Post on 15-Jun-2020
Duurzaam VastgoeD NieuwskraNt
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 1
Zomereditie juni 2011 - Provada-special
kwaLiteitssLagBesparen op energiegebruik heeft veel voordelen voor zowel eigenaren en huurders van woningen als gebruikers en beheerders van kantoren, winkels en andere gebouwen. Het scheelt flink in de kosten en het is goed voor het waardebehoud van je woning of vastgoed.
Daarom zet dit kabinet stevig in op energiebesparing in de gebouwde omgeving. Gebouwen nemen 30 procent van het totale energiegebruik in ons land voor hun rekening, dus daar valt veel winst te behalen. Bovendien heeft de EU bepaald dat er vanaf 2020 alleen energieneutraal mag worden gebouwd.
Werk aan de winkel dus voor de bouw en vastgoedwereld. Want duurzaam bouwen vergt extra inspanning, hogere eenmalige investeringen en innovatieve oplossingen. Maar op de langere termijn plukken we allemaal de vruchten van deze kwaliteitsslag in de vorm van een lagere energierekening, een gezond binnenklimaat, minder milieuaantasting en een hogere toekomstwaarde van het vastgoed.
Dat laatste is geen wensdenken. Want uit onderzoek blijkt dat er een relatie bestaat tussen duurzaamheid en marktwaarde van woningen en kantoren. Met andere woorden: investeringen in duurzaamheid verdienen zichzelf terug. Wie nu nog niet overtuigd is van het belang van duurzaam bouwen en energiebesparing, doet zijn portemonnee, het milieu en (de gebruikers van) zijn vastgoed ernstig tekort.
De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
Mr. J.P.H. Donner
www.duurzaamvastgoedportal.nlondersteunt u met informatie overrendement, techniek en wetgeving
ProVaDa 2011 Ook dit jaar organiseren Agentschap NL, Triodos Bank, Dutch Green Building Council en PROVADA weer het PROVADA Green Forum: drie dagen vol nieuws en debatten over duurzaam vastgoed tijdens de PROVADA 2011. Alle verslagen, presentaties, filmpjes en persberichten zijn te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
eNergiezuiNig kaNtoor LeiDt tot hogere iNkomsteNEnergiezuinige kantoren met een groen energielabel scoren beter qua huurprijs dan gebouwen met een niet-groen label. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat energiezuinige kantoren in Nederland gemid-deld een 6,5% hogere huurprijs opbrengen.
Deze resultaten komen voort uit een studie uitgevoerd door dr. Nils Kok (Universiteit Maastricht) en dr. Maarten Jennen (Erasmus Universiteit), ondersteund door DTZ Zadelhoff en Agentschap NL. Naast deze ‘discount’ voor onzuinige gebouwen toont het onderzoek ook aan dat de nabijheid van een treinstation een significant effect heeft op de huur. Als de afstand tot het dichtstbijzijnde station toeneemt met een kilometer, resulteert dat in een huurprijsdaling van circa 13%.
In lijn met Amerikaanse resultatenDe resultaten uit dit onderzoek zijn in lijn met eerdere onderzoeksresultaten voor de Amerikaanse kantorenmarkt. Deze bevindingen hebben belangrijke implicaties voor beleggers, vastgoedfinanciers en taxateurs. De huurprijsontwikkelingen van onzuinige en zuinige kantoorpanden lopen volgens de onderzoekers sinds 2009 sterk uiteen.
Huurindex van groene kantoorgebouwen (labels a, B en C) en niet-groene kantoorgebouwen (labels d en lager).
Green LeaseDe bewezen premium op energiezuinigheid levert een extra budget op om in een Green Leaseovereenkomst tussen huurder en verhuurder tot afspraken te komen om het onderliggende kantoor te verduurzamen tot minimaal energielabel C.
Het onderzoeksrapport vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nloVerheiD VersNeLD
Naar eNergieNeutraaLIn het Lenteakkoord heeft de rijksoverheid al in 2008 met Neprom, NVB en Bouwend Nederland afgesproken om gezamenlijk te streven naar energieneutrale nieuwbouw vanaf 2020. De nieuwe eisen van de EU vormen hiervoor een stok achter de deur; vanaf eind 2020 moet alle nieuwbouw inderdaad ‘nearly energyneutral’ zijn. Over dat ‘nearly’ zal nog wel even gediscussieerd worden, maar veel rek zal waarschijnlijk niet getolereerd worden vanuit Brussel. Voor overheidsgebouwen gaat Brussel nog een ferme stap verder: twee jaar eerder, vanaf eind 2018, energieneutraal. Overigens sluit dit perfect aan bij het huidige beleid van het ministerie van BZK waarin een voorbeeldrol is toegedicht aan overheden.
gasterra tekeNt eeN 10-jarig ‘groeN’ huurcoNtract met trioDos VastgoeDfoNDs
Het voormalige ABN AMRO kantoor, pal naast het Centraal Station Groningen, zal een belangrijk uithangbord voor de verduurza-ming van bestaande kantoorruimte worden. Triodos Vastgoedfonds heeft het gebouw, nu nog met energielabel G, aangekocht en zal het verduurzamen, zodat het uiteindelijk energielabel A+ krijgt. Dit is mogelijk gemaakt via een voor de vastgoedmarkt revolutionair 10-jarig ‘Green Lease’-contract met toekomstig huurder GasTerra, een internationaal opererende handelsonderne-ming in aardgas.
GasTerra en Triodos Vastgoedfonds – bijgestaan door Bouwfonds Real Estate Investment Management – gaan intensief samenwerken om het bestaande gebouw duurzaam te renoveren. Het uiteindelijke resultaat zal een bewijs zijn van de gedeelde overtuiging dat de mondiale energievoorziening volledig verduurzaamd dient te worden. Hernieuwbare energiebronnen vormen deze uiteindelijke duurzame energievoorziening. In de transitie naar een volledig duurzame energievoorziening zal aardgas een belangrijke rol moeten spelen.
Lees verder op pagina 2
Nieuwskra Zomereditie
2006
Groene Huurindex Niet-Groene Huurindex
120
115
110
105
100
95
90
85
802007 2008 2009 2010
2,4
2,2
2
1,8
1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0Jaar 2011 202020182008200219991995
100
75
50
Lente-akkoord
EPC-eis kantoren
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 2
kort NieuwsEnergielabel Google Map
Met de Energielabel Google Map kunt u alle utiliteitsgebouwen in Nederland opzoeken die voorzien zijn van een energielabel, inclusief de gebouwgegevens die op het energielabel staan vermeld. Deze gegevens worden zichtbaar in een popup scherm, zodra u hebt ingezoomd op wijkniveau. Zie www.energy-labels.nl.
Duurzaam Inkoop criteriaAgentschap NL ontwikkelde criteria voor Duurzaam Inkopen. Sinds december 2010 vindt u de criteria op www.pianoo.nl/duurzaaminkopen. Ondermeer staan hier de criteria voor het Duurzaam Inkopen van kantoorgebouwen: nieuwbouw, renovatie, beheer & onderhoud, huur & aankoop, en sloop.
Recast EPBD De Europese richtlijn EPBD is herzien. Vanaf eind 2012 worden belangrijke wijzigingen doorgevoerd die gevolgen hebben voor energiebesparing in de gebouwde omgeving.De belangrijkste wijzigingen van deze ‘recast EPBD’ zijn:• Nieuwegebouwenmogenna2020
‘nearly zero’ energie verbruiken. De energie die nog nodig is, moet afkomstig zijn uit duurzame bronnen.
• Bijdebouwvannieuwegebouwendienen alternatieve systemen (zoals
systemen gebaseerd op duurzame energie, warmte krachtkoppeling, stadsverwarming, warmtepompen e.d.) overwogen te worden.
• Verbeteringvandekwaliteitenmeerwaarde van het energielabel.
• Aanscherpingvandeverplichtingvanhet energielabel.
• Bestaandegebouwendieingrijpendgerenoveerd worden dienen aan energieprestatieeisen te voldoen.
• Nieuwteinstallerenverwarmingssystemen, warm tapwatersystemen, airconditioningsystemen en grote ventilatiesystemen dienen aan minimale systeemeisen te voldoen.
• Verwarmingssystemen>20kWenairconditioningsystemen>12kWdienen periodiek gekeurd te worden. Bij deze keuring moet ook een verbeteradvies worden afgegeven. Zie www.agentschapnl.nl/energielabelgebouwen.
Tools voor asset managersAgentschap NL heeft voor gebouweigenaren en asset managers handige tools ontwikkeld om de energieefficiency en binnenmilieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren. U vindt ze op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl. Een selectie:• Stappenplanverduurzamingkantoren• Energiebesparingsverkenner
Utiliteitsbouw• EPAUMaatwerkadvies• EPCheck• InstallatiePerformanceScan• SlimLichtScan• LeidraadPrestatiecontractbeheeren
onderhoud gebouwen• Maatregelendatabasevoorkantoren,
zorg en onderwijsgebouwen.
EnergiecijfersDe interactieve website www.energiecijfers.nl geeft u informatie over energieprijzen, energielabels en
andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Ook kunt u zelf een grafiek of tabel samenstellen.
Excellente GebiedenDertien Excellente Gebieden doen, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPCeisen in 2015, op grotere schaal ervaring op met zeer energiezuinige nieuwbouw. Zie www.excellentegebieden.nl.
Solar ToursDe Solar Tours 2011 hebben een bijzonder zonnig beeld opgeleverd over de kansen van de toepassing van zonneenergie in de bouw. Vier dagen lang – van 10 t/m 13 mei – zijn bestuurders en energieprofessionals uit de bouw per bus langs belangwekkende projecten gereden, verspreid over heel Nederland, en geïnformeerd over actuele toepassingen van zonneenergie. De vier Solar Tours zijn georganiseerd door Agentschap NL in het kader van de ‘European Solar Days’ met als doel om zonneenergie en de toepassingsmogelijkheden ervan een week lang in heel Europa in de schijnwerpers te zetten. Voor een volledig beeld van alle bezochte projecten en de online zonneenergiecatalogus zie www.solartours2011.nl.
Het Christiaen Huygens College in Eindhoven is bezocht tijdens de Solar Tours. Hier is een slimme combinatie toegepast van een thermisch Energie-dak® uitgebreid met Pv-folie.
