[med®³ee De<ìkeÀele, _______ veblej Òel³eskeÀ DeeþJ³ee

cetueêJ³ee®es iegCeOece& Heefnu³ee cetueêJ³eeÒeceeCes veJnles. 7. v³etueB[med®³ee DeeJele&meejCeerle _______ ®ee meceeJesμe

veJnlee. 1.3 ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer 8. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerle _______ DeeJele&ves Deensle.

*9. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue FkeÀe-De@u³egefceefveDece ³ee cetueêJ³eeuee DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle ______ cnCeleele.

10. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue FkeÀe-efmeefuekeÀe@ve ³ee

cetueêJ³eeuee DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle _______

cnCeleele. [cee®e& 14] 11. μeesOe ve ueeieuesu³ee cetueêJ³eebkeÀefjlee _______ ®³ee

DeeJele&meejCeerle efjkeÌle peeiee þsJeu³ee nesl³ee. 12. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerle _______ ns cetueêJ³e

n@ueespeveyejesyej þsJeues Demeues lejer l³eeb®es iegCeOece& JesieUs Deensle.

1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 13. DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³eceebJej DeeOeeefjle DeeJele&meejCeerme

_______ DeeJele&meejCeer Demes cnCeleele. 14. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe l³eeb®³ee

_______ DeeOeejs kesÀues peeles. *15. DeeJele&meejCeerleerue _______ nîee ieCeeleerue meJe& cetueêJ³es

meeceev³e leeHeceeveeuee Jee³egªHeele Dee{Uleele. 16. meve 1913 ceO³es, ceesmues ³ee μeem$e%eeves Demee μeesOe

ueeJeuee, keÀer DeCegJemlegceeveebkeÀ ne cetueêJ³ee®ee cetueYetle iegCeOece& vemetve _______ ne Deens.

*17. M ³ee Oeelet®³ee keÌueesjeF[®es jsCegmet$e MCl2 Deens. M ne

_______ ³ee ieCeeleerue Oeelet Deens. 18. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerme _______ DeeOegefvekeÀ

DeeJele&meejCeer Demesner cnCeleele. *19. peer cetueêJ³es Oeelet DeeefCe DeOeelet ³ee oesneW®es iegCeOece&

oμe&efJeleele l³eebvee _______ cnCeleele. [meHìWyej 14] 20. SkeÀe®e cetueêJ³ee®³ee meJe& _______ ceO³es DeCegJemlegceeve

efYeVe Demeues lejer l³eeb®ee DeCegDebkeÀ SkeÀ®e Demelees. 21. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue GY³ee mlebYeebvee _______

cnCeleele. 22. meceeve _______ ceOeerue cetueêJ³es meceeve jemee³eefvekeÀ

iegCeOece& oμe&efJeleele. 23. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee _______ ceO³es n@ueespeveuee

mLeeve efoues Deens. 24. _______ cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece oesve keÀ#ee DeHetCe&

Demeleele.

efjkeÀec³ee peeiee Yeje.

Keeueerue Òeμveeb®eer SkeÀe JeekeÌ³eele GÊejs efuene.

25. ueBLesveeF[med DeeefCe De@efkeÌìveeF[med _______-Keb[eleerue cetueêJ³es Deensle.

26. cetueêJ³ee®eer _______ ner l³ee®³ee yeenîelece keÀ#esleerue

meb³egpee FueskeÌì^e@vevegmeej þjefJeueer peeles. 27. _______ cnCepes DeCegkesÀbêkeÀeHeemetve yeenîelece keÀ#esHe³e¥le®es

Deblej nes³e. 28. OeeletbceO³es _______ osC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. 29. _______ ceO³es FueskeÌì^e@ve IesC³ee®eer efkebÀJee Flej

cetueêJ³eebμeer FueskeÌì^e@ve®eer Yeeieeroejer keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles.

30. Oeeletbvee _______ cnCeleele. 31. DeOeeletbvee _______ cnCeleele. GÊejs: 1. êJ³e 2. ef$ekesÀ 3. meesef[Dece 4. yesefjDece 5. v³etuBbe[med®³ee De<ìkeÀeb®ee efve³ece 6. ke@ÀefuμeDece 7. efveeq<¬eÀ³e Jee³ebt 8. meele 9. ie@efueDece 10. pecexefveDece 11. ceW[sefueJn 12. ceBieveerpe 13. DeeOegefvekeÀ 14. DeCegDebkeÀeb®³ee 15. 18 efkebÀJee μetv³e 16. DeCegDebkeÀ 17. 2 18. oerIe&ÞesCeer 19. Oeelegme¢μe 20. mecemLeeefvekeÀeb 21. ieCe 22. ieCe 23. ieCe 17

24. meb¬eÀecekeÀ efkebÀJee [er-Keb[ 25. SHedÀ 26. meb³egpee 27. DeCet®eer ef$ep³ee 28. FueskeÌì^e@vme 29. DeOeelet 30. Oeve ÒeYeeefjle 31. $eÝCe ÒeYeeefjle 1.1 [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ 1. [esyesje³evej®es cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe efve©He³eesieer keÀe

þjues? GÊej: [esyesje³evej®es cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe efve©He³eesieer þjues

keÀejCe %eele Demeuesu³ee cetueêJ³eebHewkeÀer keÀener cetueêJ³eeb®eer®e ef$ekesÀ lees μeesOet μekeÀuee, Hejbleg Flej ef$ekesÀ [esyesje³evej®³ee efve³eceele yemet μekeÀueer veenerle.

1.2 v³etuBbe[med®eer DeäkesÀ 2. v³etueB[medves DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves

cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer lesJne l³eeuee keÀe³e Dee{Uues?

GÊej: pesJne v³etueB[medves DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer lesJne l³eeuee Demes Dee{Uues, keÀer Òel³eskeÀ DeeþJ³ee cetueêJ³ee®es iegCeOece& Heefnu³ee cetueêJ³eemeejKes Deensle.

1.3 ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer 3. ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer cnCepes keÀe³e? GÊej: ceW[sefueJn®³ee DeeJele&efve³eceeJej DeeOeeefjle cetueêJ³eeb®eer l³eeb®³ee

DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀuesueer meejCeerleerue ceeb[Ceer cnCepes ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer nes³e.

1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 4. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle efkeÀleer DeeJele&ves Deensle? GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle meele DeeJele&ves Deensle. 5. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle efkeÀleer ieCe Deensle? GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle Deþje ieCe Deensle. 6. keÀesCel³ee ieCeeleerue cetueêJ³eebvee DeukeÀOeceea Oeelet

cnCeleele? GÊej: ieCe 1 (efkebÀJee I A) ceO³es Demeuesu³ee Oeeletbvee DeukeÀOeceea Oeelet

cnCeleele. 7. keÀesCel³ee ieCeeleerue cetueêJ³eebvee DeecueeefjOeceea ce=oe

Oeelet cnCeleele? GÊej: ogmeN³ee ieCeele (efkebÀJee II A) Demeuesu³ee Oeelebtvee

DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet Demes cnCeleele. 8. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue keÀesCeles DeeJele&ve DeHetCe&

Deens? GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue meeleJes DeeJele&ve DeHetCe& Deens. 9. keÀesCel³ee ieCeeleerue cetueêJ³eebvee n@ueespeve cnCeleele? GÊej: melejeJ³ee ieCeeleerue (efkebÀJee VII A) cetueêJ³eebvee n@ueespeve

cnCeleele. 10. keÀesCel³ee ieCeeleerue cetueêJ³eebvee efveeq<¬eÀ³e Jee³et

cnCeleele? GÊej: DeþjeJ³ee ieCeeleerue (efkebÀJee μetv³e ieCeeleerue) cetueêJ³eebvee

efveeq<¬eÀ³e Jee³et cnCeleele.

11. DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece ne keÀesCel³ee efve³eceele megOeejCee keÀªve yeveefJeC³eele Deeuee?

GÊej: ceW[sefueJn®³ee DeeJeleea efve³eceele megOeejCee keÀªve DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece yeveefJeC³eele Deeuee.

12. efveeq<¬eÀ³e Jee³egªHe cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle

efkeÀleer FueskeÌì^e@vme Demeleele? GÊej: efveeq<¬eÀ³e Jee³egªHe cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle Deeþ

FueskeÌì^e@vme Demeleele. ³eeuee DeHeJeeo Demeuesu³ee nsefueDece®³ee yeenîelece keÀ#esle oesve FueskeÌì^e@vme Demeleele.

13. meJee¥le ueneve DeeefCe oerIe& DeeJele&veebceO³es Deveg¬eÀces

efkeÀleer cetueêJ³es Demeleele? GÊej: meJee¥le ueneve (Heefnu³ee) DeeJele&veele oesve cetueêJ³es Demeleele,

lej oerIe& (®eewL³ee DeeefCe Hee®eJ³ee) DeeJele&veebceO³es Òel³eskeÀer Deþje cetueêJ³es Demeleele.

14. De@efkeÌìveeF[ DeeefCe ueBLesveeF[ keÀesCel³ee DeeJele&veele

cees[leele? GÊej: De@efkeÌìveeF[ meeleJ³ee lej ueBLesveeF[ meneJ³ee DeeJele&veele

cees[leele. 15. DeeJeleea iegCeOece& cnCepes keÀe³e? GÊej: ieCe DeeefCe DeeJele&veeb®³ee iegCeOecee&le ¬eÀceμe: nesCeeje yeoue

DeeefCe l³eeb®eer þjeJeerkeÀ DeCeg¬eÀceebkeÀeveblej HegvejeJe=Êeer Dee{UCes, ³eeuee®e DeeJeleea iegCeOece& cnCeleele.

1.0 Heefj®e³e 1. Òee®eerve keÀeUer cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀmes kesÀues

nesles? l³eele keÀesCel³ee De[®eCeer Deeu³ee? GÊej: i. Òee®eerve keÀeUer %eele Demeuesu³ee cetueêJ³eeb®³ee

cetueYetle iegCeOecee&vegmeej l³eeb®eer Oeelet DeeefCe DeOeelet Deμeer Jeie&Jeejer keÀjC³eele Deeueer nesleer.

ii. veblej Dee{Uuesu³ee keÀener cetueêJ³eebceO³es Oeelet DeeefCe DeOeelet Deμee oesnesb®³ee iegCeOecee¥®ee meceeJesμe neslees. l³eecegUs JeieeakeÀjCe meejCeerle Deμee cetueêJ³eeb®es mLeeve efveefμ®ele keÀjlee ³esT μekeÀues veener.

1.1 [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ 2. [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ cnCepes keÀe³e? SkeÀ GoenjCe

Ðee. [peguew 15] GÊej: [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ : i. 1829 ceO³es %eele Demeuesu³ee cetueêJ³eebHewkeÀer meceeve

iegCeOece& Demeuesu³ee leerve cetueêJ³eeb®ee SkeÀ ieì IesTve [esyesje³evejves l³eeb®³ee JeieeakeÀjCeeme meg©Jeele kesÀueer. ³ee ieìebvee [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ Demes mebyeesOeC³eele ³esles. ner ceeb[Ceer lekeÌlee mJeªHeele kesÀueer.

ii. Òel³eskeÀ ef$ekeÀeleerue cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer iesueer.

iii. ceOeu³ee cetueêJ³ee®es DeCegJemlegceeve meJe&meeOeejCeHeCes Flej oesve cetueêJ³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee mejemejerFlekesÀ nesles.

Goe. efueefLeDece, meesef[Dece DeeefCe Heesì@efμeDece ³ee ef$ekeÀebceO³es, meesef[Dece®es DeCegJemlegceeve (23) ns efueefLeDece (6.9) DeeefCe Heesì@efμeDece (39) ³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee mejemejerFlekesÀ Demeles.

3. [esyesje³evej®³ee ef$ekeÀebleerue $egìer meebiee. GÊej: [esyesje³evej®³ee ef$ekeÀebleerue $egìer : i. meJe& %eele cetueêJ³eeb®es ef$ekeÀebceO³es JeieeakeÀjCe kesÀues

iesues veener. ii. HeÀkeÌle keÀener ef$ekesÀ [esyesje³evej®³ee efve³eceele yemet

μekeÀueer. keÀener JesUe ef$ekeÀeleerue ceOeu³ee cetueêJ³ee®es DeCegJemlegceeve DeeefCe Flej oesve cetueêJ³eeb®³ee DeCegJemlegceeveeb®³ee mejemejerle yejer®e leHeÀeJele Dee{Uueer.

1.2 v³etueB[med®eer De<ìkesÀ 4. v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeleerue oes<e meebiee. GÊej: v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeleerue oes<e : i. v³etueB[med®³ee keÀeUele %eele Demeuesu³ee SketÀCe 56

cetueêJ³eebHewkeÀer v³etueB[meduee ke@ÀefuμeDeceHe³e¥le®e cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer keÀjlee Deeueer.

ii. ke@ÀefuμeDeceveblej®³ee Òel³eskeÀ DeeþJ³ee cetueêJ³ee®es iegCeOece& Heefnu³ee cetueêJ³eemeejKes Dee{Uues veenerle.

iii. %eele cetueêJ³eebHewkeÀer oesve efYeVe iegCeOecee&®³ee cetueêJ³eebvee v³etueB[medves SkeÀ®e mLeeve efoues.

Keeueerue Òeμveeb®eer Gllejs efuene.

1.3 ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer 5. ceW[sefueJnves DeeJele&meejCeerle DeCegJemlegceeve ne cetueYetle

iegCeOece& DeefOekeÀ cenÊJee®ee keÀe þjefJeuee? GÊej: i. ceW[sefueJnves cetueêJ³ee®es DeCegJemlegceeve DeeefCe l³ee®³ee

YeeweflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ iegCeOecee&leerue mebyebOe μeesOeuee.

ii. Dee@eqkeÌmepeve Je ne³e[espeve ³ee cetueêJ³eebHeemetve le³eej nesCeeN³ee meb³egieeb®es efJeμues<eCe keÀjleevee ceW[sefueJnuee Jeeìues, keÀer cetueêJ³eeb®³ee JeieeakeÀjCeeleerue DeCegJemlegceeve ne cetueYetle iegCeOece& Deens.

iii. cnCetve, l³eeves cetueêJ³eeb®eer DeCegJemlegceeveeb®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves ceeb[Ceer kesÀueer Demelee Demes Dee{Utve Deeues, keÀer cetueêJ³eeb®³ee YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOecee¥®eer keÀener efJeefμe<ì keÀeUeveblej HegvejeJe=Êeer nesles.

6. meJe& %eele cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer ceW[sefueJnves

DeeJele&meejCeerle keÀμee ÒekeÀejs kesÀueer ? GÊej: i. ceW[sefueJnuee Demes Dee{Utve Deeues, keÀer

cetueêJ³eeb®³ee YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOecee¥®eer keÀener efJeefμe<ì keÀeUeveblej HegvejeJe=Êeer nesles.

ii. Heefnu³ee cetueêJ³eeμeer meceeve iegCeOece& Demeuesues cetueêJ³e meeHe[sHe³e¥le ceW[sefueJnves %eele cetueêJ³eeb®eer DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves Dee[J³ee DeesUerle ceeb[Ceer kesÀueer.

iii. les cetueêJ³e l³eeves Heefnu³ee cetueêJ³eeKeeueer ceeb[ues DeeefCe veblej ogmeN³ee DeesUerle cetueêJ³e ceeb[Ceeruee meg©Jeele kesÀueer.

iv. Deμee ÒekeÀejs ceW[sefueJnves meJe& %eele cetueêJ³eeb®eer l³eeb®³ee iegCeOecee&ÒeceeCes ceeb[Ceer kesÀueer DeeefCe 63

cetueêJ³eeb®eer Heefnueer DeeJele&meejCeer le³eej kesÀueer. 7. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue He´cegKe Jewefμe<ìîes

efuene. [Dee@keÌìesyej 13] GÊej: ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeer®eer Jewefμe<ìîes :

i. DeeJele&meejCeer®³ee Dee[J³ee DeesUeRvee DeeJele&ves cnCeleele. Deμeer meele DeeJele&ves Demetve l³eebvee 1 les 7 DebkeÀ efouesues Deensle.

ii. cetueêJ³eeb®eer J³eJeeqmLele ¬eÀceJeej ceeb[Ceer kesÀueer Demelee DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s cetueêJ³eeb®³ee iegCeOecee&le ÞesCeerye×lee efometve ³esles.

iii. DeeJele&meejCeer®³ee GY³ee DeesUeRvee ieCe cnCeleele. Demes Deeþ ieCe Deensle. l³eebvee I les VIII ¬eÀceebkeÀ osC³eele Deeues Deensle. I les VII ieCeeb®eer A Je B ³ee GHeieìele efJeYeeieCeer kesÀueer Deens.

8. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeer®es iegCeefJeμes<e meebiee. GÊej: ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeer®es iegCeefJeμes<e : i. ceW[sefueJnves ÒeLece®e meJe& %eele cetueêJ³eeb®es ³eμemJeer

JeieeakeÀjCe kesÀues. ii. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerle keÀener efjkeÀec³ee peeiee

mees[C³eele Deeu³ee nesl³ee. l³ee efjkeÌle peeiee l³ee JesUer %eele vemeuesu³ee cetueêJ³eebkeÀefjlee nesl³ee.

iii. ceW[sefueJnves cetueêJ³eeb®ee μeesOe ueeieC³eeHetJeea®e l³eeb®³ee iegCeOecee&mebyebOeer YeeefkeÀles kesÀueer nesleer. keÀeueeblejeves ner YeekeÀerles De®etkeÀ þjueer.

iv. pesJne efveeq<¬eÀ³e Jee³etb®ee μeesOe ueeieuee lesJne ner cetueêJ³es Flej cetueêJ³eeb®eer Deoueeyeoue ve keÀjlee DeeJele&meejCeerle þsJeueer iesueer.

*9. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue oes<e efuene. GÊej: ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue oes<e : i. ne³e[^espeve ne DeukeÀueer Oeelet lemes®e n@ueespeveμeer

meec³e oeKeefJele Demeu³eeves ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerle l³eeuee efveefμ®ele mLeeve oslee Deeues veener.

ii. SkeÀe®e cetueêJ³ee®eer efJeefJeOe DeCegJemlegceeves Demeuesueer mecemLeeefvekesÀ Deensle. l³eecegUs Òel³eskeÀ mecemLeeefvekeÀeme JesieUs mLeeve efoues; Hejbleg mecemLeeefvekesÀ jemee³eefvekeÀ¢<ìîee meejKeer Demeu³eecegUs l³eebvee SkeÀ®e mLeeve osCes DeeJeμ³ekeÀ nesles.

iii. peemle DeCegJemlegceeve Demeuesu³ee keÀener cetueêJ³eebvee keÀceer DeCegJemlegceeve Demeuesu³ee cetueêJ³eeb®³ee Deieesoj mLeeve efou³ee®es efomeles.

Goe. keÀesyeeuì (Co = 58.93) uee efvekesÀue (Ni = 58.71) ®³ee Deieesoj®es mLeeve osC³eele Deeues.

iv. SkeÀe®e GHeieCeeleerue keÀener cetueêJ³es efYeVe iegCeOece& oeKeefJeleele.

Goe. ceBieveerpe (Mn) ns cetueêJ³e n@ueespeveyejesyej ceeb[ues Deens, p³ee®es iegCeOece& HetCe&le: efYeVe Deensle.

1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer *10. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue efJeefJeOe $egìer

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerÜejs keÀμee otj kesÀu³ee? GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeercegUs ceW[sefueJn®³ee

DeeJele&meejCeerleerue $egìer Keeueerue ÒekeÀejs otj kesÀu³ee iesu³ee:

i. SkeÀe®e cetueêJ³ee®³ee meJe& mecemLeeefvekeÀeb®es DeCegJemlegceeve efYeVe Demeles; Hejbleg DeCegDebkeÀ meceeve Demelees. l³eecegUs DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle SkeÀe®e cetueêJ³ee®³ee meJe& mecemLeeefvekeÀebvee SkeÀ®e mLeeve osC³eele Deeues.

ii. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle cetueêJ³eeb®eer DeCegDebkeÀeb®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves ceeb[Ceer kesÀu³eecegUs ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerleerue keÀener cetueêJ³eeb®³ee pees[îeeb®³ee mLeevee®ee ieeWOeU efvekeÀeueer efveIeeuee.

Goe. keÀesyeeuì Je efvekesÀue ³eeb®ee DeCegDebkeÀ Deveg¬eÀces 27 Je 28 Deens, cnCetve efvekesÀue®es DeCegJemlegceeve peemle Demeues lejer keÀesyeeuì®es mLeeve l³ee®³ee DeCegDebkeÀecegUs DeeOeer Demesue.

iii. cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe l³eeb®³ee FueskeÌì^e@ve mebªHeCeeJeªve efJeefJeOe Keb[ele kesÀues Deens.

11. meb³egpee ieCe Je DeeJele&veele keÀμeer yeoueles les efuene. GÊej: i. cetueêJ³eeb®eer meb³egpee ner l³ee®³ee yeenîelece keÀ#esleerue

meb³egpee FueskeÌì^e@veJeªve þjles. ii. SkeÀe ieCeeleerue meJe& cetueêJ³eeb®eer meb³egpee

FueskeÌì^e@ve®eer mebK³ee meceeve Demeles. l³eecegUs l³eeb®eer meb³egpee meejKeer®e Demeles.

iii. ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee DeeJele&veeleerue meb³egpee DeeJele&meejCeerle [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s 1 les 4 He³e¥le Jee{le peeles DeeefCe veblej 4 les 0 He³e¥le keÀceer nesle peeles.

12. ueBLesveeF[med cnCepes keÀe³e? GÊej: i. Ce (58) les Lu (71) Deμee 14 cetueêJ³eebvee

ueBLesveeF&[med cnCeleele. ii. ner cetueêJ³es ueBLesefveDece (La = 57) yejesyej

eflemeN³ee ieCeele DeeefCe 6 J³ee DeeJele&veele Deensle. iii. ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle leUeμeer

mJeleb$eHeCes ceeb[uesu³ee Heefnu³ee ÞesCeerle Deensle. iv. ³ee cetueêJ³eeb®³ee iegCeOecee&le yeje®emee meejKesHeCee

efometve ³eslees.

13. De@efkeÌìveeF[med cnCepes keÀe³e? GÊej: i. Th (90) les Lr (103) Deμee 14 cetueêJ³eebvee

De@eqkeÌìveeF[med cnCeleele. ii. ner cetueêJ³es De@efkeÌìefveDece (Ac = 89) yejesyej

eflemeN³ee ieCeele DeeefCe 7 J³ee DeeJele&veele Deensle. iii. ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle leUeμeer

mJeleb$eHeCes ceeb[uesu³ee ogmeN³ee ÞesCeerle Deensle. iv. ³ee cetueêJ³eeb®³ee iegCeOecee&le yeje®emee meejKesHeCee

efometve ³eslees. *14. DeCet®ee DeekeÀej cnCepes keÀe³e les meebietve ieCe Je

DeeJele&veeceO³es keÀμee ÒekeÀejs lees yeouelees les efuene. GÊej: i. DeCet®³ee ef$ep³esJeªve DeCet®ee DeekeÀej þjJeuee peelees.

mJeleb$e DeCetceO³es, DeCet®eer ef$ep³ee cnCepes DeCet®es keWÀê Je yeenîelece keÀ#ee ³eebleerue Deblej nes³e.

ii. meJe&meeOeejCeHeCes DeeJele&veeleerue cetueêJ³eeb®eer DeCet®eer ef$ep³ee [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s keÀceer nesle peeles, keÀejCe l³ee®e keÀ#esle FueskeÌì^e@ve Jee{le peeleele DeeefCe DeCegkeWÀêkeÀekeÀ[tve DeefOekeÀ®e Kes®eues peeleele.

iii. ieCeeceO³es Jeªve Keeueer peeleevee DeCet®eer ef$ep³ee Jee{le peeles, keÀejCe ieCeeceO³es Jeªve Keeueer peeleevee ¬eÀceμe: Òel³eskeÀ cetueêJ³eele veJeerve keÀ#es®eer Jee{ nesles. l³eecegUs yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌìe@ve DeCegkeWÀêkeÀeHeemetve otj peeleele. l³eecegUs DeCet®eer ef$ep³ee Je DeekeÀej Jee{lees.

Goe. n@ueespeveceO³es Jee{Ceejer DeCet®eer ef$ep³ee: F < Cl < Br < I *15. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue Heefnu³ee Jeerme

cetueêJ³eebHewkeÀer keÀesCeles Oeelet, DeOeelet DeLeJee Oeelegme¢μe Deensle?

GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue Heefnu³ee Jeerme cetueêJ³eebHewkeÀer Oeelet, DeOeelet DeeefCe Oeelegme¢μe cetueêJ³es Heg{erueÒeceeCes:

Oeelet: efueefLeDece (Li), yesefjefueDece (Be), meesef[Dece (Na), ce@ivesefμeDece (Mg), De@u³egefceefveDece (Al),

Heesì@efμeDece (K), ke@ÀefuμeDece (Ca)

DeOeelet: ne³e[^espeve (H), keÀeye&ve (C), vee³eì^espeve (N), Dee@efkeÌmepeve (O), HeÌueesjerve (F), HeÀe@mHeÀjme (P), meuHeÀj (S), keÌueesjerve (Cl)

Oeelegme¢μe: yeesje@ve (B), efmeefuekeÀe@ve (Si) 16. DeeJele&ves DeeefCe ieCe ³eeb®³eele cetueêJ³eeb®es OeelegiegCe

DeeefCe DeOeelegiegCe keÀmes yeoueleele? GÊej: i. DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s OeelegiegCe keÀceer

nesleele Je DeOeelegiegCe Jee{leele, keÀejCe DeCet®ee DeekeÀej keÀceer nesle peelees.

ii. ieCeeceO³es Jeªve Keeueer OeelegiegCe Jee{leele DeeefCe DeOeelegiegCe keÀceer nesleele, keÀejCe DeCet®ee DeekeÀej Jee{le peelees.

1.1 [esyesje³evej®eer ef$ekesÀ 1. [esyesje³evej®es cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe mHe<ì keÀje. GÊej: [esyesje³evej®es cetueêJ³eeb®es JeieeakeÀjCe: ke=ÀHe³ee Keeueerue Òeμveeb®eer GÊejs efuene ceOeerue Òe. 2 (i),

(ii), (iii) Heene. iv. Goe.

ef$ekesÀ cetueêJ³e DeCegJemlegceeve 1. efueefLeDece (Li) 6.9

meesef[Dece (Na) 23

Heesì@efμeDece (K) 39

2. ke@ÀefuμeDece (Ca) 40.1

mì^e@efvμeDece (Sr) 87.6

yesefjDece (Ba) 137.3

3. keÌueesjerve (Cl) 35.5

ye´esefceve (Br) 79.9

Dee³eesef[ve (I) 126.9

4. meuHeÀj (S) 32

mesuesefveDece (Se) 79

ìsu³egefjDece (Te) 128 Jejerue GoenjCeele, Heefnu³ee ef$ekeÀele Li, Na Je K

ner cetueêJ³es Deensle. Li DeeefCe K ®³ee DeCegJemlegceeveeb®eer mejemejer

cnCepes

6.9 39

= 22.95

peer Na (23) ®³ee DeCegJemlegceevee®³ee meJe&meeOeejCeHeCes peJeU Deens.

cnCetve, Na ®es DeCegJemlegceeve ns meJe&meeOeejCeHeCes Li DeeefCe K ®³ee DeCegJemlegceeveeb®³ee mejemejerFlekesÀ Deens.

v. l³ee®eÒeceeCes, Flej ef$ekeÀebceO³esner, ceOeu³ee cetueêJ³ee®es DeCegJemlegceeve ns Flej oesve cetueêJ³eeb®³ee DeCegJemlegceeveeb®³ee mejemejerFlekesÀ efomeles.

1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 2. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle keÀesCel³ee ieCeeme μetv³e

ieCe cnCeleele? ³ee ieCeeleerue keÀesCel³eener ®eej cetueêJ³eeb®eer veeJes efuene. μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³es keÀesCel³eener jemee³eefvekeÀ ef¬eÀ³esle Yeeie keÀe Iesle veenerle?

GÊej: i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee 18 J³ee ieCeeuee μetv³e ieCe cnìues peeles.

ii. μetv³e ieCeeleerue ®eej cetueêJ³es cnCepes nsefueDece (He), efveDee@ve (Ne), Dejiee@ve (Ar) DeeefCe ef¬eÀHìe@ve (Kr) nes³e.

iii. μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³eeb®³ee (efkebÀJee efveeq<¬eÀ³e Jee³etb®³ee efkebÀJee jepeJee³etb®³ee) yeenîelece keÀ#ee HetCe& Demeleele cnCepes®e yeenîe keÀ#esle oesve (Goe. He) efkebÀJee Deeþ FueskeÌì^e@vme (Goe. Ne, Ar F.) Demeleele.

iv. l³eecegUs ³ee cetueêJ³eeb®eer meb³egpee μetv³e Demeles. v. ³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#ee HetCe& Demeu³eecegUs

ner cetueêJ³es Flej DeCetbvee FueskeÌìê@ve oslener veener, FueskeÌìê@ve mJeerkeÀejlener veener lemes®e FueskeÌìê@ve®eer Yeeieeroejerner keÀjle veenerle. l³eecegUs μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³es jemee³eefvekeÀ DeefYeef¬eÀ³eeble Yeeie Iesle veenerle, cnCetve μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³es efkebÀJee efveeq<¬eÀ³e Jee³et ns jemee³eefvekeÀo=<ìîee efveeq<¬eÀ³e Demeleele.

3. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®³ee JeieeakeÀjCee®es

l³eeb®³ee FueskeÌìe@ve mebªHeCee®³ee DeeOeejs JeCe&ve keÀje. efkebÀJee

cetueêJ³eeb®³ee FueskeÌìe@ve mebªHeCee®³ee DeeOeejs DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee ®eej Keb[ebleerue efJeYeeieCeer®es JeCe&ve keÀje.

GÊej: FueskeÌì^e@ve mebªHeCee®³ee DeeOeejs DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle cetueêJ³eeb®es Jeieer&keÀjCe keÀjC³eele Deeues. l³ee®es ®eej Keb[ Deensle: Smed-Keb[ (S-block), Heer-Keb[ (P-block), [er-Keb[ (D-block), SHedÀ-Keb[ (F-block)

Smed-Keb[: i. ieCe 1 Je ieCe 2 ceOeerue cetueêJ³eeb®ee Smed-Keb[ele

meceeJesμe neslees. ii. ³ee ieCeeleerue cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle SkeÀ

efkebÀJee oesve FueskeÌì^e@ve Demeleele. iii. ner meJe& cetueêJ³es Oeelet Deensle. (DeHeJeeo: ne³e[^espeve)

Lees[keÌ³eele GÊejs Ðee.

Heer-Keb[: i. ieCe 13 les 17 DeeefCe 18 ieCeeleerue (μetv³e

ieCeeleerue) cetueêJ³eeb®ee Heer-Keb[ele meceeJesμe neslees. ii. ³ee Keb[eleerue cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle 3 les 8

FueskeÌì^e@vme Demeleele. iii. DeþjeJ³ee ieCeeleerue cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#ee

HetCe& Demeleele. l³eebvee efveef<¬eÀ³e cetueêJ³es efkebÀJee jepeJee³et cnCeleele. DeþjeJ³ee ieCeeleerue cetueêJ³es Jee³egªHeele Demeleele.

iv. Heer-Keb[ele meJe& ÒekeÀej®³ee cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe neslees cnCepes®e Oeelet, DeOeelet DeeefCe Oeelegme¢μe cetueêJ³es.

