LIST DIREKCIJE [UMA REPUBLIKE CRNE GORE Broj 4 • april ... · • Darko Dubak Gubar (Lymantria...

LIST DIREKCIJE [UMA REPUBLIKE CRNE GORE

Broj 4 • april 2005. godine

3Broj 4, 2005.

IZDAVA^:DIREKCIJA [UMA RCG

Pljevlja, Milo{a To{i}a bbDirektor Iso Kala~, dipl.ecc.

Tel/faks Redakcije: 089 323 024E-mail: cgsume@cg.yu

Javno glasilo “[UME” osnovanoje odlukom Uprave za {ume RCG

br. 531 od 7.5.2003. godine.

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:Radosav Kova~evi}

URE\UJE URE\IVA^KI ODBOR

List je registrovan kod Republi~kogsekretarijata za informacije

Podgorica, pod rednim brojem 530.

@IRO RA^UN:55900-637-6-532

PRIPREMA ZA [TAMPUI TEHNI^KO URE\ENJE:

Rade Kne`evi}

Fotografija na naslovnoj strani:“Uptava za {ume - podru~ne

jedinice”, M. Cerovi}

[TAMPA:“MAKARIJE”, Podgorica

IZ SADR@AJA:

PI[ITE NAM...Po{tovani ~itaoci, pozivamo vas:• u~estvujte u ure|ivanju ~asopisa “[ume”;• {aljite tekstove, zapise, sje}anja, dokumenta, fotografije;• javite se novostima iz struke, nauke, prenesite va{a iskustva;• reklamirajte va{u djelatnost, proizvodnju, trgovinu, sve {to ima

veza sa {umom, ekologijom, lovom, ribolovom besplatno na strani-cama va{eg ~asopisa - oglasite va{u ponudu i potrebu.

Na{a adresa je:UPRAVA ZA [UME RCG Pljevlja,(za ~asopis “[ume”)Ul. Milo{a To{i}a bb84210 Pljevlja

E-mail: cgsume@ cg.yu

STRANICE ^ASOPISA “[UME” SU OTVORENE!

Po{tovani ~itaoci,

List [ume obi~no iza|e u periodima kad, kako {umari voleda ka`u, “{umarska struka i nauka” imaju potrebu ne{to dasaop{te javnosti.

Koristim priliku da pozdravim kolege iz Redakcije Srpskih{uma, kojima dugujem inspiraciju za izlazak ovog, ~etvrtogbroja.

S po{tovanjem,

glavni i odgovorni urednikRadosav Kova~evi}

• Sr|an R. Bojovi} iSlavica Janojli}[ume u svetu

• Milanko Mi{o Golubovi}Fabrika monta`nih ku}a[IK-a “Velimir Jaki}” uPljevljima

• Miodrag Todorov Bojovi}O pljevaljskim [umamai njihovom gazdovanju

• Milanko Mi{o Golubovi}Iskoristiti prirodne darove

• Darko DubakGubar(Lymantria dispar L.)

• Milorad Jokni}Danka Mitranovi} prviistra`iva~ flore upljevaljskom kraju

• Andrija Kne`evi}Prilog poznavanju odnosa pre-ma {umama i povodom njih

Teme broja:

[ume u svetuSr|an R. Bojovi} iSlavica Janojli}

(Str. 4)

GubarDarko Dubak

(Str. 19)

4 Broj 4, 2005.

Cilj ovoga rada je bliè upoznavanje sa stanjem {u-movitosti u svetu, odnosno sagledavanje povr{ina pod{umom na globalnom i lokalnom nivou; sagledavanje{umovitosti planete i {umovitosti na{e zemlje i njenogudela u “globalnoj {umi”. Ovo iz razloga kako bismobolje razumeli koliko je osetljiv i koliko moè biti lo-mljiv na{ {umski ekosistem (zavistan od promene kli-me, prekomernog iskori{tavanja, eksploatacije i se~e,devastacije, degradacije, poàra i epidemija). U na-meri da ispunimo zacrtani cilj, ve} na samom po~et-ku potrebno je ista}i da su podaci FAO-Food andAgriculture Organization kori{}eni u njihovoj anali-zi heterogeni. Naime, u anketi koju je sproveo deve-desetih godina FAO priznaje se nedoslednost odgovo-ra pojedinih zemalja koji se ti~e procene {umskihresursa na osnovu kojih je nastao njihov dokument.Objektivno, u datoj fazi, druga~ije se i nije moglo o~e-

kivati. Malo zemalja u svetu raspola`e inventarom{umskog fonda koji je pouzdan i detaljan (ra~unaju-}i i podatke za Srbiju i Crnu Goru koje smo inkorpo-rirali). Za ve}inu zemalja u svetu {umarstvo naj~e{}enije prioritetna oblast i istoj se ne pridaje dovoljna pa-`nja ~ak i kad je inventarisanje u pitanju. Razli~iti suizvori podataka, razli~ite metodologije, klimatskapodru~ja, uostalom razli~ita je i definicija termina“{uma” u razli~itim ljudskim kulturama. Pravu defi-niciju {ume vrlo je te{ko na~initi.

POJAM [UME

Precizno definisati {umu vrlo je te{ko zato {to se {u-ma mo`e posmatrati sa vi{e razli~itih gledi{ta (biolo-{kog, pravnog, ekonomskog i dr.) a zatim {to postojei prelazni oblici izme|u {uma i drugih biljnih forma-

Sr|an R. Bojovi} i Slavica Janojli}

[[ UU MM EE UU SS VV EE TT UU

Kanada, Sunny Peytolake

5Broj 4, 2005.

cija koje se menjaju uprostoru i vremenu ({i-bljaci, savane, grupe dr-ve}a, itd.). U [umarskojenciklopediji (1987.) {u-ma se defini{e na vi{e na-~ina, izme|u ostalog kaovegetacijska formacijakoja se pojavljuje pribli-`no od 50 stepeni ju`nedo 70 stepeni severne ge-ografske {irine u razli~i-tim oblicima i veli~ina-ma, odnosno kaozajednica organizama ko-joj drve}e daje osnovnoobele`je i najvi{e uti~e narazvoj ìve i neìve pri-rode. Ovakva zajednicapredstavlja ekosistem ukome su svi ~lanovi po-vezani (drve}e, ostale bilj-ke, ìvotinje, mikroorga-nizmi, geolo{ka podloga,zemlji{te, reljef, klima i~ovek).

U ~lanu 1. Zakona o {umama (“Slu`beni list RCG”,br. 55/2000) pojam {uma zakonodavac defini{e kaosvaku povr{inu obraslu {umskim drve}em, odnosno po-vr{inu na kojoj je, zbog njenih prirodnih osobina iekonomskih uslova, najracionalnije da se uzgaja {um-sko drve}e, kao i povr{ina koja je u neposrednoj pro-stornoj i ekonomskoj vezi sa {umom i ~ijem kori{}e-nju sluì, a prostornim planom je odre|ena za tenamere. Pod {umom se ne smatraju drvoredi i {umskirasadnici, brzorastu}e plantaè li{}ara i ~etinara po-dignute na poljoprivrednom zemlji{tu, poljoza{titni po-jasevi, parkovi u naseljenim mestima, kao i izolovanegrupe {umskog drve}a na povr{ini do 5 ari, ograni~e-ne poljoprivrednim zemlji{tem. Dalje, ~lan 2. pomenu-tog zakona navodi da se {ume kao prirodno bogatstvoi dobro od op{teg interesa obnavljaju, odràvaju i ko-riste pod uslovima i na na~in kojima se obezbe|ujetrajno o~uvanje i uve}anje njihovih prirodnih vredno-sti i ekolo{kih funkcija, trajno funkcionalno kori{}e-nje, za{tita od {tetnih posledica koje ugroàvaju tevrednosti i uzgoj koji obezbe|uje stalno uve}anje pri-rasta i prinosa. Prema nameni {ume se dele na privred-ne, za{titne i {ume sa posebnom namenom.

Za pretpostaviti je da je definicija pojma “{uma” raz-li~ita u [vedskoj, Gvineji ili Mongoliji. Kako ondaporediti podatke? Kako ste}i globalnu sliku o {umo-vitosti planete? Neminovno, name}e se potreba stan-dardizacije kako bi se numeri~ki podaci bili valjanointerpretirani. U tom smislu FAO ~ini napor i pravirazliku izme|u definicije {ume umerenog i tropskogpojasa. [umu umerenog pojasa defini{e kao zemlji{tepod prirodnim ili sa|enim sastojinama bilo da se eks-ploati{e ili ne; zemlji{te sa koga je drve}e pose~eno, ali}e u bli`oj budu}nosti biti po{umljeno, kao i povr{i-ne pod {umskim putevima, manjim zonama bez drve-}a okru`enim {umom, koje ~ine sastavni deo {ume; da-lje se pod {umom podrazumeva zemlji{te na kome{umski pokriva~ zauzima povr{inu ve}u od 20%, sa-~injenu od drve}a uglavnom vi{eg od 7 metara; mla-

de prirodne sastojine i sva po{umljavanja od strane ~o-veka, kod kojih projekcija kro{nji ne prelazi 20% po-vr{ine zemlji{ta. Tako|e pod {umom se podrazumeva-ju i {umski putevi, se~ine, protivpo`arne pruge, kao i{umski rasadnici koji ~ine sastavni deo {ume; nacio-nalni parkovi, prirodni rezervati i ostale za{ti}ene zo-ne (npr. one koje imaju poseban nau~ni, istorijski ilikulturni zna~aj); kao i bilo kakvi zasadi i planta`e; iguste formacije ispod sprata drve}a koje u velikojmeri pokrivaju zemlji{te, kao i zemlji{ta obrasla trav-natom vegetacijom u kontinuitetu, kod kojih projek-cije kro{nji drve}a pokrivaju najmanje 10% povr{inezemlji{ta. Tako|e pod {umom se podrazumevaju ve-troza{titni i poljoza{titni pojasevi na povr{ini ve}oj od50 ari (0,5 ha). Pod {umama se ne podrazumevaju sta-bla van {ume kao i bilo kakve povr{ine pod drve}emkoje ne odgovaraju iznetoj definiciji, ~ak i da su podzvani~nom administracijom {umarske struke. [umetropskog pojasa defini{u se kao ekosistemi ~ija je mi-nimalna pokrovnost drve}a ili bambusa 10% i u aso-cijaciji sa divljom faunom, a zemlji{te nije poljopri-vredno.

Jedan od klju~nih dokumenata Evropskog Parlamen-ta, objavljenog 1996. godine u obimu od preko 1.500stranica u tri volumena, “Evropa i {uma” odigrao jeistorijsku ulogu po pitanju politike Evropske Unije uvezi sa {umama. Rezolucija izglasana 30. 01. 1997.god. (~lan 138B) daje {umi mesto me|u prioritetnim za-dacima Evropske zajednice. Iz tog razloga su podaciovog dokumenta poslu`ili kao polazna inspiracija tek-sta koji je pred nama.

INVENTARIZACIJA

[umu kao prirodno blago ~ovek nastoji upoznatikroz vi{e dimenzija: povr{inu, lokaciju, sastojinskisastav, zapreminu, kvalitet, funkcije, itd. U Evropi ka-tastar je dugo slu`io kao osnova za utvr|ivanje teri-torije, podrazumevaju}i i {umu. Bilo je poku{aja u vi-

U {umskom hladuFoto: http://www.fao.org

6 Broj 4, 2005.

{e repriza jo{ pre I Svetskog Rata da se proceni {umo-vitost na globalnom nivou. FAO je 1948. godine pred-uzeo svoju prvu akciju ovog tipa. Prvi rezultati suobjavljeni 1951. a zatim 1953. 1958. i 1963. godine. Na`alost, iz razli~itih tehni~kih razloga (uglavnom neus-kla|ene metodologije) kao i ignorisanje prioriteta in-ventarisanja, inicijativa je izvesno vreme napu{tena.Nakon 1945. god. u inventarisanju se koriste fotosnimci na~injeni iz aviona. Danas su to teledetekcija,satelitski snimci, digitalna fotografija, informacioni si-stemi tehnologije koje su u stalnom progresu. Po~ev od1980. god. razli~ite me|unarodne organizacije, izme-|u ostalih FAO - Food and Agriculture Organization,UNEP - United Nations Environment Program, UNE-SCO - United Nations Educational, Scientific andCultural Organization, ONU - Organisation des Na-tions Unies, EU - European Union, EUROSTAT - Of-fice statistique des communautés européennes = sta-tistical office of the European communities, ASE -Agence Spatiale i AIT - AsianInstitute of Technology, kreira-ju programe i projekte (npr. CO-RINE - Coordination of Infor-mation on the Environment,GEMS - Global EnvironmentMonitoring System, TREES -Tropical Ecosystem Environ-ment observations by Satellites(EU) research programme, SEA-MEO - South East Asia Mini-sters of Education Secretariatitd.) koji koriste metode i tehni-ke (npr. LANDSAT - LANDSATSatellite Multi - Spectral Scan-ner/Thematic Mapper, AVHRR -Advanced Very High ResolutionRadiometer, itd.) koje treba daomogu}e bolju procenu i razu-mevanje mehanizma deforestaci-je.

Tehnike se usavr{avaju i sve

su bolje prilago|ene globalnom sagledavanju {um-skog pokriva~a. Primena i integrisanje GeografskogInformacionog Sistema (GIS) danas svakako pred-stavlja osnovni pokreta~ svih programa i analiza ovogtipa.

POVR[INE POD [UMOM

Kriterijumi na osnovu kojih se izvodi grupisanjetako|e ote`avaju analizu. Oni mogu biti geopoliti~kogkaraktera, ekolo{kog karaktera (tropske, borealne i {u-me umerenog pojasa) i jo{ delikatnija grupisanja naosnovu ekonomskih i socijalnih kriterijuma. Procenatpo{umljenosti na zemlji procenjuje se na 32%; {umezauzimaju pribli`no 4,1 milijardi ha na povr{ini od 12,7milijardi ha kopna na planeti. Tabela 1. ilustruje ve-li~inu prostora pod {umom; {umovitost u odnosu na po-vr{inu zemlje (grupu zemalja ili regiona) i {umovitostu odnosu na celokupnu povr{inu pod {umom u svetu.

(izvor: http://www.populationdata.net)

GDE SU SVE [UME - [UMOVITOST U SVETU

[UMOVITOST U SVETU

7Broj 4, 2005.

Podaci kojima raspola`emo poti~u iz izve{taja pod-netog Parlamentu Evropske Unije, objavljenog u sep-tembru 1996. godine. Odnose se za period od 10 godi-na (1980-1990) za koji se uobi~ajeno pravi anketakojom rukovode FAO, EU i ONU. Podaci izneti u ta-beli presek su stanja napravljenog oko 1990 godine.

Podaci ilustruju dominaciju dva biv{a bloka ex-SSSR-a i Severne Amerike koji zajedno poseduju vi-{e od 40% {uma na celoj zemlji. Ako se pore|enje iz-vr{i po zonama, malo je ve}i udeo {uma umerenogpojasa u odnosu na tropske {ume (57% : 43%). Proce-nat po{umljenosti pojedinih zemalja varira u {irokomspektru od manje od 1% za veliki broj zemalja do98% u Gvineli na primer. Prosek za {umovitost uumerenom pojasu iznosi 38,6%, ali treba ista}i da Ja-pan odska~e od ostalih zemalja sa procentom po{umlje-nosti od 68%. Udeo {uma Evropske Unije u {umovi-tosti cele planete iznosi oko 2%, sa procentompo{umljenosti svoje teritorije od 31% {to je bliskosvetskom proseku od 32%. Prose~no svakom stanov-

niku na zemlji pripada 0,64 ha {ume. Najmanje je tou Aziji (0,15 ha), zatim Evropi (0,28 ha), Africi (0,83),Centralnoj i Severnoj Americi (1,24 ha), ex-SSSR-u(2,6%), Ju`noj Americi (3,03 ha) i najvi{u u Okeanijitj. Australiji i Novom Zelandu (3,29 ha).

NASTAJANJE I NESTAJANJE [UMA

Prema nekim procenama Izme|u 1980 i 1995 godi-ne ~ove~anstvo je izgubilo nekih 180 miliona ha {ume{to je ravno povr{ini Indonezije. Prema podacima FAOza desetogodi{nji period (1980. -1990.) ukupna povr-{ina pod {umom je smanjena za vi{e od 135 miliona ha.Ova dramati~na realnost krije dve opre~ne situacije: uoblasti umerenog pojasa konstatovano je uve}anje {u-ma koje se procenjuje na 17 miliona ha; za isti periodu oblasti tropskog pojasa nestalo je 154 miliona ha{uma. Kada je {uma umerenog pojasa u pitanju, nje-no uve}anje za 17 miliona ha treba prvenstveno zahva-liti zemljama biv{eg SSSR-a (23 miliona ha za 10 go-

Raspodela povr{ina pod {umom na Zemlji

Dr`ave, regioniPovr{ina pod

{umom(milioni ha)

[umovitost u odnosuna povr{inuteritorije (%)

[umovitost u odnosuna celokupnupovr{inu pod

{umom u svetu (%)

Evropska Unija* 72,5 31,0 2,0

Crna Gora 0,6 41,5 0,01

Srbija 3,1 36,0 0,08

Ostale zemlje Evrope** 118,7 38,5 2,91

biv{i SSSR 941,5 44,0 23,0

Severna Amerika 749,3 41,0 18,0

Australija 145,6 19,0 4,0

Japan, Novi Zeland 32,2 51,0 1,0

Total, razvijene zemlje umerenog pojasa 2063,5 38,6 51,0

J. Amerika, Argentina, ^ile 83,0 14,0 2,0

Kina 155,0 13,0 4,0

Mongolija, Ju`na i Severna Koreja 29,0 30,0 -

Total, ostale zemlje umerenog pojasa 267,0 16,6 6,0

Afrika 527,6 24,0 13,0

Pacifi~ka Azija 310,6 35,0 8,0

Latinska Amerika, Karibi 918,1 56,0 22,0

Total, zemlje tropskog pojasa 1756,3 37,0 43,0

Total 4086,8 32,0 100,0

(*) Nema~ka, Belgija, Francuska, Italija, Luksemburg, Holandija, Danska, Republika Irska, Velika Britanija, Gr~ka, [pa-nija i Portugal

(**) Evropa u {irem zna~enju ra~unaju}i Izrael, Kipar i Tursku

8 Broj 4, 2005.

dina) dok je doprinos svih ostalih zemalja iznosi 10 mi-liona ha. Ovde se ne radi samo o masivnim po{umlja-vanjima ve} i o konstantnom obnavljanju {uma izme-|u dva inventara. Smanjenje {umovitosti jasno jeuo~ljivo i u Kanadi, mada u tabeli Kanada nije izdvo-jeno prikazana kao zemlja. U detaljnom izve{taju Ka-nadske vlade navodi se nestanak 4,7 miliona ha {umaza period od 10 godina. U Evropskoj Uniji u istom pe-riodu konstatovano je pove}anje {umovitosti za ne{tovi{e od 1 miliona ha. FAO ukazuje da ovi zvani~ni po-daci pristigli iz sveta nisu dovoljno precizni i da ih tre-ba prihvatiti sa rezervom (iz razloga koje smo uglav-nom prethodno ve} naveli). Oni u glavnim crtamapokazuje jasne globalne tendencije nestanka {uma naovaj ili onaj na~in (iskori{}avanje {uma, eksploataci-ja, se~a, devastacije, degradacije, epidemije, poàriitd.), odnosno dovoljno su alarmantni da ukaù natendenciju uni{tavanja {uma, ugroènosti biodiverzi-teta, odnosno opstanka biljnih i ìvotinjskih vrsta.

KAO ZAKLJU^AK

Iako je prostor koji zahvataju na{e {ume gotovo za-nemarljiv u odnosu na povr{inu pod {umama u svetu

(ispod jednog hiljaditog dela za Srbiju i Crnu Goru) nalokalnom nivou {uma nam je od ìvotne va`nosti (sveop{te koristi koje imamo od {ume: uticaj na klimu, vod-ni reìm, za{tita zemlji{ta od erozije, sanitarno higi-jenska uloga, ekoturizam, privreda, itd.). Lo{im odno-som prema na{oj {umi, ne}emo li{iti svet ovogprirodnog blaga na globalnom nivou, ali tamo gde ̀ i-vimo, u granicama na{ih ekosistema, svakako moè-mo, i u tome je opasnost.

Literatura:CEE-ONU/FAO. - Les ressources forestières des zones tempérées

- New York, 1993.

L’EUROPE ET LA FORÊT Étude réalisée par le groupementEUROFOR coordonné par l’Office national des forêts (France) po-ur le Parlement européen. Parlement européen: 01/09/1996. URL:http://www.europarl.eu.int/workingpapers/agri/default_fr.htm;http://.../dg7/forest/fr/default.htm

FAO. - Bois et produits du bois - Journée mondiale de l’alimen-tation. - Rome, 1991.

FAO. - Forest resources assessment 1990. Tropical world - FAOForestry Paper no 112. - Rome, 1993.

[umarska enciklopedija. Drugo izdanje. Jugoslovenski leksiko-grafski zavod. Zagreb. MCMLXXX

Zakon o {umama (“Slu`beni list RCG”, br. 55/2000).

Kao ljubitelji prirode, lovci, ~obani ili skuplja~iljekovitog bilja, svejedno, bezbroj puta smo u na-{im {umama nai{li na posje~ena stabla hrasta, bu-kve, brijesta... Takva se stabla dozna~e za ogrev-nu sje~u, posijeku i okre{u grane, a deblo ostaje datruli u {umi. Upravo zato {to su stara stabla {upljai ~vornata te{ko ih je usitniti i pripremiti za ogrevpa se od njih iskoriste samo grane koje se lako ski-daju a deblo propada. Ovakvo ~injenje je za osudujer se olako prelazi preko ~injenice da su ovi goro-stasi svjedoci minulih vremena, ukras i du{a {umai da njihovom sje~om dvostruko osiroma{ujemo`ivot na zemlji. Uni{tavamo jedno drvo i ne~ijidom. Zaboravili smo, ili mo`da nijesmo ni nau~i-li, da su ovi {umski divovi domovi vi{e vrsta pticai ̀ ivotinja. Podsjetimo one koji su zaboravili, i na-u~imo one koji ho}e da znaju, {uplje drvo je domdivlje ma~ke, kune, tvora (rje|e), vjeverice, puha,lasice, {i{mi{a... Iz pti~ijeg svijeta {uplja stablanastanjuju: sova, vjetru{ka, pupavac, ̀ una, detli},golub duplja{, patka duplja{ica, vijoglava, muha-rica, crvenrepka, sjenica, brgljez, galice, ~vorak,vrabac, ~avke...

[ta vrijedi {to smo za{titili sove kad nemaju mje-sto za gnije`|enje i skrivanje u ovako “stru~no”ure|enim {umama bez starih stabala. Nije onda ~u-do {to je njihov broj pao na granicu opstanka kadse zna da su im i potkrovlja i tavani postali nedostup-

ni zbog “savremenog” na~ina gradnje stambenihobjekata. Smanjenjem broja sova pove}ava se brojmi{eva i {teta od njih, {to povla~i ve}u upotrebuotrova, a truju}i mi{eve posredno trujemo i sove iokruènje. Za zaga|enu sredinu najbolji pre~ista~je drve}e, {to starije to efikasnije. ûvajmo, zna~i,stara stabla da bi ona ~uvala nas. Pokrenimo jednusveobuhvatnu akciju kako bi za{titili i ìvotinje,~ije stani{te je stara {uma. Stru~njaci u {umarstvuznaju da su ptice pravi sija~i drve}a, pa im kao ta-kvima treba dobrim vratiti. Poznato je da gusjeni-ce nekih leptira mogu da ogole smr~u, da u hrasto-vim {umama ìve desetine vrsta leptirova ~ijim selarvama hrane sjenice. Kad se zna da jedna sjenicasvakog dana pojede onoliko gusjenica koliko je te-{ka i da je njen dom {uplje drvo za{to joj ga ne sa-~uvati. Po{tedimo joj dom da nam ~uva {umu.

