Post on 29-Apr-2019
llaktapikawsak
Llaktaka ñami tukuykunapa kan
ECUADOR
2009
2010
Rafael Correa Llakta Pu-shakka Llaktapa HatunTantanakuypimi kay watapaypa ishkay kutin LlaktaPushak shinapi ima rurash-kata riksichirka. Chaypimiñankunapa ashtaka kullki-ta churashkata, wakchakawsayta pishiyashkata,
shikan imakunatarurashkatauyachirka.
P8-9
Llaktapa alli kashkata ruranapika kanchis chayta
rikushpa allichik wasimi tiyanP13
Mushuk Llakta Kamachiwan
ñami shuk watatatiyanchik
Katik Pushakelciudadano.gob.ec
agosto killapa kallari ishkay semana, Nº 21 LLAKTAPI KAWSAK HATARIPA KILLKASHKA
Mana Hanpiripa unkuyyukkunaparurashkaka manakunkaripami kan
1810 wata 300 Quitomantami wañurka.
Chayka ñami ishkay patsak wata tukushka
10 Killkak Wasimi llaktatamushukyachin-kapakka tiyan P13
Mushuk Llakta Kamachiwan
ñami shuk watatatiyanchik
02 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
1810
-20
10, a
gost
o ki
lla, 2
pun
cha
Ima shinamikunankaman
llaktata mushukya-
chishkanchik,chashnami
rurashpa kak-tikrinchik”
40 mishu shimipi
kay shina killkash-kami tiyashka
20 kay shina Kichwa shimi-pi killkashkapashmi ti-
yashka, kayka 2009 wataman-ta, Julio killamantami tiyashka
263 digital kallaripan-kami tiyashka
70 El Ciudadano TV nishkapashmi tiyashka
KAMAYPA MUSHUK LLAKTA KAMACHIWAN RURANAKAÑAMI SHUK WATATUKUSHKA
laktapi K aw-sakpa pank a-kunapika Llak-ta Pushakpa,Katik Pushakpa,shikan shuktakWasikunapashwakchakunapa
ima rurashkatami riksichin. Kaypimi ima shina rur akush-
kata rikunalla k an, k aytakashuktak willaykunaka mana ri-kuchinchu.
Kay pankuna pika “K awsayashtawan alli tukushk a”, “ 138hunu d ólarta an tanka c haya-nakunata m ushukyachinka-pak kushk a”, “Mana h anpiripaunkuyyukkunapa ha tari”, “Ka-mayta ash takakuna k atikush-ka”, “68% shinami Llakta Push-ak rur akushkata allikachin”,“Chinaka 1.682 hunu dólartami
LKaypika Llakta Pushakpa Wasi, Katik Pushakpa Wasi, Shikan shuktak Wasikuna imakunata rurashkatami rikuchinchik. Kishpirinkapak hatarishkaka ñami ishkay patsak wata tukushka, ima shina kashkatami riksichinchik.
Coca Cod o Sin clairpa maña -chin”, “ONU: Ecuadorka millaykiwakunata mana tarpun chu”hawami killkashkanchik.
Kamayka k ay w atatamimushuk Llak ta Kamachiwanrurashka. M unashkata pak ta-chinkapakka, mana samarish-pa, shinchi shayarishpami ru-rana k ashka. Kay pankakuna-pimi shik an w asikuna ima tarurashkata riksichinchik. Ru-ranaka tiyanrakmi, shinapashrurashkata allikachikkunaka70% shinami kankuna.
2008 Llaktapa Kamachi
yallimana kuyaywan
3.500 shinami ishkay semanan ishkay semanan tukuy llaktaman rin
Wata tukushkamanta rurashka
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 03
Katik Pushakpa Wasi
LLANKANAPIKIMICHINA
Katik Pushakpa WasikaLlankanata Rikuk Wasi-wan, sumak yachana
wasikunawanmi 2009wata Pichinchapi “Ma-na hanpiripa unkuy-yukkunata llankanapikimichinata” rikurka.
MANUELA ES-PEJO RURANA
Kaywanmi mana han-piripa unkuyyukkunatarikuy kallarirka. Cotopa-xi, Carchi, Imbabura, Su-cumbíos, Napo, Esme-raldas, Manabí, Los Rí-os, Orellana, Pastaza,Morona Santiago, Za-mora Chinchipe, Loja,Azuay, Cañar, Bolívar,
Chimborazo, Tungura-hua, Santo Domingo
de los Tsáchilas, El Oro,Santa Elena markaku-natami rikuk rishka, ku-nanka Guayas marka-
pimi rikukun; kipaka Ga-lápagosta, Pichinchata-
mi rikuk rinka.
JOAQUÍN GALLE-GOS LARA BONOKay bonotaka 14.479kari warmimi chaski-krin, paykunaka yalli-
mana mana hanpiripaunkuyyukkunami
kankuna. Manuela Es-pejo Ruranawanmi ashtawan yallimanaunkuyyuk tiyashkatayachay chayarka. Ay-llu mana kashpakashuk payta rikukmi
240 dólar valik bonotakillan killan chaskinka.
HARKAY ILLAK ECUADOR“Harkay Illak Ecuador” nishkaka2007 wata, mayo killa, 23 pun-chamantami shuk Suyupa ru-rana shina kan, chashnami tu-kuy Ecuadorpi kawsakkunakamana hanpiripa unkuyyukku-napa kamachitaka rikuriyanakankuna.yachay chayarka. Ay-llu mana kashpaka shuk paytarikukmi 240 dólar valik bonotakillan killan chaskinka. Kashnayanapankapakka 38´293.920dólartami minishtinka.
enín M oreno K atik P u-shakka punta kutinmi Ha-tun Tantanakuypi imatarurashka willarka. Payka“Ecuador A si” nishk akakushikunkapakpash, ya-napankapakpash, ash ta-wan alli imatapash ruran-
kapak kashkata nirka. 2007 wataka 800kari warmi wawatami wichana ukuku-namanta ll ukchishkata; ki paka manahanpiripa unkuyyukunatami rikuy ka-llarish-kata; shinalla tak “Hak ay IllakEcuador”, “Manuela Espejo Rurana”, “Joa-quín Gallegos Lara Bono” nishkakunata-pash rurashkatami uyachirka.
