Post on 27-Apr-2015
1
GRAIMÉAR GAEILGE na mBRÁITHRE CRÍOSTAÍ An Gúm BAILE ÁTHA CLIATH
2 Foilsíodh den chéad uair le haghaidh na mBráithre Críostaí ag M.H. Mac an Ghoill agus a Mhac Teo. 1960 Eagrán Nua (bog) © Rialtas na hÉireann 1985 An tEagrán Nua seo © Rialtas na hÉireann 1999 Gach ceart ar cosnamh. Ní ceadmhach aon chuid den fhoilseachán seo a atáirgeadh, a chur i gcomhad athfhála, ná a tharchur ar aon mhodh ná slí, bíodh sin leictreonach, meicniúil, bunaithe ar fhótachóipeáil, ar thaifeadadh nó eile gan cead a fháil roimh ré ón bhfoilsitheoir. Arna chlóchur ag Arna chlóbhualadh in Éirinn ag Le ceannach díreach ó: Nó tríd an bpost ó: Siopa Fhoilseacháin an Rialtais, An Rannóg Postdíola Sráid Theach Laighean, Foilseacháin an Rialtais, Baile Átha Cliath 2. 4-5 Bóthar Fhearchair, Baile Átha Cliath 2. An Gúm
3 tulmhaisiú An Bráthair Liam A. Ó hAnluain (1910-1992) Céad-Eagarthóir Graiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí
4 CLÁR Réamhrá Noda 1 An Aibítir & na Fuaimeanna 2 Téarmaí Gramadaí 3 Ceannlitreacha; Fleiscíní; an Uaschamóg 4 An Séimhiú 5 Na Réamhlitreacha 6 An tInfhilleadh 7 An tAlt 8 Inscne & Deilbhíocht an Ainmfhocail 9 Comhréir an Ainmfhocail 10 Sloinnte 11 An Aidiacht 12 Na hUimhreacha 13 Na Forainmnigh 14 Deilbhíocht an Bhriathair 15 Comhréir an Bhriathair 16 Comhréir na Copaile 17 Deilbhíocht an Ainm Bhriathartha 18 Comhréir an Ainm Bhriathartha 19 An Aidiacht Bhriathartha & na Rangabhálacha 20 Na Míreanna Briathartha 21 An Dobhriathar 22 An Réamhfhocal
5 23 An Cónasc 24 Déanamh na bhFocal 25 An Abairt Shimplí: an Príomhchlásal 26 Clásail Chomhordaitheacha 27 An Clásal Coibhneasta ina Chlásal Aidiachtach 33 Clásail Choibhneasta nach Clásail Adiachtacha 34 An Clásal Ainmfhoclach 35 Clásail Aidhme & Clásail Ama 36 Clásail Chúise: Clásail Imthoisceacha: Clásail Iarmhartacha 37 An Clásal Coinníollach 38 Clásail Fhaomhacha & Clásail Chomparáideacha 39 Clásail Chuimsitheacha & Clásail Neamhchúiseacha 40 An Chlaoninsint 41 Parsáil & Taifeach Aguisín: Briathra; Ainmneacha Briathartha; Aidiachtaí Briathartha INNÉACS Treoir d'Fhocail Áirithe
6 Réamhrá leis an gCéad Eagrán
Leabhar é seo le haghaidh daoine a bhfuil eolas acu cheana féin ar bhunrialacha na
deilbhíochta agus na comhréire agus a dteastaíonn uathu eolas níos cruinne a fháil ar cheart
agus ar shaibhreas na Gaeilge.
Tá an deilbhíocht agus cuid mhaith den chomhréir bunaithe ar Gramadach na
Gaeilge: An Caighdeán Oifigiúil. An chuid den chomhréir atá taobh amuigh de chúram an
leabhair sin tá sí bunaithe ar litríocht na Nua-Ghaeilge, agus go háirithe ar scríbhinní
Pheadair Uí Laoire, Shéamais Uí Ghrianna agus Mháirtín Uí Chadhain. Ní beag an cúnamh a
fuarthas as saothar gramadóirí mar Ó Nualláin, Ó Searcaigh, Ó Cadhla agus de Bhaldraithe,
agus as foclóirí Uí Dhuinnín, Mhic Cionnaith agus de Bhaldraithe.
Tá na Bráithre Críostaí buíoch den Ollamh de Bhaldraithe de bharr an eolais agus na
comhairle a thug sé dóibh i dtaobh pointí áirithe deilbhíochta agus comhréire. Tá siad go mór
faoi chomaoin ag Séamas Daltún, M.A., Príomh-Aistritheoir, Rannóg an Aistriúcháin, a léigh
na caibidlí ina bhfuil an deilbhíocht agus a bhí fial i gcónaí faoina chúnamh. Is ar a
chomhairlesean agus ar chomhairle na Roinne Oideachais atá corr-mhionleasú déanta sa
leabhar seo ar na rialacha atá sa ghraiméar caighdeánach thuasluaite. Is í an Roinn Oideachais
a mhol an scéim ainmneacha atá ar litreacha na haibítre.
Is cuma cén t-ord ina léitear formhór na gcaibidlí, ach moltar caibidlí áirithe a léamh
roimh chaibidlí áirithe eile, XVIII roimh XIX, XX: XXVII roimh XXVIII; XXXV-XXXIX
roimh XL-XLIX; XLV roimh XLVI-XLIX.
Réamhrá leis an Eagrán Nua seo
Tharla Foclóir Gaeilge-Béarla Uí Dhónaill ar an bhfód le tamall agus gan é féin agus
Graiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí ag réiteach le chéile ar chorrphointe ba mhaith an
deis é an t-eagrán úr seo le soiléiriú nó iomlánú a dhéanamh ar phointí áirithe, nó iad a
shimpliú, i bhfianaise fhás na teanga agus ghnás na n-údar. An Dr Niall Ó Dónaill agus an Br
Liam Ó hAnluain (solas na bhFlaitheas dóibh beirt) a d'ullmhaigh an t-eagrán seo ó thaobh na
gramadaí de. Tá buíochas ag dul do Rannóg an Aistriúcháin, agus go háirithe do Sheán Ó
Curraoin, Príomh-Aistritheoir, agus do Ghearóid Ó Caiside, Aistritheoir Sinsearach, a thug
cuidiú go fial agus an t-eagrán seo á réiteach ag an nGúm.
Márta 1999
7 NODA
aid. aidiacht
ain. ainmneach
ainmfh. ainmfhocal, ainmfhoclach
athfhill. athfhillteach
b[ain]. baininscneach
br. briathar(tha)
c. caite, coinníollach
ceist. ceisteach
claon. claoninsint
coibh. coibhneasta
comhord. comhordaitheach
cón. cónasc
etc. et cetera/agus araile
f. fáistineach; foshuiteach
f[ir]. firinscneach
for. forainm
fosh. foshuiteach
g. ginideach
gair. gairmeach
g.ch. gnáthchaite
gin. ginideach
g.l. gnáthláithreach
guíth. guítheach
i. iolra
i.e. eadhon
imthoisc. imthoisceach
iol. iolra
l[áith]. láithreach
m. modh
n nóta
neamhdhír. neamhdhíreach
neamhph. neamhphearsanta
8 neamhs. neamhspleách
o[rdaith]. ordaitheach
orduimh. orduimhir
r[éamh]. réamhfhocal, réamhfhoclach
s[aorbhr]. saorbhriathar
sealbh. sealbhach
t. táscach
tabh. tabharthach
taisp. taispeántach
u. uatha
a > b. ó a a dhíorthaítear b
a -> b. athraítear a go b
( ) Focail faoi lúibíní cruinne i lár sampla féadtar iad a úsáid in ionad na bhfocal
atá rompu.
[ ] Focail faoi lúibíní cearnacha féadtar iad a úsáid nó a fhágáil ar lár.
9 1
AN AIBÍTIR AGUS NA FUAIMEANNA
1.1 Is í an aibítir rómhánach a úsáidtear anois de ghnáth i scríobh na Gaeilge. Is iad seo a
leanas litreacha na haibítre mar aon le hainmneacha na litreacha faoi lúibíní:
a (á), b (bé), c (cé), d (dé), e (é), f (eif), g (gé), h (héis), i (í), j (jé), k (cá), l (eil), m (eim),
n(ein) o (ó), p (pé), q (cú), r (ear), s (eas), t (té), u(ú), v (vé), w (wae), x (ex), y (yé), z (zae).
1.2 Is mar a chéile fuaimniú ainmneacha na ngutaí agus fuaimniú na ngutaí fada de
ghnáth. Má tá síneadh ar litir ghutach, is mar seo is gnách í a ainmniú sa chaint: á-"a fada";
é-"e fada"; etc. Má tá sí gan síneadh, "a gairid", "e gairid", etc. a deirtear. Nuair atáthar ag
litriú focail os ard, áfach, is minic a fhuaimnítear fada nó gairid ainm an ghuta de réir mar atá
síneadh air nó nach bhfuil, gan na focail fada, gairid a úsáid.
1.3 Ní úsáidtear na consain j, q, v, w, x, y, z ach i roinnt focal ón iasacht, agus ní úsáidtear
k ach in ainmneacha dílse iasachta, sa mhatamaitic, san eolaíocht, etc. Fuaimeanna gallda atá
i bhfuaimeanna na gconsan in ainmneacha na gconsan j, z.
1.4 Fuaimeanna a chiallaíonn na focail guta, consan, défhoghar sa chaibidil seo, agus
litreacha a chiallaíonn litir ghutach, litir chonsanach, délitir. Ní i gcónaí a dhéantar an
t-idirdhealú sin sna caibidlí eile.
1.5 Tá dhá phríomhfheidhm ag na litreacha gutacha, mar atá gutaí agus défhoghair a
léiriú, agus léiriú a dhéanamh ar cháilíochtaí na gconsan atá in aice leo san fhocal céanna.
Sleamhnóg a thugtar ar litir ghutach nach bhfuil aici ach an dara feidhm. Ní fhuaimnítear na
sleamhnóga ar chor ar bith, sin nó sleamhnaítear tharstu go héadrom tapa. Aon áit a bhfuil
litir ghutach gan síneadh sa chló iodálach in aice le litir ghutach sa chló trom san fhocal
céanna in 1.5-19 léiríonn sí sleamhnóg: anois, ceann, slánaitheoir.
1.6 An scéim atá á léiriú thíos ar fhuaimeanna na Gaeilge tá na tréithe seo a leanas inti. Tá
sí simplí, tá sí ag teacht leis an litriú an méid is féidir, tá sí bunaithe ar an mbéal beo le
cúnamh na gcanúintí éagsúla, agus tá sí beagnach ar aon dul leis an scéim atá molta in
Foclóir Póca ag an Institiúid Teangeolaíochta (An Gúm, 1986). Tabharfar faoi deara go
bhfuil cáilíochtaí ginearálta na ngutaí neamhspleách ar an aiceann, ar an bhfad, ar an tsrónaíl,
agus ar na consain chóngaracha.
NA GUTAÍ
10 1.7 Maidir le fad tá dhá shórt gutaí sa Ghaeilge, gutaí fada agus gutaí gairide. Is faide
fuaim guta fhada ná an fhuaim a bheadh ag guta gairid den cháilíocht chéanna sa suíomh
céanna i bhfocal nó in abairt. Is guta cúnta guta a fhuaimnítear idir chonsain i bhfocal ach nach léirítear sa litriú.
1.8 Is iondúil gur guta fada guta a léirítear le
llitir a bhfuil síneadh uirthi: áit, dó, garsún
lceann de na grúpaí ae, ao, eo, omh(a), umh: Gael, caor, beo, chomh, comhairle,
umhlaím
li nó u roimh á, ó: fiáin, sióg, fuáil, ruóg
la roimh rd, rl, rn, agus go minic roimh rr ag deireadh focail: bard, tharla, carnán,
barr.
1.9 Bíonn srónaíl ar na gutaí aiceanta (1.30-33) in aice m, mh, n, is é sin le rá go ligtear
cuid den anáil amach tríd an tsrón le linn a ndéanta: máthair, comhairle, cónaí, cúng,
amhras.
1.10 i Guta tosaigh ard (tosach na teanga a ardú go maith)
Gairid:
binn, ding, fill, im, intinn, millte, rince, titim;
cuir, muintir, uibheacha, uimhir, tuillte, suim;
biolar, iolar, fios, miodóg, mionna, pionta, sprionlóir;
áirithe, éirithe, tosaithe, cuimsitheach, slánaitheoir.
Bíonn i ina ghuta cúnta idir an dá chonsan sna péirí seo a leanas nuair is consain chaola iad
mura mbíonn guta fada rompu: (a) lb, lbh, lf, lg, lm (b) nb, nbh, nm (c) rb, rbh, rf, rg, rm. Tá
na gutaí cúnta marcáilte le fleiscíní: scoil-b, seil-bhe, doil-fe, ceil-ge, sail-m, bin-b, lin-bh,
ain-m, doir-b, gair-bhe, gair-fean, air-gead, air-m.
Fada:
bí, bhuailfí, céilí, díreach, náirím, neirbhís, tír;
caí, claí, ealaín, ealaí, mholfaí;
buí, guí, luím;
croí, cloí;
bailigh, éirigh, clúdaigh, sásaigh;
ceannaíonn, claíomh, naíonán, talmhaíocht;
bruíon, buíoch, luíonn, shuíomar;
íoc, cíoch, íochtar, bailíonn, filíocht;
11 aon, araon, caora(ch), deargadaol, lao, saol;
aoire, baois, caoi, comaoin, saoil, naoi, righin.
1.11 e Guta tosaigh leathard (tosach na teanga a ardú leath bealaigh)
Gairid:
ceist, feic, geimhreadh, Meitheamh, seilg, seinm, te;
aige, air, daibhir, raibh, saibhreas.
Fada:
finné, gé, inné, té;
coiscéim, léigh, leithéid, péist, soiléir, téim;
Béarla, féach, buidéal, páipéar, téad, ticéad;
aer, aturnae, contae, Gael, lae, traenach;
aeir, foghlaeir, Gaeilge, traein.
1.12 a Guta lárnach íseal (lár na teanga a ardú beagán)
Gairid:
anall, banríon, barra, cam, fathach, rann, scamhóg, tobac;
Aibreán, aill, bain, caint, caith, maithiúnas;
cead, cealtair, dealramh, eaglais, feall, peann,
beairic, beaichte, beaignit, meaig.
Fada:
ard, bád, barr, carnán, iomard, lámh, tharla, urlár;
ceardaí, cearnóg, fearr, meáchan, milseán, Seán;
airne, amháin, cáil, cairde, gairleog, tiomáin;
ciseáin, leáim, meáite, Sheáin, treáire.
1.13 o Guta cúil leathard (cúl na teanga a ardú leath bealaigh)
Gairid:
anonn, bog, cnoc, coll, corr, cos, oide, roinn;
boicht, cloiche, doirt, droichead, scoil, toit;
anseo, deoch, Eochaidh, eochair, seo;
gliomach, deoch, Eochaidh, eochair, seo;
gliomach, iomaí, liobarnach, liom, pioc, sioc, trioblóid. Focail eisceachtúla na cinn thuas ina bhfuil -eo- le fuaim ghairid.
Fada:
12 cónaí, cnó, fómhar, neantóg, óg, tionól, tóg;
baileofar, ceol, deo, eorna, fuinneog, leoga, meon;
bádóir, brionglóid, cóir, móin, nóinín, scóip;
ainneoin, beoir, cruinneoidh, deoir, feirmeoir, meoin;
chomh, comharsa, comhla, romham, tomhas;
comhairle, romhainn, thomhais;
bord, dorn, orlach, doirne.
1.14 u Guta cúil ard (cúl na teanga a ardú go maith)
Gairid:
chugam, dubh, guth, luch, muc, ubh, uncail;
fliuch, inniu, tiubh, triuch, triuf.
Fada:
bunús, cosúlacht, crú, cúng, lúcháir, rásúr, scrúdú, úd;
breithiúnas, ceistiú, ciúnaím, fiú, pléisiúr, siúl;
cúis, dúil, dochtúir, fearúil, úim, úir;
cáiliúil, ciúin, giúis, oiliúint, saighdiúir;
ciumhais, cumhacht, cumhra, Mumhain, umhal.
1.15 ∂ Guta lárnach leathard (lár na teanga a ardú leath bealaigh)
Gairid:
anuas, cosantóir, dhúnfadh, éadach, póca, portach;
cailleach, díreach, goideann, nífeadh, tinneas;
inchinn, intinn, titim, uimhir;
cathair, seachain, seachtain;
moladh, samhradh, tuilleadh;
cara, ceolta, fiacla, úlla;
caite, fuinneoige, libhse, miste, náire;
i mbád, a mac.
13 Bíonn ∂ ina ghuta cúnta idir an dá chonsan sna péirí seo a leanas nuair is consain leathana iad
mura mbíonn guta fada rompu: (a) lb, lbh, lf, lg, lm, lmh (b) nb, nbh, nch, nf, nm (c) rb, rbh,
rf, rg, rm. Tá na gutaí cúnta marcáilte le fleiscíní.
Al-bain, bal-bhán, deal-fa, bol-g, col-m;
Ban-ba, ban-bh, sean-chas, con-fach, sean-móir;
car-bad, dear-bhaím, mar-fach, fear-g, ar-m.
1.16 Na Défhoghair (péirí gutaí ag teacht le chéile)
ia = i+∂:
ciall, coitianta, diabhal, grianán, scian, sliabh, speisialta;
bliain, diaidh, fiaile, iaim, riail, triailim.
ua=u+∂:
anuas, bruach, cruach, fionnuar, suas, uasal;
chuaigh, fionnuaire, uaigneach, uair, uaisle;
au=a+u:
Cabhán, cabhlach, domhan, fabhra, gabhar, labhraím, tabharfar;
abhaill, cabhair, fabhair, tabhair;
creabhar, Eabhrais, Feabhra, leabhar;
creabhair, leabhair, meabhair;
cobhsaí, tobhach;
foghar, foghlaim, foghraíocht, rogha, toghaim;
bodhar, bodhaire, modhúil, odhar, todhchaí;
amhras, gamhain, macasamhail, ramhar;
cleamhnas, sleamhain, Teamhair. I bpáirt den Ghaeltacht fuaimnítear -abh(a) go minic mar ó dúnta, e.g. labhair, tabhair, abhainn, gabhal, feabhas,
meabhrach.
ai=a+i:
adhairt, adhradh, radharc, meadhrán;
maidhm, raidhse, eidhneán, feidhm, meidhir, oidhre;
aghaidh, laghdú, saghas, teaghlach;
saighdiúir, saighead, Laighean, feighil, oigheann.
14
1.17 Bá an ghuta
Seo na príomhchásanna ina mbáitear gutaí:
l ∂ + ∂ > ∂: hata an tsagairt; bhí mise ag obair.
l ∂ in aice guta eile i bhfocal eile: bhí sé ag ól; níl a fhios agam; scata
ógánach.
LEITHNE & CAOILE
1.18 Gutaí leathana a thugtar ar a, o, u, á, ó, ú cionn is gur leithne an t-aerspás taobh thiar
de na fiacla le linn a ráite ná an t-aerspás i gcás e, i, é, í. Gutaí caola a thugtar ar e, i, é, í.
Fuaimnítear an délitir ae mar ghuta leathan. Tá an guta ∂ idir eatarthu, is é sin, ní áirítear caol
ná leathan é.
1.19 Taobh amuigh de h tá dhá cháilíocht ag gach gnáthchonsan sa Ghaeilge. Féadann siad
a bheith leathan nó caol. Taispeántar cáilíocht an chonsain sa scríbhinn de ghnáth trí na
litreacha gutacha atá cóngarach dó. Is iad na gutaí leathana, agus e sa délitir ae, a léiríonn go
bhfuil consan in aice leo leathan. In aon chás eile is gnách an consan a bheith caol. Mar sin
de, má tá guta leathan taobh le consan caol nó taobh le grúpa de chonsain chaola i bhfuaimniú
focail, is gnách sleamhnóg, e nó i, a chur isteach sa litriú idir an guta leathan agus an consan
caol le caoile na gconsan a léiriú. Mar an gcéanna má tá guta caol taobh le consan leathan nó
taobh le grúpa de chonsain leathana i bhfuaimniú focail is gnách sleamhnóg, a nó o nó u, a
chur isteach sa litriú idir an guta caol agus an consan leathan le leithne na gconsan a léiriú:
ceacht, ainm, cois, cúis, consain, caí, téann, croí, cuí.
1.20 Tá corrfhocal eisceachtúil ann. Mar shampla, tá r leathan roimh é in aréir, n leathan in
ina (= in a) athair, lena (= le + a) athair. Agus tá consan caol nó consain chaola ar lorg a
tosaigh sna focail ag (roimh ainmfhocal), aneas, aniar, ar (réamhfhocal), arís, anseo, ansin,
ansiúd agus in an (an t-alt) roimh litir chaol. Lena chois sin is consan leathan an chéad
chonsan agus consan caol an consan deireanach ar lorg i sna grúpaí cht, rd, rl, rn, rs, rt:
beaichte, cairde, comhairle, airne, tuirse, imirt. Agus i dtosach focail, agus corruair eile, is
consan leathan s agus consain chaola na consain eile sna grúpaí sf, sm, sp, spl, spr roimh e, i,
é, í: sféar, smig, smeach, sméid, speal, spéir, spiorad, spíonta, spleách, spré, spriúchaim.
Amanna taispeánann an litriú féin gur difriúil consain an ghrúpa maidir le leithne agus caoile:
ospidéal, smachtín.
15 1.21 I gcás comhfhocal is iondúil go mbraitheann cáilíocht gach consain ar an litriú atá ina
chuid féin den chomhfhocal. San alt seo léiríonn cló trom agus cló iodálach leithne agus
caoile, faoi seach, timpeall an nascphointe.
ardeaspag, atitim, banchléireach, buan-mhíchumas, céadghin, clóscríbhinn, comhcheilg,
corrmhéar, croscheistiú, déphósadh, dobhriathar, fiarsceabha, fodhlí, iarmhír, idirghuí,
inghlactha, lámhleabhar, leaschigire, leas-phríomhchigire, neamhchiontach, neamhspleách,
ollphéist.
1.22 Ach más péire de na litreacha d, l, n, s, t atá ag teacht le chéile sa chomhfhocal is í
cáilíocht an dara litir cáilíocht an ghrúpa: an-deas, bantiarna, cionsiocair, ceanntréan,
indáilte, intuigthe. Is minic a chuireann túslitir focail isteach ar cháilíocht an chonsain atá ag deireadh an fhocail roimhe, ach níl aon chur síos
sa leabhar seo air sin, cé go bhfuil corrshampla de sna liostaí a leanas.
NA CONSAIN
1.23 Is iondúil gur consan simplí (i.e. aon fhuaim amháin) a bhíonn á léiriú ag gach ceann
de na grúpaí seo a leanas: ll, nn, rr; dt; bh, ch, dh, gh, mh, ph, sh, th; bth, cth, gth, mth, pth,
rth; thl, thm, thn, thr, ths; thbh, thch, thdh, thgh, thmh, thph; mhph; shl, shn, shr; msh, rsh,
rrsh.
Agus mar an gcéanna i gcás na ngrúpaí seo a leanas: bp, bhf, gc, mb, mhf, gc, ng.
1.24 Is consan simplí nd, ts i dtosach focail.
Consan simplí fosta atá i ngrúpaí mar ch-ch (droch-chaint), d-d (grod-díolaim), l-l
(béal-láidir), n-n (ár maoin-ne), r-r (gearr-rás), s-s (mo chos-sa), th-th (gnáth-thuarastal),
mh-bh (Príomh-Bhreitheamh), mh-mh (leamh-mhachnamh).
1.25 Is gnách gur consan simplí atá sna grúpaí seo a leanas i dtáscach fáistineach na
mbriathra agus sa choinníollach: bf, bhf, cf, chf, df, gf, lf, mf, mhf, nf, pf, rf, sf, tf, thf:
scuabfaimid, scríobhfainn.
1.26 Is iondúil, áfach, f a fhuaimniú mar chonsan ann féin sa saorbhriathar agus sa dara
pearsa uatha den choinníollach: molfar, mholfá, bhuailfí, ach níl sé mar sin i ngach canúint.
1.27 Ní hionann fuaim do dt ná do bhf i dtosach agus i lár focail: d, v na fuaimeanna i
dtosach; t, f i lár an fhocail. Léiríonn cló trom gur consan simplí an grúpa.
1.28 Seo achoimre ar na cásanna is coitianta ina bhfaightear na consain éagsúla mar aon le
corrleid faoina bhfuaimniú. Bíonn téada an ghutha ag crith le linn consan glórach a dhéanamh. Ní bhíonn le linn consan análach a dhéanamh.
(i) p, b, m (glórach agus análach): leathan (Na bruasa a bhrú amach)
16 • poll, pláta, cupán, cúpla, alp, lúbtha, scríobfainn
• bó, baol, buí, ábalta, gob, i bpluais, go bpósfá, a bpáiste
• mór, seomra, amú, cam, i mbád, bhur mbó
• cumtha, iomthús, chamfainn
(ii) p, b, m (glórach agus análach): caol (Na bruasa a theannadh isteach)
• píosa, plé, cipín, scaip, teipthe, scaipfeadh
• bí, beo, b'fhiú, bris, ribe, píb, a bpící, go bpléinn
• mí, meán, cime, imní, suim, a mbeo, ár mbia
• snaidhmthe, léimfimid, timthriall
(iii) t, d, n (glórach agus análach), l (glórach agus análach), s : leathan (An teanga a bhrú i
gcoinne na bhfiacla uachtair)
• tú, tuí, trá, geata, mart, d'atfadh, féadfaidh, stadta, an tslat
• dó, draoi, údar, ard, úd, go dtaga, i dtalamh
• nua, cnó, mná, gnúis, tnúth, a ngnó, anois, annamh, anró, ann, go ndúna
• breathnú, dúnfaimid, teannfaidh, thnáith, shnámh
• lú, lón, fola, allas, alt, anall, poll
• molfaidh, mo thlú, do shlat, dúshlán, meathlaím, gheallfainn
• suí, sféar, speal, sméar, asal, ospidéal, cos, chasfaidís
(iv) t, d, n (glórach agus análach), l (glórach agus análach), s : caol (An teanga a bhrú i
gcoinne na bhfiacla uachtair agus an charbaill)
• téim, teo, an tslí, ite, séidte, loitfidh, ghoidfidís
• deo, di, oideas, goid, go dtí, a dteach
• níl, cneas, gné, i ngníomh, inné, duine, inti, roinn, slí an eolais
(1.22 n), go ndíolann, a ndícheall
• bainfidh, roinnfinn, shníomh, aithne
• léim, uillinn, bhuailtí, míle, moill, bhuail
• buailfidh, fillfimid, mo shleán, meithleacha
• sí, íseal, taispeáin, anois, bhrisfinn, is é (1.22 n), os cionn (1.22 n)
(v) r (glórach agus análach): leathan (Crith teanga bríomhar a dhéanamh) Consan leathan is ea r i dtosach focail roimh e, i, é, í mura bhfuil focal roimhe a shéimhíonn agus dar críoch litir nach d, l, n,
r, s, t. Féach freisin 1.20.
•rás, arán, dháréag, cearr, bearna, gort, Béarla,
cara, ór, cairde, comhairle, airne, bairr, tuirse,
17 Máirt, rí, cara an rí, ré, don ré, reacht, reoite, aréir
•curtha, gearrtha, throid, a shrón, cathracha, parthas, ghearrfainn,
scarfaidís
(vi) r (glórach agus análach): caol (An teanga a bheith ag cuimilt i gcoinne an charbaill)
•aire, airc, arís, óir, cuireadh, roimh ré, de réir, mo rí, athrí
• chuirfinn, a thrian, do shrian, aithrí
(vii) c, g, ng (glórach agus análach): leathan (Cúl na teanga a bhrú i gcoinne an choguais)
• cú, peaca, bac, íoctha, leagtha, bhacfainn, bhogfainn
• gual, Gael, guí, eagla, díog, i gcaoi, ár gcú
• ár nguí, na nGael, longa, seang, banc, splanc
• seangtha
(viii) c, g, ng (glórach agus análach): caol (Lár na teanga a bhrú i gcoinne an charbaill)
• cé, aici, minic, feicthe, ligthe, tréigfidh, loicfinn
• gé, aige, ligim, teilg, ár gcead, i gcéin
• pingin, moing, ár ngé, rince, an Fhrainc
• lingfinn, dingthe
(ix) f, v: leathan (Na bruasa a bhrú amach; iad a theagmháil le chéile; gan na fiacla uachtair
a theagmháil leis an mbruas íochtair)
• fan, grafaim, scríobhfainn, ríomhfaidh, mo phóca, leathphunt
• bhain, bhrúigh, amháin, grámhar, tarbh, brobh, amh, leathbháite, neamh,
talamh, gaineamh, an bhfásann, vóta
(x) f, v: caol (Na bruasa a theannadh isteach; iad a theagmháil le chéile; gan na fiacla uachtair
a theagmháil leis an mbruas íochtair)
• feo, foirfe, d'ibhfinn, mo phionta, leathphingin
• bhí, mheáigh, deimhin, luibheanna, naimhde, deilbh, nimh, athbhliain,
go bhfios, veidhlín
(xi) ch, gh: leathan (cúl na teanga a chuimilt i gcoinne an choguais)
• chomh, achar, sceach, boicht (1.20), beaichte (1.20), smachtín (1.20), athchur; (i
gcanúintí áirithe) moladh é, mholfadh sé, ceannaíodh, crádh, etc.
• dhá, ghoid, comhdháil, idirghuí, athghairm
(xii) ch, gh: caol (lár na teanga a chuimilt i gcoinne an charbaill)
• chéas, droichead, díchéillí, braich, athcheangal, shiúil, Sheáin, Sheoirse,
a shiúr
18 Tá dhá fhuaim éagsúla ag sh (mar atá, h nó ch) i dtosach focail roimh ghuta caol. • gheofá, gheit, dhíolamar, dodhéanta, soghearrtha
(xiii) h: Níl leithne ná caoile i gceist:
• hata, mahagaine, cúlhalla, thit, thuas, ithe, rath, cith, thiocfainn; léifidh,
léifimid, léifinn, léifeadh, léifimis, léifidís, cheana (dobhriathar), shíl, sheas, Shéamais,
foshuíomh, athuair, leathfhocal, gnátharm.
1.29 Litreacha consanacha nach bhfuaimítear de ghnáth
• don fhear, d'fhreagair, athfhoilsiú, m'fheirm
• consan an ailt an agus é idir dhá chonsan: fear an tí, ar an mbóthar
• consan an réamhfhocail ag roimh ainm briathartha dar tús consan: ag moladh, ag
rith Lena chois sin má tá ag ar lorg guta báitear ag ar fad: bhí sé ag rith > bhí sé rith.
• th i ndeireadh réimíre roimh chonsan: athdhéanamh, athlasadh, athleagan,
bithbhuan, gnáthdhuine
AN tAICEANN
1.30 Ar an gcéad siolla go hiondúil a chuirtear an t-aiceann nuair nach bhfuil guta fada
ná défhoghar in aon siolla eile: annamh, cuirim, dúnaim, eolas, amhras.
1.31 Sna cásanna seo cuirtear an t-aiceann ar an dara siolla: abhaile, abhus, aduaidh,
amach, amárach, amháin, amuigh, amú, anall, aneas, aniar, aníos, anocht, anoir, anois,
anonn, anuas, anseo, ansin, ansiúd, araon, aréir, arís, atá (foirm den bhriathar bí), atáim,
atáimid, atáthar, cibé, faraor, iníon, inné, inniu, isteach, istigh, laisteas, laistiar, laistigh,
lasbhus, lasmuigh, lasnairde, lastall, monuar, tráthnóna. Agus i gcás corrfhocal ón iasacht:
tobac.
1.32 Tá an scéal níos achrannaí maidir le cuid de na hainmneacha pearsanta agus sloinnte
agus focail chomhshuite:
Mobhí, Mocheallóg, Mac Conaola, Mac Conmara; Ó Maoileoin, Ó Maoilia, Ó
Maoldomhnaigh; drochdhuine, róthe, an-ocras, ardtráthnóna, inphósta, incheoil,
fíor-dhrochlá; athbhliain nó athbhliain, dea-labhartha nó dea-labhartha, leathfhocal nó
leathfhocal, sodhéanta nó sodhéanta, seanduine, seanbhean. In 1.32-33 taispeánann cló trom cá bhfuil an príomhaiceann, agus cló iodálach an fo-aiceann, aon áit a bhfuil athrú cló san
fhocal. 1.33 Maidir le focail nach bhfuil i gceist in 1.31, 1.32, tá dhá nós ann:
19 lpríomhaiceann a chur ar an gcéad siolla agus fo-aiceann ar aon siolla eile a bhfuil
guta fada nó défhoghar ann. An chéad fho-aiceann an fo-aiceann is treise: bachlóg, bádóirí,
cailíní, cearnóga, chráidís, d'fhanaidís, fuiseog, grósaeir, labhraím, mholfaí, sciathán,
sclátaí, scríbhneoirí, tarlaíonn, uachtarán
laiceann a chur de ghnáth ar gach siolla a bhfuil guta fada nó défhoghar ann. Is
minic na haicinn ar aon neart, ach is minice gur treise ceann acu ná na cinn eile de bharr
cáilíochtaí áirithe a bheith sna gutaí féin nó sna consain chóngaracha nó i roinn chainte an
fhocail: bachlóg, bádóirí, cailíní, cearnóga, chráidís, fuiseog, grósaeir, labhraím, sciathán,
sclátaí,scríbhneoirí, tarlaíonn, uachtarán.
Amanna, áfach, is ar ghuta tosaigh gairid a bhíonn an t-aiceann: d'fhanaidís, mholfaí.
20 2
TÉARMAÍ GRAMADAÍ
2.1 Na Ranna Cainte
Is gnách ocht bpríomhroinn a dhéanamh ar fhocail de réir a bhfeidhme.
l ainmfhocal (ainm): focal a léiríonn duine nó rud nó áit nó idé: fear; Seán; cat;
bord; Éire; cúigear; sonas.
Tugtar cothrom ainmfhocail ar fhorainm, ar aidiacht shealbhach, ar chlásal ainmfhoclach
agus ar fhrása ainmfhoclach, mar go ndéanann siad gnó ainmfhocail.
lbriathar: focal a dhéanann faisniú, is é sin, a thugann eolas faoi rud. Formhór na
mbriathra léiríonn siad gníomh: buaileann. Cuid eile a léiríonn staid: bí; athrú staide: d'éirigh
sé láidir; deireadh gnímh: stadaim; mothú: cloisim; mian: teastaíonn uaim; etc. Briathar
faisnéiseach a thugtar ar a leithéidí.
Tugtar an chopail ar an mbriathar is mar déanann sé an ceangal nó an chopail is
bunúsaí ar bith idir fhocail: is bó í.
Briathar cúnta a thugtar ar bhriathar a chuidíonn le hainm briathartha briathair
eile nó lena aidiacht bhriathartha chun comhaimsirí, etc., an bhriathair eile sin a chumadh: tá
sé tar éis éirí; ná déan é a ghortú. Cibé feidhm atá ag an mbriathar (gníomh, staid, etc.) is gnách sa leabhar seo, ar mhaithe le héascaíocht, gníomhú an
bhriathair a thabhairt uirthi. lforainm: focal a úsáidtear thar ceann ainmfhocail: sé; í; cé; cad. Is forainm sa
ghinideach an aidiacht shealbhach: mo; do; etc.
laidiacht: focal a cháilíonn ainmfhocal nó forainm: fear mór; tá sé fuar. Tugtar
an t-alt ar an aidiacht an. Tugtar cothrom aidiachta ar chlásal aidiachtach agus ar fhrása
aidiachtach mar go ndéanann siad gnó aidiachta. Is aidiacht fhaisnéiseach aidiacht atá ag
cáiliú an ainmní mar fhaisnéis nó mar chuid den fhaisnéis: nach deas é; tá sé fuar. Is
aidiacht aitreabúideach aidiacht a cháilíonn ainmfhocal go díreach: sin leabhar deas;
briseadh gloine eile.
ldobhriathar: focal nó grúpa focal a cháilíonn focal eile nach ainmfhocal ná
forainm: rith síos; níl sé sách clúdaithe agam.
lcónasc: focal nó grúpa focal a naisceann le chéile dhá chlásal nó a gcothrom, nó
dhá fhocal nó dhá fhrása atá ar aon fheidhm: éirigh agus siúil; Peadar nó Pól; fanacht anseo
ach bheith ciúin.
21 lréamhfhocal: focal nó grúpa focal a chuirtear roimh ainmfhocal nó roimh
fhorainm lena nascadh le focal eile atá ar mhalairt feidhme: tá peann ag Eoin; ní spórt go dtí
é; tháinig sé chun iad a mholadh.
lintriacht: focal nó frása a chuireann mothú tobann i gcéill: ochón; mo léan
géar; dar fia.
2.2 Tá saghsanna focal ann a dhéanann gnó dhá roinn chainte san am céanna.
lainm briathartha: focal a bhfuil feidhm ainmfhocail agus feidhm briathair aige:
is fearr teacht anois.
laidiacht bhriathartha: focal a bhfuil feidhm aidiachta agus feidhm briathair
aige: tá sé léite agam.
lforainm réamhfhoclach: focal a bhfuil feidhm forainm agus feidhm
réamhfhocail aige: géill dom.
laidiacht shealbhach: focal a bhfuil feidhm aidiachta agus feidhm forainm aige:
mo dhán.
lfoirm tháite de bhriathar: focal a bhfuil feidhm briathair agus feidhm forainm
aige: táim (tá mé); d'éirímis; éist.
lcumasc: dhá mhionfhocal (nó níos mó) agus iad táite le chéile: dá (de nó do +
a); lena (le + a);fear darbh ainm Pól (Darb = do + forainm coibhneasta + an chopail).
2.3 Téarmaí eile
labairt: aonad d'fhocal amháin nó de ghrúpa focal a dhéanann ciall iomlán
gramadaí. Bíonn dhá eilimint i ngach abairt de ghnáth, ábhar cainte agus faisnéis: rith sé. Ach
is féidir an dá eilimint a bheith in aon fhocal amháin: siúlaimis; éirigh. Uaireanta bíonn ceann
amháin den dá eilimint ar lár ach intuigthe: Dúirt mé leis imeacht. D'imigh [sé].
Cé a bhí ann? Seán [a bhí ann].
[Go raibh] slán leat.
Feach freisin (15.29-35).
lan t-ábhar cainte: an duine (rud) atá i gceist in abairt nó i gclásal. Is ainmfhocal
(nó a chothrom) lena chuid cáilitheoirí aitreabúideacha an t-ábhar cainte: chodail Diarmaid;
is ainmhí maith an gamhain sin.
Tugtar an t-ainmní ar phríomh-ainmfhocal an ábhair cainte (nó ar a chothrom):
Diarmaid; gamhain (thuas). Is minic a thugtar an t-ainmní ar an ábhar cainte iomlán.
22 laistreach agus neamhaistreach: focal a bhféadfadh cuspóir gabháil leis, cibé
acu atá an cuspóir luaite nó nach bhfuil, tá sé aistreach: abair amhrán; canann sé go maith;
amhrán a rá; tá an t-amhrán ráite aige. Briathar (ainm briathartha, aidiacht bhriathartha)
nach féidir cuspóir a chur leis tá sé neamhaistreach: tagaim; teacht; tagtha.
lclásal: abairt atá nasctha le habairt eile: d'imigh Seosamh ach d'fhan Ciarán;
éirigh agus siúil. Uaireanta bíonn frása nó ainm briathartha cothrom le clásal maidir le feidhm. lcuspóir: má dhéantar gníomhú ar dhuine (rud) éigin, tugtar an cuspóir ar an
ainmfhocal (nó ar a chothrom) a sheasann don duine (rud) sin. Gabhann cuspóir le mórán
briathra, ainmneacha briathartha agus aidiachtaí briathartha: cheannóinn bád; is fearr bád a
cheannach; tá bád ceannaithe agam.
lan fhaisnéis: foca(i)l a léiríonn an t-eolas a thugtar (a shéantar, a lorgaítear)
faoin ábhar cainte. An briathar an chuid is tábhachtaí den fhaisnéis go hiondúil. Ní gnách an
chopail a áireamh mar chuid den fhaisnéis, áfach: chodail an leanbh; léigh Máirín an
leabhar; is mise an fear.
lforainmneach: Tugtar forainmneach ar fhorainm nó ar aon fhocal a bhfuil
feidhm forainm aige i dteannta feidhme eile. Le forainm pearsanta, aidiacht shealbhach,
forainm réamhfhoclach agus foirm tháite de bhriathar is mó a úsáidtear an téarma
"forainmneach" sa leabhar seo. Téarma an fhorainmnigh an focal a bhfeidhmíonn an
forainmneach thar a cheann: Seán agus a mhac; bean Sheáin agus a mhac.
lfrása: grúpa focal a bhfuil ceangal gramadaí eatarthu ach nach bhfuil aon
bhriathar ann. D'fhéadfadh sé a bheith ainmfhoclach: ba chóir duit an pháirc a threabhadh;
nó aidiachtach: an fear ar an gclaí; nó dobhriathartha tháinig sí lena fheiceáil; tá sé mar sin.
lgníomhaí: an t-ainmfhocal nó a chothrom a léiríonn an duine (an rud) a
dhéanann gníomhú briathair nó ainm bhriathartha nó aidiachta briathartha: d'éirigh Liam; ní
mór do Liam éirí; níl Liam éirithe.
ltreisfhocal: forainm nó iarmhír a ghabhann le forainmneach lena threisiú: é féin;
orthu sin; táimidne.
2.4 Saghsanna Clásal
lclásal ainmfhoclach: clásal a dhéanann gnó ainmfhocail: inseoidh mé duit cá
bhfuil sé; tá a fhios agam nár imigh sé.
lclásal aidiachtach: clásal a dhéanann gnó aidiachta aitreabúidí: sin é an fear ar
dheisigh mé a rothar.
23 lclásal dobhriathartha: clásal a dhéanann gnó dobhriathair nó aidiachta
faisnéisí: níl sé san oifig mar tá sé tinn; bhí mé mar a chonaic Dia mé.
lclásal coibhneasta: clásal ina bhfuil mír choibhneasta nó foirm choibhneasta
briathair: an le scuab a dhathaigh tú é? nach inniu a phósfar iad? nach ard atá sé? tuigim a
fheabhas a d'éirigh leis.
lfochlásal: aon cheann de na saghsanna clásal atá mínithe thuas.
luaschlásal: an clásal dá ndéanann fochlásal gnó ainmfhocail (aidiachta, etc.).
Deirtear go bhfuil an fochlásal spleách ar a uaschlásal: abair liom cá bhfuil sé; sin é an fear
ar dheisigh mé a rothar; níl sé san oifig mar tá sé tinn.
lpríomhchlásal: clásal nach bhfuil spleách ar aon chlásal eile. Na trí shampla
d'uaschlásal thuas, is príomhchlásail iad. Féadann uaschlásal a bheith ina phríomhchlásal nó ina fhochlásal. San abairt seo a leanas tá an dara clásal ina fhochlásal ag
an gcéad chlásal agus ina uaschlásal ag an tríú clásal: dúirt sé go labhródh sé dá ligfí dó. lclásail chomhordaitheacha: clásail atá ar aon chéim san abairt. D'fhéadfaidís a
bheith ina bpríomhchlásail: d'éirigh sé agus thit sé; nó ina bhfochlásail agus iad spleách ar an
uaschlásal céanna: tá a fhios agam go bhfuair sé an t-airgead ach gur chaill sé é.
2.5 Saghsanna Abairtí An saghas abairte is bunúsaí, bíonn díreach príomhchlásal amháin
inti agus gan aon fhochlásal: tháinig sé isteach. Abairt shimplí a thugtar ar an saghas sin.