U stalnom ratu sa mi{evima i gusjenicama treba-ju nam saveznici. Imamo ih me|u ̀ ivotinjama i pti-cama - zaboravimo otrove.

Moglo bi se pisati jo{, ali {ta vrijedi ako nastavi-mo sa starom praksom i prvo drvo koje naumimo sje-}i bude ono staro. Pogledajmo zato, prije nego za-mahnemo sjekirom, ima li stablo {upljinu, jer to jeadresa, potvrda da je to ne~iji dom. Zapamtimodom, makar i obi~nog brgljeza i zaobi|imo ga, ispo-{tujmo doma}ina, pomozimo ga bar onoliko kolikoon poma`e nas. To }e biti pravi potez.

Radoje Stani}

^ U V A J M O S T A R A S T A B L A

9Broj 4, 2005.

Fabrika monta`nih ku}a izgra-|ena je prije dvadesetak godina kaodruga faza realizacije razvojnihprograma [IK-a “V. Jaki}” Plje-vlja, usvojenih od strane odgovara-ju}ih organa Kombinata, op{tine iRepublike. U prvoj fazi razvojaKombinata podignuta je nova fa-brika iverastih plo~a savremenetehnologije, rekonstruisana pilanave}eg kapaciteta, tako|e savreme-ne tehnologije, uklju~uju}i i stova-ri{te sirove i rezane gra|e. Rekon-struisana je i fabrika oplemenjenihplo~a, podignuta nova termoener-gana (kotlarnica), odgovaraju}atrafopostrojenja za elektroenergiju,kao i odgovaraju}a infrastruktura.

Podizanje nove fabrike monta-`nih ku}a po~elo je u prvoj polovi-ni 1979. godine izradom odgovara-ju}e investiciono-tehni~ke a zatimi projektne dokumentacije kao i iz-nala`enje finansijskih sredstava zarealizaciju ove investicije.

Cilj podizanja fabrike bio je da

savremenom tehnologijom obezbi-jedi brù izradu monta`nih eleme-nata u fabrici, efikasnu i brzu mon-taù istih na terenu, uz osjetno niècijene ovih objekata od objekatatvrde gradnje. Uz sve to tehni~keosobine i vijek trajanja monta`nihobjekata, uz normalno odràvanje,da budu na nivou objekata tvrdegradnje.

Fabrika je ra|ena u okviruOOUR-a “Finala” [IK-a “V. Ja-ki}” ~iji su organi donosili odgova-raju}e odluke a upravni i stru~ni or-gani, uz pomo} stru~nih slu`biKombinata, starali se o realizacijiizgradnje fabrike.

Na osnovu investiciono-tehni~-ke i projektne dokumentacije, pu-tem javnog ogla{avanja po zako-nu, raspisane su licitacije zaustupanje gra|evinskih i drugih ra-dova kao i nabavku doma}e i inoopreme.

Podizanje fabrike obuhvatilo jeizgradnju ni`enavedenih gra|evin-

skih objekata i nabavku opreme i to:1) izgradnja industrijske hale A,veli~ine 125 x 25 m = 3.125 m2;2) izgradnja hale B, 115 x 25 m =2.875 m2;3) izgradnja upravne zgrade - obje-kat C, veli~ine u osnovi 18 x 16 m(spratna);4) rekonstrukcija, adaptacija i mo-dernizacija hale D, dimenzija 80 x20 m = 1.600 m2;5) nabavka ino opreme savremenihtehnolo{kih rje{enja za dvije linijemonta`nih ku}a;

a) linija izrade monta`nih eleme-nata - kombinacija drvo, iver plo-~e, azbest plo~e sa izolacionimmaterijalima ib) linija brvnara - izrada ku}a odpunog drveta tehni~ke oblovine,jamskog drveta;

6) izgradnja nove su-{are (zgrada sa opre-mom) firme “Mon-ting” Zagreb,kapaciteta oko 40.000m3 su{enja rezanegra|e godi{nje (u jed-nom turnusu su{enjakoji je trajao {est da-na, kapacitet je 600 -800 m3 rezane gra|esvih debljina), i7) nabavljena je i jed-na autodizalica. Usve hale uvedeno jegrijanje, rije{ena ven-tilacija, ure|aji pro-tivpo`arne za{tite idrugo. Ure|en je pro-stor oko zgrada saprilaznim asfaltnimputevima i stovari-{nim prostorom.

Kod nabavke ino

Milanko Mi{o Golubovi}

FABRIKA MONTA@NIH KU]A [IK-a“VELIMIR JAKI]” U PLJEVLJIMA

Jaki}eva monta`na ku}a na Savinom Kuku

10 Broj 4, 2005.

opreme javile su se vode}e evropskefirme, ali su najkompletnije ponu-de dali firma “Streif” iz Linca naRajni i firma “Dur” iz [tutgarta uZapadnoj Njema~koj.

Komisija za odabir opreme mon-ta`nih elemenata, odre|ena od stra-ne Radni~kog savjeta OOUR-a “Fi-nala”, u sastavu: Jestrovi}Branislav, dipl. in`, D`ogazovi}Manojle, dipl. in`. i An|eli} Mijat,aprila mjeseca 1979. godine slu`be-no je boravila u Zapadnoj Njema~-koj i obi{la firmu “Dur” iz [tutgar-ta, a zatim firmu “Streif” iz Lin~ana Rajni. Nakon pregleda pripre-mljenih tehnologija zatra`ila je do-datne podatke i obja{njenja. Posli-je jo{ jednog kontakta sapredstavnicima navedenih firmi uJugoslaviji, odlu~ila se za nabavkuopreme sa tehnologijom firme“Dur”. Ova firma, po nalazu ko-misije, ponudila je kompletnijuopremu sa linijom ku}a brvnara, idrugo - bila je u cjelini isporukeopreme povolj-nija u cijeni,gledano krozk o m p l e t n o s ttehnolo{kih li-nija i njihovufunkciju i racio-nalnost. Sklo-pljen je ugovorza isporukuopreme, a devi-zna sredstva suobezbije|enakomercijalnimkreditom, za ko-ji je dala garan-ciju “Investban-ka” Titograd,tako da je prisklapanju ugo-vora sa ino ban-kom u~estvovaoi predstavnik“Investbanke”dr Nenad Novakovi}.

Tehnologija opreme montirane unaprijed navedenim proizvodnimhalama (tehnolo{ki proces fabrikemonta`nih ku}a) sastojala se iz pro-izvodnih linija:

- odjeljenje za krojenje (kroja~ni-ca), linija obrade iver-plo~a (for-matizovanje - spajanje), linija ob-rade azbestno-cementnih plo~a,linija izrade ramova i krovnih no-sa~a i pogon - linija za izradu ku-}a brvnara od punog tehni~kog dr-veta iz {ume (jamsko drvo istubovi).

Finansijska sredstva za podizanjefabrike, uklju~uju}i i sva nastalaprekora~enja sredstava obra~una-ta kona~no po zavr{etku radova,obezbije|ena su u~e{}em i to:

- Osnovna banka “Pljevlja”, odukupno ulo`enih sredstava u di-narskoj vrijednosti sa 46%;

-”Investbanka” Titograd, garan-cijom na komercijalni ino-kreditza opremu sa 24%;

-”Investbanka” Titograd, dinar-skim sredstvima Fonda za nerazvi-jena podru~ja sa 8%;

- Kredit izvo|enja radova - 3% i- Sopstveno u~e{}e OOUR-a “Fi-

nala” [IK-a “Velimir Jaki}” Plje-vlja - 19%.

Po~etkom 1980. godine, odlukomRadni~kog savjeta OOUR-a “Fina-la”, odre|ena je komisija u sastavu:Manojle D`ogazovi}, Blagoje Vu-koji~i}, \or|ije Ka}uri} i BrankoMartinovi}. Zadatak komisije bio jeda obavi slu`beno putovanje u Za-padnu Njema~ku, te da sa firmom

“Dur” iz [tutgarta odabere tipovemonta`nih ku}a - objekata za no-vu fabriku OOUR-a “Finale”. Ko-misija je obavila slu`beno putova-nje i sa predstavnicima navedenefirme odabrala tipove objekata, sa-~iniv{i pismeni protokol o tome.

Nova fabrika monta`nih ku}a pu-{tena je u rad zvani~no novembra1981. godine, povodom sve~anostiop{tine Pljevlja - proslave godi{nji-ce oslobo|enja Pljevalja. Me|utim,fabrika je ve} ranije pu{tena u rad,proizvode}i razne ugovorene objek-te. Tako su ra|eni objekti za GRO

“Titograd” (projektni biro), SO ̂ u-karica - Beograd, Komunalno Ce-tinje, objekti za VP Titograd i dru-gi, ali je najve}i posao bio izgradnja190 stanova u Italiji razne veli~ine- garsonjere, jednosobni, dvosobnii trosobni stanovi prosje~ne povr{i-ne 50 m2, {to je ukupno iznosilo9.500 m2 stambene povr{ine. Stano-vi su ra|eni po sistemu “klju~ u ru-ke”, naravno sa svim zanatskimmolersko-farbarskim radovima natemeljima investitora. Ovo naseljera|eno je u mjestu Kastelfran}e, upokrajina Pulja - Ju`na Italija. Ovajposao donio je zna~ajan priliv de-viznih sredstava Kombinatu u 1981.godini. Tako je prvom avansnomtran{om preko “Investbanke” Tito-grad prispio iznos od 980.000 DM.

Bez obzira na redosled u izgrad-nji i veli~ini povr{ine monta`nihobjekata, nave{}emo po sje}anju jo{neke reference. Radni~ko naselje zaTE “Kostolac”, ku}e za Vojno od-marali{te “Valdanos” kod Ulcinja,

poslovni objek-ti za “Poliester”Priboj. U drugojpolovini 1982.godine, prekop r e d u z e } a“Monteks” izNik{i}a, sklo-pljen je ugovorza izgradnju 65spratnih stano-va u mjestu Ras-kazov u SSSR-u. Stanovi subili veli~ine sto-tinjak kvadrata,ukupne povr{i-ne 6.500 m2.Stanovi su ra|e-ni po sistemu“klju~ u ruke”sa svom infra-s t r u k t u r o m(ure|enje pro-

stora, vodovod, kanalizacija, toplo-vod, putevi, uli~na rasvjeta, ozele-njavanje povr{ina oko zgrada i dr).Kombinat je bio nosilac ukupnihposlova, uklju~uju}i i unutra{njeure|enje stanova (sobni namje{taj).Naselje u nizovima zgrada - gro-zdovima, sa svim navedenim rado-vima, definitivno je predato investi-toru polovinom 1983. godine, iako jebio problem oko izvo|enja radova uuslovima ruske zime, pogotovu kodzemljanih i betonskih radova.

[irom zemlje, izgra|eno je vi{estambenih i vikend-ku}a za privat-

Uz fabriku monta`nih ku}a izgra|ena je i upravna zgrada veli~ine u osnovi 18 * 16 m

11Broj 4, 2005.

nike i objekata raznih vrsta po na-mjeni za preduze}a. Posebno }emopomenuti jo{ neke, na primjer:

• motel sa tridesetak leàjeva iveoma atraktivnim unutra{njimugostiteljskim sadràjima na putuod ̂ ajetine prema Uìcu i stambe-ne zgrade u âjetini;• |a~ki dom - internat u Pluìnama;• vi{espratni hotel u Bogotova~kojBanji kod Kraljeva;• opet isti~emo izgradnju vi{e obje-kata razli~ite namjene i mjestagradnje za Vojnu po{tu Titograd;• isporu~eni su i elementi za stam-bene ku}e u afri~koj dràvi Benin,kao i elementi za stanove na tru-snom podru~ju Kopaonika (Ra{ka);• u Pljevljima je podignuto vi{e ra-znih objekata razli~itih vrsta ponamjeni kao i stambena naselja uUlici narodne revolucije i Tre}esandà~ke brigade (zgrade za kan-celarije i druge namjene) i• od zgrada tipa brvnare pomenuobih i zgradu u samom krugu Kom-binata za potrebe dru{tvene ishra-ne, motel - restoran u Milet ba{ti,kioske i radnje, na @abljaku - stam-bene ku}e, restoran - motel na po-laznoj stanici uspinja~e za Savin

kuk na Durmitoru, stambene zgra-de u Kokinom Brodu, objekte zavojne po{te i dr.

Prvih godina rada fabrike po pu-{tanju u proizvodnju ista je obez-bje|ivala proizvodnju za sve ugovo-rene poslove. Ja ne sporim da ista upojedinim proizvodnim linijamanije imala manjkavosti, ali se todalo svakako nadograditi - otkloni-ti. O poslovnim rezultatima i kva-litetu proizvoda svakako najboljegovore navedene reference u zemljii inostranstvu.

Posebno bih istakao liniju ku}a -brvnara, koja je izra|ivala objekteod punog drveta a tro{ila, odnosnofinalizovala, sirovinu iz {ume (jam-sko drvo, koje se nije moglo prera-diti u Kombinatu, a te{ko se plasi-ralo na tr`i{tu, te se ~esto tro{ilo zaiver-plo~e).

Ovim mojim kazivanjem ne è-lim pokretati bilo kakve dijalogepo naprijed izloènom. To je mojemi{ljenje, koje èlim da kao takvoostane. Saop{teno je na osnovu li~-nih sje}anja i sopstvene dokumen-tacije koju posjedujem iz vremenakada sam bio na odgovornom rei-zbornom radnom mjestu, koje sam

napustio po isteku mandata, juna1984. godine. Dakle, moje mi{ljenjei sve ostalo o fabrici {to je re~enoodnosi se na period od vremena po-~etka izgradnje fabrike do polovi-ne 1984. godine.

Napominjem da su prema raz-vojnim programima Kombinata iz-gradnjom Fabrike monta`nih ku}abile stvorene i obezbije|ene svepretpostavke za izgradnju - proiz-vodnju namje{taja od masivnog dr-veta (podignuta je su{ara, linija zakrojenje, sva infrastruktura), a uvelikoj proizvodnoj hali uzdu`napolovina iste bila je predvi|ena zanabavku monta`ne opreme i proiz-vodnju namje{taja od punog drve-ta, a sve u cilju ve}e finalizacije.

Po potrebi, mogu dati i dodatnaobja{njenja i voditi dijalog, s tim {tokako sam naprijed naveo, ne bihni u kom slu~aju ̀ elio da budem jainicijator.

Ovo }e, nadam se, ostati u nekimanalima privrednog i razvojnog ̀ i-vota Kombinata i {ire. Samo govo-ri po sebi o proteklim doga|ajimau svijetlu rada, a vrijeme je najbo-lji, najmeritorniji sudija i danas iubudu}e }e svakako biti.

Enterijer monta`nog objekta na Kosanici

12 Broj 4, 2005.

Kao {to je pozna-to, Direkcija {umaCrne Gore Pljevljaje nakon transfor-macije ranijeg JP“Crna Gora [ume”Pljevlja, osnovanaUredbom VladeRCG (Sl. list RCGbr. 43/01) kao organuprave - upravnaorganizacija, aUredbom o organi-zaciji i na~inu radadr`avne uprave (Sl.list RCG br. 54/04)organizovana je inastavila sa radomkao Uprava za {ume sa utvr|enimposlovima uprave.

U skladu sa strategijom uprav-ne reforme Crne Gore i donesenihnovih upravnih propisa: Zakona odràvnoj upravi, Zakona o dràv-nim slu`benicima i namje{tenici-ma, Zakona o zaradama dràvnihslu`benika i namje{tenika, Ured-be o na~inu i organizaciji rada dr-àvne uprave, Uredbe o grupamaposlova, kriterijumima za unutra-{nju organizaciju i sistematizaci-ju, nomenklaturu poslova i okvir-nom broju izvr{ilaca u organimadràvne uprave, neophodno je bi-lo i dono{enje novog pravilnika ounutra{njoj organizaciji i siste-matizaciji radnih mjesta Upraveza {ume.

Zakonska rje{enja sistema dr-`avne uprave predvi|aju da akt ounutra{njoj organizaciji i siste-matizaciji organa dr`avne upraveutvr|uje Vlada Crne Gore na pred-log starje{ine organa uprave, tj.direktora uprave.

U postupku utvr|ivanja ovogakta obaveza je bila da se pribavestavovi i mi{ljenja od Ministar-stva poljoprivrede, {umarstva ivodoprivrede, Ministarstva finan-sija, Uprave za kadrove i Komisi-

je o racionalizaciji broja zaposle-nih u organima dr`avne uprave,{to je i u~injeno.

Nakon sprovedenog postupka ipribavljenih mi{ljenja, Vlada Re-publike Crne Gore je na sjedniciodr`anoj dana 17. 2. 2005. godineutvrdila Pravilnik o unutra{njojorganizaciji i sistematizaciji rad-nih mjesta Uprave za {ume.

Ovim pravilnikom je predvi|eno,radi ekonomi~nijeg i efikasnijegvr{enja poslova, osnivanje vi{e cje-lina u okviru Uprave. Projekto-vanim re{enjem predvi|eno jeosnivanje sektora za vr{enje poslo-va iz osnovne djelatnosti, a to su:Sektor za gazdovanje {umama iSektor za ekonomske poslove i iz-gradnju {umskih saobra}ajnica, islu`bi za vr{enje administrativ-no-tehni~kih, pomo}nih i drugihprate}ih poslova, kao i podru~nihjedinica koje su osnovane na teri-torijalnom principu za vr{enje po-slova iz osnovne djelatnosti.

U okviru sektora predvi|eno jeosnivanje odsjeka i grupa u okvi-ru podru~nih jedinica ispostava.

Prilikom ure|ivanja zvanja, od-nosno naziva radnih mjesta, primi-jenjene su odredbe Uredbe o na~i-nu i organizaciji dr`avne uprave i

Uredbe o grupama poslova, kri-terijumima za unutra{nju organi-zaciju i sistematizaciju, nomen-klaturu poslova i okvirnom brojuizvr{ilaca u organima dr`avneuprave, po{tuju}i specifi~nosti po-slova Uprave za {ume i odredbeZakona o {umama.

U skladu sa navedenim propisi-ma, utvr|eno je da poslove izosnovne djelatnosti vr{e slu`be-nici u zvanju samostalni savjet-nik I i samostalni savjetnik II, aposlove koji se odnose na stru~no-tehni~ke, pomo}ne i druge poslo-ve namje{tenici u zvanju samo-stalni namje{tenik I, samostalninamje{tenik II, samostalni namje-{tenik III, namje{tenik IV i namje-{tenik V.

Ovim pravilnikom utvr|eno jeukupno 429 radnih mjesta odno-sno izvr{ilaca.

Prilikom izrade ovog pravilnikaispo{tovani su svi zakonski usloviutvr|eni novim upravnim propisi-ma i tim putem sprovedena je ra-cionalizacija radnih mjesta i bro-ja zaposlenih, pri ~emu je vo|enora~una da se stvore pretpostavkei osnovi za ispunjenje planskih za-dataka i ostvarivanje osnovnihfunkcija gazdovanja {umama.

Milo{ Rosi}

ORGANIZACIJA I SISTEMATIZACIJARADNIH MJESTA UPRAVE ZA [UME

13Broj 4, 2005.

Kori{}enje {uma i prerada drveta na ovim prostorimadatiraju jo{ iz vremena kada je ~ovjek po~eo da koristidrvo kao gra|evinski materijal. Oblikovanje drveta,shodno namjeni i potrebi korisnici su obavljali sami, ko-riste}i priru~na sredstva rada. To je bio jako naporan po-sao, a sa sada{njeg stanovi{ta i slab kvalitet obrade. Br-zim razvojem nauke i tehnologije proizvedene su ma{ineza preradu drveta u svim fazama, tako da ova industrij-ska grana predstavlja vrlo va`an ~inioc u ukupnoj pri-vredi, a i u asortimanu proizvoda koji zadovoljavajuljudske potrebe. Izme|u dva svjetska rata na podru~jupljevaljskog kraja radilo je vi{e malih pilana na vode-ni pogon u privatnom vlasni{tvu, a kasnije je kod nekihkao pogonska snaga kori{}ena vodena para.

Poslije Drugog svjetskog rata prerada drveta je loci-rana na jednom mjestu, na Radosavcu u neposrednoj bli-zini Pljevalja, u po~etku sa prorezom oblovine na gate-rima, a kasnije sa finalnom proizvodnjom i proizvodnjomplo~a iverice. U po~etnom periodu rada to su bili pogo-ni sa skromnim proizvodnim mogu}nostima, da bi u od-re|enom periodu bile izgra|ene fabrike ~iji su proizvod-ni kapaciteti bili na nivou najve}ih u tada zajedni~kojdràvi. Izgradnju fabrika tako visokog kapaciteta pra-tila je izgradnja prate}e infrastrukture, kao {to su ener-gana za proizvodnju tehnolo{ke i toplotne energije, pro-storija za prenos elektri~ne energije, transportna sredstva,magacinski prostor i drugi razni objekti. U takvom ob-liku i stanju, sa dosta izraubovane opreme, preduze}e kaocjelina ulazi u fazu tranzicije, period u kom dru{tvenasvojina treba da dobije vlasnika i paralelno se osniva nizprivatnih firmi sa sli~nom djelatno{}u. Na trì{tu je ta-ko|e do{lo do velikih promjena, zbog nastanka novih dr-àva u okruènju, a i drugih okolnosti koje nastaju u no-vom ambijentu privre|ivanja. Kao i mnoga drugapreduze}a iz oblasti prerade drveta, dosada{nji Kombi-nat nije izdrào nalete nove klime i uslijedio je pad obi-ma proizvodnje, a samim tim i prihoda koji su bivali svemanji u odnosu na rashode. Posljedica toga je neizmiri-vanje obaveza prema dobavlja~ima i zaposlenim radni-cima. Iz takvog stanja proiza{lo je uvo|enje ste~aja i ogla-{avanje o prodaji preduze}a.

Analiziraju}i uslove potencijalnih kupaca, zapravo nji-hove ponude za kupovinu Korporacije, vidi se da i ni-je najbitnija cijena firme, ve} se uvijek dodaje i obave-zna garancija za dobijanje koncesija na {ume sa teritorijeop{tine Pljevlja. Ova ~injenica }e morati da zainteresu-je Upravu za {ume Crne Gore - pod kojim uslovima }ese privatizovati drvna industrija, ukoliko budu dateodre|ene garancije o obaveznom ustupanju koncesija sa-da{njoj Korporaciji. Ovo svakako iz vi{e razloga, jer {u-me su op{te dobro koje donosi vi{estruke koristi, prijesvega najbli`oj okolini a i {ire. Polaze}i od toga, inte-res op{tine, a i Republike je da se drvo iz sopstvenih {u-

ma preradi u sopstvenim fabrikama i na taj na~in bo-lje valorizuju prirodni potencijali, {to bi omogu}ilo dase krene u prevazila`enje privrednih problema.

Da bi se izvr{ila prerada oblovine i celuloznog drve-ta ({umski sortimenti potrebni drvnoj industriji) trebada postoji vi{e uslova, me|u kojima su na prvom mje-stu oprema i ma{ine u fabrikama. Sada{nja oprema uKorporaciji u dva bazna pogona-fabrike to ne omogu-}ava. Prorez oblovine se odvija pomo}u jednog gaterai brente, drugi gater je slomljen ve} vi{e od dvije godi-ne. Ispadanjem ove ma{ine iz procesa proizvodnje, zbognjene nezamjenljive uloge u linijskom sistemu, potpu-no je poreme}en tehnolo{ki proces i zna~ajno umanjenkapacitet proreza. Na na~in na koji se sada odvija pro-ces proizvodnje u fabrici za primarnu preradu drveta nepostoje uslovi da se izvr{i prorez vi{e od 50% sirovinekoja se nudi putem koncesija za ovu godinu.

Kod fabrike za proizvodnju plo~a iverica (neopleme-njenih) ve} du`e vrijeme je izra`ena potreba za obnavlja-njem dijela opreme i ure|aja, kako bi se tehnolo{kiproces doveo na nivo da se zadovolje normativi utro{kamaterijala i energije, a istovremeno pove}ao obim pro-izvodnje i pobolj{ao kvalitet. Ovako bi se postigao du-pli efekat - snizili bi se tro{kovi i pove}ala prodajna ci-jena. I kod primarne prerade, a naro~ito kod fabrikeplo~a iverica, neophodna su zna~ajna ulaganja kako bise proizvodnja podigla na nivo koji omogu}ava da se uposlovanju ostvaruje profit.