Paykunatapipash
mana yana-pashkata
rikushpami,chashna
rurashkan-chik”
Katik Pushakkapunta kutinmiimata rurash-kata willanKatik Pushakka, pay shina, llaki apashkaku-natami imakunawan ninanta yanapashka.
38 hunu dólartami Joaquín Gallegos Lara Bonopa kushka
800 kari warmi wawatami wicha-na wasimanta llukchishka
Manuela Espejo Ruranaka
200.828shina mana hanpiripa unku-yuktami 22 markapi tarishka
2007 watamantami
29.889kari warmita usha-rishkapi hanpishka
KATIK PUSHAK.
Kaypimi kaywatapi pay ima
rurashkata willakun.
RIKUK RINA. Maypimi llaki apashka tiyan, chaymanmi rikuk rin
L
LenínMoreno57 watayukmikan, Abya Yala-manta llaktakunata rikushpa-ka, payllami chashna manahanpiripa unkuyyukka kan.“Eventa” Fundaciónwanmiasichinapash, kushilla kana-pash kawsankapak alli kas-hkata riksichik karka. Admi-nistración Públicatapash,Psicologíatapashmi yacha-kurka. 10 kamu shinatamiasichina hawa killkashka.
04 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
Llaktapa KashkataRikushpa Allichik Wasi
532 hunu dólartami2007-2009 wata-
kuna Ecuador ima shina kash-kata rikuchinkapak kushka
245 hunu dólarmi2012 wataka-
man anta añankuta allichinkapak tiyanka
ÉRIKA SYLVA
Kawsayta Rikuk Wasi
SANDRA VELA
Pukllanata Rikuk Wasi
MARCELAAGUIÑAGA
Allpa WayrataRikuk Wasi
CARLOS VITERI
Ecorae
2.000 Ecuad or imashina k ashkata riku-chikta ama sh uwa-chun, ama w akllichi-chunmi 4 2 h unu d ó-lar valik mitsanakuna-ta c hurashka. 8.000shina ñawpa chinka-
kuk raymitami kawsachishka.Anta añankunatatapashmi alli-
chishka, chashnami Durán-Yagua-chita; Quito-Latacungata; Riobam-ba-Palmirata; Tambo-Coyoctorta-pash ña purinalla kan, chaykunataallichinapimi 2 45 h unu d ólartachurashka. Yasuní ITT nishkapash-mi Ecuad or all pa w ayrata manawakllichinkapak m unashkata ri-kuchin, allpa ukupimi yana wirata
sakichikrin; sakic hishkamanta-mi mama llaktakunaka 3.600 hu-nu dólarta kuna kankuna.
Chayka surkunawan rikushpa-ka, c hawpi shinami k an.UNESCOpashmi Ecuador
Kamay Galápagospi llaki tiyashku-nata allichinkapak imakunata ru-rashkata allikachishka. Galápagos-ka kunanka mana llaki apakushka
llaktakunapichu k an, c hay-mantaka ñami anchuchishka.
8
MaríaFernandaEspinosaAllpa hawa, shikankawsaykuna hawayachakmi kan. 15 wa-tatami karu llaktaku-nawan runakunapakamachi hawa, kariwarmi pakta paktakashka hawa, allpawayra shikan tuku-kushka hawa rimash-pa allichik kashka.
Kaypimi Kawsayta, Pukllanata, Allpawayrata Rikuk Wasikuna kankuna;shuktakkunapashmi kankuna
Ecuadorpashunku ima shina kashkatatarinkapak
ANTA AÑANKU. Maykunapika ñami anta añan-kuka purikun
RIKURIYANA. Kashna shinakunaama chinkarichunmi rikuriyakun
SHIKAN KAW-SAYKUNA. Ku-nanka paykunatiyashkatami ri-kurin, riksirin
Ecuador ima shina kashkata rikuchinapami allichishka. Chashnami rurashpa katinka
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 05
130 hunu dólartami watanwatan yana wirata sur-
kuna muyuntipi kak ayllu llakta-kunaka chaskinkakuna
7.530 hunu dólartami
michapa kushka
ushuk Hi dro-carburos K a-machiwan ru-ranatami sh u-yakun. C hay-wanka yana ku-rita sur kukukmuyuntipi k ak
ayllu llaktakunaka yana wirata sur-kunkapak churashka kullkita an-chuchishka kipa, puchush-ka kullkimanta 12% shina -tami c haskinka, shinak aayllu llaktakunaka 130 h u-nu dólartami watan watanchaskinkakuna.
Kamayka shamuk wata-kuna michawan imakuna-tapash r urachunmi s hu-yan. Chaypami Chinaman-
ta Eximbankka 1.682 hunu dólartaCoca Codo Sinclairta rurankapakmañachirka. Tukuy llakta michataminishtishkata rikushpaka, chayka35% shinatami ruranka.
Manabí, G uayas, S anta E lena,Los Ríos, Cañar markakunaka par-kuna y akutami c harinkakuna,chaywanka 700.000 hectárea all-papami alli kanka. Shinallatak Mul-
tipropósito Ch one rura-nawanka 500.000 chay-pi k awsakpami, tami-yakpi, ña mana llakiapanka.
Shinallatak Suyupayachana wasikunapimiinternet nishkata chura-chirka, fibra óptica nish-kayukmi kankuna.
M
Kay Wasika Allpapi Mana Tiyaypata;Michata; Kayanata Rikuk Wasikuna-pa rurashkakunata rikun.
JorgeGlasEspinelFondo Solidari-dad nishkapapushak shinami2007 wataman-ta 2009 wataka-man karka.Chaypimi sarunmana rurashka-kunata rurarka.