Films op YouTubeInspirerende, korte films over verduurzamen van vastgoed en energieneutraal bouwen, en interviews met koplopers
vindt u op een van de filmkanalen van Agentschap NL: www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed.
Duurzaam erfgoedOp 12 oktober houdt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een symposium over duurzaamheid. Hoe kunnen monumenten energiezuiniger worden, meer comfort bieden en het milieu sparen?Waarliggendekansen?Enwaarde grenzen? Kijk voor meer informatie op www.cultureelerfgoed.nl/duurzaamerfgoed.
Gebouw van de rijksdienst voor Cultureel Erfgoed in amersfoort. U kunt een film over dit gebouw bekijken op www.rgd.nl.
Duurzaam hotelAmstelside ontwikkelt in Amsterdam nabij het Amstelstation een duurzaam viersterrenhotel van 18.500 m² met 20 verdiepingen en 300 kamers. Het moet het eerste Leed Platinum gecertificeerde hotel van Europa worden. Het hotel krijgt een ‘slimme gevel’ en zal zelf energie opwekken. Het ontwerp is van Paul de Ruiter en Mulderblauw Architecten. De bouw is gestart in 2011; de oplevering staat gepland voor juni 2013. Zie www.paulderuiter.nl.
Duurzame daken In het kader van het Rotterdam Climate Initiative gaat gemeente Rotterdam tot
eind 2011 zo’n 25.000 m² gemeentelijk vastgoed voorzien van een groen dak. In Rotterdam is de afgelopen twee jaar al ruim 40.000 m² groen dak gerealiseerd waarvan ruim 5.000 m² op gemeentelijk vastgoed. Zie www.rotterdam.nl/groenedaken.
De Provincie Utrecht is gestart met het project ‘De Daken Duurzaam’. De provincie stimuleert toepassing van daktechnieken als zonnepanelen, windturbines, groene en witte daken. Het project is gericht op gemeenten en huiseigenaren en omvat onderzoek, metingen, proeftuinen en excursies. Op enkele grote gebouwen in de provincie Utrecht worden experimenten uitgevoerd. Zie www.dedakenduurzaam.nl.
‘Green Building Finance and Investments’
Op 23 en 24 maart vond in Maastricht een internationale conferentie plaats over groen bouwen en financiering, georganiseerd door de Universiteiten van Maastricht en Berkeley (Californië). Sprekers waren ondermeer James Cameron, Matthew Kahn, René Buck en Nils Kok. Alle papers en presentaties zijn te downloaden via www.conference.epri.eu.
Eerste energieneutrale zwembadEen burgerinitiatief in de gemeente Dinkelland (provincie Overijssel) leidt tot het eerste energieneutrale zwem, zorg en sportcentrum in Nederland. Het gebruik van bodemwarmte, zonneenergie en toepassing van een biomassacentrale leidt tot een reductie van bijna 1 miljoen kg CO₂uitstoot. De geschatte besparing op gemeenschapsgeld bedraagt de eerste tien jaar al ongeveer € 800.000. De oplevering staat gepland in 2012.
Van label G naar A+Naar aanleiding van berichten in de media over het eerste groene verhuurcontract van Nederland in Amersfoort (tevens een huurcontract met Triodos Vastgoedfonds) heeft GasTerra Triodos Vastgoedfonds in het najaar van 2010 benaderd met de vraag voor haar als investeerder op te treden. De duurzaamheid van het gebouw zal vorm krijgen door het toepassen van ondermeer zeer efficiënte gastechnieken, Warmte Koude Opslag, lage temperatuur verwarming en daglichtafhankelijke en energiezuinige verlichting. Ook zal de isolatie van het gebouw sterk worden verbeterd. De systeemplafonds worden vervangen door klimaatplafonds waardoor hoge kantoorruimtes ontstaan met een sterk verbeterd binnenklimaat. De renovatie moet leiden tot een A+ energielabel en een Groenverklaring van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het kantoor zal ook geschikt gemaakt worden voor Het Nieuwe Werken.
Green LeaseHet ’Green Lease’concept houdt in dat de huurder een huurprijs betaalt die gebaseerd is op de totale exploitatiekosten van het gebouw. Door de ingrijpende energiebespa ring worden de energiekosten veel lager dan in een vergelijkbaar niet gerenoveerd kantoor. Deze ‘winst’ gebruikt Triodos Vastgoedfonds voor de renovatie. Het
huurcontract is aangevuld met bindende afspra ken om het gebouw maximaal duurzaam te gebruiken, bijvoor beeld door water gebruik te mini maliseren en alleen energie zuinige kantoor apparatuur te gebruiken. Eén jaar na ingebruik name zal het contract omgezet worden in een huurcontract waarbij energie inbegrepen is (een ’allin’huurcontract).
Guus Berkhout, Investment Manager Triodos vastgoedfonds.
Vervolg van pagina 1 Nieuwe ePg gePubLiceerDHet Nederlands normalisatieinstituut NEN heeft op 15 april de nieuwe bepalingsmethode energieprestatie gebouwen gepubliceerd, de ‘Energieprestatie van gebouwen’ (NEN 7120). Deze norm, kortweg EPG genoemd, bevat de bepalingsmethode voor de energieprestatie van woningen en utiliteitsgebouwen. Tegelijk heeft NEN twee hiermee samenhangende normen gepubliceerd: de energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (NVN 7125, kortweg EMG) en de ventilatienorm NEN 80881.
Invoering per 1 Januari 2012De minister van Binnenlandse Zaken is van plan om de nieuwe normen per 1 januari 2012 aan te wijzen in de bouwregelgeving. Daarmee krijgt de markt voldoende tijd om te wennen aan de nieuwe normen. Vanaf die datum zal het gebruik van deze normen verplicht zijn voor nieuwe woningen en utiliteitsgebouwen. Tot 1 januari 2012 gelden de huidige normen. De nieuwe normen vervangen de bestaande energieprestatienormen voor woningen (NEN 5128) en utiliteitsgebouwen (NEN 2916). Met de nieuwe normen voldoet Nederland aan de eisen van de herziene Europese richtlijn Energie prestatie van gebouwen (EPBD). Op termijn zal de EPG ook gelden voor bestaande gebouwen. Vooralsnog blijven hiervoor echter de huidige ISSOrichtlijnen gelden.
Nieuwe EPG doet meer recht aan de bouw-fysische werkelijkheidDe EPG doet meer recht aan de bouwfysische werkelijkheid en de huidige specifieke omstandigheden in Nederland. Ook sluit de EPG beter aan bij de praktijkervaringen van de laatste jaren. Op basis van die ervaringen is een groot aantal uitgangspunten, formules en forfaitaire waarden (kengetallen) in de EPG verbeterd ten opzichte van de huidige normen. Hierdoor worden schilmaatregelen en instal latie maatregelen beter op hun werkelijke prestatie gewaardeerd. In de EPG worden ook technieken gewaardeerd zoals microwarmtekrachtkoppeling (microwkk) en geavanceerde ventilatiestystemen. Met de EMG is er nu ook een uniforme bepalingsmethode voor de energieprestatie van maatregelen op gebiedsniveau.
In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken zorgt Agentschap NL voor communicatie en kennisoverdracht over de nieuwe normen naar marktpartijen, in afstemming met de partijen van het Lenteakkoord voor Energiebesparing in de Nieuwbouw. Meer informatie: www.agentschapnl.nl.
Illus
tratie
: KN
ZB en
Kop
pert
& K
oeni
s
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 3
groeNe woNiNg LeVert 6.000 euro meer oP
Woningenvoorzienvaneenenergielabelwordengemiddeld24dagensnellerverkochtdan woningen zonder label. Bovendien blijken kopers bereid voor ‘groen’ gelabelde woningen (labels A, B en C) gemiddeld 3%, oftewel 6.000 euro, meer te betalen. Dat blijkt uit een grootschalig wetenschappelijke studie van hoogleraar vastgoed Dirk Brounen van de Universiteit van Tilburg en Nils Kok van de Universiteit Maastricht in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het rapport ‘Het energielabel op de koopwoningmarkt’ is te vinden op www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties.
eVaLuatie wooNLasteNwaarborgAedesendeWoonbondhebbenin2009deWoonlastenwaarborggeïntroduceerd.Hiermeekunnencorporaties investeringen in energiebesparing verdisconteren in de huur. Centraal in dit instrument staat de garantie dat de woonlasten zullen dalen op complexniveau. Het instrument is op diverse plaatsen in Nederland toegepast. De invulling aan de woonlastenwaarborg kan echter per corporatie nogal verschillen, bijvoorbeeld in de wijze van overleg met bewoners. Agentschap NL heeft, in samenspraak met Aedes en de Woonbond,opdrachtgegevenaanAtrivévooreenevaluatievanhetgebruikvandeWoonlastenwaarborg.
Op basis van interviews, een internetenquête en groepsdiscussies met corporaties en bewoners wordt de woonlastenwaarborg geëvalueerd, do’s en dont’s beschreven en mogelijke verbeteringen aangedragen. In een tweede fase, eind 2011, worden de daadwerkelijke energiebesparing en het effect van afgegeven garanties geanalyseerd.Wiltualscorporatiedeelnemenaandeinternetenquêteen/ofderesultatenontvangen? Stuur dan een mail naar m.corpeleijn@atrive.nl. De eindrapportage van fase 1 is eind juni beschikbaar op www.agentschapnl.nl/woningbouw.
rijksgebouweNDieNst koPLoPer bij VerDuurzamiNg VastgoeD
Vijf VrageN aaN aLex VermeuLeN, Directeur aDVies & architecteN bij De rijksgebouweNDieNst
Rgd vastgoedportefeuille Totale voorraad gebouwen 7,1 miljoen m²Totale voorraad kantoorpanden 4,5 miljoen m² waarvan in eigendom 2,7 miljoen m² waarvan gehuurd 1,8 miljoen m²
1 - Duurzaam Inkopen met label C“Onze ervaringen met Duurzaam Inkopen van huisvesting in 2010 zijn positief. De eis – minimaal label C – is duidelijk, simpel en realistisch en vanuit voorraadoptiek behoorlijk ambitieus. Over tien jaar tijd besparen we hiermee jaarlijks zo’n 16 procent energie. Wij merken dat verhuurders graag aan onze eis willen voldoen. Voor diverse panden ligt er een nieuw contract met label C of zelfs beter. Een succes, dus.”