D'fhéadfadh níos mó ná príomhchlásal amháin a bheith in abairt: tá sí ina codladh nó tá sí
marbh. Nó príomhchlásal amháin agus fochlásal amháin ar a laghad: síleann sé go n-éireoidh
leis [má thugann sé faoi]. Nó níos mó ná príomhchlásal amháin agus fochlásal amháin ar a
laghad: is eol dom cá bhfuil sé ina chónaí ach níl a fhios agam cad is ainm dó.
2.6 Is é atá i gceist le cáilitheoirí ainmfhocail focal nó grúpa focal a dhéanann gnó
aidiachta aitreabúidí, mar atá
laidiacht: fear mór
l an t-alt: na fir
lainmfhocal sa ghinideach: oíche sheaca
lainm briathartha sa ghinideach: am imeachta
lfrása aidiachtach: fear gan mhaith
lclásal aidiachtach: an rud is eol dom. Má tá a cháilitheoirí féin ag cáilitheoir ainmfhocail áirítear iad ina gcuid de cháilitheoir an ainmfhocail: teach cuibheasach
mór.
2.7 Leathnú agus Comhlánú
lleathnú an ainmní: cáilitheoirí an ainmní
24 lleathnú an chuspóra: cáilitheoirí an chuspóra
lleathnú an bhriathair: focail atá ag cáiliú an bhriathair ach nach bhfuil ag
teastáil le brí an bhriathair a dhéanamh iomlán: d'éirigh an oíche fuar go tobann. Deirtear
"leathnú na faisnéise" freisin.
lcomhlánú briathair: focail (amach ón gcuspóir agus a leathnú) a ghabhann le
briathar chun a bhrí a dhéanamh iomlán: d'éirigh an oíche fuar. Deirtear "comhlánú na
faisnéise" freisin. Bíonn comhlánú i gceist le haidiachtaí briathartha: níor mhaith liom éirí
róthrom; agus le hainmneacha briathartha: an bhfuilimid éirithe leisciúil?
2.8 lréamhtheachtaí: ainmfhocal nó forainmneach a gcáilíonn clásal aidiachtach é,
deirtear go bhfuil sé ina réamhtheachtaí ag an gclásal: an fear a tháinig; dóibh siúd a bhí ag
rince
liartheachtaí: forainmneach a fheidhmíonn i gclásal aidiachtach thar ceann an
réamhtheachtaí: cuir a luí an gasúr a bhfuil lámh thinn aige.
2.9 lcéadbheart: clásal ina bhfuil coinníoll: má bhrisim é.
liarbheart: an t-uaschlásal (nó an frása nó an t-ainm briathartha) a bhfuil an
céadbheart spleách air: má théim fanfaidh tusa; abair léi é a ól (teacht) má thig léi.
2.10 An deilbhíocht an roinn sin den ghramadach a bhaineann le foirm an fhocail. Leis
an deilbhíocht a bhaineann na hathruithe tosaigh (an séimhiú, etc.) agus an t-infhilleadh. An
chomhréir an roinn sin den ghramadach a bhaineann le húsáid an fhocail san abairt.
25 3
CEANNLITREACHA; FLEISCÍNÍ; AN UASCHAMÓG
CEANNLITREACHA
3.1 I ngnáthscríobh na Gaeilge is iondúil go n-úsáidtear ceannlitir i dtús focail sna
cásanna seo a leanas
li dtús abairte: Thángamar abhaile
lin ainmneacha Dé: an tAthair; an Spiorad Naomh; Mac Dé
li dteidil speisialta: Caitliceach; an Taoiseach; Mo Dhá Róisín; an Roinn
Oideachais
l i dteidil chinnte mar Ard-Easpag Ard Mhacha; Rúnaí na Roinne Airgeadais; ach
ollamh ollscoile; ardeaspag nó cairdinéal; rúnaí comhlachta
li logainmneacha: Baile Átha Cliath; Éire
lin ainmfhocal nó in aidiacht a chumtar ó ainm duine nó ó ainm áite:
Súilleabhánach; Spáinneach; Connachtach; Eorpach; Corcaíoch
lin ainmneacha na laethanta, na míonna, na bhféilte agus a mbigilí: an Luan; Dé
Máirt; Eanáir; Lá Fhéile Muire na Deastógála; Oíche Shamhna; maidin Lae Nollag
lin ainmneacha teangacha: Laidin; Gréigis Mionlitir is gnách i gcásanna mar cearc fhrancach; aiteann gaelach; péacóg ghréagach; cló iodálach, áit nach léiríonn an
aidiacht brí náisiúntachta a thuilleadh. 3.2 Cuirtear na rialacha thuas i bhfeidhm ar fhocail a bhfuil réamhlitir rompu amhail is dá
mbeadh gan an réamhlitir a bheith ann: i nDún na nGall; Uachtarán na hÉireann; Tomás Ó
hAoláin; an tSín.
Nuair a bhaintear feidhm as ceannlitreacha agus mion-cheannlitreacha i gcló suaitheantais is
mion-cheannlitreacha a úsáidtear gan fleiscín mar réamhlitreacha: CÚIL AN TSÚDAIRE;
STAIR NA HÉIREANN; AN MUILEANN GCEARR; CEOL NA NÉAN.
Mar an gcéanna is mion-cheannlitir a úsáidtear i gcás réamhlitir nuair is ceannlitir gach litir
den bhunfhocal: ÁR NATHAIR; AN TATHAIR SÍORAÍ; ach féadtar ceannlitir a úsáid freisin in
urú ar chonsan, i gcás t roimh s, agus i gcás h roimh ghuta: CLANN NA NGAEL; MAC AN
TSAOI; Ó HAOLÁIN; POBLACHT NA HÉIREANN.
3.4 Úsáidtear ceannlitir i dtús an dara mír de chomhfhocal i dteidil dhílse mar an
Príomh-Bhreitheamh; Ard-Uachtarán an Oird; Naomh-Mhuire Síor-Ógh.
26 3.5 Ní úsáidtear ceannlitir de ghnáth i gcás forainmnigh a thagraíonn do Dhia: is tú mo Dhia;
maithfidh sé ár bpeacaí dúinn; go dtaga do ríocht; ina aingil agus ina naoimh.
AN FLEISCÍN
3.6 Úsáidtear an fleiscín
lidir na réamhlitreacha n, t agus mionlitir ghutach: ár n-arán; an t-athair; ach ár
nAthair; an tAlbanach
lidir dhá mhír de chomhfhocal chun dhá ghuta, dhá chomhchonsan, dhá ch, dh, th,
etc. a scaradh: so-ite; lag-ghlórach; droch-chaint; gnáth-thuarastal
lidir focal agus a iarmhír chun dhá chomhchonsan a scaradh: ár maoin-ne; mo
chos-sa
lidir dhá réimír de ghnáth: sin-seanathair; ach ní úsáidtear fleiscín i gcomhfhocal
más mír iasachta aon chuid de: pailéibhitheolaíocht
lidir ceann ar bith de na réimíreanna do-, fo-, so- agus ceann ar bith de na grúpaí
litreacha bha, bhla, bhra, dha, gha, ghla, ghra, mha: do-bhainte; so-bhlasta; fo-bhrat;
so-dhaite; fo-gharraíodóir; so-ghlactha; fo-ghraí; do-mharaithe, agus in aon chás eile inar
bhaol go mbeadh an focal do-aitheanta d'éagmais an fhleiscín
li dteidil dhílse mar an Príomh-Bhreitheamh; an tArd-Aighne; ach scríobhtar
freisin i gcomhthéacs neamhfhoirmiúil: an tArdaighne; an Príomhchigire.
li ndiaidh an- (réimír threise), dea-: an-te; dea-bhean
lchun athbhrí a sheachaint: do ghrá-sa. Féach freisin 24.3.
AN UASCHAMÓG
3.7 Úsáidtear an uaschamóg
lsa mhír bhriathartha d': d'ólainn; d'fhreagair sí
llena thaispeáint go bhfuil guta ligthe ar lár as na haidiachtaí sealbhacha mo, do;
as na réamhfhocail de, do, agus as an mbriathar ba: m'ordóg; i d'fhiacail; thit sé d'each; b'ait
liom; dá mb'fhéidir; má b'eol.
27 4
AN SÉIMHIÚ
4.1 Is é is ciall le séimhiú sa teanga scríofa h a chur isteach i bhfocal nó i mír de
chomhfhocal ar lorg thúschonsan an fhocail nó na míre. "An túschonsan a shéimhiú" nó "an
focal (an mhír) a shéimhiú" a deirtear.
Tá h ar an dara litir i bhfocail áirithe i gcónaí: bheith, bhur, cheana (dobhriathar), choíche,
chomh, chugam, chugat, etc., chuig, chun, gheobhaidh, etc., thall, tharam, theas, thiar, thoir,
thuaidh. Deirtear go bhfuil buanséimhiú orthu sin. Maidir le fuaimniú na gconsan séimhithe féach 1.28-29. Ní dhéantar séimhiú ar h, j, l, n, q, r, v, w, x, y, z, ná ar s roimh c, f, m, p, t, v.
4.2 Ní shéimhítear go hiondúil
lforainm (ach amháin sin sa dobhriathar ó shin): ar mé (tú, sinn, sibh) a
mholadh; tabhair é do cibé a thiocfaidh; ag déanamh ionadh mór de cé a rinne é
lna haidiachtaí mo, do, gach: ar m'anam; faoi gach cloch;
lforainm réamhfhoclach: tabhair dom; dá mba duit
ldobhriathar ar lorg ainmfhocail nó aidiachta: bean sách ard; chosain sé trí phunt
glan; san áit chéanna díreach
laidiacht fhaisnéiseach (ach amháin de réir 4.24): chonaic sé a bhean marbh
roimhe
lcónasc: thar mar ba ghnách
lainmneacha na litreacha: ar bé; faoi cé; fuaim an gé; dath an pé; sa cú
lteidil leabhar, etc.: roimh Foclóir Póca.
SÉIMHIÚ ar AINMFHOCAL nó AINM BRIATHARTHA
4.3 Séimhítear túschonsan ainmfhocail i ndiaidh an ailt uatha mura d, s, t an túschonsan
lsan ainmneach baininscneach: tá an bhean thall; gan an bhó
lsa ghinideach firinscneach: mac an fhir; trasna an chuain
lsa tabharthach mura n-uraítear (5.3): den chat; don chois; sa fhreagra; san
fhómhar; thar an chnoc.
4.4 Séimhítear túschonsan ainmfhocail i ndiaidh na míre gairmí: a bhean; a fheara.
4.5 Séimhítear túschonsan ainmfhocail i ndiaidh aidiachta
lmo, do, a (firinscneach uatha), uile: mo mhac; do bhróg; a fhéasóg; gach uile
fhocal.
28 laon, chéad mura d, s, t an túschonsan: aon bhó amháin; níl aon chiall aige; an
chéad bhliain; tosach na chéad bhliana; na chéad bhlianta;
ldhá [mura dtagann dhá ar lorg ceann de na haidiachtaí sealbhacha seo: a
(baininscneach uatha), a (iolra), ár, bhur]: tá dhá theach aige; d'oscail Seán a dhá shúil Áirítear mar a chéile ina ainmfhocal sa fhrása dhá mhar a chéile. ltrí, ceithre, cúig, sé, más é an t-uatha a leanann iad: trí bhád; féar ceithre bhó; ar
chúig phunt; le sé mhí.
Séimhiú i nDiaidh na Réamhfhocal
4.6 Séimhítear an túschonsan nuair atá an t-ainmfhocal nó an t-ainm briathartha faoi réir ag
na réamhfhocail seo: a, de, do, faoi, ionsar, mar, ó, roimh, trí, um: é a dhíol; de Shorcha;
do ghasúir; faoi bhord; ionsar Phól; mar dhuine; ó bhéal; roimh mhaidin; trí Bhéarla; um
Shamhain; trí shioc agus shneachta; roimh Dhia ná Mhuire; ó shagart nó dhochtúir. Ní shéimhítear sna frásaí faoi deara; faoi seach. Ní shéimhítear focail dar tús consan bruasach ar lorg um; um maidin; um
Bealtaine. 4.7 Séimhítear an túschonsan de ghnáth nuair atá an t-ainmfhocal nó an t-ainm
briathartha faoi réir ag an réamhfhocal ar: ar bhád; ar bhealach; ar bhord (= ar thábla); ar
chaoi; ar chor ar bith; ar chuntar; ar dheis; ar dhóigh (= ar shlí); ar dhul amach; ar fhaitíos;
ar fheabhas; ar mhodh; ar shiúl (= imithe); ar theacht abhaile dom.
4.8 Ní shéimhítear
li bhfrásaí den sórt seo a leanas nuair a chuireann siad staid in iúl: ar bith; ar
bogadh; ar buile; ar cois (= ar siúl); ar crochadh; ar díol; ar dóigh (= ar fheabhas); ar
doimhne; ar fad; ar fáil; ar fán; ar fiuchadh; ar forbhás (= corrach); ar fónamh; ar
fuaidreamh; ar gor; ar maos; ar meisce; ar seachrán; ar siúl (= á dhéanamh; tosaithe); ar
tarraingt; ar tiús; ar triomú
lsna habairtí seo mura bhfuil an t-ainmfhocal á cháiliú (suíomh ginearálta a
bhíonn i gceist de ghnáth): ar barr; ar cairde (= gan airgead síos); ar colbha; ar corr; ar
deireadh; ar muir; ar tír; ar tosach. Ach ar bharr an tí; ar chairde fada; ar cholbha na leapa;
ar chorr an bhoird; ar dheireadh an bháid; ar Mhuir Meann; ar thír na hÉireann; ar thosach
an tslua.
lsna frásaí seo d'ainneoin an t-ainmfhocal a bheith cáilithe: ar ball [beag]; ar béal
maidine; ar bord [loinge] Ní shéimhítear an dara mír de na réamhfhocail chomhshuite seo: ar feadh; ar fud; ar son; ar tí.
29 4.9 Séimhítear an túschonsan nuair atá an t-ainmfhocal nó an t-ainm briathartha faoi
réir ag an réamhfhocal gan: gan mhaith; gan mheabhair; fear gan phósadh; cailín gan
mhúineadh; fan gan chorraí; fágtha gan chompánaigh.
Ach ní shéimhítear
lmá tá an t-ainmfhocal á cháiliú: gan cúis ar bith aige leis
lmá tá gan i bhfrása ainmfhoclach: b'fhearr duit gan corraí; abair leis gan
pósadh; mol dó gan pingin a chaitheamh
lmás d, f, s, t is túslitir don ainmfhocal: gan dabht (freagra, sagart, teip); gan fios,
fáth ná siocair; ach d'éalaigh sé gan fhios [dom].
lmás ainm dílis cinnte atá ann: tháinig tú gan Micheál.
4.10 Séimhítear an túschonsan nuair atá an t-ainmfhocal nó an t-ainm briathartha faoi
réir ag an réamhfhocal idir i bhfrásaí áirithe mar idir mhná; idir dhaoine (iolra), nó idir
bheag agus mhór; idir ghol agus gháire; idir chorp agus anam; idir fhuil agus chlábar ní
aithneoinn é (i dteannta a chéile), ach nach séimhítear d, t ar lorg agus: idir shúgradh agus
dáiríre; idir chléir agus tuath.
Ach ní shéimhítear i ndiaidh idir i gcásanna eile ina léirítear
lspás: idir breith is baisteadh; idir meán oíche agus maidin; idir dáil is pósadh;
idir Corcaigh agus Gaillimh
ldifríocht: is mór idir pingin agus punt
li gcoinne a chéile: coimhlint idir Seán agus Maitiú.
4.11 Séimhítear an túschonsan nuair atá an t-ainmfhocal nó an t-ainm briathartha faoi
réir ag an réamhfhocal thar: ní fiú thar phingin é; níor fhan sé thar bhliain ann; ní aithneodh
sé cat thar chóiste; thar dhuine [eile]; ní raibh thar chúigear acu ann; thar Chorcaigh; thar
mholadh beirte; thar dhroichead na habhann; thar chlaí an bhóthair; thar bharr an chnoic;
thar Shliabh an Iolair.
Ach ní shéimhítear i ndiaidh thar i bhfrásaí áirithe ina bhfuil ainmfhocail éiginnte gan cháiliú
agus a bhfuil brí ghinearálta leo: thar barr (amach); thar bóchna; thar bráid; thar cionn; thar
cnoc (soir); thar droichead; thar fóir; thar muir; thar sáile; thar sliabh; thar tír (amach);
thar toinn. Ní shéimhítear an dara cuid den réamhfhocal comhshuite thar ceann: chuaigh an bhanaltra thar ceann an dochtúra; ach
chuaigh an piléar thar cheann an dochtúra.
4.12 Ní shéimhítear ar lorg na réamhfhocal ach, ag, amhail, as, chuig, chun, dar, go, go
dtí, i, le, murach, ná, os, seachas: níor bádh aon duine ach Tomás; ag Seán; amhail bean; as
30 baile; chuig Tadhg; chun Pádraig; dar féasóg m'athar; go Sasana; go dtí geata; i
méadaíocht; le teacht; murach Síle; níos mó ná punt; os cionn; seachas duine ar bith eile.
4.13 Ní shéimhítear ainmfhocal éiginnte ar lorg dála, fearacht, timpeall, trasna ná ar
lorg na réamhfhocal comhshuite ach i gcorrfhrása seanbhunaithe: fearacht daoine breoite;
trasna sléibhte; tar éis báistí; le haghaidh páistí; ach tar éis bháis.
Séimhiú agus Ainmfhocal Éiginnte sa Ghinideach
4.14 Séimhítear tuiseal ginideach ainmfhocail éiginnte nó ainm briathartha atá faoi réir
ag ainmfhocal eile nuair is ainmfhocal iolra dar críoch consan caol an chéad ainmfhocal:
buidéil bhainne; éisc mhara; faochain chapaill, nó nuair a chaolaítear san uatha consan
deiridh an chéad ainmfhocail trí infhilleadh: toirtín aráin choirce; sárú gealltanais phósta. I bpáirt den Ghaeltacht séimhítear ainmfhocal atá faoi réir ag ainmfhocal eile, i bhfrása seanbhunaithe, d'ainneoin nach
gcaolaítear an chéad ainmfhocal san infhilleadh: gloine,(braon, deochanna) uisce bheatha (ar nós mac Giolla Bhríde). Ach
ní athraíonn seo substaint na rialach. 4.15 Séimhítear tuiseal ginideach ainmfhocail éiginnte nó ainm briathartha atá faoi réir
ag ainmfhocal eile nuair is ainmfhocal baininscneach uatha (nach ginideach) an chéad
ainmfhocal
lar lorg focal a léiríonn cainníocht: cloch phrátaí; glac thairní; trí splaideog
chéille
lnuair atá an ginideach ina ainm briathartha: cloch cheangail; léim sheachanta;
bean chaointe
lnuair atá an ginideach ina ghinideach comhaisnéise i gcás ainmhí nó ruda:
púróg chloiche; stail chapaill; cráin mhuice; ach óinseach mná, baintreach fir
lnuair atá an ginideach ina ainmfhocal ábhair: súil ghloine; tine mhóna; coinneal
chéarach
li ndiaidh beirt, dís: beirt bhuachaillí; dís bhan.
4.16 Ainneoin a bhfuil ráite in 4.14, ní gnách séimhiú ar ghinideach ainmfhocail
éiginnte nó ainm bhriathartha atá faoi réir ag ainmfhocal eile sna cásanna seo:
lar d, s, t ar lorg d, l, n, s, t, ach i gcorrchás: bean siúil; cos deiridh; slat tiomána;
tonn tuile; min seagail; beirt sagart ach maidin shamhraidh (sheaca); ná ar f tosaigh, mar gur
féidir le séimhiú cuma éiginnte nó ait a chur ar an mbunfhocal sa chaint: deoir fola [fhola nó
ola], ach an ghlóir fhlaithiúnais
31 lar lorg ainm theibí nuair nach ginideach ainm bhriathartha nó ginideach
comhaisnéise a bheadh i gceist: aois gadhair; airde fir; intleacht mná; acmhainn grinn; ach
cúis gháire (ghearáin, mhagaidh), cabaireacht chainte
lar lorg ainmfhocal a chiallaíonn cuid, easpa, iomarca: ailp feola; roinnt bagúin;
easpa taithí; breis bainne; an iomarca moille; mo chuid cainte
lar lorg focal a chiallaíonn ball de dhuine nó d'ainmhí nó d'éan nó páirt de rud:
lámh duine; adharc bó; crúb coiligh; gualainn cnoic. Tá focail mar sin ann a ngabhann séimhiú leo mar nach ndearctar orthu mar bhaill bheatha níos mó ach mar
ábhair itheacháin: saill mhuice; ceathrú chaoireola; leis chirce; fleasc bhradáin, nó go meafarach: baineadh fuil mhairt as
(anrud fola). lar lorg ainm bhriathartha a bhfuil réamhfhocal roimhe: ag tógáil potaí; a
iarraidh comhairle; ar chosaint cathracha; ach amháin i leaganacha seanbhunaithe mar ag
fáil bháis (bhisigh) Tá eisceachtaí eile ón riail seo le fáil sa teanga thall agus abhus, go háirithe le frásaí atá an-choitianta: ag cur
choirce, ag baint mhóna, etc., ach arís ní athraíonn siad substaint na rialach.
lar lorg ainmfhocail éiginnte atá ar aon fhoirm le hainm briathartha: cosaint
cúise; fulaingt péine; tiomáint gluaisteáin
lar lorg cnuasainm más san iolra atá an ginideach: saithe beach; scaoth cuileog;
buíon fear; ach dís fhear; clann mhac; buíon cheoil (chosanta)
lmás gníomhaí an ginideach: seitreach capaill; géimneach bó; coiscéim coiligh
lmás ginideach pearsanta comhaisnéise an ginideach: óinseach mná baintreach
fir; a Thiarna Breithimh
lmá chuireann ginideach pearsanta in iúl cé leis nó cé lena aghaidh duine nó rud:
clann feirmeora; bróg mná; culaith fir
lmá tá an ginideach cáilithe: oíche gaoithe móire; scian coise adhairce; bean
baile mhóir.
Séimhiú agus Ainmfhocal Cinnte sa Ghinideach
4.17 Séimhítear ainmfhocal cinnte a bhfuil feidhm ghinideach aige agus nach
gníomhaí ná cuspóir é d'ainm briathartha atá ar a lorg
lfoireann Dhoire; muintir Sheáin; Coláiste Cholmáin; Cuan Bhaile Átha Cliath;
oibrithe Bhéal Feirste
lmac fhear an tí; obair bhean an tábhairne; díon shiopa an bhúistéara; Oíche
Fhéile Eoin; asal Sheáin nó Mháire
32 lar aghaidh dhoras an tséipéil; os comhair Sheáin; in aice Chill Airne; faoi
choinne pháistí na Gaeltachta; fearacht mhuintir na hAlban; dála Chonradh na Gaeilge;
timpeall chósta na hEorpa; trasna Bhá an Daingin
lag cáineadh mhuintir Shligigh; ag moladh chlann an fhir oibre; ag meabhrú
theideal gach leabhair; tiománaí bhus a seacht; de réir chaibidil a trí; ach in éadan muintir
na hÉireann a bheith sa chogadh; le linn cú m'athar a dhíol; ar tí Ciarán a phósadh; tar éis
Gaillimh a fhágáil.
4.18 Ní shéimhítear
lDé (gach brí), Déardaoin, San, purgadóra, parthais, ná roinnt ainmneacha dar
tús na réimíreanna Mo, Do, Mao(i)l: lámh Dé; oíche Dé Luain; oíche Déardaoin; teacht San
Nioclás; anamacha purgadóra (parthais); Scoil Mobhí; Cill Mocheallóg; bachall Dochiaróg;
Coláiste Maolmhaodhóg
lar lorg Féile (ginideach), Naomh, San, Dé (= lá), chun: Lá Fhéile Pádraig;
Oíche na Féile Bríde; litreacha Naomh Pól; dúnmharú San Tomás; oíche Dé Máirt; chun
bean an tí; chun Pádraig
lainmneacha dílse áirithe a leanann seanrialacha stairiúla: Lia (Fianna) Fáil;
Tobar Bríde; Cúige Mumhan
4.19 Is de réir rialacha 4.14-15 a shéimhítear
lainmneacha laethanta, míonna agus teangacha: Oíche Shamhna; maidin Mháirt;
amhráin Ghearmáinise; ach Lá Samhna; tráthnóna Sathairn; leabhar Béarla.
lainm briathartha ginideach a bhfuil cuspóir cinnte nó éiginnte faoi réir aige:
bean chasta an tuirne; bean chardála olla; seachtain bhailithe na rátaí; fir bhuailte an
arbhair; fir mhúchta tinte; ach lucht múchta tinte; lá buailte an arbhair
lan chéad ghinideach de phéire ginideach atá araon faoi réir ag focal a thagann
roimh an bpéire: bean choimhdeachta na banríona; misneach phobal Latharna; triomú mhóin
Eoin; costas bhainne an naíonáin. Ach teach pobail Latharna; cliabh móna Eoin; buidéal
bainne an naíonáin. Sna trí shampla dheireanacha tá an tríú focal faoi réir ag an gcéad cheann
agus ní ag an dara ceann.
4.20 Séimhítear ainmfhocal atá ar lorg foirm stairiúil den chopail: ba dhuine mór é; ní
leis ab fhaillí é; ar shagart é? nár chapall maith é? cheap sé gur ghadaí é; níor thaibhse é;
níorbh fheirmeoir é; murar bhád é; fear dar shloinne Ó Néill. Maidir le séimhiú ar shloinnte agus uimhreacha ainmfhoclacha féach 4.25-35. SÉIMHIÚ AR AN AIDIACHT
33 4.21 Séimhítear aidiacht aitreabúideach ar lorg a hainmfhocail go hiondúil
lmás focal baininscneach uatha nach ginideach a hainmfhocal: tá (feicim) an
bhean dhubh chéanna ag filleadh; don spideog bheag bhídeach; a Mháire Bhán; costas an
fiche (tríocha, etc.) bó bhán; meáchan an dara (tríú, etc.) caora bheag; trí fichid feirm mhór;
ag déanamh obair mhaith
lmás firinscneach uatha sa ghinideach nó sa ghairmeach a hainmfhocal: bás
Sheáin Mhóir; bréagán an gharsúin bhig; muintir an tí ósta mhóir; a fhir bhig; a dhuine
chroí (chléibh)
lmás iolra dar críoch consan caol a hainmfhocal: tá (feicim) na fir mhóra
chéanna ag obair; leis na heitleáin dhearga; do na lachain fhiáine; ag canadh amhráin
Ghearmáinise
lmás beirt an t-ainmfhocal atá á cháiliú aici: beirt bheaga
lmá tá beirt á cháiliú ag ainmfhocal chomh maith le haidiacht: an bheirt fhear
(bhan) bheaga; neart bheirt fhear (bhan) mhóra
lmá tá a hainmfhocal san uatha agus é á cháiliú ag bunuimhir ó dhá go naoi...
déag: dhá (trí, ... deich) naomhóg dhubha; luach an dá shiopa mhóra; luach na dtrí (gceithre
... naoi) long déag mhóra
lar lorg idir i gcás comhairimh: páistí idir bheag agus mhór.
4.22 I gceantair áirithe den Ghaeltacht ina séimhítear an gnáth-ainmfhocal sa
tabharthach uatha ar lorg réamhfhocail agus an ailt séimhítear an aidiacht a leanann é mar an
gcéanna: ar an bhaile mhór; sa ghleann fhada; faoi ualach throm.
Ach i gceantair arb é urú ar an ainmfhocal is iondúil iontu ní shéimhítear an aidiacht
fhirinscneach fiú amháin sna cásanna ina séimhítear an t-ainmfhocal: ar an mbaile mór; don
(den, sa) bhád bán; faoi ualach trom. Féach freisin 5.3.
4.23 Ní shéimhítear de ghnáth
lna haidiachtaí seo, sin: an bhean seo, na fir sin
ldéag ach de réir 4.35
laidiachtaí a thagann ar lorg dobhriathra áirithe nó ar lorg aidiachtaí áirithe a
úsáidtear mar dhobhriathra: maidin sách fuar; bróg cuibheasach trom; bliain réasúnta tirim Ach séimhítear iad áit a séimheofaí aidiacht fhaisnéiseach: b'fhearr a rinne Seosamh é; ba dhá mheasa mar a
rinne Peadar é.
34 laidiacht sa ghairmeach firinscneach más ainm ceana nó brí mheafarach atá i
gceist: a ghrá geal; a mhuirnín bán; a athair beag; órú a leanbh beag deas; a chailín beag; a
dheartháir dílis; ach a dhuine chroí (chléibh)
lan aidiacht i logainmneacha áirithe ina maireann seanleaganacha sioctha: Inis
Meáin; Leitir Móir; Leitir Ceanainn; Béal an Átha Buí; Baile an Tí Móir; muintir an tSratha
Báin; Muir Meann
laidiachtaí a bhfuil an t-ainmfhocal iolra caoirigh á cháiliú acu: na caoirigh
beaga bána. Sna frásaí gach uile bhean beo, an mhí seo caite, tá beo, caite gan séimhiú mar ní aitreabúideach iad ach faisnéiseach. 4.24 Séimhítear aidiacht fhaisnéiseach
lar lorg foirm stairiúil den chopail: ba (níor, gur, nár) bhreá é; ba é ab fhearr;
ba cháidhe cheansaithe í ná é; ar (nár) cheart é? nárbh fhearúil an fear é? murarbh fhíor é
lar lorg na ndobhriathra ní b', ní ba: ní b'fholláine; ní ba fhreagraí
lar lorg dhá, trí, ... sé: ba dhá mheasa ansin é.
SÉIMHIÚ AR SHLOINNTE & AR UIMHREACHA
4.25 Áirítear an chuid de shloinne a leanann Ó, Uí, Ní, Mac, Mhic, etc., mar ainm dílis sa
ghinideach. Is iondúil go gcuirtear rialacha 4.3-24 i bhfeidhm ar na sloinnte, idir
ainmfhoclach agus aidiachtach.
4.26 Sloinnte ainmfhoclacha: Máire Ní Bhroin; Úna Nig Fhloinn; Bean Uí
Chathasaigh; teach Chaoimhín Uí Ghliasáin; bád Liam Mhig Fhinn; an Sagart Mac Pháidín;
scéalaíocht Chéitinn; caint an Fheirtéaraigh; iníon an Bhreatnaigh; fear de Sheoigheach;
bráthair de Dhochartach; óráid Sheáin Mhic Giolla Phádraig.
Ach ní shéimhítear go hiondúil
lar lorg Ó: Tomás Ó Cathail
lar lorg Mac i gcás bhunús na sloinnte: Pól Mac Mathúna
lc nó g ar lorg Mhic nó Nic: Bríd Nic Cárthaigh; bád Sheáin Mhic Grianna
lsloinnte iasachta (idir shean agus nua) ar lorg ainm phearsanta: leabhair
Thomáis Bairéid; saothar Thomáis Page
lsloinnte ina bhfuil de: a Sheáin de Búrca.
4.27 Sloinnte aidiachtacha: Máire Chaomhánach; seoladh Mháire Chaomhánach; a
Nóra Bhreatnach; airgead Phádraig Dhéisigh; a Shéamais Bhiataigh.
35 4.28 Séimhítear idir uimhreacha ainmfhoclacha agus uimhreacha aidiachtacha go
hiondúil mar a shéimheofaí ainmfhocal coitianta de réir rialacha 4.3-14 agus 4.20: an bheirt
amadán; ainmneacha an chúigir; don cheathrar (chúigear) fear; mo mhíle punt; do
sheisear mac; a thrí ghuí; a sheachtú cluiche; ár gcéad bheirt; an chéad chéad; an chéad
mhíle punt; na chéad cheithre ghloine; bainne an chéad fhiche bó; aon chúig acra; aon
chúigiú; trí chéad; cúig dheichniúr; ceithre dhara rang; sé dheich; thar thriúr (thríocha)
fear; roimh thrí lá; mar dhara máta; ar thríú rang an mháistir eile; dhá phunt ar fhichid; ar
fhiche slí; trí cinn fhichead; ba sheacht measa mar sin é.
4.29 Ní shéimhítear
lfiche, fichiú, fichithe, i gcodáin: a dó ar fiche a trí; trí fichiú den talamh; a
seacht déag de fichithe
luimhir aidiachtach (ach amháin chéad) ar lorg an ailt san ainmneach agus sa
ghinideach: an dara bean; rothar an ceathrú gasúr (bean); ach don (den, sa) chúigiú rang
li gcásanna áirithe ar lorg an ailt (4.31).
4.30 Tabhair faoi deara nach gcuirtear rialacha 4.14-20 i bhfeidhm ar uimhreacha go
hiondúil: feirm trí bhó; saibhreas seisear mac na baintrí; ag ainmniú tríocha oileán an locha;
ag aithris trí thréith na Féinne; in éadan seachtú haithne Dé.
Ach séimhítear beirt idir dhá ainmfhocal i bhfrásaí mar clann bheirt deartháireacha;
breithiúnas bheirt mholtóirí cibé acu baininscneach nó firinscneach an chéad ainmfhocal.
4.31 Séimhítear na huimhreacha ainmfhoclacha ar lorg an ailt an, má tá feidhm
ghinideach acu mura d, f, s, t an túschonsan: báid an chúigear (chaoga, mhíle, mhilliún) fear;
tús an mhíle is cúig chéadú bliain; ach costas an fiche cathaoir, ar feadh an seachtó bliain.
4.32 Séimhítear dó ar lorg nó: ceann nó dhó.
4.33 Séimhítear dhá mura bhfuil an, aon, don, den, faoin, ón, sa, chéad roimhe: le dhá
bhuille; in dhá áit; ár dhá gcú; céad is dhá lá; ach an (aon, don, sa, an chéad) dá chapall.
4.34 Séimhítear an orduimhir c(h)éad de ghnáth: an chéad fhear; clann an chéad
mhic; an chéad bhean; clann na chéad mhná; na chéad uain; teacht na chéad uan; ar feadh
na chéad bhlianta den Réabhlóid; don chéad fhear.
Ach féach 12.11.
4.35 Séimhítear déag ar lorg guta
lsa fhrása dó dhéag: a dó dhéag; leabhar a dó dhéag; aon déag nó dó dhéag de
bheithígh
36 lmás cuid de bhunuimhir atá ag cáiliú ainmfhocal uatha é: aon lá dhéag; seacht
mí dhéag; sé theach tábhairne dhéag.
Ach dhá bhróig déag; trí bliana déag; trí oíche Shathairn déag; an t-aonú (dóú, ... naoú) cú
déag.
SÉIMHIÚ AR AN mBRIATHAR
4.36 Is iondúil go séimhítear foirmeacha neamhspleácha an bhriathair sa táscach caite agus
gnáthchaite, agus sa choinníollach: mholamar; mholtá; mholtaí; mholfaidís; mholfaí.
4.37 Ní shéimhítear go hiondúil
lan briathar abair: dúramar; deirinn; deirtí; déarfaidís; déarfaí. Ach féach
20.15.
ltáscach caite an bhriathair faigh: fuair;, fuaireamar
lan saorbhriathar caite ach amháin i gcás na mbriathra bí, feic, clois, cluin, téigh,
tar: moladh é; deineadh; dúradh; tugadh iad; fuarthas; ach bhíothas; chonacthas; chualathas;
chuathas; thángthas.
SÉIMHIÚ I LÁR COMHFHOCAIL
4.38 Is iondúil go séimhítear túschonsan an dara (tríú, etc.) mír de chomhfhocal mura
dtagann péire de na litreacha d, l, n, s, t le chéile ag an nascphointe: ainmfhocal; breischéim;
drochdhuine; inchurtha; an-mhaith; dea-bholadh; fíor-chorrdhuine
Ach ardsagart; catsúil; ardtiarna; ilsiolla; inseolta; lánsásta; leasdeartháir; seansaighdiúir;
státseirbhíseach; fad-dúiseacht; glas-snaidhm.
4.39 Ní shéimhítear i gcás roinnt comhfhocal seanbhunaithe mar coiscéim; éadóchas;
éadomhain; eascara; fardoras; foirceann.
4.40 Déantar athruithe eile in ionad an tséimhithe i gcásanna eile: éagóir (éa+cóir);
éigeart (éi+ceart); éadrócaire (éa+trócaire); éidreoir (éi+treoir); dornasc (dorn+nasc);
iarbhír (iar+fíor); iargúil (iar+cúil); atuirse (ath+tuirse); leataobh (leath+taobh).
37 5
NA RÉAMHLITREACHA
5.1 Is é is réamhlitir ann litir a chuirtear roimh thúslitir focail i gcásanna áirithe: ár
mbád; bhur n-athair; an t-eolas; a hathair; an tslat.
AN tURÚ
5.2 Is é is ciall d'urú sa teanga scríofa consan nó consain a chur roimh thúschonsan focail
(ach amháin t roimh s) nó n a chur roimh thúsghuta. "An focal a urú" nó "an túslitir a urú" a
deirtear.
Ní uraítear h, j, l, m, n, q, r, s, v, w, x, y, z ná ní uraítear guta más n is críoch don fhocal
roimhe.
Seo liosta de na consain inuraithe agus na litreacha a uraíonn iad faoi lúibíní rompu: (m)b;
(g)c; (n)d; (bh)f; (n)g; (b)p; (d)t.
Fuaimnítear focal ina bhfuil consan uraithe faoi mar nach mbeadh an sean-túschonsan ann,
ach amháin go bhfuaimnítear an grúpa ng i dtosach nó i lár nó i ndeireadh focail mar chonsan
ar leith ann féin: i ngrá; ceangal; rang.
Urú ar an Ainmfhocal
5.3 Uraítear an t-ainmfhocal (cibé acu ainmfhocal uimhriúil nó a mhalairt é) sa
tabharthach uatha ar lorg an ailt i ndiaidh na réamhfhocal ag, ar, as, chuig, dar, faoi, le, ó,
roimh, thar, trí, um, mura d, t an túschonsan agus mura séimhítear an túschonsan (4.3): ag an
gcluiche; ar an mbád; chuig an mbanaltra; um an mbia; leis an bhfiche fear; cuir an cúig ar
an gceathair (cártaí). Tá comhaitheantas ag séimhiú i gcásanna mar seo freisin: ag an chluiche; ar an bhád; ar an mhála; chuig an bhanaltra; tríd
an Bhearnas Mhór. Féach freisin 4.22.
Uraítear t sa fhrása um an dtaca. Ach faoin doras; ar an talamh; leis an triúr; ar
an urlár. I bpáirt den Ghaeltacht uraítear d, t, sna cásanna seo freisin; fén ndoras; ar an dtalamh.In áiteanna eile uraítear an
túschonsan ar lorg den, don, sa, mar an gcéanna; den bhfear, don mbean, sa mbaile.
5.4 Uraítear an t-ainmfhocal ar lorg an ailt sa ghinideach iolra: seolta na mbád beag;
scoil na gcailíní óga; ag maisiú na dtithe; ceol na n-éan; tír na nAlbanach; bás na gcéadta
duine.
38 5.5 Uraítear an t-ainmfhocal ar lorg na n-aidiachtaí sealbhacha iolra agus i ndiaidh ár
dhá, bhur dhá, a (iolra) dhá: ár n-athair; bhur bpáistí; a ngluaisteán; ár dhá gcapall; bhur
dhá dteach; a dhá gcroí.
5.6 Uraítear an t-ainmfhocal ar lorg seacht, ocht, naoi, deich: seacht nduine; ocht
gcinn; naoi mbliana; deich gcloigne; seacht gcéad; ocht bhfichid; naoi ndeich.
5.7 Uraítear an t-ainmfhocal ar lorg an réamhfhocail i agus i gcorrleagan eile: i
mbaile; i dtír; i mbliana; ar gcúl; ar dtús; ar ndóigh; go bhfios dom; cá bhfios dom? Cuirtear litir an uraithe leis an réamhfhocal i roimh ghuta: in oráiste; in Éirinn, agus i gcorrchás eile (5.10n, 22.2).
5.8 Bíonn urú díreach i ndiaidh ainmfhocail i roinnt logainmneacha: Sliabh gCua; an
Muileann gCearr; Loch nEathach; Muir nIocht: Mainistir Ó dTorna.
Urú ar an Aidiacht
5.9 Féadtar na horduimhreacha ceathrú, cúigiú a urú ar lorg an ailt sa tabharthach
uatha (ach amháin ar lorg don, den, sa): ar an gceathrú (ceathrú) fear. Ach den (don, sa)
cheathrú háit.
5.10 I gcásanna eile uraítear, de ghnáth, aidiacht aitreabúideach a thagann roimh a
hainmfhocal mar a d'urófaí ainmfhocal: seolta na dtrí bhád; i gcaitheamh na gcúig bliana; ar
an gcéad (chéad) áit; ár gcéad mhac; bhur gcúigiú hiníon; ár dhá gcúigiú [cuid]; i ngach áit;
i dtrí mhála. Ach:in dhá áit (chás, sheomra, etc.) Uraítear céanna sa fhrása mar an gcéanna.
Ní uraítear na haidiachtaí sealbhacha do,mo: i do chodladh, i mo shuí.
5.11 Uraítear breischéim aidiachta ar lorg seacht, ocht, naoi, deich, más feidhm
dhobhriathra atá léi: ba sheacht bhfearr ansin é; ba sheacht ndícheallaí a d'oibrigh Cóilín.
AN RÉAMHLITIR t
5.12 Cuirtear t roimh thúsghuta ar lorg an ailt uatha
lin ainmfhocal firinscneach ainmneach: tá (feicim) an t-éan sa nead; gan an
t-ór; chun an tAifreann a ofráil. Fágtar an t ar lár in an iomad; an oiread; an euro (aonad airgid). lin aon, aonú, ocht, ochtar, ochtó, ochtódú, ochtú san ainmneach: an t-aon
bhean amháin; an t-aonú háit déag; an t-ocht gcéad bliain; an t-ochtar eitleoirí; an t-ochtó
easpag; an t-ochtódú seachtain; an t-ochtú caora; chun an t-aon bhean déag a lorg; d'fhonn
an t-aonú háit déag a líonadh; ar tí an t-ocht míle fear a scriosadh; ag iarraidh an t-ochtó
39 teachta a thoghadh; tar éis an t-ochtódú leathanach a léamh; ar aigne an t-ochtú leabhar a
scríobh; le cois an t-ochtar sin a bheith ar an bhfoireann. Fágtar an t ar lár má tá an uimhir ag cáiliú ainmfhocail a bhfuil feidhm ghinideach aige (mura gníomhaí nó cuspóir é
d'ainm briathartha a leanann é): ag moladh an aon bhean (imreoir) déag; ag líonadh an aonú háit déag; i gceann an ocht
gcéad bliain; bás an ochtar fear; ní chun an ochtó sagart a bhí mé; deireadh an ochtódú bliain; tosach an ochtú lá. Ach
chun an t-ochtar fear a dhaoradh. 5.13 Cuirtear t roimh s ar lorg an ailt uatha mura c, f, m, p, t, v a leanann s
lin ainmfhocal baininscneach nach ginideach: tá an tslat anseo; ar an tslí; gan
an tseamair; mar an tsnaois; roimh an tsrón; seachas an tsúil
lin ainmfhocal firinscneach ginideach ach amháin seascad (<seasca), seachtód
(<seachtó): teach an tsagairt; chun an tsiopa; in aice an tslabhra. Tagann na huimhreacha ainmfhoclacha seisear, seachtar faoin riail chéanna, fiú amháin nuair atá feidhm ghinideach gan
infhilleadh (9.24-36) acu; airgead an tseisir (tseachtair); airgead an tseisear (tseachtar) fear.
5.14 Ní chuirtear t roimh s i gcásanna mar seo: os cionn an seachtód; bás an seasca
(seachtó) fear; an seachtú (seachtódú) bean; don séú (seachtú) bó; i dteannta an sé chéad
punt; aon salann; an chéad sagart; an-sásta; inseolta; bean sléibhe. Ach féadfar úsáid a
bhaint as ar lorg réamhfhocail agus an ailt uatha le hainmfhocal firinscneach: ag an tsagart;
don tseanduine; den tsalann.
5.15 Cuirtear t roimh s i ndiaidh ainmfhocail dar críoch -n i ndornán ainmneacha dílse
stairiúla: Clann tSuibhne, Cionn tSáile.
