Post on 08-Jul-2020
Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua
Tohi Ongoongo #4 ‘Okatopa – Novema 2019
FETAKINIMA he FAKALAKALAKA Partnership in Development
Koe fuofua fefine ke folau atu ‘i he polokalama ngāue ‘a e Pacific Labour Scheme.
Marishka Koso 'o 'Anana
Na’e foaki atu ‘e he Talekita Pule ‘a e Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua ‘a e me’a’ofa pa’anga ki he Sosaieti Kanisa Huhu ‘a Tonga ‘i he hili ‘a e polokalama Lue Pingiki ki he mo’ui lelei (Pink Walk) ‘i he ‘aho Tokonaki 26 ‘o ‘Okatopa. Ko e taha foki ‘eni ‘a e ngaahi polokalama angamaheni ‘oku fakahoko ‘e he Sosaieti ke faka’ai’ai ‘a e mo’ui lelei mo e mo’ui longomo’ui ‘a ia ‘oku fakahoko ia ‘i he mahina ko ‘Okatopa ‘o e ta’u kotoa pea ko e taha pe ia ‘o e ngaahi polokalama ki hono tokangaekina ‘a e kanisa huhu. Ko e tokoni ko ‘eni ko e konga pe ia ‘a e fengāue’aki ‘a e Va’a Ngāue ‘a e Kakai Fefine mo e Vahevahe Tatau mo Taau ‘a Fafine mo Tangata ‘a e Potungāue mo e Sosaieti.
Ko e faka’amu ke tokoni ki he ngāue ‘oku fakahoko ‘e he Sosaieti‘ ki hono faka’ilo ki he kakai ‘o e fonua ‘a e mahu’inga hono tokangaekina ‘a e fokoutua ko ‘eni ka e pehe foki ki hono tokoni’i ‘a e ngaahi famili ‘o kinautolu ‘oku nau mo’ua ‘i he kanisa huhu ke nau malava ‘o matu’uaki ‘a e ngaahi pole ‘oku nau fetaulaki mo ia makatu’unga ‘i he fokoutua’ ni.
Na’e kau fakataha ‘i he polokalama’ ni ‘a e Tokoni Talekita Pule Va’a Ngāue Ki he Kakai Fefine Polotu Paunga ka ko e memipa ia ‘o e Sosaieti ki he Kanisa Huhu ‘a Tonga, pehe ki he Tokoni Talekita Pule ‘o e Va’a Ngāue ki he Sipoti ‘Onetoto ‘Anisi mo e ni’ihi ‘o e kau ngāue ‘o e Potungāue koe kaungā poupou ki he polokalama mahu’inga’ ni.
Tokoni ma’ae Sosaieti Kanisa Huhu ‘a Tonga
Na’e folau atu ‘i he ‘aho Tu’apulelulu 7 ‘o Novema 2019 ‘a e fuofua fefine Tonga ke ngāue ‘i ‘Aositelelia ‘i he polokalama ngāue fakataimi ‘a e Pacific Labour Scheme (PSL) ‘a ia ‘oku fakamalumalu ‘i he Va’a Ma’u Ngāue ki Muli ‘a e Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua. Ko e tokotaha ni ko Marishka Koso mei ‘Anana.
‘Oku fakataumu’a ‘ene folau ki Tasmania ke ne fakahoko fatongia ‘i he Sekitoa ki he Talitali kakai (Hospitality Sector) fakatefito ‘i he ngāue fakatauhi’api (housekeeping) mo e teuteu’i ‘o e me’atokoni (cooking) ‘i he ta’u ‘e 3 ka hoko mai.
Ngaahi ‘ata mei he
Polokalama “Lue Pingiki
-Pink Walk”
Pg. 1
Ko e fakaafe fakalangilangi ‘i he polokalama ko e Talafekaulahi ‘a ‘Aositelelia ‘i Tonga’ ni, HE Adrian Morrison ‘a ia na’a ne me’a ‘i he polokalama ke fakahoko ‘ene fakalotolahi mo e talamonu ki he kau ngāue ko ‘eni ki mu’a pea nau toki folau atu ki ‘Aositelelia.