2 - Kampioen van de voorraad“De Rgd gaat niet voor enkele iconen maar wil kampioen van de voorraad worden. Het ‘laaghangend fruit’ plukken we via twee nieuwe instrumenten: FCIB* en RgdBOEI**.
Via FCIB gaan we komende jaren de klimaatinstallaties van de helft van alle panden controleren, opnieuw inregelen en testen. Daarmee besparen we 10 tot 15 procent energie per pand. We investeren eenmalig 16 miljoen euro in FCIB, maar dat halen we er met de behaalde energiebesparing weer dubbel en dwars uit.”
3 - Energieneutraal in 2018“Weet je wat die ambitie betekent? Nieuwbouwprojecten zijn lang lopende processen, het besef dringt door dat we in feite nu al met ‘energie neutraal’ moeten beginnen. Wij ontwikkelen een aanpak en een marktbenadering. Duidelijk is: wij – en dus ook de markt! – moeten wakker worden, we moeten nu aan de slag!”
4 - Nieuwe contractvormen“De Rgd gaat werken met maincontracting waarbij we bouwkundig, elektrotechnisch en energie beheer en tot soms zelfs ook groenonderhoud, voor clusters van gebouwen tegelijk en voor meerdere jaren aanbesteden. Wij zijn ervan overtuigd dat geïntegreerde contractvormen leiden tot duurzame resultaten.”
5 - Leegstand“De Rgd gaat 1,5 tot 2 miljoen m² kantoorruimte teruggeven aan de markt. Dit vanwege concentratie en krimp van de rijksoverheid, een strakkere ruimtenorm voor rijkswerk plekken en introductie van Het Nieuwe Werken. Wij willen ook onze maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen bij de afstoot van onze eigendomspanden. Daar ligt de komende jaren een belangrijk aandachtspunt.”
* FCIB = Functioneel Controleren, Inregelen en Beproeven
** RgdBOEI = Brandveiligheid, Onderhoud, Installaties en Energiebesparing
Voor meer informatie: zie www.rgd.nl.
De Rijksgebouwendienst brengt jaarlijks de energetische kwaliteit van de kantorenportfolio in beeld aan de hand van de energieindex, de CO₂emissie, het gestandaardiseerde energiegebruik en de energiekosten.Op 1 januari 2010 bedraagt het vloeroppervlakte kantoren 4.570.000 m² BVO.
De gemiddelde energieindex is 1,45 (labelklasse D) voor zowel eigendom als huur. De totale gebouwgebonden CO₂emissie per jaar bedraagt circa 198.000 ton. Het energiegebruik bedraagt 3.369 TJ per jaar.
Energielabels 2010 Rgd (eigendom) Energielabels 2010 Rgd (huur)
PLatform Duurzame huisVestiNg VaN start
Op het symposium ‘Duurzame Huisvesting: wie is aan zet?’ van 10 februari jl. hebben vertegenwoordigers van de brancheorganisaties in het Platform Duurzame Huisvesting hun handtekening gezet onder een intentieverklaring. Daarmee spraken zij af zich gezamenlijk in te zetten voor de verduurzaming van de huisvestingsketen in de utiliteitsbouw. Het Platform Duurzame Huisvesting is een alliantie van branche, kennis en koepelorganisaties die een belangrijke rol spelen bij huisvesting in de bestaande utiliteitsbouw, het onderhoud en beheer van gebouwen, het investeren en beleggen in gebouwen en het managen van de gebouwgebonden facilities. Agentschap NL is oprichter en secretaris van het Platform.
Meetmethoden vergelijkenHet Platform wil huisvestingsknelpunten oplossen zoals: de split incentive tussen eigenaar en huurders, de risico’s van investeringen in duurzame maatregelen en de definitie van duurzaamheid. Over dit onderwerp organiseert het Platform Duurzame Huisvesting tijdens de PROVADA op dinsdag 7 juni een workshop met als titel ‘Eén taal, één methode?’. Tijdens de workshop wordt ondermeer de bruikbaarheid van de verschillende meetmethoden met elkaar vergeleken. Meer informatie en verslag van de workshop: www.platformduurzamehuisvesting.nl.
Het Platform duurzame Huisvesting tekent de intentieverklaring.
Woonlastenwaarborg
bij energiebesparing
Nieuw wws waarDeert eNergieLabeLVanaf 1 juli 2011 telt het energielabel mee bij de bepaling van de huurprijs. De Eerste en Tweede Kamer zijn akkoord gegaan met het wetsvoorstel om het woningwaarderingsstelsel(WWS)aantepassen,zodathetenergielabeleenbelangrijkebijdragelevert in het puntensysteem. Dit betekent dat woningcorporaties op termijn voor een woning met een slecht energielabel wellicht een huurverlaging moeten doorvoeren, terwijl voor een woning met een goed energielabel een huurverhoging doorgevoerd mag worden bij mutatie. Dit is een belangrijke mogelijkheid voor corporaties om energieinvesteringen (gedeeltelijk) terug te verdienen. Zie: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/dossier/32302.
25%
20%
15%
10%
5%
0%AA+A++ B C D E F G
25%
20%
15%
10%
5%
0%AA+A++ B C D E F G
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 4
De VerhaLeN achter 10 bijzoNDere Duurzame kaNtoreN
Hoofdkantoor ENECO te Rotterdam (25.000 m²)
Kantoorgebouw De Bussumse Watertoren (3.500 m²)
Jan Willem Hennink, Search BV: “De discussie over kosten is voor een deel ook lastig. Juist omdat je alleen maar over datgene praat wat in geld kan worden uitgedrukt. Wie wat extra geld uittrekt voor een duurzaam gebouw, heeft in negen van de tien gevallen ook een kwalitatief beter gebouw. Die extra kwaliteit wordt weliswaar erkend, maar past niet altijd binnen de kaders van een kostenbatenberekening”.
Kantoorgebouwen GouweZone te Gouda (10.000 m²)
Bert Jansen Minicars te Goor (1.013 m²)
Bert Jansen, ondernemer te Goor: “Iedereen weet dat de energielasten over het algemeen alleen maar toenemen en dat ook blijven doen”.
Tina Bergsma, Transavia.com: “Wees niet bang voor de ambities van je gebouweigenaar. Het is niet gek als je zelf nog niet helemaal zo ver bent; laat je er gewoon door stimuleren”
Gemeentehuis te Bronckhorst (7.600 m²)
TNT Green Office te Hoofddorp (17.000 m²)
UPC Kantoorpand te Leeuwarden (7.800 m²)
Renovatie gemeentehuis te Oss (18.499 m²)
Kantoorgebouw TransPort te Schiphol-Oost (11.200 m²)
Jan Eerkens, Projectontwikkelaar Schiphol Real Estate: “Juist het gezamenlijk streven naar een hoger liggend plan, namelijk het realiseren van een energiezuinig en duurzaam gebouw, dwingt de verschillende disciplines om gezamenlijk buiten de bestaande kaders te denken en tot oplossingen te komen”.
Sabine Bentvelzen, Ericis BV Gouda: “In onze contacten met potentiële huurders wijzen we er nadrukkelijk op dat de energielast circa 70 procent lager ligt dan gemiddeld. De totale servicelasten die normaal zo rond de 40 euro per vierkante meter per jaar liggen, komen daardoor veel lager uit; vaak realiseert men zich dat niet”.
Paul de Ruiter, architect TNT Hoofddorp en UPC Leeuwarden: “De gebruiker staat centraal; hoe meer aandacht je besteedt aan het realiseren van de specifieke gebruikseisen nu, hoe langer een gebouw van waarde blijft in de toekomst”.
PraktijkVoorbeeLDeN LeNte-akkoorD
Albert Brouwer, installatie-adviseur gemeentehuis Oss: “Je moet binnen je bouwteam onderling goed communiceren en snel schakelen om nieuwe technieken probleemloos in te kunnen passen binnen het project”.
Kantoorgebouw Search BV te Amterdam (2.000 m²)
Jan Sijbrandij in opdracht van het Lente-akkoord en Agentschap NL
interessant voor alle professionals die bezig zijn met duurzaamheid, van ontwikkelaar tot be heerder en van financier tot de eindgebruiker. Zij kun nen lezen dat de duurzame klant écht koning kan zijn.” De tien brochures zijn geschreven door Jan Sijbrandij op basis van diepteinterviews. Deze zijn te downloaden via www.lenteakkoord.nl en via www.duurzaamvastgoedportal.nl
* Het Lenteakkoord is een initiatief van Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM, NVB en het ministerie BZK/WWI (voorheen het ministerie van VROM/WWI).
Gé van Tiem, hoofd Vastgoed bedrijf gemeente Oss: “We willen in Oss doorgroeien naar een zeer professionele organisatie. Dat betekent dat je een bepaald type mensen wilt aantrekken dat daar bij past. Dat betekent vervolgens ook, dat je een omgeving aan moet bieden waarin dat tot uitdrukking komt. Dan kan het feest beginnen”.
Michel Baars, bedrijfsdirecteur Search BV: “Door duur zaamheid op een bedrijfskundige manier te be naderen en op zoek te gaan naar de positieve businesscase, laat je zien dat het niet meer hoeft te kosten en dat er in sommige geval len zelfs geld mee te verdienen valt”.
Jos Schut, Director of Corporate Facility and Real Estate Management UPC:“Duurzaam vastgoed gaat er over dat je een gebouw aanbiedt waar werkelijk behoefte aan is. Dat klinkt misschien stom, maar het schijnt een zeer bijzondere opvatting te zijn in Nederland”.
