1

Gipsen heiligenbeeldenOorsprong,betekenis,

toekomst

Een onderzoek in parochiekerken van het Naamse

Christian Pacco

Gent, 17 december 2010

2

Art de Saint-Sulpice

Verschillende takken van de religieuse kunst :

prenten, kerkzilver, devotieboeken, beelden, kerkgewaden, …

Magasins réunis place Saint-Sulpice in Parijs

Zeer pejoratieve connotatie

gipsen heiligenbeelden

3

Tijdsduur van de beweging

• Een eeuw : 1860-1960

4

Algemene omstandigheden

• Demografische groeiKerken worden her- of verbouwd

• Klerikale vitaliteit

Talrijke clerus

Christelijke omkadering van elke levensfase

Onweerlegbare bevestiging van de geloofsleer

• Concordaat en kerkfabriekenBeslissingsbevoegdheid toevertrouwd aan basiscel

5

Stabiel evenwicht

Drie tussenkomende partijen :

– Gelovigen (kerkfabriek)

– Producenten

– Kerkelijk gezag (controle)

Evenwicht tussen vraag en aanbod :

voortbestaan van een eeuw

6

Plan van de uiteenzetting

1. Onderzoek in de kerken van het Naamse

2. De verschillende werkplaatsen

3. Kenmerken van de gipsen

heiligenbeelden • Standpunt van de fabrikant

• Standpunt van de gelovige

• Standpunt van de Kerk

4. Plotse neergang

5. Heden en toekomst

7

1. Onderzoek in de kerken

Voortbestaan van een groot aantal beelden– 38 kerken bezocht in 1989

– 27 bewaren een significant aantal beelden

– 17 met standbeelden op hun plaats (enkele verliezen)

– 8 kerken : herschilderde beeldhouwerken

– 5 kerken : verplaatste beelden (zolder, jubee, …)

Totaal : 247 bestudeerde beelden

2005 : wijzigingen in 2 kerken

8

9

10

11

Beperkte zuivering in de jaren 70-80

Volledige programma's worden zeldzaam

De zuivering vertraagt vanaf 1990

12

13

• Beperkte waaier aan heiligen

• 5 tot 10 beelden per kerk

• Aangekocht tussen 1880 en 1960

• Steeds : OLV van Lourdes Heilig Hart

• 80% : Josef, Theresia van Lisieux, Antonius, Barbara, Eligius, Rita, Anna,

Rochus, Gerardus Majella en Hubertus

Kindje Jesus van Praag : in alle kerken

14

15

Schikking in de kerk

• Op de zijmuren

• Afwisselend met Kruisstaties

• OLV Lourdes en HH : ereplaats

• Theresia van Lisieux : > 1925• Bijzondere omgeving

• Schaalverkleining : gemiddeld 125 cm

16

17

18

Getekend• Getekende beelden : 76/247

• 46 : maison Gérard (Namen)

• Andere tekeningen:– Billaux-Grossé (8 maal)– Brandeschi Bruxelles (6 maal)– G et H Parentani Frères Bruxelles (4 maal)– Casci Namur (2 maal)– Afchain-Vanpoulle Liège

19

De kwalitieit is nogal uiteenlopend

20

2. De werkplaatsen

• Heiligenbeelden

=/= volkskunst

= commercieel product

• Commerciële structuur :

Winkels, catalogi, tarieven, handelsreizigers

21

• Munich, Mayer Kunstanstalt für christiliche

Arbeiten• Gesticht in 1845 door Joseph Gabriel Mayer

• Drie afdelingen : kerkramen, architectuur en

beeldhouwkunst

• Verwijzing naar de middeleeuwen

• Invloed van de Nazareners

• Uitvoer gestaakt in 1870 (Frankrijk) en in 1918

22

23

• Institut Catholique de Vaucouleurs• Gesticht in 1865 door Martin Pierson

• Rond 1920 : 400 arbeiders

• Geïllustreerde cataloog

– Fotoalbums

– Gedrukte catalogi

– Tijdschrifte

• Internationale export

24

25

Maison Gérard te Namen

• 1830 : werkplaats voor christelijke kunst

(schrijnwerk)

• Invoer van de beelden van Vaucouleurs

26

27

Maison Gérard te Namen

• 1830 : werkplaats voor christelijke kunst

(schrijnwerk)

• Invoer van de beelden van Vaucouleurs

• Rond 1880 : productie van beelden• Modellen van Vaucouleurs gekocht

• 1905 : Henri Gérard• Volledige catalogus

28

Familie Casci

• Kwam uit Toscane rond 1900

• Meer bescheiden structuren Beperkte kwaliteit van de afwerking Meer betaalbare prijzen