AN RÉAMHLITIR h
5.16 Cuirtear h roimh fhocal dar tús guta i ndiaidh focail áirithe dar críoch fuaim
ghutach agus nach gcuirfeadh séimhiú ná urú ar chonsan, mar a leanas
l roimh ainmfhocal nó ainm briathartha dar tús guta ar lorg
•a (aidiacht shealbhach bhaininscneach uatha) [+ dhá]: d'fhág Síle a háit; chonaic
sí a [dhá] hiníon
•cá: cá háit?; cá haois tú?
•Dé (=lá) Dé hAoine
•le: le hairgead; le hithe; le hól
•go (réamhfhocal): go hÉirinn
•na (foirm den alt, nuair nach n-uraítear): ainm na háite; na héin; sna hionaid sin
•Ó: sin é Seán Ó hÓgáin; do Thomás Ó hAllacháin
•orduimhreacha dar críoch guta: an dara (tríú, fichiú, céadú) hoscailt; an t-aonú
(dóú) háit déag
40 •trí, ceithre, cúig, sé i gcás uair agus orlach a n-úsáidtear leagan iolra díobh: trí
(ceithre, sé) huaire; cúig horlaí
•ní (copail dhiúltach) i gcás ainmfhocail a fheidhmíonn mar aidiacht: ní hairí air
síntiús; ní heol dom é; agus i gcás corr-ainmfhocal eile: ní hamadán mise agat.
lroimh aidiacht ar lorg
•a (mír uimhriúil): a haon; a hocht
•cá: cá hiontaí?
•chomh: chomh hard liom
•go (mír dhobhriathartha): go hálainn
•na (foirm den alt, nuair nach ndéantar urú): na hocht gcinn; i gcaitheamh na
haon seachtaine amháin seo
•le: le haon airgead
lroimh fhorainm ar lorg, cé, ní, le: cé hé (hí, hiad); ní hé (hí, hiad, hea); le hí a
phósadh
lroimh bhriathar ar lorg na míre briathartha ordaithí ná: ná himigh; ná hóltar
li gcorrchás eile: ní hamhlaidh atá; ní hionann iad; ní haon iontas é. Ach trí (ceithre, sé) úll; go dtí iad; óladh é; inné a itheadh iad; ar (cár, gur, má, etc.) éisteadh leis; cé air a bhfuil an
milleán?
An Tabharthach i nDiaidh an Ailt Uatha
5.17 Seo na gnáthrialacha a leantar i gcáipéisí oifigiúla stáit, agus a úsáidtear go
coitianta i dtráchtanna an ghraiméir seo.
lUraítear an t-ainmfhocal ar lorg an ailt i ndiaidh na réamhfhocal ag, ar, as,
chuig, dar, faoi, le, ó, roimh, thar, trí, um. Ní athraítear an aidiacht.
lSéimhítear an t-ainmfhocal ar lorg den, don, sa. Ní athraítear an aidiacht.
lNí athraítear s tosaigh in ainmfhocal firinscneach, ach cuirtear t roimh s in
ainmfhocal baininscneach: ar an saol seo; sa samhradh; ar an tsráid; den tsúil.
lNí athraítear d, t, i dtús ainmfhocail: ar an doras; sa talamh.
Ainmneacha na Litreacha
5.18 Cuirtear h, n, t agus fleiscín roimh ainm litreach dar tús guta mar a dhéantar i
gcás gnáth-ainmfhocal ach amháin nach ligtear an fleiscín ar lár ar lorg h aon uair: an t-a; an
t-e fada; an t-f mór; an t-l dearg; abair na h-r-anna go bríomhar; fuaimniú na n-u-anna; ag
dathú na n-s-anna; ag bailiú na n-x-anna.
41 Ní dhéantar aon athrú tosaigh ar ainm dar tús consan: leithead an z; ag tarraingt an b; ar an
p; ag crosáil na t-anna. Is féidir ainmneacha na litreacha a scríobh ina bhfocail (1.1) ach na rialacha céanna a leanúint. Áirítear ainmneacha grúpaí litreacha mar ainmfhocal amháin: an t-abc; cuireadh ar leataobh
an t-mh a bhí san fhocal cónaí; ag cleachtadh na n-ng-anna tosaigh.
Féach freisin: abair an tAdmhaím do Dhia.
Litreacha mar Réimíreanna
5.19 I gcás go n-úsáidtear litreacha mar réimír i dtéarmaí mar s-fhithiseán, p-chineál,
r-phróiseas, y-chrómasóm, x-gha, agus x-ghathaigh, cuirtear na gnáthrialacha i bhfeidhm
orthu: faigh an t-s-fhithiseán; luach an p-chineáil; de réir an r-phróisis; ar an y-chrómasóm;
an t-x-gha, d'x-ghathaigh sé, mura n-x-ghathaíonn tú.
42 6
AN tINFHILLEADH
6.1 Infhilleadh a thugtar ar na hathruithe a ghabhann foircinn focal chun feidhmeanna
éagsúla na bhfocal a thaispeáint: fear, fir; mór, móire; buail, buailigí.
6.2 Caolú: Sa teanga labhartha is minic a dhéantar consain chaola de chonsain leathana i
ndeireadh focal, agus uaireanta ina lár, le linn na focail a infhilleadh. Caolú a thugtar ar an
athrú sin. Sa teanga scríofa cuirtear an t-athrú in iúl trí athrú gutaí roimh an gconsan
caolaithe. Léiríonn an tábla seo a leanas na príomhathruithe a dhéantar sna gutaí de bharr
chaolú na gconsan.
roimh chaolú
arna gcaolú
gan chaolú
caolaithe
-ea-
-i-
fear
fir
-ea-
-ei-
each
eich
-éa-
-éi-
éan
éin
-ia-
-éi-
iasc
éisc
-ia-
-iai-
rian
riain
-ío-
-í-
íol
íl
-io-
-i-
fionn
finn
-iu-
-i-
fliuch
fliche
Sna cásanna eile is iondúil nach ndéantar d'athrú ar na gutaí ach i a chur isteach roimh an
gconsan atá le caolú. Tá na cásanna is tábhachtaí sa chéad tábla eile.
gan chaolú
caolaithe
at
ait
dán
dáin
aer
aeir
aol
aoil
ceol
ceoil
óg
óig
bun
buin
uan
uain
úr
úir
6.3 Leathnú: Próisis chontrártha is ea leathnú agus caolú. Na hathruithe gutaí a ghabhann le
caolú is iad a ghabhann le leathnú de ghnáth ach san ord contrártha. Léiríonn an chéad tábla
eile na príomhathruithe.
roimh leathnú
arna leathnú
gan leathnú
leathnaithe
-ei-
-ea-
greim
greama
-éi-
-éa-
tincéir
tincéara
-i-
-ea-
mil
meala
-í-
-ío-
feadaíl
feadaíola
-ui-
-u-
cuir
cur
-ui-
-o-
fuil
fola
Sna cásanna eile is iondúil nach ndéantar d'athrú ar na gutaí ach i a ligean ar lár roimh an
gconsan atá le leathnú.
43
buachaill
buachalla
cóir
córa
fearúil
fearúla
grósaeir
grósaera
siúil
siúlaim
troid
troda
Eisceacht: roinn, ranna. Uaireanta déantar athrú gutaí san infhilleadh gan caolú ná leathnú a bheith i gceist: crios, creasa; fios, feasa.
6.4 Coimriú: Is é rud é coimriú an litir ghutach nó na litreacha gutacha atá idir dhá chonsan
a ligean ar lár san infhilleadh: imir, imrím; saibhir, saibhre; leathan, leathnú.
Is minic caolú nó leathnú ag gabháil leis an gcoimriú: coinneal, coinnle; cathair, cathrach;
domhain, doimhne.
6.5 Téarmaí is ea "inscne," "uimhir," "pearsa," "tuiseal," "díochlaonadh" a bhaineann le
foirmeacha focal i gcónaí nó de ghnáth.
6.6 Inscne: An t-ainmfhocal, an t-alt, an forainm pearsanta, an forainm réamhfhoclach
agus an aidiacht, sin iad na ranna cainte a ngabhann inscne leo. Ní hionann inscne agus
gnéas. Le nithe beo (daoine, ainmhithe, plandaí) a bhaineann gnéas, ach is focail a bhíonn i
gceist nuair a thráchtar ar inscne. Tá dhá inscne sa Ghaeilge, baininscne agus firinscne. De
ghnáth freagraíonn focal firinscneach do rud fireann, agus focal baininscneach do rud
baineann, ach ní i gcónaí é. Focal firinscneach is ea cailín agus focal baininscneach stail;
agus tá na mílte focal firinscneach agus baininscneach ann mar ainmneacha ar rudaí gan
ghnéas mar cloch, cosán, sonas, eagla.
6.7 Uimhir: An t-ainmfhocal, foirm tháite an bhriathair, an t-alt, an forainm pearsanta,
an forainm réamhfhoclach agus an aidiacht, sin iad na focail a ngabhann uimhir leo. Tá dhá
uimhir sa Ghaeilge, an uimhir uatha (an t-uatha) agus an uimhir iolra (an t-iolra). An
uimhir uatha a úsáidtear nuair atá rud amháin i gceist; an t-uatha nó an t-iolra, de réir dhálaí
na habairte, nuair atá níos mó i gceist.
6.8 Pearsa: Foirm tháite an bhriathair, an forainm pearsanta, an forainm réamhfhoclach
agus an aidiacht shealbhach atá i gceist anseo. Tá trí phearsa ann. Don chainteoir a thagraíonn
an chéad phearsa, don mhuintir a labhraítear leo a thagraíonn an dara pearsa. An tríú
pearsa den fhocal a úsáidtear i ngach cás eile. Freagraíonn tuiseal gairmeach an ainmfhocail
don dara pearsa, agus na tuisil eile don tríú pearsa de ghnáth. Uaireanta tá brí ghinearálta leis an dara pearsa: ba dhóigh leat (= le duine) go bhfuil báisteach air.
44 6.9 Tuiseal: An t-alt, an t-ainmfhocal, an forainm, an aidiacht agus an t-ainm briathartha
na ranna cainte a bhfuil tuiseal acu. Cé gur minic a athraíonn foirm an fhocail de réir a
fheidhme san abairt, ní le feidhm ach le foirm a bhaineann tuiseal. Tá a lán saghsanna
feidhmeanna ag an ainmfhocal ach níl ach ceithre thuiseal aige.
Seo iad tuisil na Gaeilge: an tuiseal ainmneach (an t-ainmneach), an tuiseal tabharthach
(an tabharthach), an tuiseal ginideach (an ginideach) agus an tuiseal gairmeach (an
gairmeach).
6.10 Díochlaonadh: Nuair a leagtar foirmeacha éagsúla focail amach in ord de réir
uimhreach agus tuisil, agus uaireanta de réir inscne freisin, deirtear go bhfuiltear ag
díochlaonadh an fhocail. Is iad an t-alt, an t-ainmfhocal, an aidiacht agus an t-ainm
briathartha na ranna cainte a dhíochlaontar.
45 7
AN tALT
7.1 Aidiacht a cháilíonn an t-ainmfhocal is ea an t-alt. Níl ach alt amháin sa Ghaeilge, an
t-alt cinnte. Is mar seo a dhíochlaontar é.
tuiseal uatha iolra
(an dá inscne)
firinscneach baininscneach
ainmneach
tabharthach
ginideach
gairmeach
an
an
an
--
an
an
na
--
na
na
na
--
7.2 Déantar cumaisc den alt agus focail áirithe: cén (< cé an); den (< de an); don (< do
an); faoin (< faoi an); ón (< ó an); san (< i an) roimh ghuta nó roimh fh + guta; sa (< i an) i
ngach cás eile; sna (< i na): cén fear? den traein; don gharsún; faoin uisce; ón sagart; san
aer; san fhocal; sa phóca; sa fhliuchras; sna báid.
7.3 Roimh a ainmfhocal agus cibé focail eile atá ag cáiliú an ainmfhocail a chuirtear an
t-alt de ghnáth: an post; an tríú duine; an uile áit; fear an tí; Sliabh na mBan.
7.4 Go hiondúil is ionann uimhir, inscne agus tuiseal don alt agus dá ainmfhocal: an
fear; hata an fhir; na fir; hataí na bhfear; feicim an bhean; gúna na mná; ar na mná;
gúnaí na mban; fás na haon oíche; an dá chapall; an fiche bó; hata an dara bean; teach na
chéad mhná.
Ach má luíonn trí, ceithre, ... naoi, deich idir an t-alt agus a ainmfhocal, úsáidtear
iolra an ailt, cibé uimhir atá ag a ainmfhocal mura céad, míle, milliún é: na trí bhó; na cúig
rothar déag. Ach an trí chéad teach; an seacht gcéad fear; an ceithre mhíle dhéag gunna;
an naoi milliún déag is fiche punt.
Feidhmeanna an Ailt
7.5 Is é príomhfheidhm atá ag an alt ainmfhocal a dhéanamh cinnte a bheadh éiginnte gan
é: tháinig an Brianach; sa samhradh; go dtí an Cháisc; bhí an Domhnach fliuch; an Seán Ó
Murchú atá i Sasana.
7.6 Úsáidtear an t-alt i logainmneacha
lleis na hilchríocha (ach amháin Meiriceá): an Eoraip; an Astráil
46 lle tíortha seanbhunaithe: an Bhreatain Mhór; an tSín; an Spáinn
lle roinnt bailte móra agus sráidbhailte: an Róimh; an Ómaigh; na Cealla Beaga
lroimh Mumhain (ach amháin ar lorg Cúige): sin an Mhumhain; sa Mhumhain;
Craobh na Mumhan; ach Cúige Mumhan.
lle roinnt sléibhte: an Mhucais; an Mhangarta
lle beagnach gach abhainn: an Danóib; an Life
lle farraigí áirithe: an Mheánmhuir; an tAigéan Atlantach.
7.7 Ní gnách an t-alt i logainmneacha sna cásanna seo
lle Sasana, ná le roinnt tíortha eile: Paragua, Iamáice
lle formhór na bhfarraigí is na lochanna: Muir nIocht; Muir Meann; Loch nEathach
lroimh Éire, Albain, Gaillimh ach amháin sa ghinideach: bhuaigh Gaillimh; i
nGaillimh; Contae na Gaillimhe Fágtar an t-alt ar lár roimh Éireann i dteidil reachtúla áirithe; Dáil (Seanad, Raidió Teilifís, Iarnród, Tuaisceart)
Éireann, agus i seanleaganacha: oileán iathghlas Éireann ... feara Éireann ná a mná. Ní hionann an bhrí a bhaintear as an
teideal polaitiúil Tuaisceart Éireann agus as an ngnáthabairt tuaisceart na hÉireann. 7.8 Úsáidtear an t-alt roimh ainm teibí agus roinnt ainmfhocal eile más le brí fhorleathan
a úsáidtear iad: tá an radharc go holc aige; togha na sláinte; saol an duine; gairm an
tsagairt; an caidreamh idir an tionscal agus an ollscoil.
Ach ní úsáidtear é
li leaganacha mar cad is uaisleacht ann? cad é an ní meisce? is é [an] deireadh é
li natháin áirithe: ní thagann ciall roimh aois; tosach sláinte codladh
lnuair nach bhfuil brí fhorleathan leis an ainmfhocal: bhí fearg (eagla, etc.) orm.
7.9 Úsáidtear an t-alt idir cé, cad é agus ainmfhocal de ghnáth: cén fear; cad é an rud é
sin? cé na fir iad sin?
7.10 Úsáidtear an t-alt nuair atá aidiacht thaispeántach ag cáiliú an ainmfhocail: an fear
sin; an leabhar seo; ciall na mná úd. Ach ní hiondúil é a úsáid
lsa ghairmeach: a fhir úd thall! a bhean sin! a ghiolla seo! [Níl aon ghairmeach ag
an alt]
lmás ainm duine áirithe an t-ainmfhocal: le Pádraig seo againne; Cáit Ní Bhriain úd
lmá cháilíonn ainm duine an t-ainmfhocal: bríste seo Chiaráin; scéal úd Liam.
7.11 Úsáidtear an t-alt ag tagairt don ráta in abairtí áirithe: dhíol sé ar phunt an ceann iad;
réal an t-unsa; deich bpunt an duine; uair sa bhliain; an tÚll Órga (capall) a rug -- céad ar
an gceann.
47 7.12 Úsáidtear an t-alt roimh theidil daoine, cibé acu onórach nó tarcaisneach iad: an
Dochtúir Ó Sé; an tAthair Mac Néill; Peadar Ó Doirnín, an file; teacht an Spioraid Naoimh,
an Sólásaí; Dia an Mac; Diarmaid Mac Murchú, an cladhaire.
Ach fágtar ar lár é má tá ainm pearsanta go díreach roimh an teideal: Oisín file; Tadhg gabha;
Cormac báille.
Is minic ar lár é go díreach ar lorg sloinnte: Tomás Breatnach, file; agus trí aithris air sin,
Críost Rí; Parthalán Ó hEachthairn, Taoiseach; Micheál Ó Máirtín, Aire Oideachais agus
Eolaíochta.
7.13 Úsáidtear an t-alt ar lorg aidiachta faisnéisí in ainmní abairte aicme mar: is breá an lá
é; b'aoibhinn an aimsir í; is beag an rud is buaine ná an duine.
Ach más aidiacht éiginnte an fhaisnéis ní bhíonn an t-alt ar a lorg: is beag rud a fuair
sé.
7.14 Úsáidtear an t-alt freisin sna cásanna seo a leanas
lle tobainne, iontas, scanradh a léiriú: chuala sí an scairt taobh thiar di; chonaic sé
an duine cúpla slat roimhe.
lroimh an aidiacht uile mura bhfuil gach roimhe: an uile lá (dhuine); ach gach uile
dhuine. Is forainm uile in sin uile.
lroimh iliomad, iomad, iomarca, oiread, uafás, sluaite, céadta, mílte i bhfrásaí mar
an iomad (iomarca, oiread, t-uafás) daoine; na sluaite ban; na céadta (mílte) páiste (duine,
fáilte).
lroimh roinnt frásaí a bhfuil cruth na cinnteachta orthu ach a mbeadh a mbrí éiginnte
(9.22) gan an t-alt: an Choróin Mhuire; an Leabhar Eoin; an Pota Pádraig; an Dord Fiann;
an Tadhg an dá thaobh is mó in Éirinn; is mór an trua Muire é ; nach é an grá Dia é? nuair
a bhí an uair an chloig istigh.
lin ionad na haidiachta sealbhaí: scoiltfidh mé an cloigeann aige; briseann sé an croí
ionam.
lle hainmneacha teangacha nuair atá a mbrí forleathan: is í an Ghaeilge teanga ár
sinsear; tháinig an Béarla isteach; bhí an Ghearmáinis go maith aige. Ligtear an t-alt ar lár mura bhfuil an bhrí forleathan: abair i mBéarla é; cuireadh Fraincis ar an mBíobla; tá
Gréigis aige; leabhar Spáinnise.
lroimh ainmneacha na laethanta, na míonna, na séasúr, agus féilte áirithe: an Luan;
deireadh na Bealtaine; is fearr liom an samhradh; timpeall na Cásca. Ach féach 7.15.
lle tinnis áirithe: an bhruitíneach; an triuch; an déideadh; an bholgach; na creatha.
48 lle breis nirt a thabhairt don ainmfhocal: is tú a fuair an crá croí; is aige a bhí an
chiall.
lle cúpla ainm pearsanta; Calbhach, Dualtach, Feardorcha, Laoiseach: tá an
Dualtach pósta ar dheirfiúr an Fhirdhorcha; (sloinne) Mac an Chalbhaigh; bean an
Laoisigh.
7.15 Is iondúil nach n-úsáidtear an t-alt le hainm cinnte
lmá tá ginideach cinnte faoi réir aige: fear an tí; glór mo mháthar; barr gach crainn;
obair Sheáin.
li bhfrásaí dobhriathartha áirithe: tá sé anseo ó mhaidin; bhí sé amuigh ó oíche; fan
go tráthnóna (Samhain, Luan); faoi Bhealtaine; um Nollaig; lán go béal; Dé Luain (Máirt,
etc.).
7.16 Is féidir an t-alt a ligean ar lár in abairtí copaileacha den sórt seo a leanas ina bhfuil
clásal ag cáiliú an ainmfhocail:
Is í aidhm atá ag Studia Hibernica...
Is í bean (an bhean) í is éagsúla dár bhuail umam riamh.
Is é [an] rud a rinne sé an bhó a bhleán.
Is é [an] rud a bhí sé ina chodladh.
49 8
INSCNE & DEILBHÍOCHT AN AINMFHOCAIL
8.1 Is ainm(fhocal) nithiúil ainm duine nó ainm aon ní is féidir a mhothú le haon cheann
de na céadfaí. Seo na saghsanna ainmneacha nithiúla atá ann
lainm dílis (ainm ar leith ar dhuine nó rud indibhidiúil nó ar áit) Seán; Corcaigh;
Bran; an Lúireach Pádraig
lainm coitianta (ainm a thugtar ar gach aonad d'aicme) fear; ubh; cathair; cat
Is féidir le bunchéim aidiachta feidhmiú mar ghnáth-ainmfhocal: ní thuigeann an sách don seang; ní théann fial go
hIfreann. Féach freisin an t-ochslaíoch, an coinníollach, an t-iolra, an tAtlantach, etc. agus na foirmeacha iolra na bochta,
na huaisle.
lainm ábhair (ainm a insíonn cén t-ábhar atá i rud) siúcra; plúr; caoireoil
lcnuasainm (ainm a thugtar ar ghrúpa aonad den aicme chéanna) tréad; scuaine;
foireann
8.2 Is ainm(fhocal) teibí ainm cáilíochta, staide nó gnímh. Seo na saghsanna ainmneacha
teibí atá ann
lainm teibí gnách maitheas; ciúnas; gluaiseacht.
lainm teibí céime laghad; ciúine; fearúla.
INSCNE & GNÉAS
8.3 Comharthaí gur baininscneach (seachas firinscneach) atá an t-ainmfhocal is ea
lna mar alt roimhe sa ghinideach uatha: bróg na mná
Focal eisceachtúil is ea talamh de bhrí go mbíonn sé firinscneach agus baininscneach araon sa ghinideach uatha
amháin: an talaimh, na talún.
lséimhiú ar aidiacht aitreabúideach (go hiondúil) a cháilíonn é san ainmneach uatha:
cos bheag
lséimhiú ar an ainmfhocal ar lorg an ailt san ainmneach uatha (go hiondúil): an bhó.
50
Ainmneacha Daoine
8.4 Freagraíonn inscne agus gnéas dá chéile i gcás ainmneacha dílse pearsanta.
Baininscneach atá ainmneacha pearsanta ban; firinscneach ainmneacha pearsanta fear: Máire
bheag; Eibhlín bhocht; Oscar cróga; Pádraig mór
8.5 Freagraíonn inscne agus gnéas dá chéile i gcás bhunáite na n-ainmfhocal coitianta a
thagraíonn don duine. Is baininscneach iníon, máthair, bean, etc.; firinscneach mac, athair,
fear, etc. Focail eisceachtúla is ea na focail bhaininscneacha cléir, gasóg, scológ, agus na
focail fhirinscneacha cailín, gearrchaile.
8.6 Ainmfhocail a thagraíonn do dhaoine den dá ghnéas féadann siad a bheith
baininscneach: beirt; comharsa; gealt; lánúin; nó firinscneach: amhránaí; cara; duine; triúr.
8.7 Nuair nach mbíonn focal ar leith ann chuige cuirtear an gnéas in iúl trí
lfear, bean, buachaill, cailín a chur roimh an ainmfhocal: fear siúil; bean tí;
buachaill báire; cailín aimsire
lfir, mná, mic, iníne a chur mar ghinideach comhaisnéise ar lorg an ainmfhocail:
páiste fir; baintreach fir; dochtúir mná; páiste mic; leanbh iníne
lan réimír ban- a chur roimh ainmfhocal a léiríonn gnéas fireann ann féin: banóglach
(f); banphrionsa (f): bantiarna (b). Féach freisin 8.30.
Ainmneacha Ainmhithe
8.8 Maidir leis na hainmhithe tí nó feirme is gnách go bhfreagraíonn inscne agus gnéas dá
chéile. Baininscneach atá lacha, caora, bó, etc; firinscneach atá bardal, reithe, tarbh, etc.
Focail eisceachtúla is ea an t-ainm baininscneach stail, agus an t-ainm firinscneach gabhar (a
sheasann don ainmhí baineann go hiondúil, agus poc gabhair don fhireannach).
51 8.9 Tá ainmfhocail ann a thagraíonn d'ainmhithe den dá ghnéas: asal; capall; cat; madra;
agus (san iolra amháin) caoirigh; cearca; géanna; lachain.
8.10 Maidir leis na hainmhithe fiáine (nó éin nó éisc fhiáine) ní gnách na gnéasanna a
aithint ó chéile ach i gcorrfhocal mar eilit (fia baineann). Baininscneach atá cuid de na
hainmneacha: luch; druid; faocha; eascann; firinscneach atá cuid eile acu: coinín; préachán;
ronnach; portán.
8.11 Má theastaíonn aithint idir ghnéasanna na n-ainmhithe (cibé acu ceansa nó allta iad)
nuair nach bhfuil ainm ar leith ann chuige, déantar
laidiacht a chur leis: lao baineann; sionnach fireann
lginideach comhaisnéise a úsáid: láir asail; stail asail; cearc thurcaí; uan caorach;
uan reithe; poc gabhair
lmúnla éigin eile a úsáid: coileach fraoich; pocfhia; scadán eochraí (baineann);
scadán lábáin (fireann); fearchat.
Féach freisin 13.20-21.
8.12 Inscne i gcás focail eile
Baininscneach atá a lán ainmfhocal sna cásanna seo a leanas
lformhór mór na n-ilchríoch, na dtíortha agus na n-aibhneacha: Roinn na hEorpa;
trasna na Gearmáine; béal na Sionainne
lformhór na n-ainmfhocal a bhaineann leis an gcolainn: aghaidh; cos; lámh; méar;
scamhóg, etc. Ach firinscneach atá cuid acu: béal; ceann; croí; droim; muineál, etc.
lainmneacha teangacha: Gaeilge; Laidin; Gréigis, etc. (Eisceacht: Tá Béarla
firinscneach.)
NA DÍOCHLAONTAÍ
52 8.13 Is í foirm an ainmnigh uatha foirm bhunaidh an ainmfhocail. Is í a infhilltear chun na
foirmeacha eile a chumadh.
Tá cúig phríomhshlí ann chun ainmfhocail a infhilleadh nó a dhíochlaonadh. Na cúig
dhíochlaonadh a thugtar orthu. Is é modh infhillte an ghinidigh uatha a chinneann cé acu
díochlaonadh a bhfuil an t-ainmfhocal ann. Seo foircinn na gcúig dhíochlaonadh san
ainmneach uatha agus sa ghinideach uatha.
uimhir an
díochlaonta
foirceann an ain. u. foirceann an ghin. u. samplaí
1
2
3
4
5
consan leathan
consan
consan
guta nó consan
guta nó consan caol
consan caol
-e, -í
-a
Ní infhilltear
consan leathan
bád, báid
cos, coise
curach, curaí
am, ama
rí, rí
cailín, cailín
lacha, lachan
bráid, brád
8.14 Tá dornán ainmfhocal ann nach mbaineann le haon cheann de na cúig dhíochlaonadh.
Ainmfhocail neamhrialta a thugtar orthu.
8.15 Tá ainmfhocail ann atá ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha. Díochlaontar cuid
acu de réir ceann éigin de chúig dhíochlaonadh an ainmfhocail. Ach tá díochlaonadh dá gcuid
féin ag a lán eile acu (8.44).
53 Foirceann agus Inscne
8.16 Is minic a chuireann foirceann agus inscne an ainmfhocail in iúl cad é an
díochlaonadh lena mbaineann an t-ainmfhocal. Os a choinne sin más eol an foirceann agus
uimhir an díochlaonta is minic, dá bharr sin, gurb eol an inscne. Tá na príomhchásanna
breactha anseo thíos.
An Chéad Díochlaonadh Tá ainmfhocail uile an díochlaonta seo firinscneach, agus consan
leathan (de réir an litrithe) is foirceann dóibh. Orthu sin tá ainmfhocail dar críoch -adh (mura
foirm ainm bhriathartha atá orthu), -án, -ch (firinscneach),-éad, -éal, -éan, -éar, -s, -ún, -úr:
samhradh; dán; each; céad; néal; éan; féar; tíos; dún; túr.
An Dara Díochlaonadh Ainmfhocail bhaininscneacha iad uile ach fíor-chorrcheann.
Consan is foirceann dóibh. Orthu sin tá ainmfhocail dar críoch -ch (baininscneach), -ilt, -is,
-lann, -óg : sceach; oscailt; Gréigis; íoclann; bróg.
Ní dhíochlaontar ainmneacha dílse fearnaomh a chríochnaíonn ar -óg: bachall Dochiaróg.
An Tríú Díochlaonadh Consan is críoch dóibh. Orthu sin tá
lainmfhocail den dá inscne dar críoch -cht; mallacht (b), bantracht (b), léacht (b),
locht (f);
lilsiollaí baininscneacha dar críoch -áil, -aint, -áint, -chan, -íl, -irt, -úil, -úint: ofráil;
cosaint; tiomáint; buachan; feadaíl; íobairt; barúil; canúint;
lilsiollaí firinscneacha dar críoch -aeir, -éir, -eoir, -óir, -úir: grósaeir; tincéir;
feirmeoir; bádóir; táilliúir.
An Ceathrú Díochlaonadh Formhór na n-ainmfhocal dar críoch guta agus roinnt eile dar
críoch consan. Orthu sin tá
lainmneacha coitianta daoine (firinscneach a bhformhór) dar críoch -a, -í, -ire:
garda, rí, cigire
lainmfhocal dar críoch -ín (firinscneach de ghnáth, ach féach 8.31)
54 lainmneacha teibí (baininscneach go hiondúil): amaidí; gile; uireasa
lmórán ainmfhocal den dá inscne dar críoch -e: paiste (f); gloine (b)
lainmfhocail fhirinscneacha éagsúla dar críoch consan: bus, máistir.
An Cúigiú Díochlaonadh Is baininscneach dá mbunús. Consan caol nó guta is críoch dóibh:
lasair (b); cara (f).
Díochlaonadh an Ainm Dhílis Phearsanta
8.17 Is gnách an t-ainm dílis pearsanta a dhíochlaonadh mar seo a leanas
lainmneacha fear (iad go léir firinscneach)
•sa chéad díochlaonadh atá bunáite na n-ainmneacha dar críoch
consan leathan: Seán; Séamas
•tá corrainm sa tríú díochlaonadh: Críostóir; Diarmaid; Iarlaith; Mathúin
•sa cheathrú díochlaonadh atá formhór mór na n-ainmneacha dar
críoch consan caol nó guta: Eoin; Pádraig; Ruairí; agus corrcheann eile: Liam;
Uileag.
lainmneacha ban (iad go léir baininscneach)
•sa dara díochlaonadh atá Aifric; Bríd; Mór; Méabh; Muireann
•sa cheathrú díochlaonadh anois atá formhór mór na n-ainmneacha eile:
Bláthnaid; Cáit; Eilís; Maighréad; Nóra; Sinéad; Siobhán.
Díochlaonadh na Sloinnte Ainmfhoclacha
8.18 An chuid den seansloinne Gaelach a leanann Ó, Mac, is iondúil gur ginideach nó dhá
ghinideach í, agus í infhillte de réir ceann de na cúig dhíochlaonadh.
1 Ó Néill; Mac Cárthaigh; Mac an Bhaird.
55 2 Ó Duinnshléibhe; Ó Maolchraoibhe.
3 Ó hAonghasa; Mac Diarmada.
4 Ó Gallchóir; Mac Eoin; Mac an tSaoi.
5 Ó Colgan; Mac Gabhann (seanghinideach ar gabha is ea gabhann).
4 agus 2. Mac Giolla Bhríde.
Sa cheathrú díochlaonadh atá formhór na sloinnte eile nach sloinnte aidiachtacha: Céitinn; de
Búrca; Feirtéir.
An Tabharthach Uatha
8.19 Is gnách gurb ionann foirceann don tabharthach uatha agus don ainmneach uatha: is
cuach í, den chuach. Tá tabharthach uatha faoi leith ag dornán focal den dara díochlaonadh
(8.35).
An Gairmeach Uatha
8.20 Is iondúil gurb ionann foirceann an ghairmigh uatha agus foirceann an ghinidigh
uatha sa chéad díochlaonadh: teach Sheáin; a Sheáin.
Ní gnách, áfach, infhilleadh sa ghairmeach uatha
lar chnuasainm: a phobal
lmá tá brí mheafarach nó brí ceana i gceist: a cheann cipín; a rún; a stór
lmá tá ginideach cinnte faoi réir aige: a mhac Iósaif; a scáthán an chirt. Ach a Mhic
Dé.
56 8.21 I ngach díochlaonadh eile agus sna hainmfhocail neamhrialta is ionann foirceann an
ghairmigh uatha agus foirceann an ainmnigh uatha: a ghasóg; a bhuachaill; a rí; a chara; a
bhean; a Bhríd.
An tIolra
8.22 Deirtear go bhfuil iolra an ainmfhocail tréan nó lag de réir mar atá foirmeacha na
dtuiseal iolra ar aon fhoirceann nó nach bhfuil.
8.23 Seo iad na cásanna ina bhfuil an t-iolra lag (an t-ainmneach uatha agus/nó uimhir an
díochlaonta faoi lúibíní)
lmás consan caol is críoch don ainmneach iolra: báid (bád, 1); marcaigh (marcach,
1); tairbh (tarbh 1); caoirigh (caora, 5); faochain (faocha, 5); lachain (lacha, 5)
lmá chumtar an t-ainmneach iolra trí -a a chur leis an ainmneach uatha: bruasa (1);
úlla (1); cosa (2); géaga (2); fearta (3); tréada (3); bruacha (4); neacha (4).
Is lagiolraí freisin beanna (binn, 2); deora (deoir, 2); ealaíona (ealaín, 2); seoda
(seoid, 2); ainimhe (ainimh, 2); dúile (dúil, 2); glúine (glúin, 2); súile (súil, 2); ba (bó, 4);
grásta (grásta, 4); mná (bean); uí (ua, ó).
8.24 Tréaniolraí atá ann sna cásanna eile. Is iad na cinn is coitianta na hiolraí ina bhfuil
lcoimriú: briathra (briathar, 1); dabhcha (dabhach, 2); gamhna (gamhain, 3)
lleathnú: cealla (cill, 2); flatha (flaith, 3)
lathrú guta: sceana (scian, 2); sleasa (slios, 3)
la (ar lorg consain nach bhfuil san ainmneach) e, í, ina dheireadh: tréithe (tréith, 2);
coillte (coill, 2); ríthe (rí,4 ); bádóirí (bádóir, 3); bearnaí (bearna, 4); cistí (ciste, 4);
tríochaidí (tríocha, 5); ceolta (ceol, 1); glórtha (glór, 1); áiteanna (áit, 2); craobhacha
(craobh, 2); ceathrúna (ceathrú, 5).
57 8.25 Is ionann foirm do thabharthach an lagiolra agus d'ainmneach an lagiolra: na fir; ar na
fir.
8.26 Seo mar a dhéantar ginideach iolra an lagiolra:
lmás consan caol is críoch don ainmneach iolra, é a leathnú: bád; marcach; tarbh;
faochan; lachan.
Eisceacht; caorach is ginideach uatha agus iolra do caora.
lmás guta is críoch don ainmneach iolra, is ionann foirceann an ghinidigh iolra agus
foirceann an ainmnigh uatha (arna leathnú más gá): bruas; úll; cos; géag; feart; tréad;
bruach; neach; beann; deor; ealaíon; seod; aineamh; dúl; glún; súl; bó; ua.
Eisceachtaí: grást, ban is ginideach iolra do grásta, bean.
8.27 Seo mar a dhéantar gairmeach an lagiolra:
lmás consan is críoch don ainmneach iolra, a a chur leis an nginideach iolra: a
bháda; a mharcacha; a chaoracha; a lachana.
lis ionann foirceann don ghairmeach iolra agus don ainmneach iolra dar críoch guta:
a bheanna; a mhná.
Díochlaonadh an Ainmfhocail Dhíorthaithe
8.28 Focal díorthaithe a thugtar ar fhocal a chumtar nuair a chuirtear le chéile dhá fhocal,
nó focal agus iarmhír nó focal agus réimír. Más dhá fhocal a chuirtear le chéile tugtar
comhfhocal ar an bhfocal nua. Uaireanta tugtar comhfhocal ar aon fhocal díorthaithe.
8.29 Is iondúil gurb í an mhír dheireanach d'ainmfhocal díorthaithe a chinneann a inscne agus
a infhilleadh. Is ionaann inscne agus infhilleadh do gach focal de na péirí seo a leanas:
lcaint, cúlchaint; leabhar, lámhleabhar; prionsa, banphrionsa; reacht, bunreacht
lcara, eascara; rá, comhrá; smacht, ansmacht
lcéimí, ionadaí; dlíodóir, spealadóir.
58 Ní gnách samplaí d'ainmfhocail dhíorthaithe a thabhairt sna liostaí a ghabhann leis na
díochlaontaí éagsúla, ach amháin nuair a bhíonn iarmhír mar fhoirceann (céimí, etc. thuas).
Más ainmfhocal aonsiollach an mhír dheireanach d'ainmfhocal díorthaithe ní mór an focal
iomlán a infhilleadh mar a bheadh aonsiolla ann. Mar shampla, is mar aonsiollaí a infhilltear
ardrí, drochspéir, léarscáil, sailchuach, seandún. Ní thagann focail mar sin faoi réir na
rialacha a bhaineann le hinscne agus le hinfhilleadh ilsiollaí de ghnáth.
8.30 Tá a n-inscne féin nó a n-infhilleadh féin ag dornán d'ainmfhocail dhíorthaithe:
li gcás ciondáil, comhdháil, éigeandáil, macasamhail, is iad ciondálacha,
comhdhálacha, éigeandálacha, macasamhla na hiolraí cé gur dálaí, samhlacha is iolraí do
dáil, samhail.
lis baininscneach do banab, bantiarna, banaltra ainneoin gur firinscneach do ab,
tiarna, altra.
Ainmfhocail Díorthaithe dar Críoch -ín
8.31 Is iondúil gur baininscneach san ainmneach agus sa tabharthach uatha d'fhocal
díorthaithe dar críoch -ín más ainmfhocal coitianta baininscneach an focal bunaidh: faigh an
láirín bhán; ar an óinsín chéanna. Ach má tá brí ar leith leis an bhfocal díorthaithe, seachas
díspeagadh ar an mbunfhocal, tá sé firinscneach: an paidrín páirteach; sceidín práta; cluaisín
bróige.
Is firinscneach do na focail sin sna tuisil eile: cosa an láirín bháin; suigh, a óinsín bhig.
Is firinscneach i ngach tuiseal do na focail cailín, coinín, gasóigín, paidrín, toitín, scolóigín.
Is baininscneach i ngach tuiseal d'ainmneacha dílse baineannach dar críoch -ín: Brídín,
Máirín, etc.
8.32 Sa chuid eile den chaibidil seo ní thugtar de ghnáth ach an t-ainmneach uatha, an
ginideach uatha (lasmuigh den cheathrú díochlaonadh), an t-ainmneach iolra, agus (i gcás
iolraí laga) an ginideach iolra: agus is san ord sin a thugtar iad. Is furasta na tuisil eile a
59 aimsiú as na treoracha atá sa chéad chuid den chaibidil. Tá táblaí in 11.17 ina léirítear
díochlaonadh an ailt agus an ainmfhocail agus na haidiachta le chéile.
Is iomaí ainmfhocal nach dual dó iolra a bheith aige (mórán ainmneacha ábhair agus
ainmneacha teibí, mar shampla). Ní gnách é sin a chur in iúl sna liostaí. I gcás focail mar sin
úsáidtear focal mar sórt nó cineál + ginideach uatha an ainmfhocail mar iolra: trí chineál
siúcra (coirce, umhlaíochta).
AN CHÉAD DÍOCHLAONADH
8.33 Caolaítear an t-ainmneach uatha chun an ginideach uatha a dhéanamh. De réir
rialacha 6.2 a dhéantar an caolú de ghnáth. Seo na pointí leithleacha
ldéantar -i- de -ea- i gcoitinne: fear, fir.
ldéantar -éi- de -ia- in aonsiollaí i gcoitinne: cliabh, cléibh.
ldéantar -gh de -ch i ndeireadh an fhocail i gcoitinne: marcach, marcaigh; cléireach,
cléirigh; dúch, dúigh. Tá dornán d'aonsiollaí eisceachtúla ann áfach.
Is iad seo a leanas na príomh-infhillteacha:
ain. u. gin. u. ain. iol. gin. iol.
1 crann crainn crainn crann
2 úll úill úlla úll
3 ceol ceoil ceolta
4 glór glóir glórtha
5 orlach orlaigh orlaí
6 cogadh cogaidh cogaí
7 bás báis básanna
60 I ngach ceann de na seacht liosta seo a leanas infhilltear gach focal mar a infhilltear an
focal a bhfuil cló trom air ag barr an liosta.
1 crann:
laonsiollaí: abhac, alt, arm, bád, ball, banbh, béal, bonn, bord, brat, breac, Brian (gin.
Briain), broc, carn, cat, ceann, clár, cliabh, cliant (gin. u., ain. iol. cliaint), clog, cnoc, colm,
corn, corp, craos, dall, daol, daor, déach, dlúth, dúch, éan, fiach ( = seilg gin. u., ain. iol.
fiaigh), fód, fraoch (gin. u. fraoigh), gabhar, gadhar, Gael, gas, gás, glas, gort, iasc, leabhar,
mac (gin. u., ain. iol. mic), maor, meadhg (gin. u., meidhg), mol, naomh, ord, peann, poc,
poll, port, post, punt, roc, sac, scolb, scór (eang), seabhac, sop, stát, tarbh, tor, uan
lilsiollaí dar críoch -án, -éad, -éal, -éan, -éar, -íoch, -s (leathan), -ún, -úr: cosán,
blaincéad, buidéal, fíréan, páipéar, gaiscíoch, oideas, galún, casúr, etc. Le díochlaontaí eile a
bhaineann corr-ainmfhocal firinscneach dar críoch -s leathan.
lilsiollaí dar críoch -ach: bairneach, biseach, brollach, cabhlach, Caitliceach,
ceannach, cléireach, clúdach, cnuasach, cuardach, deatach, Domhnach, fásach, féarach,
gearrcach, iascach, mianach, misneach, réiteach, ronnach, Sasanach, smólach, teaghlach,
teallach, etc. agus ainmfhocail arb ionann a bhfoirm agus foirm aidiachta: tairiseach,
táscach, etc.
lna huimhreacha triúr, ceathrar, ... deichniúr, milliún.
lmórán ilsiollaí eile: acadamh, aspal, dearmad, easpag, éigean, focal, foirgneamh,
fómhar, galar, gandal, iarann, imeall, iolar, ionad, miotal, misean, muineál (gin. u., ain. iol.
muiníl), pinsean, sagart, scamall, sinsear, sóisear, etc.
2 úll ard, barr, beart, bruas, cág, caonach, ceap, ceart, cleas, cnag, cneas, cor, cuas,
cuibhreach, déad, each (gin. u. eich), earc (gin. u. eirc), féar, fiach (= éan gin. u. fiaigh), fiach
(= airgead atá dlite ó dhuine gin. u. féich), fial, fras, giall, gob, íol, léamh, liach (= osna gin.
u. liach), lúth, maoileann, maol, más, nod, riasc, sábh, séan, slán, tásc, tús, etc.
61 3 ceol aonsiollaí ina bhfuil guta fada nó défhoghar agus dar críoch -l, -n de ghnáth: ál, aol,
aon, bán, baol, braon, caol, céad, claon, cuan, dán, díon, dún, fál, faol, gaol, geall, léan, líon,
lon, lón, meall, míol, néal, raon, rian (gin. u. riain), rón, saol, scéal, seál, seol, síol, siúl, sleán,
srian (gin. u. sriain), stól, trian (gin. u. triain).