Ecuadorpa kawsayka shamuk killakunaka shikanmi kanka
LLAKTAPUSHAK.Pay kikinmiruranakuna-ta rikuk rin
YANA WIRA. Kashnami yana kurita surkunkapak utukunkuna
Llaktapa Minishtishkaku-nata Rikushpa Allichik Wasi
Yana kurita surkukuk muyuntipi kak ayllu llaktakunaka kullkitami chaskinkakuna
WILSON PÁSTOR
Allpapi ManaTiyaypata Rikuk
Wasi
JAIME GUERRERO
Kayanata,Rikuchinata,
Rimanata Rikuk Wasi
MIGUEL CALAHORRANO
Michata Rikuk Wasi
DOMINGO PAREDES
Yakuta RikukLlaktapa
Killkak Wasi
Rurashkan-chikmi,
shinapashruranaka
tiyanrakmi”
06 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
Ruranata Rikushpa Allichik Wasi
10.000 dólarmanta 50.000 dólarkamanmi
mushuk ruraykunapaka chaski usharin
urana mir a-chunka, K a-maymi ash ta-ka kullki wanimakunata ru-rachishka.
S h i n a m iñ a n k u n a t a ,
chakakunata maypika allichish-ka, maypika m ushukta rurash-ka. Shinami c hay Spond ylusñanta allic hikun. Cha ywankariksinkapak rinami miranka. Shi-nallatak T roncal Amaz ónicata-
pashmi rurakun. Chaykunapa-ka ash taka kullki tami c huranakashka.
Antanka chayanakunatapash,anta wapuna chayankunatapash-mi allichikun, shinaka chaykuna-ta charik llaktakunaka wiñan ka-kunami. Shinami Si ngapur ma-ma llak taka Man tapa an tanka,wanpuna chayanakunawan paykikin rurankapak mañashka.
Shuktak mama llak takuna-man katunkapak rantinkapakkasarun shinaka mana unayanchu,
kunanka utiyallami rurarin. Mushuk ruraykunapami kullki
tiyan, shinami “Ecuador MushukRurayta K allari” nishk apaka10.000 dólarmanta 50.000 dolár-kaman chaski ushankuna.
R
NathalieCelyPayka economistami kan.
Guayaquil Católica Sumak Ya-chana Wasipimi 1990 wataeconomista tukurka. 1985,
1986, 1987 watakunami,ashtawan allí yachakuk
kahskamanta, Filán-tropica karanata chas-
kirka; 1987 wataka Eco-nomía Facultad kara-
natapashmi chaskirka.
Kaypimi Shuktakyachinata, Tarpunata,Apana Apamunata, Riksichinata, Llankanata Rikuk Wasikunaka kankuna
Ruranaka kawsarikunmi,mirakunpashmi
TARPUNA. Kichwa ayllu llaktakunamanmi yanapakunaka chayakunkuna
SIRAKKUNA.Churakunatarurakkunapa-pashmi kay wa-taka alli kashka
Kamayka ñankunata, chakakunata, yachachina wasi-kunata, hanpi wasikunatami allichikun, rurakunapash.
RICHARD ESPINOSA
Llankanata Rikuk Wasi
VERÓNICA SIÓNShuktakyachi-
nata Rikuk Wasi
RAMÓN ESPINEL
Tarpunata Rikuk Wasi
FREDDY ELHERSRiksichinata Rikuk wasi
MARÍA DE LOS ÁN-GELES DUARTE
Apanata Apamu-nata, Suyupa Ru-ranata Rikuk Wasi
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 07
2010 wata 2009 wata-wan rikushpaka,
wasichinapa mañachina kull-kika 29,3 % shinatami mirarka
7,7% shinami llan-kay illak yu-
payka tukushka, 8,3% shi-nami 2009 wataka karka.
amayka kullki-ta c hurash-pa-mi imakuna tar u r a c h i k u n ,chashnami ru-ranata ha tari-chikun. Cha y-wanka Su yu
kanchamanta rur anakunata-pash, llank anatapashmi mira-chikun. Shinami 200 9 wata tu-kurikukpi, K amayka R eservaInternacional de Libre Disponi-bilidad n ishkapa 2 .555 h unudólarta ha pishpa, shik an rura-nakunapi churarka.
Wasichinapa maña chinakullkika mirarkami; 200 9 wa-taka mañachina kullkika 18.5%shinatami mirarka, kutin 2010
wataka 29,3% shinatami mirar-ka. 2010 wata, abril-junio killa-kunaka llank ak illakkunak a7.7% shinami karka, kutin 2009wataka 8. 3% shinami k arka,chaypimi pishiyashkataka ri-kunalla kan. Hatun mama llak-
takunapi kullkiman ta llakik a,Suyupa kullki w akaychi wasichashna kullki ta churashka-mantami, k aypika mana llaki-chirka. Cha ymantami 200 9wataka 0.3% shina ta wiñarka;mana chashna rurakpika, -2.7%shinatami pishiyanman karka.
K
Kay Wasika Kullki Charinata; Llaktakunawan Apa-nakunata Rikuk Wasikunapa rurashkakunatami ri-kun. Shinallatak Banco de Desarrollo, CFN nishka-kunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.
KatiuskaKingPayka economistamikan. Católica Sumak Ya-chana Wasipimi yacha-kurka. Puntaka Senpla-despimi katik killkakshina karka. Payka2007-2010 Llakta Wiña-napa Ruranapi; 2009-2013 Llaktapa SumakKawsaypa Ruranapi-pashmi yanaparka.
Kamaypa kullkimi ruranakunataka hatarichin
CHAKA. Kamayka ti-yashka kullki-wanmi chas-hna chakaku-nata rurakun
WASIKUNA. Kashna wasikunatami shayachikun
Kullki Charinata Rikushpa Allichik Wasi
Suyuka imaminishkata
rikushpami,imakunata
rurakun”
Hatun mama llaktaku-napi kullkimanta llakikakaypika mana yapatallakichirkachu.