De ambities van de partners* van het Lenteakkoord zijn hoog. Binnen 12 jaar in drie stappen naar energieneutrale nieuwbouw in 2020 gaan is geen eenvoudige opgave. Onmogelijk is het niet, dat bewijzen koplopende partijen in tien bijzondere duurzame kantoren. Claudia Bouwens, programmaleider van het Lenteakkoord: “In de kantoren markt is behoefte aan duurzame voorbeelden. Vooral de reductie van het energieverbruik speelt een cruciale rol. Ik ben ervan overtuigd dat de tien geselecteerde praktijk voorbeelden zullen inspireren tot navolging. De ervaringen zijn objectief opgetekend in tien brochures, met voors en tegens. Daardoor geven ze op boeiende wijze een kijkje in de keuken. Ze zijn
agentschap nL duurZaam vasTgoedKranT PROVADA-special 5
Leren van energieneuTraLe KanToren Wat waren de belangrijkste motieven om te in vesteren in energiebesparing en innovatie? Hoe borg je ambities tijdens het ontwerp- en bouw proces? En hoe kun je de split-incentive op hef en? De initiatief-fasen van zes NESK kantoor projecten zijn geanaly seerd, succesfactoren bepaald en lessen zijn getrokken:
PraKTijKvoorbeeLden nesK
VerdienmodelOp basis van de analyse is het hiernaast staande verdienmodel op gesteld. De exacte invulling verschilt per project en partij.
Ambities borgen De projecten leren ook hoe je ambities kunt vastleggen en ervoor kunt zorgen dat alle partijen deze in het ontwerp-, bouw- en beheerproces blijven hanteren:• Benoemambitiesenmaakzemeetbaar.• LegambitiesvastineenPvE,viaeenduurzaamheidsdefinitie
zoals een energielabel, beoordelingsinstrument of keurmerk.• Selecteerallepartijenopbasisvanvisieenervaringmet
duurzaamheid.
• Betrekallepartijeninontwerp-enbouwteam,dusookdeinstallateur én de gebruiker.
• Maakhetambitieniveaucontinuaandachtspuntinhetontwerp-, bouw- en beheerteam.
Split-incentive ophefen Ook op de vraag hoe je van een duurzaam gebouw een business case kunt maken, hoe de hogere investerings kosten verrekend kunnen worden met lagere energie lasten, zodanig dat dit alle partijen voordeel oplevert, geven de projecten antwoorden:• Legafsprakentusseneigenaarenhuurderoverinvesteringen,
energieprestaties, comfort, huurprijs en energielasten zo vroeg mogelijk vast.
• Steleenprestatiecontractopinclusiefrisicoverdeling.• Zorgdatbelegger,ontwikkelaaren/ofinstallateur
verantwoordelijk blijven voor de exploitatie en het energiebeheer over de eerste jaren na oplevering.
uKP nesK regeLing 15innovatievekantorenenscholenzijnin2010geselecteerdvoordeUKPNESK-Tender.NESKstaatvoorNaarEnergieneutraleScholenenKantoren.DoelvandeNESK-regelingiservaringenoptedoenmetverregaandenergiezuinigbouwenomuiteindelijkin2020energie-neutraal te bouwen. Het gaat niet alleen om technische innovaties, maar ook om nieuwe samenwer kings vormen en financieringsconstructies.AgentschapNLverzorgtinopdrachtvanhetministerievanBZK/WWIdriejaarlangdebegeleidingvandeNESK-projecten,eenkennis-enleertrajectencommunicatie.OokwordendeprojecteninopdrachtvanAgentschapNLintensiefgemonitord door Mobius Consult. De rapportage en meer informatie over de projecten vindt u op www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.
nieuwbouw HoofdKanToor Cbw-miTex, ZeisT
Hoofdaanvrager: KropmanOpp: 2.132 m², oplevering: 2011 • CBW-Mitexwildeeenduurzaamhoofdkantoorenkooseenarchitect
metduurzaamimago.• Deinstallateurendeleveranciervaneengeavanceerdenergiema-
nagementsysteemhebbenhetinitiatiefgenomenomopdrachtgeverenarchitectteovertuigenvanhetbelangvanenergiemanagement.
• Erisgekozenvooreenprestatiecontract.Hierinzijnafsprakenvastgelegdoverinvesteringen,energiekosten,energieprestaties,comfortenbinnenmilieu.Voorhetopstellenvanhetcontractisvroegtijdigesamenwerkingnodigtussenopdrachtgever,architecteninstallateur.Entransparantieenvertrouwen.
• Inhetprestatiecontractmeteenlooptijdvan15jaarzijnondermeerafsprakengemaaktovereenrisicoverdelingenbonus-malus.
renovaTie ProvinCieKanToor noord-HoLLand, HaarLem
Hoofdaanvrager: Provincie Noord-HollandOpp: 19.341 m², oplevering: 2012• GedeputeerdeStatenheefthogeambitiesvoorhetnieuwekantoor:
GPR9.Ditambitieniveauisinworkshoprondesvastgelegdendoorhetontwerpteamuitgewerkt.
• GekozenisvooreenflexibelkantoorconceptenintroductievanHetNieuweWerken.Hetkantoorkanhierdoor50%meergebruikershuisvesten.Ditmaaktsamenvoegingvantweekantorenmogelijk.
• SelectievanarchitectenadviseurenlaterookdeaannemereninstallateurismedegedaanopbasisvandeEPCenGPR-eisen,viaeenEuropeseaanbestedingopbasisvanEMVI.
• Hetborgenvandeambitiestijdenshetontwerpprocesisalsexplicietetaakbijdebouwfysisch/dubo-adviseurneergelegd.
• Degebruikerszijngedurendehetheletrajectactiefbetrokkenviaworkshopsenvoorlichting.
renovaTie rijKsmonumenT de TemPeL, den Haag
Hoofdaanvrager: Aurelius Monumenten BVOpp: 1.832 m², oplevering: 2010 • RijksmonumentDeTempelisverduurzaamdvanenergielabel
GnaarA.• Metbehoudvanmonumentaleaspecten.• HetWarmBouwenconceptistoegepast:beperkteisolatie,lage
temperatuurverwarmingviavloerenenwanden,natuurlijkeventilatieenwarmteopslagviaeenmono-bron.
• Deinvesteringenbesparingzijnverwerktineentotaleprijsvoorhuurvooreenperiodevan10jaar.Voordebeleggerleidtdezeconstructietoteenwaardestijging.De huurder,degemeenteDenHaag,profiteertvaneenhoogwaardigencomfortabelkantoorenarchief-ruimteopmaat.
nieuwbouw Tweede Huis baLLasT nedam, gorinCHem
Hoofdaanvrager: Ballast Nedam IPMOpp: 2.560 m², oplevering: 2012 • DrijfveervoorBallastNedamisdatzijmethetTweedeHuishunvisie
–hetbiedenvanduurzametotaaloplossingen–ookinheteigenkantooruitdragen.
• HetTweedeHuiswordteenshowcasewaarzijsamenmetpartnersnieuweenergieconceptenenduurzameproductenentechniekenzullenbeproeven.HetgebouwkrijgtBREEAM-scoreExcellent.
• DooruitgebreidemonitoringdoetBallastNedamervaringop;diekenniskunnenzijtoepasseninvolgendeprojecten.
nieuwbouw TnT green offiCe, HoofddorP
Hoofdaanvragers: Triodos en OVGOpp: 17.000 m², oplevering: 2011 • TNTwildealshuurderhetduurzaamstekantoorvanNederland,
passendbijhunduurzameimago.• Zeerhogeambities:GreenCalc1000,LEEDPlatinum,100%CO₂-
emissievrijen100%energieneutraal.Doordezevastteleggenineenprestatiecontractwordendeambitiesmeetbaar.
• ConsortiumbestaandeuitOVGenTriodosBankisviaeentendergeselecteerd.Ookandereleverancierszijngeselecteerdopbasisvanhunkoploperrolopgebiedvanduurzaamheid.
• TNTbetaalthogerehuurinclusiefenergielasten.• Consortiumblijft10jaareigenaarvanhetpandenverantwoordelijk
voorexploitatieenbeheer.
nieuwbouw viLLa fLora, venLo
Hoofdaanvrager: Gemeente VenloOpp: 10.921 m², oplevering: 2011 • GemeenteenRegioVenlowillenmetVillaFlorahetgroenstegebouw
vanNederlandrealiseren,landmarkvoordeFloriade2012envoorGreenportVenlo.Hiermeegenererenzijveelpubliciteitenbeogenzenieuwebedrijvigheidnaarderegiotehalen.
• VillaFlorawordteerstexpo-gebouwvoordeFloriade2012,daarnamulti-tenantkantoor.
• DegemeenteVenloborgthetduurzamekaraktervanhetpanddoorbouwpartijenenookhuurdersteselecterenophunopvattingenoverduurzaamheidenenergiebesparing.
Hogere huurprijs
Exploitatieverlenging
Betere verhuurbaarheid
Direct financieel
rendement
Past bij MVO en imago
Icoonvoordelocatie
Beter comfort
Hogere gebruikskwaliteit
Bijdrage CO₂-reductie
Extra PR
Maatschappelijk
rendement
Hogere marktwaarde Indirectfinancieel
rendement
Investeringen
in Energie-
prestatie
Bijlage bij Duurzaam Vastgoed Nieuwskrant PRoVADA-special
Provadagreenforum
Programma7,8 en 9 juni 2011 RAI Amsterdam
dinsdag 7 juni
workshop10:15 - 11:30
Workshopleiders Albert Hulshoff en Hans KorbeeEén taal, één methode?i.s.m. Platform Duurzame Huisvesting
12:15 De Vastgoed Parodie: De wensen van de klant anno 2020
lunchshow12:30 - 13:30
Gespreksleider Marga HoekSmartphone versus m2Het nieuwe wonen, werken en winkelen
hoofddebat14:00 - 15:00
Gespreksleider Felix RottenbergGebiedsontwikkeling voor de mens van morgen
middagdebat15:30 -16:30
Gespreksleider Marga HoekDuurzaam investeren in bestaand vastgoedaansluitend uitreiking van de Gulden Feniks
16:30 Borrel in PROVADA Green Forum mogelijk gemaakt door Nationale Renovatieprijs
woensdag 8 juni
workshop10:15 - 11:30
Workshopleiders Albert Hulshoff en Hans KorbeeDe communicatiekracht van het energielabel voor winkelsi.s.m. platform Koplopers Duurzame Retail
12:15 De Vastgoed Parodie: Hoe ga je als vastgoedeigenaar om met alle nieuwe zaken die op je af komen?
lunchshow12:30 - 13:30
Gespreksleider Marga HoekVan kale huur naar all-in: Hoe ver moet je gaan?Discussie a.d.h.v. voorbeelden
hoofddebat14:00 - 15:00
Zorgdebatop maatschappelijk vastgoedplein
middagdebat15:30 - 16:30
Gespreksleider Marga HoekNaar Energie-nul in 2020: Renoveren of opnieuw bouwen?incl. presentatie nieuwe onderzoeksresultaten
16:30 Koploperborrel in PROVADA Green Forum Uitreiking BREEAM-NL certificaten en energielabelposters
donderdag 9 juni
workshop10:15 - 11:30
Workshopleiders Albert Hulshoff en Hans KorbeeESCo's: budgetneutraal gebouwen verduurzamenDiscussie over het ontwikkelen van een prille markt
12:15 De Vastgoed Parodie: innovaties in de vastgoedsector
lunchshow12:30 - 13:30
Gespreksleider Marga HoekDuurzaamheid in de praktijkDe handen en voeten van duurzaamheid
hoofddebat14:00 - 15:00
Corporatiedebatop corporatieplein
middagdebat15:30 - 16:30
Gespreksleider Marga HoekDuurzame Innovator Pitch 2011
16:30 Duurzame Innovator Pitch borrel in PROVADA Green Forum mogelijk gemaakt door DGBC
>> Scheur het programma uit de krant om mee te nemen.