4 glór múr, pór, scór (fiche), stór, tuar.
5 orlach árthach, bealach, cladach, éadach, mullach, soitheach.
6 cogadh áladh, angadh, bealadh, boladh, bunadh, caladh, coinmheadh, confadh, cotadh,
crábhadh, cuireadh, deabhadh, deascadh, deireadh, fionnadh, fosadh, foscadh, gaorthadh,
geimhreadh, ionadh, ionradh, magadh, margadh, rabhadh, samhadh, samhradh, silleadh,
siorradh, sitheadh, spionnadh, tinfeadh, troscadh, tuismeadh.
Ach maidir le hainmfhocail dar críoch -adh, agus a dhíorthaítear ó bhriathra (cleachtadh,
díspeagadh, seoladh, etc.) féach 8.44.
7 bás blás, blús, bun, cab, carr, cás, ciúb, clab, corr (cúinne, ciumhais), dos, frog, gléas,
gnás, gnéas, luas, marc, nós, pas, ponc, rós, sás, sos, spás, spórt, stad, taobh, tasc, etc.
Tréaniolraí éagsúla
aonach, aontaí; balsc, -aí; cúram, cúraimí; figiúr, figiúirí; leanbh, leanaí; soláthar, soláthairtí;
toradh, torthaí
leigheas, leigheasanna; praghas, praghsanna; saghas, saghsanna
bóthar, bóithre; cloigeann, cloigne; craiceann, craicne; doras, doirse; dorn, doirne; éigeas,
éigse; leiceann, leicne; solas, soilse
cineál, -acha; coinníoll, -acha; leagan, -acha; léas (solas), -acha; tobar, toibreacha
claíomh, claimhte; drámh, dráite; mámh, máite; muileann, muilte; scaitheamh, scaití;
smaoineamh, smaointe; talamh, gin. u. talaimh (f) nó talún (b), iol. tailte
breitheamh, breithiúna; fealsamh, fealsúna; ollamh, ollúna; briathar, briathra; gníomh, -artha;
laoch, gin. u. laoich, iol. -ra.
62
AN DARA DÍOCHLAONADH
8.34 Ainmneacha baininscneacha atá sa díochlaonadh seo taobh amuigh de chorrcheann
firinscneach, im, sliabh, teach.
Seo mar a chumtar an ginideach uatha ón ainmneach uatha de ghnáth:
lcuirtear e le focail dar críoch consan caol: áit, áite
ldéantar -í den fhoirceann -each in ilsiollaí: girseach, girsí
ldéantar -aí den fhoirceann -ach ar lorg consain in ilsiollaí: scornach, scornaí
li gcás focail eile dar críoch consan leathan caolaítear an foirceann de réir rialacha
6.2 agus cuirtear e leis. Le linn an chaolaithe
•déantar -i- de -ea- in ilsiollaí: bruinneall, bruinnille
•déantar -ei- de -ea- in aonsiollaí: sceach, sceiche
•déantar -éi- de -ia-: pian, péine.
8.35 An Tabharthach Tá cúig ainmfhocal (bos, bróg, cluas, cos, lámh) agus úsáidtear
tabharthach uatha ar leith (bois, bróig, cluais, cois, láimh) leo i gcónaí. Foirm an tabharthaigh
sin a úsáidtear ar lorg dhá freisin, i ngach tuiseal seachas an ginideach iolra de na cúig
ainmfhocal sin.
Úsáidtear tabharthach ar leith fosta i gcorrfhrása seanbhunaithe: bolg le gréin (tabh. ar grian
); cur i gcéill (tabh. ar ciall); ar (faoi, go, i) leith (tabh. ar leath); thar toinn (tabh. ar tonn); de
(faoi do, faoi mo, etc.) réir (tabh. ar riar); i gcrích (tabh. ar críoch); i bhfeirg (tabh. ar fearg);
le cois (tabh. ar cos); ar láimh (tabh. ar lámh).
Is féidir tabharthach uatha leithleach d'aon ainmfhocal dar críoch consan leathan a úsáid sa díochlaonadh seo. Déantar an
t-ainmneach uatha a chaolú díreach mar a dhéantar chun an ginideach uatha a chumadh sa chéad díochlaonadh: fuinneoig,
girsigh,péin, slait, etc., in ionad fuinneog, girseach, pian, slat, etc.
8.36 Is iad seo a leanas na príomh-infhillteacha:
63 ain. u. gin. u. ain. iol. gin. iol.
1 girseach girsí girseacha girseach
2 scornach scornaí scornacha scornach
3 clann clainne clanna clann
4 binn binne beanna beann
5 súil súile súile súl
6 cill cille cealla ceall
7 breab breibe breabanna
8 áit áite áiteanna
9 pingin pingine pinginí
10 craobh craoibhe craobhacha
11 feirm feirme feirmeacha
12 pian péine pianta
13 coill coille coillte
14 tír tíre tíortha
I ngach ceann de na ceithre liosta dhéag seo a leanas, infhilltear gach focal mar a infhilltear
an focal a bhfuil cló trom air ag barr an liosta:
1 girseach: ilsiollaí dar críoch: -each: báinseach, báisteach, breicneach,
brionglóideach, bruitíneach, cailleach, cláirseach, méileach, minseach, praiseach,
raithneach, seisreach, tintreach, toirneach
2 scornach: ilsiollaí dar críoch -ach: abhantrach, amhastrach, ceapach, cneadach,
curach, eangach, gallúnach, gamhnach, gealach, giolcach, glóthach, gríosach, lathach
3 clann:
lfocail dar críoch -lann, -eog, -óg: leabharlann, fuiseog, bróg
64 ladharc, bachall, blonag, bos, bréag, bruinneall, bunóc, caor, cealg, cearc (gin. u.
circe), ciabh, ciall, cíoch, cíor, cliath, cloch, cluas, cnámh, corr (éan), cos, creach, críoch,
croch, cros, cruach (stáca arbhair, etc.), crúb, cuach (éan; snaidhm), cúb, cúileann, cumhal,
dámh, dealbh, dealg, dias (croithleog eorna, etc.), dídean, díog, doineann, droimeann, drong,
dronn, fleasc, gág, gal, gaoth, géag, gealt, geanc, gearb, gíog, glac, gríobh, lámh, lann, lasc,
leac, leath, liach (ladar), lúb, luch, méar, mias, muc, pluc, preab, preiceall, punann, scaoth,
sceach, scead, sciath, sclamh, scréach, screamh, scuab, searc, slat, sméar, soineann, spág,
speach, speal, sreang, srón, stríoc, subh, tallann, téad, tuath
4 binn deoir, ealaín, seoid
5 súil ainimh, dúil, glúin
6 cill anachain, bárthainn, creig, geis, gruaim, stuaim, rinn, roinn (iol. ranna)
7 breab blaosc, driog, fadhb, fead, glam, leadhb, pléasc, sceamh, sprioc
8 áit aonsiollaí de ghnáth: adhairt, aghaidh, ailp, áith, aois, béim, beirt, breis, breith,
buaic, céim, ceird, ceist, ciumhais, clais, cleith, cóip (gach brí), coir, cruimh, cuairt,
cuil, cuilt, cúirt, cúis, deis, dóigh, draid, druid, duais, feidhm, feirc, feis, fís, fuaim,
geit, glib, gluais, gnúis, gráig, grainc, im (f), leid, léim, luibh, maidhm, maoil, méid
(toirt. Féach 24.26), mír, miúil, móid, moing, náid, nimh, núis, páirc, páirt, péist, pis,
pluais, pluid, ruaig, scáil, scair, scoil, scoilt, seift, snaidhm, sráid, sraith, stailc, suim,
taoisc, teip, téis, treibh, uaigh, uaimh, veist.
9 pingin ilsiollaí de ghnáth: abairt, agóid, aicíd, aimsir, aisling, ascaill, baithis, balcais,
balscóid, beaignit, beairic, blagaid, bolgóid, braillín, brionglóid, buatais, cailís, cáipéis,
constaic, contúirt, deabhóid, diallait, díospóid, duirling, eaglais, éarlais, earráid, éirim,
eiseamláir, fáithim, faoistin, fearsaid, feithid, feoirling, foraois, inchinn, insint, intinn,
ioscaid, iris (gach brí), lámhainn, léaráid, liathróid, losaid, máchail, maintín, muin, neascóid,
oifig, óinmhid, óráid, oscailt, patraisc, peannaid, pearóid, preafáid, proinn, rámhainn,
65 réabhlóid, reilig, rithim, sacraimint, scilling, scríbhinn, seachtain, snáthaid, sochraid, teoiric,
tionóisc, tochailt, tuaiplis, tuairisc, uallfairt, uirlis, uisinn, urchóid, úsáid, vearnais.
10 craobh fréamh, iall, iníon, nead, screab, splanc, stiall
11 feirm ainnir, arraing, baclainn, baic, bainis, béic, carraig, ceirt, círéib, cistin, cling,
clúid (cúil), coirm, coirt, colainn, comaoin, conairt, cuing, ding, dris, eagaois, fáir,
fallaing, féith, foirm, gairm, geir, guais, iargúil, iothlainn, lánúin, maidin, malairt,
muinín, muintir, muirín (clann), pailm, scairbh, scráib, seir, speir, splinc, stéig, stoirm,
stróic, uaill, uain, uillinn, ursain.
12 pian bruíon (gach brí), buíon, grian, mian, sian, síon,
spíon, steall, tonn.
13 coill aill, bléin, broinn, gin, linn, saill, scrín, slinn.
14 tír aoir, gáir, spéir, stair.
Leis an dara díochlaonadh freisin a bhaineann ainmneacha bhunáite na dteangacha agus na
dtíortha dar críoch consan caol: Fraincis, Laidin: an Ghearmáin, an Iodáil.( Eisceacht:
Albain, atá sa chúigiú díochlaonadh.)
Cásanna Éagsúla
diamhair, -e, diamhra; seamair, seimre, seamra; fiacail, -e, fiacla; scian, scine, sceana;
saighead, saighde, saigheada, saighead; deoch, dí, -anna; loilíoch, loilí, -a, loilíoch; dabhach,
daibhche, dabhcha; dumhach, duimhche, dumhcha; tulach, tulaí, tulcha.
culaith, -e, cultacha; ladhar, laidhre, ladhracha; leitir (cliathán cnoic), leitre,
leitreacha; meadar, meidre, meadracha; meitheal, meithle, meithleacha; obair, oibre,
oibreacha; paidir, paidre, paidreacha; sceimheal, sceimhle, sceimhleacha; ubh, uibhe,
uibheacha; daigh, -e, daitheacha; fraigh, -e, fraitheacha.
66 éalang, éalainge, -aí; aibítir, aibítre, aibítrí; caibidil, caibidle, caibidlí; eipistil, eipistle,
eipistlí; grideall, gridille, gridillí; inis, inse, insí; seicin, seicne, seicní; sluasaid, sluaiste,
sluaistí; stroighin, stroighne, stroighní; loighic, loighce, --; gualainn, -e, guaillí
cuigeann, cuiginne, cuigne; coinneal, coinnle, coinnle; geimheal, geimhle, geimhle;
foireann, foirne, foirne; ruíleas, ruílse, -- ; caingean, caingne, caingne.
gréith, -e, -e; tréith, -e, -e; troigh, -e, troithe.
sliabh (f), sléibhe, sléibhte; cadhain, caidhne, caidhnte; uair, uaire, uaireanta nó uaire
(9.4).
roinnt, -e, rannta; ruaim, -e, ruamanna; teach (f), tí, tithe.
AN TRÍÚ DÍOCHLAONADH
8.37 Is iondúil go ndeilbhítear an ginideach uatha ón ainmneach uatha trí -a a chur leis
(arna leathnú de réir rialacha 6.3 más gá sin). Lena chois sin is gnách go ndéantar -ea- de -io-
in aonsiollaí.
Tá sé le tuiscint gur baininscneach na hainmfhocail a leanann na huimhreacha 2, 3, 4, 6, 7, 8,
10 agus gur firinscneach na cinn eile mura gcuirtear a mhalairt in iúl.
Is iad seo a leanas na príomh-infhillteacha:
ain. u. gin. u. ain. iol. gin. iol.
1 tréad tréada tréada tréad
2 muir mara mara
3 feadhain feadhna feadhna
4 léacht léachta léachtaí
5 bádóir bádóra bádóirí
6 canúint canúna canúintí
7 bagairt bagartha bagairtí
67 8 barúil barúla barúlacha
9 ceacht ceachta ceachtanna
10 cuid coda codanna
I ngach ceann de na deich liosta seo a leanas, infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal
a bhfuil cló trom air ag barr an liosta:
1 tréad altram, aos, béas, coinsias, Connachta (iol.), cuibheas, díol, dol, dreach, dreas,
éad, éag, feart, flosc, fuath, gean, gréas, gus, leas, meath, rath, ráth (urra), snámh,
sníomh, suth, tál, teas, tost, treas.
Níl aon uatha ag Connachta: i gConnachta, Cúige Chonnacht.
2 muir
bith (f), cóir (ceart), cuaird (féach Cúirt Chuarda), flaith (f), fothain, luaith, mil,
síocháin, toil.
lilsiollaí baininscneacha atá ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha dar críoch
-ain, -áin, -aint, agus corrcheann eile: argain, cantain, foluain, eadráin, cosaint, etc.:
foghlaim, seinm.
3 feadhain diachair, dúluachair, Eoraip, gamhain (f), macasamhail.
4 léacht
lbrúcht (f), dréacht (f), drúcht (f), éacht (f), lucht (f) (lasta), smacht (f), aíocht,
bleacht, créacht, cruacht, cumhacht, liacht, ócht, ríocht, saíocht, teocht; comhlacht (f),
complacht (f), gnólacht (f), imeacht (f); mórán ilsiollaí baininscneacha dar críoch -cht:
bantracht, cáilíocht, gluaiseacht, mallacht, etc.
lab (f), Cáisc, cearn, dáil, eang (f), íoc (f) (díol), máistreás, maitheas, mionn (f), rámh
(f), rás (f), riast (f), roth (f), rud (f).
68 lfocail atá ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha dar críoch -chan: athnuachan,
buachan, etc. Eisceacht: maidneachan, atá sa chéad díochlaonadh.
5 bádóir ilsiollaí firinscneacha dar críoch -aeir, -éir, -eoir, -óir, -úir: grósaeir, siúinéir,
feirmeoir, uaireadóir, dochtúir, etc: agus corrfhocal eile: altóir (b), seanmóir (b), buachaill,
Diarmaid, rith, toirbhirt (b).
6 canúint focail dar críoch -áint, -úint agus corrfhocal eile: taispeáint, tiomáint,
leanúint, oiliúint, etc.; tairiscint, tuiscint.
7 bagairt ilsiollaí atá ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha dar críoch -irt:
coscairt, íobairt, etc.
8 barúil ilsiollaí dar críoch -áil, -íl-, -úil agus corrfhocal eile: admháil, comhdháil,
feadaíl, deachúil, etc.; éagóir, fíniúin, foghail, onóir, úim.
9 ceacht acht, dleacht (b), feacht, leacht (gach brí), locht, neacht (b), racht, reacht,
slad, tocht, uacht (b), ucht; áth, bláth, both (b), cruth, dath, fáth, guth, ráth (b), ráth (lios),
scoth (b), snáth, sruth, tráth (iol.-anna; -a i bhfrásaí mar i dtrátha a trí a chlog), úth; am,
bladhm (b), cead, cíos, cnead (b), dream, drol, eas, gruth, loch, luach, lus, mám (f; bearnas),
mám (b; lán láimhe), meas, modh, rang, ros (ceann tíre), scread (b), seal, seam, seas, slám,
smeach, sos, taom.
10 cuid cith (f), crith (f), droim (f), fuil, greim (f), uaim.
8.38 Samplaí éagsúla le tréaniolraí nó gan iolra
reic, -eanna; troid (b), -eanna; tóin (b) -eanna; anacair (b), anacra, anacraí; conradh, conartha,
conarthaí; buairt (b), buartha, buarthaí; bliain (b), blianta nó bliana (9.4); cion (coir), -a, -ta;
deoin, deonta; feoil (b), feolta; gleann, -ta; goin (b), gonta; leann, -ta; lionn, leanna, lionnta;
nóin (b), nónta; reann (b), -ta; cluain (b), -te; móin (b), -te; anam, -acha; samhail (b),
samhlacha; bior, beara, bioranna; cion (grá), ceana, - ; crios, creasa, criosanna; fios, feasa, - ;
69 lios, leasa, liosanna; riocht, reachta, riochtaí; sioc, seaca; slios, sleasa, sleasa; sliocht,
sleachta, sleachta; smior, smeara, smearanna; sniodh, sneá, sneá; tóir (b), -eacha.
AN CEATHRÚ DÍOCHLAONADH
8.39 Foirm amháin san uatha, agus foirm amháin de ghnáth san iolra atá ag ainmfhocail an
díochlaonta seo. Tá siad firinscneach mura bhfuil a mhalairt curtha in iúl.
Is iad seo a leanas na príomh-infhillteacha:
uatha iolra uatha iolra
1 toitín toitíní 5 trá (b) tránna
2 ciste cistí 6 gé (b) géanna
3 rí ríthe 7 baile bailte
4 oibrí oibrithe
I ngach ceann de na seacht liosta seo a leanas infhilltear gach focal mar a infhilltear an
focal a bhfuil cló trom air ag barr an liosta.
1 toitín
lfocail fhirinscneacha dar críoch -ín: cailín, gairdín, etc. (ach féach 8.31).
Sa dara díochlaonadh atá corrfhocal baininscneach dar críoch -ín: braillín, ealaín, maintín, muinín, muirín (clann)
ldornán focal firinscneach dar críoch consan: anraith, cion (cuid), clinic, giúistís,
píoráid, rithim, soicind, uncail
lmórán focal firinscneach dar críoch -a (ar lorg consain): bata, céachta, siopa, etc.
ldornán focal baininscneach dar críoch -a (ar lorg consain): bantiarna, bearna,
beatha, ceárta, comhla, cónra, cora, cuideachta, eagla, eagna, eala, easpa, eorna, freanga,
lorga, ola, réalta, uireasa.
70 2 ciste Focail dar críoch -e (ar lorg consain):
lfirinscneach:
•focail dar críoch -áiste: coláiste, oráiste, sáiste, etc.
•ainmneacha gníomhaithe dar críoch -ire: cócaire,
timire, etc.
•mórán focal eile: bairille, baiste, béile, blúire,
bríste, buille, císte, cleite, cluiche, cnaipe, cóiste, file,
gáire, machaire, paiste, pointe, ribe, ríste, seilide, smíste, staighre,
tuisle, uisce, etc.
lbaininscneach:
•ainmneacha teibí: deirge, laige, meirbhe, oidhe
•mórán focal eile: aicme, áirse, aiste, bunáite,
cuilithe, cuisle, eite, eitre, faiche, fáilte, gloine,
lascaine, loine, muinchille, sláinte, taibhse, táille, taoide, timpiste,
tréimhse, tubaiste, etc.
3 rí aonsiollaí (ach amháin ní) dar críoch -í, -aoi: baoi, croí, daoi, dlí, draoi, saoi, sí
(gach brí), braoi (b), faí (b), laoi (b), tuí (b).
4 oibrí
lmórán ilsiollaí firinscneacha: amhránaí, rúnaí, etc.
ldornán ilsiollaí baininscneacha (ainmneacha teibí de ghnáth): ábhaillí, amaidí,
geantraí, goltraí, imní, mearaí, suantraí, suirí, todhchaí
lní (rud).
5 trá
lfirinscneach: brá (giall), feá (fad áirithe); ae, tae; glao, lao; ceo; cnó, dó; brú, cú,
criú, liú, scriú, sú, tlú; bia, fia, lia, nia; bua, stua; bogha, fogha, logha, togha, etc.
71 lbaininscneach: bá (cuan; dáimh), feá (crann), fleá, íomhá, meá, sleá; bró; grua, tua;
rogha, etc.
6 gé bus, blogh, ceant, club, dháréag, feac, giob, pas, seans, snáithe, sonc, steanc, stop,
téacs, tram, triuf; cé (b) cré (b), ré (b), spré (b, crodh).
7 baile féile (b), fine (b) léine (b), míle, sloinne, tine (b), tuile (b).
8.40 Samplaí éagsúla
airí, -onna; aoi, aíonna; brí (b), -onna; caoi (b), caíonna; graí (b), -onna; guí (b),
-onna; laí (b), -onna; naí, -onna; ga, -thanna; feic, -eanna; méid (cainníocht), -eanna; seic,
-eanna; seilf (b), -eanna; veain (b), -eanna.
cró, -ite; crú, -ite; gró, -ite; rá, -ite; slua, -ite.
ainm, -neacha; achainí (b), -ocha; cine, ciníocha; claí, -ocha; cliamhain, -eacha; cneá (b),
-cha; dosaen, -acha; faillí (b) -ocha; giorria, -cha; impí (b) -ocha; lí (b), -ocha; spré (b;
drithle), -acha.
aturnae, -tha; contae, -tha; pósae, -tha.
aithne (b; ordú), aitheanta; dorú, doruithe; duine, daoine; fáidh, fáithe; gabha,
gaibhne; gnó, -thaí; láí (b), lánta; máistir, máistrí; ministir, ministrí; oíche (b), -anta; slí (b)
slite; sram, -aí; sirriam, -aí; tráthnóna, tráthnónta.
Sa díochlaonadh seo freisin atá:
lainmneoirí na gcodán: aonú, aonuithe; dóú, dóithe; tríú, tríthe; ceathrú, ceathruithe
(in ainmneoirí móra); cúigiú, cúigithe; séú, séithe; seachtú, seachtuithe; ochtú, ochtuithe;
naoú, naoithe; deichiú, deichithe, etc.
liolraí laga: bó (b), ba, bó; bruach, -a-, bruach; grásta, grásta, grást; neach, -a-,
neach.
72 lroinnt focal éagsúil nach gnách iolra a bheith acu: cáfraith (b), cruach (b; miotal),
cumha, deann, dóthain (b), feadh, geab, gorta, iomad, iomaidh (b), lear, lucht (daoine),
oiread, tobac.
lainmneacha litreacha na haibítre: bé, eif, etc.
lbeagnach gach ainm pearsanta baineannaigh, agus gach ceann fireannaigh dar
críoch consan caol nó guta (8.17).
lna huimhreacha dó, trí, etc... deich agus déag (iol. -a) nuair a úsáidtear mar
ainmfhocail iad. Is firinscneach dóibh.
AN CÚIGIÚ DÍOCHLAONADH
8.41 Seo na príomhshlite chun an ginideach uatha a chumadh ón ainmneach uatha sa chúigiú
díochlaonadh
lleathnú a dhéanamh: abhainn, abhann
llitir nó grúpa litreacha a chur leis: ceathrú, -n; cathaoir,-each
lleathnú agus litir nó grúpa litreacha breise: beoir, beorach
lcoimriú agus litir nó grúpa litreacha breise: cuingir, cuingreach
lcoimriú agus leathnú agus litir nó grúpa litreacha breise: cabhail, cabhlach.
8.42 Mura bhfuil a mhalairt curtha in iúl is baininscneach na hainmfhocail. Is iad seo a
leanas na príomh-infhillteacha.
ain. u. gin. u. iol.
1 beoir beorach beoracha
2 cabhail cabhlach cabhlacha
3 cuingir cuingreach cuingreacha
4 ceathrú ceathrún ceathrúna
5 tríocha (f) tríochad tríochaidí
73 I ngach ceann de na cúig liosta seo a leanas infhilltear gach focal mar a infhilltear an focal a
bhfuil cló trom air ag barr an liosta:
1 beoir cáin, céir, coróin, craein, cráin, cúil, dair, draein, gráin, inneoin, láir, riail,
stiúir, traein, treoir, triail
2 cabhail cabhair, carcair, cathair, cealtair, cosair, easair, eochair, lasair, meabhair,
nathair, saltair, siocair, srathair
3 cuingir ithir, litir, loinnir, mainistir, oitir, uimhir
4 ceathrú céimseata, comharsa, deachú, dearna, monarcha, pearsa
5 tríocha caoga, seasca, seachtó, ochtó, nócha.
Ainmfhocail eile:
fiche (f), -ad, fichidí nó fichid (9.4); tabh. uatha leithleach fichid sa fhrása ar fhichid.
Samplaí d'úsáid an fhocail fiche: ar fhiche punt; spás fiche lá; costas (an) fiche bó; leis an bhfiche fear; trí leabhar fichead
(ar fhichid, is fiche); trí cinn fhichead; an seachtú lá fichead; tá sé sna fichidí; tá sé na ceithre fichid.
caora, -ch, caoirigh, -ch, a chaoracha (gair. iol.); casla, -ch, -cha; cátaoir, -each; cathaoir,
-each, -eacha; eiscir, eascrach, eascracha; fóir (imeall), -each, -eacha; láthair, láithreach,
láithreacha; tiníl, -each, -eacha
araí, -on, -onacha; díle, -ann, dílí; ealta, -n, -í; Éire, -ann, Éirinn (tabh.); ionga, -n, ingne;
leite, -an, leití; meanma, -n, meanmna; faocha, -n, -in, -n; lacha, -n, -in, -n
abhainn, abhann, aibhneacha; Albain, Alban; Árainn, Árann; athair (f), athar, aithreacha;
bráid, brád, -e; bráthair (f), bráthar, bráithre; cara (f), -d, cairde; deartháir (f), dearthár, -eacha;
máthair, máthar, máithreacha; Mumhain, Mumhan; namhaid (f) namhad, naimhde; Nollaig,
Nollag, -í; teorainn, teorann, -eacha.
Is iolraí laga gan foirm uatha Laighin, Ulaidh. Ní úsáidtear na foirmeacha Laighin, Ulaidh, Laighnibh, Ultaibh, ná an
seanuatha Mumha sa ghnáthchaint anois: Cúige Laighean (Uladh, Mumhan); ag imirt do Chúige Laighean; muintir
Laighean, etc. is mó a deirtear. Deirtear freisin an (den, don, sa) Mhumhain.
Ainmfhocail Neamhrialta
74 8.43 Níl ach dornán focal neamhrialta ann taobh amuigh de chinn atá ar aon fhoirm le
hainmneacha briathartha: bean (b), mná, mná, ban; deirfiúr (b), deirféar, -acha; dia (f), dé,
déithe; lá (f), lae, laethanta; leaba (b), leapa, leapacha; mí (b), -osa, -onna; olann (b), olla; siúr
(b), -ach, -acha; talamh (f), talaimh (f) nó talún (b), tailte; ua (= garmhac) nó Ó (i sloinnte), uí
nó Uí (gin. u., ain. iol), Ua nó Ó (gin. iol.)
8.44 A lán de na hainmfhocail atá ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha infhilltear iad
de réir ceann éigin de na cúig dhíochlaonadh: réiteach, réitigh, réitigh, réiteach; oscailt,
oscailte, oscailtí; íobairt, íobartha, íobairtí; dó, dónna; triail, trialach, trialacha.
Bunáite na bhfocal sin, áfach, ní de réir aon cheann de na cúig dhíochlaonadh a infhilltear
iad. Seo na príomh-infhillteacha atá acu:
75
Ainmfhocail dar críoch ain. u. gin. u. iol.
1 -chadh, -dadh, -ladh, -nadh,
-sadh
moladh
molta
moltaí
2 -tadh cleachtadh cleachta cleachtaí
3 -thadh leathadh leata (leataí)
4 cinn eile dar críoch -adh ar
lorg consain
réabadh
réabtha
réabthaí
5 -deadh, -leadh, -neadh, -seadh
briseadh
briste
bristí
6 -teadh baisteadh baiste baistí
7 -theadh cáitheadh cáite (cáití)
8 cinn eile dar críoch -eadh
loiceadh
loicthe
(loicthí)
9 -ú ar lorg consain in ilsiollaí
scrúdú
scrúdaithe
scrúduithe
10 -iú in ilsiollaí síniú sínithe sínithe
Eisceachtaí: filleadh, fillte, fillteacha; gearradh, gearrtha, gearrthacha; labhairt,
labhartha, labhartha.
76 9
COMHRÉIR AN AINMFHOCAIL
UIMHIR AN AINMFHOCAIL
9.1 Úsáidtear uimhir uatha an ainmfhocail, cibé acu ainmfhocal uimhriúil é nó a mhalairt
lmás brí uatha atá leis: mo shrón (bhéal, chiall); aon chapall (bhó, bhád) amháin;
gach bean; an uile dhuine; cibé uair a tháinig sé; níl aon phingin agam; shlánaigh sé an céad
anuraidh.
Ar lorg cibé, aon (aidiacht éiginnte) úsáidtear an t-iolra freisin: bailigh cibé uirlisí atá agat; níl aon phinginí agam.
lar lorg na n-aidiachtaí sealbhacha iolra ár, bhur, a, nuair nach bhfuil ach ceann
amháin de na rudaí dá dtagraíonn an aidiacht ag gach duine (rud) atá i gceist: beidh Íosa inár
gcroí; ar a n-aigne; fágadh na báid ar a mbéal fúthu; bhí na saighdiúirí ina luí ar a mbéal is
ar a n-aghaidh; agus i bhfrásaí mar: ar a gcoiscéim; ar ár gcois
Deirtear fosta inár gcroíthe.
lar lorg uimhreacha ainmfhoclacha seachas uimhreacha pearsanta (féach 9.2): fiche
slí; ochtó troigh; céad bliain; na mílte fáilte; cúpla caora; tríocha míle de na fir
lar lorg aon, dhá: aon bhróg déag; dhá bhliain is fiche; céad seachtó is dhá theach;
aon mhíle dhéag; dhá chéad.
lar lorg trí, ceithre, ... deich: trí leabhar; ceithre roth is fiche; féar céad fiche is cúig
bhó; cúig chéad; sé mhíle.
9.2 An ginideach iolra a úsáidtear ar lorg uimhreacha pearsanta: beirt bhan; triúr fear;
cúigear cailíní; seisear saighdiúirí; seachtar scoláirí, etc.
9.3 An ginideach iolra a bhíonn faoi réir freisin ag dís, dosaen, péire, scór: dís bhan
(dochtúirí); dosaen uibheacha (úll); péire cártaí (bróg); scór cailíní (fear).
9.4 Úsáidtear an t-iolra le huimhreacha aidiachtacha i gcás ceann (= aonad), cloigeann,
orlach, troigh, slat (ar fad): trí cinn; ceithre cloigne; cúig horlaí ar airde; sé troithe ar fad;
77 seacht slata de rópa; agus iolra leithleach i gcás uair, seachtain, bliain, pingin, scilling, fiche:
trí huaire; naoi n-uaire déag; sé seachtaine; seacht mbliana is daichead; naoi bpingine
(scillinge) an ceann; tá na trí fichid slán aige.
An t-uatha a úsáidtear i gcás ceann, cloigeann (ball beatha): bhí trí cheann (chloigeann) ar an bhfathach; agus i gcás slat a
fhásann: ceithre shlat sailí.
9.5 Is é an t-iolra a úsáidtear le brí iolra a léiriú in aon chás eile: tháinig na páistí isteach;
d'eitil na héin; tá pianta sna lámha agam; ár leithéidí; tháinig siad ina gcéadta agus ina
mílte.
AN TUISEAL AINMNEACH
9.6 Is iad seo a leanas na príomhchásanna ina n-úsáidtear ainmneach an ainmfhocail
lainmní na habairte: tháinig Seán; is éan smólach
lfaisnéis abairte copailí: is naomh é
lcuspóir briathair fhaisnéisigh: ól an deoch; dúirt sé Liam an doras a oscailt
Féach go bhfuil dhá chuspóir ag an mbriathar dúirt.
lfaoi réir ag na réamhfhocail ach, amhail, gan, go dtí, idir, mar, murach, ná,
seachas: gach duine ach an t-athair; amhail cos duine; gan lámh; go dtí an bád; idir chos
agus lámh; idir an geata agus an doras; bróg mar an bhróg atá agatsa; murach an t-airgead;
níos fearr ná an t-uncail; seachas an t-óglach
lan t-ainmneach comhaisnéise: sin Cormac báille; le Bríd ban-naomh
lan t-ainmneach cainníochta: tá sé tonna meáchain; níl sé an méid sin; bhí sí bliain
d'aois; tá sibh scata mór ann
lan t-ainmneach áite: ag gabháil an bóthar; tar an cóngar
lan t-ainmneach ama: d'imigh sí seachtain ó shin; d'fhan sí bliain; cailleadh é an
samhradh seo caite
lan t-ainmneach minicíochta: thit sí uair (trí huaire)
78 lan t-ainmneach cainníochta: (aidiachtach nó dobhriathartha): bhí eagla mo sháith
(dhóthain, go leor) orm; tá sé rud beag fuar; rith sé an méid a bhí ina chorp
lar lorg cá mhéad (i gcás ainmneacha coitianta), fiú (= luach): cá mhéad teach a bhí
ann? Ní fiú punt é
Ginideach a leanann cá mhéad i gcás ainmneacha ábhair agus ainmneacha teibí: cá mhéad plúir (eolais)?
li bhfrásaí áirithe a bhaineann le díol agus le roinnt: ar scilling an punt; fuair siad
dosaen an duine
lar lorg na haidiachta sealbhaí réamhthagraí; bhí ionadh orm a fheabhas a rinneadh
an gnó
lan t-ainmneach saor i gcás ainmfhocal a bhfuil forainmneach ag feidhmiú thar a
cheann san abairt
•go réamhthagrach: dá fhad an lá tagann an oíche; is fearrde thú an sos; tá a fhios
agam an scéal
•go hiarthagrach: an fear a rinne é tá sé tinn; an mhuintir a ghoid iad dhéanfaidís aon
ní; an bhean a labhair leat tá a mac marbh
lan t-ainmneach tagartha: an fear is mó ciall (= maidir le ciall); níl sé chomh mór sin
eolas; chomh brúite aigne leis; an té is lag creideamh; pósadh sé a rogha bean
ltrí réamhfhocal a bheith caillte roimh an ainmfhocal: tá mé ábalta an fód a
sheasamh; ní raibh faill agam breith air; stad sé féachaint an éireoinn
lar lorg focal áirithe a léiríonn meon: bhí fonn (áthas, etc.) orm teacht
li bhfrásaí áirithe a úsáidtear thar ceann clásail: bhí sé beo agus Seán ag fágáil an tí.
li gcásanna áirithe in áit an ghinidigh (9.24-36) agus in áit an ghairmigh (8.20, 9.17).
AN TUISEAL GINIDEACH
79 9.7 Nuair atá ainmfhocal amháin ag cáiliú ainmfhocal eile atá roimhe gan cabhair ó
réamhfhocal, cuirtear an cáilitheoir sa ghinideach go hiondúil.
Deirtear go bhfuil an dara focal faoi réir ag an gcéad cheann, nó go rialaíonn an chéad
cheann an dara ceann. Seo cuid de na príomhchásanna
lbunús: mac Sheáin; clann na mná; ubh lachan
lúinéireacht: teach m'athar; gluaisteán an dochtúra
lábhar: bróga leathair; bosca adhmaid
Is gnách de + an tabharthach in ionad an ghinidigh má ghabhann aidiacht leis an ainmfhocal ábhair: fáinne d'ór loiscthe.
lionad: cos tosaigh; seol deiridh; gaoth mhara
lgairm: fear an phoist; bean chaointe
lsórt: oíche sheaca; maidin gheimhridh
lúsáid: teach cónaithe; gadhar fiaigh
lcomhaireamh: trí cinn fhichead
lluach: ticéad dollair; suíochán puint
ltomhas: leanbh míosa
lcomhaisnéis: an tAthair Uachtaráin; bean chéile
lan ginideach rannaíoch: mo chuid feola; roinnt ime
lteideal: Coláiste Chaoimhín; Sráid Uí Chonaill
lgabhdán nó a lucht: mála plúir; bosca lasán
Tá athbhrí ag baint leis an nginideach seo. Mura n-insíonn an comhthéacs é, ciallaíonn mála plúir (i) an gabhdán, mála
faoi choinne plúir, nó (ii) an lucht, lán mála de phlúr. Is annamh a déarfaí plúrmhála, focal a bhfuil brí (i) leis. Ach is minic a
deirtear mála de phlúr geal, frása a bhfuil brí (ii) leis.
lcuspóir ainm bhriathartha nuair a thagann an cuspóir i ndiaidh an ainm bhriathartha:
ag ól dí; a mharú an éin
lar lorg chun, trasna, timpeall, fearacht, dála, focail a bhfuil brí réamhfhocail leo:
chun Dé; trasna na tíre; timpeall an domhain; fearacht do mhuintire; dála an scéil
80 lar lorg na réamhfhocal comhshuite: i gcoinne Sheáin; os comhair an tí
lleis na réimíreanna dea-, in- (= ábalta, ullamh, oiriúnach) chun aidiachtaí a
chumadh: bhí sé mear dea-eolais; chomh dea-éadaigh leatsa; níl tú inleithscéil.
9.8 Is féidir le hainmfhocal amháin dhá ghinideach a rialú: fear ionaid an rí; fir thosaigh
na foirne; sagairt chúnta an pharóiste.
9.9 Is féidir le ginideach ginideach eile a rialú: meáchan an gheata iarainn; obair na
mná fuála.
AN TUISEAL TABHARTHACH
9.10 Is é tabharthach an ainmfhocail (nó an ainm bhriathartha) a úsáidtear nuair atá sé faoi
réir ag ceann de na réamhfhocail a, ag, ar, as, chuig, dar, de, do, faoi, go, i, ionsar, le, maidir
le, ó, os, roimh, thar, trí, um: ag mo chois, ar do láimh, le bróig, ar an aonach, roimh an
gcapall (chapall).
Ní úsáidtear a ach roimh an ainm briathartha agus i gcorrchás eile: leabhar a fhoilsiú; cad a chlog é?
Má ghabhann an réamhfhocal foirm ar leith nó má cheanglaítear é d'fhocal eile, ní chuireann
sin isteach ar an tuiseal: in Éirinn, sa chois, faoina ascaill, etc.
9.11 Úsáidtear cionn (seantabharthach an fhocail ceann) sna frásaí seo a leanas: cionn is (=
toisc); dár gcionn; de chionn; os cionn; os mo (do, a) chionn, etc.; thar cionn (= ar fheabhas);
agus i gcorr-logainm: Cionn Caslach.
Úsáidtear tigh (seanfhoirm thabharthach an fhocail teach) mar a bheadh dobhriathair áite: tá
sé thíos tigh Phádraig; tigh seo againne; cheannaigh mé é tigh Arnott.
Úsáidtear cois, láimh sa tslí sin fosta: tá sé cois na habhann; láimh le Corcaigh.
9.12 Is minic a léirítear úinéireacht leis an réamhfhocal le + an tabharthach: dán le Céitinn (=
ceann de dhánta Chéitinn); lacha le Máire; chaill mé cearc liom.
81 9.13 Is minic a léirítear gaol le ceann de na réamhfhocail le, do + an tabharthach: deartháir
do Sheosamh (le Seosamh); uncail dóibh; iníon leis. Féach 12.10.
Tabhair faoi deara na difríochtaí brí idir: mo mhac; mac dom (duine de mo mhic); iníon mo mhic; iníon le mo mhac; iníon
mic dom; iníon le mac dom.
AN TUISEAL GAIRMEACH
9.14 Nuair a úsáidtear ainmfhocal a léiríonn an duine (rud) a bhfuiltear ag caint leis
cuirtear an t-ainmfhocal sa ghairmeach. Bíonn séimhiú air agus bíonn an mhír ghairmeach
roimhe: a Shéamais; a bhuachaillí; a thránna na hÉireann.
9.15 Is féidir an aidiacht thaispeántach a úsáid sa ghairmeach: a bhean sin thuas sa
chúinne; a ghiolla seo (Béarla: my dear chap); a fhir úd thall ar an gclaí; a thonn seo thíos.
9.16 Ní gnách aidiacht shealbhach a úsáid leis an ngairmeach taobh amuigh de chorruair i
bpaidreacha: ár nAthair; ár mbeatha, ár milseacht agus ár ndóchas; mo Thiarna agus mo
Dhia! Ach a mhuirnín; a thaisce; a stór; a mhic.
9.17 Ní infhilltear an gairmeach uatha, uaireanta, má rialaíonn sé ginideach cinnte: a
Cheann an Teaghlaigh Bheannaithe (Naomh Iósaf). Ach a Mhic Dé; a Mhic na Maighdine
Muire.
Ní bhíonn aon infhilleadh ann ach oiread i leaganacha mar: a Naomh Pádraig; a Naomh
Ciarán; a Rí Séamas.
9.18 Is minic dhá ghairmeach leantacha á n-úsáid: a Thomáis, a mhic; a Pheadair, a
leanbh; a Naomh-Mhuire, a Mháthair Dé; A Bhean (a Iníon) Uí Mhurchú, a chara.
In 9.56-58 tá samplaí le fáil d'úsáid an ghairmigh i leaganacha comhaisnéiseacha.
AN tAINMFHOCAL CINNTE
82 9.19 Tá ainmfhocal ina ainmfhocal cinnte nuair is do dhuine (rud) áirithe a thagraíonn sé.
Is iondúil gur ainmfhocail chinnte iad seo a leanas
lainmfhocal atá á cháiliú ag an alt: an fear; don chapall; an chéad rí
lainm dílis a thagraíonn do dhuine áirithe nó do rud áirithe nó d'áit áirithe: d'éist
Tomás; sin Gaillimh; an Iodh Morainn; in ifreann; ar neamh
lainmfhocal atá á cháiliú ag aidiacht shealbhach: mo mhac
lainmfhocal atá á cháiliú ag gach: gach lá
lainmfhocal sa ghairmeach: a bhean
lainmfhocal atá á cháiliú ag maoluimhir atá ag feidhmiú mar orduimhir: cuid
a trí
lainmfhocal atá á cháiliú ag ainmfhocal ginideach cinnte: hata an fhir; muintir an
Longfoirt; bean mo mhic; scéal gach duine; brí riail a trí; deamhain ifrinn.
Is gnách gurb éiginnte an t-ainmfhocal in aon chás eile.
9.20 Cé gur ceannlitir an túslitir in ainmneacha teangacha, náisiúntachtaí, laethanta,
míonna agus féilte, ní gá iad a bheith ina n-ainmfhocail chinnte, ach is féidir a gcinntiú ar
cheann ar bith de na dóigheanna atá luaite thuas: tháinig Nollaig eile (éiginnte); an Nollaig
ba mheasa den iomlán (cinnte); tá Gaeilge mhaith aige (éiginnte); Gaeilge Chois Fharraige
(cinnte); Spáinneach ba ea é (éiginnte); an chéad Spáinneach a bhuail riamh liom (cinnte).
9.21 Nuair is d'ainm duine nó áite, agus nach don duine é féin ná don áit, a thagraíonn
ainm dílis, ní gá é a bheith cinnte: Séamas is ainm dó; [Is] Éire ainm na tíre seo; Micheál is
ea é mar Micheál is ea a athair; is Caisleán Nua é sin fosta.
Agus is féidir focail den sórt sin a chinntiú mar a chinnteofaí ainm coitianta: d'fhéad tú a
fhágáil ina Jack nuair a bhí sé ina Jack (tagairt d'ainm madra a athraíodh).
Féach mar a úsáidtear ainm duine san abairt: ní fhaca mé i do Tharlach riamh tú go dtí
anois.
83 9.22 Ainmfhocail éiginnte de bharr an chomhthéacs na focail a bhfuil cló trom orthu sna
frásaí seo thíos d'ainneoin rialacha 9.19: an iomad cainte; an iomarca eolais; a mhalairt de
scéal; ar feadh uair an chloig; clann an dá dheartháir (na beirte dearthár) is ea iad; céile Dé
ba ea é; Coróin Mhuire a cheannach; Lá Fhéile Pádraig eile; má tá ifreann ar bith ann; ní
haon Tadhg an dá thaobh mise agat; a leath; a dtrian; leath na n-úll; ceathrú cuid an
phobail; taobh na tine.