PATRICIORIVERA
Kullki CharinataRikuk Wasi
Tikrachishkawan
kawsaypachurashka-
wan
2000-2006
KULLKI
tikrachishka
2.794kawsaypachurashka
450
tikrachishka
1.521kawsaypachurashka
4.697
2007-2010
Llaktaman Willana
2010.08.10
xicoka, Tratado de Libre Comercionishkata charishpapash, -7% shina-tami mana wiñarka; Unión Europe-aka -4.2% shinatami mana wiñarka;kutin Estados Unidoska -2.4% shina-
tami mana wiñarka.Llankay illay. Kaynanik 2009 wata-ka 7.9% shinami karka, Latinoaméri-cawan rikushpaka ashtawan asha-mi karka; Colombiaka 12%; Chil eka8.4%; Perúka 8.6%; Argentinaka 8.4 %shinawanmi karkakuna. Kay 2010wataka, junio killak a 7.7% shinamikan, ashtawanmi pishiyakun. Ashtawan valina.2009 wataka 4.3%shinami k arka, k ay wataka ashta-wanmi pishiyanka.Tikrachina k ullkita allichishka-manta. Ima shina tikr achinata ri-mashpa allic hishkamantami ma -ñachishkamanta 300 hunu dólartamana kuna k anka, chayka yapallakuna kullkimi kan.Suyuman kuna kullki. Servicio deRentas Internas nishkami 2009 wa-taka 6.600 hunu dólartachaskishka; 2008 wata-wan rikush paka 8 %shinatami mirashka.
KULLKIMANTAÑankuna. Allichishka, rurashka ñan-kunata tan tachishpaka 5 .000 kmshina sunitami rurashka; rurashkachakakunata tan tanchishpaka, 7.6km suni shinatami rurashka; 11 anta-na c hayanata, 2 m ushuk an tankachayanatami rur akun. K aykunatarurankapakmi 3 .450 h unu d ólartachurashka. Yakuwan michata rurana. Orellana-pimi Coca Codo Sinclairta shayachi-kun, chaypaka 1.979 hunu dó larta-mi minishtirin; Suyuka 297 hunu dó-lartami churanka, k utin 1 .682 hunudólartami Chinamanta Eximbankchuranka. Ña michata ruray kallarik-pika, Ecuadorka 533 diesel galónta-mi ña mana rantinka. Wiñana. Ecuadorka kayna2009 wa-taka, hatun llaktakunapi kullkiman-ta llaki tiyakpipash, 0.36% shinatamiwiñarka, América Latinaka -2.5% shi-natami mana wiñarka; Colombiaka -0.25% shinatami mana wiñarka; Mé-
afael Corr eaLlakta Push -akka a gostokilla, mart es10 punc hamiL l a k t a m a nW i l l a n a t au y a c h i n k a -
pak Hatun Tantanakuypi karka.Ishkay kutin Llakta Pushak shi-napi m ushuk Llakta K amachi-wan kallari w ata rurashkatamiwillarka. P aypa willana pikakullki charinapi, kawsaypi, rura-napi, minish tishkakunapi imarurashkatami uyachirka. C hus-ku pacha yallitami rimarka. Pay-pa K amay imakuna ta ruranka-pak, sarunwan rikushpa, ashta-wan kullkita churashkatami nir-ka; shinami c husku w atapi14.900 hunu dólarta churashka-ta willarka.
Kamaypa a lli r urashkatakamaypika rur ashka, ma ypikaallichishka ñankun ata tan ta-chishpaka, 5.000 km. shina suniñankunapi; wakchakuna pishi-yashkapi; 2009 wata kullki cha-rinapi 0.36% shinapi wiñashka-pi; tikr achina kullki ta suk yu -yaywan kutichinapi; yana wira-ta surkunapi 5.000 hunu dólar-ta churashkapi rikunallami kan.
R
Kunanka markakunapa, kitikunapa, shikan tantanakuypapushakkunawanmi ishkay tukushpa ruranchik. MushukLlakta Kamachita rikushpa, wiñankapak ima minishtishkarikushpami, Hatun Tantanakuywan ishkay tukushpa mi-nishtishka kamachikunata rurakrinchik.
“Kunanka shuk alli pushanatami charinchik, chaypika runami kullkipa hawapi kan”
WAWAKUNAWAN.Chashnami mana millana-yachishpa, shikan kawsay-manta wawawan parlan
Llaktata mushukyachikunchikmi, chaypaka mana kaspikunawan, rumikunawan, mana makankushpami allichikunchik; chaypa rantika alli umawan, chuya makiwan, kunuk shunkuwanmi rurakunchik”
08 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
PUSHANA
Suyupa shik an Wasikunapi llan -kakkunapami k amachita sur ku-chinka. Cha y k amachiwankaEcuador manñakunapipash, Ama-zoníapipash kak yachachikkuna-man, hanpikkunamanmi shuk bo-nota kunka.
Hidrocarburos KamachiKay k amachita allic hishpaka,churashka kullkita an chuchish-pa, pu chushka kullkiman tami12% shinata yana wirata surkukmuyuntipi kak ayllu llaktaku-man kuna kanka. Kutin Anta Sur-kuna Kamachiwanka 60% shina-tami ayllu llaktakunaman kunka.
Mushuk KamachikunaHatun T antanakuymanmi R ura-napa Tantachishka Kamachikuna-ta Ari nic hun kachashka, shinamimana w akinkunalla llankachikwasiyuk kankakuna, mana w akinkatuna panpakunapilla katunka-kuna. Kunanka 60% katushkamiishkay llaktamanlla rin; ku tin 72%llankachik wasikunami s hukpallamakipi kan. Shinallatak kamachipi-ka shuk llankachik wasi 24 llankak-ta charikpika, 4% shina mana han -piripa unkuyyuk kakpurapi yalli-mana unkushk apa yuyak a yllullankachunmi mañakrin.