‘I he ‘Ene me’a na’a′ ne pehe ai, ko e polokalama ko ‘eni ‘oku tokoni ki hono teuteu’i ‘o ‘ikai ngata pe ‘i he tokotaha ngāue′ kae pehe foki ki hono famili koe’uhi koe vaha’a taimi ‘oku nau mavahe ai ki he fonua muli kae nofo ‘a e ngaahi famili ‘i Tonga′ ni ko e vaha’a taimi faingata’a ‘eni tautautefito ki he kupu ‘o e famili ‘oku nau nofo ‘i Tonga′ ni. ’I he’ene pehe ‘oku matu’aki mahu’inga ke kei hokohoko lelei pe ‘enau fetu’utaki, ‘ikai ngata ai ka ‘oku mahu’inga foki ke nau ngāue ‘aonga ‘aki ‘a e faingamalie ngāue kuo nau fili ke nau ngāue’i lolotonga ‘enau ‘i ‘Aositelelia.
Na’a′ ne toe tapou foki ki he ni’ihi ko ‘eni ke nau loto lahi pea ngāue mateaki ke nau tā ha sipinga lelei ki he ni’ihi ‘e muimui atu ‘i honau tu’a. ‘Ikai ko ia pe ka ‘oku’ ne fiefia ke talitali lelei kinautolu ‘i ha’anau foki mai ‘o vahevahe ange ‘enau ngaahi a’usia′ lolotonga ‘enau kau atu ki he polokalama ngāue ni.
‘Oku ‘amanaki ke folau atu ‘a e timi
ngāue ko ‘eni ‘i Novema ni ai pe.
Kau Ngāue kuo fili ki he polokalama ngāue 'a e PLS, mo honau ngaahi famili.
Talafekaulahi 'a 'Aositelelia 'i Tonga ni HE Adrian Morrison, Leon Braun, Tokoni Talekita Pule Va'a Ma'u Ngāue ki Muli Fanau'ifo'ou 'Akau'ola mo e ni'ihi kehe pe.
Fakataha ‘a e ngaahi famili ‘o e fuofua kau
ngāue Tonga kuo fili ke folau ki ‘Aositelelia
‘i he polokama ngāue fakataimi ‘a e Pacific
Labour Scheme – (PLS)
Na’e fakahoko ‘a e fakataha ‘a e Va’a Ngāue ki he Ma’u Ngāue ki Muli′ ‘a e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua mo e kau ngāue kuo fili ke nau folau atu ki ‘Aositelelia ‘o ngāue ‘i he sekitoa ki he kakano’i manu. Ko e fakataha ko ‘eni ne kau mai ki ai ‘a e ngaahi famili ‘o e ni’ihi ko ‘eni.
Ko e taha ‘eni ‘o e ngaahi polokalama fo’ou ‘oku fakahoko ‘e he Potungāue kiate kinautolu ‘oku nau ma’u ‘a e ngaahi faingamalie ngāue ki muli, ke fai ha fepōtalanoa’aki mo ha femahino’aki mo honau ngaahi famili fekau’aki mo e ngaahi me’a mahu’inga ke nau folau mo ia pea ke nofo mo honau ngaahi famili ‘i Tonga′ ni. ‘Oku tokoni ‘eni ki hono patoloaki ‘a e fengāue’aki vaofi ‘a e Potungāue mo kinautolu kuo fili ki he faingamalie ngāue ko ‘eni.
Pg. 2
Kulupu hono 2 ki 'Aositelelia polokalama 'a e PLS
Kulupu #1 ke folau atu ki ‘Aositelelia ‘'i he polokalama 'a e PLS
Tu’uta lelei atu ki ‘Aositelelia ‘a e fuofua kulupu ngāue ‘i he polokalama ‘a e Pacific
Labour Scheme 2019.
Polokalama Fakamavae mo Tupou Fakakovikaetau
‘I he faka’osinga ‘o e mahina ko ‘Okatopa na’e fakahoko ai ‘a e polokalama fakamavae ‘a e Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua mo e taha ‘o e kau ‘ofisa ma’olunga ‘i he Va’a Ngāue ki he Kakai Fefine mo e Vahevahe Tatau mo Taau ‘a Fafine mo Tangata, Tupou Fakakovikaetau.
Ko Tupou foki kuo ma’u hono faingamalie ke hoko atu ‘ene fakahoko fatongia ‘i he Va’a Ngāue ki he Polokalama Langa Fakalakalaka ‘a e Pule’anga Fakatahataha pe UNDP ‘i Tonga’ ni.