9.23 Tabhair faoi deara na difríochtaí brí atá sna habairtí seo
lTá sagart paróiste ag caint leis na sagairt óga.
(sagart éiginnte a bhfuil cúram paróiste éiginnte air)
lCailleadh an sagart paróiste a bhí ar saoire anseo.
(sagart cinnte a raibh cúram paróiste éiginnte air)
lBa é sagart an pharóiste a bheannaigh an scoil.
(sagart cinnte ar a bhfuil cúram paróiste chinnte, an paróiste a bhfuil an scoil ann, is
dócha.)
Is minic, áfach, a úsáidtear an sagart paróiste in ionad sagart an pharóiste sa chás
deireanach.
Ach os a choinne sin ní fhéadfaí sagart an pharóiste a úsáid i gcás paróiste éiginnte, mar atá
sa dara habairt.
Sna trí chás, tá an sagart i gceannas paróiste. Aon sagart atá faoin sagart sin deirtear gur duine
de shagairt an pharóiste é nó gur sagart de chuid an pharóiste é, is é sin curáideach nó sagart
cúnta.
AN tAINMNEACH THAR CEANN AN GHINIDIGH
84 9.24 Is minic nach n-infhilltear ainmfhocail ar lorg focal a rialaíonn an ginideach de
ghnáth. I gcásanna mar sin deirtear go bhfuil foirm ainmnigh agus feidhm ginidigh ag an
bhfocal nach bhfuil infhillte.
9.25 Ní úsáidtear an ginideach sna cásanna seo
lainmfhocal a bhfuil ginideach cinnte faoi réir aige: cóta mhac Sheáin; hata fhear
an tí; pobal chathair Phort Láirge; ag iarraidh iasacht mo ghunna; tar éis thús gach bliana;
timpeall inneall bhus a dó. Ach Oíche na Féile Bríde; deabhóid na Corónach Muire.
Ní bhaineann an riail seo le hainm briathartha a mbeadh cuspóir aige: lucht foghlamtha na Gaeilge, ná le múnlaí mar teach
pobail Anagaire; foireann leadóige na Fraince.
lainmfhocal a bhfuil ginideach rannaíoch nó tabharthach rannaíoch faoi réir aige: ag
déanamh mo chuid oibre; bás cuid mhór acu; ar son ceann de na náisiúin bheaga; os cionn
an chuid eile den tír
9.26 Ní úsáidtear an ginideach ach oiread le
lbunuimhir: spás dhá (trí,...fiche) lá; obair an dá (an scór, an chéad, an mhíle)
ainniseoir; éidí na dtrí (na gcéadta, na mílte) eitleoir
lorduimhreacha: obair an dara (tríú,... fichiú) mairnéalach; in aice ardán a dó;
tosach chaibidil a trí
luimhreacha pearsanta: neart bheirt fhathach; gúnaí triúr brídeog; cumhacht triúr
(ceathrar, etc.) dochtúirí óga; eangacha an triúr iascairí Francacha
lcúpla: ag ól cúpla deoch; i gcomhair cúpla caora
lnuair atá ainmfhocal agus uimhir nó litir ar a lorg ag tagairt do shraith nó liosta: de
réir alt 45; ag brath ar fhorálacha riail (b).
luimhreacha ainmfhoclacha nuair a ghabhann ainmfhocal eile leo: costas an fiche
(tríocha, chéad) cathaoir; teach an tseisear sagart. Ach troid beirte; díol triúir.
9.27 Ach is iondúil go n-infhilltear an t-ainmfhocal ar lorg
85 laon nuair a bhíonn an t-alt roimhe mura ngabhann déag leis: i gcaitheamh na haon
oíche amháin sin; ar feadh an aon lae amháin; agus i gcomhfhocail: le toil an Aon-Mhic. Ach
de bharr an aon fhear déag.
lc(h)éad: tosach an chéad lae; fad na chéad mhíosa; agus i gcomhfhocail: bás a
céadghine
lbeirt, triúr, ... dháréag nuair nach seasann an t-ainmfhocal do na haonaid atáthar a
chomhaireamh: beirt chlainne; triúr Bhríde; airgead na beirte clainne.
9.28 Ní úsáidtear an ginideach ach oiread le gníomhaí nó cuspóir ainm bhriathartha sa
mhúnla seo: gníomhaí (cuspóir) + a (réamhfhocal) + ainm briathartha:
le linn an cogadh a bheith ar siúl; tar éis an dochtúir a imeacht;
ag guí maitheas a theacht orm; d'fhonn (le cois) airgead a thuilleamh;
tar éis (i gcoinne, de bharr) an t-ordú a chomhlíonadh;
ar aigne (ar tí, le linn) na fir oibre a fhostú;
ag iarraidh (ceapadh, brath) mo chos chlé a leigheas;
ag rá (diúltú) an bosca a bhriseadh.
9.29 Ach infhilltear an t-ainmfhocal
lmá tá a + ainm briathartha ina fhrása dobhriathartha modha ag comhlánú ainm
briathartha eile: bhí sí ag cealgadh an naíonáin a chodladh; thosaigh mé ag cur na bpáistí a
luí; tá mé ag tabhairt an ghadhair a sheilg
li gcás múnlaí mar seo: gníomhaí (nó a chothrom) + cuspóir + a + ainm briathartha:
bean na mbó a chrú; fear na tine a lasadh; lucht na Gaeilge a fhoghlaim; lá na bprátaí a
bhaint; aimsir an bhiatais a chur; am na monarchan a oscailt.
Téann gnáthrialacha an tabharthaigh i bhfeidhm ar mhúnlaí mar seo: réamhfhocal a rialaíonn an tabharthach + ainmfhocal
+ a + ainm briathartha: as an asal a dhíol; trí mo chois a bhriseadh; leis an ngnó a dhéanamh.
86 9.30 Ní úsáidtear ach oiread an ginideach d'ainmfhocal éiginnte cáilithe atá faoi réir ag
ainm briathartha a bhfuil an réamhfhocal a, ag roimhe: ag déanamh obair mhaith (an-obair,
aon mhaith): ag tabhairt drochmheas (pingin ar bith); a mholadh ceol cláirsí (amhráin
Ghaeilge). Ach ag treabhadh na páirce bige,ag léamh ár leabhair Ghaeilge.
9.31 Ní úsáidtear ach oiread an ginideach d'ainm briathartha go díreach ar lorg
lainm bhriathartha eile a bhfuil an réamhfhocal a, ag roimhe: ag brath dul abhaile
(tiomáint síos, triall ort); ag iarraidh éirí (seasamh, canadh, brostú, rith)
lréamhfhocail chomhshuite: tar éis siúl abhaile; i ndiaidh teacht; ar tí eitilt suas; tar
éis pósadh. Ach ar tí a bpósta; i ndiaidh (chun) mo chrochta.
lchun i bhfrásaí timchainteacha: chun séideadh níos measa; chun iomáint le
Corcaigh; chun troid ina choinne. Ach siúd chun siúil (reatha) iad; tá an féar chun bainte.
9.32 Ní úsáidtear an ginideach d'ainmfhocal éiginnte atá ar aon fhoirm le hainm briathartha
agus nach de réir ceann de na cúig dhíochlaonadh a infhilltear é, agus é ag teacht i ndiaidh an
réamhfhocail a, ag, nó i ndiaidh réamhfhocail chomhshuite:
lag déanamh athrú (iniúchadh); a thabhairt moladh dó; ag cur filleadh ann
lar lorg ardú [maith]; le haghaidh scrúdú; in éadan pósadh [measctha]
Ach ag déanamh gearáin; ag ceannach leighis; de réir oiliúna; d'uireasa ceangail; i gcoinne
scrúdúcháin; i gcomhair léitheoireachta.
Tabhair faoi deara nach ainmneacha briathartha, ach ainmfhocail atá ar aon fhoirm le hainmneacha briathartha, atá i gceist sa
riail seo, mar gur aidiachtaí a cháileodh iad agus nach dobhriathra. Ach dobhriathra a dhéanfadh an cáiliú sna samplaí atá in
9.31.
9.33 Ní úsáidtear an ginideach d'ainm briathartha ar lorg forainmnigh réamhthagraigh: tá sé
tar éis a rá go dtiocfaidh sé; bhí mé ag iarraidh a dheimhniú go nglacfaí leis.
9.34 Ní úsáidtear an ginideach i gcás péirí focal mar Naomh Peadar (Pól); San Tomás; Rí
Séamas: litreacha Naomh Pól; misean San Tomás; teitheadh Rí Séamas.
9.35 Ní úsáidtear an ginideach sna cásanna seo
87 lainm dílis mná roimh aidiacht aitreabúideach: seanmháthair Bhríd Mhór.
In áiteanna maireann leaganacha ginideacha seanbhunaithe le hainmneacha seandaoine: teach Bhríde Bige
lainm dílis mná nuair a bhíonn an sloinne ag gabháil leis: bainis Bhríd Ní
Cheallacháin.
9.36 Is minic freisin nach n-úsáidtear an ginideach
lar ainmfhocal (gan an t-alt) roimh ghinideach éiginnte, go háirithe ar lorg
réamhfhocail chomhshuite: airgead a chlann mhac; an oiread fonn eolais; saghas slí
bheatha; faoi choinne clocha duirlinge; os cionn beochán beag tine; i ndiaidh am paidrín; de
bharr maidin sheaca.
Ach is minic fosta a infhilltear: fear tí solais.
ltar éis réamhfhocail chomhshuite nó a chothrom nuair atá ainmfhocal éiginnte á
cháiliú ag aidiacht nó ag frása aidiachtach nó ag clásal: d'ainneoin aon athrú ar an aimsir; i
gcás aon cheist eile mar sin; d'ainneoin conradh ar bith dá mhalairt; i dteannta aon airgead
is iníoctha; de dheasca tionóisc a tharla
li gcás mórán frásaí éagsúla: de bharr cur i gcéill; an iomad dul chun cinn; timpeall
mí ó shin; ag tabhairt aghaidh ar (tosach do, cúl le, etc.). Féach 24.3.
AN GINIDEACH RANNAÍOCH & AN TABHARTHACH RANNAÍOCH
9.37 Ginideach rannaíoch a thugtar ar ghinideach atá ag cáiliú ainmfhocal cainníochta nó
páirte (nó a iontamhail -- uimhir, aidiacht bhreischéime, frása, etc., á n-úsáid mar
ainmfhocal), má sheasann an focal cainníochta (páirte) do chuid den rud a seasann an
ginideach dó (téarma an rannaígh): roinnt bagúin; beirt bhan; níos mó eolais.
9.38 Is minic a úsáidtear réamhfhocal + an tabharthach in ionad an ghinidigh rannaíoch.
An réamhfhocal de is coitianta. Sna cásanna sin tabharthach rannaíoch a thugtar air: beirt
de na páistí; cuid d'airgead Sheáin.
Samplaí eile: duine as míle; seacht faoin gcéad; mac leis.
88 9.39 Mar is gnách is í an aidiacht shealbhach an forainmneach a úsáidtear thar ceann an
ainmfhocail ghinidigh; agus is é an forainm réamhfhoclach an forainmneach a úsáidtear thar
ceann an réamhfhocail + an ainmfhocail thabharthaigh. Is minic a bhaintear feidhm as na
forainmnigh rannaíocha againn, agaibh, acu in ionad dínn, díbh, díobh: a leath; roinnt de;
cuid againn.
Ginideach nó Tabharthach
9.40 Amanna is cuma cé acu an ginideach rannaíoch nó an tabharthach rannaíoch a
úsáidtear, ach is minic nach féidir ach ceann áirithe acu a úsáid. Tá cur síos déanta ar na
cásanna is coitianta thíos.
9.41 I gcás na bhfocal bunáite, bunús, formhór agus focail a chiallaíonn ionad: cúl, deireadh,
lár, tosach, tús, iarthar, íochtar, tuaisceart, etc. is é an ginideach rannaíoch a leanann iad:
bunús an ama; formhór na ndaoine; deireadh an bháid; tosach an tslua; ár mbunáite; a chúl;
a ndeireadh; a lár; tuaisceart na tíre; iarthar an oileáin; íochtar an tseomra.
9.42 Maidir le focail a chiallaíonn cainníocht éiginnte, mar barraíocht, cuid, dóthain, sáith,
roinnt, a lán, beagán, mórán, an iomad, níos mó, níos lú, go leor, oiread, tuilleadh, etc., má
tá téarma an rannaígh éiginnte is é an ginideach rannaíoch a úsáidtear de ghnáth: barraíocht
céille; roinnt eolais; níos lú cainte; go leor airgid reatha.
Ní mór aidiacht shealbhach a bheith ag cáiliú dóthain, sáith: mo dhóthain oibre. Bíonn cuid á cháiliú ag aidiacht shealbhach
nó eile: cuid mhór daoine; a chuid eolais. Ainneoin cuma na cinnteachta a bheith ar na focail seo (agus ar an iomad, a lán,
etc.) bíonn an chainníocht féin éiginnte.
Ach má tá téarma an rannaígh cinnte, sa tabharthach a chuirtear é: an chuid den mhin a bhí
fágtha; mo dhóthain den obair; an iomad den bhainne; a lán de na camáin; níos mó den
fhearúlacht; an iomad díobh; beagán de, cuid againn.
9.43 Focail a bhfuil cainníocht chinnte ag baint leo (dosaen, péire, pionta, punt, scór, slat),
nó focail atá gaolmhar leo (cliabh, mála), nó focail a chiallaíonn mír (ball, blogh, caibidil,
giota, líne, píosa, siolla, véarsa, etc.) is ionann a gcomhréir agus comhréir na bhfocal atá in
89 9.42, ach gur gnách an tabharthach rannaíoch nuair atá an téarma cáilithe: punt siúcra ach
punt de shiúcra donn; trí phionta bainne ach trí phionta de bhainne milis; nó más sa
ghinideach atá an focal cainníochta: spúnóg shiúcra. Ach lán spúnóige de shiúcra.
Tá claonadh ann an tabharthach a úsáid nuair atá an téarma éiginnte gan cháiliú ar lorg giota (éiginnte): giota de rópa; ach
an giota rópa seo.
Tá difríochtaí brí idir cliabh móna (dhá bhrí, 9.7n, 9.23): cliabh na móna (dhá bhrí); an cliabh móna (dhá bhrí); cliabh den
mhóin; cliabh de mhóin fhliuch; cliabh den mhóin fhliuch.
9.44 Maidir le cé, ceachtar, neachtar, duine, ceann (aonad), dhá cheann, trí cinn, etc.;
ceann nó dhó, dó nó trí, agus maoluimhir ar bith, an tabharthach a úsáidtear leo: cé agaibh a
rinne é? ceachtar de na leabhair; suigh síos, nó neachtar acu, bí i do thost; duine de na fir;
ceann de na capaill; trí cinn de bheithígh [m'athar]; seacht gcinn déag de chapaill rása [na
Fraince]; fiche a trí de na heitleáin sin; ceann acu; trí cinn díobh.
Tá samplaí eile le hainmfhocail éiginnte in 12.7. Mar an gcéanna ar lorg focal a bhféadfaí
duine, ceann, a chur ina n-ionad: bean de na mná; lá de na laethanta; dán de dhánta an
tsaoil.
9.45 Maidir le codáin mar leath, trian, ceathrú cuid, etc. agus taobh, úsáidtear an dá
thuiseal rannaíocha i gcás focail chainníochta éiginnte, ach is é an ginideach is coitianta:
leath bealaigh; leath na foirne, trian na n-úll; ceathrú cuid an phobail; taobh na tine; a leath;
a dtrian; leath amháin den domhan; trian den úll; leath de; trian díobh; taobh den tine.
Déantar comhfhocal de leath agus an focal rannaíoch uaireanta: leathlá (= leath lae).
An tabharthach a úsáidtear i gcás focal cainníochta cinnte; ach is féidir an ginideach a úsáid
freisin le taobh thiar, taobh thoir, etc: leath Sheáin den soláthar; an leath eile de; mo
thriansa díobh; taobh na gaoithe den oileán; an taobh thiar den oileán nó taobh thiar an
oileáin; an ceann thoir de nó a cheann thoir.
Ní úsáidtear aidiacht shealbhach rannaíoch agus forainm réamhfhoclach rannaíoch leis an bhfocal cainníochta céanna. Ní
deirtear a leath de ach amháin nuair a chuireann a úinéireacht in iúl: a leath féin den airgead. Féach freisin 9.48.
90
Tabhair faoi deara brí an dá abairt seo a leanas: díol an trian den bharr atá sábháilte (an trian atá sábháilte atá i gceist); díol
trian an bhairr (den bharr) atá sábháilte. (Tá an barr iomlán sábháilte. Díol trian éiginnte de.)
9.46 Maidir le beirt, triúr, etc... dháréag úsáidtear
lan ginideach nó an tabharthach i gcás go mbíonn an focal cainníochta éiginnte agus
an téarma éiginnte ach cáilithe: ceathrar ban mór; ceathrar de mhná móra; triúr dochtúirí
óga; triúr de dhochtúirí óga
lan tabharthach má bhíonn an focal cainníochta éiginnte agus an téarma cinnte:
ochtar de na mná (beaga); seachtar de na fir (mhóra); deichniúr den phaidrín, nó an focal
cainníochta cinnte agus aidiacht ar a lorg: an triúr deireanach de na mná; an chéad bheirt de
na peileadóirí
lan ginideach má bhíonn an focal cainníochta cinnte ach gan aon aidiacht go díreach
ar a lorg, nó an téarma gan cháiliú: an bheirt bhan (mhóra); airgead na beirte ban; an triúr
sagart óg; seachtar ban an tSabhdáin; a sheachtar ban; seachtar ban; a sheisear iníonacha;
triúr saighdiúirí.
9.47 Bíonn an focal cainníochta ar iarraidh uaireanta i ndiaidh na copaile: [is] de mhuintir
Ghráda mé; [is] den mhúineadh éisteacht; an d'Éirinn é seo?
9.48 Is minic a rialaíonn focal cainníochta ainmfhocal sa ghinideach nach ginideach
rannaíoch é, agus a mbíonn tabharthach rannaíoch ina dhiaidh: cuid Mháire den chomhrá;
dóthain beirte de(n) bhia; oiread mo dhoirn de chnapóg.
9.49 Is minic saghas (sórt, cineál) ina thabharthach rannaíoch bád den saghas (sórt,
chineál) sin; fear dá shaghas; ní dúirt mé aon ní dá shórt.
9.50 Má tá an t-ainm céanna ar níos mó ná ball amháin de chuid an téarma úsáidtear
ginideach tuairisciúil: cos[a] cathaoireach; fuinneog[a] seomra; cos[a] tosaigh capaill; cosa
na cathaoireach; fuinneoga an tseomra; cosa tosaigh an chapaill; dhá cheann an tí; dhá
91 thaobh na tine; dhá ghruaimhín an bhóthair; trí shlios [an] triantáin; ceithre shlios [na]
cearnóige; sé aghaidh ciúib.
9.51 Ach má tá an ginideach cinnte agus gur do cheann amháin de bhaill an téarma nó do
chuid acu is mian tagairt is gnách ceann de na múnlaí seo a leanas a úsáid
lceann de chosa na cathaoireach; trí cinn d'fhuinneoga an tseomra; ceann amháin
de chosa tosaigh an chapaill; dhá cheann de shleasa an triantáin; cúig cinn d'aghaidheanna
an chiúib
ldhá shlios de chuid an triantáin; fiche focal de chuid an dara díochlaonadh; dán de
chuid Chéitinn; trí dhán dá chuid.
9.52 Nuair is ball amháin atá i gceist agus gur cuma, nó go bhfuil sé intuigthe, cé acu ceann
é, ní gá an tabharthach rannaíoch a úsáid: le taobh na tine; ar thaobh an bhóthair; go ceann
an tí; tá cos na cathaoireach briste agat; i gcúinne an tseomra (na páirce) atá sé.
9.53 Más brí cainníochta atá ag an bhfocal a léiríonn an ball féadfaidh an focal a léiríonn
an t-iomlán a bheith sa tabharthach rannaíoch: tá cúinne amháin (dhá chúinne) den pháirc
faoi uisce.
cúinne páirce = cúinne de pháirc (saghas áirithe cúinne nó mír áirithe de pháirc).
COMHAISNÉIS
9.54 Nuair a chuirtear le taobh a chéile dhá ainmfhocal (nó a gcothrom) a thagraíonn don
rud céanna agus go míníonn ceann acu an ceann eile deirtear go bhfuil siad i gcomhaisnéis le
chéile: Pól aspal; Tadhg gabha; an tAthair Seán; Bébhionn banlia; an Bhanríon Máire.
Ach an Mhaighdean Mhuire. Séimhítear Muire ar lorg M(h)aighdean, agus Máthair ar lorg M(h)uire: sin í an Mhaighdean
Mhuire; ar an M(h)aighdean Mhuire; a Mhaighdean Mhuire; chonacthas (ag) Muire Mháthair; a Mhuire Mháthair. Ach
cumhacht na Maighdine Muire.
9.55 Is iad na gnáthrialacha gramadaí a chinneann tuiseal an chéad fhocail. Tá trí shaghas
comhaisnéise ann ó thaobh thuiseal an dara focal
92 lan dara focal ar aon tuiseal leis an gcéad cheann i gcónaí
lan dara focal san ainmneach cibé tuiseal atá ag an gcéad cheann
lan dara focal sa ghinideach cibé tuiseal atá ag an gcéad cheann.
9.56 Bíonn an dá fhocal ar aon tuiseal más teideal agus sloinne iad: seo é an tAthair Ó Sé;
ar an Athair Ó Sé; teach an Athar Uí Shé; fáilte romhat, a Athair Uí Shé.
9.57 Bíonn an dara focal san ainmneach
lmás teideal agus ainm pearsanta [+ sloinne] atá ann: seo isteach an Bráthair Tomás
[Ó Néill]; ar an mBráthair Tomás [Ó Néill]; paidrín an Bhráthar Tomás [Ó Néill]; fáilte
romhat, a Bhráthair Tomás [Ó Néill]
lmás ainm pearsanta agus ainmfhocal coitianta atá ann: tiocfaidh Peadar fíodóir; le
Peadar fíodóir; bean Pheadair fíodóir; beir bua, a Pheadair fíodóir; leabhar Sheáin, mac an
dochtúra; airgead Thomáis, an fear a thug an t-eolas
lmá tá clásal nó frása nó ainm briathartha ann thar ceann an chéad ainmfhocail:
tháinig sé, ní nach ionadh; mhol mé dó an teach a dhíol, rud a rinne sé; abair leis teacht, rud
a dhéanfaidh sé.
9.58 Cuirtear an dara focal sa ghinideach
lmás dhá theideal atá ann: an Tiarna Easpaig; a Thiarna Easpaig (Breithimh); suigh,
a Athair Uachtaráin; tugtar "Easpag Coinfeasóra" ar Naomh Pádraig
lmás dhá ainm choitianta atá ann: bean chéile; feirmeoir duine uasail; baintreach fir
(fear a bhfuil a bhean marbh); gaolta ban; uan caorach (fóisc); púróg chloiche
lmás dhá ainm theibí atá ann: cabaireacht chainte
li logainmneacha áirithe: cathair Chorcaí; Contae Luimnigh.
Féach freisin mar a úsáidtear an réamhfhocal faoi dhó in 22.7; agus an gairmeach faoi dhó in 9.18.
9.59 In ionad an ghinidigh comhaisnéise mar atá in 9.58 (bean chéile, uan caorach) is
minic a úsáidtear
93 lclásal copaileach: an t-amadán is mac duit a bhris é; féach ar an bpleidhce sin is
deartháir di
ltabharthach ar lorg de: cleithire d'fhear láidir; cailín cliste d'iníon; cleamhnaí
d'uncail dom (uncail do mo chéile); na diabhail de thuairisceoirí seo; dóthain rí de chaisleán;
mo sháith de ghiolla; ní raibh a chómhaith de chainteoir sa tír.
9.60 An tabharthach ar lorg de mar atá i gceist in 9.59, baintear feidhm as go minic ar lorg
na bhfocal leithéid, malairt, athrach. Uaireanta eile nach mbaintear.
lLeithéid + ginideach cinnte + (uaireanta) tabharthach éiginnte. Is féidir aidiacht
shealbhach a úsáid thar ceann an ainmfhocail ghinidigh mar is gnách: leithéid Mháire de
rinceoir; mo leithéidse de chearrbhach; a leithéid (sin) de dhuine; leithéidí do
dheartháireacha de pheileadóirí; ní fhaca mé a leithéidí de gharsúin riamh; ár leithéidí; is
iomaí do leithéid a chabhródh liom; ná creid a leithéid; níor ghéill sé riamh dá leithéid;
ainmhithe leithéid an leoin nó an tíogair.
Is é an t-iolra, leithéidí, a úsáidtear más san iolra atá an ginideach nó an aidiacht shealbhach.
lSeo na múnlaí is coitianta ina n-úsáidtear na focail malairt, athrach
•aidiacht shealbhach (an tríú pearsa, firinscneach, uatha) + malairt (athrach) +
tabharthach éiginnte: a mhalairt sin de bhó; ar a athrach de dhóigh
•malairt (athrach) + ginideach éiginnte (nó aidiacht shealbhach): chuaigh sí malairt
bóthair; ní phósfainn a malairt; faigh athrach éadaí; ní thuigim a athrach; fear mo mhalairte.
94 10
SLOINNTE
10.1 Tá trí phríomhshaghas sloinnte a bplé sa chaibidil seo, mar atá sloinnte
réamh-Normannacha (Éireannach, Albanach, Lochlannach), sloinnte na Sean-Ghall
(Normannach, Breatnach, Sasanach), agus sloinnte na Nua-Ghall.
10.2 Sloinnte réamh-Normannacha
lsloinnte dar tús Ó agus dar críoch
•ginideach ainm phearsanta: Ó Dónaill; Ó Bruadair
•an t-ainmfhocal Mao(i)l (móidín) + ginideach ainm phearsanta (ainm naoimh go
hiondúil). Uaireanta naisctear an dá chuid in aon fhocal amháin. Uaireanta nach naisctear: Ó
Maoláine, Ó Maoil Áine
lsloinnte dar tús Mac, Mag agus dar críoch
•ginideach ainm phearsanta: Mac Airt; Mag Uidhir; Mag Shitric
•an t-alt + ginideach ainm ceirde: Mac an Bhaird
•an t-ainmfhocal Giolla (seirbhíseach) + ginideach ainm phearsanta (ainm naoimh go
hiondúil): Mac Giolla Phádraig
•an t-ainm Con (seanghinideach ar cú) i gcumasc le haidiacht nó le hainmfhocal
ginideach eile: Mac Conduibh, Mac Conmara
lsloinnte aidiachtacha( -ch is críoch dóibh uile): Caomhánach
10.3 Sloinnte Sean-Ghall
lsloinnte a gaelaíodh ar nós 10.2: Mac Gearailt; Breatnach
lsloinnte dar tús de: de Búrca
lsloinnte aonfhoclacha nach sloinnte aidiachtacha: Ruiséil
10.4 Sloinnte Nua-Ghall: Lipton; Page.
95 10.5 Ainmfhocal neamhrialta is ea Ó (garmhac) darb infhilleadh Ó, Uí, Uí, Ó, Uíbh (tabh.
iol.).
Níl na foirmeacha iolra in úsáid anois ach i logainmneacha, agus is minic foirm an tabharthaigh iolra á húsáid i dtuiseal ar
bith. Tagann urú ar lorg Ó (gin. iol.). Úsáidtear Ua (8.43) in ionad Ó uaireanta: Uíbh Eachach; Mainistir Ó dTorna; muintir
Uíbh Ráthach.
Is iad Ní, Nic na foirmeacha a úsáidtear i sloinnte na mban in ionad Ó, Mac.
Scríobhtar Mag, Mhig, Nig, in ionad Mac, Mhic, Nic i gcuid de na sloinnte.
Séimhítear ar lorg Uí, Mhic, Mhig, Ní, Nic, Nig, agus i gcás sloinnte áirithe, ar lorg Mac,
Mag. Ach féach 4.26.
10.6 Deilbhíocht agus comhréir gnáthaidiachtaí a ghabhann le sloinnte aidiachtacha nuair a
thagann ainmneacha pearsanta rompu. Mura dtagann, áirítear ina n-ainmfhocail den chéad
díochlaonadh iad.
10.7 I gcás sloinnte réamh-Normannacha agus sloinnte Sean-Ghall, más sloinnte
aidiachtacha iad nó sloinnte dar tús Ó, Mac, Mag agus dar críoch ginideach ainm phearsanta,
tá foirm ainmfhoclach acu ann dar críoch -ch (sa chéad díochlaonadh).
Is mar seo a dhíorthaítear an fhoirm dar críoch -ch:
li gcás sloinnte stairiúla áirithe dar tús Ó, Mac, Mag, cuirtear -ch, -ach, -each, -och le
tuiseal ainmneach an fhocail a leanann Ó, Mac, Mag sa ghnáthfhoirm, ach gan aon iarmhír a
chur le cinn dar críoch -ch cheana féin: Ó Néill, Niallach; Ó Dochartaigh, Dochartach; Ó
Gallchóir, Gallchóireach; Ó hÍcí, Ícíoch; Mac Gearailt, Gearaltach; Mac Cárthaigh,
Cárthach
li gcás sloinnte aidiachtacha ní dhéantar aon athrú.
li gcás sloinnte Sean-Ghall dar tús de nó sloinnte aonfhoclacha Sean-Ghall, déantar
mar a dhéantar leis na sloinnte stairiúla thuas ach go ligtear de ar lár, go ndéantar -íoch de
-igh, agus go leathnaítear na foircinn -éil, -éir: de Búrca, Búrcach; de Buitléir, Buitléarach;
Dairsigh, Dairsíoch; Ruiséil, Ruiséalach; Báróid, Báróideach.
96 10.8 Cásanna éagsúla d'úsáid na sloinnte:
Ó Briain
1 Seán (ar Sheán) Ó Briain
2 Bean [Sheáin] Uí Bhriain (Béarla: Mrs [J. O'B]. J.O'B.'s wife)
3 a Sheáin Uí Bhriain
4 Máire (teach Mháire; ar Mháire; a Mháire) Ní Bhriain (bean aonta); Uí Bhriain (bean
phósta)
5 An Brianach; Mac Uí Bhriain (Béarla: Mr O'B.)
6 A Mhic Uí Bhriain; A Bhrianaigh ([Mr] O'Brien!)
7 Teach Mhic Uí Bhriain; teach an Bhrianaigh (Béarla: [Mr] O'Brien's house)
8 Bean (Iníon) Uí Bhriain; Bean (Iníon) an Bhrianaigh [Béarla: Mrs (Miss) O'B.]
9 muintir Bhriain; na Brianaigh (Béarla: the O'Briens)
10 Duine (fear, bean, sagart, etc.) de mhuintir Bhriain (de Bhrianach; de na Brianaigh).
(Béarla: a person, etc., called O'B.)
11 De mhuintir Bhriain mé; de Bhrianach mé; de na Brianaigh mé (Béarla: My name is
O'B). Freagra é seo ar cér díobh thú? cé leis thú? cá sloinne thú?
I gcás na sloinnte seo thíos freagraíonn na huimhreacha do na huimhreacha a ghabhann le Ó
Briain thuas; agus na focail atá ar lorg na n-uimhreacha thíos freagraíonn siad do na focail
Ghaeilge i gcló iodálach a leanann na huimhreacha céanna thuas.
Ó hAogáin 1. Ó hAogáin; 2, 3. Uí Aogáin; 4. Ní (Uí) Aogáin; 5. an tAogánach, Mac Uí
Aogáin; 6. Mhic Uí Aogáin, Aogánaigh; 7. Mhic Uí Aogáin, an Aogánaigh; 8. Uí Aogáin, an
Aogánaigh; 9. muintir Aogáin, na hAogánaigh; 10, 11. mhuintir Aogáin, Aogánach, na
hAogánaigh
Ó Maoil Eoin 1. Ó Maoil Eoin; 2, 3, 8. Uí M[h]aoil E.; 4. Ní (Uí) M[h].E.; 5. Mac Uí
M[h].E.; 6,7. Mhic Uí M[h].E.; 9. Clann Uí M[h].E.; 10,11. Chlann Uí M[h].E
97 Mac Mathúna 1. Mac Mathúna; 2,3. Mhic Mhathúna; 4. Nic Mhathúna; 5. an Mathúnach,
Mac Uí Mhathúna; 6. Mhic [Uí] Mhathúna, an Mhathúnaigh; 7. Mhic [Uí] Mhathúna, an
Mhathúnaigh; 8. Mhic Mhathúna, an Mhathúnaigh; 9. Clann Mhic Mhathúna; 10, 11. Chlann
Mhic Mhathúna, na Mathúnaigh
Mac an Bhaird 1,5. Mac an Bhaird; 2,3,6,7,8. Mhic an Bhaird; 4. Nic an Bhaird; 9. Clann
Mhic an Bhaird; 10, 11. Chlann Mhic an Bhaird
Mac Giolla Phádraig 1,5. Mac G. Ph.; 2,3,6,7,8. Mhic G. Ph.; 4. Nic G. Ph.; 9. Clann Mhic
G. Ph.; 10, 11. Chlann Mhic G. Ph.
Breatnach 1. Breatnach; 2,3. Bhreatnaigh; 4. Bhreatnach; 5. an Breatnach, Mac an
Bhreatnaigh; 6. [Mhic an] Bhreatnaigh; 7, 8. an Bhreatnaigh; 9. na Breatnaigh; 10,11.
Bhreatnach, na Breatnaigh
de Búrca 1-4. de Búrca; 5. an Búrcach, Mac an Bhúrcaigh; 6. [Mhic an] Bhúrcaigh; 7,8 an
Bhúrcaigh; 9. muintir Bhúrca, na Búrcaigh; 10, 11. mhuintir Bhúrca, Bhúrcach, na Búrcaigh
Céitinn 1-4. Céitinn; 5. Céitinn, an Céitinneach, Mac an Chéitinnigh; 6. Chéitinn, [Mhic an]
Chéitinnigh; 7,8. an Chéitinnigh; 9. muintir Chéitinn, na Céitinnigh; 10, 11. mhuintir
Chéitinn, Chéitinneach, na Céitinnigh
Page 1-4 Page; 5. Mac Uí Page; 6,7. Mhic Uí Page; 8. [Uí] Page; 9. muintir Page; 10, 11.
mhuintir Page.
Sloinnte atá ar aon dul le Ó Briain Ó Caoimh, Ó Cathasaigh, Ó Dálaigh, Ó Dochartaigh, Ó
Gráda, Ó Luanaigh, Ó Murchú, Ó Néill, Ó Raghallaigh, Ó Sé, Ó Súilleabháin
Sloinnte atá ar aon dul le Ó hAogáin Ó hAnluain, Ó hAnrachtaigh, Ó hArtaigh, Ó hEára, Ó
hÉigeartaigh, Ó hÉillí, Ó hÍcí, Ó hÓgáin
Sloinnte atá ar aon dul le Ó Maoil Eoin Ó Maolchallann, Ó Maoilchiaráin, Ó
Maoldomhnaigh, Ó Maoil Íosa, Ó Maolrua
98 Sloinnte atá ar aon dul le Mac Mathúna Mac Airt, Mac Bhloscaidh, Mac Cába, Mac
Cárthaigh, Mac Conmara, Mac Conmhaoil, Mac Conraoi, Mac Curtáin, Mac Laibheartaigh,
Mac Lochlainn, Mac Pháidín, Mag Rabhartaigh, Mag Eochagáin, Mac Giollagáin, Mag
Ruairí, Mag Shamhráin, Mag Uidhir (ach nach séimhítear c nó g ar lorg Mhic nó Nic, agus
nach gnách Con- a shéimhiú in aon tuiseal)
Sloinnte atá ar aon dul le Mac an Bhaird Mac an Airchinnigh, Mac an Bheatha, Mac an
tSaoi, Mac an tSaoir
Sloinnte atá ar aon dul le Mac Giolla Phádraig M. G. Bhríde, M. G. Chatáin, M. G.
Cheallaigh, M. G. Mhuire, M. G. Pheadair
Sloinnte atá ar aon dul le Breatnach Biatach, Brídeach, Caomhánach, Déiseach,
Laighneach, Leamhnach, Ultach
Sloinnte atá ar aon dul le de Búrca de Barra, de Brún, de Cléir, de Cúrsa, de Faoite, de
Híde, de Nógla, de Paor, de Róiste, de Vál, de Vial, de Vuinn
Sloinnte atá ar aon dul le Céitinn Bairéid, Báróid, Condún, Dairsigh, Daltún, Díolún,
Feirtéir, Pluincéid, Puirséil, Rís, Ruiséil
Sloinnte atá ar aon dul le Page Dingle, Lemass, Dickens.
10.9 Maidir leis na leaganacha 5-11 thuas, áit a bhfuil rogha leagan, ní mar a chéile a
dhéantar an togha i gcónaí. Athraíonn sé ó shloinne go sloinne de réir nóis, soiléire,
éascaíochta, etc. An té a déarfadh an Niallach, póilín de mhuintir Shúilleabháin, b'fhéidir go
ndéarfadh sé freisin Mac Uí Dhonnchú, saighdiúir de Bhrianach agus dá réir sin. Agus ina
dhiaidh sin arís is minic Mhic ar lár ar fad i leaganacha mar Clann Donnchú, Clann tSuibhne,
Clann Dónaill, Clann Ailín.
10.10 Gabhann an chéad sloinne de shloinne comhshuite an fhoirm dar críoch -ch más ann
dó (10.7): Eoin Donnabhánach de Paor; teach Thomáis Niallaigh Uí Laighin.
10.11 I dtaca le seoltaí litreacha is minic a thosaítear mar seo
99 lchuig fear: An tUasal Ó Murchú; Máirtín Piondar, Uas.
lchuig bean phósta: Bean (Thaidhg) Uí Dhufaigh.
lchuig bean phósta nó baintreach: Úna Bean an Phaoraigh; Sinéad Uí Shúilleabháin.
lchuig bean gan phósadh: Iníon Mhig Ruairí; Eibhlín Ní Dhúda.
10.12 Sloinnte gan ainm pearsanta ba ea na teidil a bhíodh ar na taoisigh chine fadó: Ó
Néill; Ó Conchúir Donn; Mac Diarmada.
Mise Ó Néill a scríobhadh Seán Ó Néill ag bun litreach.
Leantar den ghnás sin faoi láthair ag tagairt do dhaoine cáiliúla: Ó Conaill in ionad Dónall Ó
Conaill.
10.13 A lán de na sloinnte a úsáidtear sa Bhéarla in Éirinn agus a bhfuil foirm ghallda orthu
níl iontu ach "aistriú" ón nGaeilge a rinneadh fadó. King, Johnson, Thornton, Wyndham,
Harrington, Clifford, Loftus "an t-aistriú" ar Mac Conraoi, Mac Seáin, Ó Droighneáin, Ó
Gaoithín, Ó hArrachtáin, Ó Clúmháin, Ó Lachnáin faoi seach.
100 11
AN AIDIACHT
11.1 Tá saghsanna éagsúla aidiachtaí ann, mar atá
ltuairisciúil: maith, olc, te. (Foshaghas is ea an aidiacht bhriathartha: briste)
lsealbhach: mo, bhur, etc.
luimhriúil: ceithre, deichiú, etc.
léiginnte: áirithe, amháin, etc.
lceisteach: cá, cé
ltaispeántach: seo, sin, úd
lintriachtúil: cá, cé
lan t-alt: an.
11.2 Is féidir formhór mór na n-aidiachtaí tuairisciúla a úsáid go faisnéiseach agus go
haitreabúideach: tá sé tinn; sin í mo lámh thinn.
Tá corraidiacht ann mar cearr, dócha, iomaí, ionann, iondúil, nach n-úsáidtear go hiondúil
ach go faisnéiseach. Is fíorannamh a úsáidtear go faisnéiseach aon aidiacht nach aidiacht
thuairisciúil.
AN AIDIACHT FHAISNÉISEACH
11.3 Úsáidtear an aidiacht fhaisnéiseach
lmar fhaisnéis in abairt chopaileach: is mór an fear é
lmar chomhlánú ar bhriathar: tá sibh tuirseach; d'éirigh siad bán; chonaic sé a bhean
marbh roimhe
lmar chomhlánú ar ainm briathartha: níor mhaith liom éirí róthrom; tá sé ag éirí
fliuch
lmar chomhlánú ar aidiacht bhriathartha: an bhfuilimid éirithe leisciúil?
101 In abairt chopaileach is ar lorg na copaile a chuirtear an aidiacht. Sna cásanna eile is áit éigin ar lorg an ainmní a chuirtear
í.
11.4 Ní úsáidtear an aidiacht fhaisnéiseach le briathra faisnéiseacha sa Ghaeilge chomh
minic is a dhéantar i gcuid de na teangacha eile. Má tá béim ar bith ar an aidiacht is minic
abairt chopaileach á húsáid. Mar shampla, dá mba mhian le duine tagairt a dhéanamh
d'amhrán a mbeifí i ndiaidh a chanta ina láthair, is túisce go mór a déarfadh sé ba bhinn an
t-amhrán é sin ná "bhí an t-amhrán sin go binn" (11.6). Mar an gcéanna is minic a déarfaí tá
dath dearg ar na cártaí sin nó is cártaí dearga iad sin in ionad "tá na cártaí sin dearg".
Mar sin féin tá a lán cásanna ann ina mbainfí feidhm as an aidiacht fhaisnéiseach ar lorg
briathair fhaisnéisigh fiú agus béim ar an aidiacht: tá sé fliuch; d'éirigh an oíche stoirmeach;
fásfaidh sé ró-ard. Agus is é is gnách i gcás aidiachtaí dar críoch -ach, -far, -mh[e]ar, -úil,
agus aidiachtaí briathartha.
11.5 Ní féidir an aidiacht fhaisnéiseach a dhíochlaonadh ná a urú agus ní shéimhítear í ach
ar lorg fhoirmeacha stairiúla na copaile agus i gcorrchás eile (4.24). Is féidir í a infhilleadh
chun an chéim chomparáide a dhéanamh: is fuar liom na hoícheanta seo; tá an ghealach
fuar; ba (ar, gur, nár, níor) mhaith leo dul ann; tá na pláinéid mhóra te ach is teo na réaltaí
ná iad.
11.6 Is minic a chuirtear an mhír go roimh bhunchéim na haidiachta faisnéisí, go háirithe i
gcás cúrsaí aimsire nó sláinte: tá mé go maith; bhí an aimsir go holc (go hálainn); tá an solas
go dona; bhí an lá [go] maith. Ach tá sé cliste (macánta, etc.).
Ní chuirtear go roimh aidiachtaí
lnach gcumtar dobhriathra leo: an bhfuil sé fuar (te, dorcha)?
lar lorg na copaile: is álainn an lá é
la ngabhann ró- leo: níl sé ró-iontach
latá á gcáiliú ag dobhriathar: bheidís dona go leor; tá sé iontach maith.
102
AN AIDIACHT AITREABÚIDEACH
11.7 Ar lorg an ainmfhocail atá á cháiliú aici a chuirtear an aidiacht aitreabúideach
thuairisciúil agus an aidiacht thaispeántach: díol an bhó bhán; seachain an fear sin.
Ar a lorg freisin a chuirtear na haidiachtaí éiginnte seo a leanas: áirithe, amháin, ar bith, ar
fad, céanna, ceannann céanna, éigin, eile, go léir, uile (iomlán): lá áirithe; an domhan uile.
11.8 Roimh an ainmfhocal a chuirtear an aidiacht shealbhach, an aidiacht uimhriúil (de
ghnáth), an aidiacht cheisteach agus an aidiacht intriachtúil: mo leabhar; trí phunt; cén fear?
cá háit? cén ealaín í! cá hiontas é!
Roimhe freisin a chuirtear na haidiachtaí seo a leanas: aon, cibé, gach, gach re, uile (= gach):
níl aon chiall agat; cibé duine a bhí ann; an uile áit; gach uile rud.