Provada green forum Programma
agentschap nL duurZaam vasTgoedKranT PROVADA-special 6
energieLabeLPosTer maaKTLabeLsProng ZiCHTbaar
PraKTijKvoorbeeLden energieLabeLPosTers
Ingrijpendverbeterenvandeenergieprestatievanbestaande gebouwen is mogelijk, zelfs als het een monu -ment betreft. Agentschap NL heeft de Energielabelposter ontwikkeld en reikt deze uit aan eigenaars en huurders van bestaande gebouwen die een aanmerkelijke energie-prestatieverbetering realiseren. De poster maakt in één oogopslag een (voorgenomen) labelsprong van een gebouw inzichtelijk. De onderstaande gebouwen krijgen een Energielabelposter aangeboden.
• Warmte / koudeopslag
• Warmtepomp
• Energiezuinige verlichting
• Gevelisolatie
• Gebouwbeheersysteem
AT Osborne en Triodos Vastgoedfonds
maken dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2008 2009
• Dubbele gevel
• Isolerend glas
• Energiezuinige ventilatie
• Daglichtafhankelijke verlichting
• Stadsverwarming
LSI project investment maakt dit kantoor
energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2007 2010
• Warmte / koudeopslag
• Bio-centrale
• Driedubbel glas
• Zonnepanelen
• Klimaatmatten
Wereld Natuur Fonds maakt dit kantoor
energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2005 2006
• Warmte / koudeopslag
• Energiezuinige verlichting
• Lage temperatuurverwarming
• Energiezuinige ventilatie
• Warm Bouwen
Gemeente Den Haag en Aurelius Monumenten
maken dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2009 2010
• Dak- en gevelisolatie
• Energiezuinige ventilatie
• Aanwezigheidsdetectie
• Lichtgekleurde dakbedekking
• Warmteterugwinning
DHV maakt dit kantoor
energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2009 2010
• WKO op 130 meter
• Geïsoleerde gevel
• Geïsoleerd dak
• Energiezuinige verlichting
• Gebouwbeheersysteem
FrieslandCampina en SPF Beheer
maken dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2009 2010
• Warmte / koudeopslag
• Energiezuinige verlichting
• Gevelisolatie
• Betonkernactivering
• Warmtewiel
Servicebureau Gemeenten en Triodos Vastgoedfonds
maken dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2009 2011
• Warmte / koudeopslag
• Warmtepompen
• Bio-WKK
• Betonkernactivering
• Windmolen en PV
Bussums Water Collectief maakt
dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2008 2010
• Warmtepomp
• Betonkernactivering
• Gevelisolatie
• Daglichtafhankelijke verlichting
• Warmteterugwinning
Rijksgebouwendienst en Elmo B.V.
maken dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2009 2011
• Warmte / koudeopslag
• Warmtepomp
• Dubbele gevel
• Klimaatplafonds
• Gebouwbeheersysteem
Safire en Rijksgebouwendienst
maken dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2007 2008
• Driedubbel glas
• Warmte- / koudeopslag
• Warmtepomp
• Energiezuinige verlichting
• Monovalente warmte-opslag
Provincie Noord-Holland
maakt dit kantoor energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2010 2012
• Energiezuinige verlichting
• Warmte-koudeopslag
• Warmtepomp
• Dakisolatie
• Hoogrendementsketels
Ernst & Young en Bouwfonds REIM maken dit kantoor
energiezuinig
Energielabel gebouwenWegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu
2009 2010
Central Post, Rotterdam DHV-kantoor, Amersfoort Watertoren, Bussum Provinciekantoor, Haarlem
WNF, Zeist FrieslandCampina, Amersfoort Raad voor de Kinderbescherming, Almelo Ernst & Young, Den Haag
Kantoorvilla, Baarn De Tempel, Den Haag Servicebureau Gemeenten, Amersfoort Ministerie van Financiën, Den Haag
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 7
Dutch Green Building Week
DGBC organiseert van 19 tot en met 23 september de Dutch Green Building Week. Hiermee sluit ze aan bij de World Green Building Week. Het doel is om te laten zien welke belangrijke rol duurzame gebouwen spelen in gezondere, duurzamere gemeenschappen. Wereldwijd zetten alle Green Building Councils hun initiatieven en die van hun participanten daarom in de ‘vitrine’. Meer informatie op www.dutchgreenbuildingweek.nl.
Onder de naam BREEAM-NL ontwikkelt de Dutch Green Building Council een reeks beoordelings-methoden. De BREEAM-NL-reeks is het eerste – voor de Nederlandse markt geldende – duurzaamheids-keurmerk dat internationaal meetelt. Het eerste DGBC-keurmerk, BREEAM-NLNieuwbouw, werd operationeel in oktober 2009. In 2011 bereiken zowel BREEAM-NL Bestaande Bouw en Gebruik als het DGBC-keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling de operationele status. Eigenaar DGBC verandert daarmee dit jaar van een ontwikkelorganisatie naar een netwerkorganisatie met een knooppuntfunctie op het gebied van duurzaam bouwen.
DistributieceNtrum strYker
Goodman ontwikkelt voor medische technologiebedrijf Stryker een nieuw regionaal distributiecentrum. Een hoge EPCwaarde voor zowel het magazijn als het kantoor, een hoogwaardig ecologieplan, separate meters en monitoring van de milieuimpact van de aannemer, zijn enkele ontwerpmaatregelen. Verder worden de werkplekken in het kantoor ingericht met voldoende daglicht en aangenaam uitzicht. Er worden specifieke ontwerpmaatregelen voor logistiek toegepast om de kans op schades te verminderen.
meer DaN 1 miLjoeN m² geregistreerD NieuwbouwIn Nederland is inmiddels meer dan 1 miljoen m² bruto vloeroppervlakte geregistreerd voor het behalen van het BREEAMNL duurzaamheidscertificaat. “Een prachtig resultaat, als je bedenkt dat we in oktober 2009 zijn gestart met de eerste registraties en certificering mogelijk is vanaf april 2010”, zegt DGBCdirecteur Stefan van Uffelen.
Bestaande BouwHet DGBC keurmerk voor de beoordeling van de duurzaamheidprestatie van bestaande gebouwen heet BREEAMNL Bestaande Bouw en Gebruik (BREEAMNL BBG). In 2011 worden de eerste certificaten uitgereikt.
traNsPort – schiPhoL reaL estate
Kantoorgebouw TransPort is een ont wik keling en belegging van Schiphol Real Estate. In het ontwerp is gezocht naar de beste positie ten opzichte van de zon voor daglichttoetreding en klimaat en energiebeheersing. Het duurzame concept en het architectonisch ontwerp zijn in samenwerking met Architectenbureau Paul de Ruiter uit Amsterdam tot stand gekomen. De bouw is gerealiseerd door Bouwbedrijf De Vries en Verburg uit Stolwijk. Het resultaat is een efficiënt en inspirerend commercieel kantoorgebouw voor de hoofdkantoren van Transavia en Martinair.
wDP tiLburg – wDP
Het logistiek platform in Tilburg verhuurt WDP(WarehouseDePauw)voorvijfjaarvast aan logistieke groep Kuehne+Nagel voor een middelencentrum voor een grote Nederlandse retailer. De site heeft eenoppervlaktevan27.500m².WDPheeft het oude pand gesloopt, de site gesaneerd en hergebruikt voor een stateoftheart logistiek pand van 17.000 m². Een voorbeeld van duurzaam grondgebruik. In het ontwerp is gekozen voor hoog frequente verlichting, 15% betere EPC dan Bouwbesluit, meettoestellen voor alle grote verbruikers en monitoring(kWhmeters,watermeters,gasmeters), energiezuinige buitenverlichting, verbeterde luchtdichtheid van het gebouw door minimalisatie luchtinfiltratie laad en losplatforms, sanitaire toestellen met verminderd waterverbruik en gebruik van regenwater.
kaNtoor charitatieVe iNsteLLiNg – oVg
Projectontwikkelaar OVG realiseert een nieuw kantoor (5.800 m²) voor een charitatieveinstellinghetPrinsWillemAlexanderkwartier langs de A12 in Den Haag. Met een grotendeels glazen gevel wordt een hoge mate van daglichttoetreding gerealiseerd. Het gebouw heeft onder meer een warmte en koudeopslag, mossedum dak en atrium, waterbesparende toiletten en slimme installaties met aanwezigheidsdetectie en daglichtregelingen. In constructie en bekleding is gebruik gemaakt van FSChout.
wDP site Voor ter beke wijcheN
WDPbouwtvoordeNederlandseTerBekedochterLangeveld/SleegersinWijcheneen logistiek platform. De nadruk ligt vooral bij energiebesparing. Het betreft een gekoeld gebouw en daarbij is energie uiteraard een erg hoge kostenpost. Er is gekozen voor een energiezuinige koelinstallatie . De gebruiker verbruikt ook veel warmtapwater voor reiniging. Daarom is gekozen voor warmterecuperatie van de koelinstallatie en wordt warmtapwater verwarmd door zonnecollectoren. In het sanitair zijn waterzuinige toestellen gebruikt.