‘I he’ene a’u mai ki he ta‘u′ ni koe kakato ia ‘a e ta’u ‘e 5 ‘a e fakahoko fatongia ‘a Tupou ‘i he Potungāue. Lolotonga ‘a e polokalama’ na’e foaki atu ai ‘e he Talekita Pule ‘a e Potungāue Dr Fotu Fisi’iahi ‘a e me’a’ofa ko hono fakahounga’i ‘a e fua fatongia ‘a e tokotaha ni ma’ae Potungāue, ‘i he taimi tatau na’a ne fakahā ai neongo ‘oku ongo ‘a e mavae ka ‘oku ‘i ai ‘a e tui ‘oku ‘ikai koe ngata ‘eni ‘a e fengāue’aki mo Tupou ka koe kamata ‘eni ‘a hono fakaava mai ‘a e matapa ki ha toe faingamalie ‘oku lahi mo lelei ange ma’ae Potungāue mei he ngaahi tokoni ‘a e Polokalama Langa Fakalakalaka ‘a e Pule’anga Fakatahataha UNDB.
Kuo tu’uta lelei ki ‘Aositelelia ‘a e ongo fuofua timi
‘i he polokalama ngāue fakataimi ‘a e Pacific
Labour Scheme (PLS) ‘a ia ‘oku tokangaekina ‘e he
Va’a Ma’u Ngāue ki Muli′ ‘a e Potungāue ki he
Ngaahi Ngāue Fakalotofonua. Na’e mavahe atu ‘a
e ongo timi ko ‘eni mei Tonga’ ni ‘i he ‘aho 12 mo
e ‘aho 14 ‘o Novema. Ko e ni’ihi ‘eni kuo ma’u
honau faingamalie ke nau ngaue ‘i he ongo
kautaha kakano’i manu ‘i ‘Aositelelia ko e West
Australian Meat Marketing Co-Op (WAMMCO)
pehe foki ki he kautaha ‘a e AusVision.
Ko e polokalama ngāue fakataimi ‘a e PLS ‘oku ne
faka’ata mai ‘a e faingamalie ma’ae kakai ‘i he
Pasifiki ‘o kau ai ‘a Tonga ni ke nau ma’u ngāue ‘i
‘Aositelelia ‘o a’u ki ha ta’u ‘e 3 ‘o fakatatau pē ki
he faingamalie ngāue ‘oku nau ma’u.
Pg. 3
Kulupu kakai fefine mei Tonga ni ne kau ki he Semina
Ko e taumu’a ke fakatupulekina ‘enau ‘ilo‘ mo fakataukei’i kinautolu fekau’aki mo e
ngaahi ngāue lavame’a kuo a’u ki ai ‘a e kakai fefine ‘o Siaina, pea koe faka’amu ke
nau ako mei ai ha ngaahi founga ‘e malava kenau tokoni ki hono langa’i hake ‘a e
tu’unga Faka’ekonomika mo Fakasōsiale ‘a Tonga. Ko e toko 16 fakakātoa mei Tonga
ni na’a nau kau atu ki he Semina ko ‘eni.
Ko Amelia Halapua lolotonga 'ene kau atu ki he Semina ‘i Siaina.
Temalisi Kata mo 'Ofa Masila
Developing Countries. Na’e fakahoko ‘eni mei he ‘aho 17- 31 ‘o ‘Okatopa 2019 ‘i
Beijing Siaina. Ko e ako ko ‘eni na’e tataki mo fokotu’utu’u ia ‘e he Senitā
Fakavaha’apule’anga ki hono holoki pe fakasi’isi’i ‘a e nofo Masiva ‘i Siaina –
International Poverty Reduction Center in China – (IPRCC). Koe taumu’a ke faka’ilo ki
he ni’ihi ‘oku nau kau atu ki he Semina ko ‘eni ‘a e fa’unga mo e tu’utu’uni ngāue ‘oku
nau fakahoko ke fakasi’isi’i ai ‘a e nofo masivesiva ‘i he fonua, kau ki ai ‘a e ako
fekau’aki mo ‘enau ngaahi palani fakalakalaka faka’ekonomika mo e ngaahi ako kehe
pe. Ko e faka’amu ‘e ako mei ai ‘a kinautolu ‘oku nau kau atu ki he ako ni ‘o
faka’aonga’i ia ke hiki’i hake ai ‘a e nofo masivesiva‘ ‘i honau ngaahi fonua takitaha.