Zar onda nije jasno da obaveza kupca prije svegamora da bude ulaganje u obnovu i razvoj ovih fabrika,kako bi mogao da dobije pravo na “povla{}eno” kori-{}enje {uma putem koncesione nadoknade. Na taj bi na-~in svi imali koristi od privatizacije, zaposleni radna mje-sta i plate, op{tina i Republika poreze i doprinose,vlasnik Kompanije dobit, a iste efekte i Uprava za {u-me. Bez garancija o ulaganjima u opremu, samo dava-nje prava na koncesije na {ume nije ba{ neka garanci-ja za neki ve}i pomak naprijed u odnosu na sada{njestanje. I radnicima koji sada rade u Korporaciji interesbi trebalo da bude da se privatizacijom postigne obna-vljanje dotrajale opreme, jer im se samo tako omogu}a-va da rade i zara|uju za sebe i svoje porodice.

U pogone za proizvodnju finalnih proizvoda od drve-ta tako|e su potrebna odre|ena ulaganja, kao i u pra-te}e sadr`aje. Ova ulaganja treba definisati izme|u bu-du}eg kupca i nadle`nih za prodaju, uva`avaju}iobostrane interese, bez posebne zainteresovanosti odstrane Uprave za {ume, po{to ista nema direktnu vezupo pitanju snabdijevanja pogona osnovnom sirovinom.Pravac razvoja, nivo i asortiman proizvodnje finalnih po-gona sigurno }e najbolje osmisliti i definisati menad`-ment nove uprave Preduze}a.

Rajko Medojevi}

AKTUELNO

DRVNA INDUSTRIJA PRED PRIVATIZACIJOM

14 Broj 4, 2005.

Sinonim Pljevalja i pljevaljskogkraja su njihove {ume. Po njima sePljevaljski kraj upoznavao i prepo-znavao. Ni do danas na podru~ju plje-valjske op{tine nema prepoznatljivi-jeg repera od pljevaljskih {uma.

Otuda su Pljevlja i pljevaljski krajod uvijek njegovali tradiciju premasvom {umskom bogatstvu. Okupator-ske formacije su imale razli~ite pristu-pe i tretmane prema pljevaljskom{umskom kompleksu. Dolaskomosmanskih Turaka na pljevaljske pro-store 1464. godine, otpo~ela je vrlohaoti~na i intenzivna sje~a pljevalj-skih {uma. Turci su bili veoma vje{tineimari, koji su vrlo brzo izgra|iva-li urbana naselja (kasabe), a kasnije ivelike gradove ({ehere). Arhitekturui graditeljstvo sa svojstvima i uzusi-ma iz Kur’an-a, Turci su sa sobomdonijeli u pljevaljski kraj, ali gra|e-vinske materijale koje su koristili na-lazili su upravo na pljevaljskim tere-nima. U po~etku, drvo je sa~injavalo90% ukupnog gra|evinskog materija-la, pored lomljenog i tesanog kamena,su{ene gline (}erpi~), pe~ene opeke i}eramida, kre~a i dr. Za ovaj periodturskog odnosa prema {umama, ka-rakteristi~no je da su Turci sjekli {u-mu za gra|u samo na osun~anim(osojnim) stranama, {to je drvetu da-valo kvalitet u obradi i dugovje~nostu trajanjima.

Turci su se trudili da im transportoblove gra|e bude {to kra}i, pa im jePlije{ (brdo na zapadnim ekspozicija-ma Pljevalja), koje je tada bilo obra-slo gustom {umom, najvi{e sluìlo zaizgradnju stambenih, poslovnih i tr-gova~kih objekata. Turski putopisac,istraìva~ i avanturista do{ao je uPljevlja 1664. godine i zapisao: “Ka-saba sa zelenim ba{~ama, okruènabijelim kamenitim brdima”. Turci su,dakle, nakon 200 godina od dolaskana pljevaljsko podru~je, od brda ob-raslih gustim {umama intenzivnom i

dinami~nom sje~om, pljevaljska bra-da pretvorili u bjeli~aste goleti. Samurbanitet Pljevlja, kroz svoj razvojod trga 1464. godine, kasabe (varo{i)1571. godine, te [ehera (admin.upravnog centra), bio je izgra|ivanod drvenih konstrukcija. Otuda se imalo sa~uvalo gra|evinskog naslje|aiz ranijih vremena, koje nije moglodugo da odolijeva stalnim uticajimao{trih pljevaljskih atmosferilija.

Dolaskom austro-ugarskih okupa-cionih snaga 1879. godine na plje-valjski prostor, poku{alo se sa savre-menijim tretmanom prema {umskomkompleksu na podru~ju Pljevalja, ma-da se od tog tretmana nije ni{ta zadr-`alo u tradiciji odgoja {uma nakonzavr{etka Prvog svjetskog rata. Aus-tro-ugarske vlasti su donijele sa so-bom i srednje-evropsku (civilnu) ar-hitekturu i poseban tretman premahortikulturi, koji je u Pljevljima do ta-da bio nepoznat. Prva karakteristikate arhitekture, koja je se odnosila naodbire u eksploataciju {uma, bili suve}i rasponi kod premo{}avanja gra-|evinskih gabarita. Sjekla se, dakle,gra|a ve}ih du`ina. No, u svakomslu~aju, Austrijanci su manje kori-stili drvo kao gra|evinski materijal odTuraka.

Prvi Pljevljak koji je trgovao kaomanipulant sa {umskom gra|om bioje Mehmed pa{a Bajrovi}, koji je saaustrijskom vlasti imao ugovore o is-poruci.

Organizovana i industrijska eks-ploatacija {uma i {umske gra|e je in-tenzivirana poslije zavr{etka Prvogsvjetskog rata. [uma se sjekla ru~noa gra|a se proizvodila tako|e ru~no itransportovala rje~nim tokovima.

Nakon zavr{etka Prvog svjetskograta, po~ev od 1923. godine, na pod-ru~ju Pljevalja su po~ele da rade pi-lane koje je pokretala para iz lokomo-tive i/ili voda ve}ih potoka. Me|uprvima u pljevaljskom karaju koji su

izgradili pilane za rezanu gra|u bilisu bra}a ̂ engi}i iz Od`aka i Potpe}akod Pljevalja.

Jedan od glavnih izvoznika oblovei rezane gra|e iz Pljevlja bio je sara-jevski “[ipad”. Zastupnik “[ipada”je bio drvomanipulant Mazi} koji je saporodicom (suprugom koja je bilaAustrijanka i dvije k}erke) stanovaou ku}i Jani}ija Jani}ijevi}a na “Deve-toj”. Oblu gra|u “[ipad” je transpor-tovao rijekama Tarom i ]ehotinomdo Fo~e, gdje je bio sakuplja~ki cen-tar.

Od tada pa do danas {umska indu-strija se razvijala, ali na àlost u po-gre{noj centralisti~koj strategiji. Ka-ko tada, tako i danas. Savremenastrategija industrije rezane gra|e supilane savremene tehnologije, mini-mizirane po gabaritama, pokretne uodnosu na lokaciju i disperzno pro-storno raspore|ene u odnosu na {um-ske komplekse. U centralnu pilanudolazi profilisana gra|a, koja se pri-prema za finalnu obradu. Primarnicilj ove strategije je maksimiziran iz-voz finalnih proizvoda i minimiziranizvoz oblove gra|e. [umski komplek-si koji neposredno okruùju crnogor-ske gradove, posebno Pljevlja, su do-sta zapu{teni i ve} dugo vremena suizvan svakog stru~nog nadzora. Tunije ostvareno jasno namjensko raz-grani~enje izme|u {umskih komplek-sa u zale|ima gradova i urbanih {um-sko-parkovskih kompleksa. Shodnotome, ovi dijelovi {umskih komplek-sa nijesu u cjelosti za{ti}eni od even-tualnih {umskih poàra. Tako na pri-mjer, nigdje nijesu ura|eni {umskikoridori koji bi predstavljali barije-re za lokalizaciju {umskih poàra.[umari, njihova obu~enost, optimiza-cija veli~ine njihovog reona, rasporedi lokacija njihovih ku}ica i sli~no,ostali su na vrlo niskom nivou. Ovajdio {umarskog operativnog osobljaje, na primjer, u doba Austro-ugarske

Dr Sci. Miodrag Todorov Bojovi}

O PLJEVALJSKIM [UMAMAI NJIHOVOM GAZDOVANJU

15Broj 4, 2005.

u Sloveniji (vidi muzeje {umarstva uSloveniji) bio doveden do stru~nih ioperativnih perfekcija. Danas u Slo-veniji imamo takav odnos u kome {u-mari moraju da ispunjavaju vrlo vi-soke kriterijume iz domena stru~nostii sl.

Katastar pljevaljskih {uma, kojiomogu}ava pristup i uvid u svaki dio{umskog kompleksa, nije nikada biona zavidnoj visini. Otuda su kreta-nje i rad u {umi bili po pravilu ote`a-ni. Austrija nije stigla da na pljevalj-skim prostorima razvije detaljnageodetska snimanja na osnovama ge-odetske mre`e od trigonometrijskepreko poligone. Austrijanci su vr{ilisnimanja terena prije svega za vojne

potrebe metodom “geodetskog sto-la”. [umski kompleksi na ovim situ-acionim kartama su samo ucrtavanisa spoljnim konturim granicama.“Geodetski sto” u principu radi naosnovama polarnih koordinata (uglai du`ine) i ne ostavlja za sobom ma-terijalno obilje`ena stajali{ta. Dostakasnije, provedena su geodetska de-taljna snimanja na principima pravo-uglih Gaus-Krigerovih koordinata.Kasnije su stigla i aerofotografme-trijska snimanja i redreseiranje takodobijenih foto-snimaka i tu se stalo.

Tre}i milenijum je milenijum u ko-me se burno odvija informati~ka re-volucija. [umski kompleksi se dijeleu pravouglom grid sistemu kompati-

bilnih duìna rastera i svaki od tihgrid-kvada je zapam}en u Gaus-Kri-gerovom koordinatnom sistemu. Di-gitalna tehnika je omogu}ila da se usvakom kvadratu evidentira vrsta,struktura i sadràjnost {umskih zasa-da. Putem primjene ekspertnih siste-ma, vrlo se identifikuju svi sadràji injihove kavalitetno-kvantitativne ka-rakteristike. Posebno je va`no, {to di-gitalizovana vrsta katastra {uma omo-gu}ava sukcesivno pra}enje stanja irazvoj {umskih oboljenja. Poveziva-njem kompjuterskih jedinica, na ko-jima rede interdisciplinarni eksperti,u jedinstven sistem, stvorila bi se mo-gu}nost stalnih pra}enja i prou~ava-nja dijelova {umskih kompleksa.

Plan {umsko-uzgojnih radovaza 2004. godinu, kako nam je sa-op{tio Vidan Jaki}, glavni in`e-njer za uzgoj i za{titu {uma uUpravi za {ume Crne Gore, reali-zovan je 60 posto. U fazi njege {u-ma na nivou Republike plan je re-alizovan 27 posto, u fazi obnove134 posto, podizanja novih {uma78 posto i u fazi rekonstrukcije{uma 29 posto.

Na podru~ju pljevaljske op{tineplanirani {umsko-uzgojni radoviza pro{lu godinu realizovani su 52posto. NJega {uma ostvarena je29 odsto od plana, obnova 152 od-sto i podizanje novih {uma - zasa-|ivanje goleti, 97 odsto. Rekon-strukcija {uma nije ra|ena.

Na podru~ju Republike CG naoko 1700 hektara zasa|eno je bli-zu milion i 500 hiljada sadnica je-le, smr~e, crnog i bijelog bora ine{to li{}ara u primorskom poja-su. Tro{kovi nabavke sadnog ma-terijala iznosili su 120 hiljada euraa radne snage 150 hiljada eura.

Na podru~ju pljevaljske op{tinezasa|ivanje je obavljeno na 500hektara a zasa|eno je 258 hiljadasadnica ~etinara.

Razlog za neostvarenje pro{logo-di{njeg plana {umsko-uzgojnih ra-dova na nivou Republike su izosta-li radovi na njezi i rekonstrukciji{uma, uglavnom zbog nedostatkanovca.

Plan {umsko-uzgojnih radovaUprave za {ume Crne Gore za2005. godinu u odnosu na pro{lo-godi{nji uve}an je po osnovu pro-grama Vlade za 250 hektara i 500hiljada sadnica. Ukupno je plani-rano zasa|ivanje dva miliona sad-nica na oko 1850 hektara. Sadnimaterijal bi}e obezbije|en iz ra-sadnika u Nik{i}u, Ro`ajama i Ko-la{inu. Nedostaju}e sadnice bi}enabavljene iz Srbije. NJega {umaplanirana je na 800 hektara, obno-va na 570 hektara, podizanje no-vih {uma na 430 hektara i rekon-strukcija {uma na 32 hektara.

Na podru~ju pljevaljske op{tinenjega {uma u ovoj godini plani-rana je na 319 hektara, obnova na127 hektara i podizanje novih {u-ma na 45 hektara, ukupno na 591hektaru a bi}e zasa|eno oko 325hiljada sadnica jele, smr~e, bijelogi crnog bora. Za privatna lica ko-ja po{umljavaju parcele u svojinisadni materijal je besplatan.

Po programu Vlade CG podiza-nje novih {uma predvi|eno je ugazdinskoj jedinici Jugo{tica. NJe-ga {uma planirana je u 16 odjelje-nja u gazdinskim jedinicama: Ko-va~, Obzir-Buren, Jugo{tica,Vezi~nica, Kraljeva gora-Buneti-na, Otilovi}i-Obarde, Tara-Kosa-nica i Korijen. Obnova {uma pla-nirana je u sedam odjeljenja ugazdinskim jedinicama Obzir-Bu-

ren, Korijen, Tara-Kosanica i Ju-go{tica. Po{umljavanje goleti (za-sa|ivanje novih {uma) planirano jeu gazdinskim jedinicama Korijeni Vezi~nica.

Za{tita {uma od gubara vr{i}e sedo 700 metara nadmorske visine,uglavnom u primorju i na podru~-ju op{tina Podgorica i Danilov-grad. Prema nekim mjerenjimaprimorske {ume gubar je zahvationa 15 hiljada hektara. Da bi segubar uni{tio bi}e neophodno aviotretiranje biohemijskim sredstvi-ma, koja su manje {tetna. Tretira-nje }e se vr{iti u prvom i drugomstadijumu razvoja larve gubara,po~etkom maja, {to }e opet zavisi-ti od vremenskih uslova. Od pome-nutih 15 hiljada hektara 80 odstosu privatne {ume - makije, i vo}-njaci pa su i privatnici du`ni da naadekvatan na~in vr{e tretiranje ucilju za{tite {uma od gubara. Aviotretiranje, prema planu, ko{ta}eoko 200 hiljada eura.

Jaki} posebno nagla{ava da zarealizaciju {umsko-uzgojnih ra-dova treba da je zainteresovana~itava zajednica-dru{tvo. Plani-rani zadaci proisti~u iz [umsko-privredne osnove i treba ih u cje-lini realizovati jer se na taj na~invra}aju sredstva op{tinama i ob-navlja {umski potencijal koji seeksploatacijom iscrpljuje.

B. Tom~i}

AKTUELNO

PLANIRANO DVA MILIONA SADNICA U OVOJ GODINI

16 Broj 4, 2005.

Koriste}i pravo u~e{}a gra|ana u definisanju pra-vaca razvoja ove sredine, `elim da iznesem svoje mi-{ljenje o razvoju pojedinih privrednih grana.

U akcionom planu razvoja rudarstva i energetike tre-ba obavezno planirati proizvodnju cementa na bazi sa-vremene tehnologije, s obzirom na veoma kvalitetni la-porac koji se koristi kao sirovina.

Rudnik uglja se mora obavezati da odmah uradi re-kultivaciju rudokopa Borovica i [umani i da otpo~nerekultivaciju jalovi{ta Jagnjile na povr{ini koja neometa odlaganje jalovine iz kopa Potrlica.

S obzirom da je ve} du`i period proizvodnja u Rud-niku “[uplja stijena” prekinuta, treba prihvatiti stavRudnika uglja o zatvaranju ovog rudnika i na}i pra-vo re{enje za alternativnu proizvodnju drugih pri-vrednih grana - resursa, pa time rije{iti problem rad-ne snage “[uplje stijene” - odnosno razvoj podru~jaGradac i [ula. Da se na vrijeme na{ao strate{ki part-ner za proizvodnju cinka i olova, vjerovatno ne bi nido{lo do zatvaranja “[uplje stijene”.

Mislimo da je izli{no i planiranje proizvodnje ba-rita, izuzev ako se prona|e zainteresovani strate{kipartner za ovaj program na bazi koncesionog ugova-ranja. Decenijama se pri~alo o kori{}enju barita, ~akje nabavljana i pokretna flotacija za ove potrebe, alisve je ostalo samo u pri~i ili na papiru.

• Povr{ne projekcije u razvoju {umarstva

Kod strate{kog cilja razvoja {umarstava i drvopre-rade date su povr{ne projekcije, neadekvatne zna~a-ju ove privredne grane. Tako se kod {umarstva glav-ni akcenat stavlja na kontrolisani odvoz oblove gra|esa podru~ja zajednice. Sti~e se utisak da se {umarstvoshvata samo kao skup drve}a za produkciju oblovine,pa se samo traì neka regulacija - balvan komerca. Nato navodi i ~injenica da je u proces strate{kog plani-ranja uklju~en samo jedan stru~ni predstavnik {umar-stva i prerade drveta koga su predloìli gra|ani i to neu okviru tima koji je predloìo predsjednik op{tine.Treba imati u vidu da je {umarstvo specifi~na privred-na grana koja se prostire u brdsko-planinskim pod-ru~jima kakvo je pljevaljsko, {to pretpostavlja veomasloènu ìvotnu zajednicu ne samo {umskoga drve}ave} i svog biljnog i ìvotinjskog svijeta i prostora nakome se nalazi, kao i vazduha koji okruùje taj pro-stor. Stoga su koristi od {ume mnogostruke, direktnei indirektne, pa se u tom kontekstu i zasniva gazdo-

vanje {umama.[umarstvo je baza za razvoj vi{e privrednih grana:

prerada drveta, sakupljanje i prerada ljekovitog bilja,{umskih plodova, gljiva, razvoj raznih oblika turi-zma, rekreacija, lovstvo, planinarenje i dr. Zapostavlje-na je uloga {uma kao faktora u ekologiji, odnosno `i-votnoj sredini ~ovjeka.

Kod iskori{tavanja ekonomskih {uma sje~a se vr{iu visini prirasnih mogu}nosti {uma kroz godi{nji sje-~ivi etat. Sje~e se mogu vr{iti racionalno izradom ra-znih sortimenata prema kvalitetu dozna~enih staba-la za sje~u: pilanska oblovina, jamsko drvo, stubovi,celulozno i ogrevno drvo. Svi ovi sortimenti kao siro-vina trebalo bi da se usmjeravaju na preradu drvne in-dustrije na podru~ju zajednice, po tr`i{nim uslovima.Napominjemo da je na~in gazdovanja {umama posvim fazama regulisan ure|ajnim elaboratima poosnovu zakona za sva {umska privredna podru~jaCrne Gore.

• Razvijati finalnu preradu drveta

Korporacija “Jaki}” poslije valjano sprovedenihvlasni~kih transformacija - rje{avanja statusa, re-monta i modernizacije tehnologije u pogonima prera-de, kao i dogradnjom novih pogona (izgradnja pogo-na furnira) trebalo bi da bude glavni proizvo|a~ rezanegra|e, kao i raznih vrsta prema zahtjevu tr`i{ta, ob-ra|ene gra|e, zatim obi~ne i oplemenjene iverice, samogu}no{}u formatizovanja tog proizvoda. Sve ovo bi-li bi poluproizvodi za razvoj finalne prerade (gra|e-vinska stolarija, razne vrste namje{taja plo~astog iod punog drveta), s tim {to finalnu preradu treba po-sebno razvijati kroz mala i srednja preduze}a tako {toista treba podizati {to vi{e u disperziji na terenu za-jednice: Vrulja, Od`ak, Gradac, [ula, Boljani}i, radirevitalizacije sela. Svi navedeni poluproizvodi bi se iz-vozili zainteresovanim partnerima.

Uzgoj i za{tita {uma mora biti u sredi{tu pa`nje saaspekta zna~aja {uma kao bitnog ekolo{kog faktora uza{titi `ivotne sredine.

• Otkup - glavni problem u poljoprivredi

U razvoju poljoprivrede i revitalizacije sela dat je ak-cenat na osnivanje agencije za razvoj poljoprivrede nalokalnom nivou. Ako bi ovo tijelo imalo savjetodavnikarakter, ne bi imalo nikakva efekta niti bi bilo svr-sishodno. Me|utim, ako bi se bavilo unapre|enjem pro-izvodnje posebno zdrave hrane, a naro~ito ako bi sebiznis programima garantovao otkup svih proizvodapoljoprivrednika u tr`i{nim uslovima, onda bi to tije-

Aktuelno iz Pljevalja

ISKORISTITI PRIRODNE DAROVE

Pogled na strate{ki razvoj op{tine Pljevlja

17Broj 4, 2005.

lo opravdalo svoje postojanje, s obzirom na ~injenicuda je plasman stoke generalni problem u poljoprivre-di.

Poljoprivrednicima treba afirmisati dostojanstvokao ravnopravnim robnim proizvo|a~ima, da ne za-vise od milosti nekih stihijnih kupaca, nakupaca iprekupaca. Posebno putem novog zakona potrebnoje obezbijediti zdravstveno i penziono osiguranje, kaogaranciju bavljenja poljoprivredom nezaposlenimmladim ljudima na selu.

Bitan uslov `ivljenja na selu jeste izgradnja infra-strukture: puteva, vodovoda, dobrih elektro i teleko-munikacionih veza i redovnog putnog saobra}aja.

• Solidne pretpostavke za razvoj turizma

Tako bi Kosanica, koja se ina~e nalazi na magi-stralnom putu (Pljevlja - @abljak - Nik{i}), bila kaoeko centar za proizvodnju, otkup i plasman zdravehrane, razvoj raznih oblika turizma i ugostiteljstva.Plato Kosanice je najve}im dijelom u sklopu Nacional-nog parka ”Durmitor”, a gornjim dijelom rijeke Ta-re, po~ev od Va{kova, re|aju se {ume koje gravitira-ju Tari, Borova glava, Uja~ koji se izdi`e iznad sameTare, Crni vrh, Boji{ta, Kozlinova~a, Bunetina, Bobov-ske {ume i kanjon rijeke Drage, ispod same LJubi{nje,ispod ~ijeg vrha se nalaze i najviso~ija naselja na Bal-kanu, do kojih se dolazi makadamskim putem, kao ido najni`eg sela Zasada, pored same Tare, gdje jenadmorska visina svega 500 metara.

Dakle, ovaj prostor, nizvodno Tarom, sa na-brojanim planinama, od bjelopoljske teri-torije do bosanske granice (Me{trev-ca), veoma jeza razvoj turisti~kedjelatnosti. Treba imati u viduda se cijelim podru~jem Va-{kovo - Pren}ani, CrniVrh, Kosanica, Gliba}i,Voluja~e, Jelov Panj,Slatina, Me{trevac(BIH) i dalje ima iz-gra|en makadam putdo Fo~e, pogotovu {tona istome imajuogranci za {ume Bo-ji{ta, Crni Vrh, Kozli-nova~a, Tarski Omar, Bu-netina, zaseoci ispod vrhaLJubi{nje, odnosno iznad kanjona Drage, a ovim pu-te mo`e se, tako|e, od Me{trevca preko [ula obi}i ci-jela LJubi{nja i uklju~iti se na put [ula - Gradac -Pljevlja. Sve to predstavlja izvanredne pretpostavkeza razvoj seoskog i lovnog turizma, kao i za razvoj do-ma}e radinosti.