fLorahoLLaND NaaLDwijk
Coöperatieve Bloemenveiling FloraHolland ontwikkelt een nieuw terrein ten behoeve van toekomstige groei (35 hectare) inclusief water, groen en infra structuur. InhetontwerpisgekozenvoorWKO+WP,GBA (detectie, bemetering en regelingen), ZonPV en energiezuinige verlichting. De keuzebepalende factoren waren de lage exploitatiekosten, het feit dat het alle maal bewezen technieken zijn, het gebruikersgemak en de goede moge lijkheden voor integratie met de bestaande gebouwen, systemen en voorschriften.
breeam-NL Nieuwbouw oNtwerPcertificateN breeam-NL Nieuwbouw oPLeVercertificateN
staDskaNtoor utrecht
Stadskantoor Utrecht omvat 66.000 m² en is een van de grootste gebouwen die de komende drie jaar wordt gebouwd in Nederland. Ontwikkelaar is NS Poort. In april 2011 werd de eerste paal geslagen. Het bouwproject is onderdeel van de herontwikkeling van het Utrechtse Stationsgebied waarin onder andere de nieuwe OVterminal door ProRail wordt gebouwd. De oplevering staat gepland in 2014.
staDskaNtoor rotterDam
De gemeente Rotterdam laat het Stadskantoor duurzaam herontwikkelen. Van het huidige pand blijft het monumentale Lvormige deel behouden, de latere aanbouw wordt gesloopt. Architectenbureau OMA is verantwoordelijk voor het ontwerp. Het gebouw wordt energiezuinig met zonnecollectoren en groene daken en de wijze waarop gebruik wordt gemaakt van daglicht en de opvang van regenwater. Via glasvezel wordt daglicht in het gebouw gebracht.
De moNarch DeN haag
In een joint venture van Provast en ASR Vastgoed Ontwikkeling wordt De Monarch gerealiseerd. Goede isolatie beperkt de energieverliezen. Hierdoor wordt de benodigde energie voor distributie van lucht en water geoptimaliseerd. De warmte en koude die uiteindelijk nodig is, wordt opgewekt door een geoptimaliseerde combinatie van energieopslag, warmtepompen en ketels met een hoog rendement.
woNiNgbouwProject De caaieN
WoningbouwprojectDeCaaien(165m²bvo per woning) is onderdeel van de Haagse wijk Ypenburg. Voor Dura Vermeer is De Caaien het eerste woningbouwproject met de zogenaamde PCShybride woning, die zij samen met Itho en Giesbers & Van der Graaf hebben ontwikkeld. De EPC van de woningen is 0,42. Bijna een halvering ten opzichte van de toenmalige normen flink lager dan de norm die voor 2011 geldt (namelijk 0,6). De Caaien is gebouwd tussen 2008 en 2010.
wDP tiLburg – wDP
Na het in april 2010 behaalde ontwerpcertificaat voor dit logistieke platform, behaaldeWDPop14oktober2010ookeen BREEAMNL Nieuwbouw oplevercertificaat, het eerste in Nederland.
Duurzame gebiedsontwikkelingHet DGBC Keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling wordt in september 2011 gelanceerd. Het keurmerk dekt een nieuw deel van het duurzaam bouwenspectrum, waarvoor tot nu toe eigenlijk nog niets bestond, ook internationaal niet. Het traject om het nieuwbouwlabel en het gebiedslabel compatible te maken is in volle gang.
Kijk voor meer informatie op www.dgbc.nl of www.breeam.nl.
PraktijkVoorbeeLDeN breeam-NL
= good = very good
= excellent
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 8
EnergietransitieIn de brochure ‘De kunst van duurzame energietransitie’ presenteert Agentschap NL vijf toonaangevende projecten waar innovatieve energieconcepten zijn geïntroduceerd. Het gaat om projecten in ZuidHolland (Zuidplaspolder), Den Haag (Zuidwest), Delft en Amsterdam (Noord en IJburg). In de brochure leest u hun ervaringen met energietransitie: Hoe organiseren zij deze energietransitie? Welkebestuurlijkeprocessenspelenzichaf? Hoe komen samenwerkingsverbanden tot stand? www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling
Energieambities bij gebiedsontwikkeling
Met het rapport ‘Centraal stellen van duurzame energieambities in het gebiedsontwikkelingsproces’, biedt Agentschap NL handvatten aan gemeenten om energieambities te borgen bij integrale duurzame gebiedsontwikkeling. Het rapport geeft een overzicht van het proces, instrumenten en energieconcepten. www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling
Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling
Het ministerie van Infrastructuur en Milieu stelt een Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling beschikbaar. Deze handreiking kiest voor een gebiedsgerichte invalshoek waarbij duurzaamheidsaspecten in samenhang worden bekeken. De samenhang tussen thema’s is beschreven vanuit maatschap
pelijke opgaven. De handreiking biedt ook informatie over proces, instrumentarium en kansrijke ‘sjablonen’ die in de praktijk worden gehanteerd, zoals ‘gezonde wijk’, ‘klimaatvriendelijke wijk’, ‘duurzaam woonwerklandschap’. Voor gemeenten, marktpartijen en bestuurders. www.ruimtexmilieu.nl
Brochure ‘Technieken in de bestaande bouw’
Agentschap NLbrochure over bewezen energiebesparende technieken voor bestaande woningbouw die grootschalig toepasbaar zijn tegen relatief beperkte onderhouds en investeringskosten. www.agentschapnl.nl/woningbouw
Financiering duurzame gebiedsontwikkeling
Nieuwe publicatie ‘Toekomstwaarde Nu’ over de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De publicatie geeft een overzicht van reeds toegepaste methodieken, instrumenten en ideeën op het gebied van de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De kennis is bijeengebracht door AgentschapNL, het Rijksvastgoed en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) en werkgroep Toekomstwaarde NU van de CommunityofPractice Oneindig Laagland. Meer informatie bij Marion Bakker, marion.bakker@agentschapnl.nl.
Oneindig LaaglandIn het magazine ‘Oneindig Laagland’ presenteert een groep van 25 professionals in de gebiedsontwikkeling praktische kennis over CradletoCradle ambities bij duurzame gebiedsontwikkeling. De groep heeft zich anderhalf jaar verbonden in een CommunityofPractice (CoP) Oneindig Laagland en oplossingen ontwikkeld voor zeven ambitieze gebiedsontwikkelingsprojecten. Uit de casuïstiek van de projecten komen drie belangrijke vraagstukken bovendrijven: financiering van duurzame gebieds ontwikkeling, het meten van duurzaamheid en effectieve samenwerking. De CoP is georganiseerd door Agentschap NL en de RnR group. Het magazine kunt u downloaden via www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl.
Quick wins met Slim LichtVerlichting kost in utiliteitsgebouwen maar liefst 20 tot 25% van de totale energierekening. Verouderde TLsystemen, halogeenspotjes en een slechte regelbaarheid zijn belangrijkste boosdoeners. Moderne TL in goede armaturen, een regeling op aanwezigheid en daglicht en het toepassen van Ledspots halveren de energierekening. De nieuwe brochurereeks Slim Licht geeft alle quick wins voor kantoren, scholen, winkels, zorggebouwen en bedrijfshallen. www.slimme-energie.nl
Brochure ‘Innovatie in Energie’Agentschap NLbrochure geeft een overzicht van innovatieve energietechnieken voor de woningbouw. www.agentschapnl.nl/woningbouw
Brochure en film DMOPHet meerjaren onderhoudsplan is een zeer bruikbaar instrument voor verduurzaming van gebouwen. In een duurzame aanpak wordt per gebouwelement of gebouwgebonden installatie een bredere, duurzamere, afweging gemaakt. Zodat bijvoorbeeld bij de vervanging van kozijnen ook aan beter isolerend glas of aan ventilatievoorzieningen wordt gedacht, of bij de vervanging van een cvinstallatie meer duurzame en energieefficiëntere systemen voor warmteopwekking overwogen worden. Een duurzame afweging kan echter ook leiden tot het eerder vervangen van gebouwelementen of tot aanvullende voorzieningen. Agentschap NL heeft een brochure en een film beschikbaar voor gebouweigenaren en beheerders. www.slim-onderhoud.nl
Hans Korbee Selina roskam Irma Thijssenalbert Hulshoff
ageNtschaP NL stimuLeert Duurzaam VastgoeDAgentschap NL voert het energiebesparingprogramma voor de gebouwde omgeving uit van het ministerie van BZKWWI. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken, energieneutraal vastgoed bouwen en bestaande kantoorgebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren van toepassing van rendabele maatregelen en het opschalen van
nieuwe duurzame technieken en samenwerkingsvormen. Kijk op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl voor informatie over rendement, techniek en maatregelen, instrumenten, regelgeving en financieringsmogelijkheden. Telefoon (088) 602 24 51.
De kunst van duurzame energietransitieInnovatieve gebiedsontwikkeling in de praktijk
Dit is een publicatie in opdracht van:
Agentschap NLNL Energie en KlimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE UtrechtT +31 (0) 88 602 92 00
© Agentschap NL | februari 2011Publicatie-nr. XXXXXXXXX
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.
De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.
Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden ondersteuning bij energiebesparing, duurzame energie en CO2-reductie van de gebouwde omgeving.
Innovatie in EnergieO
verzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw
In samenwerking met: Wonen, Wijken en IntegratieMinisterie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Dit is een publicatie van:
Agentschap NLNL Energie en KlimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE UtrechtT 088 602 25 33www.agentschapnl.nl/duurzameenergie
© Agentschap NL | December 2009Publicatie-nr. 2DENB0901
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
Agentschap NL is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hèt aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.
Innovatie in EnergieOverzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw
Technieken in de bestaande bouw
warmteweerstandTrias Energetica
energiezuinigenergiebesparingsverkenner
Verdienen met duurzaam onderhoud!Naar een duurzaam meerjaren onderhoudsplan (DMOP): de stand van zaken
Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn:
Nieuwe PubLicaties
fiNaNciëLe regeLiNgeN Voor Duurzame utiLiteitsbouwDe overheid heeft in 2011 wijzigingen doorgevoerd in het fiscale en subsidiebeleid. Hieronder een overzicht van de regelingen voor duurzame utiliteitsbouw.