KAWSAYWasichinkapak Kullkita Wakay-chi Wasika (BEV) wasichikkuna-manmi kullkita mañachinka. Wa-sikunaka 12.000 dólar valikman-ta 60 .000 d ólar v alikkamanmikanka. Chayta rurankapakka 200hunu dólar yallimi tiyan. Ban coNacional de Fomento nishka miuchilla, maltalla llankachik wasi-yukkunapa, anta surkukkunapa,makiwan rur akkunapa maña -china kullkita charin.
Yanuk warmikunamanta rimash-paka, manarak k ay G obierno ti-yakpika, paykunaka killantami 75dólar shinata killanta chaskik kar-kakuna, kuna nka 240 dólartamikillanta chaskina kankuna.
Runa Wiñana Bonoka 15 dólar-mi k arka, k ay K amaywanka 35dólarmi tukushk a. Kutin pan pa-kunapi Wasipa Bonoka 500 d ó-larmi k arka, kunank a 5 .000 d ó-larmi kan.
Unkuymanta Harkarina.2007 w atamantami 3 .600 h unudólarta hanpinapi churashka, shi-nami Suyupa hanpi wasikunapikahanpirinkapakka mana ima kullki-
tachu kuna k an, chaypika hanpi-kunatapash yankami kun. Cha y-wanmi mawka hanpi wasikunata-ka allic hishka, han pinkapak mi-nishtishkakunata rantishkapash.
Llaktapi K awsakkunata T a-puna. Llakta Kamachipa c hun-ka sukta rurachun nishkapimi pi-ti ki tikunapi, ki tikunapi, marka-kunapi, m aypimi m aykamankash-kamanta llaki ti yan, chaypikawsakkunata t apuna k ashkatanikun, c hayta octubr e killak a-man riksichina kashkatapashminikun.
24% markakunapa, 50% kitiku-napa manñakuna ma ykamankashkata mana y achrinchu,chaymantami maykan llakikunatiyashka. 39 llaki ti yashkamanta29 shina tami ña allic hishka. Ka-mayka chayshuk 10 llaki taka oc-tubrekamanmi a llichinkapakmunan. Shinapash wakinkunataallichinkapakka c haypi k awsak-kunatami tapuna kanka. La Con-cordiapi (Esmeraldas); La Mangadel Curapimi ( Guayas, Lo s Río s,Manabí, San to Domin go d e l osTsáchilas) chaypi kawsakkunatatapuchina kashkata yuyachin.
KUSHILLA. Chash-namimana millana-yachishpa, shikan kawsay-manta wawa-wan parlan
KUSHILLA. Llakta Pushakka kushikushpami wawakunawan ukllarin
Kutsimi imatapash rurana kanchik, shinapash mana chashna ruray ushashkanchikchu, kutsi rurankpak shinchi-mi kan, chaypaka ñukanchik kikinpimi kallarina kanchik”
Llaktapa alli kashkakunata rura-napika, pikunawanpash tanta-nakunkapakmi kanchik”
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 09
10 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
Llaki illachinata rikushpa allichik wasi
2010 wataka 2.000
mushuk chapakmi tiyanka
2011wataka 3.000 mushuk chapakmi tiyanka,tantachishpaka 42.000 chapakmi kanka
Makanakukkunamanpash, chapakkunamanpashmi minishtishkakunata kukun
unanka Mak a-n a k u k k u n a -pash, Chapakku-napashmi ish -kay tukushparuranakun, shi-nami 60 milla yhanpita rur ak
wasita tarirkakuna. FARC nish-kapak chapana, kawsana, millayhanpita rurana wasikunami kar-kakuna.
Chashna rikuri yankapakkaashtawan mak anakukkunata,chapakkunatami kachana kar-ka. Ecuadorka kunan punchaka20 rikuri yankapak w asitamicharin, chaypimi Marinamanta,Fuerza A éreamanta, Ejér cito-manta, Chapakkunamanta ma-kanakukkuna kankuna.
Naciones Unidas Millay Han-
pita Rikuk Ukuk a Ecuador allitarikuriyakushkata, shinalla takEcuadorpi milla y ki wakunatamana tarpukushkatami nirka.
Kunan punchakunaka kullki-pa wañuchina llakimi tiyan.Chayta rikuri yankapakmi k aywataka 2.000 mushuk chapak ti-yan, shamuk wataka 3.000 mu-
shuk chapakmi tiyanka. Shinaka2011 wataka 42.000 chapakmi ti-yanka.
Allpa mamak a Ecuad orpikallakichinllami, c haypami LlakiTiyakpi Imata Ruranapa KillkakWasi ti yan. Kunanka ima pashllaki t iyakpi, utiyalla i matapashruranatami rikukun.
K
MiguelCarvajalPayka Sociologíatami Cen-
tral Sumak Yachana Wasipiyachakurka. Masterado nis-
hkatapashmi charin. 2009wata, enero killa, 28 puncha-
mantami kay Wasipa push-ak kan. Puntaka Llaktapa
Kashkata Mitsanata Rikuk Wasipa katik pushak-
mi karka.
Kay Wasika Llaktapa Kashkata Mitsanata; Lakta Ukuta; Llaktaku-nawan Apanakunata; Taripanata Rikuk Wasikunapa rurashka-kunatami rikun. Shinallatak Llaki Tiyakpi Imata Ruranata, Achik-lla Kanapa Killkak Wasikunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.
TantanakushpamiMitsarinataka shinchiyachikun
ANTANKA. Kashna antankakunawanmi llaktapa kashkata rikuriyankapash, mitsankapash
TUKYACHI-NAKUNA. Chapakkunakamushuk tukya-chinakunatamichaskirkakuna
Naciones Unidaspa Millay Hanpita RikukUkuka Ecuador rura-kushkataka allikachinmi.