Da napomenemo da je od davnina Kosanica bilazapa`ena za razvoj EKO turizma. Tako je guverner Na-rodne banke Crne Gore ponudio za izgradnju savre-menog turisti~kog objekta na Kosanici bespovratnikredit. No to, zbog oportunizma, defetizma i skepti-cizma pojedinaca nije realizovano.

• Otkup i prerada ljekobilja

U [ulima iz razloga koje smo ranije pomenuli tre-balo bi planirati pogon za prikupljanje, otkup i pre-

radu ljekovitog bilja, gljiva i {umskih plodova i raz-vijati razne oblike turizma u Ljubi{nji, koriste}i ne-kori{}ene zgrade preduze}a “[uplja stijena” i {umar-stva (adaptacijom i renoviranjem), a na Ljubi{njinapraviti i jednu atraktivnu skromnu lova~ku ku}u.

U Gracu podi}i neki pogon za finalnu preradu dr-veta, kao i prou~iti opravdanost podizanja ribnjaka naMejtefu, uz revitalizaciju nekada podignute zgrademotela.

U podru~ju Bukovice, sa centrom u Kova~evi}ima,organizovati otkup vo}a i po mogu}nosti podi}i nekipogona za njegovu preradu. Na tom lokalitetu trebatreba ispitati interesovanje za pogon prerade buko-vog drveta.

U Vrulji do otvaranja eksploatacije uglja razvijati sveoblike poljoprivredne proizvodnje, a napraviti anali-zu opravdanosti podizanja proizvodnje opekarske in-dustrije na ovom terenu.

U Boljani}ima prou~iti opravdanost organizovanjaizrade predmeta doma}e radinosti, kao i podizanjepogona za neku liniju proizvodnje zdrave hrane.

Svakako da je strate{ko opredjeljenje na cijelomterenu op{tine proizvodnja zdrave hrane, uz norma-tivno ure|enje ove oblasti i plasman proizvoda, kao irazvoj seoskog turizma u doma}oj radinosti gdje je togod opravdano i mogu}e.

• Putna mre`a uslov napretka

Kod unapre|enja putne infrastrukture svima jejasno da su Pljevlja sada u nezavidnom polo`a-ju jer su van glavnih magistralnih veza. ^ini se

da se i u bliskoj budu}nosti ne mo`e bo-lje o~ekivati. Stoga je nu`no da lokal-

na uprava u~ini sve da kod nadle`nihrepubli~kih organa ubrza izgrad-

nju magistralnog puta Risan -Nik{i} - @abljak, ~ime bi

Pljevlja, uz nu`ne re-konstrukcije i oprav-

ke, dobila vezu sajugom Crne Gore, a i

Crna Gora bi imala sigurnuvezu (s obzirom na situaciju pu-

teva kroz Taru i Mora~u ) sa sjeverom,kao i sa republikom Srbijom.

Treba tako|e na}i mogu}nosti za obezbje|enje sred-stava za izradu asfaltnog puta Mijakovi}i - Vrulja, kaoi ve} ranije zapo~etog puta Kosanica - Bobovo. Prvimputem dobila bi se bolja regionalna veza sa Bijelim Po-ljem, a drugim (Kosanica - Jelov Panj) kra}a veza saFo~om, odnosno Republikom BiH.

Put Kosanica - Bobovo o`ivotvorio bi sve privredneaktivnosti EKO podru~ja, kako smo naprijed naveli.

Kod izgradnje lokalnih puteva treba prvenstveno ra-diti puteve koji vode preko Volodera (jedan od Komi-na a drugi iz Brvenice preko lijeve strane ]ehotine),spojiti sa putem koji ide ispod LJubi{nje (pravcemPopov Do - Vrba - Vi{nica), ~ime bi se stvorila dale-ko kra}a veza sa LJubi{njom.

U svim aktivnostima na realizaciji strate{kog pla-na razvoja op{tine treba anga`ovati stru~ne, kreativ-ne i odgovorne ljude koji ne}e ostati samo na rije~imave} }e svoju volju stru~nost potvrditi djelom.

Milanko Mi{o Golubovi}

18 Broj 4, 2005.

Sjekire i testere, buldoèri i vatra, obaraju drve}e {i-rom svijeta mnogo brè nego {to ih priroda ili ~ovjekmogu obnoviti. Takav odnos savremenog ~ovjeka pre-ma {umi dovodi do ogoljavanja ogromnih povr{inazemlji{ta i prijeti opasnim {irenjem pustinje, ~ije na-diranje sve manje zaustavljaju {ume koje nestaju. Ni-je te{ko predvidjeti kakve sve posljedice ovo moè daima za budu}u egzistenciju ~ovjeka.

Tokom posljednjih 50 godina vi{e od {est procena-ta zemljinog kopna pretvoreno je u pustinje ili polu-pustinje i sve to uglavnom kao rezultat ljudskog po-na{anja.

Ukoliko dio Zemlje koji su Ujedinjene nacije u svo-jim analizama ozna~ile sa visokim ili veoma visokimprocentom dezertifikacije postane pustinja, do krajaovog vijeka pustinje }e se protezati na tri puta ve}emprostranstvu od sada{njih osam miliona kvadratnih ki-lometara.

Ve} sada se godi{nje gubi u ovom sukobljavanju sapustinjom oko {est miliona hektara zemlji{ta. Ne zna-~i, naravno, da sva izgubljena zemlja odmah postajesli~na Sahari, ali ona pretrpi takve ekolo{ke promje-ne da postaje potpuno neupotrebljiva.

Nasrtaji {irom svijeta na ionako sve oskudnije {umeprijete katastrofom koja bi mogla biti ravna prehram-benoj i petrolejskoj krizi, a posljedice ogoljavanja ze-mlje neizbje`no vode i totalnom mijenjanju klime.

Predjeli poput Amazona, zatim neki regioni u Cen-tralnoj Americi i u podru~jima Himalaja, ve} su po-primili izgled ogoljelih povr{ina poput onih u Sjever-noj Africi i na Bliskom istoku, koji su se nekad ponosilisvojim zelenilom.

Erih Ekholm, stru~njak za ̀ ivotnu sredinu, na funk-ciji u Odjeljenju za politi~ko planiranje pri ameri~komStejt departmentu, tvrdi da se svijet nalazi u perioduprelaska iz bogatstva u {umama u svjetsko siroma{tvo{umama. Za veliki dio zemalja takozvanog “tre}egsvijeta” taj prelazni period ve} je nastupio. “Najsiro-ma{niji narodi svijeta bukvalno uni{tavaju svoju bu-du}nost” ka`e Ekholm.

Nepalska ekolo{ka drama vezana je upravo za Hi-malaje. Za tri decenije, otkako je osvojen negostolju-bivi Mont Everest, polovina {uma koje su tada pokri-

vale nepalska himalajska podru~ja jednostavno je ne-stala, dok }e ono {to je preostalo, izostane li ozbiljanzaokret, tako|e biti brzo uni{teno. Ra~una se da su {u-me prije 20 godina pokrivale 57 posto nepalske povr-{ine, a danas jedva ne{to vi{e od 20 procenata.

Poslije nestanka {uma, posao dovr{avaju monsuni,ispiraju}i milione tona tla, koje se potom talo`i u ko-ritima indijskih rijeka, ~ine}i ih jo{ plavnijim nego ra-nije.

Stru~njaci su izra~unali da se samo u Indiji svake go-dine izgubi {est milijardi tona plodne zemlje. Ironijaje upravo u tome {to bi takve zemlje stupile u rat akobi neko poku{ao da im pomjeri granicu samo za jedanmetar, a istovremeno zbog erozije, gube milijarde to-na plodne zemlje.

Ekolo{ki sistem Himalaja ve} je ozbiljno poljuljan.Planinski lanac koji je sjeverni zid indijskog potkon-tinenta - dug oko 2.500 i {irok oko 350 kilometara -mo`e u bliskoj budu}nosti da se pretvori u pust mje-se~ev pejsa`. Nije te{ko zamisliti koliko je to ozbiljnaprijetnja kad se zna da su Himalaji glavni faktor za od-re|ivanje klime u ovom dijelu svijeta: izvori{te najva-`nijih rijeka, koje svake godine donose ̀ ivot (a sve ~e-{}e i smrt) mnogim stanovnicima Indije, Nepala,Banglade{a, Pakistana i Butana.

U jednom svetom spisu Hindusa ka`e se da “jednodrvo vrijedi koliko i deset sinova”. Bespo{tedna sje-~a {uma, me|utim, pokazuje da je ova misao zabora-vljena. Himalaji danas u zoni ispod dvije hiljade me-tara nadmorske visine gotovo da i nemaju {uma.Neizbje`no se pretvaraju u pustinju.

I gotovo nepregledne {ume u oblasti Amazona mo-gle bi jednostavno da nestanu, ukoliko se nastavi sa-da{nji tempo eksploatacije ovog, samo naizgled, neis-crpnog {umskog bogatstva. Ovakvo dramati~noupozorenje iznio je brazilski nau~nik Filip Fernsajd,zasnivaju}i ga na podacima o eksploataciji amazon-skih {uma u periodu od 1975. do 1978. godine.

Prema grubim procjenama, pra{umska oblast Ama-zona od oko 2,3 miliona kvadratnih kilometara, kr~e-na je od 1975. godine tempom od 29 hiljada kvadrat-nih kilometara godi{nje, a samo tri godine kasnije,kr~enje je pove}ano na 77 hiljada kvadratnih kilome-tara.

Naglo uni{tavanje {umskih povr{ina u ovom dijelusvijeta nosi opasnost od klimatskih promjena, odno-sno - kako to meteorolozi ka`u - mo`e da dovede do“izmjene sada{nje distribucije ki{a”. Jo{ su realnijastrahovanja da bi uni{tavanje {uma moglo da dovedei do pove}anja nivoa ugljenika u atmosferi i porastatemperature na{e planete.

(Revija “Fond-eko”)

Opasnost prijeti

SS VV II JJ EE TT BB EE ZZ [[ UU MM AA

Svjetski fond {uma je nepresu{ni izvor kisika. Godi{nje atmos-feri daje 86 milijardi tona kiseonika, a apsorbuje ~ak 112 mi-lijardi tona ugljendioksida. Ra~una se da jedno stablo divljegkestena, staro oko 30 godina, na primjer, moè zadràti 120kilograma pra{ine i 80 kilograma aerosola godi{nje. Naàlost,od 1950. godine do danas nestala je, mo`da, polovna cjelo-kupnog {umskog bogatstva svijeta, dok sada{nji gubici do-stiù godi{nje 18 miliona hektara {uma

19Broj 4, 2005.

Gubar (Lymantria dispar L., Le-pidoptera) predstavlja jednu odnajdestruktivnijih {teto~ina li{}ar-skih {uma, ukrasnih biljaka i vo}-njaka {irom sjeverne hemisfere. Pri-rodno se javlja u Ju`noj Evropi,Sjevernoj Africi i Aziji. Po~etkomXIX vijeka introdukovan je u Ame-riku i Kanadu, tako da sada zauzi-ma zna~ajne povr{ine sjeveroisto-ka sjevernoameri~kog kontinenta,s tendencijom {irenja na jug i istok.

Ovi podaci izneseni su u cilju is-ticanja zna~aja ove {teto~ine, odno-sno njene velike adaptivne sposob-nosti, reprodukcione mo}i ipolifagnosti, {to je i uslovilo da jerasprostranjen na ~etiri kontinen-ta. Nalazi se na listi me|u 100“svjetski” najzna~ajnijih {teto~i-na.

Kod nas je autohtona vrsta, sagotovo optimalnim ìvotnim uslo-vima za razvoj, pa se ~esto javlja uprenamnoènju ili gradaciji kadamoè izazivati golobrste na hiljadehektara {umskih povr{ina i vo}nja-ka. Ve}e gradacije kod nas bile su1945 - 1950, 1953 - 1956, 1963 -1967. godine, a jedna od zna~ajni-jih desila se od 1963. do 1967. godi-ne, kada su zahva}ene povr{ine {u-ma iznosile oko 2.300.000 ha i 230- 250.000 vo}njaka. Iz skorijeg vre-mena treba pomenuti gradaciju1995 - 1997. godine, kada je bilozahva}eno ~itavo primorje i srednjidio Republike (dijelovi op{tina Pod-gorica, Danilovgrad i Nik{i}).

U pro{loj godini, gubar je zahva-tio zna~ajne povr{ine {uma i izvr-{io golobrst u dijelu primorja, kaoi u {umama na teritoriji op{tinaPodgorica i Danilovgrad. Kontrol-nim pregledom brojnosti gubare-vih jajnih legala na stalnim i privre-menim probnim povr{inama krajempro{le godine, do{lo se do zaklju~-ka da u ovoj godini treba o~ekiva-

ti napad razli~itog intenziteta napovr{ini ve}oj od 15.000 ha (vi{eod 80 % otpada na privatne {ume).

Takva konstatacija je bila razlogda ministar poljoprivrede, {umar-stva i vodoprivrede donese nared-bu (“Sl. list RCG” br. 72/04) o spro-vo|enju mjera za{tite {uma koje sudu`ni da sprovedu vlasnici {uma idr`aoci vo}njaka, kako bi se pred-uprijedile, izme|u ostalih, i velikeekonomske {tete koje izaziva ovajinsekt.

Gubar je polifagna vrsta. U godi-nama masovnog namno`enja, kao{to je sada slu~aj, gusjenice se in-tenzivno hrane li{}em gotovo svihdrvenastih vrsta (izuzev jasena ioraha) i izazivaju golobrste na ve-likim povr{inama. Evidentirano jepreko 500 razli~itih vrsta {umskogdrve}a i ̀ bunja, vo}aka i trava ko-jima se gubar hrani. U pojedinimpodru~jima svog rasprostranjenjapreferira odre|ene vrste {umskog

drve}a (hrast, grab, brijest i bu-kvu), a od vo}aka jabuku i {ljivu. Unedostatku navedenih vrsta brsti~etinare (smr~a, kleka, jela i bor).Omiljena hrana mu je hrast. Kaoprimarna {teto~ina, od mnogihautora ozna~en je kao prvi biotskiuzro~nik u procesu su{enja hrasto-vih {uma.

[tete koje pri~injava gubar ve-zane su za stadijum larve - gusjeni-ce. One mogu biti dvojake: direkt-ne - koje se ogledaju u gubitku lisnemase i indirektne, koje su posljedi-ca prethodnih i iskazuju se u vidugubitka u prirastu, izostanku plo-dono{enja, fiziolo{kog slabljenja isu{enja stabala. Fiziolo{ko slablje-nje stabala stvara preduslove zanapad drugih biljnih {teto~ina i bo-lesti. U ovakvim slu~ajevima pe-pelnica, mednja~a i ksilofagni in-sekti imaju ulogu egzekutora, takoda mo`e da do|e do su{enja staba-la na velikim povr{inama.

Darko Dubak

G U B A RG U B A R(Lymantria dispar L.)

Mu`jak i `enka leptira gubara se fizi~ki razlikuju, tako da se na prvi pogled sti~e uti-sak da se radi o razli~itim vrstama

20 Broj 4, 2005.

• Biologija

Kod leptira gubara jako je izra-`en polni dimorfizam, mu`jak i ̀ en-ka se fizi~ki razlikuju, tako da se naprvi pogled sti~e utisak da se radio razli~itim vrstama.

Mu`jak je sme|esive boje, raspo-na krila 35-40 mm i izuzetan je le-ta~. Mu`jaci su aktivni svih 24 sa-ta, a posebno no}u. Nemajukoordiniran let, ve} lete naprijed,nazad, desno, lijevo bez nekog utvr-|enog reda. Ovo im omogu}ava dalak{e uhvate mirisne impulse koje

ispu{ta `enka, do|u do nje i kopu-liraju.

@enka je ve}a i zdepasta. Krila i

tijelo su joj bjeli~asto `u-ti, raspon krila 60 - 70mm. Iako imaju krila,`enke ne lete.

Leptiri se roje krajemjuna i tokom ~itavog jula.U primorju rojenje po~i-nje po~etkom juna i zavr-{ava se sredinom jula. Pr-vo se javljaju mu`jaci, aposlije {est do osam dana`enke.

Nakon kopulacije ̀ enkapo~inje sa polaganjem ja-ja u jajna legla koja pre-

kriva svijetlo-s m e | i mdla~icama sasvoga trbuha.Legla su sasta-vljena od vi{eslojeva, od kojihje prvi naj{iri izalijepljen zapodlogu. Veli~i-na i oblik jajnihlegala zavisi odbroja jaja koji sekre}e naj~e{}e200 - 400 jaja, aza vrijeme gradacije ~ak1.000 - 1.600. Nakon pola-ganja jaja `enka umireneposredno pored legla.

Polaganje jaja ̀ enka vr-{i uglavnom sa ju`ne stra-ne na donjim dijelovimastabla, s tim {to za vrije-me gradacije to ~ini i is-pod grana pa ~ak i u kro-{njama. U primorskimuslovima polaganje jajavr{i ispod kamenja, u ka-menim ogradama, tava-nima napu{tenih ku}a itd.

Embrionalno razvi}epo~inje odmah nakon po-laganja jaja i traje 20 - 25dana, kada se prekida.Nastavlja se narednogprolje}a, kada otopli, itraje jo{ 7 - 10 dana, {to

zna~i da gubar samo prividno pre-zimljava u stadijumu jajeta, jer je ujajetu ve} formirana mala gusjeni-

ca.Pojava gusjenica u prolje}e za-

visi od klimatskih prilika. U pri-morskim krajevima to se obi~node{ava u prvoj polovini aprila, ane{to kasnije u kontinentalnim.

Kada se ispile, gusjenice su crne,du`ine tijela oko 4 mm i pokrivenegustim dla~icama. One ostaju napovr{ini legla najmanje 6 - 7 dana(“zadr`avanje gubara u ogledalu”),poslije ~ega odlaze u krune staba-la radi ishrane.

U krunama stabala mlade gusje-nice ispredaju tanke niti na kojimavise, {to im omogu}ava da ih vjetarprebacuje na velike udaljenosti (pa-sivno {irenje), daleko od mjesta gdjesu ispiljene. Po~ev od tre}eg stup-nja na tijelu gusjenica javljaju se iz-ra`ene plave (5 pari) i crvene (6 pa-ri) bradavice sa le|ne strane, kojesu karakteristi~ne i za starije gusje-nice.

U stadijumu gusjenice gubar pro-

Mu`jak gubara

@enka gubara na leglu

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

1 ¤ ¤ ¤ ¤ ¥ ¥ § # # ¤ ¤ ¤ ¤ ¤ ¤

2 ¤ ¤ ¤ ¤ ¥ ¥ § #

Mjesec

Godina

¤ - jaje, ¥ - larva, § - lutka, # - imagoperiod ishrane (`dranje)

21Broj 4, 2005.

vodi oko dva mjeseca i za to vrije-me mu`jaci se presvuku ~etiri, aènke pet puta, {to zna~i da su gu-sjenice {estog stupnja isklju~ivoènke. Za vrijeme presvla~enja sene hrane, ali nakon toga postajujako pro`drljive. Duìna tijela od-raslih gusjenica mu`jaka iznosi 40- 45 mm, a ènki oko 70 mm.

Polovinom juna, kad gusjeniceodrastu, prestaju da se hrane i pro-nalaze zgodno mjesto za ~aurenje(prelazak u lutku). Lutke se moguprona}i ispod povr{inskih ìla, upukotinama kore, kamenim ogra-dama, a ~esto i u uvijenom li{}u ja-sena, koga gubari ne jedu, pa je za-obi|eno od golobrsta. Lutka jezatvoreno sme|a, duìne oko 20mm (mu`jaci), odnosno oko 30 mm(ènke). Stadijum lutke traje okopetnaest dana, poslije ~ega po~injepojava leptira.

Gubar ima jednu generaciju go-di{nje, {to prikazuje sljede}i dija-gram - kalendar razvi}a.

• Suzbijanje gubara

S obzirom da je gubar naj{tetni-ji defolijator na{ih {uma, njegovomsuzbijanju se mora posvetiti poseb-na i adekvatna pa`nja. Od mjerasuzbijanja, na raspolaganju namstoje preventivne i represivne mje-re borbe.

Preventivne mjere za suzbijanjegubara podrazumijaveju stalno istru~no pra}enje dinamike brojno-sti populacije {teto~ine na cijeloj

povr{ini Republike. Gustina popu-lacije gubara u {umama, za dugo-ro~nu prognozu, mo`e se kontroli-sati metodom stalnih oglednihpovr{ina. Za kratkoro~nu progno-ze koristi se pregled uzornih pro-lje}nih gran~ica. Ove metode slu`eza pra}enje brojnosti i drugih {te-to~ina kao {to su sovice, mrazovci,savija~i i dr. Radi utvr|ivanja broj-nosti insekata koriste se i feromon-ske klopke.

Osnovni cilj ovih metoda je kon-trola brojnosti {teto~ina, kako bise suzbijanje izvr{ilo u njihovim`ari{tima, odnosno na po~etku nji-hovog prenamno`enja, kada se u{umama nalaze u maloj brojnosti.

Represivne mjere obuhvataju:mehani~ke, hemijske i biolo{kemjere borbe.

- Mehani~ke mjere mogu biti ve-oma uspje{ne kad je u pitanju uni-{tavanje jajnih legala gusjenica, lu-taka i leptira. Najjednostavniji iekolo{ki najprimjereniji na~in su-zbijanja gubara je struganje jajnihlegala zajedno sa dijelom mrtve ko-re o{trim predmetom, njihovo saku-pljanje i spaljivanje na za to odre-|enim mjestima. Sakupljanjelutaka ili imaga (`enki) vr{i se namanjim povr{inama, uglavnom urasadnicima i parkovima.

- Hemijske mjere borbe prime-njuju se u stadijumu jajeta, gusje-nice i imaga. Na~elno, primjena he-mijskih jedinjenja u {umskimekosistemima nema ekolo{kogopravdanja.

Kad je u pitanju uni{tavanje jaj-nih legala preparati kao {to je pe-trolej, benzin, katran ili mje{avinakatrana i petroleja daju odli~ne re-zultate.

Od sinteti~kih insekticida kao vr-lo efikasan pokazao se Dimilin (di-flubenzuron). Ovaj preparat je re-lativno selektivan prema korisniminsektima parazitoidima i preda-torima. Koristi se u borbi protivgusjenica (I-III stadijum), jer sprje-~ava formiranje hitina u kutikuli,pa larve ne mogu da se presvuku.Sevin (carbaryl), Dipterex-80 (tri-hlorfon), Fastac 10-EC (alfaciper-metrin) daju dobre rezultate za tre-tiranje mla|ih larvenih stadijumagusjenica, ali nose opasnosti od uz-grednih ekolo{kih {teta.

Sva ova sredstva iziskuju dodat-nu opremu kao i znatna finansijskasredstva.

- Biolo{ke mjere borbe su sastav-ni dio preventivnih, a ponekad iintegralnih mjera borbe. U novijevrijeme ovim mjerama se poklanjavelika pa`nja i predmet su prou-~avanja velikog broja autora.

Naj{iru primjenu i efikasnost uborbi sa gubarom imaju preparatina bazi bakterije Bacillus thurin-gensis varijetet kurstaki. Tretiranjese vr{i avionima, tehnikom mikro-niranja, dok su gusjenice u mla|imlarvenim stadijumima (I-III). Naj-bolje rezultate dali su preparatiThuricide, Dipel, Foray. Navedenipreparati su netoksi~ni i djelujudigestivno samo na larve. Doma}ipreparat D-stop koji proizvodi Bi-olo{ki zavod iz Zrenjanina, premaocjenama stru~njaka iz JP “Srbija-{ume” nije dao dobre rezultate.

Od virusa na brojnost populaci-je gubara veliki uticaj imaju viru-si iz roda Baculovirus-a koji izazi-vaju bolest poliedriju. U tom smislunajbolje rezultate dao je virusni in-sekticid Gypchek. Nakon tretiranjaovim preparatom prosje~no 75%gusjenica biva inficirano i ugine uroku od 10 do 14 dana.