11.9 Ag an aidiacht thuairisciúil a bhíonn tús áite, de ghnáth, nuair a thagann níos mó ná
aidiacht amháin ar lorg an ainmfhocail: an fear mór úd; duine beag amháin.
Is féidir eile a chómhalartú le seo, sin, úd: an saol úd eile; an saol eile úd.
Bíonn tús áite acu go léir ar aidiacht fhaisnéiseach a ghabhann le briathar faisnéiseach: níl an
fear mór eile sin róláidir.
11.10 Má tá dlúthcheangal idir ainmfhocal amháin agus ainmfhocal ginideach éiginnte a
cháilíonn é, cuirtear an t-ainmfhocal ginideach idir an chéad ainmfhocal agus aon aidiacht a
thagann ina dhiaidh á cháiliú: gach tiarna talún nua; an chéad sagart paróiste eile; cailín
aimsire sláintiúil.
Nuair nach bhfuil an ceangal ródhlúth tugtar tús áite go hiondúil don aidiacht thuairisciúil: an
lá breá gréine úd.
I gcásanna eile tá an dá eagar coitianta: teach gloine breá; teach breá gloine.
Bíonn tús áite uaireanta ag ainmfhocal ginideach cinnte ar aidiacht thaispeántach: fear na
cainte úd; bean na dtrí bhó sin.
103
DÍOCHLAONADH NA hAIDIACHTA
11.11 Díochlaontar bunchéim na haidiachta aitreabúidí tuairisciúla go hiondúil de réir
inscne, thuiseal, agus uimhir a hainmfhocail (ach féach 11.18, 11.19). Ní dhíochlaontar an
aidiacht in aon chás eile.
Maidir le haidiachtaí atá indíochlaonta, is mar a chéile na foirmeacha atá i ngach ceann de na
ceithre ghrúpa seo a leanas:
lan t-ainmneach agus an tabharthach uatha, firinscneach agus baininscneach; agus an
ginideach iolra lag (is é sin, an fhoirm den ghinideach iolra a ghabhann le hainmfhocal a
bhfuil iolra lag aige).
lna foirmeacha iolra go léir taobh amuigh den ghinideach iolra lag
lan ginideach agus an gairmeach uatha firinscneach
lan t-ainmneach agus an gairmeach uatha baininscneach.
Mar sin de, ní gá ach na ceithre fhoirm seo a leanas a bheith ar eolas le go mbeidh gach foirm
ar eolas: an t-ainmneach uatha; an ginideach uatha firinscneach; an ginideach uatha
baininscneach; an t-ainmneach iolra.
11.12 Nuair a chaolaítear foirceann aidiachta athraítear na gutaí de réir rialacha 6.2. Déantar
i de ea de ghnáth: breac, brice. Ach ei a dhéantar de ea sna focail seo: dearg, deas (malairt
clé), *leamh, *leasc, *seang, *searbh, *seasc,*teann, *tearc. (Ach féach 11.13 2 maidir leis
na focail a bhfuil * leo.)
Sna liostaí seo a leanas tá an séimhiú fágtha ar lár a bhíonn ar chuid de na foirmeacha i
gcónaí nó de ghnáth, e.g. báin in ionad bháin.
11.13 Aidiachtaí nach gcoimrítear:
ain. u. gin. u.f. gin. u.b. ain. iol.
1 bán báin báine bána
104 2 mall mall maille malla
3 díreach dírigh dírí díreacha
4 bacach bacaigh bacaí bacacha
5 buíoch buíoch buíche buíocha
6 gnách gnách gnáiche gnácha
7 maith maith maithe maithe
8 leisciúil leisciúil leisciúla leisciúla
I ngach ceann de na hocht liosta seo a leanas díochlaontar gach aidiacht mar a dhíochlaontar
an aidiacht a bhfuil cló trom uirthi ag barr an liosta.
1 bán
laidiachtaí dar críoch -far, -mh[e]ar: lúfar, grámhar.
lformhór na n-aidiachtaí eile gan choimriú dar críoch consan leathan agus nach
bhfuil i gceist in 11.13 (2-6): beag, g.f. big; deas, g.f. deis (malairt clé); ard, géar, g.f. géir;
críon, g.f. crín; mion, g.f. min; bocht, bog, borb, caol, dall, dearg, donn, dubh, fireann, fuar,
glas, gorm, liath, marbh, mór, toll, úr, etc.
2 mall aidiachtaí aonsiollacha a bhformhór: amh, caoch, corr, cúng, déach, deas
(taitneamhach), docht, fann, faon, fliuch (gin.u.b. fliche), gann, leamh, leasc, mear, moch,
nocht, seang, searbh, seasc, teann, tearc, tiubh (gin.u.b. tibhe), trom, tur
3 díreach aidiachtaí dar críoch -each: aireach, tuirseach, etc.
4 bacach aidiachtaí dar críoch -ach ar lorg consain: áthasach, dubhach, feargach,
gnóthach, riabhach, subhach
5 buíoch aidiachtaí dar críoch -íoch : díomuíoch, eolaíoch, faíoch, imníoch,
lagbhríoch, taithíoch, tromchroíoch
105 6 gnách aidiachtaí dar críoch -ch ar lorg guta fhada leathain: atruach, buach,
díomách, díomúch, gleoch, lách, sách, spleách, sóch
7 maith formhór na n-aidachtaí dar críoch consan caol ach amháin cinn dar críoch
-úil agus corrcheann dar críoch -ir: comair, fiáin, glic, mín, réidh, seascair, séimh, tinn, tirim
8 leisciúil cóir agus focail dar críoch -úil: banúil, fearúil, magúil, etc.
11.14 Aidiachtaí éagsúla eile nach gcoimrítear
ain. u. gin. u. f. gin. u. b. ain. iol.
gearr gearr giorra gearra
beacht beacht beaichte beachta
te te te teo
breá breá breátha breátha
11.15 Aidiachtaí a choimrítear. Tá cló trom ar na foirmeacha coimrithe.
ain. u. gin. u. f. gin. u. b. ain. iol.
1 ramhar ramhair raimhre ramhra
2 bodhar bodhair bodhaire bodhra
3 daingean daingin daingne daingne
4 daibhir daibhir daibhre daibhre
5 diamhair diamhair diamhaire diamhra
6 anacair anacair anacra anacra
I ngach ceann de na sé liosta seo a leanas infhilltear gach aidiacht mar a infhilltear an chéad
aidiacht den liosta:
1 ramhar, folamh
2 bodhar, umhal
106 3 daingean, íseal
4 daibhir, deimhin, dílis, doilbhir, láidir, milis, righin, saibhir, soilbhir
5 diamhair, sleamhain
6 anacair, deacair, socair.
11.16 Aidiachtaí éagsúla eile a choimrítear
ain. u. gin. u. f. gin. u. b. ain. iol.
leathan leathain leithne leathana
domhain domhain doimhne doimhne
aoibhinn aoibhinn aoibhne aoibhne
álainn álainn áille áille
uasal uasail uaisle uaisle
11.17 Samplaí de dhíochlaonadh an ailt agus an ainmfhocail agus na haidiachta le chéile.
Uatha Iolra
ain. sheas an garda cróga sheas na gardaí cróga
tabh. faoin ngarda cróga faoi na gardaí cróga
(faoin gharda chróga)
gin. éide an gharda chróga éidí na ngardaí cróga
gair. a gharda chróga a ghardaí cróga
ain. sin an fear beag glic sin na fir bheaga ghlice
tabh. don fhear b[h]eag g[h]lic do na fir bheaga ghlice
gin. cosa an fhir bhig ghlic cosa na bhfear beag glic
gair. a fhir bhig ghlic a fheara beaga glice
107
ain. seo an t-óstóir flaithiúil seo na hóstóirí flaithiúla
tabh. ar an óstóir f[h]laithiúil ar na hóstóirí flaithiúla
gin. teach an óstóra fhlaithiúil tithe na n-óstóirí flaithiúla
gair. a óstóir fhlaithiúil a óstóirí flaithiúla
ain. siúd an duine uasal séimh siúd na daoine uaisle séimhe
tabh. leis an duine uasal séimh leis na daoine uaisle séimhe
gin. chun an duine uasail shéimh chun na ndaoine uaisle séimhe
gair. a dhuine uasail shéimh a dhaoine uaisle séimhe
ain. gan an seirbhíseach gleoch gan na seirbhísigh ghleocha
tabh. ag an seirbhíseach gleoch ag na seirbhísigh ghleocha
gin. caint an tseirbhísigh caint na seirbhíseach gleoch
ghleoch
gair. a sheirbhísigh ghleoch a sheirbhíseacha gleocha
ain. d'éag an bhean bheag chóir d'éag na mná beaga córa
tabh. den bhean bheag chóir de na mná beaga córa
gin. lámh na mná bige córa lámha na mban beag cóir
gair. a bhean bheag chóir a mhná beaga córa
Uatha Iolra
ain. mol an tsióg aerach álainn mol na sióga aeracha áille
tabh. thar an tsióg aerach álainn thar na sióga aeracha áille
108 gin. luas na sióige aeraí áille luas na sióg aerach álainn
gair. a shióg aerach álainn a shióga aeracha áille
ain. mar an mháthair imníoch mar na máithreacha imníocha
tabh. ón m[h]áthair imníoch ó na máithreacha imníocha
gin. brón na máthar imníche brón na máithreacha imníocha
gair. a mháthair imníoch a mháithreacha imníocha
ain. dódh an chathair bhreá dódh na cathracha breátha
tabh. sa chathair bhreá sna cathracha breátha
gin. soilse na cathrach breá soilse na gcathracha breátha
gair. a chathair bhreá a chathracha breátha
ain. seachas an chluas bhodhar seachas na cluasa bodhra
tabh. tríd an gcluais (chluais) trí na cluasa bodhra
bhodhar
gin. ciotaí na cluaise bodhaire ciotaí na gcluas bodhar
gair. a chluas bhodhar a chluasa bodhra
ain. murach an oíche aoibhinn murach na hoícheanta aoibhne
tabh. as an oíche aoibhinn as na hoícheanta aoibhne
gin. ciúnas na hoíche aoibhne ciúnas na n-oícheanta aoibhne
gair. a oíche aoibhinn a oícheanta aoibhne
109 11.18 Ní ghéilleann uimhir na haidiachta aitreabúidí tuairisciúla d'uimhir an
ainmfhocail sna cásanna seo a leanas ina n-úsáidtear tréaniolra na haidiachta
lnuair atá dhá, trí, ... deich, déag ag cáiliú an ainmfhocail uatha: dhá bhád
(láimh) bheaga; costas na naoi dteach dhearga; aon chat déag bhána
lnuair atá sí ag cáiliú beirt nó ag cáiliú ainmfhocal eile atá ag cáiliú beirt: beirt
bheaga; beirt fheirmeoirí óga; beirt bhan mhóra (mhisniúla, etc.); saothar na beirte
feirmeoirí óga
lnuair atá sí ag cáiliú muintir; an mhuintir óga.
11.19 Tréaniolra na haidiachta a ghabhann le triúr, ceathrar, etc., mura mbíonn
ginideach lagiolra á cháiliú acu: an seachtar óga; naonúr beaga; ceathrar iascairi bochta.
Ach triúr sagart óg; cúigear ban fionn.
Féach freisin: an triúr deireanach de na mná.
11.20 Ní infhilltear an aidiacht
•ar lorg ainmneacha pearsanta ban: teach Mháire Bhán; mac Bhríd Mhór
•ar lorg dobhriathair: fir cuibheasach mór ba ea iad
•i bhfrásaí mar páistí idir bheag agus mhór.
11.21 Is féidir a lán de na haidiachtaí tuairisciúla agus corraidiacht eile a tháthú le focal
eile chun comhfhocal a dhéanamh. An riail a tugadh (8.29) i dtaobh infhilleadh ainmfhocail
dhíorthaithe tagann aidiachtaí díorthaithe faoina réir freisin. Is é sin, má tá aidiacht sa mhír
dheireanach is í an aidiacht sin a chinneann an t-infhilleadh: hata na mná fionnrua; boladh an
róis bhándeirg; na rósanna bándearga.
Ní inhilltear mír aidiachtach nach foirceann focail: mórfhiosrú; toradh an mhórfhiosraithe.
Is minic brí ar leith ag aidiacht i gcomhfhocal: corrdhuine (duine ansiúd agus anseo), ach duine corr (duine aisteach);
ardfhear (fear an-mhaith), ach fear ard (fear a mbeadh airde mhór ann).
110 11.22 Is é is réimír aidiachtach ann grúpa litreacha a bhfuil feidhm aidiachta leis agus
nach n-úsáidtear ach táite le focal eile agus i dtosach an fhocail sin: drochdhuine; dea-bhean;
róthe; an-íseal.
CÉIMEANNA COMPARÁIDE NA hAIDIACHTA
11.23 I dteannta aidiacht thuairisciúil a úsáid chun cáilíocht a lua i leith duine (ruda,
grúpa) is féidir a húsáid freisin chun trácht ar a mhéad a bhaineann an cháilíocht leis.
Céimeanna comparáide a thugtar ar na slite ina ndéantar sin. Is iomaí saghas céim
chomparáide ann, ach níl ach dhá chéim acu ina bhfuil foirm leithleach ag an aidiacht, mar
atá, an bhunchéim agus an bhreischéim.
An Bhreischéim agus Múnlaí Gaolmhara
11.24 De ghrá na simplíochta tugtar bunchéim na haidiachta ar fhoirm bhunaidh na
haidiachta: bán, saibhir, gearr, fearúil, breá, cé gur minice ná a chéile nach mbíonn
comparáid ar bith i gceist. Is í an bhreischéim a úsáidtear nuair a thráchtar ar cháilíocht
áirithe a bheith níos tréine ag duine (rud, grúpa) áirithe seachas a chéile, nó ag an duine (rud,
grúpa) céanna faoi thosca áirithe seachas a chéile. Is í foirm ghinideach uatha bhaininscneach
na haidiachta a úsáidtear chuige sin go hiondúil: báine, saibhre, giorra, fearúla, breátha;
agus tugtar breischéim na haidiachta ar an bhfoirm sin nuair a úsáidtear i gcomparáid í.
Ní dhíochlaontar an bhreischéim.
11.25 Tá breischéim ar leith ag cuid de na haidiachtaí. Sa liosta seo a leanas tugtar an
bhunchéim ar tús, agus ansin an bhreischéim: beag, lú; breá, breátha; dócha, dóichí; fada,
faide; fogas, foisce; furasta, fusa; iomaí, lia; ionúin, ansa nó ionúine; maith, fearr; mór, mó;
olc, measa; te, teo; tréan, treise nó tréine; -, túisce.
111 Úsáidtear measa mar bhreischéim ar dona go minic: is dona an lá é ach ba mheasa an lá inné. Úsáidtear measa le brí fearr
sna frásaí is measa liom (leat, etc.): is maith liom eisean ach is measa liom thusa.
11.26 Úsáidtear an réamhfhocal ná ar lorg na haidiachta nuair a luaitear go hindibhidiúil
na daoine (nithe, grúpaí) atáthar a chur i gcomparáid. Ní úsáidtear an ná seo in aon chás eile.
Má tá níos mó ná comparáid amháin ann baintear feidhm as an réamhfhocal ná athuair: beidh
sí níos airde ná a máthair agus ná Cáit.
11.27 Má tá an aidiacht ina comhlánú ag briathar faisnéiseach cuirtear an dobhriathar
níos roimh an aidiacht nuair atá aimsir phríomha ann, agus cuirtear ceann de na dobhriathra
níos, ní b', ní ba roimpi nuair atá aimsir stairiúil ann. Ní úsáidtear ní b' ach roimh aidiacht dar
tús guta nó fh + guta. Is féidir ní ba a úsáid roimh chonsan in aon chás eile: beidh sí níos
airde ná a máthair; d'éirigh Seanán níos (ní ba) raimhre ná Colmán; bhínnse níos fuaire (ní
b'fhuaire) ná tusa.
Is cumasc an dobhriathar níos (ní b', ní ba) den ainmfhocal ní (rud) agus foirm choibhneasta dhíreach na copaile, agus is
comhlánú ar an mbriathar faisnéiseach an t-ainmfhocal ní. Uaireanta scríobhtar mar níba (níb) é.
11.28 Sa táscach láithreach agus caite, agus sa choinníollach, is gnách an chopail a úsáid
in ionad an bhriathair bí; agus ní bhaintear feidhm as níos, ní b', ní ba sa chás sin: is troime
bonn dhá phingin ná bonn pingine; is gile an ghrian ná an ghealach agus ná na pláinéid; ní
lia tír ná nós; nach treise dúchas ná oiliúint? nárbh fhearr gluaisteán ná rothar?
11.29 Is minic a fhágtar ar lár an dara cuid den chomparáid. Sa chás sin deirtear gur
comparáid neamhspleách í: tá an aimsir níos teo anois; bhí sí ag éirí níos dathúla in aghaidh
an lae; is fearr feitheamh.
11.30 Is féidir níos (ní b', ní ba) + aidiacht a úsáid go haitreabúideach le hainmfhocal
éiginnte má tá comparáid neamhspleách ann: tóg ceann níos fearr; chuamar bealach níos (ní
b') achrannaí; cheannóinn í ar phraghas níos (ní ba) réasúnta; ba mhaith liom ceann níos (ní
b') óige.
Uaireanta úsáidtear an clásal coibhneasta atá i gceist in 11.31: díolfaidh tú as seo lá is faide anonn.
112 11.31 I ngach cás eile is gnách an aidiacht a chur i gclásal coibhneasta copaileach in
ionad í a úsáid go haitreabúideach. Sna cásanna sin ní úsáidtear níos, ní b', ní ba. Mar
shampla, má tá ainmfhocal éiginnte á cháiliú ag an aidiacht i gcomparáid spleách: tá leabhar
agamsa is fearr ná do cheannsa; níor imir sé riamh cluiche ba shuimiúla ná é; chonaic mé
easpag ab óige ná eisean.
11.32 I gcás go mbeadh ainmfhocal cinnte, nó forainm, á cháiliú ag an aidiacht, ní
luaitear go hindibhidiúil ach an príomhcheann de na nithe atáthar a chur i gcomparáid.
Féadann an chomparáid a bheith neamhspleách, ach mura bhfuil, cuirtear i ndiaidh na
haidiachta ceann de na réamhfhocail de, ar agus cnuasainm (nó a chothrom) a sheasfaidh do
na nithe go léir atá i gceist, sin nó clásal coibhneasta eile.
lle briathar faisnéiseach: dhíol sé an beithíoch ab fhearr [den phéire; den scata];
tabharfar an post don duine is macánta [den bheirt, den triúr]; cheannaigh mé an rothar ba
bhreátha [a bhí ann].
lin abairt aicme: fear cróga is ea an duine is óige [den bheirt, den fhoireann].
lin abairt ionannais: is é an mol theas [an mol] is faide uainn [den bheirt]; ba í an
tsúil chlé [an tsúil] ba laige aige; ní hí Éire an tír is saibhre [den triúr; ar domhan]; ba é an
poll ba mheasa [den dá pholl; den iomlán] é; is é an fear is treise [ar a chine] é; is é is treise;
nárbh é Seáinín an leanbh ba bhreátha dá bhfaca tú (a chonaic tú) riamh?
11.33 Is fiú an scéim chomparáide sin thuas a chur i gcomórtas le scéim an Bhéarla. Is do
bhreischéim an Bhéarla a fhreagraíonn ailt 11.26-31. Is di freisin a fhreagraíonn 11.32 más
péire atáthar a chur i gcomparáid; ach is do shárchéim an Bhéarla a fhreagraíonn 11.32 i gcás
níos mó ná péire. D'fhreagródh abairtí mar tóg an peann is fearr; is iad na leabhair staire is
suimiúla do bhreischéim nó do shárchéim an Bhéarla de réir an chomhthéacs.
Is beagnach mar a chéile fosta, ó thaobh 11.32 de, scéim chomparáide na Gaeilge agus an
scéim Bhéarla a mbeadh claonadh ag a lán daoine in Éirinn léi murach tionchar an Bhéarla
113 chaighdeánaigh. Ní dhealaíonn siad idir comparáid ina bhfuil péire i gceist agus comparáid
ina bhfuil níos mó ná péire i gceist (his best eye, etc.).
11.34 Féach mar a úsáidtear an briathar faisnéiseach agus an réamhfhocal ar chun léiriú a
dhéanamh
lar an mbreischéim mar atá in 11.32: tá sé ar an duine is cliste sa rang; bhí an áit
sin ar an áit ba mheasa den iomlán
lar shórt rannpháirteachais sa bhreischéim
•nuair atá aidiacht bhreischéime san abairt: bhí na hÉireannaigh ar an gcuid ba
chalma de laochra na haimsire sin; bheadh sí ar [dhuine de] na cailíní ba dheise ann
•gan aidiacht bhreischéime ann: bhí mé ar na chéad fhir isteach.
11.35 Uaireanta úsáidtear breischéim aidiachta le
lbunchéim nó breischéim aidiachta eile: is mó is fíor anois é ná riamh (= is fíre
...); is é is lú is gann dó punt a thabhairt dom; ba iad na mná ba mhó ba chiontach (= ... ba
chiontaí); is mó is córa duit fanacht sa bhaile
lcopail + ainmfhocal atá ag feidhmiú mar aidiacht; (eol, cuimhin, fiú): is cruinne
is eol dom an bealach seo; is fearr is cuimhin liom laethanta m'óige; ba lú ab fhiú ansin é
lainmneach tagartha ainmfhocail. Feidhm aidiachta breischéime a bhíonn ag an
ngrúpa: an cainteoir is mó cáil (=... is cáiliúla); an duine ba lú eagla (= ... ba neamheaglaí);
an fíon ba dheise blas (= ... ba bhlasta); an fear ab fhearr urchar.
11.36 Is minic a thógtar aidiacht bhreischéime amach as an abairt nuair a dhéantar clásal
coibhneasta den abairt. Roimh an gclásal a chuirtear an aidiacht: is iomaí duine is mó a bhfuil
cúis aige ná (mar) atá agatsa (tá cúis níos mó ...); sa samhradh is teo a bhíonn an aimsir
(bíonn an aimsir is teo ...); in aice an gheata isteach ba shalaí a bhí an pháirc (bhí an pháirc
níos salaí ansin; imigh siar ós agat is lú atá le déanamh (tá níos lú le ...); is é Pól an t-aspal is
114 mó a d'fhág scríofa; ní fhaca mé riamh asal ba mhó a raibh ualach air ná é (bhí ualach níos
mó ...)
Amanna eile nach dtógtar amach í: ba cheacht é sin nach ndearna níos críonna iad; thug siad urraim don mhuintir a bhí
níos sine ná iad; is ann atá an fear is saibhre ina chónaí.
11.37 Ní gnách aidiacht shealbhach ná ainmfhocal ginideach cinnte a bheith ag cáiliú
ainmfhocal eile má tá an t-ainmfhocal sin á cháiliú ag leagan dar múnla copail choibhneasta +
breischéim aidiachta. Leaganacha mar seo a leanas is gnáiche: pósfar an mac is sine ag Seán;
cailleadh an iníon is óige ag Bairbre; ar an gcluais ba bhodhaire agam. Féach freisin 12.10.
11.38 Úsáidtear foirm na bunchéime (ain. u.) nó foirm na breischéime chun na
céimeanna eile a léiriú.
11.39 An Chéim Chothroim
Sa chéim chothroim cuirtear in iúl go bhfuil cáilíocht áirithe ar aon chéim ag beirt.
Is iad seo a leanas na múnlaí is coitianta:
lchomh + bunchéim aidiachta + le (nó agus + clásal coibhneasta): tá Sorcha
chomh cliste le Róise; tá sé ina bhádóir chomh héifeachtach leatsa (nó tá sé chomh maith de
bhádóir leatsa); níl Máirtín chomh cliste is a cheapann a mháthair. Agus in intriachtaí: órú
chomh beag leis! ó chomh dóighiúil leat, a Mháire!
lchomh + bunchéim aidiachta + seo (sin, siúd): an raibh sé chomh cliste sin?
tá sé chomh fada seo go díreach; ní raibh sé chomh beag siúd.
Úsáidtear an fhoirm bhreischéime túisce fosta: chomh túisce leat (sin).
lan t-ainmfhocal cómhaith (= comh + maith) etc.: ní raibh a chómhaith de
chainteoir sa tír; a chomhfhad de bhata; ar cóimhéid atá siad
lan aidiacht comhionann, etc.: tá siad comhionann (comhard, comhairde,
comhraimhre, comhaois)
115 lin + ginideach ainmfhocail (ag feidhmiú mar aidiacht, 19.11); níl sí incheoil lena
máthair; ní raibh aon fhear in Éirinn lena linn inchamáin le Críostóir; níl aon áit eile sa tír
inchaoireola leis an áit seo.
Féach freisin 33.6-7.
11.40 An Chéim Bharraíochta
ltá sé róláidir agam (dom); tá an tír rófhairsing lena cosaint
lis fairsing liom é [rófhairsing dar liom] 16.26; is mór liom de ghreim é agus is
beag liom de dhá ghreim é
lis mó is airde é (ró-ard); is mó is fairsinge é; tá sé mós fada (Béarla: rather long);
tá sé mós maith dó
11.41 An Chéim Iolra
ltá an mála mór trí huaire chomh trom leis an mála beag;
ltá an mála mór trí huaire níos troime ná an mála beag;
lis airde faoi dhó an spuaic ná an túr;
lis míle measa (seacht bhfearr) anois é.
Úsáidtear sa chéim iolra freisin an t-ainmfhocal oiread gan aon aidiacht thuairisciúil: seacht
n-oiread an mhiosúir sin; tá a thrí oiread ann; tá a oiread faoi thrí ann; a leathoiread arís; tá
airgead agat a thrí oiread liomsa; tá a thrí oiread airgid agat liomsa.
11.42 An tSárchéim
Le réimír nó le frása dobhriathartha a chuirtear an chéim seo in iúl: tá sé an-bhocht;
ardleisciúil; daorbhocht; deargdhíomhaoin; dianmhaith; fíorolc; lánsásta; urghránna;
saibhir amach is amach; crua i gceart; iontach mór; an-dona go léir; simplí go héag; lag go
maith; thar a bheith dílis.
Agus nuair nach bhfuil aon teorainn le céim na cáilíochta uilechumhachtach; rónaofa;
sármhaith.
116 11.43 An Chéim Uireasa
Is beag nach bhfuil sé marbh; tá sé beagnach (bunáite; de chóir a bheith; i ndáil le bheith;
geall le bheith; ionann is; ar shéala a bheith) marbh; tá sé marbh beagnach (nach mór; geall
leis; ach sa bheag).
11.44 An Chéim Éigin
Tá sé beo ar éigean; is ar éigean atáimid láidir go leor; ní mó ná go bhfuil sé marbh; ní mó
ná deas a bhí sé liom; níl ann ach nach bhfuil sé marbh; is beag le go bhfuil aon mhaith ann;
má tá sé ard go leor is é a dhícheall é.
117 12 NA hUIMHREACHA 12.1 Tá slite éagsúla ann le huimhreacha a aicmiú, ach seo na príomhaicmí:
lan mhaoluimhir: a haon; a dó; a trí; etc.
lan bhunuimhir neamhphearsanta: aon; dhá; trí; etc.
lan uimhir phearsanta: duine; beirt; etc.
lan orduimhir: aonú; dara; etc.
AN MHAOLUIMHIR
12.2 Maoluimhir is ea uimhir nach dtagann ainmfhocal go díreach ar a lorg. Is é seo a
leanas córas na maoluimhreacha go dtí 20:
0 náid 7 a seacht 14 a ceathair déag
1 a haon 8 a hocht 15 a cúig déag
2 a dó 9 a naoi 16 a sé déag
3 a trí 10 a deich 17 a seacht déag
4 a ceathair 11 a haon déag 18 a hocht déag
5 a cúig 12 a dó dhéag 19 a naoi déag
6 a sé 13 a trí déag 20 fiche
Os cionn 20 is é seo a leanas an córas is oiriúnaí de ghnáth:
21 fiche a haon 22 fiche a dó 23 fiche a trí
24 fiche a ceathair 25 fiche a cúig 26 fiche a sé
27 fiche a seacht 28 fiche a hocht 29 fiche a naoi
30 tríocha 31 tríocha a haon 32 tríocha a dó
40 daichead 41 daichead a haon 43 daichead a trí
50 caoga 66 seasca a sé 79 seachtó a naoi
118 81 ochtó a haon 94 nócha a ceathair
100 céad 101 céad a haon
102 céad a dó 110 céad a deich
111 céad a haon déag 120 céad is fiche
220 dhá chéad is fiche
340 trí chéad is daichead
976 naoi gcéad seachtó a sé
1,000 míle
1,100 míle is céad
3,972 trí mhíle, naoi gcéad seachtó a dó
4,001 ceithre mhíle, a haon
7,116 seacht míle, céad a sé déag
1,100,180 milliún, céad míle, céad is ochtó
4,239,587 ceithre mhilliún, dhá chéad tríocha is naoi míle, cúig chéad ochtó a seacht
7,318,001 seacht milliún, trí chéad is ocht míle dhéag, a haon
12.3 Cuirtear is de ghnáth roimh ainmfhocal uimhriúil (fiche, ochtó, míle, etc.) ag deireadh
maoluimhreach: trí chéad is daichead, nó ag deireadh mír di i gcás arduimhreacha: dhá
chéad tríocha is naoi míle, cúig chéad is ochtó, fiú agus an t-ainmfhocal sin á cháiliú ag
uimhir aidiachtach.
Maidir leis na maoluimhreacha eile, cuirtear a rompu sa chás céanna: daichead a trí; cúig
chéad a sé déag.
12.4 Úsáid na Maoluimhreacha
lÚsáidtear leis an mír a iad mar a dhéantar thuas
•sa chomhaireamh lom: a haon; a dó; a trí, etc.
119 •sna bunoibrithe uimhríochta: a haon is a haon sin a dó; a haon déag ó a dó dhéag sin
a haon; a deich ar a cúig sin a dó; a deich faoi a dó sin fiche; ach rinne sé faoi dhó é.
•roimh de mura bhfuil rogha dhá uimhir i gceist: a ceathair déag de bhlianta ó shin;
fiche a cúig de chapaill
•ag insint an ama: a haon a chlog; cúig nóiméad tar éis a dó; ceathrú i ndiaidh a
ceathair; a deich go dtí (chun) a cúig; níl sé a hocht fós; timpeall a sé; i dtrátha a haon
•ag ainmniú figiúirí (ar an teileafón, i ndeachúlacha, san ailgéabar, etc.): a náid, péire
dó, a sé, a cúig, a ceathair, a trí, a dó, a haon (022-654321); a trí pointe a dó a ceathair
(3.24); a dó dhéag xy (12 xy)
•sa gheallchur: a trí ar a haon; céad ar a haon
•mar orduimhreacha ar lorg ainmfhocail: bus caoga a sé; Seoirse a Dó; an Pápa Eoin
Fiche a Trí; sa bhliain míle, cúig chéad fiche a dó. Cuirtear a roimh fiche, tríocha, etc. i
leaganacha mar bus a fiche (tríocha, etc.); i mbliain a fiche (a tríocha, a céad, etc.)
Feidhm aidiachta atá leis an maoluimhir mar orduimhir. Ainmfhocal í i ngach cás eile.
lÚsáidtear gan an mhír a iad
•in imirt cártaí: thiontaigh sé aon; aon an mháimh; an t-aon hart; an dó triuf; an
ceathair muileata; an deich spéireata; bhuaigh sé dhá chúig; bhí beirt an deich ag teacht
isteach
•le minicíocht a léiriú: tháinig sé faoi dhó (faoi chéad)
•san uimhríocht nuair a ghabhann brí chinnte nó brí iolra leis an uimhir: scrios amach
an ceathair; na haonta (dónna, tríonna, ceathaireanna, cúigeanna, séanna, seachtanna,
hochtanna, naonna, deicheanna); trí dhó; dhá cheathair; sé dheich; sna déaga; sna fichidí
•i bhfrásaí áirithe i gcúrsa airgid: deich bpunt caoga (£10.50)
120 •nuair atá rogha dhá uimhir i gceist: dó nó trí de chuarta; seacht [déag] nó ocht déag
de ghaltáin; idir gach aon dó nó trí d'fhocail; in aghaidh gach trí nó ceathair de bhlianta; lá
nó dhó.
Is ainmfhocal an uimhir i ngach cás thuas.
AN BHUNUIMHIR NEAMHPHEARSANTA
12.5 Bunuimhir a thugtar ar an uimhir is gnách a chur go díreach roimh an ainmfhocal nó
timpeall air chun an líon rudaí atá i gceist a insint. Is é seo a leanas an córas is gnách san
ainmneach:
1 aon chapall amháin (capall amháin; capall)
2-6 dhá (trí, ceithre, cúig, sé) chapall
7-10 seacht (ocht, naoi, deich) gcapall
11-16 aon (dhá, ... sé) chapall déag
17-19 seacht (ocht, naoi) gcapall déag
20, 21 fiche capall, capall is fiche
22-26 dhá (trí, ... sé) chapall is fiche
30,40, etc. tríocha (daichead, caoga, seasca, seachtó, ochtó, nócha) capall
33, 43, etc. trí chapall is tríocha (daichead, ... nócha)
100; 1,000; 1,000,000 céad (míle, milliún) capall.
Os cionn 100 féadtar fiche (tríocha, ... nócha) agus na haonaid a chur droim ar ais, ach is ar
lorg a ainmfhocail a thagann déag, cibé acu gnáth-ainmfhocal nó míle nó milliún é.
121 céad fiche is aon chapall amháin
340 trí chéad is daichead capall
2,334 dhá mhíle, trí chéad, tríocha is ceithre chapall
1,239,567 milliún, dhá chéad tríocha is naoi míle, cúig chéad seasca is seacht gcapall
6,412,002 sé mhilliún, ceithre chéad is dhá mhíle dhéag, is dhá chapall
121 111 céad is aon chapall déag
111,212 céad is aon mhíle dhéag, dhá chéad is dhá chapall déag.
Cuirtear is roimh ainmfhocal (bíodh sé uimhriúil nó eile) i gcás na mbunuimhreacha thuas díreach mar a deirtear in 12.3.
12.6 Leaganacha eile
60; 80; 120. trí (ceithre, sé) fichid capall
23 trí chapall ar fhichid; trí chapall fichead
2 péire bróg (stocaí); cúpla caora (casadh)
150 céad go leith bliain.
30 deich mbliana fichead
75 cúig bliana déag is trí scór
12.7 Más 1 atá sa dara colún (colún na ndeicheanna) de bhunuimhir agus go bhfuil an
t-ainmfhocal á cháiliú ag focal éigin eile is féidir an gnáthchóras a úsáid: aon fhuinneog déag
mhóra, etc., ach is gnáiche leaganacha mar iad seo a leanas a úsáid: aon cheann déag
d'fhuinneoga móra; céad is seacht gcinn déag de phinn luaidhe; dhá chéad is trí cinn déag de
longa cogaidh.
Agus is féidir an scéim chéanna a úsáid le huimhir ar bith: seacht gcinn de chaoirigh; ocht
gcinn de lachain fhiáine; ceithre cinn is fiche de bháid (mhóra).
AN UIMHIR PHEARSANTA
12.8 Is iad seo a leanas na huimhreacha pearsanta: beirt (dís), triúr, ceathrar, cúigear,
seisear, seachtar, ochtar, naonúr, deichniúr, dháréag. Sa ghinideach iolra a bhíonn an
t-ainmfhocal a cháilíonn siad.
Is féidir an uimhir phearsanta a úsáid
•le hainmfhocal pearsanta: beirt fhear; dís bhan; triúr banaltraí; dháréag aspal
•lom (is é sin, gan ainmfhocal go díreach ina diaidh): beirt de na filí; triúr nó ceathrar
a bhí ann; troid beirte; bád ceathrair; cor ochtair; cá mhéad gasúr? ochtar.
122 I gcás uimhreacha taobh amuigh de 2-10, 12, ní mór gnáthchóras na mbunuimhreacha
neamhphearsanta a úsáid: duine (amháin); aon duine amháin; aon bhean déag; trí fhear
déag; seacht nduine dhéag; fiche mairnéalach.
Is féidir an córas sin a úsáid freisin i gcás uimhir ar bith: dhá namhaid; trí sheanbhean;
Cogadh an Dá Aodh; an Dá Aspal Déag.
I gcás ainmfhocal neamhphearsanta ar bith, nuair nach gá an t-ainmfhocal a lua ná a athlua, deirtear ceann amháin, dhá
cheann, trí cinn, etc., sin nó ceann amháin, beirt, triúr, etc.:cá mhéad leabhar atá agat? ceann amháin (dhá cheann, fiche
ceann, míle ceann); bhuaigh sé dhá chluiche agus chaill triúr (trí cinn).
Ní chuirtear beirt, triúr, etc. roimh ainmfhocal neamhphearsanta mar ubh, cat, cloch, crann.
Deirtear ceann de na mná (cailíní, buachaillí, etc.) chomh maith le duine de na mná, etc.
AN ORDUIMHIR
12.9 Insíonn an orduimhir an t-ord, agus mar sin de is gnách a hainmfhocal a bheith cinnte.
Mar gheall air sin is minice ná a chéile an t-alt roimhe. Seo córas na n-orduimhreacha ar lorg
an ailt san ainmneach:
1 an chéad chapall (bhó, asal)
2-10 an dara (tríú, ceathrú, cúigiú, séú, seachtú, t-ochtú, naoú, deichiú) capall (bó, hasal)
11-19 an t-aonú (dóú, tríú,...naoú) capall (bó, hasal) déag
20, 30,... 90 an fichiú (tríochadú, daicheadú, caogadú, seascadú, seachtódú, t-ochtódú,
nóchadú) capall, etc.
21, 22, etc. an t-aonú (dóú, etc.) capall is fiche
91, 92, etc. an t-aonú (dóú, etc.) capall is nócha
100, 1,000, 1,000,000 an céadú (míliú, milliúnú) capall
101, 102, etc. an céad is aonú (dóú, etc.) capall
123 111, 112, etc. an céad is aonú (dóú, etc.) capall déag
231, 232, etc. an dá chéad tríocha is aonú (dóú, etc.) capall
312,564 an trí chéad is dhá mhíle dhéag, cúig chéad seasca is ceathrú capall
2,342,413 an dá mhilliún, trí chéad daichead is dhá mhíle, ceithre chéad is tríú capall déag.
Úsáidtear gach roimh an orduimhir i roghanna áirithe: gach dara (tríú, etc.) húll; gach re úll = gach dara húll.
Uaireanta úsáidtear dóú agus treas in ionad dara agus tríú faoi seach.
12.10 Ní gnách aidiacht shealbhach ná ainmfhocal ginideach cinnte a bheith ag cáiliú
ainmfhocail má tá orduimhir á cháiliú. Leaganacha mar seo a leanas is gnáiche: an chéad
mhac aige; an dara hiníon dó; an tríú deirfiúr le Seán.
Ach uaireanta úsáidtear an aidiacht shealbhach nó an t-ainmfhocal ginideach cinnte: a chéad mhac; a deichiú bliain; ár
gcéad athair; seachtú mac an rí. Agus is é is iondúla i bhfrásaí mar dara máta na loinge.
12.11 Is féidir chéad a úsáid le hainmfhocal iolra: na chéad daoine; na chéad bhlianta den
réabhlóid.
Díshéimhítear é
•ar lorg na haidiachta sealbhaí a (bain. uatha): a céad fhear céile
•ar lorg focail a uraíonn; ár gcéad mhac; bhur gcéad teach
•mar réimír ar ócáidí áirithe: céadonóracha. Ach ón uair a chéadbhlais mé é; an
chéadghin.
AN CODÁN
12.12 Úsáidtear foirmeacha na n-orduimhreacha i gcóras na gcodán ach amháin chéad,
dara. Féadann siad bheith cinnte nó éiginnte. Seo an córas:
½ (leath); 1/3 (trian); 2/3 (dhá thrian); ¼ (ceathrú); 3/4 (trí cheathrú); 2/5 (dhá chúigiú); 5/6
(cúig shéú); 4/7 (ceithre sheachtú); 5/8 (cúig ochtú); 7/9 (seacht naoú); 9/10 (naoi ndeichiú);
1/20 (fichiú): 1/29 ([an] fiche naoú cuid); 1/30 (tríochadú); 1/40 (daicheadú); 1/50
124 (caogadú); 1/60 (seascadú); 1/70 (seachtódú); 1/80 (ochtódú); 1/90 (nóchadú); 1/99 ([an]
nócha naoú cuid); 1/100 (céadú); 1/1,000 (míliú); 1/1,000,000 (milliúnú); 1½ (a haon go
leith); 2½ Kg (dhá chileagram go leith)
I gcás codán níos casta is gnách, i gcúrsaí uimhríochta, iad a léamh mar seo:
1/11 a haon ar a haon déag [de thonna]
23/24 fiche a trí ar fiche a ceathair [den chostas]
82/340 ochtó a dó ar thrí chéad is daichead [den bhrabús].
Ach más mian iad a scríobh amach go foirmiúil is mar seo a dhéantar é:
1/11 aondéagú; 7/11 seacht n-aondéagú
1/12 dódhéagú; 10/12 deich ndódhéagú
11/12 a haon déag de dhódhéaguithe
18/19 a hocht déag de naoidéaguithe
17/20 a seacht déag de fichithe
3/24 trí fiche ceathrú cuid
23/29 fiche a trí de fiche naoithe
13/30 a trí déag de thríochaduithe
61/66 seasca a haon de sheasca séithe
32/81 tríocha a dó d'ochtó aonuithe
74/83 seachtó a ceathair d'ochtó tríthe
81/84 ochtó a haon d'ochtó ceathruithe
83/92 ochtó a trí de nócha dóithe
87/97 ochtó a seacht de nócha seachtuithe
137/245 céad tríocha a seacht de dhá chéad daichead cúigithe
13/300 a trí déag de thrí chéaduithe
125 1,000,103/3,000,008 milliún, céad a trí de thrí mhilliún ochtuithe.
12.13 Is féidir an focal cuid a úsáid leis na codáin shimplí in aon chás inar gá sin de ghrá
na soiléire nó d'fhonn athbhrí a sheachaint: is fearr leath an úill ná a chúigiú cuid.
FOIRMEACHA UIMHRIÚLA EILE
12.14 An réimír uimhriúil Is é seo an córas: aon(-), dá(-), dé(-), trí(-), ceathair(-), cúig(-),
sé(-), seacht(-), ocht(-), naoi(-), deich(-), céad(-):
aonmhac Dé; dátheangach; dé-ocsaíd; trídhathach; ceathairchosach; cúigsheas (bád);
sébhlianach; seachtfhillte; ochtsiollach; naoishleasach; deich-chúinneach; céadchathach.
12.15 An aidiacht thuairisciúil orduimhriúil: príomha, déach, treasach, ceathartha,
cúigeach, séach, etc.: dath príomha; sraith dhéach; carraig threasach; slonn ceathartha;
cothromóid chúigeach.
12.16 An aidiacht mhinicíochta: singil, dúbailte, tréaga (trífhillte), ceathairfhillte,
cúigfhillte, séaga (séfhillte), seachta (seachtfhillte), céadach: táille shingil; seomra dúbailte;
scáthlán trífhillte; toradh céadach.
126 13
NA FORAINMNIGH
AN FORAINM PEARSANTA
13.1 Tá trí shórt forainm pearsanta ann, an ceann gnách, an ceann neodrach ea, agus an
ceann éiginnte té. Is ar an gceann gnách amháin a thráchtar sa rannóg seo.
Seo iad na forainmneacha pearsanta:
uatha 1 mé; 2 tú, thú; 3f sé, é; 3b sí, í.
iolra 1 sinn, muid; 2 sibh; 3 siad, iad.
13.2 Úsáidtear thú mar chuspóir briathair: molaim thú, caillfear thú, agus nuair is ainmní
é ar lorg na faisnéise in abairt chopaileach: mo cheol thú; chugam aniar thú; cér díobh thú?
Is gnách go n-úsáidtear tú sna cásanna eile; ar chuala tú? is tú an captaen; nach tú an
óinseach? ach tú; gan tú; tú a bheith i ngrá; agus tú déanach!