JAVIER PONCELlaktapa Kashka-
ta MitsanataRikuk Wasi
GUSTAVO JALKH
Llakta Ukuta Rikuk Wasi
JOSÉ SERRANOTaripanata Rikuk Wasi
MARÍA DEL PILAR CORNEJO
Llaki TiyakpiImata
Ruranata Killak
RICARDOPATIÑO
LlaktakunawanApanakunata
Rikuk Wasi
unanka shik antantanakuykuna-mi imakuna pi-pash k an, imaku-nata ni ushanku-na, sarunk a manaimatachu nik k ar-kakuna.
Kunanka k amachikunata rik si-chinkunami. Riksichikpimi, chaytarikukkunaka imatapash ni ushan -kuna, chayta uyashpami kamachi-taka allic hinkuna; shinami tuku y-kunapa nishk ata uyashpa k ama-chita ari ni chin. Kunanka LlaktapiKawsakkunapa Nina Kamachi-pashmi tiyan, shinami shik anku-napa yuyaykunata uyay usharin.
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 11
Kamachikuna ima nikuktami riksinalla kan
Kamachikunamanta yuyashkata uyankunami
K
Kay Wasika Llakta Ukuta; Taripanata Rikuk Wasikunapa ru-rashkakunatami rikun. Shinallatak ECORAEwan; Llaktaku-napa; Achiklla Kanapa; Willanapa; Llakta Pushanapa Kama-chipa Killkak Wasikunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.
DorisSolízSoiciologíatami yacha-kurka. Sumak yachanawasipi kashpaka, kaw-saymanta, llankakku-
napa, panpapi kawsak-kunapa tantanakuyku-napimi karka. 2001 wa-
tami “Kay WatamantaWarmi” nishkamanta
Valdivia Venusta chaskirka.
Tukuykunapa yuyashkatauyak pushanata maypi rurachinatami maskan
TANTANAKUY. Shikan kawsaymanta runakunawanmi tantanakun
WASI PUSHAKKUNA. Paykunapa tantanakuykunapimi shikan kawsaymanta runakunapash kankuna.
Pushanata Rikushpa Allichik Wasi
Kunanka tukuykunami kamachi ima nikushkataka riksi ushankuna, chaymantami chay hawa ima yuyashkata ni ushankuna.
ALEXANDRA OCLES
Llaktakunapa Tantanakuyku-
napa Killkak Wasi
JUAN SEBAS-TIÁN ROLDÁN
Rurashka Ima ShinaKashkata Rikuchi-napa Killkak Wasi
CARLOS VITERIECORAE
RICARDOPATIÑO
LlaktakunawanApanakunata
Rikuk Wasi
GUSTAVO JALKHLlakta UkutaRikuk Wasi
KIKINPA KASH-KATA MITSANA
Allpamanta.
n Manta Base ñukanchikmakiman tikrachina
nAngostura llaki kipa, ñukanchikpa kashkata rikuriyashpa mitsana
Llakta manña allpa-kunata rikuriyana
KamachinKaru llaktakunamantakullki mañachi wasikuna-pa imapash nishkakuna-ta mana upalla ari nina
nCIADIpa imapash nish-kakunata uyanalla
Katuna-RantinaLlaktata wiñachinkapakkakpika, pankakunatashuti killkanaLibre Comercio nishkata-ka mana allikachina.
12 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
Kawsayta WiñachinataRikushpa Allichik Wasi
3.600 hunu dólartami unkuyku-nata rikunkapak kushka
1.122 hunu dólartami wasi-chinkapakka churashka
achachinapimi7.106 hunu dólar-ta c hurashka.S h i n a m i1’428.348 y acha-na w asi y acha-kukmi sh unku-nata charinkuna;
827.572 yachakukmanmi yacha-na wasi churakunata karashka;2’162.098 y achakukmanmi k a-mukunata karaska.
Hanpina. 3.600 hunu dólartami
unkuykunata rikunk apakkush-ka. Shinami w añunakapishiyakun. Kunanka manarakpichka watayuk irki wawaku-natami rikukrin; 2015 w atakachashna wawakunaka ña ma -na ti yankachu; 2013 w atakamanarak pic hka w atayuk ir kiwawakunapash, irki wik sayukmamakunapash mana ti yan-kachu; shina-llatak 2013wataka ma -narak pichka
watayuk wir a w awakunakamana tiyankachu.
Wasichina. Ashtaka wasikuna-tami minish tirin, shinalla takwasipi k awsankapak minish -tishkakunapash mana ti yan-chu. 2007 watamanta 2009watakaman yallimana k ikchkikawsanata rikuk yupa yka19.3% shinami tukushk a, c hay-ka 2006 w ataka 23.1% shinamikarka. Wasichinkapakka 1.122hunu dólartami churashka.
Y
JeannetteSánchezPayka llakta wiñanapa doctora-
mi kan. Católica Sumak YachanaWasipi, Louvainpi, Louvain-Le
Neuvepi, Bélgicapimi yachakur-ka. Masterpashmi kan. Texas Su-
mak Yachana Wasipi, Austinpi,EE. UU. pimi yachakurka. FLACSO-Ecuadormanta
masterpashmi kan, kaypika kullki charina-
tami yachakurka.
Kay Wasika Kullki Charinata; Llankanata; Unkuyta; Kullkipipash, Kaw-saypipash Kimichinata; Yachachinata; Wasichinata; Tarpunata RikukWasikunapa rurashkakunatami rikun. Karu Llaktaman Rishkakuna,Senplades Killkak Wasikunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.
Sumak Kawsaytacharinkapakmiruranakunapi tukuy-kunata kimichina kan
YACHACHINA. Llakta Pushakmimushuk imaku-nawan yachachi-nataka rikun
WASIKUNA. Wawakunakakashna kushkawasikuna kan-chapimi kushi-lla kankuna
Mushuk Llaktata shayachinkapakmi yachachinapi,hanpinapi, wasichinapi ashtaka kullkita churashka.