Pored ovih mjera uno{enje ili po-ve}anje brojnosti prirodnih nepri-jatelja zna~ajno mo`e redukovatibrojnost populacije gubara. Me|ubrojnim parazitima gubara najzna-~ajniji su sljede}i: Oencirtus ku-wanae i Anastatus disparis (jajniparaziti), paraziti gusjenica iz fami-lija Ichneumonidae, Braconidae,Eulophidae i Chalcidae (Hymenop-tera), Tachinidae i Sarcophagidae(Diptera).Gusjenica

22 Broj 4, 2005.

Kada su u pitanju predatori, po-sebno treba ista}i “najljep{u evrop-sku bubu” Calosoma sicophanta,koja dnevno pojede vi{e od 80 gu-sjenica.

Ovim tekstom smo poku{ali da,

koriste}i literaturne podatke i dru-ga iskustva, uka`emo na zna~aj ove{teto~ine i podr`imo naredbu re-sornog ministarstva, kao i nasto-janja Uprave {uma u njenom su-zbijanju.

Ipak, moramo da primijetimo dami kao i u prethodnom periodu,reagujemo tek kada do|e do ma-sovne pojave {teto~ine. Ubudu}e,da bi se izbjegla iznena|enja, pra-}enje brojnosti {tetnih {umskih or-ganizama trebalo bi da je stalniposao obavje{tajnih slu`bi. Oba-vje{tajnu slu`bu moraju na sebepreuzeti nau~no-istra`iva~ke in-stitucije. Na taj na~in bi se sa mi-nimalnim finansijskim sredstvimapreduprijedile ekonomske {tete,upotreba otrovnih hemijskih jedi-njenja, tretman avio metodom ko-ja je veoma skupa i dr.

U akciji suzbijanja gubara, osimvlasnika {uma (~ija je zakonskaobaveza suzbijanje ove {teto~ine),trebali bi se osim Ministarstva po-ljoprivrede, {umarstva i vodopri-vrede i Uprave za {ume Crne Goreuklju~iti i drugi subjekti kojih seovaj problem indirektno ti~e, {tose prije svega odnosi na Ministar-stvo turizma, Ministarstvo za{tite`ivotne sredine, ekolo{ke NVO or-ganizacije i drugi po{tovaoci priro-de.

Tretiranje gubara se vr{i avionima, tehnikom mikroniranja, dok su gusjenice u mla-|im larvenim stadijumima

Uprava za {ume Crne Gore sa sjedi{tem u Pljevlji-ma (raniji naziv Direkcija {uma) planirala je da ovegodine od koncesionih naknada prihoduje oko 4,97miliona eura. Konkurs za davanje {uma na kori{}e-nje objavljen je 7. februara i bio je otvoren 15 dana.

Potencijalnim koncesionarima ponu|eno je 398.715metara kubnih drvne mase na kori{}enje, od ~ega su60 odsto ~etinarske, a ostatak li{}arske {ume. Kon-cesiona naknada za li{}are, po kubiku, iznosi}e od petdo devet eura, zavisno od gazdinske i podru~ne jedi-nice. Najni`a je na @abljaku, a najvi{a u Ro`ajama.

Po~etna cijena kubika ~etinarskih {uma u raspo-nu je od 10,5 eura u Baru, 11 eura u Danilovgradu i12,34 u Nik{i}u, do 17,90 eura u Pljevljima. U toj pod-ru~noj jedinici koncesionarima je ponu|eno i najvi-{e {uma, oko 105.000 kubika, od ~ega oko 80.000kubika ~etinara i 25.000 kubika li{}ara.

Nakon Pljevalja najvi{e {uma na kori{}enje se nu-di u podru~noj jedinici Ro`aje, oko 44.000 kubika iPlu`ine 43,5 hiljada metara kubnih. Najmanje, sve-ga 759 kubika, na ponudi je u podru~noj jediniciKotor - ispostava Bar, zatim u [avniku 1.663 kubi-ka i Mojkovcu oko 5.665 kubika.

Rangiranje koncesionara obavi}e se po osnovu trikriterijuma, a najvi{e bodova, do polovine od mak-

simalno mogu}ih, u~esnicima konkursa donije}e po-nu|ena visina koncesione naknade i na~in pla}a-nja. Kadrovska i tehni~ko-tehnolo{ka opremljenostiza kori{}enje {uma i mogu}nost {to ve}eg stepena pre-rade drvnih sortimenata potencijalnom koncesio-naru mogu donijeti do 30 bodova, a reference do 20bodova.

Pro{le godine Uprava za {ume je na kori{}enje po-nudila oko 430.000 kubika {ume, od ~ega oko 130.000putem parcijalnih koncesija. Zbog manjeg intereso-vanja za taj vid koncesija, kao i visokih ponu|enihcijena, dio parcijalnih koncesija dat je na kori{}enjesistemom punih koncesija putem neposredne licita-cije.

Uprava je lane sa koncesionarima sklopila ugovo-re na oko 315.000 kubika drvne mase, od ~ega oko200.000 kubika ~etinara i 115.000 kubika li{}ara.Ukupna koncesiona naknada, prema potpisanimugovorima iznosila je oko 4,3 miliona eura. Privat-nim preduze}ima drvoprerade dato je oko 95.000kubika za 1,5 miliona eura, a sa {umarskim i pred-uze}ima drvoprerade lane su sklopljeni koncesioniugovori na oko 220.000 kubika vrijedni 2,8 milionaeura.

D. Kandi}

AKTUELNO

PLANIRANI PRIHOD OD KONCESIJA OKO PET MILIONA EURA

23Broj 4, 2005.

Predlozi su napravljeni po uzoru na preporuke gdjesu potrebne neke bitnije izmjene zakonske regulativei prakse. Tamo gdje su izmjene samo administrativnei/ili tehni~ke prirode, preporu~uje se da se izveduunutar postoje}eg sistema.

• Uputstvo Ministarstva Direkcijama {uma o pravimaop{tina

Na osnovu Zakona o {umama (~lan 17.), Zakona o lo-kalnoj samoupravi (~lan 14, 31/8 i 124-129) i Zakonao dràvnom vlasni{tvu (~lan 9/1 i 9/2) trebala bi bitiizdata uputstvo od strane Ministarstva poljoprivredeDirekciji {uma i njenim lokalnim jedinicama, kao i op-{tinama, kojima se potvr|uju zakonska prava op{ti-na u upravljanju {umama i upu}uju ih da pozovupredstavnika op{tine, da prisustvuje svim sastancimagdje se donose odluke o mijenjanju ili prilago|avanjuusvojenih osnova gazdovanja {umama na teritorijiop{tine. Tako|e treba omogu}iti op{tini da preko nje-nog predstavnika, kad on to èli, zatraì pra}enjeoperacija vezanih za {umarstvo i olak{ati iste.

• Op{tinama da anga`uju {umarske eksperte

Op{tine treba da zaposle kvalifikovane stru~njake(in`enjere {umarstva) koji }e biti odgovorni za {u-marstvo i prirodne resurse na teritoriji op{tina. Oni tre-ba da pregledaju osnove gazdovanja {umama (op{te,posebne, programe po{umljavanja) na teritoriji op{ti-na, dostavljaju komentare sekretarijatima op{tina i po-sle odobrenja {alju dokument sa mi{ljenjima op{tineMinistarstvu poljoprivrede radi kona~ne potvrde. Onitreba da budu odgovorna spona izme|u op{tina i Di-rekcije {uma i vode ra~una o interesima op{tina usektoru {umarstva, kao {to je i gore navedeno. Oni mo-gu pratiti bilo koju operaciju vezanu za {umarstvo

na teritoriji op{tina i zatra`iti relevantnu informaci-ju iz Direkcije {uma, a sve u korist op{tina. Tako|e,treba da budu nadle`ni za op{tinske programe u za-{tite `ivotne sredine, za parkove, kao i programe po-{umljavanja na marginalnom poljoprivrednom ze-mlji{tu.

S obzirom da sektor {umarstva nije od prevelikogzna~aja za sve op{tine, grupe op{tina mogu dijelitiusluge kvalifikovanog osoblja, u cilju smanjenja tro-{kova. Predla`e se da op{tine budu grupisane na slje-de}i na~in:

1. Pljevlja i @abljak2. Bijelo Polje, Mojkovac, Kola{in i Podgorica3. Berane, Roàje, Andrijevica i Plav4. Pluìne, [avnik, Nik{i} i DanilovgradInènjer {umarstva }e izvje{tavati komisiju sastavlje-

nu od predstavnika zdru`enih op{tina i bi}e pla}en odstrane op{tina, u zavisnosti od prihoda od {uma za pro-teklu godinu svake op{tine ponaosob. Ocjenu njego-vog rada i odgovornost za platu i beneficije snosi ko-misija.

• Eliminacija kontradikcije oko dijela op{tinskih kon-cesionih naknada

U Zakonu o [umama (2000) se ka`e da jedinici lo-kalne samouprave, za finansiranje izgradnje infra-strukturnih objekata na podru~ju gdje se {uma kori-sti (putevi, vode, elektrifikacija i sli~no) pripada 10%prihoda koncesione naknade ostvarene na njenoj te-ritoriji. Zakon, o finansiranju lokalne samouprave(2003) propisuje 30% od koncesionih naknada za ko-ri{}enje prirodnih resursa na teritoriji op{tine (~lan 28),bez nazna~avanja kako }e to biti iskori{}eno. Vlada bitrebalo da iska`e njenu volju jasno, izmjenama jednogod zakona u Skup{tini, ili izdavanjem vladine odlukei definisanjem da li su {ume uklju~ene u prirodne re-

Konstantin Varelides (ekspert za {umarstvo i prirodne resurse)

IIZZVVJJEE[[TTAAJJ OO MMIISSIIJJ II ::““PPRREEDDLLOOZZII PPOOLLIITT IIKKEE II RREEGGIIOONNAALLIIZZAACCIIJJEE

GGAAZZDDOOVVAANNJJAA [[UUMMAAMMAA””

Po{tovani ~itaoci u ovom broju prenosimo vam nastavak teksta Konstantina Varelidesa, eksperta za{umarstvo i prirodne resurse, naslovljen kao Izvje{taj o misiji: “Predlozi politike i regionalizacijegazdovanja {umama”, ura|en u okviru programa EAR - “Tehni~ka podr{ka op{tinskim investicionim pro-gramima u oblasti {umarstva”.

PREDLOZI

24 Broj 4, 2005.

surse, konkretno u ovom slu~aju.Ako ostane 30%, kori{}enje tih sredstava za razvoj

{uma treba biti nazna~eno dopunom odgovaraju}eg za-kona.

• Dopuna Zakona o {umama (~lan 9) za direktnueksploataciju {uma

Predla`e se i dopuna Zakona o {umama (~lan 9) u ci-lju harmonizacije sa optimalnim karakterom konce-sija u Zakonu o u~e{}u privatnog sektora u vr{enju jav-nih usluga i da se omogu}i da Direkcija {uma direktnoeksploati{e {ume kroz ugovore o radu, na sljede}i na-~in:

Izmijeniti “{ume u dr`avnoj svojini daju se na ko-ri{}enje pravnim licima registrovanim za...”

U “{ume u dr`avnoj svojini daju se na kori{}enjeovla{}enom organu dr`avne administracije ili pravnimlicima registrovanim za...”

Nema potrebe za promjenom ~lana 52 jer je on uskladu sa gore navedenim drugim slu~ajem. S obziromda novi sistem pretpostavlja ugovor o radu a ne izda-vanje koncesije, nikakve druge pravne akcije nisu po-trebne, te je zakonsku regulativu primijenjenu na jav-ne radove po ugovoru mogu}e primijeniti i u ovomslu~aju. Internim uputstvom Ministarstva ili Direkci-je {uma mogu se definisati detalji i posebnosti za ten-der, gdje }e se izvo|a~ima radova nuditi samo sje~a {u-ma.

• Institut za {umarstvo treba da postane vladina or-ganizacija

Ministarstvo poljoprivrede, {umarstvo i vodopri-vrede treba da zapo~ne neophodne procedure u ciljuda Institut za {umarstvo postane vladina organizaci-ja, pod nadzorom Ministarstva poljoprivrede, {umar-stva i vodoprivrede, sa du`no{}u sastavljanja op{tih{umsko privrednih osnova i posebnih {umsko pri-vrednih osnova gazdovanja {umama koje su u dràv-noj svojini. Institut tako|e moè vr{iti usluge u vidupruànja tehni~kih informacija privatnom sektoru uznov~anu nadoknadu.

• Investicioni pilot projekat po{umljavanja

Trogodi{nji investicioni pilot projekat po{umljava-nja treba zapo~eti da bi se uvela, demonstrirala i oci-jenila mehanizovana priprema terena u dr`avnomprogramu po{umljavanja. Projekat }e tako|e sadr-`ati komponentu po{umljavanja privatnog marginal-nog poljoprivrednog zemlji{ta.

• Tehni~ka podr{ka za restrukturiranje tr`i{ta drveta

Projekat tehni~ke pomo}i za restrukturiranje sekto-ra drvoprerade, posebno biv{ih dr`avnih preduze}a,treba da identifikuje neophodne mjere s ciljem osni-vanja tr`i{ta drveta i promocije izvoza.

• Projektni zadaci

1. Osnovni podaci

U sektoru drvoprerade, biv{a dru{tvena preduze}aprolaze kroz ozbiljne probleme.

Ve}ina preduze}a se bori da pre`ivi uz pomo} vla-dinih subvencija, a neka su ve} pod

ste~ajem ili zatvorena. Ovo uti~e na sektor {umar-stva, jer se novac ne vra}a. Preduze}a koja se bave eks-ploatacijom {uma se ne pla}aju u potpunosti, Direk-cija

{uma ne dobija punu koncesionu naknadu a op{ti-ne njihov dio.

Postoje razli~ite informacije o tome gdje je ta~noproblem. Neki govore da preduze}a nisu sposobna daprodaju svoje proizvode na me|unarodnom trì{tu pokonkurentnim cijenama, drugi kaù da ona prodajuali su im tro{kovi veliki. Bilo o kom se slu~aju radi, ja-sno je da preduze}a nisu konkurentna. Uglavnom ima-ju vi{ak zaposlenih, oprema im je zastarjela i ne posje-duju koncept marketinga. U pro{lom sistemu, oni susamo proizvodili po nalogu, za unutra{nje trì{te (biv-{e Jugoslavije) a izvozili preko vladinih ustanova. To-kom rata sistem je propao a dru{tvena preduze}a su mo-rala da rade marketing svojih proizvoda, posebno uinostranstvu, po{to je unutra{nje trì{te malo, a svebez znanja ili sredstava za to. Ve}ina preduze}a i da-

lje izvozi u dr`ave biv{e Jugoslavije preko davno usta-novljenih veza, ili izvoze preko agencija iz Srbije. Ma-lo je direktnih veza za izvoz, posebno sa Albanijom i Ita-lijom. Pored svega ovoga, ve}ina preduze}a samo ~ekada kupci do|u i kupe njihove proizvode iz skladi{ta.

Takva dràvna preduze}a, u konkurenciji sa fleksi-bilnijim i efikasnijim malim privatnim preduze}ima,mogu samo da nastave da rade uz vladine dotacije ilijeftino sirovo drvo, a to obja{njava nedavnu vladinuodluku da zabrani izvoz trupaca. îtava situacija jesloèna. Vlada, {to je razumljivo, poku{ava da sa~u-va posao u biv{em dru{tvenom sektoru drvoprerade,preduze}a ne mogu da preìve sa svojom sada{njom or-ganizacijom, a privatni sektor se opravdano àli daVlada spre~ava konkurenciju i ne daje im fer prilikuda razviju i pro{ire svoj posao.

2. Ishod

2.1 Aktivnosti koje treba izvr{iti:Ekspert }e morati da:- Izvr{i istra`ivanja u sektoru drvoprerade i identi-

fikuje preduze}a koja se mogu sa~uvati (ukupno ima26 biv{ih dru{tvenih preduze}a)

- Predlo`i mjere za reorganizaciju i njihovu cijenu- Predlo`i na~in likvidacije i tro{kove (ili prihode)

za propala preduze}a- Istraì trì{te drvnih proizvoda i predloì mjere (re-

DODATAK I:

PROJEKAT TEHNI^KE PODR[KE ZA TR@I[TE DRVETA

25Broj 4, 2005.

gulativne ili druge) koje }e olak{ati njegovo funkcio-nisanje na slobodnoj tr`i{noj osnovi za sve drvoprera-|iva~e (privatne i biv{e dru{tvene)

- Predlo`i mjere za pove}anje izvoza drvnih proiz-voda.

2.2 Izvje{taj o misijiEkspert }e morati da napi{e izvje{taj koji sadr`i

sljede}e elemente:- Analizu postoje}eg stanja na tr`i{tu drveta i nje-

govom izvozu- Istra`i stanje biv{ih dru{tvenih preduze}a- Mjere za reorganizaciju ili likvidaciju biv{ih dru-

{tvenih preduze}a i njihove tro{kove Da predloge za

njihovo lak{e funkcionisanje na tr`i{nim osnovama zasva preduze}a (privatna i biv{a dru{tvena)

- Da predloge za organizovanje i pove}anje izvozadrvnih proizvoda.

3. Obrazovne kvalifikacije i radno iskustvo

Ekspert mora posjedovati univerzitetsku diplomu u{umarstvu, drvopreradi ili ekonomiji, po`eljno post di-plomske studije, i najmanje sedam godina radnog is-kustva u preradi drveta i marketingu drveta. On/onamora govoriti engleski jezik; poznavanje srpskog je-zika je po`eljno.

• Projektni zadaci

1. Osnovni podaci

[ume u Crnoj Gori su godinama degradirane. Ovose posebno odnosi na ~etinarske i listopadne {umekoje ~ine oko 30% podru~ja pod {umama. Tehni~ki re-~eno, nedostatak unapre|enja ili degradacija {umamo`e se pripisati problemima u regeneraciji i pro{ire-nju ~etinara, na ra~un listopadnih {uma, a u manjemobimu ostarelim stablima i njihovom sporom rastu.

Potreba za po{umljavanjem je velika. Gola i podru~-ja pod {ibljem su nastala stalnim povla~enjem ~etinar-skih {uma, a procjenjuje se da je jalove povr{ine oko56.000 ha. Nedostatak pobolj{anja u degradiranim{umama mo`e se pripisati te{ko}ama u regeneraciji i{irenju ~etinara u mje{ovitim {umama sa listopad-nim stablima, a u manjoj mjeri i suvi{e starim stabli-ma i niskoj stopi prirasta.

Godi{nje po{umljavanje, skoro isklju~ivo ~etinari-ma, iznosi oko 250 do 350 ha. Velika ve}ina ovog po-{umljavanja vr{i se u mje{ovitim {umama, posebno nagolim povr{inama, u cilju dopune prirodne regenera-cije ~etinara ili onamo gdje prirodna regeneracija ni-je uspjela. Ostali dio se odnosi na uvo|enje ~etinara upodru~ja listopadnih {uma, u cilju obnavljanja iliameliorisanja degradiranih {uma. Posao u oba slu~a-ja podrazumijeva sje~u i uklanjanje listopadnih sta-bala, sa|enje 3 do 4 godine starih ~etinara izme|upreostalih panjeva listopadnih vrsta i stalnu sje~u li-stopadnih izdanaka u idu}ih 5 do 10 godina u cilju po-dr{ke posa|enim ~etinarima. ^itav posao se izvodiru~no, osim {to se za sje~u koriste motorne testere. Sa-|enje se vr{i i ~etinarskim {umama, kada ne postojiopasnost od {irenja listopadnih stabala.

Program sa|enja nije veoma uspje{an. Nedostataksredstava spre~ava efikasan tretman (ponovna sje~a iz-danaka li{}ara) sadnica ~etinara, a njihovo napredo-vanje je veoma sporo zbog ~estih problema (ponovitipo{umljavanje u podru~jima gdje je propalo) jer jesav rad ru~ni. Uvo|enje mehanizovane pripreme tere-na, gdje je izvodljivo, }e obezbijediti uspje{nu regene-raciju uklanjanjem panjeva li{}ara i ubrzati operaci-je i brzinu po{umljavanja.

U isto vrijeme javlja se potreba za sadnicama za

poljoprivrednike i vlasnike privatnih {uma, koji tre-nutno ne mogu biti zadovoljni, i izraàva èlja odstrane op{tina za aktivnim u~e{}em u programima{umarstva i za{tite ìvotne sredine. Program {umar-stva lokalnih zajednica, organizovan od strane op{ti-na i fokusiran na po{umljavanje marginalnog poljo-privrednog i {umskog zemlji{ta }e pomo}i glavnomprogramu po{umljavanja dràvnih {uma, obrazovatipoljoprivrednike po pitanjima {umarstva i za{tite ì-votne sredine i uve}ati njihove prihode na duì rok, kaoi upoznati op{tine sa vo|enjem i promovisanjem pro-grama za{tite ìvotne sredine.

Predlaè se trogodi{nji projekat, koji }e obezbijedi-ti realizaciju programa po{umljavanja dràvnih {umakroz uve}anje mehanizovane pripreme terena, gdjeje to izvodljivo, i pomo}i {umarstvo lokalnih zajedni-ca. Ovaj }e projekat izabrati pogodne terene u tri op-{tine (Bijelo Polje, Mojkovac i Kola{in), identifikova-ti odgovaraju}e metode za efikasnu pripremu terena(posebno za uklanjanje panjeva li{}ara), obezbijeditimehanizaciju i realizovati potrebe, primijeniti (prekolokalnih kancelarija Direkcije {uma) i prikazati efika-sne metode pripreme terena, istraìti rezultate i tro-{kove, realizovati po{umljavanje pripremljenih tere-na, ustanoviti broj vrsta, organizovati seminare istudijska putovanja o metodima po{umljavanja i teh-nike za profesionalce u {umarstvu. Tako|e }e pomo-}i op{tinama da organizuju program po{umljavanja odstrane lokalnih zajednica, {to podrazumijeva zasademarginalnog poljoprivrednog i {umskog zemlji{ta uprivatnom vlasni{tvu, nabavku sadnica i savjetovanjepoljoprivrednika po pitanjima {umarstva i za{tite ì-votne sredine preko radionica i seminara.

2. Rezultat

Tehni~ki savjetnik }e:- Izabrati pogodna podru~ja za mehanizovanu pri-

premu terena- Identifikovati efikasne metode pripreme terena

odabranih podru~ja- Identifikovati ma{ine i realizovati potrebe- Primijeniti metode na odabrana podru~ja preko lo-

kalnih kancelarija Direkcije {uma- Izvesti istra`ivanja o produktivnosti ma{ina i tro-

DODATAK II

PILOT PROJEKAT INVESTICIONOG PO[UMLJAVANJA

26 Broj 4, 2005.

{kovima po operaciji preko lo-kalnih kancelarija Direkcije {u-ma

- Savjetovati lokalne kancela-rije Direkcije {uma o izboru vr-sta i tehnikama sa|enja koje tre-ba koristiti na pripremljenimterenima

- Ustanoviti broj vrsta u pod-ru~jima za po{umljavanje pre-ko lokalnih kancelarija Direk-cije {uma

- Demonstrirati metode pri-preme terena {umarskim profe-sionalcima

- Organizovati seminare o me-todama po{umljavanja i tehnika-ma, kao i studijska putovanja uinostranstvo za {umarske pro-fesionalce

- Pomo}i i savjetovati op{tineda vode program po{umljavanjaod strane lokalnih zajednica

- Pomo}i i savjetovati op{tineoko nabavke sadnica i njihove raspodjele, ili okoustanovljenja malih rasadnika ako i gdje je potreb-no

- Pomo}i i savjetovati op{tine oko organizacije ra-dionica i seminara za obrazovanje poljoprivrednika popitanjima {umarstva i za{tite `ivotne sredine

- Identifikovati potrebnu tehni~ku podr{ku u pro-jektu po nekim posebnim pitanjima

- Pripremati i predavati tromjese~ne izvje{taje

3. Obrazovne kvalifikacije i radno iskustvo

Ekspert mora posjedovati univerzitetsku diplomu u{umarstvu, po`eljno post diplomske studije i najma-nje deset godina radnog iskustva u po{umljavanju,uklju~uju}i mehanizovanu pripremu terena na nagi-bima i po{umljavanje od strane lokalnih zajednica.On/ona mora govoriti engleski jezik; poznavanje srp-skog jezika je po`eljno.