[er-Keb[: i. ieCe 3 les ieCe 12 ceOeerue cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe [er-

Keb[ele neslees. ii. ³ee Keb[eleerue cetueêJ³eebvee meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. iii. ³ee Keb[eleerue cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece oesve keÀ#ee

DeHetCe& Demeleele. iv. ³ee Keb[ele meJe& cetueêJ³es Oeelet Deensle. SHedÀ-Keb[: i. DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesu³ee DeeJele&veeleerue

cetueêJ³eeb®ee cnCepes®e ueBLesveeF[med DeeefCe De@efkeÌìveeF[med®ee SHeÀ-Keb[ele meceeJesμe neslees.

ii. l³eeb®³ee yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele. iii. l³eebvee Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. iv. ner meJe& cetueêJ³es Oeelet Deensle. DeeJele&meejCeerleerue ®eej Keb[eb®eer ceeb[Ceer KeeueerueÒeceeCes: 4. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®³ee mLeevee®es

Lees[keÌ³eele JeCe&ve keÀje. GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®es mLeeve: i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue Dee[J³ee DeesUeRvee

DeeJele&ves cnCeleele DeeefCe GY³ee DeesUeRvee ieCe cnCeleele.

ii. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle meele DeeJele&ves DeeefCe Deþje ieCe Deensle.

iii. DeeJele&veebvee 1 les 7 ¬eÀceebkeÀ efoues Deensle. SkeÀe®e DeeJele&veeleerue cetueêJ³eeb®ee keÀ#ee ¬eÀceebkeÀ DeeefCe DeeJele&ve ¬eÀceebkeÀ meejKee®e Demelees.

iv. Òel³eskeÀ DeeJele&vee®eer meg©Jeele veJeerve keÀ#esle FueskeÌì^e@ve YejC³eeves nesles. DeeJele&ve ¬eÀceebkeÀ ne Yejle Demeuesu³ee keÀ#es®³ee ¬eÀceebkeÀeFlekeÀe Demelees.

v. Heefnues DeeJele&ve meJee¥le ueneve Demetve l³eeceO³es HeÀkeÌle oesve®e cetueêJ³es Deensle. ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee DeeJele&veele Òel³eskeÀer Deeþ cetueêJ³es Demetve leer ueIeg DeeJele&ves Deensle. ®eewLeer DeeefCe Hee®eJeer DeeJele&ves oerIe& DeeJele&ves Demetve l³eele Òel³eskeÀer 18 cetueêJ³es Deensle. meneJes DeeJele&ve meJee¥le oerIe& Deens. l³eeceO³es SketÀCe 32 cetueêJ³es Deensle. meeleJes DeeJele&ve DeHetCe& Deens.

vi. ieCeebvee 1 les 18 ¬eÀceebkeÀ efoues Deensle. p³ee cetueêJ³eeb®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe efkebÀJee meb³egpee FueskeÌì^e@ve meceeve Deensle, Deμee cetueêJ³eebvee meejK³ee®e ieCeele mLeeve efoues Deens.

vii. SkeÀe®e ieCeeleerue cetueêJ³eeb®es jemee³eefvekeÀ iegCeOece& meceeve Demeleele.

viii. ieCe SkeÀceO³es DeukeÀOeceea Oeelet Deensle. ogmeN³ee ieCeele DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet Deensle. ieCe 17 ceO³es n@ueespeve Demetve 18 J³ee ieCeele efveeq<¬eÀ³e Jee³et efkebÀJee jepeJee³et Deensle.

ix. DeeJele&meejCeer®³ee [eJ³ee yeepetme Oeelet Deensle, lej GpeJ³ee yeepetme DeOeelet Deensle.

x. 1 Je 2 ³ee ieCeeleerue cetueêJ³es [eJ³ee yeepetuee DeeefCe 13 les 17 ³ee ieCeeleerue cetueêJ³es DeeJele&meejCeer®³ee GpeJ³ee yeepetuee Demetve l³eebvee `Òemeeceev³e cetueêJ³es' cnCeleele. l³eeb®eer HeÀkeÌle μesJeì®eer keÀ#ee DeHetCe& Demeles.

xi. ieCe 3 les 12 ceOeerue cetueêJ³eebvee meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. l³eeb®³ee yeenîelece oesve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

xii. DeeJele&meejCeer®³ee Deieoer μesJeìer GpeJ³ee yeepetme Demeuesu³ee 18 J³ee ieCeele efveeq<¬eÀ³e Jee³et Deensle. ³eeleerue nsefueDece (yeenîelece keÀ#esle 2 FueskeÌì^e@vme) J³eefleefjkeÌle meJe& cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle Deeþ FueskeÌì^e@vme Demeleele.

xiii. DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesu³ee cetueêJ³eebvee Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. l³eeceO³es ueBLesveeF[med DeeefCe De@efkeÌìveeF[med Deμee oesve ÞesCeeR®ee meceeJesμe neslees. l³eeb®³ee yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

Smed- Keb[

[er-Keb[ Heer-Keb[

SHedÀ-Keb[

1.2 v³etueB[med®eer De<ìkesÀ 1. v³etueB[med®eer De<ìkesÀ GÊej: i. [esyesje³evejveblej v³etueB[medves cetueêJ³eeb®³ee

iegCeOecee¥®³ee DeeOeejs JeieeakeÀjCee®ee Òe³elve kesÀuee. ii. v³etueB[medves l³ee JesUer %eele Demeuesu³ee 56

cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer.

iii. v³etueB[meduee Demes Dee{Uues, keÀer Òel³eskeÀ DeeþJ³ee cetueêJ³ee®es iegCeOece& Heefnu³ee cetueêJ³eemeejKes Deensle. l³eeves l³eeb®eer leguevee mebieerleeleerue De<ìkeÀebμeer kesÀueer.

iv. Goe. H Li Be B C N O F Na Mg Al Si P S Cl K Ca Cr Ti Mn Fe

Jejerue GoenjCeeleerue Òel³eskeÀ mlebYeeleerue cetueêJ³eeb®es

iegCeOece& meceeve Deensle. Heefnu³ee mlebYeeleerue H, F

DeeefCe Cl ner meceeve iegCeOecee&®eer cetueêJ³es Deensle. ogmeN³ee mlebYeeleerue Li, Na DeeefCe K ³eeb®es iegCeOece& meceeve Deensle, ns®e Heg{erue mlebYeebleerue cetueêJ³eebveener ueeiet He[les.

v. v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeb®ee efve³ece meJe& %eele cetueêJ³eeb®³ee JeieeakeÀjCeekeÀefjlee efve©He³eesieer þjuee.

vi. ke@ÀefuμeDeceveblej Òel³eskeÀ DeeþJ³ee cetueêJ³ee®es iegCeOece& Heefnu³ee cetueêJ³eeÒeceeCes veJnles.

1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 2. ceesmues®es ³eesieoeve DeeefCe DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer GÊej: i. meve 1913 ceO³es, nsvjer ceesmues ³ee efye´efìμe HeoeLe&-

Jew%eeefvekeÀeves Demes μeesOetve keÀe{ues, keÀer DeCegJemlegceeve ne cetueêJ³eeb®ee cetueYetle iegCeOece& vemetve DeCegDebkeÀ (Z) ne Deens. l³eecegUs DeeJele&meejCeerle cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer keÀjC³eemeeþer DeCegDebkeÀe®ee JeeHej kesÀuee iesuee.

ii. cetueêJ³ee®ee DeCegDebkeÀ (Z) cnCepes l³ee®³ee DeCegkeWÀêkeÀeleerue Òeesìe@ve®eer mebK³ee nes³e. lemes®e lees cetueêJ³ee®³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@ve®eer mebK³eener oμe&efJelees.

iii. ³ee μeesOeecegUs cetueêJ³es Je l³eeb®es iegCeOece& ³ee efJe<e³eer®ee ¢ef<ìkeÀesve HetCe&HeCes yeoueuee.

iv. l³eevegmeej ceW[sefueJn®³ee DeeJele&efve³eceeceO³es megOeejCee keÀªve DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece ceeb[C³eele Deeuee. ne efve³ece cnCepes, `cetueêJ³eeb®es YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOece& ns l³eeb®³ee DeCegDebkeÀe®es DeeJeleeaHeÀue Deensle'. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer ³ee DeeJeleea efve³eceeJej DeeOeeefjle Deens.

3. n@ueespeve efkebÀJee ieCe 17 cetueêJ³es GÊej: i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee μesJeìtve ogmeN³ee

cnCepes 17 J³ee (VII A) ieCeeleerue mlebYeele n@ueespeve®es mLeeve Deens.

ii. ³ee ieCeeleerue cetueêJ³es Jeªve Keeueer Deμeer Heg{erue lekeÌl³eele efoueer Deensle:

ieCe 17

cetueêJ³es meb%ee DeCegDebkeÀ

(Z) FueskeÌì^e@ve mebªHeCe meb³egpee

HeÌueesjerve F 9 2,7 1

keÌueesjerve Cl 17 2,8,7 1

ye´esefceve Br 35 2,8,18,7 1

Dee³eesef[ve I 53 2,8,18,18,7 1

De@mì@efìve At 85 2,8,18,32,18,7 1 iii. n@ueespeve®³ee yeenîelece keÀ#esle 7 FueskeÌì^e@vme

Demeleele. iv. l³eecegUs l³ee®es De<ìkeÀ HetCe& nesC³eeme SkeÀ

FueskeÌì^e@ve®eer iejpe Demeles. v. SkeÀ FueskeÌì^e@ve IesTve n@ueespeve DeeHeues De<ìkeÀ HetCe&

keÀjlees Je efveeq<¬eÀ³e Jee³etb®es FueskeÌì^@eve mebªHeCe ÒeeHle keÀjlees.

vi. l³eecegUs n@ueespeve®eer meb³egpee SkeÀ Deens. 4. Òemeeceev³e cetueêJ³es GÊej: i. Smed Je Heer-Keb[eleerue (μetv³e efkebÀJee 18 J³ee

ieCeeleerue cetueêJ³eebJ³eefleefjkeÌle) cetueêJ³eebvee cnCepes®e ieCe 1, 2 DeeefCe 13 les 17 ceOeerue cetueêJ³eebvee Òemeeceev³e cetueêJ³es cnCeleele.

ii. ³ee cetueêJ³eeb®³ee DeCet®eer HeÀkeÌle yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Demeles.

iii. DeukeÀOeceea Oeelet, DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet DeeefCe n@ueespeve ner Òemeeceev³e cetueêJ³es Deensle.

5. meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es GÊej: i. DeeJele&meejCeer®³ee ceO³eeJejerue ieCe 3 les 12 ceO³es

Demeuesu³ee cetueêJ³eebvee meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. ii. l³eeb®³ee yeenîelece oesve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

efìHee efuene.

iii. l³eebvee [er-Keb[eleerue cetueêJ³es cnCeleele. iv. meeceev³e leeHeceeveeuee ³ee Keb[eleerue meJe& cetueêJ³es

(DeHeJeeo: Heeje) IeveªHe Demeleele. 6. Debelejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es GÊej: i. DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesu³ee cetueêJ³eebvee

Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. ii. l³eeceO³es ueBLesveeF[med Je De@efkeÌìveeF[med Deμee oesve

ÞesCeer Deensle. ner SHedÀ-Keb[eleerue cetueêJ³es Deensle. iii. DeCegDebkeÀ 58 les 71 (Ce les Lu) Demeuesu³ee ®eewoe

cetueêJ³eebvee ueBLesveeF[med cnCeleele. l³eeb®³eeleerue iegCeOecee¥ceO³es yejs®e meeOec³e& Demeu³eecegUs l³eebvee ueBLesefveDece (La = 57) yejesyej eflemeN³ee ieCeele Je meneJ³ee DeeJele&veele þsJeues Deens.

iv. 90 les 103 DeCegDebkeÀ Demeuesu³ee 14 cetueêJ³eebvee (Th les Lr) De@efkeÌìveeF[med cnCeleele. l³eeb®³eeleerue iegCeOecee¥ceO³es yejs®emes meeOec³e& Demeu³eecegUs l³eebvee De@eqkeÌìefveDece (Ac = 8) yejesyej eflemeN³ee ieCeele Je meeleJ³ee DeeJele&veele þsJeues Deens.

v. l³eeb®³ee yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele. vi. ner meJe& cetueêJ³es Oeelet Deensle. 7. efveeq<¬eÀ³e cetueêJ³es GÊej: i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee Deieoer μesJeìer GpeJ³ee

yeepetuee 18 J³ee ieCeeleerue cetueêJ³eebvee efveef<¬eÀ³e cetueêJ³es efkebÀJee jepeJee³et cnCeleele. l³eeb®³ee yeenîelece keÀ#ee HetCe& Demeleele.

ii. ³eeleerue nsefueDece J³eefleefjkeÌle meJe& cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle Deeþ FueskeÌì^e@vme Demeleele. nsefueDece®³ee yeenîelece keÀ#esle 2 FueskeÌì^@evme Demeleele.

iii. ner cetueêJ³es FueskeÌì^e@ve oslener veenerle DeeefCe Ieslener veenerle DeeefCe l³eecegUs meeceev³e efmLeleerle les keÀesCel³eener jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³esle Yeeie Iesle veenerle.

iv. l³eeb®eer meb³egpee μetv³e Demeles. v. cnCetve, l³eebvee μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³es Demes

cnCeleele. vi. ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee

Heer-Kebb[ele cees[leele. vii. ³ee efveeq<¬eÀ³e cetueêJ³eebceO³es nsefueDece (He), efveDee@ve

(Ne), Dejiee@ve (Ar), ef¬eÀHìe@ve (Kr), Pesvee@ve (Xe) DeeefCe js[e@ve (Rn) ³eeb®ee meceeJesμe neslees.

viii. ner meJe& cetueêJ³es Jee³egªHeele Demeleele.

8. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue veeiecees[er js<ee GÊej: i. Heer-Keb[ele Oeelet, DeOeelet Je Oeelegme¢μe Deμeer

leervener ÒekeÀej®eer cetueêJ³es Deensle. ii. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue [eJ³ee yeepet®es Oeelet

DeeefCe GpeJ³ee yeepet®es DeOeelet veeiecees[er js<esves JesieUs oeKeefJelee ³esleele.

iii. keÀ[s®eer cetueêJ³es pemes yeesje@ve (B), efmeefuekeÀe@ve (Si), pecexefveDece (Ge), DemexefvekeÀ (As), DeBìerceveer (Sb), ìsu³egefjDece (Te) DeeefCe HeesueesefveDece (Po) ner Oeelet DeeefCe DeOeelet ³ee oesvneR®es iegCeOece& oeKeefJeleele.

iv. veeiecees[er js<es®³ee yeepetme Demeuesueer ner cetueêJ³es Oeelet Je DeOeelet Demes oesvner iegCeOece& oeKeefJeleele l³eecegUs l³eebvee Oeelegme¢μe efkebÀJee Debμele: Oeelet Demes cnCeleele.

1.4 DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer 1. cetueêJ³ee®es DeCegJemlegceeve ne cetueYetle iegCeOece& vemetve

DeCegDebkeÀ ne Deens. GÊej : i. DeCegDebkeÀ cetueêJ³ee®³ee DeCegkeWÀêkeÀeleerue Òeesìe@ve®eer

mebK³ee efkebÀJee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^@eve®eer mebK³ee oμe&efJelees.

ii. SkeÀe cetueêJ³ee®³ee meJe& DeCetb®ee DeCegDebkeÀ meceeve Demelees.

iii. cetueêJ³ee®³ee DeCet®³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@vme®³ee osJeeCeIesJeeCe lemes®e YeeieeroejercegUs meb³egies le³eej nesleele.

iv. cetueêJ³ee®es jemee³eefvekeÀ iegCeOece& l³ee®³ee DeCegDebkeÀeJeªve þjleele.

l³eecegUs, cetueêJ³ee®ee cetueYetle iegCeOece& DeCegJemlegceeve vemetve DeCegDebkeÀ ne Deens.