GLORIA VIDAL
YachachinataRikuk wasi
DAVID CHIRIBOGA
Unkuyta Rikuk Wasi
XIMENA PONCE
KullkipipashKawsaypipash
KimichinataRikuk Wasi
WALTER SOLÍS
WasichinataRikuk Wasi
1’684 kari warmimi WiñanaBonota chaskinkuna
7.106 hunu dólartami yachachinapa kushka
Lorena EscuderoKaru Llaktaman
Rishkakunapa Killkak Wasi
Wasiman Kushilla TikramunaRuranawanmi 10.000 Ecuador-manta karu llaktakunapi kakku-na tikramushka. Tikramushka-kunaka kaypi ima rur anakuna-tami kallarishkakuna, shinami381 ruray tiyan, chaywanka llan-kanapashmi mirashka, shinami1.507 mushuk llankana tiyan.
Makanakukkunawanpash, cha-pakkunawanpashmi imakuna-ta rur an. Sham uk killakunamiwillanakunapi llaki tiyakpi, ima-ta rurana hawa riksichikrin.
Mushuk yachaykuna tiyachun,mushuk y achaykuna tuku y-man c hayachunmi rikuri ya-kun; chayta rurachun, yachaku-chunmi kullkita kukun.
Manuel BaldeónYachaypa, Mushuk
Ruraypa Killkak Wasi
María CornejoLlaki Tiyakpi Imata Rurana
Kashkapa Killkak Wasi
Alexandra OclesLlaktakunapa, tantanakuy
kunapa Killkak Wasi
Shikan wasikunawanmi, ishkaytukushpa, shik an k awsaykuna-pa ima alli k ashkakunata ruran.Shinami Shikan Kawsay Rurananishka tiyan, c haywanmi runakashkamanta, y ana k ashka-manta ama tsiknic hun rikuriya-krin; ima pash tiyakpi, tukuyku-napa kachun rikuriyakrin.
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 13
10 killkak wasimi
tiyan10 killkak
wasimi llaktapa minish-tishkapi yanapan
VinicioAlvarado
RenéRamírez
Llakta Pushanapa Ha tun Tantanakuyman kachana ka-machikunatami al lita r ikun, a llichin. L lakta P ushanapashuk ukumi k an. Shinami ima pash Llak ta Pushanamanshamukpika, ima shina kashkata rikushpa kutichin. Mili-tar Wasipa, A suntos Di plomáticos Ukupa, K amachi Ku-nakpa rurashkatapashmi rikun.
Suyuta Allichinapa Killkak
SENPLADESpaKillkak
Senpladeska Llak tapa Ima Shina W iñanatami rur ashka.Chaytami 2009-2013 watakunapa allichishka, chayka Su-mak Kawsayta Charinkapak Llaktapa Hatun Rurana: shikankawsayyuk Suyuta shayachina shutiyukmi kan. Cha ypikachunka ishkay hatun ruranami tiyan, chayta paktachinka-pakmi shamuk chusku wataka imakunata ruranka.
Secretarías
Imapash mana alli kashkakuna-tami shik an y achakkunawanima tukushkata rikun. K ay ha-wa kamachitami rikuriyashpapaktachin.
Shikan kaypi kawsakkuna ima-kunata nichunmi maskan. LlaktaPushakpa willanatami rikuriyan,chaypimi Llakta Pushakpa sema-napi imata rurashkata risichin.
Mushuk kamachikunata, LlaktaPushak nishka shuti killkashka-kunatami alli alli rikun. Llak taPushakpa shikan ukukunatamikamachikuna y achaywan y a-napan.
Tukuy llaktapi tiyashka yakuta-mi rikun. Ma ypi tiyashkatami ri-kun, shinallatak 35 shina pimi ra-kishka. Sh uk ha tun rur anakaChone Multipropósitomi kan.
Sebastián RoldánRurashka Ima Shina Kashkata
Rikuchikpa Killkak Wasi
Fernando AlvaradoWillanapa
Killkak Wasi
Alexis MeraKamachipa Killkak Wasi
Domingo ParedesLlakta Yakupa
Killkak Wasi
Kishpichik tuta
1810.08.02
Llaktapa ka w-saypika, kis -hpirishun nis -hpa ka paris-hka punc ha-mantaka a sh-takatami y a-charin, c hay
punchaka tukuy Abya-Yalapamishuk hatun puncha tukurka.
1809 wata, a gosto k illa, 9 p un-chapa chiri tutami Manuela Cañi-zarespa wasipa kishpinkapak mu-nakkunaka tantarirkakuna. Wasi-ka El Sagr ario apunchik wasi ku-chupimi karka, Catedral kuchupi-pashmi kar ka. Cha ypimi pun takaymanta Kamayta shayachirka-kuna, chaytaka Junta Soberana deGobierno nishpami shutichirka-kuna. Pushak shinak a J uan PíoMontúfar Marqués d e Sel va Al e-gremi karka; obispo J osé Cuero yCaicedomi K atik Pusha shinak akarka; Juan de Dios MoraleskaLlakta Ukuta Rikuk W asi pushak-mi karka; M anuel Q uirogaka Tari-panata Rikuk W asi pushakmi k ar-ka; Juan L arreaka Haciendata Ri-kuk Wasi pushakmi karka.
Antonio Anteka kayantin pun -chaka -agosto killa, 10 puncha- maytutamantami Manuel Urries Con-de Ruiz de Castilla, Real Audienciapushakman shuk killkashka pan-kata kurka, chaypimi ña mana pus-hak k ashkata nikur ka. Ki pallamiJuan Salinaska makanakukkuna-wan ha tun p lazaman kish pirin-chikmi nishpa kapari kallarirka.
Sukta puncha kipami, San Agus-tín a punchik w asipa Ca pitularUkupi kishpi kashkata nikuk pan -kata shuti killkarkakuna.
R
Quitoka Kishpichikkunata
yuyarirkami
14 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
1810 wata, agosto killa, 2 pun cha ima ti yashkataka a-shallatami riksichishka, chaypimi Quito chawpi llakta-pi kawsakkuna kishpirinkapak munashkata rikurin.