Ní úsáidtear sé, sí, siad ach mar ainmní go díreach ar lorg briathair fhaisnéisigh: chuaigh sé
(sí, siad) amach; tá sé (sí, siad) anseo.
I ngach cás eile, é, í, iad na foirmeacha a úsáidtear sa tríú pearsa: rachaidh Seán agus í go
Sasana; thiocfaidís abhaile agus iad fliuch; is capall é; is iad an dream is fearr iad; sin [é] é;
cé hé mé?; déan é; mholfaí iad; níl agam ach é; téigh gan í; cinn eile seachas iad; idir í agus
an tine; le hí a phósadh; ceann mar é; chun iad a mholadh, murab é (ach ab é) an t-ól bheadh
an tsláinte go fóill aige; bhí mé caillte murach (mura mbeadh) iad.
AN FORAINM RÉAMHFHOCLACH
13.3 Seo iad na forainmneacha réamhfhoclacha agus na réamhfhocail lena ngabhann siad.
127 réamhfhocal 1. uatha 2. uatha 3. uatha f 3. uatha b 1. iolra
ag
ar
as
chuig
de
do
faoi
i
idir
ionsar
le
ó
roimh
thar
trí
um
agam
orm
chugam
díom
dom
fúm
ionam
---
ionsorm
liom
uaim
romham
tharam
tríom
umam
agat
ort
asat
chugat
díot
duit
fút
ionat
---
ionsort
leat
uait
romhat
tharat
tríot
umat
aige
air
as
chuige
de
dó
faoi
ann
---
ionsair
leis
uaidh
roimhe
thairis
tríd
uime
aici
uirthi
aisti
chuici
di
di
fúithi
inti
---
ionsuirthi
léi
uaithi
roimpi
thairsti
tríthi
uimpi
againn
orainn
asainn
chugainn
dínn
dúinn
fúinn
ionainn
eadrainn
ionsorainn
linn
uainn
romhainn
tharainn
trínn
umainn
AN AIDIACHT SHEALBHACH
13.4 Is iad seo a leanas na haidiachtaí sealbhacha mar aon leis na hathruithe tosaigh a
dhéantar ar an bhfocal a leanann iad:
1 u. mo, (m' roimh ghuta nó roimh fh + guta). Séimhítear.
2 u. do, (d' roimh ghuta nó roimh fh + guta). Séimhítear.
3 u.f. a Séimhítear.
3 u.b. a Cuirtear h roimh ghuta.
1 iol. ár Uraítear.
2 iol. bhur Uraítear.
3 iol. a Uraítear.
128 mo chos; m'úll; do bhróg; d'ubh; a bhríste; a aiséirí; a gúna; a hál; ár mbád; ár n-arán; bhur
dteach; bhur n-athair; a gcairde; a n-athair.
Má chuirtear an uimhir dhá isteach idir an aidiacht shealbhach agus a ainmfhocal fanann an
t-athrú tosaigh mar a bhí: a dhá gúna (hordóg); ár (bhur, a) dhá mbád (n-ordóg).
Tabhair faoi deara na foirmeacha seo; do m'athair; do d'athair; mo fhreagra; do fhlaigín.
13.5 Táthaítear na réamhfhocail de, do, faoi, i, le, ó, trí leis na haidiachtaí sealbhacha dar
tús guta mar seo go hiondúil
•le a: dá (<de), dá (<do), faoina, ina, lena, óna, trína: dá chosa (cosa, gcosa), etc.
•le ár: dár (<de), dár (<do), faoinár, inár, lenár, ónár, trínár
Ní tháthaítear i gcás go dtí a (ár). Ní úsáidtear an réamhfhocal go roimh mo, do, etc. go hiondúil: go dtí mo (do, a, ár)
namhaid.
13.6 Nuair a thagann faoi, go, le, ó, trí roimh a chéile ligtear a ar lár de ghnáth: ag
séideadh faoi chéile; ó áit go chéile; ag troid le chéile; tá mé trí chéile agat; cuir ó chéile iad.
Ní ligtear a ar lár ar lorg na réamhfhocal eile: dá chéile; ina chéile; ar a chéile; etc.
Fanann an séimhiú ar chéile ar lorg go, le.
13.7 Roimh an ainm briathartha cuirtear á in ionad dá (= do+ a) (13.5), agus is minic arna
in ionad ar a (san aimsir chaite): á ól (hól, n-ól); arna fhoilsiú (foilsiú, bhfoilsiú).
13.8 Is minic an focal cuid idir an aidiacht shealbhach agus a hainmfhocal nuair atá teibíocht
nó iolra nó ábhar do-áirimh i gceist: a cuid eolais; a cuid leabhar; mo chuid gruaige (siúcra).
13.9 Úsáidtear an aidiacht shealbhach go comhaisnéiseach leis an ainmfhocal a leanann í in
abairtí den sórt seo a leanas: chuir sé ina bpéirí iad; bhunaigh siad iad féin ina gcoiste; roinn
an t-airgead ina dhá chuid; tá an t-uisce ag imeacht ina ghal; tháinig siad ina mbeirteanna
(ina dtriúir is ina dtriúir, etc.); chuaigh siad a dtriúr ann; tabhair dúinn ár mbeirt é.
13.10 Sna frásaí mo dhuine, mo Dhónall, do Shéamas is minic a chuireann an aidiacht in iúl
gur duine a bhí i gceist cheana atáthar a mhaíomh: tá mo dhuine tinn; tháinig mo Dhónall
cóir abhaile; sin é do Shéamas anois agat.
129 Úsáidtear an réamhfhocal mar ar an dóigh chéanna: tháinig sé abhaile mar Dhónall; fágaimis ann é mar scéal.
13.11 Úsáidtear an tríú pearsa den aidiacht shealbhach thar ceann an fhocail leithéid(í) cibé
faoi phearsa na haidiachta sealbhaí atá ag cáiliú leithéid(í): níl mo leithéid oilte a dhóthain;
níl ár leithéidí oilte a ndóthain.
13.12 Úsáidtear an forainm réamhfhoclach in ionad na haidiachta sealbhaí i gcásanna
áirithe: an t-amadán is mac duit; cad is ainm di? an mac is sine aige; an tríú mac leis; an
baile seo againne; briseann sé an croí ionam.
13.13 Ní gnách ár a úsáid roimh athair, máthair, etc. Déarfadh duine le deartháir nó le
deirfiúr dó: an bhfaca tú m'athair, mo sheanathair, mo mháthair mhór)?
COMHRÉIR AN FHORAINMNIGH
13.14 An Forainmneach mar Ainmní nó mar Chuspóir
Foirm tháite den bhriathar a léiríonn an t-ainmní má tá foirm oiriúnach ann: téimis abhaile;
suigh; d'éireoidís.
I ngach cás eile úsáidtear an forainm pearsanta mar ainmní: tiocfaidh sé; tá siad ann; is bó í;
agus is é amháin a úsáidtear mar chuspóir: d'fheicfeadh an bhean sinn; buaileadh é.
Is minic nach n-athluaitear an forainmneach in abairtí mar dúirt mé leis éirí, agus d'éirigh
[sé], ná i bhfreagraí:
An ndéanfaidh tú é? Déanfaidh [mé].
An rachaidh sibh? Rachaidh (rachaimid) cinnte.
13.15 An Forainmneach mar Fhaisnéis
Úsáidtear an forainm pearsanta agus an forainm réamhfhoclach mar fhaisnéis: is é a bhí ann;
ba liom an bád freisin.
Ní úsáidtear an forainm pearsanta mar fhaisnéis in abairt aicme.
13.16 An Forainmneach faoi réir ag Réamhfhocal Simplí
130 Úsáidtear an forainm pearsanta faoi réir ag réamhfhocal sna cásanna seo
•ar lorg ach, gan, go dtí, mar, murach, ná, seachas: níl ann ach sibh; tar gan í; ní spórt go
dtí é; fir mar iad; murach é; b'fhearr cailíní ná sibh; níl peann ar bith eile agam seachas é
•ar lorg idir i bhfrásaí dar múnla "A agus B": idir é agus í; idir mé agus m'athair; idir sinn
agus an mhuintir a chuaigh romhainn; Dia idir sinn agus an t-olc; idir tú agus an tine
•mar ghníomhaí nó mar chuspóir ag ainm briathartha: daoradh Brian as iad a ghoid;
chrom Síle ar é a dhéanamh; tabharfar faoi mé a smachtú; ciontach in í a leonadh; le sinn a
thiomáint; roimh sibh a scaoileadh; chun tú a phósadh; murach iad a bheith tinn.
Ní gnách forainm ar bith a bheith faoi réir ag na réamhfhocail a, ag, dar, go, os.
In aon chás eile is iondúil forainm réamhfhoclach a dhéanamh de réamhfhocal + forainm.
Sórt dobhriathair an cumasc sin go minic: rith Eoin eadrainn; tá áthas orm; bíodh ciall agat.
Sórt aidiachta é uaireanta eile: thogh Seán capall liom; is mac dóibh Gearóid.
13.17 An Forainmneach faoi réir ag Réamhfhocal Comhshuite nó ag Ainm Briathartha
Toisc gurb ionann aidiacht shealbhach agus ginideach an fhorainm phearsanta, is í a úsáidtear
faoi réir ag réamhfhocal comhshuite nó ag ainm briathartha, ach is gnách a rá gur ag cáiliú na
bhfocal sin atá sí. Roimh an ainm briathartha a thagann sí: bhí Oscar do mo mholadh.
Tagann sí idir dhá mhír an réamhfhocail chomhshuite: faoi do choinne; os ár gcomhair;ina
n-aghaidh.
INSCNE AN FHORAINMNIGH
13.18 Sa tríú pearsa uatha amháin atá foirmeacha éagsúla ag an bhforainmneach maidir le
hinscne.
13.19 An Inscne i gcás Daoine
Is é gnéas an duine agus ní hí inscne an ainmfhocail a chinneann inscne an fhorainmnigh go
hiondúil. Is é an forainmneach firinscneach a úsáidtear le fireannaigh agus is é an
131 forainmneach baininscneach a úsáidtear le baineannaigh: sin í an cailín ag cur uirthi a cóta;
feicim scológ agus é ag tiomáint a chuid eallaigh roimhe; amhránaí maith í (Nóra);
comharsa mhaith é (Seán); is í an captaen í.
Ach is gnách an forainmneach firinscneach a úsáid ar lorg cé, cibé
•más fo-ainmní in abairt chopaileach é: cé hé an bhean sin? "an bhfuil a fhios agat cé hé
mé?" ar sise; cibé hé í féin.
Ach téann an ghnáthriail i bhfeidhm más ainmní é: cé hí féin? cé hí Peig? cibé hí féin.
•más forainm réamhfhoclach é: cé leis (air) ar pósadh Éanna? cé leis a raibh Eoin ag
damhsa?
•más aidiacht shealbhach idir dhá mhír an réamhfhocail chomhshuite é: cé lena aghaidh
an gúna? cé ina choinne a raibh Eibhlín ag imirt? (cluiche cailíní)
•má tá an dá ghnéas i gceist; is cuma cé a thiocfaidh, ina fhear nó ina bhean é.
An Inscne i gcás Ainmhithe agus Rudaí Neamhbheo
13.20 Más ainmhithe nó rudaí neamhbheo atá i gceist is gnách go ngéilleann inscne an
fhorainmnigh d'inscne a ainmfhocail: is lao baineann é; is fuiseog fhireann í; tá trí choileán
aige (madra baineann); an bhfaca tú é (peann)? chaill mé í (scian).
Ach de réir ghnéas an ainmhí a chinntear inscne an fhorainmnigh i gcomhthéacs ina bhfuil an
gnéas go mór i gceist: tá searrach inti (asal).
13.21 Forainmneach baininscneach a sheasann do árthach (bád), bád, soitheach (= bád):
árthach deas í; bhí an bád ina luí ar a béal fúithi.
Féadann an forainmneach bheith firinscneach nó baininscneach i gcás capall, carr, cú, rásúr,
claíomh, clog, leabhar agus corrfhocal eile.
13.22 Forainmneach firinscneach a ghabhann leis na focail áit, uair (am): is é an áit is fearr
é; sin é an uair a cailleadh an fear bocht.
132 13.23 An forainmneach firinscneach is iondúil ar lorg na bhforainmneacha ceisteacha cad,
céard, cá:
Peadar: Cad é sin? Pól: Is fuinneog í.
Cad as a bhfaightear an bainne? As an mbó, an ea?
Cá hair a bhfuil tú ag caint? Ar bhó, an ea?
D'fhéadfadh an cainteoir cad í, céard í, etc. a rá dá mb'eol dó inscne an ainmfhocail a bheadh sé a iarraidh, e.g. i gcás
múinteora ag ceistiú daltaí, nó i gcomhrá mar seo:
Peadar: An bhfaca tú í? Pól: Céard (cad) í? Peadar: Mo scian.
An fhoirm fhirinscneach is iondúil ar lorg cibé acu in abairtí mar seo: bhí tuin ar a theanga cibé acu ina Ghaeilge nó ina
Bhéarla an chaint.
An Forainmneach Firinscneach i gcásanna eile
13.24 Is é an forainmneach firinscneach a úsáidtear go hiondúil in ionad clásal ainmfhoclach
nó frása ainmfhoclach, agus i gcásanna eile nach mbeadh aon chúis ar leith ann chun an
fhoirm bhaininscneach a úsáid: tá a fhios agam cá bhfuil sé; tá sé furasta bheith ag caint; an
mar sin é? sin é (=is leor sin); cibé scéal é; ina dhiaidh sin; roimhe sin; os a choinne sin (an
forainmneach ag tagairt d'eachtra éigin sna trí shampla dheireanacha).
13.25 Mar an gcéanna i gcás trácht ar an aimsir, ar an am, ar an bhfad slí: tá sé fuar (fliuch,
etc.); tá báisteach (sioc) air; tá aiteall aige; tá aithne an lae air (an chéad chuid de bhánú an
lae); bhí sé a trí a chlog; bhí sé ina oíche nuair a thángamar; tá sé céad míle as seo go
Corcaigh.
Ach má luaitear an focal aimsir, uair (aimsir), uain, is é an forainmneach baininscneach is
gnách: is deas an aimsir í; is millteanach an uair (uain) í.
Inscne an Fhorainmnigh in Abairtí Aicme & Ionannais áirithe
133 13.26 Ní hí an fhaisnéis ainmfhoclach a dhéanann inscne an ainmní fhorainmnigh a
chinneadh de ghnáth, ach an t-ainmfhocal (nó a chothrom) a bhfuil an t-ainmní ag feidhmiú
thar a cheann: is bia folláin í (leite); is mór an náire é (iad a bheith leisciúil); sin é mo bharúil
féin (cibé rud atá tar éis a ráite).
13.27 Ní hé an t-ainmní ainmfhoclach ach an fhaisnéis a chinneann inscne na fofhaisnéise
forainmní de ghnáth, fiú amháin nuair atá an fhaisnéis scartha ón bhfofhaisnéis. Tá cló trom
ar an bhfaisnéis agus ar an bhfofhaisnéis sna samplaí seo a leanas: ní hí an speal an gléas is
fearr; is é mo thuairim go bhfuil siad tinn; ba é mo chomhairle dó an fheirm a dhíol.
Mar sin féin téann tionchar inscne an ainmní i bhfeidhm ar inscne na fofhaisnéise corruair.
Tarlaíonn sin fosta nuair is forainm pearsanta an t-ainmní:is é an chéad chrann a tharla dó
saileach mhór; más é toil Dé é.
Is minic an forainm baininscneach taobh le ceist, cúis, fírinne nuair atá focal amháin den
phéire ina ainmní agus an focal eile ina fhaisnéis: sin í an cheist (chúis, fhírinne).
UIMHIR AN FHORAINMNIGH
13.28 Is iondúil go ngéilleann an forainmneach dá ainmfhocal ina uimhir: cuir ort do
mhiotóga, a Sheáin; cuirigí oraibh bhur miotóga, a gharsúna; maith sibh, a fheara; mo cheol
thú, a mhic. Ach is gnách go ngabhann cnuasainm uatha forainmneach iolra más iad baill
indibhidiúla an chnuais atá i gceist: tá beirt amuigh agus iad ag troid; an mhuintir a raibh mé
leo, cuireadh a dteach trí thine; theithfeadh an tréad dá bhfeicidís faolchú. Ach is mór an
tréad é.
13.29 Iolra an fhorainmnigh a úsáidtear go minic ag caint le heaglaiseach. Iolra an ómóis a
thugtar air: Dia daoibh, a athair; conas tá sibh, a athair? fanaigí anseo, más é bhur dtoil é, a
shagairt.
134 13.30 Uatha firinscneach an fhorainm réamhfhoclaigh a úsáidtear ar lorg cá, cad, céard, cé de
ghnáth: cá (cad, céard) leis a mbuaileann na hiománaithe an sliotar? cé leis ar pósadh an dá
dheartháir?
Ach is é an t-iolra a úsáidtear i gcás an tabharthaigh rannaíoch: cé acu a rinne é? agus i gcás
an fhocail eatarthu: cé eatarthu a bhfuil sé?
13.31 Uatha firinscneach na haidiachta sealbhaí a úsáidtear idir dhá mhír an réamhfhocail
chomhshuite ar lorg cad, céard, cé:
Cad lena aghaidh iad sin? Le haghaidh na muc, an ea?
Cé ina choinne a raibh sibh ag imirt?
13.32 Gabhann an fhofhaisnéis uimhir an ainmní in ionad uimhir na faisnéise an uair annamh
is difriúil le chéile iad: ní hí mná na hÉireann í! an iad Dia iad?
TREISIÚ AR AN bhFORAINMNEACH
13.33 Tá trí bhealach thábhachtacha ann chun forainm pearsanta a threisiú cibé acu ina
sheasamh ann féin nó istigh i bhforainmneach éigin eile dó.
lan iarmhír threise a úsáid
lan forainm aisbhreathnaitheach féin a úsáid i gcomhaisnéis leis an bhforainmneach
lan forainm taispeántach, seo, sin, siúd a úsáid i gcomhaisnéis leis an bhforainmneach.
De ghrá na simplíochta tugtar treisfhocail ar an dá shórt forainm treise, agus ar na
hiarmhíreanna treise. Tá a bhrí speisialta féin ag gach ceann de na trí shaghas.
13.34 Is féidir féin a úsáid le haon phearsa nó le haon uimhir den fhorainmneach. Leis an tríú
pearsa a úsáidtear seo, sin, siúd, de ghnáth.
Ní infhilltear féin, seo, sin, siúd.
135 13.35 Ní úsáidtear an iarmhír threise de ghnáth ach i gcás daoine. Tá iarmhír ar leith ann le
haghaidh gach pearsa agus uimhir den fhorainmneach, agus le haghaidh gach inscne den tríú
pearsa uatha.
Más aidiacht shealbhach atá le treisiú, naisctear an iarmhír le foirceann an ainmfhocail atá an
aidiacht shealbhach a cháiliú, nó leis an gceann deireanach de cháilitheoirí eile an
ainmfhocail sin más ann dóibh.
Más forainm réamhfhoclach nó forainm pearsanta iolra nó foirm tháite de bhriathar atá le
treisiú, naisctear an iarmhír lena fhoirceann.
Más forainm pearsanta uatha atá le treisiú tá foirm threise ar leith ann chuige.
13.36 An Forainm Pearsanta agus an Iarmhír Threise
Tá na foirmeacha gan treise faoi lúibíní.
uatha 1 mise 2 tusa, thusa 3f seisean, eisean 3b sise, ise
(mé) (tú, thú) (sé, é) (sí, í)
iolra 1 muidne, sinne 2 sibhse 3 siadsan, iadsan
(muid, sinn) (sibh) (siad, iad)
An treorú a thugtar faoi thú, é, í, iad, (13.2) tá sé inleanta fosta i gcás thusa, eisean, ise,
iadsan faoi seach.
13.37 Foirmeacha eile den Iarmhír Threise
uatha 1 -sa, -se 2 -sa, -se 3f -san, -sean 3b -sa, -se
iolra 1 -na, -ne, -e 2 -sa, -se 3 -san, -sean
Le focail dar críoch litir leathan a naisctear -na, -sa, -san; agus le focail dar críoch litir chaol a naisctear -e, -ne, -se, -sean.
forainmneacha réamhfhoclacha liomsa, uaimse, ortsa, duitse, dósan, as-san, airsean,
leis-sean, roimpise, againne, ionaibhse, eatarthusan, dóibhsean
aidiachtaí sealbhacha mo chapallsa, mo mháthairse, mo chos-sa, m'ingnese, do bhrógasa,
d'eochairse, a bhatasan, a gháiresean, a cíorsa, a gruaigse, ár mbádna, ár máistirne, ár
136 n-arán-na, ár gcoinín-ne, bhur ngeatasa, bhur bpáircse, a gciallsan, a bpáistesean, mo leanbh
bochtsa, do chuid Gaeilgese (do chuidse Gaeilge)
briathra táite téimse, rachainnse, tógsa, cas-sa, buailse, bris-se, mholamarna, chuirfimisne,
rithigíse, bheidís-sean
13.38 Maidir leis na foirmeacha treise ní mór a thuiscint
•nach gcuirtear aon bhéim ghutha ar an aidiacht shealbhach
•gur ar an eilimint den fhorainmneach is forainm (agus nach ar an eilimint is
réamhfhocal nó briathar) atá an treisiú: romhainne, chuireamarna
•nach gcuirtear aon bhéim ghutha ar na hiarmhíreanna féin: acusan, a mhacsan,
rithfidís-sean, iadsan, annsan, dósan.
Do bhrí na cainte a thagraíonn "treisiú" san alt seo. Do neart an ghlóir a thagraíonn "béim ghutha".
13.39 Ionad na dTreisfhocal féin, seo, sin, siúd
Is gnách gurb ionann ionad na dtreisfhocal féin, seo, sin, siúd agus ionad na n-iarmhíreanna
ach nach naisctear iad le haon fhocal eile:
•le forainm pearsanta: mé féin; é seo; í sin; iad siúd
•le forainm réamhfhoclach: ort féin; leis sin
•le haidiacht shealbhach: mo bhróga féin; mo leanbh bocht féin; mo chuid Gaeilge féin; a
bhróga sin; a leanbh bocht siúd; a gcuid Gaeilge seo
•le foirm tháite an bhriathair: déan féin é; chuirfidís siúd eagla ort.
13.40 Má thagraíonn dhá fhorainmneach don rud céanna i gcomhthéacs agus go bhfuil
treisfhocal ag gabháil leis an gcéad cheann ní gnách treisfhocal a chur leis an dara ceann: dá
dtiocfaidís féin agus an t-airgead a bheith leo; suighse síos agus fan ciúin; tá mo pheannsa
caillte agam ach tá mo pheann luaidhe liom; tabhair toirtín di sin agus lig di imeacht.
Tarlaíonn sin go rímhinic i gceist agus freagra:
Peadar: An é féin a rinne iad? Pól: Is é.
137 Siobhán: Cad a dhéanfása? Sinéad: D'éireoinn.
Gearalt: An tusa Gearóid? Gearóid: Is mé.
Cáit: An é sin é? Caitlín: Ní hé.
Ach má tá rogha le déanamh idir dhá rud, b'fhéidir go mbeadh an dara treisfhocal
riachtanach:
Peadar: Cé acu tusa nó Seán a bhí ann? Pól: Mise.
Siobhán: Cé agaibh is sine tú féin nó Síle? Sinéad: Mé féin.
Gearalt: An libhse nó leosan é? Gearóid: Is linne.
Cáit: Cé agaibh a rachaidh, sibhse nó iadsan? Caitlín: Rachaimidne.
Diarmaid: Cé acu é seo nó é sin a bhris iad? Dónall: É sin.
13.41 Ní gnách ach oiread iarmhír a chur le forainm pearsanta atá ina fhaisnéis in abairtí
mar is í a bhí ann; is mé nach mbíonn uaigneach mar is iondúil béim ghutha láidir ar a
leithéid d'fhaisnéis.
FÉIN INA THREISFHOCAL
13.42 Úsáidtear an forainm aisbhreathnaitheach féin mar threisfhocal i gcomhaisnéis le
forainmneach agus uaireanta le hainmfhocal nuair a thagraíonn an focal sin do rud éigin a bhí
i gceist roimhe sa chomhthéacs. Sin an chúis a ndeirtear go bhfuil sé aisbhreathnaitheach.
Bíonn béim láidir ghutha ar an bhfocal féin.
Sna cásanna is simplí bíonn féin agus a chomhfhorainmneach agus a dtéarma san abairt
chéanna: cóiríonn gach saighdiúir a leaba féin (a an forainmneach, saighdiúir a théarma agus
féin).
Is minic an téarma in abairt eile:
Peadar: Cá bhfuil rásúr Sheáin? Pól: Tá sé aige féin.
Siobhán: Cén leabhar atá ag Síle? Sinéad: A leabhar féin.
Nó d'fhéadfadh an tagairt bheith do dhuine atá i ndiaidh labhairt:
138 Peadar: Dún an doras le do thoil, a Phóil. Pól: Dún féin é.
Siobhán: Tabhair dom milseán, a Shíle, mas é do thoil é.
Sinéad: Ná tabhair, a Shíle. Tá go leor aici féin.
Nó d'fhéadfadh féin tagairt do dhuine éigin atá tar éis é féin a chur in iúl ar shlí éigin eile
seachas labhairt -- trí fhothram a dhéanamh, cuir i gcás: Buaileadh cnag ar an doras. "Cé thú
féin?" arsa mise de ghlór ard.
Agus is le mórtas do dhuine, uaireanta, a déarfaí: An tú féin atá ann, a Sheáin?
13.43 Cás ar leith den treisfhocal aisbhreathnaitheach atá ann má chiallaíonn féin an duine is
tábhachtaí i ngrúpa éigin. Is ainmfhocal nó forainmneach an téarma: ba í an ardmháistreás
féin a chuir an scrúdú orainn (ní duine dá cuid cúntóirí a rinne é); an bhfuil sé féin (fear an tí,
an bainisteoir, etc.) istigh?; cuir fios air féin.
13.44 Is minic nach léiríonn an comhthéacs cé acu treisfhocal nó dobhriathar treise (21.35)
atá san fhocal féin. Dá thairbhe sin, tá claonadh ann forainm breise a chur roimh an
treisfhocal féin chun athbhrí a sheachaint: bhí an sagart paróiste é féin ann; dá bhfeicfinn mé
féin iad.
Agus fiú amháin nuair nach bhfuil aon athbhrí ann: ba é an Pápa é féin a chum an phaidir
sin.
Forainm treisithe breise atá san abairt: chonaic mise mé féin é.
FORAINMNIGH & FOCAIL THAISPEÁNTACHA EILE
13.45 Úsáidtear an forainm taispeántach seo, sin, siúd, ar cheithre bhealach
lgo comhaisnéiseach le forainmneach atá roimhe: is capall é sin; tabhair cabhair dóibh
seo; cá bhfuil a bhean siúd?; dá rachaidís siúd
lgo comhaisnéiseach roimh an bhforainm pearsanta: sin é an capall; seo í an bhean; siúd
iad na gardaí
139 lthar ceann an fhorainm phearsanta: tá sin ceart; ól seo; an bhfuil siúd amhlaidh? léim
siúd ar an gcapall; sin cat; seo an mála; siúd an fhírinne; cad seo? cé sin? sin sin; mar seo;
go dtí sin; gan siúd a ól
lle feidhm dobhriathair: chomh hard seo (sin, siúd).
Is dobhriathra na cumaisc ansin (am, áit), anseo (áit), ansiúd (áit).
13.46 Tá sé caoithiúil cur síos anseo ar aidiachtaí taispeántacha chomh maith le
forainmneacha taispeántacha.
Seo, sin, úd na haidiachtaí taispeántacha. Murab ionann is na forainmneacha taispeántacha, ní
gnách béim ghutha a chur ar na haidiachtaí seo. Is féidir a n-úsáid i ngach tuiseal go fiú an
ghairmigh (9.15), agus leis an alt nó gan an t-alt (7.10).
13.47 Tá na focail thaispeántacha go léir difriúil leis na treisfhocail eile sa mhéid go
gcuireann siad in iúl eatramh de shórt éigin a bheith idir an cainteoir agus an rud atá i gceist
aige, eatramh slí, eatramh ama, eatramh measa, etc. Is féidir trí roinn a dhéanamh díobh: seo,
anseo; sin, ansin; úd, siúd, ansiúd.
13.48 Léiríonn na focail seo, anseo, cóngaracht don chainteoir.
láit (in aice an chainteora): an fear seo; iad seo; a litir seo; air seo; fanaidís seo leat; seo
é é; ól seo; fan anseo
lam (ionann is láithreach nó díreach caite): an abairt seo a leanas; roimhe seo; faoin taca
seo; an mhí seo caite
lmeas (muintearas): a bhean seo (my good woman); a ghiolla seo (my dear chap); cad é
seo is ainm duit (an cainteoir ag cur in iúl, le cneastacht nó le searbhas, gur chóir go mbeadh
a fhios sin aige)
lgluaiseacht (i dtreo an chainteora); seo amach (isteach) é.
13.49 Léiríonn sin, ansin, eatramh measartha a bheith idir an cainteoir agus an rud atá i
gceist aige:
140 láit (in aice an éisteora nó giota amach ón gcainteoir): cad é an rud é sin atá agat?
tabhair dom an leabhar sin; cé hé sin? fanaidís sin ansin.
Tá correisceacht ann: sin é agat mé i m'fhear cinn riain.
lam (tamall ó shin): cad é sin a dúirt tú? an abairt sin thuas; sin é an rud a chuala mé;
idir sin is meán oíche; roimhe sin; ina dhiaidh sin
lmeas (fuaráil): Tadhg Ó Sé sin
lgluaiseacht (ón gcainteoir): sin amach (isteach) é.
13.50 Léiríonn úd, siúd, ansiúd eatramh mór a bheith idir an cainteoir agus an rud atá i
gceist aige.
láit (giota maith ar shiúl): a fhir úd thall ar an gclaí!; féach orthu siúd; tabhair chugam é
siúd; siúd ansiúd é
lam (fada ó shin): an rud úd a dúirt Críost; iad siúd a bhí liom anuraidh; cá hainm siúd
é?
lmeas (béasach): éist, a bhean úd (madam); (ardmheas): Pádraig Mac Piarais úd;
tógaimis lia os a leacht siúd; (drochmheas): fan amach uathu siúd; Diarmaid Mac Murchú
úd.
13.51 Léiríonn na comhráite seo a leanas mar a úsáidtear seo, sin, siúd, ag tagairt don
chomhrá é féin:
Peadar: Nach bhfuil a fhios agat gur briseadh cos leis?
Pól: B'fhéidir gur chuala mé rud éigin faoi sin.
Peadar: Tá siúd amhlaidh. Agus seo rud eile....
Is don abairt roimhe atá sin ag tagairt. Don abairt roimh an abairt roimhe atá siúd ag
tagairt.Don abairt atá le teacht atá seo ag tagairt:
Sinéad: Bíonn páistí an oileáin ag siúl i gceann míosa.
141 Siobhán: Cad a deir tú?
Sinéad: Deirim é siúd.
Sampla eile: Tá sé go hainnis agat. Tá sin.
13.52 Nuair atá aire na gcainteoirí dírithe cheana féin ar rud atá i bhfad uathu de réir ama,
fad slí, etc., úsáidtear sin, ansin, in ionad úd, siúd, ansiúd.
Peadar: Cé hé siúd thall sna crainn?
Pól: Ní duine é sin ach tor.
AN TREISFHOCAL AG LÉIRIÚ FRITÉISE
13.53 Feidhm fhritéiseach sainfheidhm na hiarmhíre treise: eisean a rinne an obair, ise an
chaint; téimidne an timpeall agus téann siadsan an cóngar; is fearr mo mhacsa ná a macsan;
tá sé chomh cóir domsa tusa a aithint is atá sé duitse mise a aithint.
13.54 Maidir le habairtí den chineál deireanach sin thuas ina bhfuil dhá phéire forainmneach
i bhfritéis, is minic nach gá gach ceann den cheathrar a threisiú le hiarmhíreanna. De réir an
chomhthéacs is minic nach gá iarmhír ach le ceann nó dhó: feicfidh sé thú sula bhfeicfidh
tusa é; tuigim go n-aithníonn tú mé ach ní aithnímse thusa.
13.55 Agus is leor dul na habairte féin go minic le treisiú a dhéanamh gan dul i muinín
iarmhír ar bith: d'amharc sí air agus é uirthi; níl aon bhaint agam leo ná acu liom; éirigh
díom agus éireoidh mé díot; bhí radharc agam air agus gan aon radharc aige orm; mura
maróidh tú é maróidh sé thú; má bhí grá agat do Sheán, ní raibh grá aige duit.
Mar an gcéanna má chuirtear ainmfhocal nó dhó in ionad na bhforainmneach: ní
chuimhneoinn go deo ar Mháire ná í orm.
142 13.56 Ní bhíonn an fhritéis róshoiléir uaireanta. Sna habairtí is simplí fágtar leath na fritéise
ar lár, agus sna cásanna sin ní bhíonn de ghnó ag an iarmhír ach treisiú simplí, gan fritéis, gan
aisbhreathnú, gan taispeáint: linne an liathróid; cá bhfuil do leabharsa? freagróidh mise é;
gabhaigíse abhaile.
13.57 Cé gur taispeáint is feidhm leithleach do na focail thaispeántacha, is minic a léiríonn
siad fritéis freisin. Is gnách gur seo, siúd; anseo, ansiúd na péirí fritéiseacha; ach úsáidtear
seo, sin; anseo, ansin go fritéiseach amanna: dúirt cuid acu a leithéid seo agus cuid eile a
leithéid siúd; é seo agus é siúd (é siúd agus é seo); ní hé seo ach é siúd; ní hé sin ach é seo;
d'imigh sin agus tháinig seo; anseo agus ansiúd (ansiúd agus anseo).
13.58 Is gnách tús áite ag an iarmhír ar an bhfocal taispeántach nuair atá daoine le cur i
bhfritéis nach bhfuil
l ar aon uimhir: rachadh seisean dá rachaidís-sean
lar aon phearsa: tá Gearmáinis agamsa ach níl aigesean
lar aon ghnéas más den tríú pearsa uatha iad: tugadh cead a chos dósan ach cuireadh ise
i bpríosún.
In aon chás eile ní mór an focal taispeántach (nó múnla cainte éigin eile) a úsáid: rachadh sé
seo dá rachadh sé siúd; tá Gearmáinis acu seo ach níl sí acu siúd; tugadh cead a cos di sin
ach cuireadh í seo i bpríosún.
NA TREISFHOCAIL i gCOITINNE
13.59 Is féidir an treisfhocal féin a úsáid i gcuideachta na hiarmhíre nó an fhocail
thaispeántaigh, ach ní úsáidtear an iarmhír agus an focal taispeántach le chéile: mise féin;
sinne féin; mise mé féin; sin féin an cheist a fuair a freagra.
13.60 Tabhair faoi deara na dífríochtaí brí atá idir leaganacha na ngrúpaí seo:
143 lansin (dobhriathar ama nó áite); ann sin (foirm fhirinscneach na bhfocal inti sin); annsan
(foirm fhirinscneach an fhocail intise)
lcroith é! (shake it!); croith féin é! (shake it yourself!); croithse é! (you shake it!); croith
thú féin! (shake yourself!); croithse thú féin! (you shake yourself!).
Is é an forainm athfhillteach féin atá sna frásaí croith[sé] thú féin, thuas. Féach 13.72.
Peadar: Buail an liathróid, a Phóil.
Pól: Ní fhéadfainn é. Buailse í, a Philib.
Pilib: Ní bhuailfidh. Buail féin í.
13.61 Na Treisfhocail agus Úinéireacht, Gaol, etc.
Úsáidtear an treisfhocal taispeántach, agus, go hiondúil, iarmhír nó an treisfhocal féin i
gcuideachta na bhfocal agam, agat, etc. i bhfrásaí tábhachtacha áirithe a léiríonn úinéireacht
nó gaol. Le hainmneacha daoine agus leis na focail baile, teach, tír is mó a úsáidtear iad:
Seán seo againne; Dónall seo (sin) agaibhse; Síle seo againn féin; Pádraig seo aici féin; an
teach seo againne; tá Gráinne thíos tigh seo agaibhse; d'fhág siad an tír seo acu féin; an
baile seo againne; na gadhair sin acusan.
Uaireanta ní bhíonn aon treisiú ar an bhforainm réamhfhoclach: an teach pobail seo acu; an
bosca lasán seo agam.
13.62 Ord na bhForainmneacha
Tugtar tús áite don chéad phearsa agus deireadh áite don tríú pearsa nuair a cheanglaítear dhá
fhorainmneach nó forainmneach agus ainmfhocal le focail mar agus, nó, ná nó leis an
gcopail. Foirmeacha treise is mó a bhíonn i gceist: idir mise agus tusa; agatsa nó aigesean;
linn féin ná leosan; dá mba mise tusa; dá mba mé tú d'imeoinn; mise agus an rí; sibhse agus
na mná rialta.
FORAINMNIGH IARTHAGRACHA & RÉAMHTHAGRACHA
144 13.63 Tugtar téarma an fhorainmnigh ar an bhfocal nó ar na focail a seasann an
forainmneach thar a gceann. Deirtear go bhfuil an forainmneach iarthagrach nó
réamhthagrach de réir mar is i ndiaidh an téarma nó roimhe atá sé. Sna samplaí in 13.64-71
tá cló trom ar an bhforainmneach, cló éadrom rómhánach ar an téarma agus cló iodálach ar an
gcuid eile den sampla.
An Forainm Iarthagrach
13.64 Is í an úsáid iarthagrach is coitianta: bhain Seán de a hata sula ndeachaigh sé isteach;
d'éiríodh na páistí agus théidís ar scoil; bhí leabhar á (= do a) léamh agam; rinne sí gáire
nach raibh a fhonn uirthi; ní hí sin an fhuinneog ar ar fhág mé iad.
Is léir ón dá shampla dheireanacha gur cás ar leith den téarma agus a fhorainmneach
iarthagrach atá sa réamhtheachtaí agus a iartheachtaí.
13.65 Uaireanta gabhann feidhm aidiachta breischéime leis an bhfrása dá (= do+a) +
ainmfhocal teibí céime: fuair sé gach sórt dí dá fheabhas; níl
eagla dá laghad orm; níl grá dá mhéad nach fuath a dheireadh.
Is í an aidiacht shealbhach fhirinscneach uatha a úsáidtear sna múnlaí sin, cibé inscne atá ag an téarma.
13.56 Is minic a úsáidtear forainmneach iomarcach d'fhonn treise nó cothromaíochta. Sna
cásanna sin bíonn an téarma saor de ghnáth, is é sin, seasann sé lasmuigh de chomhréir na
habairte: na fir a bhí anseo aréir tháinig siad ar ais inniu; an rud a fheiceann an leanbh is é a
dhéanann sé; ag Oireachtas na bliana seo caite is ann a labhair sé liom; capall is ea é; dá
dheirge iad is ea is fearr.
Sna samplaí seo a leanas, áfach, níl an téarma saor cé go bhfuil a fhorainmneach iomarcach.
Tá an briathar a ghabhann roimhe iomarcach leis: níl fear a bhuailte sa pharóiste, níl sin; bhí
scata de shaighdiúirí Síneacha agus oifigeach orthu, bhí sin ag cuardach na dtithe.
AN FORAINMNEACH RÉAMHTHAGRACH
145 13.67 Tá an téarma saor i bhformhór na samplaí anseo thíos. Tá siad aicmithe de réir shaghas
an fhorainmnigh:
a) forainm pearsanta é, í, iad
• mar fhofhaisnéis in abairt ionannais de ghnáth
• roimh an ainmní in abairtí mar: cad é an áit? cad é an cheist? is líonmhar iad a
mbuíonta.
b) an forainm pearsanta sé: tá sé chomh maith againn imeacht; an bhfuil sé cruthaithe gur
spiairí iad?
c) an forainm neamhphearsanta (go neodrach) ea: an ea nach dtuigeann tú?
d) an forainm taispeántach sin
•is minic sin togha fir camshlinneánach; ba mhinic sin sagart duine a mharú! bhí sin ann
bulaí fir
• i gcomhaisnéis le forainm pearsanta: é sin: cad é sin duitse sin? cad é sin dúinne sibhse?
cad é sin dise cá bhfuil an bosca?
e) an aidiacht shealbhach (an tríú pearsa, firinscneach, uatha) ina aonar nó i gcumasc le
réamhfhocal
•a: tá a lán airgid aige; is maith liom a chloisteáil gur chuir tú díot an taom; tá a fhios agat
go bhfuil sé dall; bhí áthas orm a fheabhas a d'éirigh leo; bhí ionadh orm a laghad airgead a
bhí aige
•dá (do + a): dá fheabhas Eibhlín is fearr Caitlín; dá ghastacht iad tá dul amú orthu; dá
laghad thú ní leanbh thú; dá óige iad is ea is fearr; dá mhéad an t-airgead atá aige níl sé
sásta
•á (do+a): bhí sé á mhaíomh go raibh sé ina fhear ag Tomás; nílim á rá nach peaca é
146 Is minic a úsáidtear an réamhfhocal ag in ionad á in abairt mar sin thuas. Sa chás sin bíonn feidhm ghinideach ag an
gclásal: nílim ag rá nach peaca é.
•trína, lena, etc. (trí + a, le + a, etc.): moladh í trína fheabhas a rinne sí an obair; bhí an
dochtúir sásta lena fheabhas a bhí mé.
Bíonn an aidiacht shealbhach réamhthagrach neamhspleách ar a téarma i dtaca le pearsa, uimhir agus inscne.
f) forainm réamhfhoclach
•acu: cé acu is fearr leat bainne nó tae? nílim cinnte cé acu a eitleoimid nó a rachaimid ar
an mbád; cé acu den dá leabhar is fearr leat?
•air: tá mé ag brath air go dtiocfaidh tú
•as: bhí siad ag maíomh as gur bhuaigh siad
•dó: níor fhéad mé aon tuairim a thabhairt dó cérbh í
•de ina aonar nó i gcumasc le breischéim aidiachta: bí cinnte de gur agam atá an ceart; an
fearrde thú an bia? ní móide go dtiocfaidh sé; ní lúide is rí mise gan é sin a bheith umhal
dom; ní miste [duit] imeacht anois; ní troimide an ceann an léann.
Mar seo a dhéantar an cumasc: mó + de -> móide; lú + de -> lúide; measa + de -> miste. Déantar i de e i gcás aidiachtaí
breischéime dar críoch -e: troime + de -> troimide.
13.68 Ní bhraitear feidhm réamhthagrach a bheith sna focail móide, lúide nuair is téarmaí
matamaitice iad: a dó móide a dó; a trí lúide a dó.
Amhlaidh: Caoi: Rud
13.69 Úsáidtear an dobhriathar amhlaidh
l go hiarthagrach: dá óige é is amhlaidh is fearr é; ceapann sé go bhfuilim sprionlaithe
ach ní hamhlaidh atá
lgo réamhthagrach
147 •do chlásal neamhspleách: is amhlaidh mar a bhí an scéal, bhí sé ag fáil bháis den ocras.
•d'fhonn treise: is amhlaidh a gortaíodh é; an amhlaidh nach dtuigeann tú mé? ní
hamhlaidh atá sí tinn!
Foirm choibhneasta dhíreach a bhíonn ar lorg amhlaidh.
13.70 Úsáidtear an focal caoi go réamhthagrach
lag tagairt do chlásal neamhspleách: is é an chaoi a bhfuil an scéal, níl ag éirí le Seán.
ld'fhonn treise: is é an chaoi ar gortaíodh é; an é an chaoi nach dtuigeann tú mé?
An fhoirm choibhneasta neamhdhíreach a leanann caoi.
13.71 Úsáidtear an focal rud
lgo hiarthagrach: dúirt mé leis éirí, rud a rinne sé
lgo réamhthagrach d'fhonn treise: is é rud a gortaíodh é; an é rud nach dtuigeann tú mé?