*2. ieCeele Keeueer peeleevee DeCet®ee DeekeÀej Jee{le peelees. GÊej : i. DeCet®³ee ef$ep³esJeªve DeCet®ee DeekeÀej þjlees. ii. mJeleb$e DeCetceO³es, DeCet®eer ef$ep³ee cnCepes

DeCegkeWÀêkeÀeHeemetve yeenîelece keÀ#esHe³e¥le®es Deblej. iii. ieCeele Jeªve Keeueer ³esleevee keÀ#eeb®eer mebK³ee Jee{le

peeles. iv. l³eecegUs yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@ve

DeCegkeWÀêkeÀeHeemetve otj peeleele Je DeCet®eer ef$ep³ee Jee{les. HeefjCeeceer DeCet®ee DeekeÀejner Jee{lees.

cnCetve, ieCeele Jeªve Keeueer peeleevee DeCet®ee DeekeÀej Jee{lees.

μeem$eer³e keÀejCes efuene.

*3. DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s OeelegiegCe keÀceer neslees. GÊej : i. DeCet®³ee FueskeÌì^e@ve osC³ee®³ee iegCeOecee&me OeelegiegCe

cnCeleele. ii. DeeJele&veele meejK³ee®e keÀ#esle FueskeÌì^e@vme Jee{le

peeleele, l³eecegUs ns FueskeÌì^e@vme DeCegkeWÀêkeÀekeÀ[tve DeefOekeÀ®e Kes®eues peeleele, cnCetve DeCetb®ee DeekeÀej keÀceer-keÀceer nesle peelees.

iii. ³eecegUs DeCegceOetve FueskeÌì^e@ve menpeHeCes efouee peele veener.

cnCetve, DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s OeelegiegCe keÀceer neslees. *4. SkeÀe®e ieCeeleerue cetueêJ³es meejKeer meb³egpee

oμe&efJeleele. [cee®e& 14] GÊej: i. DeCet®³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@ve®eer mebK³ee

cnCepes l³ee DeCet®es meb³egpee FueskeÌì^e@ve nes³e. cetueêJ³eeb®eer meb³egpee ner l³ee®³ee yeenîelece keÀ#esle DemeCeeN³ee meb³egpee FueskeÌì^e@ve®³ee mebK³esJeªve þjJeueer peeles.

ii. ieCeeleerue meJe& cetueêJ³eeb®³ee meb³egpee FueskeÌì^e@ve®eer mebK³ee ner meejKeer®e Demeles.

l³eecegUs, SkeÀe®e ieCeeleerue meJe& cetueêJ³eeb®eer meb³egpee meceeve Demeles.

5. efveeq<¬eÀ³e Jee³et cegkeÌle DeCet®³ee mJeªHeele Demeleele. GÊej : i. jsCet le³eej nesCes ns SkeÀ$e ³esCeeN³ee cetueêJ³eeb®³ee

FueskeÌì^e@ve mebªHeCeeJej DeeOeeefjle Demeles. ii. efveeq<¬eÀ³e Jee³et®³ee yeenîelece keÀ#esmeefnle meJe& keÀ#ee

HetCe& Demeleele. iii. l³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle oesve (Goe. He) efkebÀJee

Deeþ (Goe. Ne, Ar F.) FueskeÌì^e@ve Demeu³eeves l³eeb®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe efmLej Demeles.

iv. efmLej FueskeÌì^e@ve mebªHeCeecegUs ns Jee³et FueskeÌì^e@ve osle veenerle, Iesle veenerle efkebÀJee Yeeieeroejerner keÀjle veenerle.

l³eecegUs, efveeq<¬eÀ³e Jee³et cegkeÌle DeCet®³ee mJeªHeele Demeleele. 1. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue Dee[J³ee DeesUer

[Dee@keÌìesyej 13] 2. DeCegDebkeÀ 11 Je meb³egpee 1 Demeuesues cetueêJ³e 3. DeCegDebkeÀ 18 Demeuesues μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³e 4. ueBLesveeF[med ÞesCeerceOeerue Heefnues cetueêJ³e

5. De@efkeÌìveeF[med ÞesCeerceOeerue Heefnues cetueêJ³e 6. yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& DemeCeeN³ee cetueêJ³eeb®ee ieì 7. cetueêJ³e p³eeuee SkeÀ®e keÀ#ee DeeefCe SkeÀ®e meb³egpee FueskeÌì^e@ve

Demelees. GÊejs: 1. DeeJele&ves 2. meesef[Dece (Na) 3. Dejiee@ve (Ar) 4. mesefjDece (Ce) 5. LeesefjDece (Th)

6. Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es efkebÀJee SHedÀ-Keb[ cetueêJ³es 7. ne³e[^espeve 1. meesef[Dece (23) ®es DeCegJemlegceeve ns efueefLeDece DeeefCe

Heesì@efμeDece®³ee DeCegJemlegceevee®³ee ogHHeì Demeles. 2. v³etueB[meddves meJe& cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCebt®³ee

DeekeÀeje®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer. 3. v³etueB[med®³ee DeeJele&meejCeerle efveeq<¬eÀ³e Jee³etb®ee (jepeJee³etb®ee)

meceeJesμe Deens. 4. DeeJele&meejCeerleerue Dee[J³ee DeesUeRvee DeeJele&ves cnCeleele. 5. DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s peeleevee cetueêJ³ebe®³ee

iegCeOecee&le ÞesCeerye×lee efometve ³esles. 6. ceW[sefueJn ne meJe& cetueêJ³eeb®es ³eμemJeer JeieeakeÀjCe keÀjCeeje

Heefnuee jmee³evelep%e neslee. 7. ne³e[^espeve n@ueespeveμeer lemes®e DeukeÀueer Oeeletμeer meec³e

oμe&efJelees. 8. DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece DeCegJemlegceeveeJej DeeOeeefjle Deens. 9. DeeJele&meejCeerle [eJ³ee yeepetme Oeelet Deensle. 10. DeeJele&meejCeerle GpeJ³ee yeepetme DeOeelet Deensle. 11. 18 J³ee ieCeele efveef<¬eÀ³e Jee³et Deensle. 12. ieCe 2 ceO³es DeukeÀOeceea Oeelet Deensle. 13. SHedÀ-Keb[eleerue cetueêJ³es DeeJele&meejCeerleerue Jej®³ee mlejele

Deensle. 14. ueBLesveeF[med DeeefCe De@efkeÌìveeF[med ³eebvee Òemeeceev³e cetueêJ³es

cnCeleele. 15. ogmeN³ee Je eflemeN³ee DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s

peeleevee meb³egpee 1 les 4 He³e¥le Jee{les DeeefCe veblej 4 les 0 He³e¥le keÀceer nesles.

16. Oeelet $eÝCe ÒeYeeefjle Demeleele. GÊejs: 1. ®etkeÀ: meesef[Dece®es DeCegJemlegceeve ns efueefLeDece Je

Heesì@efμeDeæce®³ee DeCegJemlegceevee®³ee mejemejerFlekesÀ Deens.

veeJes efuene.

Keeueerue JeekeÌ³es ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebietve ®egkeÀer®es efJeOeeve yejesyej keÀªve efuene.

2. ®etkeÀ: v³etueB[medves meJe& cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCegJemlegceeveeb®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer.

3. ®etkeÀ: v³etueB[med®³ee DeeJele&meejCeerle efveeq<¬eÀ³e Jee³ebt®ee (jepeJee³etb®ee) meceeJesμe veener.

4. yejesyej 5. yejesyej 6. yejesyej 7. yejesyej 8. ®etkeÀ: DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece cetueêJ³eeb®³ee DeCegDebkeÀeJej

DeeOeeefjle Deens. 9. yejesyej 10. yejesyej 11. yejesyej 12. ®etkeÀ: ieCe 2 ceO³es DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet Deensle. 13. ®etkeÀ: SHedÀ-Keb[eleerue cetueêJ³es DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer

Deensle. 14. ®etkeÀ: ueBLesveeF[med DeeefCe De@efkeÌìveeF[med ³eebvee

Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele. 15. yejesyej 16. ®etkeÀ: Oeelet Oeve ÒeYeeefjle Demeleele. 1. efueefLeDece, yesefjefueDece, yeesje@ve, keÌueesjerve. 2. ne³e[êspeve, nsefueDece, efveDee@ve, Pesvee@ve. 3. efueefLeDece, meesef[Dece, ce@ivesefμeDece, Heesì@efμeDece. 4. yeesje@ve, efmeefuekeÀe@ve,Heesì@efμeDece, DeBìerceveer. 5. keÌueesjerve, yeésefceve, Dee³eesef[ve, Dee@efkeÌmepeve. 6. yeesje@ve, keÀeye&ve, vee³eìêspeve, nsefueDece. 7. nsefueDece, js[e@ve, Dejiee@ve, yeesje@ve. 8. meesef[Dece, efueefLeDece, yessefjefueDece, keÀe@Hej. GÊejs: 1. keÌueesjerve: Flej meJe& ogmeN³ee DeeJele&veeleerue cetueêJ³es Deensle. 2. ne³e[êspeve: Flej meJe& efveef<¬eÀ³e cetueêJ³es efkebÀJee jepeJee³et

Deensle. 3. ce@ivesefμeDece: Flej meJe& ieCe 1 ceOeerue cetueêJ³es Deensle. 4. Heesì@efμeDece: Flej meJe& Oeelegmeo=μe Deensle. 5. Dee@efkeÌmepeve: Flej meJe& n@ueespeve Deensle. 6. nsefueDece: Flej meJe& Òemeeceev³e cetueêJ³es Deensle. 7. yeesje@ve: Flej meJe& efveef<¬eÀ³e cetueêJ³es efkebÀJee jepeJee³et Deensle. 8. keÀe@Hej: Flej meJe& Òemeeceev³e cetueêJ³es Deensle, lej keÀe@Hej ns

meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³e Deens.

1. Oeelegme¢μe 2. ogmeN³ee DeeJele&veeleerue cetueêJ³es 3. DeukeÀOeceea Oeelet 4. DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet 5. eflemeN³ee DeeJele&veeleerue cetueêJ³es 6. [er-Keb[eleerue cetueêJ³es GÊejs: 1. efmeefuekeÀe@ve, pecexefveDece 2. keÀeye&ve, vee³eì^espeve 3. efueefLeDece, meesef[Dece 4. ce@ivesefμeDece, ke@ÀefuμeDece 5. HeÀe@mHeÀjme, meuHeÀj 6. keÀ@eHej, efPebkeÀ 1. [esyesje³evej : ef$ekesÀ :: v³etueB[med : ............. 2. ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer : DeCegJemlegceeve :: DeeOeggefvekeÀ

DeeJele&meejCeer : ............. 3. ne³e[^espeve : Heefnues DeeJele&ve :: efueefLeDece : ............ 4. HeÌueesjerve : 2,7 :: keÌueesjerve : ............. 5. ieCe 1: DeukeÀOeceea Oeelet :: ......... : DeecueeefjOeceea ce=oe

Oeelet 6. meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es : [er-Keb[ :: Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es :

............. 7. ìsu³egefjDece : ............. :: jsef[Dece : Oeelet 8. meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es : ............. :: Deeblejmeb¬eÀecekeÀ

cetueêJ³es : yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& 9. ueBLesveeF[med : Ce les Lu :: De@eqkeÌìveeF[med : ............. GÊejs: 1. DeäkesÀ 2. DeCegDebkeÀ 3. ogmejs DeeJele&ve 4. 2,8, 7

5. ieCe 2

6. SHedÀ-Keb[ 7. Oeelegme¢μe 8. yeenîelece oesve keÀ#ee DeHetCe& 9. Th les Lr

ieìeyeensjerue He³ee&³e DeesUKee.

meec³e HetCe& keÀje.

Keeueerue Òeμveebvee oesve GoenjCes Ðee.

`De' ieì `ye' ieì i. meesef[Dece a. DeOeelet ii. meuHeÀj b. ueBLesveeF[ iii. ceBieveerpe c. Oeelet iv. mesefjDece d. meb¬eÀecekeÀ æcetueêJ³e

GÊejs: (i c),(ii a),(iii d), (iv b) 2.

`De' ieì `ye' ieìi. Heefnues DeeJele&ve a. meJee¥le oerIe& DeeJele&ve ii. ®eewLes Je Hee®eJes

DeeJele&ve b. ueIeg DeeJele&ves

iii. ogmejs DeeefCe eflemejs DeeJele&ve

c. meJee¥le ueneve DeeJele&ve

iv. meneJes DeeJele&ve d. oerIe& DeeJele&ves

GÊejs: (i c), (ii d), (iii b), (iv a) 3.

`De' ieì `ye' ieì i. ieCe 1 Je 2 a. Heer-Keb[ ii. ieCe 3 les 12 b. [er-Keb[ iii. ieCe 13 les 18 c. SHedÀ-Keb[ d. Smed-Keb[

GÊejs: (i d ), (ii b),(iii a) 4.

`De' ieì `ye' ieì i. ceW[sefueJn a. ef$ekesÀ ii. [esyesje³evej b. DeCegDebkeÀ iii. ceesmues c. DeCegJemlegceeve d. DeäkesÀ

GÊejs: (i c), (ii a), (iii b)

5. `De' ieì `ye' ieì

i. Dee[J³ee DeesUer a. ieCe ii. GYes mlebYe b. DeeJele&ves iii. oesve DeefleefjkeÌle DeesUer c. ueBLesveeF[med

DeeefCe De@eqkeÌìveeF[med

iv. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer d. oerIe& ÞesCeer DeeJele&meejCeer

GÊejs :(i b), (ii a), (iii c), (iv d) 6.

`De' ieì `ye' ieì i. FkeÀe-yeesje@ve a. pecexefveDece ii. FkeÀe-De@u³egefceefveDece b. mkeBÀef[Dece iii. FkeÀe-efmeefuekeÀe@ve c. ie@efueDece

[peguew 15] GÊejs: (i b), (ii c), (iii a) 7.

`De' ieì `ye' ieì i. keÌueesjerve a. ieCe 1

ii. meesef[Dece b. ieCe 2iii. Dejiee@ve c. ieCe 17

iv. ce@ivesefμeDece d. ieCe 18

GÊejs: (i c), (ii a),(iii d), (iv b) 8.

`De' ieì `ye' ieì i. DeukeÀOeceea Oeelet a. meb³egpee 4 ii. DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet b. meb³egpee 0 iii. Dejiee@ve c. efÜmeb³egpe iv. keÀeye&ve d. SkeÀ meb³egpe

GÊejs: (i d), (ii c), (iii b), (iv a) 9.

`De' ieì `ye' ieìi. efveeq<¬eÀ³e Jee³et a. B, Si, Ge

ii. Oeelegmeo=μe b. Mg, Ca, Ba

iii. DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet c. He, Ne, Ar

iv. n@ueespeve d. Cl, Br, I GÊejs: (i c), (ii a), (iii b), (iv d)

³eesi³e pees[îee ueeJee.

ÒekeÀjCe 01 : μeeUe : cetueêJ³eeb®eer 1. ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer DeeefCe DeeOegefvekeÀ

DeeJele&meejCeer GÊej:

ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer

i. ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer cetueêJ³ee®³ee DeCegJemlegceeveeJej DeeOeeefjle Deens.

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeercetueêJ³ee®³ee DeCegDebkeÀeJej DeeOeeefjle Deens.

ii. cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer Deens.

cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCegDebkeÀeb®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer Deens.

iii. Keb[eble efJeYeeieCeer kesÀuesueer veener.

®eej Keb[eble efJeYeeieCeer kesÀueer Deens. (Keb[ Smed, Heer, [er DeeefCe SHedÀ)

iv. efveef<¬eÀ³e cetueêJ³ebe®ee meceeJesμe veener.

efveef<¬eÀ³e cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe kesÀuesuee Deens.

v. ³ee meejCeerle 8 ieCe Deensle.

³ee meejCeerle 18 ieCe Deensle.

vi. ³ee meejCeerle 7 DeeJele&ves Deensle.