• Modellen van Italiaanse oorsprong

• Namaak van allerhande beelden• Oude houten beelden• Modellen van concurrenten• Modellen ontworpen door de zoon, Guido, schilder

en beeldhouwer, leraar aan de kunstschool van Namur

29

30

31

Andere werkplaatsen

• Billaux-Grossé• Meer gekunstelde stijl

• HaenecourEmiel Haenecour, 1896, Sint-Agatha-Berchem

• 2006 : verhuis naar Eigenbrakel

• Laatst bestaande werkplaat. Brand in 2009

• Parentani• Parentani stijl

• Reusachtige beelden

32

33

34

35

3. Kenmerken van de beelden

• Standpunt van de fabrikant

• Standpunt van de gelovige

• Standpunt van de kerk

36

Standpunt van de fabrikant

• Duurzaamheid van de modellen

37

Standpunt van de fabrikant

• Duurzaamheid van de modellen

• Margolage techniek

38

Standpunt van de fabrikant

• Duurzaamheid van de modellen

• Margolage techniek

• Nagemaakte en opnieuw nagemaakte

modellen

• Ondiepe reliëfs

39

40

41

Standpunt van de gelovige

• Berekend gebed

• Een nauwe betrekkingGeïdealiseerd realisme

Heilige met een luisterende oor

• Heiligen : beschermers en genezers

42

Heilige beschermers en

genezers :St Eloois ijzerverwerkers (landbouwers)

St Rochus pest alle ziektes

Se Barbara steenhouwers, mijnwerkers, metselaars

St Hubertus vee

St Josef einde van het leven, zachte dood

St Antonius allround heilige, alle gevallen

43

Standpunt van de gelovige

• Berekend gebed

• Een nauwe betrekkingGeïdealiseerd realisme

Heilige met een luisterende oor

• Heiligen : beschermers en genezers

• Polytheïstische verleiding

• Een bepaalde opvatting van het geluk

44

45

Standpunt van de kerk

• Aanmoedigingen (19de eeuw)

• Dubbelzinnige veroordelingEncycliek Mediator Dei (Pius XII, 1947)

• Discrete doch doeltreffende controle

46

47

Encycliek Mediator Dei

De Paus schrijft :wij willen echter nog eens met alle

aandrang de schoonheid van de kerken en altaren

aanbevelen.

Echter :

wij hebben boven onze afkeuring uitgesproken over de

verkeerde handelswijze van hen, die onder voorwendsel

van terugkeer naar de oudheid de heilige beelden uit de

kerk willen weren (...)

De paus moedigt de soort vroomheid aan die

door de beelden ondersteund wordt.

48

Standpunt van de kerk

• Aanmoedigingen (19de eeuw)

• Dubbelzinnige veroordelingEncycliek Mediator Dei (Pius XII, 1947)

• Discrete doch doeltreffende controle Beheersing van het répertoire

49

Beheersing van het repertoireVerdwijning van de plaatselijke heiligen (oorsprong

onzeker)

De heiligen = bemiddelaars en voorbeelden

50

De heiligen = bemiddelaars en voorbeeldenSe Anna goede huismoeder

St Josef goede huisvader

Ste Barbara ideaal van de reine maagd

St Gerardus Majella goede prieter,

ideaal van de jonge man

St Eloois (bisschop) aanwezigheid van de kerkelijke instelling

Samenhangende en betekenisvolle groep

51

Standpunt van de kerk

• Aanmoedigingen (19de eeuw)

• Dubbelzinnige veroordelingEncycliek Mediator Dei (Pius XII, 1947)

• Discrete doch doeltreffende controle Beheersing van het répertoire

• Aansporing tot het bidden

• Symbool van de KerkBuiten de kerk geen heil

• Aards lijden, hemels geluk

52

53

Aansporing tot het bidden

Symbool van de KerkBuiten de Kerk, geen heil

54

Aards leed, hemels geluk

Heiligen tussen de kruisstaties

Via dolorosa : in tijd en ruimte

Het leven op aarde is een lijdensweg

Heiligen : onverstoorbaar en onbewogen

Bevrijd van tijd en ruimte : eeuwigheid

55

56

OLV van Lourdes tot Bernadette :

Ik beloof u gelukkig te maken, niet in deze wereld, maar in

de andere

57

4. Plotse neergang

• Felle afkeuring, zonder gevolgJoris-Karl Huysmans, Alexandre Cingria, …

• Snel in ongenade na Vaticaan IIOpening naar de moderniteit toe ?

! Voortbestaan van de heiligenbeelden op de

bedevaartsoorden

58

Vaticaan II : liturgische hervormingGemeenschappelijke vieringen

Belang van de dienst van het woord

Meer ruimte voor het individuele gebed

De beelden verliezen hun functie

geen ondersteuning van de devotie meer nodig

Diskwalificatie van het beeld

59

5. Vandaag en morgen

• De beelden hebben hun functie verloren

• Nieuw statuut : deel van het patrimonium

60

Wat ermee ?

Enkele denkpistes

- Nog talrijk

- Lastig en broos patrimonium

- Geen grote handelswaarde

- Verzamelaars niet altijd even eerbiedig

-

61

Wat ermee ?

Enkele denkpistes

- Nog talrijk

- Lastig en broos patrimonium

- Geen grote handelswaarde

- Verzamelaars niet altijd even eerbiedig

- Postconciliaire zuivering mindert in vaart

- Renovatie van de kerken slabakt eveneens

62

Zou ondergebracht moeten worden aan

de hele problematiek van het religieus

patrimonium van de 19de eeuw