Mehanizovana priprema terena: sub-soiling obrada diskovima

Mehanizovana priprema terena je veoma va`na zapo{umljavanje. Osnovni cilj je obezbje|enje visokogopstanka biljaka i optimalni rast, olak{avanjem dobrograzvoja korijena, pove}avanjem efektivnosti padavi-na preko pobolj{ane perkolacije uz zadr`avanje iliunapre|enje kvaliteta terena kroz antierozivne mje-re, eliminaciju korova, minimiziranje opasnosti odpo`ara i olak{avanje uspje{nih post zasadnih opera-cija, uklju~uju}i i sje~u.

Standardni postupak kreiranja terasa, uglavnomse primjenjuje na terenu makija, ima nekoliko nedo-stataka kao {to su neravnomjeran rast izme|u bilja-ka spoljnih i unutra{njih redova terase i te{ko}e prikona~noj sje~i. Neke nove tehnike (Kuling i Vareli-des 1986) su razvijene u cilju olak{anja pripremeterena. Cijena ustanovljenja (priprema zemlji{ta,sa|enje i osloba|anje od korova) konvencionalnih za-sada (terasa), u Gr~koj se ra~una na oko 1.000 $USD po ha po cijenama iz 1985, dok je cijena inten-zivnih zasada (nove tehnike) jedna tre}ina toga(Kingston 1986). Prirast stabala je tako|e ve}i na in-tenzivnim zasadima, od 10 do 20%, u zavisnosti odterena i vrste.

Tehnike pripreme terena na intenzivnim zasadimasu sljede}e:

a) ~i{}enje zemlji{ta Potpuno ~i{}enje zemlji{ta u degradiranim listo-

padnim (hrast, bukva) {umama, poslije sje~e ogrevnogdrveta, se vr{i srednjim do te{kim traktorom gusjeni-~arem sa naprijed podignutim grabuljama za ~i{}enje.Traktor koji radi niz padinu uklanja panjeve i stvaraodvojene gomile {iroke 30 do 40 m, ili {ire na manjimnagibima. Ovo se mo`e vr{iti na nagibima manjim od50%. Na nagibima do 30% slijede druge operacije,uz upotrebu lak{e opreme. Va|enje iz korijena i gomi-lanje sa 180 - 230 ks traktorom gusjeni~arem i napri-jed podignutim grabuljama pokriva prosje~no 4,8h/ha. Za terene makije gdje postoje manji panjevi i ko-rijeni, va|enje iz korijena i gomilanje se vr{i lak{ommehanizacijom, kao {to je 90 - 120 ks poljoprivrednitraktor sa naprijed podignutim grabuljama, prosje~-ne obrade 6,3 h/ha.

b. modifikacija nagibaGdje se radi o ve}im nagibima, mo`e biti neophod-

na modifikacija nagiba. Cilj je smanjiti nagib sa 25-50% na 20%, formiranjem spoljnih uskih terasa uz ma-lo premje{tanje zemlji{ta. Potom se pomo}u plugaformira greben za zasad na zemlji{tu, blizu ivice usketerase, sa brazdom za vodu na strani uz brdo. Modi-

TEHNI^KA NAPOMENA

PRIPREMA TERENA

27Broj 4, 2005.

fikacija nagiba i stvaranje grebena vr{i se uz pomo}90 - 120 ks poljoprivrednog traktora i naprijed posta-vljenog dozera, a pozadi jednog pluga za stvaranje{umske brazde. Prosje~no se obradi 5,5 h/ha.

c. Sub-soiling, obrada diskovima, stvaranje grebenaPriprema terena poslije grabuljanja (isklju~uju}i

podru~ja modifikacije terena), sastoji se od odabira od-govaraju}ih metoda prema tipu tla, nagibu i toga ko-liko je kamenit teren. Sve ove operacije se izvode du`kontura da bi se sprije~ila erozija. Obi~no se sub-so-iling do 50 cm dubine izvodi da bi se omek{alo tlo iolak{alo prodiranje vode i njen dolazak do korijena.Sub-soiling sa 180 - 230 ks traktorom gusjeni~aremi postavljenim trostrukim sjeka~em obra|uje pro-sje~no 2,4 h/ha. Slijedi sje~a diskovima, u cilju izrav-navanja povr{ine, eliminacije korova i kidanja osta-taka drveta. Na taj na~in se olak{ava stvaranje linijaza sa|enje i kasnije sprje~ava napredovanje korova.Obrada diskovima sa 120+ ks poljoprivrednim trak-torom i postavljenim te{kim diskom za drljanje obra-|uje prosje~no 1,6 h/ha. Zatim se formiraju linije zasa|enje sa jednim {umarskim plugom, koji stvarabrazdu za zadr`avanje vode i greben za sa|enje ispod,sa izvrnutom kvalitetnom zemljom. Gdje je trava ilidrugi korov sna`an, grebeni za sa|enje stvaraju du-pli sloj, u cilju sprje~avanja ponovnog rasta korova.Stvaranje grebena sa 120+ ks traktorom na to~koveili 90-120 ks gusjeni~arem (za ve}e nagibe), poljo-privredni traktor i postavljeni plug obra|uje pro-sje~no 2,8 h/ha.

Razli~ite operacije imaju razli~ite efekte na opsta-nak i rast drve}a, u zavisnosti od terena i vrste. Takoje sub-soiling (Varelides i Kritikos 1995) najefikasni-ja obrada za rast Pinus pinaster na {krilja~nom tere-nu, dok je stvaranje grebena imalo najbolji uticaj naterenu bez korova, ali negativan na teren zara`en ko-rovom. Ovo se desilo otud {to je kvalitetna zemljagrebena ubrzala rast korova, koji se takmi~io sa mla-dim biljkama za vlagu i hranljive sastojke. Obrada dis-kovima je dala dobre rezultate suzbijanjem ponovnograsta korova, ali na pjeskovitom terenu bez korova uti-cala je negativno, time {to je olak{ano uklanjanje kva-litetne zemlje uz pomo} vode i vjetra. ^ini se, tako|e,da je efekat pripreme terena na rast drve}a nagla{e-niji na dobrim terenima nego na slabijim.

Bibliografija:

Kuling N.E, Varelides C. 1986. Kona~ni izvje{taj: Za-sad silvikulture. UNSF/FAO/ GRE/78/003 Projekat,42, Atina, Gr~ka, 130pp.

Kingston B. 1986. Procjene tro{kova i koristi nakonvencionalnim i intenzivnim zasadima.UNSF/FAO/GRE/78/003 Projekat 37, Atina, Gr~ka.43pp.

Varelides C, Kritikos T. 1995. Uticaji pripreme tere-na, ja~ina i fertilizacija na opstanak Pinus pinaster injegov rast na tri terena u sjevernoj Gr~koj. Ekologi-ja i gazdovanje {umama 73, 111-115.

28 Broj 4, 2005.

[umsko bogatstvo jednog pod-ru~ja ne iskazuje se samo kvalite-tom i raznovrsno{}u listopadnog i~etinarskog drveta, ve} i po cjelo-kupnom biljnom carstvu odre|e-nog geografskog regiona ili odre|e-nog vremenskog perioda ugeolo{koj istoriji Zemlje. Drugimrije~ima, {umsko bogatstvo zahva-ta cjelokupnu floru (sve vrste bilja-ka) od kojih dru{tvo moè da imavi{estruku korist kako u raznimgranama prera|iva~ke industrijetako i medicine. Poznato je da jepljevaljski kraj poznat po bogat-stvu flore, pa je interesovanje me-|u stru~njacima biolo{kih naukaza istraìvanje ovog segmenta pri-rodne blagodeti u na{em kraju bi-lo izraèno jo{ po~etkom 20. vijeka.

Za bogatstvo flore u pljevaljskomkraju prva je pokazala interesova-nje na{a zemljakinja Danka Mitra-novi}, profesor biologije, za kojuse smatra da je prva ̀ ena koja je za-vr{ila fakultet iz pljevaljskog kra-ja. Ro|ena je u Pljevljima, u poro-dici Jova Mitranovi}a, u~itelja,poznatog kulturnog i nacionalnogradnika s kraja 19. i po~etka 20.vijeka. Gimnaziju je zavr{ila u So-lunu, a studije na grupi biologije uBeogradu. Postavljena je 1911. go-dine za nastavnicu @enske {kole uPljevljima, koja je bila pod upra-vom Gimnazije. Predavala je biolo-giju, hemiju, fiziku, matematiku isrpski jezik. Za vrijeme Balkan-skog rata radila je kao dobrovoljacbolni~ar, a izbijanjem Prvog svjet-skog rata internirana je u ^e{ku,gdje je napisala rad o borbi ̂ eha uPrvom svjetskom ratu na strani Sr-ba. Radila je u Pljevljima, BijelomPolju i Beogradu. Objavila je rad

pod nazivom “Bibliografija gubarau Srbiji od 1865. do 1945. godine”,a zatim drugi, ve}i rad pod nazivom“Pan~i}ev `ivot” koji je objavilaSANU u svom vanrednom izdanju,kao posebnu knjigu 1964. godine,povodom 150. godi{njice Pan~i}e-vog ro|enja.

Dok je bila profesor u pljevaljskojGimnaziji, obilazila je pje{ice mno-ga pljevaljska sela i prikupila dostapodataka o biljkama sa visoravni iokoline. S tim u vezi objavila je rad“Nekoliko podataka o flori okolinePljevalja” u ~asopisu “Nastavnik”,koji je izlazio u Beogradu. Kasnijeje publikovan kao posebno izdanjeMuzeja srpske zemlje. O nekim bo-tani~kim izletima za vrijeme slu-`bovanja u Pljevljima, ona, izme|uostalog, pi{e:

“Ja sam sakupljala biljke na pla-

nini Gradini, ju`no od Rito{i}a, jerpreko nje vodi put za Pljevlje, a daskre}em sa tog pravca nijesam ima-la vremena. Sjeverna strana Gradi-ne, okrenuta Rito{i}ima, obrasla jeu donjem regionu bukovom {umom.Na ve}oj visini s bukvom drugujujela i smr~a, dok najzad ova dva~etinara ne prevladaju. Gradinadosti`e visinu 1.400 metara i svojomju`nom stranom prelazi u visoravanZlokos, gdje sam na{la Vizijanovubiljnu vrstu Gentiana crispata. Iz-me|u Zlokosa i sela Jugova naila-zi se na prorije|enu {umu crnogabora koje nema dalje prema Plje-vljima. Odatle se zemlji{te terasa-sto spu{ta prema pljevaljskoj kotli-ni. U dnu njenu, ju`no od varo{i,prostire se Pljevaljsko polje, kudaproti~e rijeka ]otina. Goletna brdaoivi~avaju ovu kotlinu ~ija je visi-na 769 metara.”.

Danka Mitranovi} dalje pi{e da jepo najbli`oj okolini Pljevalja pribi-rala materijal od po~etka marta dopolovine juna: “U rano prolje}e,najva`nije mjesto mog prikupljanjabila je vrletna dolina iznad Bezda-na. Bezdan je izvori{te rijeke Bre-znice. Docnije sam nalazila prili~-no biljaka u Pljevaljskom polju,naro~ito pored ]otine, a prilikomjedne |a~ke ekskurzije do Ilina Br-da, tako|e sam dosta prikupila....Jo{ jedna lokalnost bogatija floromnego ostale jeste Biserka, vi{e Ma-nastira Sv. Trojice”.

Zbirku prikupljenih biljaka uokolini Pljevalja Danka Mitranovi}ustupila je Botani~kom zavoduUniverziteta u Beogradu. Korisnauputstva za rad davao joj je dr Ne-djeljko Ko{anin, upravnik Bota-ni~kog zavoda, biolog i publicista,

Milorad Jokni}

DANKA MITRANOVI]PRVI ISTRA@IVA^ FLOREU PLJEVALJSKOM KRAJU

Symphytum tuberosum

29Broj 4, 2005.

I Kruptogamae

MahovineConocephalus conicus Desm. - Na vla-`nom zemlji{tu kod vodenice na Brezni-ci III.Grimmia ovata Web. - Na vla`noj zemljii po kamenju oke vodenice na Brezni-ci III. I ostale mahovine na{la sam u istovreme i na istom mestu.Bryum turbinatum Hedw.Paludella squarosa L.Hypnum purum L.Hypbum filicinum L.Hylocomium triquetrum L.Amblystegium rivilare Lindb.

PapratiScolopendrium offcinarum Sm. - NaGradini u jelovoj {umi V.Aspidium filix mas Swartz. - U buko-voj {umi vi{e Rito{i}a V.

II. Phanerogamae.

Oicea excelsa Link. - Na Gradini V.Abies alba Mil. - Na istom mestu spre|a{njom.Pinus nigraAmold. - Izme|u Zlo-kosa i Jugova V.Stellaria holostea L. - Medu d`bu-njem kleke u dolini iznad Bezda-na IV.Stelaria nemorum L. - Na Gradi-ni V.Lychnis flos cuculi L. - Na IlinuBrdu V.Viscaria viscosa Ascherson. - UPlevaljskom Polju VI.Alsine tenuifolia Crantz. - Naistom mestu s prethodnom VI.Melandrium album Gorke. - Naistom mestu VI.Thalictrum aguilegifolium L. - NaIlinu Brdu V.Clematis recta L. - U Biserci VI.Anemone hepatica L. - U doliniiznad Bezdana u d`bunju kleke III.Anemone nemorosa L. - Na istommestu III.Ranunculus trichophophyllus Cha-ix. - U pli}aku Breznice i ]otine IV.Ranunculus arvensis L. - Na istom me-stu III.Ranunculus Philonotis Ehrh. -Na IlinuBrdu V.Isopirum thalictroides L. - U dolini iz-nad Bezdana III.Delhinum Consolida L. - Bug. - Po nji-vama u polju VI.

Caltha palustris L. - U vrbljaku pored]otine IV.Helleborus odorus W.K. - Svuda po br-dima III.Hesperis matronalis L. - Na Ilinu Brdu V.Dentaria bulbifera L. - Na Gradini ubukovoj {umi V.Brassica arvensis (L) Schelle -Goru{i-ca. - Svuda po polju medu `itom vrlomnogo IV.Roripa pyrenaica (L) Spash. - U poljupored ]otine IV.Thlaspi alliaceum L. - U polju VI.Cardamine amara L. - U pli}aku naBreznici III.Alyssum argenteum - U polju VI.Reseda litea L. - Na istom mestu IV.Corydalis solida (Miller) Sw. - Medud`bunjem kleke u dolini iznad Bezda-na III.Saxifraga rotundifolia L. - Oko Rito{i-}a V.Sedum acre L. - Svuda po goletnim br-dima oko Plevalja V.Sedum Sieboldii Sweet. -Vojvo|anka.- Japanska biljka koja se gaji po ba{ta-ma VI.Cotoneaster tomentosa (Aiton) Lindley.- U Biserci VI.Sanguisoorba officinalis L. Dunjica. -Raste svuda po polju V.Aremonia agrimonioides Neck. - Na

Gradini u bukovoj {umi V.Rosa subglobosa Des. - U Biserci V.Geum rivale L. - U vrbljaku pored ]o-tine IV.Fragaria vesca L. - U dolini iznad Bez-dana, na Ilinu Brdu, u Biserci i jo{ namnogim mestima IV.Fragaria moschata Dushesne. - Na isim

mestima s pre|a{njom IV.Vicia Cracca L. - U Biserci VI.Cyticus Sagittalis L. - Na Ilinom Brdu,u okolini Plevalja i Rito{i}a VI.Lathyrus tuberosus L. - U polju po nji-vama VI.Melilotus officinalis (L) Lam. - Na istommestu s pre|a{njom VI.Pisum elatius M.B. - Divlji gra{ak. - Upolju med `itom VI.Coronilla varia L. - U Biserci VI.Trifolim procumbens L. - U Rito{i}imapo livadi V.Trifolim reclinatum W.K. - Pored ]oti-ne IV.Anthyllis Vulneraria L. - Po livadamaoko Plevalja V.Geranium Robertianum L. - Oko Rito-{i}a V.Geranium pyrenaicum Burm. - Naistom mestu V.Geranium phaeum L. - Na istom mestu.Geranium columbinum L. - Zelen bo-stan. - Gaji se po ba{tama. VI.Geranium sanguineum L. - U Biserci,na Ilinu Brdu i u Rito{i}ima V.Erodium cicutarium (L.) LHer. - U Ple-valjskom Polju. VI.Polygala amara L. - Oko Rito{i}a po li-vadama V.Polygala vulgaris L. - Na istom mestu V.Polygala major Jacq. - U Plevaljskom

Polju VI.Polygala major, var. azurea Pant.- Oko Rito{i}a po livadama V.Euphorbia amygdaloides L. - U{umi vi{e Rito{i}a V.Euphorbia Cyparissias L. - Naistom mestu V.Acer campestre L. - Na Gradini ubukovoj {umi.Helianthemum nummularium (L.)Miller. - U Biserci VI.Viola Riviniana Rchb. - Po ka-menjaru iznad Bezdana IV.Viola tricolor L. var. alpestirisDC. - U {umi oko Rito{i}a V.Daphne Blagayana Freyur - Jere-mi~ak. - Medu d`bunjem kleke udolini iznad Bezdana V.Ferulago monticola Boiss. - Navisoravni Zlokosu V.Aegopodium Podagraria L. -Mnogo je ima u Biserci V.Cornus sanguinea L. - U Biserci V.Bupleurum rotundifolium L. - UPolju VI.Smyrnium perfoliatum L. - NaGradini V.Astrantia major L. - Oko Rito{i-}a V.Coriandrum stivum L. - U Ple-valjskom Polju VI.

Levisticum officinale Koch. - Miloduv.- Gaji se po ba{tama VI.Asarum europaeum L. - Menegled. -Na Gradini i na Ilinu brdu V.Primula suaveolens Bert. - Jagor~evi-na. - Pored d`bunja kleke iznad Bezda-na III.Primula vulgaris Hudson. - Jaglika. - U

kasnije profesor Univerziteta u Be-ogradu, ~lan SANU.

Objavljujemo spisak 174 biljkekoje je Danka Mitranovi} eviden-tirala i prikupila u pljevaljskomkraju. Pored nau~nih imena bilja-ka, upisani su i narodni nazivi iztog kraja u prvoj deceniji 20. vije-ka.

Tussilago farfara L.

30 Broj 4, 2005.

polju pored ]otine IV.Gentiana utriculosa L. - Na Zlokosu za-jedno sa idu}om biljkom V.Gentiana crispata Vis. - Ova je mnogore|a od predhodne.Vincetoxicum officinale Monch. - NaIlinu Brdu V.Meliittis Melissophyllum L. - Na istommestu V.Symphytum tuberosum. - Ajdu~ki ra-njenik. - Na Gradini i u dolini iznadBezdana V.Convolvulus Cantabrica L. - U Biserci VI.Scutellaria Columnae All. - Na istommestu VI.Stachys rectus L. var. chrysophaea.(Sravni: Pan~i}, Flora, Kneèvine Srbi-je s. 565 u napomeni) - U Biserci V.Anchusa officinalis L. - U Rito{i}ima V.Lamium Galeobdolon (L) Crantz. - NaGradini u bukovoj {umi V.Lamium maculatum L. - U vrbljakupored ]otine IV.Myosotis lithospermifolia W. - U doli-ni iznad Bezdana IV.Myosotis silvatica (Ehrh.) Hoffm. - NaGradini V.Lithospermum avrense L. - U poljumed ìtom IV.Lithospremum purpureo-coeruleum L.- U Rito{i}ima V.Ajuga gevenensis L. - U PlevaljskomPolju VI.Thymus gumifusus Bernh. - Na istommestu V.Glechoima girsuta W.K. - Pored ]oti-ne IV.Salvia verticillata L. - U PlevaljskomPolju VI.Echium Vulgare L. - Na istom mestu VI.Nonnea pulla DC. - Na Gradini V.Melampyrum nemaorosum L. - Oko Ili-na Brda V.Veronica Chamaedrys L. - U dolini iz-nad Bezdana IV.Veronica latifolia L. im. Scopo. - U {u-mi vi{e Rito{i}a IV.Veronica Beccabunga L. - U pli}aci-ma ]otine i Breznice i svuda po barica-ma i podvodnim mestima V.Scrophularia canina L. - U Biserci VI.Pedicularis acaulis. - Pored kleke u do-lini iznad Bezdana IV.Pedicularis Hoermanniana Maly. (Gla-snik Zemaljskog muzeja u Bosni i Her-cegovini XI (1899), 145). Nije tipskavrsta jer je ~a{ica samo obodom dlaka-va. Zato ovu odredbu smatram kao pri-vremenu dok mi se ne da prilika dasvoje primerke sravnim sa Malijevimorginalnim. Na{la sam biljku na Gra-dini V.Alectrolophus major Rchb. - Na IlinomBrdu i na livadi niè {kole u Rito{i}ima V.Eupharasia Rostkoviana Hayne. - U li-vadi niè {kole u Rito{i}ima V.Melampyrum arvense L. - U Plevljan-skom Polju VI.Galium Cruciata (L.) Scop. - Pored ]o-tine IV.Galium lucidum (All.) Schunz u. Thel-

lung. - U Biserci VI.Asperula Cynanchica L. - Na Potrli~-kom groblju VI.Asperula odorata L. - U {umi vi{e Ri-to{i}a V.Asperula taurina L. var. leucantheraBeck. - U Biserci VI.Lonicera alpigena L. - Na Gradin-i V.Campanula Patula L. - U PlevljanskomPolju i Biserci VI.Campanula lingulata W.K. - U Biserci VI.Campanula Rapunculus L. - U Ple-vljanskom Polju VI.Hedraenthus tenuifolius DC. - Na ka-menjaru u Biserci V.Letousia Speculum Veneris (L.) Fisch-er. - U polju po njivama VI.Knautia arvensis (L.) Duby. - U Ple-vljanskom Polju VI.Hieracium murorum L. em. Hudson. -Na Gradini V.Hieracium transsylvanicum Heufi. -Takode.Senedio rupester W. u K. - Tako|e.Senicio erraticus Berto. - U Biserci VI.Gentaurea montana L. ver. axilaris. -Na kamenjaru u Biserci VI.Cetraurea Cyanus L. - U PlevljanskomPolju VI.Chrysanthemum Leucanthemum L. -Petrovac. - U polju VI.Chrysanthemum tancetum - Povrati~.- Gaji se po ba{tama VI.Chrysanthemum Parthenium (L.) Bernt.- Djevoj~ica. - Takode.Arthemisia Lobelii All. - Bo`ije drvce.- Takode.Achillea Millefolium L. - U Plevljan-skom Polju VI.Tussilago farfara L. - Podbjel. - NaGradini V.Doronicum cordifolium Stnb. - Takode.Scorzonera rosea W.K. - U Rito{i}ima V.

Poa palustris L. - U Plevljanskom Po-lju VI.Poa pratensis L. - Takode.Dactylis glomerata L. - Takode.Avena fatua L. - U polju na njivi VI.Triticum sativum L. var. barbatum. -Tako|e.Arum maculatum L. - Na Gradini V.Iris Reichenbachii Heuff. - Na livadiblizu Plevalja na putu za Rito{i}e V.Galanthus nivalis L. - U d`bunju kle-ke iznad Bezdana V.Narcissus Poeticus L. - Zelenkada. -Na livadi Ravnom ^airu V.Ornithogalum collinum Guss. - Ti~ijiluk. - U Plevljanskom Polju IV.Allium ursinum L. - Srijimo{. - NaGradini vrlo mnogo V.Paris quadrifolius L. - Velebilje. - NaGradini V.Erythronium dens canis L. - Pored ̀ bu-nja kleke u dolini iznad Bezdana. Pri-merci u hladu imaju po listovima uga-sito-zelene mrlje mesto crvenkastih III.Polygonatum officinale All. - Na Gra-dini V.Polygonatum multiflorum (L.) Ali. -Na Ilinu Brdu V.Nigritella nigra L. - Na Zlokosu V.Gymnadenia conopea (L.) R. Br. - NaIlinu Brdu V.Platanthera bifolia (L.) Rich. - Tako|e.Cephalantera alba (Grandz) Slim. - Ta-ko|e.Orchis ustulatus L. - Na livadi ni`e{kole u Rito{i}ima V.Orches speciosa Host. - Tako|e.Orches Simia Lam. - Na ilinu Brdu V.Orcxhis Morio L. fl. albo. - Na Zlokosu V.Orchis sambucinus L. - Tako|e.Orches laxiflorus Lam. - Na Ilinu Br-du V.Orchis incarnatus L. - U Rito{i}ima V.Orchis maculatus L. - Na Gradini V.