³ee meejCeerle 7 DeeJele&ves Demetve, l³ee®eyejesyej oesve DeefOekeÀ ÞesCeer mJeleb$eHeCes DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Deensle.

2. ieCe DeeefCe DeeJele&ves GÊej:

ieCe DeeJele&ves i. DeeOegefvekeÀ

DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®³ee GY³ee mlebYeevee ieCe cnCeleele.

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®³ee Dee[J³ee DeesUeRbbvee DeeJele&ves cnCeleele.

ii. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle Deþje ieCe Deensle.

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerlemeele DeeJele&ves Deensle.

iii. ieCe ¬eÀceebkeÀ ne l³ee ieCeeleerue cetueêJ³eeb®³ee DeCet®³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^@evme®eer mebK³ee oμe&efJelees.

DeeJele&ve ¬eÀceebkeÀ ne l³ee DeeJele&veeleerue cetueêJ³eeb®³ee DeCetleerue FueskeÌì^@evme®³ee keÀ#ee oμe&efJelees.

3. efveef<¬eÀ³e Jee³et DeeefCe Òemeeceev³e cetueêJ³es GÊej:

efveef<¬eÀ³e Jee³et Òemeeceev³e cetueêJ³esi. efveef<¬eÀ³e Jee³et®³ee

DeCet®³ee yeenîelece keÀ#esmen meJe& keÀ#ee HetCe& Demeleele.

Òemeeceev³e cetueêJ³eeb®³ee DeCet®eer HeÀkeÌle yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Demeles.

ii. ner cetueêJ³es efmLej Demeleele Je jemee³eefvekeÀo=<ìîee efveef<¬eÀ³e (cnCepes®e Deef¬eÀ³eeμeerue) Demeleele.

ner cetueêJ³es DeefmLej Demetve jemee³eefvekeÀ¢<ìîee ef¬eÀ³eeμeerue Demeleele.

iii. efveef<¬eÀ³e Jee³et ns DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee Heer-Keb[eceO³es meeceeJeuesues Deensle.

Òemeeceev³e cetueêJ³es ner DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee Heer Je Smed -Keb[eceO³es meeceeJeuesueer Deensle.

iv. ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee μetv³e ieCeele (18 J³ee ieCeele) ³esleele.

ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee ieCe 1 DeeefCe 2 lemes®e ieCe 13 les 17 ceO³es ³esleele.

4. meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es DeeefCe Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es GÊej:

meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³esi. DeeOegefvekeÀ

DeeJele&meejCeer®³ee ieCe 3 les 12 ceOeerue cetueêJ³eebvee meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele.

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesu³ee cetueêJ³eebvee Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele.

ii. ³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece oesve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

iii. ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee [er Keb[ele meceeefJeä Deensle.

ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee SHedÀ-Keb[eceO³es meceeefJeä Deensle.

5. Smed-Keb[ cetueêJ³es DeeefCe Heer-Keb[ cetueêJ³es GÊej:

Smed-Keb[ cetueêJ³es Heer-Keb[ cetueêJ³esi. Smed-Keb[ele ieCe 1 Je 2

ceOeerue cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe neslees.

Heer-Keb[ele ieCe 13 les 18

ceOeerue cetueêJ³eeb®ee meceeJesμe neslees.

Keeueerue pees[îebeleerue legueveelcekeÀHeÀjkeÀ meebiee.

ii. ³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle 1 efkebÀJee 2 FueskeÌì^e@vmed Demeleele.

³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle 3 les 8 FueskeÌì^e@vme Demeleele.

iii. Smed-Keb[eleerue meJe& cetueêJ³es Oeelet Deensle. (DeHeJeeo: ne³e[^espeve)

Heer-Keb[ele Oeelet, DeOeelet, DeeefCe Oeelegme¢μe Deμee meJee¥®ee meceeJessμe Deens.

6. DeukeÀOeceer& Oeelet DeeefCe DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet GÊej:

DeukeÀOeceer& Oeelet DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet

i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&- meejCeerleerue ieCe 1 (ieCe I

A) ceOeerue ne³e[^espeve JeieUlee Flej meJe& cetueêJ³eebvee DeukeÀOeceer& Oeelet cnCeleele.

DeeOegefvekeÀ DeeJele&- meejCeerleerue ieCe 2

(ieCe II A) ceOeerue cetueêJ³eebvee DeecueeefjOeceea ce=oe Oeelet cnCeleele.

ii. ³ee cetueêJ³eeb®³ee DeCetb®³ee meb³egpee keÀ#esle SkeÀ meb³egpee FueskeÌì^@eve Demelees.

³ee cetueêJ³eeb®³ee DeCetb®³ee meb³egpee keÀ#esle oesve FueskeÌì^@evme Demeleele.

iii. meb³egpee SkeÀ Demeles. (SkeÀmeb³egpe)

meb³egpee oesve Demeles. (efÜmeb³egpe)

7. [er-Keb[ cetueêJ³es DeeefCe SHedÀ-Keb[ cetueêJ³es GÊej:

[er-Keb[ cetueêJ³es SHedÀ-Keb[ cetueêJ³es i. DeeOegefvekeÀ

DeeJele&meejCeer®³ee ieCe 3 les ieCe 12 ³eebceOeerue cetueêJ³eebvee [er-Keb[ cetueêJ³es cnCeleele.

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesueer cetueêJ³es cnCepes SHedÀ-Keb[ cetueêJ³es nes³e.

ii. ³eeceO³es meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es Deensle.

³eeceO³es Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es Deensle (ueBLesveeF[med DeeefCe De@efkeÌìveeF[med).

iii. DeCet®³ee oesve yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

DeCet®³ee leerve yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

8. Òemeeceev³e cetueêJ³es DeeefCe meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es GÊej:

Òemeeceev³e cetueêJ³es meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es i. Òemeeceev³e cetueêJ³eeb®³ee

DeCet®eer HeÀkeÌle yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Demeles.

meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³eeb®³ee DeCetb®³ee yeenîelece oesve keÀ#ee DeHetCe& Demeleele.

ii. ³ee cetueêJ³eeb®ee DeeJele&meejCeer®³ee ieCe 1 DeeefCe ieCe 2 lemes®e ieCe 13 les 17 ³eebceO³es meceeJesμe neslees.

³ee cetueêJ³eeb®ee DeeJele&meejCeer®³ee ieCe 3 les ieCe 12 ³eebceO³es meceeJesμe neslees.

iii. ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele& meejCeer®³ee Smed Je Heer-Keb[ele meeceeJeuesueer Demeleele.

ner cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee [er-Keb[ele meeceeJeuesueer Demeleele.

9. Oeelet iegCeOece& DeeefCe DeOeelet iegCeOece& GÊej:

Oeelet iegCeOece& DeOeelet iegCeOece& i. Oeelet iegCeOece& cnCepes

DeCet®eer FueskeÌì@^eve osC³ee®eer ÒeJe=Êeer.

DeOeelet iegCeOece& cnCepes Oeelet®eer FueskeÌì^@eve IesC³ee®eer efkebÀJee Yeeieeroejer keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer.

ii. DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s OeelegiegCe keÀceer nesle peelees.

DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s DeOeelegiegCe Jee{le peelees.

iii. ieCeeceO³es Jeªve Keeueer OeelegiegCe Jee{le peelees.

ieCeeceO³es Jeªve Keeueer DeOeelegiegCe keÀceer nesle peelees.

iv. Oeelet iegCeOece& Demeuesueer cetueêJ³es OeveÒeYeeefjle Demeleele.

DeOeelet iegCeOece& Demeuesueer cetueêJ³es $eÝCeÒeYeeefjle Demeleele.

1. DeeJele&ves GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®³ee Dee[J³ee

DeesUeRvee DeeJele&ves cnCeleele. 2. ieCe GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue cetueêJ³eeb®³ee GY³ee mlebYeebvee

ieCe cnCeleele. 3. efveef<¬eÀ³e Jee³et GÊej: 18 J³ee ieCeeleerue (efkebÀJee μetv³e ieCeeleerue) p³ee

cetueêJ³eeb®³ee DeCet®³ee yeenîelece keÀ#ee HetCe& Demeleele, Deμee cetueêJ³eebvee efveef<¬eÀ³e Jee³et cnCeleele.

J³eeK³ee efuene.

4. Òemeeceev³e cetueêJ³es GÊej: Heefnu³ee Je ogmeN³ee ieCeeleerue cetueêJ³es DeeOegefvekeÀ

DeeJele&meejCeer®³ee [eJ³ee yeepetme Je ieCe 13 les 17 ceOeerue cetueêJ³es GpeJ³ee yeepetme Demetve l³eeb®eer yeenîelece SkeÀ keÀ#ee DeHetCe& Demeles, Deμee cetueêJ³eebvee Òemeeceev³e cetueêJ³es cnCeleele.

5. meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es GÊej: DeeJele&meejCeer®³ee ceO³eYeeieer ieCe 3 les 12 ceOeerue yeenîelece

oesve keÀ#ee DeHetCe& Demeuesu³ee cetueêJ³eebvee meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele.

6. Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es GÊej: DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer Demeuesu³ee p³ee cetueêJ³eeb®³ee

yeenîelece leerve keÀ#ee DeHetCe& Deensle, Deμee cetueêJ³eebvee Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³es cnCeleele.

7. ueBLesveeF[med GÊej: DeCegDebkeÀ 58 les 71 (Ce les Lu) DemeCeeN³ee meceeve

jemee³eefvekeÀ iegCeOecee¥®³ee 14 cetueêJ³eeb®³ee ieìeme ueBLesveeF[med cnCeleele.

8. De@efkeÌìveeF[med GÊej: DeCegDebkeÀ 90 les 103 (Th les Lr) DemeCeeN³ee meceeve

jemee³eefvekeÀ iegCeOecee¥®³ee 14 cetueêJ³eeb®³ee ieìeme De@efkeÌìveeF[med cnCeleele.

9. mecemLeeefvekesÀ GÊej: SkeÀe®e cetueêJ³ee®³ee meceeve DeCegDebkeÀ Demeuesu³ee; Hejbleg

efYeVe DeCegJemlegceevee®³ee DeCetbvee mecemLeeefvekesÀ cnCeleele. 10. DeCet®eer ef$ep³ee (DeCet®ee DeekeÀej) GÊej: mJeleb$e DeCetceO³es, DeCegkeWÀêkeÀeHeemetve l³ee®³ee yeenîelece

keÀ#esceOeerue Deblejeme DeCet®eer ef$ep³ee cnCeleele. 11. Oeelegme¢μe GÊej: peer cetueêJ³es Oeelet DeeefCe DeOeelet ³ee oesIeeb®es iegCeOece&

oeKeefJeleele, l³ee cetueêJ³eebvee Oeelegme¢μe cetueêJ³es cnCeleele.

1. v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeb®ee efve³ece [cee®e& 15] GÊej: v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeb®ee efve³ece Demee Deens, keÀer

’cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceer l³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer Demelee, Òel³eskeÀ DeeþJ³ee cetueêJ³ee®es ieggCeOece& Heefnu³ee cetueêJ³eeÒeceeCes Demeleele.“

2. ceW[sefueJn®ee DeeJeleea efve³ece [meHìWyej 14] GÊej: ceW[sefueJn®ee DeeJeleea efve³ece Demee Deens, keÀer ’cetueêJ³ebe®es

YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOece& ns l³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®es DeeJeleeaHeÀue Deensle.“

3. DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece GÊej: DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³ece Demee Deens, keÀer ’cetueêJ³ebe®es

YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOece& ns l³eeb®³ee DeCegDebkeÀe®es DeeJeleeaHeÀue Deensle.“

1. Heg{erue cetueêJ³eeb®es Oeelet, DeOeelet, Oeelegme¢μe ³eeble

JeieeakeÀjCe keÀje: C, Mg, Si, S, Hg, As. [cee®e& 15]

GÊej:

Oeelet DeOeelet Oeelegme¢μe Mg, Hg C, S Si, As

*2. veeJes efuene: i. yeenîelece keÀ#esle SkeÀ FueskeÌì^@eve Demeuesueer leerve cetueêJ³es ii. yeenîelece keÀ#ee HeefjHetCe& Demeuesueer leerve cetueêJ³es iii. yeenîelece keÀ#esle 7 FueskeÌì^@eve Demeuesueer leerve cetueêJ³es GÊej: i. ne³e[^espeve, meesef[Dece, Heesì@efμeDece. ii. nsefueDece, efveDee@ve, Dejiee@ve. iii. keÌueesjerve, ye´esefceve, Dee³eesef[ve. ke=Àleer 1.1 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 1) GÊejs: i. keÀHeeìele efkebÀJee ìsyeueJej meJe& Jemlet þjeJeerkeÀ He×leerves

þsJeuesu³ee Dee{Uleele. ii. nes³e, Jemlet SkeÀe efJeefμe<ì He×leerves ceeb[uesu³ee Demeleele.

þjeJeerkeÀ He×leerves Jemlet þsJeu³eecegUs efieNneF&keÀebme l³eeb®³ee iejpes®³ee Jemlet HeìkeÀve efceUleele.

iii. DeeHeCe DeeHeueer HegmlekesÀ, keÀHe[s DeeefCe Flej Jemlet peeie®³ee peeieer þsJelees. HegmlekesÀ HegmlekeÀeb®³ee keÀHeeìele, keÀHe[s keÀHe[îeeb®³ee keÀHeeìele DeeefCe Flej Jemlet pemes yetì, ®eHHeue, ceespes, KesUCeer F. l³eeb®³ee þjeJeerkeÀ peeieer þsJelees. l³eecegUs iejpes®³ee JesUer l³ee ueies®e efceUleele.

iv. ûebLeeue³eeleerue HegmlekesÀ ûebLeHeeueeme lemes®e efJeÐeeL³ee&me lJeefjle ÒeeHle JneJeerle ³eemeeþer l³eeb®es efJe<e³eJeej JeieeakeÀjCe keÀªve JesieJesieÈ³ee efþkeÀeCeer þsJeuesueer Demeleele.

ke=Àleer

Keeueerue efve³ece meebiee.

mebkeÀerCe&

v. ûebLeeue³eele Deμee ÒekeÀejs HegmlekesÀ ueeJeC³eemeeþer ûebLeHeeue JeieeakeÀjCee®eer þjeJeerkeÀ He×leer JeeHejleele. efJe<e³eJeej ceeb[Ceer kesÀu³eeves Heeefnpes Demeleerue leer meJe& HegmlekesÀ SkeÀe®e peeieer lJeefjle efceUleele.

ke=Àleer 1.2 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 2) GÊejs:

ef$ekesÀ cetueêJ³es DeCegJemlegceeve

I H 1.01 F 19.0 Cl 35.5

II Li 6.9 Na 23.0 K 39.1

III Be 9.01 Mg 24.3 Ca 40.1

Òel³eskeÀ ef$ekeÀeleerue, ceOeu³ee cetueêJ³ee®es DeCegJemlegceeve

meJe&meeOeejCeHeCes Flej oesve cetueêJ³eeb®³ee DeCegJemlegceeveeb®³ee mejemejerFlekesÀ Demeles.

ke=Àleer 1.3 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 4) GÊejs: i. veener. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeerle mecemLeeefvekeÀebvee ³eesi³e

mLeeve osT μekeÀle veener. ii. ne³e[^espeve®eer keÌueesjerve, meuHeÀj DeeefCe Dee@eqkeÌmepeveyejesyej

DemeCeejer meb³egies Deveg¬eÀces HCl, H2S DeeefCe H2O ner Deensle.