EIA en MIADe EIA (Energieinvesteringsaftrek) is een fiscale regeling van de ministeries van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I) en Financiën, voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. Ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw komen in aanmerking. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia.De MIA (Milieuinvesteringsaftrek) en Vamil zijn vergelijkbare regelingen van de ministeries Infrastructuur & Milieu (I&M) en Financiën voor ondernemers die investeren in een duurzaam gebouw of in duurzame voorzieningen. Zie www.agentschapnl.nl/miavamil. De EIA, MIA en Vamil zijn bedoeld voor organisaties die inkomsten of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben
geïnvesteerd. Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te combineren. Dit geldt niet voor EIA en MIA.
GroenregelingDe Groenregeling is een gezamenlijke regeling van de ministeries I&M, EL&I en Financiën. In november 2010 heeft de Tweede Kamer besloten om het belastingvoordeel op groene beleggingen af te bouwen. De regeling blijft wel bestaan. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/groenbeleggen.
EOS Er komen in de eerste helft van 2011 geen nieuwe tenders voor de Energie Onderzoek Subsidies (EOS). Het ministerie van EL&I heeft dit besloten. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/eos.
SDE+In 2011 wordt de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) omgevormd naar de SDE+. Het ministerie van EL&I wil de SDE+ uiterlijk 1 juli 2011 open stellen. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/sde.
UbouwpanelHet Ubouwpanel 2010 is gereed. Het Ubouwpanel is een jaarlijkse energiemonitor van Agentschap NL en brengt de penetratie in beeld van energie besparende maatregelen, verwarming en koelinstallaties en het energiegebruik bij een vaste groep van 1.000 utiliteits gebouwen. Deze zijn verdeeld over vijf categorieën: kantoren, onderwijs gebouwen, w inkels, ziekenhuizen en verzorgingsinstellingen. Deze achtste rapportage is beschikbaar op www.energiecijfers.nl. 2004
kantoren HF-verlichtingwinkels HF-verlichtingkantoren LED-verlichtingwinkels LED-verlichting
20181614121086420
2006 2008 2010
aandeel in verlichtingsplan %
Isolatie in kantoren
2004
kantoren HF-verlichtingwinkels HF-verlichtingkantoren LED-verlichtingwinkels LED-verlichting
20181614121086420
2006 2008 2010
aandeel in verlichtingsplan %
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 9
Duurzaamste gebouweN geraNkt GreenCalc+ versie 4.1In de nieuwste GreenCalc+ versie 4.1 is de geharmoniseerde nationale milieudatabase van Stichting Bouw Kwaliteit geïntegreerd. Dit heeft tot effect dat alle Milieuindex Gebouwscores (MIG) wijzigen ten opzichte van versie 2.2; de index gaat gemiddeld zo’n 20 punten omlaag. De GreenCalc+ labelindeling is hierop aangepast, zodat de nieuwe labels aansluiten bij de ‘oude’ ambitieniveaus. Meer informatie over de nieuwe versie van GreenCalc+ en het effect op de labelklasse indeling vindt u op www.greencalc.com.
Duurzaam Inkoop-eisen ambitieusKijkend naar de gerealiseerde Milieuindex Gebouw (MIG) resultaten in scorelijst zou geconcludeerd kunnen worden dat de eis die de overheid stelt binnen duurzaam inkopen (een MIG van minimaal 200 berekend met GreenCalc+ V2.2) niet ambitieus is. Dat is echter niet het geval. De hierboven getoonde gebouwen zijn zeer duurzaam. De criteria bij duurzaam inkopen zijn zo gekozen dat het ambitieniveau hoog maar realistisch is.
Project GreenCalc score *Watertoren Bussum 1087TNT Green Office Hoofddorp 1005TNT Distributiecentrum Veenendaal 632RWS Terneuzen 323NIOOKNAW Wageningen ** 285WNF Zeist 269DUO (OCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen ** 259RWS IJmuiden 257Central Post Rotterdam 252DWA Bodegraven 251
Zie voor de officiële Top 10 www.greencalc.com.* MIG berekend met GreenCalc+ versie 2.2.** gecontracteerd, nog niet geverifieerd.
hogeschooL rotterDam gaat Voor eeN Duurzame staDscamPusDe duurzame Stadscampus Coolhaven met moderne onderwijsvoorzieningen, congres en sportfaciliteiten, werkstudio’s en studietuinen moet een belangrijke trekker worden voor Rotterdamse studenten. Met behulp van de digitale tool ‘Naar een duurzame campus’, door TU Delft en Agentschap NL speciaal ontwikkeld voor het onderwijs, geeft Hogeschool Rotterdam inhoud aan deze verduurzaming. Op basis van keuzes die in de
tool worden gemaakt, verschijnt een mogelijk toekomstbeeld, toegesneden op de duurzame wensen en behoeften. Hogeschool Rotterdam maakt de onderwijslocaties steeds duurzamer en voor de toekomstige Stadscampus is het gewenst dat duurzaamheid vanaf de start meteen wordt meegenomen in de bouwplannen. De tool is in principe ontwikkeld voor het hoger onderwijs, maar ook interessant voor bijvoorbeeld
toekomstige science & researchparken en innovatiecampussen. Dit in relatie tot duurzame vastgoedstrategieën: duurzame keuzes voor gebouwen in termen van doelen, meters, gebruikers en euro’s. De tool is gratis beschikbaar op www.duurzamecampus.nl. Agentschap NL heeft bijgedragen vanuit de Meerjarenafspraken, zie www.agentschapnl.nl/mja.
beter LabeL DaNkzij Nieuwe VerLichtiNg
Maar liefst 20 tot 25% van al het energiegebruik in gebouwen gaat naar verlichting. Dit terwijl verlichting vaak nodeloos brandt en er aantrekkelijke alternatieven voorhanden zijn. Zo biedt moderne tlverlichting een betere kleurweergave, rustig beeld, hoog rendement en lange levensduur. Bovendien zijn deze T5systemen goed te regelen naar daglicht en aanwezigheid. Ledverlichting biedt nu al een hoogwaardig alternatief voor alle plaatsen waar nog halogeenverlichting of spaarlampen hangen. En de beste ledsystemen bieden nu al een alternatief voor tlverlichting.
Doordat verlichting zo’n grote post is op het energiegebruik van een gebouw leidt het vervangen van oude verlichtingssystemen door moderne varianten in vrijwel alle gebouwen tot een beter energielabel. Het biedt een kosteneffectieve oplossing voor panden die nu niet aan duurzaamheidscriteria voldoen. Agentschap NL heeft een verlichtingsscan en brochurereeks voor eindgebruikers beschikbaar op www.slimme-energie.nl.
miNDer risico’s met eNergieNeutraLe gebouweN
Op de PROVADA 2010 was het woord ‘sloop’ nog taboe. De uitkomsten van het duurzaamheidsonderzoekvanW/E
adviseurs over de keuze tussen bestaande en nieuwe kantoren baarde daardoor veel opzien. De studie is uitgevoerd in
opdracht van Agentschap NL en begeleid door IVBN, Neprom, Rijksgebouwendienst, TNT en INGREIM. Het doorhuren zonder ingreep van bestaande kantoorgebouwen kwam als slechtste optie uit de studie; ingrijpende renovatie of sloop en nieuwbouw als de twee beste keuzes.
Vervolgstudie ‘Renoveren of nieuw bouwen?’
AlsvervolgopdezestudieheeftW/Eadviseurs in 2011 onderzocht wat de effecten zijn van de EUeis van energieneutrale nieuwbouw vanaf 2018. Daarnaast zijn de verdergaande mogelijkheden van renovatie doorgerekend. Deze studie maakt evenals de vorige studie gebruik van een lifecyclebenadering waarin alle meetbare milieueffecten zijn verdisconteerd. Het resultaat laat zien dat de milieuvoordelen ten opzichte van de variant ‘niets doen’ groter worden. Voor partijen die ook in de toekomst willen beschikken over courant vastgoed is energieneutraal vastgoed een veilige keuze. Essentiële randvoorwaarde is daarbij wel dat de te renoveren of nieuw te bouwen gebouwen een lange levensduur hebben. Een goede locatie en flexibiliteit blijven een vereiste. Het rapport is beschikbaar op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
NIoo-KNaW Wageningen
dUo (oCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen
Toelichting scenario's:1: Doorexploiteren2: Lichte renovatie 3a: Zware renovatie3b: Zware renovatie, energie-nul, biomassa3c: Zware renovatie, energie-nul, PV4a: Sloop + nieuwbouw4b: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, biomassa4c: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, PV
9,0
8,0
7,0
6,0
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
Schaduwprijs (energie en materialen)
E: nieuwE: bestaandM: nieuwM: bestaand
1 2 3a 3b 3c 4a 4b 4c
agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 10
Dit is een publicatie van:
Agentschap NLNL Energie en klimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE Utrechtwww.agentschapnl.nl
© Agentschap NL | Juni 2011Publicatienr. 2EGOU1104
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
actiViteiteNbesLuitOndernemers zijn verplicht om alle energiebesparende maatregelen te treffen die binnen vijf jaar worden terugverdiend. Dit staat in Artikel 2.15 van het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer.
Deze verplichting geldt voor ondernemingen met een minimaal jaarlijks energiegebruik van 50.000 kWh of 25.000 m³ gas. Dit komt grofweg overeen met gebouwen van minimaal 700 m². Het is de verantwoordelijkheid van de ondernemer om energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering door te voeren. De gemeente bepaalt of de ondernemer aan de verplichting voldoet. Voor meer informatie: www.infomil.nl/energie.
trioDos bieDt eiNDgebruiker PrestatiecoNtractIn maart 2009 is het eerste duurzaam gerenoveerde rijksmonument in Nederland in gebruik genomen. Eigenaar Triodos Vastgoedfonds en huurder AT Osborne hadden drie ambities: duurzame renovatie, energiegebruik en CO₂uitstoot drastisch verminderen en eigentijdse voorzieningen toevoegen om daarmee de villa in Baarn nieuwe toekomstwaarde te geven. Voor dit pand is nu ook een langdurig prestatiegericht onderhoudscontract afgesloten. Het Model Energieprestatiecontract van AT Osborne en een Werkomschrijving technisch onderhoud zijn te downloaden van onze website www.duurzaamvastgoedportal.nl.
kaNseN Voor Duurzaam VastgoeD iN De zorgZorginstellingen zijn, gedreven door de wijzingen in het bekostigingsstelsel, bezig met het professionaliseren van hun vastgoedorganisatie. Dit biedt kansen voor het ontwikkelen van beleid voor duurzaamheid en energiebesparing. Met het nemen van energiebesparende maatregelen, zoals het beter inregelen van installaties, het verbeteren van isolatie en het installeren van energiezuinige verlichting zal de energierekening omlaag gaan. Er zijn echter meer redenen om te investeren in energiebesparing: het verbeteren van het binnenklimaat. Het verminderen van tocht en extreme hitte hebben een direct effect op het welbevinden van clienten en het verplegend personeel.