Coronilla varia

31Broj 4, 2005.

Po~etkom 1965. godine odlu~eno je da se zapo~ne iz-gradnja Kombinata cinka i olova “Brskovo” kod Moj-kovca. Od tog trenutka do dana{njeg dana se ovajrudnik nalazi u izgradnji. Zavr{etak Rudnika “Br-skovo”, zajedno sa flotacijom, o~ekuje se koncem go-dine kada }e po~eti i redovna proizvodnja.

Tada }e otpadne vode iz flotacije Rudnika “Brsko-vo” kod Mojkovca pote}i direktno u otvorene vode ri-jeke Tare.

[ta }e to zna~iti najbolje pokazuje na{e iskustvo saotpadnim vodama rudnika cinka i olova “[uplja sti-jena” kod Gradca (okolina Pljevalja) ~ije otpadne vo-de iz flotacije odlaze hemijski, fizi~ki i biolo{ki nepre-~i{}ene u tokove voda rijeke ]ehotine.

Starost nalazi{ta rude, hemijski sastav rude, tehno-lo{ki postupak je skoro identi~an kod oba rudnika. Je-dina je razlika u okolnosti {to je rudnik “Brskovo” sko-ro pet puta ve}eg kapaciteta od rudnika “[upljastijena”.

Otpadne vode flotacije rudnika “Brskovo” bi}e fa-talne za sav ̀ ivi svijet u vodama Tare, jer }e u vode Ta-re doticati nesmetano sav hemijski, fizi~ki i biolo{kinepre~i{}eni otpad, nose}i u sebi sumpornu kisjelinu,natrijumcijanid itd. Otpadne vode sadr`avaju}i u se-bi sve same otrove, sija}e smrt za sve {to je `ivo u vo-di i time }e zagaditi i uni{titi rijeku, kanjon i okolinuTare i to na ~itavom podru~ju nizvodno od Mojkovca.

Ovako se projektovala nauka i tehnologija u prosto-ru „kraljice kanjona” Evrope.

• ^OVJEK I DRU[TVO U TARI

Ukazuju}i na mogu}nost zaga|ivanja rijeke, kanjo-na i okoline Tare od 10. 3. 1965. godine, preduze}e„Ljubi{nja” iz Pljevalja nije prestajalo upozoravati naovu okolnost kroz ~itav sedmogodi{nji period.

Rje{enja za sanaciju otpadnih voda rudnika “Brsko-vo” su poznata, mogu}nost otklanjanja otpadnih vo-da je nedvosmislena, sredstava za takvu namjenu imaizjavljuju nadle`ni, deset povrije|enih zakona i triustava izri~ito stavljaju do znanja da je obavezno rje-{avanje otpadnih voda kod ovakvih objekata, a ipakse tako u praksi ne postupa kao {to je slu~aj sa rije-

kom, kanjonom i okolinom Tare.Dogovaranja, zaklju~ci nadle`nih organa, apeli, po-

dr{ka i zahtjevi javnosti da se ne dozvoli zaga|ivanjeregije Tare, izra`eni kroz ~itav sedmogodi{nji napor iakcije, nijesu donijeli stvarala~ku aktivnost u rje{enji-ma saniranja otpadnih voda rudnika, ve} samo ogrom-nu moralnu podr{ku i sedmogodi{nju nemo} ~ovjekai dru{tva.

U ~itavoj ovoj dijalektici misli, dijela i odnosa na re-laciji Rudnik “Brskovo” (~iju mi izgradnju podr`ava-mo bezrezervno, ali uz apsolutnu za{titu regije Tare)- zaga|ivanje voda rijeke, kanjona i okoline Tare, za-nimljivo je sagledati sami po~etak gradnje Rudnika.Projekat za gradnju Rudnika “Brskovo” uop{te nije nirje{avao u projektu problem otpadnih voda flotacijeRudnika, iako ga na to obavezuje desetak zakonskihpropisa. Tako je po~elo i tako to traje do danas.

U opravdanju na ovu ~injenicu i zaga|ivanje rijekeTare, nadle`ni iz Rudnika „Brskovo” izjavljuju da }eRudnik donijeti vi{e para za godinu dana nego {to jedonijela Tara u ~itavoj svojoj pro{losti; da }e otpad-nim vodama biti uni{teno samo ne{to ribe ~iju }e na-knadu Rudnik isplatiti, da ljudi ovog kraja, koji spa-da me|u nerazvijena podru~ja, ne `ive od Tare ve} }e`ivjeti od Rudnika; da ljudi u ovom kraju od rudnikamnogo o~ekuju, a od Tare ni{ta; da je sve to ekonom-ska logika i niz drugih sli~nih opravdanja za postupakzaga|ivanja rijeke, kanjona i okoline Tare.

Apsurdnostima ovakvih logika i nelogi~nosti ne tre-ba komentar.

• „LJUBI[NJA” VIZIJA REGIJE TARE

Za{to se “Ljubi{nja” zala`e za za{titu Tare

Preduze}e “Ljubi{nja” je korisnik najve}eg i najljep-{eg dijela voda, kanjona i okoline Tare (podru~je ko-muna Pljevlja - @abljak); zatim, iz profesionalnih raz-loga, jer se ovo preduze}e bavi uzgojem, za{titom iiskori{}avanjem {uma i divlja~i, prirode i ribe; dalje,jer se radi o jedinstvenim prirodnim izvorima ~ovje-kovog ambijenta izvorno djevi~anskom; o jedinstve-nom bioekolo{kom ambijentu; o regiji Tare koja je

PODSJE]ANJA - Cane Jani}ijevi}

ZZ AA [[ TT II TT AA SS RR EE DD II NN EERR EE GG II JJ EE TT AA RR EE

Pljevlja, januar - februar, 1972.

32 Broj 4, 2005.

prostorno sastavni dio lokaliteta Durmitora i {ire Cr-ne Gore, o ekonomskim razlozima koje pru`aju mogu}-nosti valorizacije ~itave ove regije, o potrebi sve vi{e~istih voda za razvoj privrede, o svim ~injenicamakoje su bitne za sveukupnu akciju za{tite prirode kaodijela ~ovjeka, o odbrambenim razlozima gdje je isto-rija u kriti~nim momentima uvijek navra}ala itd.

Zbog svih ~injenica koje smo naveli i zbog onoga {toje regija Tare postala i sve }e vi{e biti kao aktivni ~i-nilac za rekreaciju, inspiraciju, kao i zbog ~injenice {toova regija moè da pruì ono {to ne moè vi{e ni jed-no podru~je u Evropi i to ~ovjeku, traìmo za{titu re-gije Tare.

Futuristi~ke meditacije o Tari

Utvr|uju}i mogu}nosti multiplicirane valorizacijeregije Tare, name}e se najve}a procjena vrijednosti, daje nemogu}e cifarski izraziti ono {to predstavlja regi-ju Tare kao i da su mogu}nosti u po-gledu kori{}enja od strane ~ovjeka iza potrebe ~ovjeka beskona~ne.

Nave{}emo niz mogu}nosti valori-zacije regije Tare, koja se i sadaupra`njavaju:

- Splavarenje:Kao jedina rijeka Evrope, tih vri-

jednosti, Tara predstavlja “vodenumagistralu” izme|u zna~ajnih jugo-slovenskih putnih magistrala: Beo-grad - Bar i Beograd - Dubrovnik,smje{tena neposredno uz najja~e tu-risti~ke centre: Dubrovnik - Budva,Sarajevo (udaljenost od 7 ~asova vo-`nje autobusima), pruà jedinstvenuprivrednu i turisti~ku atrakciju od{est ili sedam dana boravka u kanjo-nu Tare, koju vi{e niko ne moè daponudi na turisti~kom trì{tu Evro-pe.

- Sportski lovnoribolovni turizam,- Kajakarenje i sportska takmi~e-

nja na vodi,- Razna druga sportska takmi~enja

koje omogu}uju mirne klimatskeosobenosti kanjona Tare,

- Predah, odmor i du`e bivakova-nje sa ili bez sportskih aktivnosti,

- Komercijalni turizam,- Zdravstveni turizam,- Planinarenje, alpinizam,- Istra`ivanja koja omogu}uje ova

regija,- Organizovana farmerska biopro-

izvodnja, nekih kultura, koje imajuodli~ne uslove za to.

Valorizacija regije Tare uslovljenaje direktno budu}im na~inom odno-sa prema ovoj regiji, planskim kori-{}enjem regije i njenih prirodnih iz-vora i nastojanjem da se regijasa~uva onakva kakva jeste, tj. neo-{te}ena.

Sagledavaju}i mogu}nosti valori-zacije regije Tare, uo~avamo osnov-

nu vrijednost koja je izraèna u ~injenici: da su rije-ka, kanjon i okolina Tare sa svojim neo{te}enim i ne-naru{enim prirodnim izvorima aktivni ~inilac ~ovje-kovog ambijenta i da }e prevashodno sve vi{e sluìti~ovjeku. To je i bitna vrijednost ovog dijela prostoraCrne Gore, Jugoslavije i svijeta. Sve to ako se imajuu vidu zahtjevi ~ovjeka, njegovog nagona za kretanjemi traènjem neo{te}enih prirodnih izvora, nasuprotonih gdje ìvi u “kotlu vreve”.

Ekonomska osnovanost vizije Tare

Sada{nji stepen kori{}enja regije Tare, iako u vrlonepovoljnim uslovima (ni{ta nije gra|eno za kom-pletnije kori{}enje Tare zbog neizvjesnosti: da li }e bi-ti voda rijeke Tare zaga|ena?), stvara ekonomskaopravdanja vizije kori{}enja Tare. Kori{}enje splavaprema sada{njim cijenama, koje su, uzgred budi re~e-no, {est puta ni`e od cijena na rijeci Kolorado, sa neo-

Kanjon Tare, jedna od poslednjih tvorevina prirode, ako ne i poslednja, gdje odno-si u prirodi nijesu poreme}eni

Foto: M. Mitrovi}

33Broj 4, 2005.

grani~enim brojem spu-{tanja splavova, ostvaru-je solidan dohodak. Akoimamo u vidu jo{ i op{tupotro{nju korisnika ovogpodru~ja, sa mogu}nostiplasmana robe sa ovogpodru~ja, uz potpunost iraznovrsnost kori{}enjaregije Tare, onda bi semoglo postaviti pitanje:vrijednosti dohotka izme-|u ovakvog kori{}enja re-gije i Rudnika “Brskovo”,nasuprot vrijednostimaulo`enih sredstava u akti-viranje jednog ili drugogobjekta.

Ukoliko se imaju u vidui ekonomski nemjerljivevrijednosti regije Tare kaoaktivnog ~inioca ~ovjeko-vog ambijenta, u uslovimaintenzivnog kori{}enja ovog dijela prostora, onda surazlozi za za{titu voda, kanjona i okoline Tare jo{ iz-razito nadmo}niji, vredniji i potpuniji.

Pravdati zaga|ivanje rijeke Tare otpadnim vodamatime {to je uni{teno samo nekoliko hiljada kilogramaribe, a ne uzeti u obzir sve negativne posledice na ~i-tavom kompleksu, predstavlja u najmanju ruku neo-zbiljnost sagledavanja problema u celini, prejudicira-nje samo svoga posla i svojih vrijednosti, a kakav }erezultat takvog odnosa biti, ne treba posebno nagla-{avati.

Svoju vrijednost regija Tare, opravdava u ~injenica-ma koje kao prirodni izvor pru`a ~ovjeku za njegovoaktivno kori{}enje. Da bi uslovi koje pru`a rijeka,kanjon i okolina Tare bili raznovrsni, potpuni i raci-onalno dugove~no kori{}eni, neophodno je obezbedi-ti:

1. Me|unarodnu aktivnost za potpunu za{titu vodarijeke Tare i za njeno trajno o~uvanje kao neo{te}enogprirodnog izvora ~ovjekovog ambijenta,

2. Me|unarodnu aktivnost za istra`ivanje regije u ci-lju formiranja mati~nih dokumenata: potrebne in-ventarizacije, privrednih osnova, prostornih plano-va, ure|ajnih elaborata i to sve sa ciljem potpunijegkori{}enja regije.

3. Me|unarodnu aktivnost u obliku koordinacio-nog organa koji bi se bavio problemom finansiranja,programiranja, stila i na~ina kori{}enja, odnosno sve-ga onoga {to pru`a uslove multiplicirane oplodnje re-gije Tare.

Opravdanost za me|unarodnu aktivnost na rje{ava-nju problematike regije Tare, proisti~e najvi{e iz okol-nosti {to je ova regija jedinstvena u Evropi.

• RAZUM, DRU[TVO I ODGOVORNOST

Industrijalac iz Japana, pu{taju}i otpadne vode izsvoje fabrike, zagadio je ribu, preko koje je do{lo dotrovanja ljudi. Ne o~ekuju}i rezultate trovanja i sud-sku odgovornost, sam je sebi oduzeo `ivot.

(“Politika” 1971. god.)Ukoliko se zaista ostvare sada{nja predvi|anja i

nastane zaga|ivanje rijeke, kanjona i okoline Tareotpadnim vodama iz flotacije Rudnika “Brskovo” kodMojkovca, onda je to siguran izraz potpune nemo}i ~i-tave Jugoslavenske javnosti, koja se zalo`ila za za{ti-tu ovog ambijenta.

Zaga|ivanjem regije Tare, odgovornost je potpuna(bez obzira {to i zakonski nije precizirana) pred razu-mom ~ovjeka i dru{tva, svih nas savremenika, a poseb-no pred budu}no{}u.

Zaga|ivanjem regije Tare, nanose se neprocjenjive{tete ~itavom prostoru Crne Gore, a posebno lokalite-tu Durmitor - Tara - Pljevlja i svima onima koji `ivei rade na tim regijama kao i svima onima koji su iz ~i-tavog svijeta na{li svoj ambijent u ovim sredinama.

Ni me|unarodna javnost nije ni{ta manje odgovor-na ako nastupi zaga|ivanje i o{te}enje regije Tare,po{to je i vrijednost podru~ja me|unarodnog zna~a-ja.

• SAVJEST PRED SVOJOM SOPSTVENOM PROVJEROM

Kako sedmogodi{nji napori oko problematike za{ti-te voda rijeke, kanjona i okoline Tare, sa stalnim in-sistiranjem na po{tovanju postoje}ih zakona, nijesu do-prineli sanaciji otpadnih voda flotacije Rudnika“Brskovo” kod Mojkovca, to apelujemo na me|unarod-nu i jugoslovensku javnost:

a) da u duhu svojih organizovanih akcija za za{tituprirodnih izvora ~ovjekovog ambijenta, sjedinjuju}isvoje misli, pero i stvarala~ki duh, na|e puta i na~i-na za za{titu regije Tare.

b) da jedan dio svoje aktivnosti, iz ove oblasti, usmje-ri na organizovan na~in, prema za{titi voda, kanjonai okoline Tare.

v) da regija Tare, zahvaljuju}i svom evropskom zna-~aju i vrijednosti, dobije i me|unarodni status tretma-na, nau~nu metodologiju kori{}enja i me|unarodnuvrijednost za{tite evropske prirodne posebnosti i jedin-stvene vrijednosti.LITERATURA:

1) ]orovi} M: Energetske mogu}nosti sliva Drine2) * * *: Dokumenti o akciji za za{titu Tare

Splavarenje, jedinstvena turisti~ka atrakcija od {est ili sedam dana boravka u kanjonu Tare

Foto: http://www.durmitor.com

34 Broj 4, 2005.

Vidikovac moj Ko{udo klizi,ide, tone. Mili ogromno klizi-{te poput morskih talasa u

lijevak klisure. Jeza me hvata odstrave ogoljele hidrine, na kojoj ne-ma pedalj podloge za biljni `ivot.

Pasi{te na debelici razoreno jeunakrsnim erozijama, potkopano sasvake strahe. Suvi potok, najve}aerozija u slivu ]ehotine, proto~i pri-je osamdeset godina, nakon uni{te-nja okolnog zelenog pokriva~a. Sa-da se spira i odlazi ogromni zemljanipokriva~, otvaraju se to~ila i okolnizeleni pokriva~ nestaje, jer nema {tada ga zadrì. Zgu`vane guke busikerastu i {ire se. Njihove valove ne mo-gu da ukrote nejake ̀ ilice kleka. Nemogu da zamijene sasje~ene borovei smr~e, koja su ovo pitomo tlo vje-kovima dràle spletom jakih i dubo-kih ìla.

Digoh se u akciju stopama AmiBua koji ovuda pro|e prije 170 go-dina i zapisa postojanje velike boro-ve {ume u Ran~u i Ivoviku.

Prostori Ivovika danas nose samouspomenu na te crne borove zasto-re, visoke nebeske ruè, na~ete u vri-jeme Bua, a satrvene i dokusurene dopred Drugi svjetski rat, kada je i po-sljednji ivovi~ki crni dìn prera|enu {velere i prodat preko granice na-{e zemlje. Tu sada kao tu`na opome-na stoje jedan oglodan i ogorio borovpanj i dva stabla krnjatka. [to sje-kirom, {to vatrom, ~ovjek je uni{tiosvaki trag ogromnog borovog kom-pleksa: grijao se odatle, gradioobjekte, palio kre~ane i proizvodiokatran. Dvije - tri generacije odatlesu volovima vukle i konjima nosile}epke trupce i zasukane panjeve{umskog zlata, prodavali ga, kralijedan drugoga, oko njega se sva|a-li, tukli, sudili, pa zbog njega bjeà-li i preko granice, da bi se poslijeopet vratili i nastavili sje~u. Takosu radili Uro{ Gulija i mnogu drugisli~ni njemu.

Odatle se decenijama lu~evinomsnabdijevala pljevaljska kasaba,austrijski logori i turske karaule.Askeri i [vabe uvidjev{i kako {umebrzo nestaju zabranili su nekontro-lisanu sje~u: hvatali su i prebijalisjeka~e - inad`ije, da bi ovi jo{ pod-muklije udarali protiv svake vlastikoja je obuzdavala njihovu razgoro-pa|enu pohlepu. Ni{ta nije pomogloda bezdu{no uni{tavanje ivovi~kih{uma prestane. Palilo se, ru{ilo pro-birivalo i ostavljala sasje~ena sta-bla da trunu po vrta~ama, ispretura-na jedna preko drugih, kao le{evi

poslije masovnog pokolja. Pored vo-znika i ispod me|a godinama su le-`ali balvani i ~ekali utro{ak. Ostar-jele lu~eve zgrade, ograde odsr~anica, panjeva i parmaka i da-nas govore o nekada{njem {umskombogatstvu i iskopni~kom odnosu ~o-vjeka prema njemu. Stihija je savla-dala buntovni~kog kod`oba{u Gru-jicu ]uza, Kostu Joksovi}a, SredojaIri}a, Steva ]uza, sreske na~elnike idruge.

[}epanac, kad bi znao pri~ati,imao bi {ta re}i o svojim zlatnim bo-rovim d`inovima. Niz njegove stra-ne, do pred Drugi svjetski rat, letje-le su felade, obru{avala se i lomilakubi~na stabla bora sje~ena o{trimsjekirama, tupim kladarama i kli-novima. Uz njegove strane ljudi suizvla~ili te{ke lu~evake i lomili jar-move, volove, konje i sebe.

Danas prostrani Ivovik pokrivasumorna povr{ navezena zelenilom,dok [}epanac iz podno`ja nagloosvaja mlada borovina. Gledam ̂ e-stu, Badnjevu kosu, Radojev panj idruga okolna mjesta i àlosno uz-di{em {to nemam gdje da vidim nijednu nebesku ruù. Visoko drvo‘lada nema, duboka voda dna ne-ma. Poslednja tri bora, nebeske ru-è u Zagradu, sasje~ena su 1955. go-dine i od njih na~injena ku}a, {talei druge zgrade doma}instvu Bogda-na Joksovi}a. Stravi~na erozija od-nijela je pitome vrtove, iskr~ene nji-ve i livade - nigdje nije ostala zubljalu~a. Vrijeme se mijenja, novi biljniizdanci munjevito se {ire i prekriva-ju goline. Borovino moja koso gu-sta, ne kre{em te, ne ostala pusta.

Sa kose [}epanca, po obodu hori-zonta, gledam modre planine Ljubi-{nje, Lisca i Zelenog borja. Kao dami se promi~u grane njihovog drve-}a, samo {to nijesam u{ao u njih.Osje}am svjeìnu hladovine, napa-jam se njome, ispravljam umornale|a i najednom zaìvim ìvotomprirode.

Preda mnom je neokrnjena {umana dvadesetak hektara, sa~uvana gr-~evitim otporom ~ovjeka koji jeuspio da se odupre naletu tri selakoja su htjela da je satru jo{ uo~irata - Otilovi}a, Vijenca i Crljenica.To je Dubo~ica Joksovi}a, atavizamnekada{njih {uma. Za taj dar pri-rode traba da zahvalim @ivku, Milo-savu, Janku, Milo{u i Milanu. Danije njih ne bismo vjerovali ni puto-piscima ni na{im precima da su uovim krajevima doskora, do uo~i na-{eg ra|anja, postojale takve {umeljepotice.

Prebiram ravne kro{nje, navitegrane, ispucala strelna stabla, kojaiz stenovitih grebena hrle nebu, iborovu mlade` {to gusto i sna`nobuja u krilu velikana, kom tako br-zo, nadamo se, ne}e do}i zgibenije.

Milanov bor, car, {ampion svogdrve}a sa tri velike raklje i tri raste-gljaja opasa~a, u zlatnim godovimaispod krute kore krije svoje godine.Ti bore, care, ti si kolijevka na{a,kravlja~a i kaca na{e planinke, vre-teno i preslica i natra majke moje, ja-ram i ralo {aronje i svilonje, samarhitrog putalja, {ljeme doma moga,dr`alja motike moje, badanj vodeni-ce na potoku, olovka i tablja |akana{ih, skela fabrike, brvno na po-toku, {taka starog ratnika i {tap star-ca. Tvome potomku sve }u dati, znoj}u uliti u vene njegove, ruke moje za-sadi}e njime goleti, erozije, kamenjei litice. Sjekiru, motorku i {ibicu ni-kad njemu okrenuti ne}u!

Snagu tvoju, Care, sobom nosim.Idem da odam po{tu onim borovimakojih vi{e nema. Prvo u Crnjine, Le-kinom boru, grdosiji na drugoj stra-ni moga vidikovca. ̂ etiristo pedesetgodova je izbrojao na panju. Deve-deset pet tovara drva je dao. Dani-ma su gorjele njegove ogromne du-ge `ile.

Bore, selo si moje othranio, sijao sina lu~arnici, grijao na ognji{tu. Brv-na od tebe na mojoj kolibi su vje~na.Krovovi na ku}i, {tali i ambaru be-smrtni. Crnjine }u tobom zasaditi isva gola brda, kao tamo u pitomukamenjaru Trlice.

Stotine hiljada sadnica je odgoje-no, za hiljade hektara goleti. Pono-vo }emo po{umiti Rai~evo brdo, Ko-{udo i druge goline. Na{ odnos premaprirodi je druga~iji, po{teniji.

ôvjek je ~udo, bezumno je uni{tiovelike {ume. Danas ih sadi i podiè.Prirodo draga, tebi hvala {to si takobogata i lijepa. @ivot bez zdrave pri-rode siroma{niji je ga ìvot.

Savo Goran Pejatovi}

B O R O V I

35Broj 4, 2005.