DeukeÀueer Oeelet pemes Heesì@efμeDece (K) ®eer keÌueesjerve, meuHeÀj DeeefCe Dee@eqkeÌmepeveyejesyej DemeCeejer meb³egies Deveg¬eÀces KCl,

K2S DeeefCe K2O ner Deensle. ne³e[^espeve DeeefCe DeukeÀueer Oeelet ns oesvner keÌueesjervemeesyele

keÌueesjeF[med, meuHeÀjmeesyele meuHeÀeF[med DeeefCe Dee@eqkeÌmepevemeesyele Dee@keÌmeeF[med le³eej keÀjleele, l³eecegUs l³eeb®³eele meec³e efometve ³esles.

iii. peemle DeCegJemlegceeve Demeuesu³ee cetueêJ³eeme keÀceer DeCeg- Jemlegceevee®³ee cetueêJ³eeHetJeea þsJeues Deens Deμee cetueêJ³eeb®³ee pees[îee KeeueerueÒeceeCes :

a. keÀesyeeuì (Co = 58.9) ns efvekesÀue (Ni = 58.7)

®³ee DeeOeer þsJeues Deens. b. ìsu³egefjDece (Te =128) ns Dee³eesef[ve (I = 127)

®³ee DeeOeer þsJeues Deens.

ke=Àleer 1.4 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 6) GÊejs: i. SkeÀe®e cetueêJ³ee®³ee mecemLeeefvekeÀeb®eer DeCegJemlegceeves

JesieJesieUer Demetve l³eeb®ee DeCegDebkeÀ SkeÀ®e Deens, cnCetve DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle l³eeb®es mLeeve SkeÀ®e Deens.

ii. a. ne³e[êspeve®³ee yeenîelece keÀ#esle SkeÀ®e FueskeÌìê@ve Deens. l³eecegUs efmLej nesC³eemeeþer lees ogmeN³ee cetueêJ³eeuee FueskeÌìê@ve oslees efkebÀJee Ieslees.

b. ne³e[êspeve ne OeeletbÒeceeCes SkeÀ FueskeÌìê@ve osT μekeÀlees, cnCetve FueskeÌì^@eve mebªHeCee®³ee DeeOeejs ne³e[êspeveuee DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle Heefnu³ee ieCeele DeukeÀOeceea Oeeletbyejesyej meJee¥le Jej®³ee mLeeveer þsJeues Deens.

veeJe meb%ee DeCegDebkeÀ FueskeÌì^e@ve mebªHeCe

(K, L, M, N) ne³e[^espeve H 1 1

nsefueDece He 2 2

efueefLeDece Li 3 2,1

yesefjefueDece Be 4 2,2

yeesje@ve B 5 2,3

keÀeye&ve C 6 2,4

vee³eì^espeve N 7 2,5

Dee@eqkeÌmepeve O 8 2,6

HeÌueesjerve F 9 2,7

efveDee@ve Ne 10 2,8 ke=Àleer 1.5 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 6)

GÊejs: i. DeCegDebkeÀ 11 les 18 Demeuesu³ee cetueêJ³eeb®es FueskeÌì^e@ve

mebªHeCe:

cetueêJ³es meb%ee DeCegDebkeÀ FueskeÌì^e@ve mebªHeCe(K, L, M, N)

meesef[Dece Na 11 2,8,1

ce@ivesefμeDece Mg 12 2,8,2

De@u³egefceefveDece Al 13 2,8,3

efmeefuekeÀe@ve Si 14 2,8,4

HeÀe@mHeÀjme P 15 2,8,5

meuHeÀj S 16 2,8,6

keÌueesjerve Cl 17 2,8,7

Dejiee@ve Ar 18 2,8,8

ii. ³ee meJe& cetueêJ³eeb®³ee FueskeÌì^@eve mebªHeCeeleerue meec³e cnCepes meesef[Dece (Z = 11) les Dejiee@ve (Z = 18) ³ee meJe& cetueêJ³eeb®³ee Heefnu³ee Je ogmeN³ee keÀ#eebceO³es meceeve FueskeÌì^e@vme Deensle.

iii. meesef[Dece, De@u³egefceefveDece DeeefCe keÌueesjerve®³ee yeenîelece keÀ#esle Deveg¬eÀces 1, 3 DeeefCe 7 meb³egpee FueskeÌì^@evme Deensle.

ce@ivesefμeDece Mg 12 2,8,2

ke@ÀefuμeDece Ca 20 2,8,8,2

HeÌueesjerve F 9 2,7

keÌueesjerve Cl 17 2,8,7 v. nes³e, Mg DeeefCe Ca ³ee cetueêJ³eeb®es meb³egpee FueskeÌì^e@vme

meceeve Deensle, lemes®e F DeeefCe Cl ³ee cetueêJ³eeb®esner meb³egpee FueskeÌì^e@vme meceeve Deensle.

yeesje@ve B 5 2,3

Dee@eqkeÌmepeve O 8 2,6

meesef[Dece Na 11 2,8,1

De@u³egefceefveDece Al 13 2,8,3

meuHeÀj S 16 2,8,6

Heesì@efμeDece K 19 2,8,8,1 ke=Àleer 1.6 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 6) GÊejs: i.

cetueêJ³es DeCegDebkeÀ FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (K, L, M, N)

cetueêJ³ee®eeÒekeÀej

meesef[Dece 11 2,8,1 Oeeletce@ivesefμeDece 12 2,8,2 OeeletDe@u³egefceefveDece 13 2,8,3 OeeletefmeefuekeÀe@ve 14 2,8,4 Oeelegme¢μeHeÀe@mHeÀjme 15 2,8,5 DeOeeletmeuHeÀj 16 2,8,6 DeOeeletkeÌueesjerve 17 2,8,7 DeOeelet

p³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle 1,2 efkebÀJee 3 FueskeÌì^e@vme Deensle les meJe& Oeelet Deensle.

p³ee cetueêJ³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esle 5,6,7 efkebÀJee 8 FueskeÌì^e@vme Deensle les meJe& DeOeelet Deensle.

cetueêJ³es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe(K,L,M,N)

ce@ivesefμeDece (Z = 12) 2,8,2

Heesì@efμeDece (Z = 19) 2,8,8,1

Dejiee@ve (Z = 18) 2,8,8

HeÌueesjerve (Z = 9) 2,7 ke=Àleer 1.7 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 7) GÊejs : i. meJe& ieCeebleerue 20 cetueêJ³es KeeueerueÒeceeCes: a. ne³e[^espeve (1H) b. yesefjefueDece (4Be) c. mkeBÀef[Dece (21Sc) d. efìì@efveDece (22Ti) e. Je@veeef[Dece (23V) f. ¬eÀesefceDece (24Cr) g. cB@eieveerpe (25Mn) h. Dee³eve& (26Fe) i. keÀesyeeuì (27Co) j. efvekesÀue (28Ni) k. keÀe@Hej (29Cu) l. efPebkeÀ (30Zn) m. yeesje@ve (5B) n. keÀeye&ve (6C) o. vee³eì^espeve (7N) p. Dee@eqkeÌmepeve (8O) q. HeÌueesjerve (9F) r. efveDee@ve (10Ne) s. mesefjDece (58Ce) t. LeesefjDece (90Th)

ii. Smed-Keb[ cetueêJ³es: ne³e[^espeve (1H), yesefjefueDece (4Be) Heer-Keb[ cetueêJ³es: yeesje@ve (5B), keÀeye&ve (6C),

vee³eì^espeve (7N), Dee@eqkeÌmepeve (8O), HeÌueesjerve (9F), efveDee@ve (10Ne)

[er-Keb[ cetueêJ³es: mkeBÀef[Dece (21Sc), efìì@efveDece (22Ti), Je@veeef[Dece (23V), ¬eÀesefceDece (24Cr), ceBieveerpe (25Mn), Dee³eve& (26Fe), keÀesyeeuì (27Co), efvekesÀue (28Ni), keÀe@Hej (29Cu), efPebkeÀ (30Zn)

SHedÀ-Keb[ cetueêJ³es : mesefjDece (58Ce), LeesefjDece (90Th).

iii. cetueêJ³es DeeefCe l³eeb®es ieCe KeeueerueÒeceeCes: cetueêJ³es ieCe cetueêJ³es ieCe

1H 1 efkebÀJee I A 29Cu 11 efkebÀJee I B4Be 2 efkebÀJee II A 30Zn 12 efkebÀJee II B21Sc 3 efkebÀJee III B 5B 13 efkebÀJee III A22Ti 4 efkebÀJee IV B 6C 14 efkebÀJee IV A

23V 5 efkebÀJee V B 7N 15 efkebÀJee VA

24Cr 6 efkebÀJee VI B 8O 16 efkebÀJee VI A

25Mn 7 efkebÀJee VII B 9F 17 efkebÀJee VII A

26Fe 8 efkebÀJee VIII 10Ne 18 efkebÀJee μetv³e 27Co 9 efkebÀJee VIII 58Ce 3 efkebÀJee III B28Ni 10 efkebÀJee VIII 90Th 3 efkebÀJee III B

ke=Àleer 1.8 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 7) GÊejs: i. a. meJe&meeOeejCeHeCes cetueêJ³ee®eer meb³egpee cnCepes l³ee®³ee

DeCet®³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@vme®eer mebK³ee nes³e.

b. Goe. ce@ivesefμeDece (Mg) ®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2, 8, 2)

Deens. lees efmLej FueskeÌì^e@ve mebªHeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer 2 meb³egpee FueskeÌì^e@vme osTve ìekeÀlees, cnCetve l³ee®eer meb³egpee 2 Deens.

c. yeenîelece keÀ#esle 3 Hes#ee peemle FueskeÌìê@vme Demeleerue lej 8 FueskeÌìê@vme HetCe& keÀjC³eekeÀefjlee ueeieCeejer FueskeÌìê@vme®eer mebK³ee cnCepes l³ee cetueêJ³ee®eer meb³egpee nes³e.

DeCegDebkeÀ FueskeÌì^e@ve mebªHeCe meb³egpee8 2, 6 2

14 2, 8, 4 4 17 2, 8, 7 1 20 2, 8, 8, 2 2

iii. DeeJele&veele meb³egpesle yeoue: DeeJele&meejCeerle (ogmeN³ee

DeeefCe eflemeN³ee DeeJele&veele) [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s peeleevee Oeeletb®eer meb³egpee 1 les 4 He³e¥le Jee{les lej DeOeelebtceO³es 4 les 0 Deμeer keÀceer nesle peeles.

ieCeeceO³es meb³egpesle yeoue: Òel³eskeÀ ieCeeleerue cetueêJ³ebe®eer meb³egpee FueskeÌì^e@vme®eer mebK³ee meceeve Demeu³eeves ieCeele Jeªve Keeueer peeleevee cetueêJ³ee®eer meb³egpee meceeve jenles.

ke=Àleer 1.9 (HeeþîeHegmlekeÀ He=<þ ¬eÀ. 8) GÊejs: i. a. eflemeN³ee DeeJele&veeleerue cetueêJ³ebe®³ee DeCet®³ee

ef$ep³es®ee Glejlee ¬eÀce: DeeJele&ve 3

ceOeerue cetueêJ³es Na Mg Al Si P S CI

DeCet®eer ef$ep³ee(pm) 190 160 143 132 128 127 99

b. nes³e, l³eeb®eer ceeb[Ceer DeeJele&meejCeerle efou³eeÒeceeCes®e

Deens.

c. meJee¥le ceesþer DeCet®eer ef$ep³ee Demeuesues cetueêJ³e meesef[Dece (Na) cnCepes 190 pm Deens, lej keÌueesjerve®³ee (Cl) DeCet®eer ef$ep³ee meJee¥le keÀceer cnCepes®e 99 pm Deens.

d. DeeJele&veele [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s DeCet®eer ef$ep³ee keÀceer nesle peeles.

ii. a. ieCe 17 ceOeerue cetueêJ³ebe®eer DeCet®³ee ef$ep³es®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves ceeb[Ceer:

ieCe 17 cetueêJ³es F Cl Br I

DeCet®eer ef$ep³ee (pm) 72 99 114 133 b. nes³e, l³eeb®eer ceeb[Ceer DeeJele&meejCeervegmeej keÀjC³eele

Deeueer Deens. c. meJee¥le ceesþer cnCepes 133 pm DeCet®eer ef$ep³ee

Demeuesues cetueêJ³e Dee³eesef[ve (I) Deens; lej HeÌueesjerve (F) ®³ee DeCet®eer ef$ep³ee meJee¥le keÀceer cnCepes 72

pm Deens. d. ieCeeceO³es Jeªve Keeueer DeCet®eer ef$ep³ee Jee{les. 1. KeeueerueHewkeÀer keÀesCel³ee Deeke=Àleerletve leerve keÀ#ee

Demeuesu³ee cetueêJ³ee®eer DeCet®eer ef$ep³ee jsKeeìueer Deens? GÊej : Deeke=Àleer B ceO³es leerve keÀ#ee Demeuesu³ee cetueêJ³ee®eer DeCet®eer

ef$ep³ee jsKeeìueer Deens. 2. KeeueerueHewkeÀer keÀesCe DeeJele&meejCeerle Jeªve Keeueer

peeleevee Jee{le veener? i. DeCet®eer ef$ep³ee ii. OeelegiegCe iii. meb³egpee FueskeÌìê@vme iv. keÀ#ee mebK³ee GÊej: iii. meb³egpee FueskeÌìê@vme 3. K DeeefCe Ne ³ee cetueêJ³eeb®es FueskeÌìê@ve mebªHeCe

efuene. [cee®e& 14] GÊej: i. K (Heesì@efμeDece) ³ee cetueêJ³ee®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe

(2,8,8,1) Deens. ii. Ne (efveDee@ve) ³ee cetueêJ³ee®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe

(2,8) Deens.

Deeke=Àleer C

Deeke=Àleer B

Deeke=Àleer A

r+ + +

4. Keeueerue lekeÌl³eele DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerleerue A,

B, C, D, E DeeefCe F ner mene cetueêJ³es (FLes cetueêJ³ebe®³ee μeem$eer³e meb%ee JeeHejuesu³ee veenerle) l³eeb®³ee DeCegDebkeÀebmeefnle efoueer Deensle.

4 5 6 7 8 E

9 10 G

13 14 D

15 16 17 F

i. ³eebHewkeÀer efveeq<¬eÀ³e Jee³et keÀesCeles? ii. ³eebHewkeÀer n@ueespeve keÀesCeles? iii. pej B ®ee F μeer meb³eesie Peeuee lej le³eej

Peeuesu³ee meb³egiee®es met$e keÀe³e Demesue? iv. C DeeefCe E ®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe efuene. GÊej: i. G ne efveeq<¬eÀ³e Jee³et (efveDee@ve) Deens, keÀejCe

FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8) Deens. ii. F ne n@ueespeve (keÌueesjerve) Deens, keÀejCe l³ee®ee

DeCegDebkeÀ 17 Deens DeeefCe FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8,7) Deens.

iii. B ®ee DeCegDebkeÀ 11 Deens, FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8,1) Deens, cnCepes®e lees Na Deens.

F ®ee DeCegDebkeÀ 17 Deens, FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8,7) Deens, cnCepes®e lees Cl Deens.

cnCetve, le³eej meb³egiee®es met$e BF cnCepes®e NaCl

Demesue. iv. C ®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8,2) lej E ®es (2,6)

Deens. 5. cetueêJ³e ‘X’ (DeCegDebkeÀ 17) ns ‘Y’ μeer

(DeCegDebkeÀ 20) meb³eesie keÀªve oesve keÀ#ee Demeuesues n@ueeF[ le³eej keÀjles.

i. le³eej nesCeeN³ee n@ueeF[ meb³egiee®es veeJe efuene. ii. ‘X’ DeeefCe ‘Y’ ®es Oeelet, DeOeelet efkebÀJee

Oeelegme¢μe DeOeelet ceO³es JeieeakeÀjCe keÀje. iii. ‘Y’ cetueêJ³ee®³ee Dee@keÌmeeF[®es met$e efuene. GÊej: i. ‘X’ ®ee DeCegDebkeÀ 17 Deens. cnCepes®e lees Cl

Demetve l³ee®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8,7) Deens, cnCetve l³ee®eer meb³egpee 1 Deens.