Faingamalie ke toe fakatupulekina ‘a e ‘ilo mo e taukei ‘a e kau ngāue ‘a e
Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua, fakafou ‘i he ngaahi Semina ne
fakahoko ki Siaina ‘a ia ‘oku fakapa’anga pē ‘e he Pule’anga Siaina.
Mei he Va’a Ngāue ki hono Tokangaekina ‘a e Hao mo e
Malu Fakasosiale ‘o e Kakai Tu’u Laveangofua ‘o e Fonua ‘a
e Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua, na’e kau
atu ai ‘a Amelia Afu Ha’apai Halapua ki he Semina ki hono
Fakatupulekina 'o e Kaukatoa mo Pukepuke Hono Holoki 'o
e Nofo Masiva he Ngaahi Fonua Langalanga Hake – Seminar
on Inclusive Growth and Sustained Poverty Reduction for
Na’e kau atu ‘a ‘Ofa Luani Masila mei he Va’a Ngāue
ki he Kakai Fefine mo e Vahevahe Tatau mo Taau ‘a
Fafine mo Tangata pehe kia Temalisi Kata mei he
Va’a Ngāue ki he Sipoti mo e Va’inga ‘a e Potungāue
Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua mo e ni’ihi kehe pē
mei he ngaahi Potungāue ‘a e Pule’anga ki ha Semina
ki hono “Fakaivia ‘a e Ivi Malava ‘a Fafine ke tokoni ki
he langa fakalakalaka faka’ekonomika - “Seminar for
Economic Capability Building for Women”, ‘a ia na’e
fakahoko ia ‘i he ‘aho 10 – 30 ‘o ‘Okatopa ‘i Beijing
Siaina ‘o tataki pe ia ‘e he ‘Univesiti ‘a e kakai fefine
‘o Siaina - China Women’s University ‘i Beijing.
Pg. 4
Talitali Fakafonua ‘o e Timi ‘Akapulu ‘a e Tonga Invitational X111 - “KAU TO’A”
Na’e Fakahoko ‘e he Pule’anga ‘o fakafou ‘i he Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua‘ ‘a hono talitali fakafonua ‘a e timi ‘akapulu ‘a e Tonga Invitational X111, pe ko ia ‘oku ‘iloa ko e “Kau To’a”, ‘i he ‘aho Falaite 15 ‘o Novema 2019. Ko e ‘aho ni foki ko e ‘aho malōlō fakafonua hili ia hono tali ‘e he Kapineti ‘a ‘Ene ‘Afio ke hoko ‘a e ‘aho ni ko e ‘aho malōlō makehe ke faka’ilonga’i ‘aki ‘a e Ikuna kāfakafa kuo fakahoko ‘e he fanau va’inga‘ ‘o nau ‘ikuna’i ai e Timi ‘a e Laione ‘a Pilitania mo e Timi hau ‘i he ‘akapulu liiki ka ko e Timi ‘a e Kangaroos ‘a ‘Aositelia
Na’e fakahoko foki ha polokalama fakalangilangi makehe ma’ae fanau va’inga ‘i he ‘Api ko Vila, Tufumahina ‘a ia ne ‘Afio ai ‘a e Tama Tu’i King Tupou V1, ‘i he ‘aho Tu’apulelulu 14 ‘o Novema 2019. ‘I he ‘aho Falaite leva na’e talitali ai kinautolu ‘e he ‘Eiki Palemia Hon Pohiva Tu’i’onetoa,’Eiki Minisita ‘o e Potungāue, Hon Vatau Hui, Talekita Pule Dr Fotu Fisi’iahi, Tokoni Talekita Pule Va’a ki he Sipoti ‘Onetoto ‘Anisi, mo e kau Ngāue ‘a e Potungāue ki he Uafu Taufa’ahau Hala Vuna Nuku’alofa, kimu’a pea toki fakahoko ‘a e folouti mei he Hala Vuna ki he Pa’ake Teufaiva ke fakakakato ki ai ‘a e ngaahi polokalama ki hono katoanga’i ‘o e ‘aho mahu’inga ni. Ko e ‘aho fakahisitolia ‘eni ki he Tonga kotoa ‘a ia ne laui afe ‘a
e kakai ‘o e fonua na’a nau kau fakataha ‘i he ma’alali ‘o e ‘aho‘ ke fakahā ‘enau fiefia mo ‘enau hounga’ia ‘i he lavame’a ‘a e fanau va’inga pea ‘iloa ai ‘a Tonga ‘i he kolope.
Pg. 5