Variërend van grote ziekenhuizen tot kleinschalige woonvormen bedraagt de omvang van de vastgoedvoorraad van deze sector bijna 30 miljoen m². Anders dan in de kantorenmarkt of de retail is de zorgsector meestal zelf eigenaar van het vastgoed. De zorginstelling kan dus zelf profiteren van de extra kwaliteit en uitstraling van een duurzaam gebouw en van de lagere energierekening. Werknemers laten duurzaamheid meewegen in hun
beslissingen bij de keuze van een werkgever, belangrijk om voldoende handen aan het bed te houden. Argumentatie genoeg voor zorg instellingen om aan de slag te gaan.
Ruim 20% besparingspotentieelHet energiebesparingspotentieel in de zorg bedraagt ruim 20%. Agentschap NL ondersteunt zorginstellingen met kennis en instrumentarium om bestaande gebouwen energiezuiniger te maken. Voor meer informatie: www.energiebesparingindezorg.nl. Contact: wijnanda.willemse@agentschapnl.nl.
esco-Doorbraak rotterDamstructureLe VerDuurzamiNg begiNt bij zwembaDeN
Dit voorjaar zijn de resultaten van de eerste ESCoaanbesteding in het kader van Rotterdamse Groene Gebouwen gepresenteerd. De aanbesteding had betrekking op de verduurzaming van negen zwembaden. De resultaten op een rij:• 34%gegarandeerde
energiekostenbesparing• 15%reductieophetonderhoudbudget• structureleverbeteringvanhet
binnenklimaat van de zwembaden
Dit alles is vastgelegd in een 10jarig Onderhoud en Energieprestatiecontract (OEPC) en wordt uitgevoerd zonder aanvullende investeringen door de gemeente Rotterdam, de eigenaar van
de zwembaden. Juist deze combinatie van vergaande energiereductie en verbetering van het binnenklimaat vormt een doorbraak in Nederland voor het verduurzamen van gebouwen door de inzet van een Energy Service Company (ESCo).
Twee budgettenHet succes van Rotterdam is mede tot stand gekomen dankzij de duur van de overeenkomst, namelijk 10 jaar. En door het gegeven dat Rotterdam, naast het energiebesparingbudget dat de ESCo zelf genereert, het budget voor beheer en onderhoud van de negen zwembaden ter beschikking heeft gesteld aan de ESCo. Dit dubbele budget heeft de aanbiedende
partij in staat gesteld meer besparende maatregelen te treffen dan doorgaans gebruikelijk is bij conventionele ESCoovereenkomsten. Een groot succes voor alle in en externe experts van Rotterdam en de deelnemende ESCopartijen! Meer informatie: www.rotterdam.nl/groenegebouwen en www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Wie volgt?Agentschap NL zoekt contact met vastgoedeigenaren, overheid en nietoverheid, die dit voorbeeld willen opvolgen en ook kiezen voor budgetneutraal verduurzamen van hun gebouwvoorraad. U kunt hierover contact opnemen met Albert Hulshoff, albert.hulshoff@agentschapnl.nl.
trioDos boek ‘LeVeN iN gezoNDe gebouweN’
Triodos Bank presenteert tijdens de PROVADA 2011 het boek ‘Leven in gezonde gebouwen’. Hierin beschrijft de bank, die in 2004 als eerste een duurzaam vastgoedfonds lanceerde, haar visie op duurzaamheid en de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed. "In een tijd waarin iedereen een eigen invulling lijkt te geven aan het ruime begrip duurzaamheid, laten wij graag zien hoe wij daar al bijna tien jaar concreet invulling aan geven," zegt Guus Berkhout, fondsmanager van Triodos Vastgoedfonds. "Onze visie gaat niet alleen over energieverbruik en milieukwaliteit (Planet) maar stelt ook de vraag of de gebruikers prettig en gezond kunnen werken in het gebouw (People). Het concept en de belevingswaarde (Project) van een gebouw zijn even
relevant als rendement (Profit): een gebouw is immers pas werkelijk duurzaam als financieel rendement en maatschappelijk rendement elkaar versterken.Waarbeleggersenfinanciershun financiële criteria als regel juist tegenover de heersende milieucriteria plaatsen, verbinden wij beide waarden in één model. Hierdoor ontstaat een model dat álle aspecten van duurzaamheid beoordeelt, zowel bij aankoop als beheer".
Leidraad PrestatiecontractAgentschap NL heeft een Leidraad Prestatiecontract Beheer en Onderhoud Gebouwen opgesteld om marktpartijen te ondersteunen bij de ontwikkeling en aanbesteding van prestatiecontracten en ESCo’s. In de Leidraad vindt u onder meer tools voor monitoring, het definiëren van Key Performance Indicatoren (KPI’s) en het gebruikersgedrag in relatie tot gebouwprestaties. U kunt de leidraad gratis downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.
op www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed is een interview met wethouder van Huffelen van rotterdam te bekijken waarin zij de ESCo-overeenkomst toelicht.
“Energie besparen is een niet te missen kans om de � nanciële gevolgen van de economische crisis wat te verzachten. Zo kunnen we er mede voor zorgen dat de behandeling, service en faciliteiten voor patiënten en cliënten in de zorginstellingen op peil blijven,” aldus André de Reus voorzi� er beroepsvereniging FMGezondheidszorg. Naast kostenbeheersing spelen volgens hem ook morele overwegingen een rol om energie te besparen: “Juist zorginstellingen hebben een taak een bijdrage te leveren aan het terugdringen van de CO2-uitstoot.”
KennisDe Reus benadrukt dat besparen op energie veel meer is dan lampen uitdoen en de thermostaat omlaag draaien. “Denk aan maatregelen in de catering, want juist de voedselproductie is een geweldige energieslurper of aan de manier waarop we gebouwen binnen en buiten laten reinigen. Ook in deze onderdelen van ons brede vakgebied kunnen we veel winnen door te besparen.” Volgens De Reus is er al veel belangstelling onder facilitair managers voor energiebesparing. “Maar het gaat nu eenmaal om speci� eke kennis van technieken en gedragsbeïnvloeding die niet iedereen noch elke instelling in huis kan hebben. Juist dat is wat we met dit symposium willen bereiken: een � inke impuls aan kennisverspreiding over energie besparen.”De beroepsvereniging organiseert het symposium samen met Agentschap NL, onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. “Agentschap NL is bij uitstek de specialist in het toepassen van duurzaamheid in bedrijven en instellingen en dus ook energiebesparing. We zijn blij dat zij hun kennis met facilitair managers willen delen, tijdens maar ook na zeven oktober,” stelt De Reus vast.
“Met dit symposium willen we een � inke impuls geven aan kennisverspreiding over energie besparen.”
“Liever besparen dan bezuinigen”
Voorzi� er beroepsvereniging FMGezondheidszorg André de Reus
Jaarlijks 115 miljoen euro besparen kan
Volgens TNO Centrum Zorg en Bouw kan de zorgsector tussen de 12 en 25% energie besparen. Dit komt overeen met een jaarlijkse gemiddelde kostenbesparing van 115 miljoen euro en een reductie van de CO2-emissie van ongeveer 600 kton per jaar.
In samenwerking met Agentschap NL maakte TNO een inscha ing van de potentiële energiebesparing in de zorgsector. Hiervoor is een onderverdeling gemaakt in ziekenhuizen, verpleeghuizen, verzor-gingshuizen en de gehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg en jeugdzorg. Deze indeling is zo gekozen, omdat er verschil is in gebouwvormen, beze ingsgraden, installatie concepten en energiever-bruik. Het jaarlijkse energieverbruik van de totale zorgsector bedraagt ruim 900 miljoen kubieke meter gas en 2,3 miljoen MWh electriciteit. Vergelijkbaar met ruwweg 600.000 huishoudens.
Cluster
ZiekenhuizenVerpleeghuizenVerzorghuizenGHZ/GGZ/Jeugdzorg
Totaal
Gas (*1000 m3/jaar)
237.600213.000210.000240.000
900.600
Electriciteit(MWh/jaar)
741.600518.300511.000584.000
2.345.900
Primair(PJ/jaar)
15,212,312,113,8
53,3
CO2-emissie(kton/jaar)
842672662757
2,932
Energiekosten(M€/Jaar)
163130128146
567
energiegebruik per cluster
Energiebesparende maatregelenOp basis van het percentage instellingen dat de energiebesparende maatregel hee� doorgevoerd, maakte TNO een inscha ing van het maximaal te behalen percentage en het energiebesparende eff ect ervan. Hieruit blijkt dat ziekenhuizen veel energie kunnen besparen met dak- en vloerisolatie, HR-ketels en systeemoptimalisatie. Voor nieuwbouw biedt warmte- en koudeopslag nog veel mogelijkheden.
>> Als het gaat om energie en klimaat
congreskrant zorg | 01
Energie besparingin de zorg
sYNtrus achmea LabeLt wiNkeLVastgoeDAls eerste grote vastgoedbelegger in Nederland is Syntrus Achmea gestart met al haar winkelpanden van een energielabel te voorzien. Het gaat om zo’n 400 objecten, in waarde totaal 2,4 miljard euro. De labeling vindt plaats op unitniveau. Deze exercitie moet Syntrus Achmea een eerste indicatie geven van de energieprestatie van de gehele retailportefeuille. Vervolgens zal Syntrus Achmea met alle 1.400 huurders van winkelunits om de tafel gaan om afspraken te maken over verbetering van het energielabel.
www.duurzaamvastgoedportal.nlondersteunt u met informatie
over rendement, techniek en wetgeving