‘Y’ ®ee DeCegDebkeÀ 20 Deens. cnCepes®e lees Ca

Demetve l³ee®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2,8,8,2) Deens, cnCetve l³ee®eer meb³egpee 2 Deens.

le³eej nesCeejs meb³egie YX2 cnCepes®e CaCl2 Demesue.

ii. ‘X’ FueskeÌìe@ve Iesle Demeu³eecegUs lees DeOeelet Deens. lej ‘Y’ FueskeÌìe@ve osle Demeu³eecegUs lees Oeelet Deens.

iii. ‘Y’ ®eer meb³egpee 2 Deens. Dee@eqkeÌmepeve®eer meb³egpeemeg×e 2 Deens.

‘Y’ ®³ee Dee@keÌmeeF[®es met$e YO cnCepes®e CaO

Demesue. 6. keÌueesjerve (Cl), ye´esefceve (Br) Je Dee³eesef[ve (I) ner

[esyesje³evej®eer ef$ekesÀ nesle. keÌueesjerve®es DeCegJemlegceeve 35.5 DeeefCe Dee³eesef[ve®es DeCegJemlegceeve 126.9 Deens. ye´esefceve®es DeCegJemlegceeve efkeÀleer Demesue?

GÊej: keÌueesjerve, ye´esefceve Je Dee³eesef[ve ner [esyesje³evej®³ee ef$ekeÀeleerue Deensle. l³ee efve³eceevegmeej ye´esefceve®es DeCegJemlegceeve ns keÌueesjerve Je Dee³eesef[ve®³ee DeCegJemlegceevee®³ee mejemejerFlekesÀ Demesue.

ye´esefceve®es DeCegJemlegceeve 35.5 126.9

ye´esefceve®es DeCegJemlegceeve meJe&meeOeejCeHeCes 81 ³esF&ue (Òel³e#e DeCegJemlegceeve 79.9 Deens.)

7. Keeueer efouesu³ee cetueêJ³eeb®es Oeelet DeeefCe DeOeelet ³eele

JeieeakeÀjCe keÀje. GÊeje®es meceLe&ve keÀje. i. DeCegDebkeÀ 11 Demeuesues cetueêJ³e 'X'. ii. DeCegDebkeÀ 16 Demeuesues cetueêJ³e ' Y '. GÊej: i. cetueêJ³e 'X' ne Oeelet Deens. l³ee®es FueskeÌì^e@ve

mebªHeCe (2, 8, 1) Deens. peJeU®³ee efveeq<¬eÀ³e Jee³et®es efmLej FueskeÌì^e@ve mebªHeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer, jemee³eefvekeÀ DeefYeef¬eÀ³esle lees yeenîelece keÀ#esleerue 1 FueskeÌì^e@ve menpe osT μekeÀlees. ne Oeeletb®ee efJeμes<e iegCeOece& Deens.

ii. cetueêJ³e 'Y' ne DeOeelet Deens. l³ee®es FueskeÌìe@ve mebªHeCe (2, 8, 6) Deens. peJeU®³ee efveeq<¬eÀ³e Jee³et®es efmLej FueskeÌì^e@ve mebªHeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer, jemee³eefvekeÀ DeefYeef¬eÀ³esle lees yeenîelece keÀ#ee HetCe& keÀjC³eemeeþer 2 FueskeÌìe@ve menpe IesT μekeÀlees. ne DeOeeletb®ee efJeμes<e iegCeOece& Deens.

8. meceeve jemee³eefvekeÀ iegCeOece& Demeuesu³ee A, B DeeefCe C

nîee cetueêJ³eeb®eer DeCegJemlegceeveebkesÀ Deveg¬eÀces 7, 23 DeeefCe 39 Deμeer Deensle lej:

i. cetueêJ³e A DeeefCe C ³eeb®ee mejemejer DeCegJemlegceeveebkeÀ keÀe{e.

ii. mejemejer DeCegJemlegceeveebkeÀe®eer cetueêJ³e B ®³ee DeCegJemlegceeveebkeÀeμeer leguevee keÀje.

iii. cetueêJ³es A, B DeeefCe C ner keÀesCeleer cetueêJ³es Deensle? [cee®e& 13]

GÊej: i. A DeeefCe C ³eeb®es mejemejer DeCegJemlegceeveebkeÀ

= 7 39

2 = 23

ii. ne mejemejer DeCegJemlegceeveebkeÀ B ®³ee DeCegJemlegceeveebkeÀeFlekeÀe Deens.

iii. ³eevegmeej A - efueefLeDece B - meesef[Dece Je C - Heesì@efμeDece Deens.

9. keÀe³e Ie[sue? pej i. efveeq<¬eÀ³e cetueêJ³eebveer yeenîelece keÀ#esleerue SkeÀ

FueskeÌì^e@ve efouee. ii. Oeeletb®³ee DeCet®ee DeekeÀej keÀceer Peeuee. iii. yeenîelece keÀ#es®eer cenÊece #ecelee meele Peeueer. GÊej: i. pej efveeq<¬eÀ³e cetueêJ³eebveer yeenîelece keÀ#esleerue SkeÀ

FueskeÌì^e@ve IeeueJeuee; lej leer efveeq<¬eÀ³e cetueêJ³es jenCeej veenerle. l³eebvee efmLej efmLeleer efceUefJeC³eemeeþer FueskeÌì^e@ve ÒeeHle keÀªve I³eeJee ueeiesue.

ii. pej Oeeletb®³ee DeCet®ee DeekeÀej keÀceer Peeuee, lej keWÀêkeÀ Je yeenîelece keÀ#ee ³eeb®³eeceOeerue Deblej keÀceer Peeu³eecegUs l³eebceOeerue efJeoîegle efmLeeflepe DeekeÀ<e&Ce yeue Jee{sue. Deμee ÒekeÀejs Oeeletbvee DeeHeu³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@ve osCes DeμekeÌ³e nesF&ue. l³eeb®ee OeelegiegCe HeCe keÀceer nesF&ue.

iii. pej yeenîelece keÀ#es®eer cenÊece #ecelee meele Peeueer; lej efveeq<¬eÀ³e Jee³et®³ee yeenîelece DeCegkeÀ#esle Demeuesuee DeeþJee FueskeÌìe@ve (He mees[tve) Heg{®³ee keÀ#esle efveIetve peeF&ue. Deμee ÒekeÀejs efveeq<¬eÀ³e Jee³et efveeq<¬eÀ³e jenCeej veenerle DeeefCe efmLej mebªHeCe Demeuesuee ogmeje®e SkeÀ meb®e DeefmlelJeele ³esF&ue.

10. Keeueer efouesu³ee ceeefnleerJeªve cetueêJ³eeb®es ÒecegKe

iegCeOece& meebiee. i. cetueêJ³e P ne μetv³e ieCee®ee IeìkeÀ Deens. ii. cetueêJ³e Q ne ieCe 1 ®ee IeìkeÀ Demetve l³ee®ee

DeCegDebkeÀ 19 Deens. iii. cetueêJ³e R ne [er-Keb[e®ee IeìkeÀ Demetve

l³ee®³ee oesve yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Deensle. iv. cetueêJ³e S ne SHedÀ-Keb[e®ee IeìkeÀ Deens. GÊej: i. cetueêJ³e ‘P’ ne efveeq<¬eÀ³e Jee³et Demetve l³ee®es

FueskeÌì^e@ve mebªHeCe efmLej Deens.

ii. cetueêJ³e ‘Q’ ns Heesì@efμeDece Deens. lees DeukeÀOeceea Oeelet Demetve l³ee®³ee yeenîelece keÀ#esle 1 FueskeÌì^e@ve Deens.

iii. cetueêJ³e ‘R’ ns meb¬eÀecekeÀ cetueêJ³e Deens. iv. cetueêJ³e ‘S’ ns Deeblejmeb¬eÀecekeÀ cetueêJ³e Deens.

l³ee®³ee leerve yeenîelece keÀ#ee DeHetCe& Deensle. l³eeuee mJeleb$eHeCes DeeJele&meejCeer®³ee leUeμeer peeiee osC³eele Deeueer Deens. les SkeÀlej ueBLeeveeF[ efkebÀJee De@efkeÌìveeF[ ÞesCeeR®es meom³e DemeeJesle.

11. SkeÀe cetueêJ³ee®ee DeCegDebkeÀ 13 Deens. l³ee®eer

DeeJele&meejCeerleerue peeiee efuene. GÊeje®es meceLe&ve keÀje.

GÊej: les cetueêJ³e De@u³egefceefveDece Deens. l³ee®ee DeCegDebkeÀ 13 Deens. l³ee®es mLeeve ieCe 13 ceO³es Demetve l³ee®³ee yeenîelece keÀ#esle 3 meb³egpee FueskeÌì^e@ve Deensle (2,8,3). lees eflemeN³ee DeeJele&veele Deens, keÀejCe l³ee®³ee leerve keÀ#ee Deensle.

12. Keeueerue Heefj®íso Jee®etve efouesu³ee Òeμveeb®eer GÊejs efuene. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle, cetueêJ³eeb®eer l³eeb®³ee

DeCegDebkeÀe®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves ceeb[Ceer kesÀuesueer Deens. ner ceeb[Ceer DeeOegefvekeÀ DeeJeleea efve³eceeJej DeeOeeefjle Deens. ³ee efve³eceevegmeej, cetueêJ³eeb®es YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOece& ns l³eeb®³ee DeCegDebkeÀe®es DeeJeleeaHeÀue Deensle. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeerle, Òel³eskeÀ GY³ee mlebYeeuee ieCe DeeefCe Dee[J³ee DeesUeRvee DeeJele&ves Demes cnìues Deens. SkeÀe®e ieCeeleerue cetueêJ³eeb®es jemee³eefvekeÀ DeeefCe YeeweflekeÀ iegCeOece& meejKes®e Deensle, keÀejCe l³eeb®³ee yeenîelece keÀ#esleerue FueskeÌì^e@vme®eer mebK³ee meceeve Deens.

GoenjCeeLe&, Deecue Oeeletb®³ee (ieCe 1 cetueêJ³es) yeenîelece keÀ#esle SkeÀ FueskeÌìê@ve Demelees. l³eecegUs les efmLej FueskeÌìê@ve mebªHeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ueies®e®e SkeÀ FueskeÌìê@ve osTve ìekeÀleele, cnCetve Deecue Oeelet ns Deefleef¬eÀ³eeμeerue Demeleele. lemes®e, meJe& jepeJee³etb®³ee (ieCe 18 cetueêJ³es) yeenîelece keÀ#ee HetCe& Yejuesu³ee Demeu³eeves les efveef<¬eÀ³e Demeleele.

Òeμve: i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer p³ee efve³eceeJej DeeOeeefjle

Deens lees efve³ece efuene. ii. Deecue Oeelet Deefleef¬eÀ³eeμeerue keÀe Demeleele? iii. legce®³ee celes KeeueerueHewkeÀer keÀesCel³ee pees[er®es iegCeOece&

meejKes Demeleerue?

a. meesef[Dece DeeefCe Dejiee@ve b. meesef[Dece DeeefCe Heesì@efμeDece c. Heesì@efμeDece DeeefCe efveDee@ve GÊej: i. DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer ner DeeOegefvekeÀ DeeJeleea

efve³eceeJej DeeOeeefjle Deens. ³ee efve³eceevegmeej, ‘cetueêJ³eeb®es YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOece& ns l³eeb®³ee DeCegDebkeÀeb®es DeeJeleeaHeÀue Deensle.’

ii. Deecue Oeeletb®³ee yeenîelece keÀ#esle SkeÀ FueskeÌìê@ve Demelees. l³eecegUs les efmLej FueskeÌìê@ve mebªHeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ueies®e®e SkeÀ FueskeÌìê@ve osTve ìekeÀleele, cnCetve Deecue Oeelet ns Deefleef¬eÀ³eeμeerue Demeleele.

iii. meesef[Dece DeeefCe Heesì@efμeDece ns Deecue Oeelet Deensle. les DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer®³ee ieCe 1 ceO³es meceeefJeä Deensle. SkeÀe®e ieCeeleerue cetueêJ³eeb®es iegCeOece& meejKes®e Demeleele, cnCetve meesef[Dece DeeefCe Heesì@efμeDece®es iegCeOece& meejKes®e Deensle.

HeeþeJej DeeOeeefjle DeefOekeÀ Òeμve 1. ceW[sefueJn®³ee DeeJele&meejCeer®es oesve iegCeefJeμes<e Je oesve

oes<e efuene. GÊej: ke=ÀHe³ee Keeueerue Òeμveeb®eer GÊejs efuene ceOeerue Òe. 8 Je Òe. 9

Heene. 2. yeenîelece keÀ#esle SkeÀ FueskeÌì^e@ve Demeuesu³ee oesve

cetueêJ³eeb®eer veeJes efuene. [meHìWyej 14] GÊej: ke=ÀHe³ee mebkeÀerCe& ceOeerue Òe. 2 (i) Heene. 3. μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³es jemee³eefvekeÀ DeefYeef¬eÀ³esle

Yeeie Iesle veenerle. keÀejCes efuene. GÊej: ke=ÀHe³ee Lees[keÌ³eele GÊejs Ðee ceOeerue Òe. 2 (iii) les (v)

Heene. 4. jepeJee³etbvee μetv³e ieCeeleerue cetueêJ³es Demesner cnCeleele.

mHe<ì keÀje. GÊej: ke=ÀHe³ee efìHee efuene ceOeerue Òe. 7 (i) les (v) Heene.

mcejCe lekeÌlee

cetueêJ³es

ce³ee&oeb- Heg{eruev³etueB[med®eerDe<ìkesÀ

v³etueB[medveer l³eeJesUer%eele Demeuesu³ee 56

cetueêJ³eeb®eer ceeb[Ceerl³eeb®³ee DeCegJemlegceevee®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves kesÀueer.

Òel³eskeÀ DeeþJ³eecetueêJ³ee®es iegCeOece&Heefnu³ee cetueêJ³eemeejKes Dee{Uues.

mebμeesOevee-megOeejCee -veblej

nsvjer ceesmuesvesDeCegDebkeÀe®³ee ®e{l³ee¬eÀceeves cetueêJ³eeb®eerceeb[Ceer kesÀueer.

iegCeOecee&vegmeej Keeueerue ieìele ceeb[ueer peeleele

ceW[sefueJnves cetueêJ³eeb®eer DeCegJemlegceeveeb®³ee ®e{l³ee ¬eÀceeves ceeb[Ceer kesÀueer Demelee l³eeuee Demes Dee{Utve Deeues, keÀer cetueêJ³eeb®³ee YeeweflekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ iegCeOecee¥®eer keÀener efJeefμe<ì keÀeUeveblej HegvejeJe=Êeer nesles.