Shinami Ante, L arrea, Montú-far, M orales, Salinas , Quir oga,shukkunapash kish pirinatakamana nishkapilla sakirkakuna,pankapimi killk arkakuna. Ari,1809 wata, agosto killa, 10 pun -cha ha tarishkaka kish pirinka-pakmi karka.
Junta nishk aka urmar kami,shinapash 1810 w ataka shukku-nata hatarichinkapak allimi k ar-ka. Chashnami Car acaska abrilkilla, 18 pun cha; Buenos Aireskamayo killa, 25 puncha; Bogotákajulio killa, 20 pun cha; septiem-bre killa M éxicoka 1 6 pun cha,Santiagoka 18 puncha hatarirka-kuna.
Kishpirina yuyayka Quitopimiwacharirka, kipami shuktak llak-takuman chinparka.
Kishpirina yu yayka manachay punchallachu wacharika,
EUGENIO DE SANTACRUZ Y ESPEJO
Quitopi 1747 watami wa-charirka. Hanpik, killkak,kamachi yachak, willak,yuyak, kishpirina yuya-
napa muyu shinami kar-ka. Paypa taytaka Luis
Chusig Benítezmi karka;mamaka María Catalina
Aldás yana warmimikarka. Chay punchaku-naka runakuna católicotukukpika, mishukuna-pa shutitami hapik kar-
kakuna, chaymantacha-ri chay shutita charirka.
MANUEL RODRÍGUEZ DE QUIROGA
Boliviapimi wacharirka.May wanpra kashpami,Quitoman shamurka.Shuk alli kamachik ya-chakmi karka, shina-
pash mana chay shinallankak usharkachu.
1809 wata, marzo killamiwichashka karka. Pay ki-kinmi mitsarirka, llukshir-kami; 1810 wata, agostokilla 30 yanka runawan,12 charikwan, 3 kushipa-
tawanmi wañurka.
MANUELACAÑIZARES
Quitomanta war-mimi karka. Paymikishpirina ima shi-na tukunata rikur-
ka. 1809 wata,agosto killa, 2 pun-cha kipaka payta-ka maykunatami
maskarkakuna; mi-tikurkami, shina-pash 1815 watakaSanta Clara warmikushipata wasipimi
pakakurka ninkuna.
WAÑUSHKAKUNA 30yanka runa
Ascázubi, Aquilera, Quiroga, Juan Pablo Arenas, teniente coronel Juan de Salinas, capitán José Vinueza, teniente Juan Larrea, shuktakunapashmi wañurkakuna. 12charik
3 kushipata
300 shuktak
chay yuyayka unayatamitiyarka. Kishpirinapa ha-tun yuyakka E ugeniode Santa Cruz y Espe-jomi k arka, pa ymi“Chakatanapa llan tu-pi kishpirichik” nikukpankakunata pirkaku-napi llutak karka.
1810 wata, agosto ki-lla, 2 pun chami sh ukhatun llaki tiyarka. Co-ronel Ar redondomikishpirina ha tarina-manta wichashkaku-nata wic hana w asipiwañuchirka, c haywashaka ñankuna -man ll ukshishpamishuwarkakuna, w ar-mikunata llakichirka, pitapash wa-ñuchirka. Milla y sh unkuwanmiwañuchirkakuna.
Chay pun chaka 300shinatami wañuchirka,
Quitopika 20.000 shi-nami kawsarkakuna.Kunan pun chawanrikushpaka, 30 .000shinatami wañuchir-ka. Paykunami katikwiñaykuna kish pi-rishka kachun w a-ñurkakuna.
Kunanka ku tinkishpirinkapakmihatarina k anchik.Wakcha k awsayta-mi tuku china k an-chik, pakta pakta ka-natami mask anakanchik, tan tana-kush-pami k awsana
kanchik. Chashna rur ashpakakishpirinamanta w añushkaku-nata allimanmi yuyarishun.
Kutsimi imatapash rurana kanchik, shinapash mana chash-na ruray ushashkanchikchu, kutsi rurankpak shinchimikan, chaypaka ñukanchik kikinpimi kallarina kanchik”
Llaktata mushukyachikunchikmi, chaypaka mana kaspikunawan, rumikunawan, mana makankushpami allichikunchik; chaypa rantika alli umawan, chuya makiwan, kunuk shunkuwanmi rurakunchik”
Llaktapa alli kashkakunata rura-napika, pikunawanpash tanta-nakunkapakmi kanchik”
20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak 15
ANTONIO ANTE LÓPEZ
Imbaburamantami kar-ka. 1809 wataka imaku-natami rurarka,pay-mihatarinataka willarka.Payka llakta kishpiris-hka kashkata rikuy u-sharkami. Chayka Rio-bambapi, 1830 watamipunta Llaktapa HatunTantanakuyta rikurka.
CORREA LLAKTA PUSHAKKAAugusto Barrera alcaldewanmi maypimi Real Audiencia de Quito makanakukkunapa wasi karka, chaypimi willakukta uyarka.
14 llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana
PRODUCCIÓN: Secretaría General de Comunicación de la Presidenciade la República SECOM. Editor en Quichua: José Maldonado “Ushku Chukuri”. Editor gráfico: Mario Gallardo Neira
llaktapikawsak
Ecuad
orpi
kawsayta
kuyayK
anmi Ecuador kanki;
kanmi llaktakunapa
chawpi kanki, kanm
ishuk m
etro muyunti
allpamantaka yallim
anatiyashka kiw
ayuk,kaw
sayyuk kanki.C
husku shikanpashkuchullapash suyu. A
mazonía yunkapim
irikchari ushanki,urkukunapim
i chawpi
puncha mikuy
ushanki, kucha m
ama
manñapim
i puñuyushanki, kayantin punchaka G
alápagos-pim
i munayw
an kaynay ushanki. K
ayka shuktakku-naw
anka mana
paktaripachu kan. K
anpa llaktakashikanm
i kan,
shinaka riksi!
ecuador
kawsayta kuyay