Ako svratite u Savov gaj, ne}ete se pokajati. Do-|ite i namjerno, imate {ta vidjeti. U Otilovi}ima, napetom kilometru puta Pljevlja - Vrulja, odu{evi}e vaskompleks mlade borove {ume. Okolo pusto, sivo,kamenjar, a u klje{tini dva razgranata zelena ple}a,kao oaza. Vitki borovi rastu, granaju. Na ulazu u gaj,na stijeni, natpis: “S. P. po{umio 1971/75.” Da, to jedjelo Sava Pejatovi}a, novinara i pravnika iz Plje-valja, koji radi u Titogradu, ali ̀ i-vi sa ovim borovima. Subotom inedjeljom je tu, me|u njima, obi-lazi ih, ~isti, potkresuje. I godi{njiodmor, svaki, provede u gaju.

- Moja majka je na pragu deve-desete - ka`e Savo. - @ivi ovdje, sa-ma, u ku}i me|u mojih pedeset hi-ljada borova. Dobro ste ~uli:pedeset hiljada stabala crnog i bi-jelog bora. Zasadio sam li~no ja,sam, svojom rukom. Niko ih danasne mo`e izbrojati, ali ima toliko, si-gurno, vodio sam evidenciju sadni-ca.

I Savo pokazuje svesku, veliku,sa ve} po`utjelim listovima. U njojje upisana svaka sadnica, kad je igdje nabavljena. Po~eo je 1971. go-dine. Najprije je sadnice kupovao,u raznim rasadnicima, u Ivangra-du, na Zlatiboru, u [umanama, uDanilovgradu.

[IK “Velimir Jaki}” iz Pljevalja, kasnije, davao muih je besplatno, jer je u njega stekao povjerenje.

- Vidite, te strane su bile gole. Brdo tako|e, beztravke, bez `buna. To me ubijalo, kao da se ovo br-do na mene navaljivalo, mu~ilo me. I ja sam razmi-{ljao: kako da to izmijenim? - prisje}a se Savo ka-ko je to nekada bilo.

U periodu 1971 - 1975. godine podigao je najve}idio gaja. Neumorno je radio pet godina. I ~inilo muse: to je dosta. Tu }e da zastane. Ali nije stao. Na-stavio je i dalje. I radi jo{. I ljetos je radio, posadioje nekoliko stotina sadnica. Bila je su{a, ka`e, nijemu se svaka primila, ali }e to obnoviti ovog prolje-}a. Ima tu jedan pove}i proplanak koji }e zasaditi.I onda mora stati. Vi{e nema svoga zemlji{ta. Neko-liko hektara je popunio, pretvorio u najbujniju {u-mu. Najposnija zemlja, najbujnija {uma. Ulo`iomnogo, uradio daleko vi{e.

Gaj ogra|en `icom. Iza ograde golo, ni travke.Samo poneka kleka. I trn. Ni{ta vi{e. Tamo samo ka-men “raste”, a zemlja nestaje. Nose je bujice niz

vrletne strane. Ali je Savo u svom gaju, jedino, za-ustavio spiranje. [uma se smrkla, pa ni Savo nemo`e da se sna|e, da na|e prolaz kroza nju. Udari-la trava, busika. Obraslo i jedno i drugo ple}e. IKlje{tina, Drenovac i Obla glavica.

- Rastao sam zajedno sa {umom - ka`e Savo. - Doju~e sam se saginjao da po~istim sadnice, a sad mo-ram da podignem glavu, da bih sagledao njihove vr-

hove.Prilazimo jednom boru. Visok

sedam-osam metara.- Evo mojih prvih sadnica. Gra-

ne se ra~vaju, u pravilnom raspo-redu. Jedan, dva, tri, deset, petna-est “spratova”. Rastu kao iz vode.Sivo, kre~nja~ko tlo, ali za bor -du{u dalo. Bor je ljut, nemilosr-dan. Gu{i oko sebe i klen, i kleku,lijesku, pa i hrast. Bor milosti ne-ma. On pored sebe ne trpi ni ro|e-nog brata, samo juri, |ika ka nebui svjetlosti. Gledaj ovaj: posadiosam ga izme|u dva velika kamena.Napravio rupu }uskijom. Htio samda vidim kako }e se odr`ati. On jesad takmac svim drugim.

[uma gusta. Ve} se te{ko pro-vla~imo. Grane {ibaju po licu. Igli-ce bodu. Prizemne grane se su{e iotpadaju, prirodno se kre{u, a sta-

bla rastu u visinu. Tek ponegdje - manji propla-nak, Savu rezerva za dalji rad. U sred gaja - stari bor.Kvrgav, kr`ljav, ima preko sto godina. Ali, jo{ za se-dam-osam godina, mladi borovi }e ga sti}i. Razlikame|u njima velika. Takvih, gore u brdu, iza ograde,stoje jo{ samo dva, kao svjedoci patnje, bijede.

Kad stoji{ kod jednog bora, ~ini ti se: ne mo`e bi-ti ljep{i od ovoga. Ali kad kro~i{ samo malo dalje,u oko ti padne drugi, jo{ ljep{i. Gipko stablo, jednodo drugog. Ko bi mogao prona}i najljep{e stablo u{umi sa preko pedeset hiljada stabala?

Koliko mo`e da uradi ljudska ruka! Jedna vri-jedna ruka! Koliko je trebalo volje, znoja, napora?Svo svoje slobodno vrijeme Savo je ulo`io u gaj. Ujesen i zimu pripremao je sadnice, kopao rupe, u pro-lje}e sadio, a ljeti njegovao i zaljevao.

- Drve}e sam oduvijek volio - pri~a Savo sa veli-kim odu{evljenjem, gleda svoje lijepo odnjegovanastabla, miluje ih o~ima i rije~ima. - Gdje god sami{ao, gledao sam {ume, upore|ivao ih sa svojom go-lom glavicom iznad ku}e i sanjario: kako to brdo dapo{umim? Svaku {umu koju sam vidio nosio sam u

Radovan Vujadinovi} (“Borba”, 8-9. III 1986.)

@IVOT PREGAOCA [UMI POSVE]EN

Savo Goran Pejatovi}

36 Broj 4, 2005.

du{i, jer i {uma ima du{u, divnu, plemenitu, kao i ~o-vjek. [uma odu{evljava, raduje, krijepi, stvara sigur-nost, daje snagu. Moj otac i stric, tako|e, mnogo suvoljeli {umu. Moj djed Nikola, u~itelj, svuda iza se-be je ostavljao tragove u drve}u. U selima Toci, Se-ljani i Meljak, gdje je slu`bovao, i danas ra|a vo}ekoje je on svojom rukom zasadio u {kolskim dvori-{tima.

Ta ljubav je u tradiciji porodice Sava Pejatovi}a.Njegovi ro|aci, bra}a Tanasije i Risto Pejatovi},poznati nau~nici i umjetnici, s velikom ljubavljupisali su o ljepoti rastinja, o ljepoti {uma. U svojim|a~kim pismima Tanasije je, kao moto, crtao bor,hrast ili neko drugo drvo. Tu ljubav je Savo nasta-vio. I u djelo pretvorio.

- [uma je moj ìvot. Ja sam vezan za prirodu, zanjene ljepote. Ta ljubav se pretvorila u strast, kojase stalno razgorijeva. Bez {ume moj ìvot bi biomnogo siroma{niji, bez mnogo smisla. Ja do|em tu,sa lopatom i krampom, pun poleta i ore za rad. Ko-pam, sadim. Umorim se, oznojim, ali kad uradim vi-{e nego {to sam planirao, osjetim se odmornim, kaona po~etku. I jo{ vi{e. I kad obilazim {umu, i kad iz-lazim iz nje, ~ini mi se da bih lako presko~io vrho-ve njenih stabala, ili je cijelu nosio u naru~ju. Sva-ki dolazak u {umu toliko me odmara i osvjeàva, dame to drì i u drugom radu. U meni ìvi stalna è-lja da se {to prije vratim {umi, da ponovo za|em u

nju i upijem njen dah. [uma raste, zrijeva zajednosa mnom. ^ini mi se da su sokovi tog drve}a - krvmojih vena. Kao da im ja, iz svoje ruke, sipam vo-du pod koru, da raste.

U svojim mladim borovima, Savo, sjutra, vidi go-rostasne pe~urke, gole, podma{ite, sa kro{njom navrhu, kakve gleda, samo, u kanjonu Tare, Drine, i uCrnom vrhu.

Njegov radni motor se nikada ne gasi.- Kad radim u mom gaju, najbolje se osje}am. I ni-

kad mi toga nije dosta. Me|utim, rado bih radio, ova-ko, bilo gdje, na tlu na{e planete. Osje}ao bih sekao kod svoje ku}e. Ve} mi je na pragu {ezdeseta, alija jo{ nijesam umoran. Ovaj rad me krijepi, ja~a. Nesamo fizi~ki, nego i duhovno. Svaki drugi rad bime slomio, mnogo vi{e nego ovaj. Tako se meni ~i-ni. Istina, ja li~no ne}u do`ivjeti nikakvu materijal-nu korist, ali neko }e imati. Ima}e moji sinovi i unu-ci. I meni je du{a puna, zadovoljan sam. Ve} nekolikoljudi krenulo je mojim stopama. Me|u njima se is-ti~e @arko Pejatovi}, in`enjer, Drago Joksovi}, pen-zioner i drugi. Nadam se da }e jednoga dana biti po-{umljena cijela ova okolina. Prije sto i vi{e godina,nemilosrdno su uni{tene {ume u Zagradu, Ivovini iKoritama. Zemlji{te je ostalo golo, bujice su gasprale. Ostao je samo goli kamen. Do{lo je vrijemeda se tim brdima povrati izgubljeno, uni{teno zele-nilo. I da ponovo po njima porastu {ume ljepotice.

37Broj 4, 2005.

[uma, vegetacijska formacija,koja se javlja pribli`no od 50 ste-peni ju`ne do 70 stepeni sjeverne{irine, u razli~itim oblicima i veli-~inama, zajednica je organizama,kojoj drve}e daje osnovno obilje`-je. U njoj - nad tlom, na tlu i u tlu- `ive brojni ~lanovi flore i faune,upu}eni jedni na druge, zavisni odzajednice, uti~u}i na nju.

Nauka je prou~avanju {uma pri-stupala sa raznih aspekata, po-smatraju}i je, s jedne strane, kaoveoma slo`enu tvorevinu prirode,a s druge strane, kao objekat po-stupanja dru{tva, u smislu odnosaprema {umi i povodom nje. Biolo-{ki pristup prou~avanju {uma naj-vi{e je doprinio razumijevanju pri-rodnih zakonitosti, po kojima seona razvija, i primjeni tehni~kihpostupaka, koji su u skladu sa nje-nim prirodnim osobinama. Biolo-{ko poznavanje {uma kod starihGrka i Rimljana bilo je jo{ veomaograni~eno. Stari gr~ki i rimski pi-sci (Teofrast, Kolumela, Kato, Pa-ladije) upotrebljavali su za poljo-privredu i {umarstvo isti termin -res rustica - {umu su posmatralikao poljoprivrednu kulturu. Me|u-tim, tehnolo{ki pojmovi su im bi-li poznati, a razlog tome je bilodosta razvijeno stolarstvo, upotre-ba drveta u brodogradnji, gra|evi-narstvu, za ratne potrebe i sli~no.Kod Rimljana se javljaju i po~ecipravno-ekonomskog aspekta. Po-stojale su {ume u blizini naselja,mlade (sylva novella) i sitne (sylvaminuta), iz kojih su se smjeli snab-dijevati samo ni`i slojevi, i uda-ljene {ume (sylva grossa), ve}ihrazmjera, koje uzufrukturi nisusmjeli sje}i. Ovaj aspekt kasnijesve vi{e dobija na zna~aju. Pove}a-nje broja stanovni{tva i privrednirazvoj ~ine sve ve}om i potrebu zadrvetom, {to kao posledicu ima

smanjenje povr{ina pod {umama,a istovremeno i neophodnost po-stavljanja pravila pona{anja u od-nosima prema {umi i povodom nje.Javljaju se prve obi~ajne normekoje su se odnosile na kori{}enje{uma, kasnije i pisani propisi, pa izakoni. Ekonomski aspekt se javljaonda kada drvo, kao materijal, po-staje predmet pa`nje ~ovjeka, da-kle, veoma rano, a naro~ito se raz-vija nakon formiranja idiferenciranja vlasni{tva na {u-mama. [ume postaju ekonomskiprivla~ne, vlasnicima obezbje|ujusve znatnije prihode, iz ~ega pro-izilazi i potreba mjerenja odre|e-nih postupaka sa {umama, utvr|i-vanja prinosnih mogu}nosti ira~unanja vrijednosti {uma. U tom,ekonomskom, utilizacijskom smi-slu, dva su krupna podru~ja kori-sti koje ljudsko dru{tvo ima od {u-ma. Jedno je podru~je materijalnihdobara, koja ~ovjek crpi iz {uma uvidu mnogobrojnih drvnih sorti-menata kao tzv. glavnog, i jo{ broj-nijih tzv. sporednih {umskih pro-izvoda. Tu se {uma iskazuje kaopredmet rada u proizvodnji doba-ra za vlastite potrebe ili za tr`i{te.Ovo podru~je koristi vezano je zamaterijalnu ljudsku kulturu i cje-lovit razvoj ljudskog dru{tva, tese ispoljava kao osnovna manife-stacija koristi od {uma. S drugestrane, {uma kao realna pojava,samim svojim postojanjem osigu-rava mnogobrojne i raznolike ko-risti za ljudsko dru{tvo, koje se is-poljavaju kroz za{titu od erozije,buji~nih tokova, pove}anje prino-sa u poljoprivredi i sli~no, a uz toi kroz uticaj na zdravlje, kulturno-estetsku emotivnost, psihi~ku re-kreaciju i drugo.

Svaki pristup prou~avanju {u-ma obilje`en je i istorijskim mo-mentom, vremenom kada i okolno-

stima pod kojim ~ovjek uti~e na{umu, njenu povr{inu, oblik istrukturu, posebno u slu~ajevimakada je naru{io njenu biolo{kuosnovu i uzrokovao odre|ene po-reme}aje. Te poreme}aje ljudskodru{tvo stalno ~ini, vr{e}i razara-nje prirode, posebno {uma, osta-vljaju}i iza sebe ~esto pusto{. Po-reme}ena ravnoteà izme|uprirodnih sila i biosfere predstavljasve ve}i problem za savremenu ci-vilizaciju. Korekcija odnosa prema{umi i smi{ljena restauracija de-gradiranih {uma i tla u znatnojmjeri doprinose ponovnom uspo-stavljanju te ravnoteè, obziromda va`ni ̀ ivotni faktori - voda, tloi kiseonik - u svojim rezervama,stabilitetu i obnavljanju, uvelikozavise od {uma i njihovog odrànja.

Kada su u pitanju {ume, svakovrijeme karakteri{e i odre|ena {u-marska politika, kao skup odre-|enih privrednih i politi~kih mje-ra, primjenjivanih neposredno na{umarstvo u oblasti proizvodnje,raspodjele, razmjene i potro{nje{umskih proizvoda. U po~etku, ka-da su ljudi u dodiru sa {umom po-~eli koristiti njene proizvode i ka-da se njihova aktivnost ispoljavalai zavr{avala lovom i sabiranjemplodova, {uma je bilo u izobilju inije bilo potrebe za nekim poseb-nim mjerama. Sli~no je bilo i u vri-jeme po~etaka zemljoradnje i sto-~arstva. Tada su {ume ~akpredstavljale i smetnju, pa su ve-like povr{ine iskr~ene i pretvore-ne u oranice i pa{njake. I to se,istina - sasvim uslovno - mo`e na-zvati {umarskom politikom, jer jetakvo postupanje odra`avalo ta-da{nji odnos prema {umama. Ka-snije se mjerama {umarske politi-ke nastoji {to potpunije zadovoljitipotreba za {umskim proizvodimai osigurati i druge koristi od {uma,

Andrija Kne`evi}

PRILOG POZNAVANJU ODNOSAPREMA [UMAMA I POVODOM NJIH

38 Broj 4, 2005.

ne samo u sada{njosti, ve} i za bu-du}nost. Mjere kojima se to èliposti}i su razli~ite i zavise od mno-gih okolnosti - sistema dru{tveno-ekonomskih odnosa, stepena raz-vijenosti, va`nosti koju {uma imaza odre|eno podru~je, tradicije,shvatanja i sli~no. U Srednjem vi-jeku naglo narasta broj propisa okori{}enju {uma i relaciji ~ovjek -{uma, koji izraàvaju ukupnu po-litiku tada{njeg feudalnog dru{tva.Feudalni gospodari su bili nosiocivrhovnog nadzora nad svim do-brima svog podru~ja, pa i {umama,i imali pravo regulisanja na~inakori{}enja tih dobara, {to su i ~ini-li razli~itim propisima. Tada{njapravila pona{anja prema {umamasadrè uglavnom zabrane odre|e-nih postupanja, na primjer zabra-nu sje~e bez dozvole, zabranu loè-nja vatre u {umi, izvoza drveta bezdozvole i sli~no. Propisi su bili na-ro~ito o{tri u doba merkantilizma- 16, 17. vijek. To je vrijeme znat-no pove}ane potrebe za drvetom,zbog ~ega su veoma ozbiljno na-padnute mnoge kvalitetne {ume,pa se javlja svijest i o potrebi obez-bje|enja njihove za{tite.

Uporedo sa ja~anjem gra|anske

klase dolazi do izraàja politikaekonomskog liberalizma i u {u-marstvu. Nakon revolucije u Fran-cuskoj uvedena je potpuna slobo-da u upravljanju i raspolaganju{umama. Nastaje ~ak i rasprodajadràvnih {uma prema tada vaè-}em na~elu da dràva ne treba dase bavi privredom. Suo~ene saznatnim smanjenjem povr{ina pod{umama, pojedine dràve, privred-no najrazvijenije, imaju sve vi{ete{ko}a u snabdijevanju drvetom,uz pove}anu tra`nju i {irenje pod-ru~ja njegove primjene. Sve je ja-~a potreba ~uvanja i za{tite {uma,pa se ra|aju ideje o njihovom upra-vljanju i kori{}enju u cilju obezbje-|enja trajnog dobijanja drveta,trajne a i pove}ane reprodukcije,zbog sve ve}e tra`nje. U tom peri-odu mjere {umsko-privredne poli-tike dobijaju novi kvalitet. Umje-sto, kao ranije, isklju~ivogkaraktera zabrana, sada dobijajui obilje`je aktivnih mjera, koje neutvr|uje samo {ta se ne smije, ve}i {ta se mora raditi u {umama i sanjima, da bi se odràle i unaprije-dile.

Posmatrano sa stanovi{ta pro-blematike o kojoj je prethodno bi-

lo rije~i, podru~je na{e dana{njedr`ave prolazilo je istim putem,uz razumljive specifi~nosti. Po do-lasku na Balkansko poluostrvoSloveni su zatekli prostrane, pot-puno nenaseljene prostore, prave“{umske pustinje”. Nakon nase-ljavanja kr~enje {uma je, za dugperiod, teklo dosta sporo. U 13. i14. vijeku primjetno je naseljava-nje novostvorenih ravnica, nasta-lih kr~enjem {uma. Porast stanov-ni{tva u to vrijeme uslovljava ipove}anje broja naselja, po pravi-lu na ra~un {uma. Kr~enje {umapo~inje ugro`avati njihov opsta-nak, {to je vjerovatno i razlog da~lan 123. Du{anovog zakonika iz1349. godine zabranjuje dalje kr-~enje {uma i naseljavanje na kr~e-vinama, a da bi se na tim mjestima{uma obnovila i ponovo podigla.

Prodiranjem Turaka i propa{}usrednjovjekovnih dr`ava na ovimprostorima zaustavljaju se razvoj-ni procesi u mnogim oblastima, pai u {umarstvu, {to za posledicu imaprestanak smanjenja povr{ina pod{umama. Za {ume je zna~ajno da tostanje traje puna tri vijeka - za tovrijeme {ume su potpuno obno-vljene.

Obavje{tavamo ~itaoce “[uma” da je postavljena nova prezentacija Uprave za {ume Crne Gorena adresi www.direkcija-suma.co.yu. Pored obilja aktuelnih informacija, na sajtu se nalazei svi do sada objavljeni primjerci lista “[ume”.

Redakcija

LIST DIREKCIJE [UMA REPUBLIKE CRNE GORE Broj 4 • april ... · • Darko Dubak Gubar (Lymantria...

Documents

Transcript of LIST DIREKCIJE [UMA REPUBLIKE CRNE GORE Broj 4 • april ... · • Darko Dubak Gubar (Lymantria...

N-glycan structures of human transferrin produced by Lymantria

The Asian gypsy moth or - entnemdept.ufl.eduentnemdept.ufl.edu/hodges/ProtectUs/presentations/AsianGypsyMoth.pdf · The Asian gypsy moth or Lymantria dispar asiatica is a native pest

Ljuba Mihailovic Gubar Rad

Stahlbau+Wir 1...Christian Döcker Orhan Ekingen Lukas Evelt Johannes Ewering Markus Fiedler Dietmar Fischer René Flaßkamp Dennis Gorbatschow Christian Görges Andrej Gubar Andre

European Gypsy Moth ( Lymantria dispar)

100113-Gubar-Slides-OLAP Cubes and OBI EE

Lymantria dispar) mediante la utilitzación de la confusión ...

GYPSY MOTH (LYMANTRIA DISPAR - … · GYPSY MOTH (LYMANTRIA DISPAR) TRAPPING & TREATMENTS IN MINNESOTA –2014 UPDATE Natasha M. Northrop, Gypsy Moth Trapping Coordinator Minnesota

Guía de Síntomas y Daños de la Palomilla Gitana Lymantria ... y guias... · Guía de Síntomas y Daños de la Palomilla Gitana (Lymantria dispar) Lupastean, D., 2010 Ghent, J.

Gypsy Moth - Lymantria dispar Most destructive defoliating insect in North America Kills Conifers and Hardwoods Nuisance in urban areas Cause medical problems.

NORTH AMERICAN QUARANTINE European Gypsy Moth (Lymantria dispar) · 2020-02-21 · European Gypsy Moth (Lymantria dispar) United States D epar tm n of Agriculture. Created Date: 20200220115926-05

Doğu Batı - islamansiklopedisi.info · da hesab-ı Hindi veya hesab-ı gubar de ... Meaning, Suffolk 1983; G. lfrah, ... yin edildi. 14 Nisan 1888'de Maliye Muha ...

MINNESOTA: GYPSY MOTH - BugwoodCloud...MINNESOTA: GYPSY MOTH (LYMANTRIA DISPAR) PROGRAM UPDATES - SURVEY & TREATMENTS Natasha M. Northrop, Gypsy Moth Survey Coordinator Minnesota Department

Gilbert+y+Gubar - la Eva monstruosa de Mary Shelley

CREU DE FARMÀCIA · LED PROFESSIONAL GUBAR, S.A. C/. Sevilla, s/n – 08940 CORNELLÀ – Barcelona España E-mail : sales@grelco.com Tel +34 933771907 Fax +34 933775404

Identification of Japanese Lymantria Species …. 2014 Arimoto and Iwaizumi: Morphological Identification of adults of Lymantria species 91 ethyl alcohol and cleaned of internal matter

Karya : SH Mintarja Sumber : ... · kekuasaan, karena Tumapel termasuk daerah kekuasaan Kerajaan Kediri yang besar. Tetapi Gubar Baleman belum pernah mengenal orang ini. Bersamaan

Characterization of the Lymantria dispar ... of the Lymantria dispar nucleopolyhedrovirus 25K FP gene David S. Bischoff and James IVl. Slavicek USDA Forest Service, Northeastern Forest

Servicios de consultoría para integrar dos modelos de ...€¦ · Subphylum: Uniramia Clase: Insecta Orden: Lepidoptera Familia: Erebidae Subfamilia: Lymantriinae Género: Lymantria

Appendix 1: Sample Research · PDF file74 | Appendix 1: Sample Proposals ... 7Gilbert and Gubar, vol. 2, 129. 8Higonnet, et al., ... (Spring 1990): 70. 13Lee 178