-cegUs[esyesje³evej®eer

ef$ekeÀs meve 1829 ceO³es %eele

Demeuesu³ee cetueêJ³eebHewkeÀer meceeveiegCeOece& Demeuesu³ee leervecetueêJ³eeb®ee SkeÀ ieìIesTve [esyesje³evejvesl³eeb®³ee JeieeakeÀjCeememeg©Jeele kesÀueer. ³eeieìebvee [esyesje³evej®eeref$ekesÀ cnCeleele. nerceeb[Ceer lekeÌlee mJeªHeelekesÀueer iesueer.

ef$ekeÀebceOeerue ceOeu³eecetueêJ³ee®es DeCegJemlegceevens meeOeejCele: oesve Dev³ecetueêJ³eeb®³ee DeCegJemlegceeveeb®³ee mejemejerFlekesÀ nesles.

ceW[sefueJn®eer DeeJele&meejCeer

DeeOegefvekeÀ DeeJele&meejCeer

vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe 1 (HesHej - I)

vecegvee ÒeμveHeef$ekeÀe 1 (HesHej I)

JesU: 2 leeme SketÀCe iegCe: 40 met®evee: i. DeeJeμ³ekeÀ lesLes megyekeÀ veeceefveoxefμele Deeke=Àl³ee keÀe{e. ii. meJe& Òeμve DeeJeμ³ekeÀ Deensle. iii. efJeÐeeL³ee¥veer Òeμveeb®eer GÊejs μekeÌ³elees meueie efueneJeerle. 1. (A) efjkeÀec³ee peeiee Yeje: [5]

1. keÀe³e& = _______ mLeeveebleefjle Peeuesuee SketÀCe He´Yeej 2. Yeejleele, _______ efJeÐegleOeeje Iejiegleer GHekeÀjCeebmeeþer JeeHejlee ³esle veener. 3. meeceev³eleë Deeflemet#ce keÀCe _______ jbiee®es efJeefkeÀjCe keÀjleele. 4. Oeelet Je DeOeelet oesneW®es iegCeOece& oμe&efJeCeeN³ee cetueêJ³eebvee _______ cnCeleele. 5. keÌueesjesHeÌuegDeesjeskeÀeye&vmeceOeerue _______ ®³ee DeCetbcegUs DeesPeesve Leje®ee veeμe nesle Deens. (B) Keeueerue He´μveebmeeþer efouesu³ee He³ee&³eebHewkeÀer ³eesi³e He³ee&³e efveJe[e: [5]

1. keÀe®es®³ee ef®eHesletve nesCeejs He´keÀeμee®es DeHeJele&ve ne He´³eesie keÀjleevee Deceesueves kesÀuesu³ee efvejer#eCeevegmeej, pesJne He´keÀeμeefkeÀjCe nJesletve keÀe®es®³ee ef®eHesle HeJeeme keÀjlees lesJne DeeHeeleer keÀesve i = 45 Demeu³eeme DeHeJeefle&le keÀesve _______ Demesue.

(De) r = 45 (ye) r = 45 Hes#ee peemle (keÀ) r = 45 Hes#ee keÀceer ([) r = 60 2. yesefjDece keÌueesjeF[®eer DeceesefveDece meuHesÀìyejesyej DeefYeefke´À³ee nesTve yesefjDece meuHesÀì Je DeceesefveDece keÌueesjeF[ le³eej

nesleele. lej ner keÀesCel³ee He´keÀej®eer DeefYeefke´À³ee Deens? (De) meb³eesie DeefYeefke´À³ee (ye) efJemLeeHeve DeefYeefke´À³ee (keÀ) ognsjer efJemLeeHeve DeefYeefke´À³ee ([) DeHeIeìve DeefYeefke´À³ee 3. = HeefjCeeceer jesOe = _______?

(De) 6 (ye) 45 (keÀ) 90 ([) 10 4. pH HesHej Dee@keÌPeeefuekeÀ Deecueele yeg[efJeuee Demelee, pH HesHej _______ neslees. (De) efveUe (ye) efnjJee (keÀ) YeieJee ([) peebYeUe 5. ves$e®ee®eCeer keÀªve osC³eele Deeuesu³ee ®e<c³eeceO³es GpeJ³ee [esÈ³ee®³ee efYebiee®eer μekeÌleer + 2.50 [e³ee@Hìj, lej [eJ³ee

[esÈ³ee®³ee efYebiee®eer μekeÌleer + 4.00 [e³ee@Hìj Deens. Jejerue HeefjefmLeleerle, KeeueerueHewkeÀer keÀesCeles efJeOeeve ³eesi³e Deens? (De) [eJ³ee [esÈ³ee®³ee efYebiee®es veeYeer³e Deblej peemle Deens. (ye) efouesu³ee efkeÀceleer ³ee DebleJe&ke´À efYebiee®eer μekeÌleer oμe&efJeleele. (keÀ) GpeJ³ee [esÈ³ee®³ee efYebiee®es veeYeer³e Deblej peemle Deens. ([) oesvner efYebieeb®es veeYeer³e Deblej μetv³e Deens.

10 20 60

2. Keeueerue He´μveeb®eer GÊejs efuene: (keÀesCelesner Hee®e) [10]

1. efpeHmece cnCepes keÀe³e? l³ee®es jemee³eefvekeÀ met$e efuene. 2. KeeueerueHewkeÀer keÀesCeleer Deeke=Àleer efYebiee®³ee He´keÀeμeer³e ceO³eeletve peeCeeN³ee He´keÀeμeefkeÀjCee®ee ³eesi³e ceeie& oμe&efJeles? keÀe les mHe<ì keÀje.

3. mHeÀefìkeÀpeue – ìerHe efuene. 4. pej 0.5 A FlekeÀer efJeÐegleOeeje 41.8 jesOe Demeuesu³ee leejs®³ee kegbÀ[ueeletve 5 efceefveìebmeeþer HeJeeefnle kesÀueer,

lej efkeÀleer G<cee efvecee&Ce nesF&ue? 5. ÒekeÀeμee®ee Jesie ceeO³ece A DeeefCe B ceO³es Deveg¬eÀces VA DeeefCe VB Deens. i. pej VA = 0.5 VB Demesue, lej keÀesCeles ceeO³ece efJejue Demesue? ii. ceeO³ece A ®ee ceeO³ece B ®³ee meboYee&le DemeCeeje DeHeJele&veebkeÀ keÀe{e. 6. MRI (ce@ivesefìkeÀ jsPeesvevme Fcesefpebie) ³ee leb$eeJej ìerHe efuene. 3. Keeueerue He´μveeb®eer GÊejs efuene: (keÀesCelesner Hee®e) [15]

1. He´l³eeJeleea efJeÐegle peefve$e cnCepes keÀe³e? l³ee®es cegK³e IeìkeÀ mHe<ì keÀje. 2. P DeeefCe Q ner v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeb®³ee efve³eceele yemeCeejer Je meceeve iegCeOece& DemeCeejer cetueêJ³es Deensle. i. P DeeefCe Q ®³ee ojc³eeve efkeÀleer cetueêJ³es Deensle? ii. v³etueB[med®³ee De<ìkeÀeb®ee efve³ece meebiee. iii. l³eebvee v³etueB[med®eer De<ìkesÀ Demes keÀe cnCeleele? 3. G<ceeie´ener Je G<ceeoe³eer DeefYeefke´À³ee ³eeb®eer meb%ee efuene Je He´l³eskeÀer SkeÀ GoenjCe Ðee. 4. Hejer#eeveUerceO³es X ns êeJeCe 2-3 efceueer Iesleues. l³eele ‘Y’ ³ee oμe&keÀe®es 1-2 LeWye ìekeÀu³eeme lej êeJeCee®ee jbie iegueeyeer

Peeuee. Deelee l³eele Z ns êeJeCe LeWye LeWye ìekeÀues. keÀener JesUeves êeJeCe jbienerve Peeues. i. ‘X’ Je ‘Z’ ns êeJeCe DeecueOeceea keÀer DeecueeefjOeceea Deens les meebiee. ii. ‘Y’ ³ee oμe&keÀe®es veeJe efuene. iii. iegueeyeer êeJeCe jbienerve keÀe Peeues? ³eele nesCeeN³ee DeefYeefke´À³es®es veeJe efuene Je JeCe&ve keÀje. 5. keÀe®es®³ee efHe´PececeOetve JeCe&HebkeÌleer keÀμeer le³eej nesles les Lees[keÌ³eele mHe<ì keÀje. 6. `peueHe´ot<eCe' cnCepes keÀe³e? `DeeflepewJeerkeÀjCe' ner meb%ee mHe<ì keÀje. 4. KeeueerueHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀe He´μvee®es GÊej efuene: [5]

1. efJeÐegleHeefjHeLeeke=Àleer keÀe{tve efJeÐegle HeefjHeLe cnCepes keÀe³e les mHe<ì keÀje. HeefjHeLeeleerue efJeÐegleIeìkeÀeb®ee GHe³eesie efuene. 2. ceeveJeer [esÈ³ee®eer j®evee Lees[keÌ³eele mHe<ì keÀje.

(A) (B) (C) (D)

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : cee®e& 2016 JesU: 2 leeme SketÀCe iegCe: 40 met®evee: i. meJe& Òeμve DeeJeμ³ekeÀ Deensle. ii. GpeJeerkeÀ[s HetCe& iegCe oμe&efJeues Deensle. iii. DeeJeμ³ekeÀ lesLes megyekeÀ Je veeceefveoxefμele Deeke=Àl³ee keÀe{e. iv. efJeÐeeL³ee¥veer Òeμveeb®eer GÊejs μekeÌ³elees meueie efueneJeerle.

efJeYeeie `ye' 1. (A) Keeueerue GHeÒeμveeb®eer GÊejs efuene: [5] i. efjkeÀeceer peeiee Yeªve efJeOeeve Hegvne efuene: _______ ner ceeveJeer μejerjeleerue meJee¥le ceesþer ûebLeer Deens. ii. ieìele ve yemeCeeje μeyo DeesUKee: ³eesveer, ieYee&μe³e, μeg¬eÀeCetJeeefnveer, Deb[eμe³e iii. ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene: peue®ej ÒeeCeer peefceveerJejerue ÒeeC³eeHes#ee cebo ieleerves μJemeve keÀjleele. iv. Heefnu³ee oesve μeyoebleerue mebyebOe DeesUKetve eflemeN³ee μeyoeHeg{s De®etkeÀ mebyebOe oμe&efJeCeeje μeyo efuene: rr : mece³egicevepeer : : Rr : _______. v. veeJe efuene :

De@u³egefceefveDece®es cegK³e OeelegkeÀ. (B) ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efJeOeeves HetCe& keÀje : [5]

i. De@mesefìkeÀ Deecuee®eer pesJne meesef[Dece (Na) ³ee Oeelegyejesyej DeefYeef¬eÀ³ee nesles, lesJne _______ Jee³et cegkeÌle neslees. (De) ne³e[^espeve (ye) keÌueesjerve (keÀ) Dee@eqkeÌmepeve ([) vee³eì^espeve ii. efÜYeepeveemeeþer Deefceyeeuee _______ pevekeÀ HesμeeR®eer DeeJeμ³ekeÀlee Demeles. (De) leerve (ye) oesve (keÀ) SkeÀ ([) μetv³e iii. CuSO4 ®es HeeC³eeleerue êeJeCe _______ jbiee®es Demeles. (De) iegueeyeer (ye) efveUe (keÀ) jbienerve ([) efnjJee iv. êe#es JeeUJetve yesoeCes le³eej keÀjleele ³eeJesUer _______ Òeef¬eÀ³ee Ie[les. (De) μees<eCe (ye) HejemejCe (keÀ) efJemejCe ([) efvepe&ueerkeÀjCe v. FLesvee@F&keÀ Deecueeuee _______ Jeeme Demelees. (De) kegÀpekeÌ³ee Deb[îeemeejKee (ye) leerJe´ (keÀ) eqJnvesieejmeejKee ([) meewc³e

yees[& ÒeμveHeef$ekeÀe : cee®e& 2016

2. Keeueerue Òeμveeb®eer GÊejs efuene (HeÀkeÌle Hee®e) : [10]

i. HeÀjkeÀ mHeä keÀje : Sseq®íkeÀ neue®eeueer DeeefCe Deveweq®íkeÀ neue®eeueer. ii. [er.Sve.S.®³ee j®eves®es Jewefμeäîe keÀesCeles? iii. megyekeÀ veeceefveoxefμele Deeke=Àleer keÀe{e – HegÀuee®ee GYee íso. iv. μeem$eer³e keÀejCe efuene: JevemHeleer®eer cetUs ÒekeÀeμee®³ee efJe©× efoμesves Jee{leele. v. peuemebJeOe&vee®es keÀesCelesner oesve Ghee³e efuene. vi. peerJeeμce cnCepes keÀe³e? 3. Keeueerue Òeμveeb®eer GÊejs efuene (HeÀkeÌle Hee®e) : [15]

i. mebefceÞe cnCepes keÀe³e? jemee³eefvekeÀ IeìkeÀebmen oesve GoenjCes Ðee. ii. ceeCemeebceO³es efuebie efveefμ®eleer keÀμeer nesles les efuene. iii. ®esleeHesμeeR®es ÒekeÀej meebietve l³ee®es keÀe³e& efuene. iv. leerve R ceb$e cnCepes keÀe³e? l³eeb®es cenÊJe mHeä keÀje. v. A Oeelet®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2, 8, 1) Deens. B Oeelet®es FueskeÌì^e@ve mebªHeCe (2, 8, 8, 2) Deens. keÀesCelee Oeelet DeefOekeÀ

ef¬eÀ³eeμeerue Deens Je keÀe? ns oesve Oeelet keÀesCeles les DeesUKee. vi. ceesþîee kegÀìgbyee®es og<HeefjCeece efuene. 4. Keeueerue keÀesCel³eener SkeÀe Òeμvee®es GÊej efuene : [5]

i. iuegkeÀespe®ee meceeJesμe Demeuesu³ee JesieJesieÈ³ee DeefYeef¬eÀ³eebceOeerue GlHeeefoles Keeueer efouesueer Deensle. l³eeb®³eemeceesj l³ee ef¬eÀ³eeb®ee ¬eÀceebkeÀ efuene.

(De) efJevee@efkeÌmeμJemeve =

(ye) ceeveJeer mvee³etbceOeerue ef¬eÀ³ee =

(keÀ) Dee@efkeÌmeμJemeve = ([) JevemHeleer HesμeeRceOeerue ef¬eÀ³ee =

(F) ³eke=ÀleeceOeerue ef¬eÀ³ee = ii. mecepeeleer³e ÞesCeer cnCepes keÀe³e? l³ee®eer keÀesCeleerner ®eej Jewefμeäîes efuene.

mìe®e&

iuee³ekeÀespesve

CO2 + H2Oue@efkeÌìkeÀ Deecue

CO2 + FLesvee@ue iuegkeÀespe

No part of this book may be reproduced or transmitted in ... std notes/मराठी... · No...

Documents

Transcript of No part of this book may be reproduced or transmitted in ... std notes/मराठी... · No...

User’s Guide - ccftp.creative.comccftp.creative.com/manualdn/Manuals/TSD/7272/WC_Notebook.pdfUser’s Guide Creative WebCam ... part of this manual may be reproduced or transmitted

मानस गूढार्थ चंद्रिका - अयोध्याकाण्ड (मराठी) - खण्ड 3

बालभारती आणि कुमारभारतीतलया मराठी कविता

StreetPro Singapore 2014.02 Product Guide - Pitney Bowesreference1.mapinfo.com/Data/.../StreetPro_Singapore_2014_02_Product... · of this document may be reproduced or transmitted

तुकाराम महाराज अभङ्ग गाथा-भाग 1/3-मराठी

Greenstone in Marathi मराठी ग्रीनस्टोन

No part of this book may be reproduced or transmitted in ... · PDF fileNo part of this book may be reproduced or transmitted in ... include 5 marks for question ... managerial abilities

Marathiyp Introduction मराठी [Compatibility Mode]

Level 3 तिसरी मराठी भाषा पाठ्यपुस्िक · Level 3 – तिसरी मराठी भाषा पाठ्यपुस्िक

मानस गूढार्थ चंद्रिका - अयोध्याकाण्ड (मराठी) - खण्ड ४

No part of this book may be reproduced or transmitted in any … · 2016-03-12 · No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio

||SHREE GANESHAY NAMAH|| मराठी रती स ंग्रहusarani.com/files/documents/मराठी-आरती-संग्रह-(MARATHI... · (MARATHI AARATI SANGRAH)

संपूर्ण गीत रामायण-मराठी

Shekru Deck Brief Introduction मराठी.

बालभारती आिण कुमारभारतीतलया मराठी किवता · केवढेहेकौयर! - ना.वा.िटळक कणोकणीपडे,

मराठी - mpscmaterial.com · भाषाववषयक क्षम्ा ः द्वव्ीय भाषा मराठी इयत्ा दहावीचया

No part of this presentation may be reproduced or transmitted · PDF file1 No part of this presentation may be reproduced or transmitted in any form or by any means (graphically, electronically,

No part of this book may be reproduced or transmitted in any … · 2015-12-23 · No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio

Target location in aerial photography · mittee for Aerial Photography. They are reproduced here with permission, but may not be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted

मराठी - Byju's