An fhoirm choibhneast a dhíreach a leanann rud.
AN FORAINM ATHFHILLTEACH FÉIN
13.72 Úsáidtear an forainm athfhillteach féin i gcomhaisnéis le forainmneach eile nuair is air
féin a dhéanann an gníomhaí an gníomhú: ghortaigh sí í féin; bhí sé á bhearradh féin; ná bí
ag déanamh amadáin díot féin.
Is forainm aisbhreathnaitheach gan treisiú an forainm athfhillteach go hiondúil.
13.73 Ní gnách béim ghutha láidir ar an bhforainm athfhillteach mura treisfhocal é san am
céanna. Is treisfhocal athfhillteach é sna samplaí seo a leanas:
Peadar: Ar mharaigh sé an leon? Pól: Mharaigh sé é féin.
13.74 Fágtar an forainm athfhillteach ar lár go minic nuair nach gcuireann sin isteach ar an
tsoiléire: bhí mé ag ligean orm; chuir sé air a hata; lig an t-amadán gáir as; tóg ort! beir as
tú!
AN FORAINM CEISTEACH
148 13.75 Is iad cá, cad, céard, cé na forainmneacha ceisteacha. Bíonn an chopail neamhspleách
phríomha intuigthe rompu, agus bíonn clásal coibhneasta, díreach nó neamhdhíreach, ar a
lorg nó intuigthe ar a lorg. Ní infhilltear iad.
13.76 Cá: D'aon rud seachas an duine a thagraíonn cá. Más clásal copaileach an clásal
coibhneasta a leanann é déantar cumasc de cá + copail an chlásail sin i gcásanna áirithe, mar
is léir ón dá shampla tosaigh thíos. Nuair nach ndéantar an cumasc ligtear ar lár an chopail,
agus cuirtear h roimh ghuta ar a lorg. Séimhítear an t-ainm teibí céime.
Is iad seo thíos príomhfheidhmeanna cá
•feidhm forainm roimh fhorainm réamhfhoclach: cárb as tú? cárbh as Caesar? cá hair a
raibh sibh ag caint? cá leis ar briseadh an fhuinneog?
•feidhm aidiachta roimh ainmfhocal: cá hainm atá ort? cá haois thú? cá háit a bhfuil sé?
cá bhfios dom (urú eisceachtúil anseo); cá taobh ar ghluais sé? cá tír as ar tháinig sé? cá
tairbhe duit é? cárbh ionadh é sin? cárbh fhios dom? cá mhéad úll ann? cá fhad ó bhí sé
anseo? cá mhinice a d'airigh tú é?
•mar dhobhriathar roimh aidiacht: cá beag duit a thúisce? cá fada a mhairfidh sé duit? cá
fearr duit díomhaoin é?
13.77 Cad: D'aon rud seachas an duine a thagraíonn cad
•roimh fhorainm réamhfhoclach: cad leis ar briseadh é? cad chuige é sin?
•roimh réamhfhocal: cad mar gheall air? cad ina thaobh?
•roimh fhorainm (pearsanta nó taispeántach): cad é an rud é sin? cad [é] sin?
•roimh aidiacht: cad eile?
•roimh bhriathar nó roimh mhír choibhneasta: cad atá ann? cad ba mhaith leat? cad a
dhéanfaimid? (Is minic a úsáidtear cad é in ionad cad sna cásanna seo).
149 13.78 Céard: Is ionann comhréir do céard agus do cad (nó cad é an rud) ach nach gnách
céard a úsáid roimh chuige: céard leis ar briseadh é? céard ina choinne a raibh sé? céard é
sin? céard eile? céard atá ann?
13.79 Cé nach dtagraíonn cad agus céard don duine, is minic iad ag tagairt don saghas duine
atá ann: cad (cad é, céard) atá ann ach amadán? cad é rud (céard) é féin ach oiread le haon
fhear eile?
Peadar: Cad é rud é (What is he)? Pól: Cléireach bainc.
Sinéad: Céard é? Siobhán: Mac óg (caint faoi ghnéas linbh).
13.80 Cé: Don duine nó don rud a thagraíonn cé. Baintear feidhm as foirmeacha coibhneasta
den chopail i gcumasc le cé sna cásanna seo
•cérbh = cé + an fhoirm stairiúil dhíreach roimh an bhforainm pearsanta: cérbh é (í, etc.)?
•cér = cé + an fhoirm neamhdhíreach (príomha nó stairiúil) roimh díobh nuair atá gaol i
gceist: cér díobh thú? cér díobh Aodh Rua?
•cér (= cé + an fhoirm neamhdhíreach stairiúil den chopail) roimh leis (forainm
réamhfhoclach) nuair atá úinéireacht i gceist: cér leis an ardríghe an t-am sin?
Níl aon rian den chopail roimh leis más aimsir phríomha atá i gceist, nó mura bhfuil gaol i gceist: cé leis anois iad? cé leis
a raibh tú ag caint?
13.81 Úsáidtear cé ag tagairt don duine
•roimh an bhforainm réamhfhoclach: cé aige a bhfuil an scuab? cé dó ar thug tú é?
•roimh an bhforainm pearsanta nó taispeántach: cé hé? cé sin? cé mé féin?
•roimh an réamhfhocal: cé ina choinne? cé ar a shon?
•roimh an dobhriathar: cé eile?
•roimh bhriathar nó roimh mhír choibhneasta: cé atá ag caint? cé a rinne é? cé a bhfuil an
tae ina chomhair?
•le feidhm aidiachta roimh an alt: cén sagart é seo? cé na fir a d'imigh?
150 13.82 Úsáidtear cé ag tagairt do rud nach duine roimh an alt le feidhm aidiachta: cén chaoi a
bhfuil tú? cén fáth nach ndearnadh é? cén uair a tháinig sí? cén fáth é sin? cé na báid iad
sin? cén cuan é seo? cén sórt claí é sin? cén capall atá tú ag dul a dhíol?
13.83 Déantar an forainm cé a úsáid i gceist ina n-iarrtar rogha a dhéanamh as péire nó as
cnuas níos mó, ina ndaoine nó ina rudaí na haonaid. Is iondúil go mbaintear feidhm as an
tabharthach rannaíoch, againn, agaibh, acu, ar lorg cé: cé acu bean (capall, leabhar) a bhí
ann? cé agaibh a bhfuair sé greim air? cé acu go Corcaigh nó go Gaillimh a d'imigh sé? níl a
fhios agam cé acu a ghlacfaidh Peig Eoin nó a dhiúltóidh sí é.
13.84 Má tá comparáid sa rogha féadtar an tabharthach rannaíoch a chur ar leataobh nuair
nach ainmfhocal iolra atá ann ná cnuasainm a thagraíonn do na nithe as a bhfuil an rogha le
déanamh: cé [acu] is daoire tae nó siúcra? cé [agaibh] is sine tusa nó Risteard nó Mánas?
Ach más ainmfhocal iolra nó cnuasainm atá ann, is gnách dhá thabharthach rannaíocha a
bheith ann, mar atá againn, agaibh, acu go réamhthagrach, agus de + ainmfhocal cinnte: cé
acu de mo chairde a gheobhaidh cuireadh? cé acu den bheirt is mó clú?
13.85 Is minic a bhíonn dhá fhocal cheisteacha i gceist reitriciúil: cad eile cad é mar a
gheobhaimid an t-airgead? cad eile [cad] a dhéanfadh sé ach é a ól? cad eile [cad é rud] iad
ach fiacha? [cad eile] cá bhfuil sé? [cad eile] cén chaoi a mbeadh sé ach láidir? cé eile [cé]
á d'fheicfeadh sí ann ach Seán? cé eile cé roimhe a bhfuil eagla ort?
AN FORAINM INTRIACHTÚIL
13.86 Úsáidtear cuid de na forainmneacha ceisteacha mar fhorainmneacha (nó aidiachtaí)
intriachtúla:
cá cá hiontas duit bheith tuirseach! cá mhéad a théann amú le foghlaim dhíomhaoin! cá
liacht uair a pheacaíomar!
151 cad cad a bhfuil de bhaois aige! cad é mar thubaiste! cad é a fheabhas (laghad, mhinicíocht)
a léann sé é! cad é a bhfuil de dhaoine á marú! cad é mar a dhallann fearg daoine! cad é
mar nach bhfuil ionainn ach díth céille!
cé cén leisce í sin ort nach n-éireofá!
AN FORAINM ÉIGINNTE
13.87 Seo cuid de na forainmneacha éiginnte is coitianta:
•cách (= gach duine): tá a fhios ag cách go bhfuil sé marbh
•ceachtar: (duine nó rud, as cúpla) d'fhéadfainn ceachtar acu a bhualadh; níl ceachtar
den bheirt ann
•cibé (whoever, whatever): cibé atá ann; cibé a rinne sé. Gabhann an tabharthach
rannaíoch le cibé i rogha (= whether): cibé acu is é nó nach é; cibé acu de chuid an tsaoil seo
é nó de chuid an tsaoil eile.
Úsáidtear cibé mar aidiacht freisin: cibé rud a rinne sé; cibé buachaill ba chúis leis.
•eile: i measc eile dá ndúirt sé; ní raibh camán ná eile leis
•neachtar (= ceachtar): níl neachtar acu ann. Bíonn rogha i gceist sa fhrása nó neachtar
acu: fan i do thost, nó neachtar acu, téigh amach
•an té (an forainm pearsanta éiginnte réamhtheachtach): an té nach bhfuil láidir ní foláir
dó bheith glic; tabhair an t-airgead don té ar leis é
•uile: sin uile; ina dhiaidh sin is uile.
13.88 Feidhmíonn a lán ainmfhocal mar fhorainmneacha éiginnte: beagán, ceann, cuid,
duine, mórán, neart, rud, dada, etc.
13.89 Níl aon fhorainm sealbhach sa Ghaeilge. Seo na leaganacha a úsáidtear thar a cheann
152 •aidiacht shealbhach (agus í á treisiú ag iarmhír nó ag an bhfocal féin) + ceann (ag
seasamh d'ainm coitianta uatha) nó cuid (13.8): cá bhfuil do cheannsa (peann, leabhar, etc.)?
seo é do chuidse (toitíní, siúcra); tá ciall dá cuid féin ag Bríd.
Déantar talamh slán de go bhfuil úinéireacht ag duine ar rud[aí] éigin, agus is é a bhíonn i gceist de ghnáth an rud (na
rudaí) sin a aithint.
•an chopail + liom (leat, etc.; treisithe nó gan treisiú de réir an chomhthéacs) + ainmní: is
liomsa é sin; an leat é seo freisin?
Is é atá i gceist sa chás thuas an úinéireacht a aithint.
153 14
DEILBHÍOCHT AN BHRIATHAIR
TÉARMAÍ A BHAINEANN LEIS AN mBRIATHAR
14.1 Tá foirmeacha éagsúla ag beagnach gach briathar, agus aicmítear iad de réir modha,
aimsire, uimhreach agus pearsan.
Modhanna
14.2 Is é is brí le modh grúpa d'fhoirmeacha briathartha a léiríonn (astu féin nó trína
gcomhthéacs) an gníomhú briathartha a bheith á ordú nó fíorasach nó mianaithe nó faoi
choinníoll, nó hipitéiseach ar bhealach éigin eile. Ach ní i gcónaí a fhreagraíonn modhanna
na Gaeilge don sainmhíniú sin.
14.3 Is iad seo modhanna na Gaeilge agus a gciall:
•an modh ordaitheach (an t-ordaitheach) a léiríonn ordú nó achainí go hiondúil: tóg é;
scaoiltear mé.
•an [modh] táscach a léiríonn an gníomhú a bheith fíorasach: tháinig sé.
•an [modh] coinníollach a léiríonn go hiondúil gur gníomhú coinníollach atá ann: dá
rachfá rachainnse.
•an [modh] foshuiteach a léiríonn guí: go dtaga do ríocht; nó gníomhú nach ndeirtear
go díreach a bheith fíorasach: d'imigh sé sula bhfeictí é.
Aimsirí
14.4 Tá fo-ghrúpaí foirmeacha ag cuid de na modhanna ar a dtugtar aimsirí. Is é rud é aimsir
foirm bhriathartha nó grúpa d'fhoirmeacha briathartha a léiríonn am ar leith. Tá trí shórt ama i
gceist, am láithreach, am caite agus am fáistineach. Is gnách go gciallaíonn am láithreach an
pointe ama a ndeirtear an abairt; am caite pointe ama roimhe sin; am fáistineach pointe ama
ina dhiaidh. Níl na fo-ghrúpaí aimsire seo ach ag an táscach agus ag an bhfoshuiteach.
154 14.5 Seo iad aimsirí an táscaigh agus a mbrí
•an aimsir láithreach am láithreach (pointe ama): feicim anois iad.
•an aimsir chaite pointe ama san am atá caite: rith sé.
•an aimsir fháistineach pointe ama san am atá le teacht: tiocfaidh Somhairle anocht.
•an aimsir ghnáthláithreach uimhir éiginnte de phointí ama in am caite agus in am
fáistineach: tagann an galtán gach lá.
•an aimsir ghnáthchaite uimhir éiginnte de phointí ama san am atá caite: thagadh an
galtán gach lá anuraidh.
14.6 Seo iad aimsirí an fhoshuitigh agus a mbrí
•an aimsir láithreach pointe nó pointí ama san am atá le teacht: go bhfana sé ann; éirigh
go bhfeicimid thú.
•an aimsir chaite pointe nó pointí ama, láithreach, caite nó fáistineach: dá bhféadainn
éirí anois (inné, amárach) ba bhreá an rud é.
14.7 Léiríonn an modh coinníollach pointe nó pointí ama, láithreach, caite nó fáistineach:
dúirt Tomás inniu go dtiocfadh sé inné (láithreach, amárach) murach an sioc.
14.8 Léiríonn an modh ordaitheach am fáistineach: éirigh.
14.9 Aimsirí simplí a thugtar ar an modh coinníollach agus ar an modh ordaitheach, agus ar
na haimsirí go léir atá i gceist in 14.5-6.
Roinntear na haimsirí simplí ina dhá n-aicme mar a leanas
•aimsirí príomha: an modh ordaitheach; an táscach láithreach, an gnáthláithreach, an
fáistineach, an foshuiteach láithreach.
•aimsirí stairiúla: an táscach caite, an gnáthchaite, an coinníollach, an foshuiteach caite.
14.10 Le cois na n-aimsirí simplí sin thuas tá comhaimsirí nó aimsirí comhshuite ann fosta.
Ní foirmeacha briathartha iad ach frásaí ina bhfuil foirm den bhriathar cúnta bí agus ainm
155 briathartha, nó aidiacht bhriathartha an bhriathair a fhreagraíonn don ghníomhú atá i gceist.
De ghrá na simplíochta is minic a thugtar aimsirí ar na comhaimsirí.
Dáiríre, is le comhréir a bhaineann na comhaimsirí, ach tá sé áisiúil trácht orthu anseo.
Tá trí shaghas comhaimsirí ann, aimsirí leanúnacha, aimsirí foirfe agus aimsirí
timchainteacha. Tá siad príomha nó stairiúil de réir mar atá aimsir an bhriathair chúnta
príomha nó stairiúil.
14.11 Na haimsirí leanúnacha Freagraíonn aimsir leanúnach do gach aimsir shimplí den
táscach agus den ordaitheach agus den choinníollach. Mar shampla, sa láithreach leanúnach
tá aimsir láithreach an bhriathair bí + ag nó a (réamhfhocal) + ainm briathartha: tá Bríd ag
rith; an rud atáthar a dhéanamh; agus san ordaitheach: bígí ag siúl.
Cuireann na haimsirí leanúnacha in iúl gur gníomhú leanúnach atá ann.
14.12 Na haimsirí foirfe Tá dhá chineál d'aimsirí foirfe ann, cinn ina bhfuil an t-ainm
briathartha agus cinn eile ina bhfuil an aidiacht bhriathartha. Tá sraith d'aimsirí foirfe ag
freagairt do na haimsirí simplí i ngach ceann den dá chineál. Cuireann na haimsirí foirfe in iúl
an ngníomhú a bheith críochnaithe go díreach, nó uair éigin, roimh an am a léiríonn an
briathar cúnta:
•(leis ainm briathartha): tá Pól tar éis an doras a dhúnadh
•(leis an aidiacht bhriathartha): tá an doras dúnta ag Pól.
Ní hionann brí don dá abairt thuas. Sa chéad cheann tráchtar ar an ngníomh a rinne Pól ar an doras; sa dara ceann tráchtar ar
staid an dorais de bharr ghníomh Phóil.
Tá sraith d'aimsirí leanúnacha foirfe (leis an ainm briathartha) ann freisin (18.21): tá mé tar
éis bheith ag léamh an fhógra.
14.13 Na haimsirí timchainteacha Sraitheanna eile iad seo ina dtráchtar ar an ngníomhú a
bheith le tosú
•go díreach i ndiaidh an ama a léiríonn an briathar cúnta: tá mé ar tí an fógra a léamh
156 • uair éigin ina dhiaidh: tá mé chun an fógra a léamh.
Tá sraith d'aimsirí leanúnacha timchainteacha ann freisin: tá Síle chun bheith ag obair arís i
gceann seachtaine.
14.14 An Saorbhriathar Is iad uimhir agus pearsa an ainmní a chinneann uimhir agus
pearsa an bhriathair. Nuair nach luaitear aon ainmní úsáidtear foirm ar a dtugtar an
saorbhriathar(15.29-33), sin nó foirm an tríú pearsa uatha gan ghníomhaí (15.34-35). Tá an
saorbhriathar saor ar uimhir agus ar phearsa. Is gnách foirmeacha pearsanta a thabhairt ar na
foirmeacha briathartha nach saorbhriathra.
Neamhspleách agus Spleách
14.15 Tugtar an fhoirm neamhspleách ar an bhfoirm den bhriathar is gnách a úsáid
•i bpríomhchlásal ráiteasach dearfach: rith sé
•go díreach ar lorg na gcónasc ó (in abairtí dearfacha), má, agus (i gcásanna áirithe) arae,
mar (= óir), nó (= óir), óir: ó (má, arae, etc.) tá sé anseo; ó (má, arae, etc.) ba leatsa an
scian.
Mura bhfuil a mhalairt ráite, tá sé intuigthe sa chuid eile den chaibidil seo gurb í an fhoirm neamhspleách amháin a thugtar
sa réimniú.
14.16 Tugtar an fhoirm spleách ar an bhfoirm den bhriathar a úsáidtear ar lorg ní agus
míreanna briathartha áirithe eile (20.2-3): ní dheachaigh sé.
14.17 An Fhoirm Choibhneasta (Dhearfach Dhíreach)
Is foirm í seo a úsáidtear i bhfochlásail dhearfacha áirithe (32.8). I gcás fhormhór mór na
mbriathra is ionann an fhoirm seo agus an fhoirm scartha neamhspleách ach í a bheith
séimhithe taobh amuigh den saorbhriathar táscach caite. Is iondúil freisin go dtagann an mhír
choibhneasta dhearfach dhíreach a roimpi: an rud a chreideann tú.
14.18 Tá trí bhriathar ann a bhfuil foirm choibhneasta dhearfach dhíreach leithleach acu i
gcaighdeán oifigiúil ghramadach na Gaeilge
157 •táscach láithreach an bhriathair bí: atáim, atá, atáimid, atáthar; ach maireann an
seanleagan coibhneasta, tá, in abairtí seanbhunaithe mar goidé mar tá tú?
•táscach láithreach an bhriathair lean, i ndeireadh an chlásail i leaganacha áirithe amháin:
mar leanas; an abairt seo a leanas;
•aimsirí stairiúla na copaile is roimh ghuta nó roimh fh a bhfuil guta ar a lorg, ab: an té ab
óige.
Tá dornán d'fhoirmeacha coibhneasta neamhdhíreacha ag an gcopail freisin (14.65-70): ar, arb, arbh, cér, dar, etc.
14.19 Tá foirmeacha coibhneasta (láithreach, gnáthláithreach agus fáistineach) taobh amuigh
den chaighdeán oifigiúil ag na briathra rialta, agus ag cuid de na briathra neamhrialta, agus tá
foirm choibhneasta fháistineach ag bunáite na mbriathra neamhrialta. Úsáidtear iad go minic
sa litríocht, sna paidreacha agus sa chaint, in ionad na bhfoirmeacha dar críoch -nn, -idh atá
sa chaighdeán oifigiúil.
Chun na foirmeacha coibhneasta leithleacha sin a chumadh cuirtear -s in áit -nn i bhfoirceann
an láithrigh agus an ghnáthláithrigh scartha, agus cuirtear -eas, -s in áit -idh, ar lorg consain
agus ar lorg guta, faoi seach, i bhfoirceann an fháistinigh scartha: dhúnas, dhúnfas; bhriseas,
bhrisfeas; phacálas, phacálfas; shiúlas, shiúlfas; dhós, dhófas; phléas, phléifeas; chaíos,
chaífeas; ghuíos, ghuífeas; thosaíos, thosós; dhíríos, dhíreos; chosnaíos, chosnós; choiglíos,
choigleos; aithrisíos, aithriseos; déarfas; bheireas, bhéarfas; bhíos, bheas (neamhrialta);
chloisfeas; chluinfeas; dhéanfas; gheobhas; tífeas; itheas; íosfas; bhéarfas (<-tabhair);
thiocfas; rachas.
14.20 Cé go n-úsáidtear (taobh amuigh den chaighdeán) na foirmeacha dar críoch -s, ní hiad
na foirmeacha coibhneasta leithleacha a luaitear in 14.18 a úsáidtear ar lorg an chónaisc ó,
ach an fhoirm neamhspleách: ó táim (tá, táimid, táthar); ó ba eisean an rí.
Ach úsáidtear an fhoirm choibhneasta dhíreach dhiúltach ar lorg ó: ó nach é, ó nárbh é.
158 14.21 Tugtar fréamh an bhriathair ar fhoirm an dara pearsa uatha den mhodh ordaitheach:
dún, ól, bí.
Nuair is mian briathar a ainmniú is í an fhréamh is gnách a lua sa leabhar seo, ach féadtar an
chéad phearsa uatha den táscach láithreach a lua fosta: dúnaim, ólaim, táim.
14.22 Is gnách briathra neamhrialta a thabhairt ar na briathra abair, beir, bí, clois, cluin,
déan, faigh, feic, ith, tabhair, tar, téigh agus ar an gcopail is, toisc nach bhfuil aon ghaol
follasach ag cuid d'fhoirmeacha na mbriathra sin le chéile sa la inniu. Le ceart tá níos mó ná
fréamh amháin ag cuid acu sa mhéid go gciallaíonn fréamh foirm bhunaidh, ach ní bhactar
leis sin sa leabhar seo.
14.23 Tugtar briathar uireasach ar bhriathar a bhfuil cuid de na gnáthfhoirmeacha in
easnamh air: is, arsa, dar, aitim.
14.24 An Réimniú Nuair a chuirtear foirmeacha éagsúla an bhriathair in ord de réir modha,
aimsire, uimhreach agus pearsan, táthar ag réimniú an bhriathair.
Roinntear na briathra rialta ina dhá n-aicme mhóra de réir fhoirm an tríú pearsa den
fháistineach. Más -f(a)idh is críoch don fhoirm deirtear go bhfuil an briathar sa chéad
réimniú. Más -eoidh nó -óidh is críoch di tá sé sa dara réimniú.
14.25 Má chuirtear mír nó focal roimh bhriathar chun briathar díorthaithe a dhéanamh is
ionann réimniú don bhriathar nua sin agus don bhriathar ónar cumadh é: athdhéan (< déan),
díochlaon (< claon), aiséirigh, miondealaigh.
Tá a réimniú féin ag corrbhriathar díorthaithe mar ciondáil, a réimnítear mar pacáil (14.37).
14.26 Taobh amuigh den bhriathar bí is ionann
•foirm an táscaigh láithrigh agus foirm an ghnáthláithrigh
•foirm an fhoshuitigh chaite agus foirm an ghnáthchaite spleách.
Mar sin de ní thugtar an gnáthláithreach ná an foshuiteach caite sna táblaí ach amháin i gcás
an bhriathair bí.
159 14.27 Fo-aicmiú na Réimnithe Tá aicmí éagsúla briathra ag gabháil le gach ceann den dá
réimniú. Is de réir a gcuid foirceann a aicmítear iad.
Lena chois sin ní hionann, in aimsirí áirithe, foirm thosach an bhriathair dar tús guta nó f agus
foirm thosach an bhriathair dar tús consan eile, ach níl aon aicmiú ar leith déanta ar na
briathra chun sin a léiriú. Mar shampla, tá ól, fan agus dún san aicme chéanna cé gur d'ól,
d'fhan, dhún na foirmeacha sa tríú pearsa den táscach caite neamhspleách. Tá cur síos in
14.33 ar na difríochtaí sin i gcás briathra den chéad aicme. Is mar atá léirithe ansin freisin a
dhéantar na hathruithe tosaigh i gcás briathra dar tús guta nó f in aon aicme eile.
14.28 Briathra Coimrithe Is é is briathar coimrithe ann briathar a bhfuil a fhréamh ilsiollach
de réir an litrithe nó de réir na fuaime agus a gcailltear guta(í) an dara siolla aici nuair a
chuirtear foirceann léi. Mar shampla, tá adhain (14.39) ilsiollach de réir an litrithe amháin,
ach tá cosain (14.47) ilsiollach i ngach slí.
14.29 Foirmeacha Táite agus Scartha Déantar focal amháin d'ainmní forainmneach agus a
bhriathar i gcásanna áirithe: dúnaimid. Bíonn siad scartha i gcásanna eile: dúnann siad. I
réimniú an bhriathair dún tá forainm oiriúnach curtha leis an mbriathar sna táblaí aon áit a
bhfuil an fhoirm scartha. Úsáidtear an fhoirm scartha freisin nuair nach forainm an t-ainmní:
dúnann Cáit; dúnann na daoine; d'éireodh na fir agus thosóidís ag obair.
CLÁR RÉIMNITHE NA mBRIATHRA
14.30 Tugtar an t-ainm briathartha agus an aidiacht bhriathartha i gcás gach briathair
shamplaigh den dá réimniú agus i gcás na mbriathra neamhrialta. Tá foirmeacha neamhrialta
ag an ainm briathartha agus ag an aidiacht bhriathartha i gcás a lán de na briathra rialta (féach
an tAguisín).
AN CHÉAD RÉIMNIÚ DE NA BRIATHRA RIALTA
160 14.31 Briathra ar -f(a)idh is críoch dóibh sa tríú pearsa den fháistineach atá sa chéad
réimniú.
14.32 Aicme 1 Briathra ar consan leathan is críoch dá bhfréamh
Briathar samplach dún
An modh An táscach An táscach
ordaitheach láithreach caite
1 u dúnaim dúnaim dhún mé
2 u dún dúnann tú dhún tú
3 u dúnadh (sé) dúnann (sé) dhún (sé)
1 i dúnaimis dúnaimid dhúnamar
2 i dúnaigí dúnann sibh dhún sibh
3 i dúnaidís dúnann (siad) dhún (siad)
s dúntar dúntar dúnadh
An táscach An táscach An táscach
gnáthchaite gnáthchaite fáistineach
neamhspleách spleách
1 u dhúnainn ní dhúnainn, etc. dúnfaidh mé
2 u dhúntá an ndúntá, etc. dúnfaidh tú
3 u dhúnadh (sé) dúnfaidh (sé)
1 i dhúnaimis dúnfaimid
2 i dhúnadh sibh dúnfaidh sibh
3 i. dhúnaidís dúnfaidh (siad)
s dhúntaí dúnfar
161
An coinníollach An coinníollach An foshuiteach
neamhspleách spleách láithreach
1 u dhúnfainn ní dhúnfainn, etc. go ndúna mé
2 u dhúnfá an ndúnfá, etc. go ndúna tú
3 u dhúnfadh (sé) go ndúna (sé)
1 i dhúnfaimis go ndúnaimid
2 i dhúnfadh sibh go ndúna sibh
3 i dhúnfaidís go ndúna (siad)
s dhúnfaí go ndúntar
Is ionann foirmeacha don fhoshuiteach caite agus don ghnáthchaite spleách.
An t-ainm briathartha: dúnadh; gin. dúnta; an aidiacht bhriathartha: dúnta.
Ní thaispeántar na hathruithe tosaigh ar an bhfoirm spleách sna táblaí réimnithe. Sna haicmí ina dhiaidh seo ní thugtar an
fhoirm scartha ach uair amháin i ngach aimsir, agus gan forainm nó ainmfhocal ina teannta.
Aon áit a bhfuil fleiscín i liosta d'fhoirmeacha briathartha sa chaibidil seo feasta onadaíonn an fleiscín na litreacha i gcló
trom atá i dtosach an liosta, e.g. in 14.34 -eadh = briseadh.
14.33 Tá roinnt foirmeacha ar leith i ngach aicme ag briathra rialta dar tús guta nó f. Is ina
dtosach atá siad leithleach, agus tá siad mar sin sa tslí chéanna i ngach aicme. Seo na haimsirí
ina bhfuil na foirmeacha sin, mar aon le foirmeacha na mbriathra ól, fan.
An táscach caite
neamhspleách: d'ól, d'ólamar, óladh
d'fhan, d'fhanamar, fanadh
spleách: ól, ólamar, óladh
fhan, fhanamar, fanadh
An gnáthchaite
162 neamhspleách: d'ólainn, -tá, -adh, -aimis, -aidís, -taí
d'fhanainn, -tá, etc.
spleách: ólainn, -tá, etc.
fanainn, -tá, etc.
An coinníollach
neamhspleách: d'ólfainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí.
d'fhanfainn, -fá, etc.
spleách: ólfainn, -fá, etc.
fanfainn, -fá, etc.
Ní thugtar aon fhoirm spleách sa chaibidil seo feasta ach i gcás briathra neamhrialta.
Féach 14.36.
14.34 Aicme 2 Briathra a bhfuil fréamh aonsiollach acu dar críoch consan caol ach amháin
cinn dar críoch -gh; agus corrbhriathar a bhfuil fréamh ilsiollach aige (féach an tAguisín).
Briathar samplach bris
m.o. brisim, bris, -eadh, -imis, -igí, -idís, -tear
t.l. brisim, -eann, -imid, -tear
t.c. bhris, bhriseamar, briseadh
t.g.c. bhrisinn, -teá, -eadh, -imis, -idís, -tí
t.f. brisfidh, -fimid, -fear
m.c.. bhrisfinn, -feá, -feadh, -fimis, -fidís, -fí
f.l. brise, -imid, -tear
ainm br. briseadh, gin. briste; aid. bhr. briste.
14.35 Déantar coimriú (14.28) in infhilleadh na mbriathra deighil, feighil, saighid, taighid.
Réimnítear na briathra sin agus an briathar fuirsigh mar a dhéanfaí dá mba deighl, feighl,
saighd, taighd, fuirs ba fhréamh dóibh, ach amháin gurb ionann críoch d'fhoirm scartha an
163 táscaigh chaite agus don fhréamh: deighleann siad; d'fheighil sí; shaighdfidís; taighdim; ag
fuirseadh.
14.36 Rialacha is inleanta i gcás gach aicme den dá réimniú
•nuair a ghabhann fréamh dar críoch t nó th (e.g. at, loit, leath, caith) foirceann dar tús t
(e.g. -tar, -tear; -tá, -teá; -taí, -tí; -ta, -te), déantar t de tt nó tht: atar, loitear; leatar, caitear;
d'atá, loiteá; leatá, chaiteá; d'ataí, loití; leataí, chaití; ata, loite; leata, caite.
•gabhann fréamhacha dar críoch b, c, g, m, p, r(r), rn, na foircinn -tha, -the in ionad -ta,
-te san aidiacht bhriathartha: lúbtha, glactha, bogtha, camtha, craptha, bearrtha; loiscthe,
ligthe, creimthe, scaipthe, sirthe, carntha.
•ligtear bh, mh ar lár as foirceann na fréimhe agus cuirtear -fa léi chun an aidiacht
bhriathartha a dhéanamh: gabh, gafa; ríomh, ríofa; leomh, leofa.
14.37 Aicme 3 Briathra ó fhréamhacha ilsiollacha dar críoch -áil
Réimnítear iad mar a dhéanfaí dá mba -ál ba chríoch dá bhfréamh ach amháin go gcaolaítear l
roimh t agus i bhfoirceann an fhocail.
Briathar samplach pacáil
m.o. pacálaim, -áladh, -álaimis, -álaigí, -álaidís, -áiltear
t.l. pacálaim, -álann, -álaimid, -áiltear
t.c. phacáil, phacálamar, pacáladh
t.g.c. phacálainn, -áilteá, -áladh, -álaidís, -áiltí
t.f. pacálfaidh, -álfaimid, -álfar
m.c. phacálfainn, -álfá, -álfadh, -álfaimis, -álfaidís,
-álfaí
f.l. pacála, -álaimid, -áiltear
ainm br. pacáil, gin. pacála; aid. bhr. pacáilte.
164 14.38 Aicme 4 Dornán briathra (fréamh ilsiollach ag a mbunáite) ar consan caol is críoch dá
bhfréamh. Féach an tAguisín.
Chun na briathra seo a infhilleadh leathnaítear an fhréamh agus réimnítear iad mar a dhéantar
le briathra Aicme 1 ach amháin i bhfoirm scartha an táscaigh chaite.
Briathar samplach siúil
m.o siúlaim, siúil, -adh, -aimis, -aigí, -aidís, -tar
t.c. shiúil, shiúlamar, siúladh
ainm br. siúl, gin. siúil, siúlta: aid. bhr. siúlta.
Maidir le dhá ghinideach a bheith ag an ainm briathartha siúl, féach 17.11.
14.39 Déantar coimriú (14.28) in infhilleadh na mbriathra adhain, adhair, sleabhaic.
Réimnítear iad mar a dhéanfaí dá mba adhn, adhr, sleabhc ba fhréamh dóibh ach amháin
gurb ionann críoch d'fhoirm scartha an táscaigh chaite agus don fhréamh: adhnann siad;
d'adhair sí; sleabhctha
14.40 Aicme 5 Briathra ó fhréamhacha aonsiollacha dar críoch -áigh, -aoigh, -eoigh, -iaigh,
-óigh, -uaigh, -úigh. Tá f leathan agus t caol sna foircinn.
Briathar samplach dóigh
m.o. dóim, -igh, -dh, -imis, -igí; -idís, -itear
t.l. dóim, -nn, -imid, -itear
t.c. dhóigh, dhómar, dódh
t.g.c. dhóinn, -iteá, -dh, -imis, -idís, -ití
t.f. dófaidh, -faimid, -far
m.c. dhófainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí
f.l. dó, -imid, -itear
ainm br. dó, gin. dóite; aid. bhr. dóite.
165 14.41 Aicme 6 Briathra ó fhréamhacha aonsiollacha dar críoch -éigh. Tá f agus t caol sna
foircinn.
Briathar samplach pléigh
m.o. pléim, -igh, -adh, -imis, -igí, -idís, -itear
t.l. pléim, -ann, -imid, -itear
t.c. phléigh, phléamar, pléadh
t.g.c. phléinn, -iteá, -adh, -imis, -idís, -ití
t.f. phléifidh, -fimid, -fear
m.c. phléifinn, -feá, -feadh, -fimis, -fidís, -fí
f.l. plé, -imid, -itear
ainm br. plé, gin. pléite; aid. bhr. pléite.
14.42 Aicme 7 Briathra ó fhréamhacha aonsiollacha dar críoch -ígh. Tá f agus t caol sna
foircinn.
Briathra samplach caígh
m.o. caím, -gh, -odh, -mis, -gí, -dís, -tear
t.l. caím, -onn, -mid, -tear
t.c. chaígh, chaíomar, caíodh
t.g.c. chaínn, -teá, -odh, -mis, -dís, -tí
t.f. caífidh, -fimid, -fear
m.c. chaífinn, -feá, -feadh, -fimis, -fidís, -fí
f.l. caí, -mid, -tear
ainm br. caí, gin. caíte; aid. bhr. caíte.
166 14.43 Aicme 8 Briathra ó fhréamhacha aonsiollacha dar críoch -igh ar lorg consain nó ar
lorg guta ghairid atá ar lorg consain. Tá f agus t caol sna foircinn, agus tá guta gairid roimh t
agus gh.
Briathar samplach guigh
m.o. guím, guigh, -odh, -mis, -gí, -dís
t.l. guím, -onn, -mid, guitear
t.c. ghuigh, ghuíomar, guíodh
t.g.c. ghuínn, ghuiteá, -odh, -mis, -dís, ghuití
t.f. guífidh, -fimid, -fear
m.c. ghuífinn, -feá, -feadh, -fimis, -fidís, -fí
f.l. guí, guímid, guitear
ainm br. guí, gin. guite; aid. bhr. guite.
AN DARA RÉIMNIÚ DE NA BRIATHRA RIALTA
14.44 Briathra ar -eoidh nó -óidh is críoch dóibh sa tríú pearsa den fháistineach atá sa dara
réimniú.
14.45 Aicme 9 Briathra ó fhréamhacha ilsiollacha dar críoch -aigh:
Briathar samplach tosaigh
m.o. tosaím, -igh, -íodh, -ímis, -ígí, -ídís, -ítear
t.l. tosaím, -íonn, -ímid, -ítear
t.c. thosaigh, thosaíomar, tosaíodh
t.g.c. thosaínn, -íteá, -íodh, -ímis, -ídís, -ítí
t.f. tosóidh, -imid, -far
m.c. thosóinn, -fá, -dh, -imis, -idís, -faí
167 f.l. tosaí, -ímid, -ítear
ainm br. tosú, gin. tosaithe; aid. bhr tosaithe.
14.46 Aicme 10 Briathra ó fhréamhacha ilsiollacha dar críoch -igh ar lorg consain (ach
amháin fuirsigh, 14.35).
Réimnítear iad mar a dhéantar le haicme 9 ach amháin mar a leanas:
Briathar samplach dírigh
t.f. díreoidh, -imid, -far
m.c. dhíreoinn, -fá, -dh, -imis, -idís, -faí
ainm. br. díriú, gin. dírithe; aid. bhr. dírithe.
14.47 Aicme 11 Briathra coimrithe ó fhréamhacha ilsiollacha dar críoch -ail, -ain, -air.
Féach an tAguisín.
Briathar samplach cosain
m.o. cosnaím, cosain, -odh, -mis, -gí, -dís, -tear
t.l. cosnaím, -onn, -mid, -tear
t.c. chosain, chosnaíomar, cosnaíodh
t.g.c. chosnaínn, -teá, -odh, -mis, -dís, -tí
t.f. cosnóidh, -imid, -far
m.c. chosnóinn, -fá, -dh, -imis, -idís, -faí
f.l. cosnaí, -mid, -tear
ainm br. cosaint, gin. cosanta; aid. bhr. cosanta.
14.48 Aicme 12 Briathra coimrithe ó fhréamhacha ilsiollacha dar críoch -il, -in, -ir, -is ar
lorg consain (ach féach 14.35). Féach freisin an tAguisín.
168 Réimnítear iad mar a dhéantar le haicme 11 ach amháin mar a leanas:
Briathar samplach coigil
t.f. coigleoidh, -imid, -far
m.c. choigleoinn, -fá, -dh, -imis, -idís, -faí
ainm br. coigilt, gin. coigilte; aid. bhr. coigilte.
14.49 Aicme 13 Dornán briathra ó fhréamhacha ilsiollacha nach gcoimrítear. Féach an
tAguisín.
Réimnítear freastail, taistil, lorg, tarla mar a dhéanfaí dá mba freastalaigh, taistealaigh,
lorgaigh, tarlaigh ba fhréamh dóibh ach amháin gurb ionann críoch d'fhoirm scartha an
táscaigh chaite agus don fhréamh: freastalaíonn siad; thaistil sí; lorgóidís; ag tarlú.
Réimnítear aithris, díolaim, foghlaim, fulaing, tarraing, tuirling mar a dhéantar le haicme 12
ach amháin nach gcoimrítear iad.
NA BRIATHRA NEAMHRIALTA
14.50 Abair
m.o. abraim, abair, -dh, -imis, -igí, -idís, abairtear
t.l. deirim, deir, -imid, -tear
t.c. dúirt, dúramar, dúradh
t.g.c. deirinn, -teá, -eadh, -imis, -idís, -tí
t.f. déarfaidh, -faimid, -far
m.c. déarfainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí
f.l. deire, -imid, -tear
ainm br. rá, gin. ráite; aid. bhr. ráite.
14.51 Beir
169 Réimnítear é mar a dhéantar le bris ach amháin mar a leanas:
t.c. rug, rugamar, rugadh
t.f. béarfaidh, -faimid, -far
m.c. bhéarfainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí
ainm br. breith, gin. breithe, beirthe; aid. bhr. beirthe.
14.52 Bí
m.o. bím, bí, -odh, -mis, -gí, -dís, -tear
t.l. neamhsp. táim (tá mé), tá, -imid, -thar
t.l. coibh. atáim (atá mé), atá, -imid, -thar
t.l.spleách fuilim (fuil mé), fuil, -imid, -tear
t.l.spleách nílim (níl mé), níl, -imid, -tear (i gcumasc le ní).
t.g.l. bím, -onn, -mid, -tear
t.c.neamhsp. bhí, bhíomar, bhíothas
t.c.spleách raibh, rabhamar, rabhthas
t.g.ch. bhínn, -teá, -odh, -mis, -dís, -tí
t.f. beidh, -mid, -fear
m.c. bheinn, -ifeá, -adh, -imis, -idís, -ifí
f.l. raibh, rabhaimid, rabhthar
f.c. beinn, -ifeá, -adh, -imis, -idís, -ifí
ainm br. bheith, gin. -- aid. bhr. --.
14.53 Clois agus Cluin
Réimnítear mar a dhéantar le bris ach amháin sa táscach caite. Tá an táscach caite céanna
acu:
t.c. chuala, chualamar, chualathas
170 ainm br. cloisteáil gin. cloiste aid. bhr. cloiste
cluinstin cluinte cluinte.
14.54 Déan
Réimnítear é mar a dhéantar le dún ach amháin mar a leanas:
t.c.neamhsp. rinne, rinneamar, rinneadh
t.c.spleách dearna, dearnamar, dearnadh
nó
t.c. dhein, dheineamar, deineadh
ainm br. déanamh, gin. déanta; aid. bhr. déanta.
14.55 Faigh
Réimnítear é mar a dhéantar le bris ach amháin mar a leanas:
t.c. fuair, fuaireamar, fuarthas
t.f.neamhsp. gheobhaidh, gheobhaimid, gheofar
t.f.spleách faighidh, -imid, -fear
m.c.neamhsp. gheobhainn, gheofá, -dh, -imis, -idís, gheofaí
m.c.spleách faighinn, -feá, -eadh, -imis, -idís, -fí
ainm br. fáil, gin. fála, faighte; aid. bhr. faighte.
14.56 Feic
Réimnítear é mar a dhéantar le bris ach amháin mar a leanas:
t.c. neamhsp. chonaic, chonaiceamar, chonacthas
t.c. spleách faca, facamar, facthas
ainm br. feiceáil, gin. feicthe; aid. bhr. feicthe.
14.57 Ith
Réimnítear é mar a dhéantar le bris ach amháin mar a leanas:
t.f. íosfaidh, -faimid, -far
171 m.c. neamhsp. d'íosfainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí
m.c. spleách íosfainn, etc.
ainm br. ithe, gin. ite; aid. bhr. ite.
14.58 Tabhair
m.o. tugaim, tabhair, -adh, -aimis, -aigí, -aidís, -tar
t.l. tugaim, -ann, -aimid, -tar
t.c. thug, thugamar, tugadh
t.g.c. thugainn, -tá, -adh, -aimis, -aidís, -taí
t.f. tabharfaidh, -faimid, -far
m.c. thabharfainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí
f.l. tuga, -aimid, -tar
ainm br. tabhairt, gin. tugtha; aid. bhr. tugtha.
14.59 Tar
m.o. tagaim, tar, -adh, -aimis, -aigí, -aidís, -tar
t.l. tagaim, -ann, -aimid, -tar
t.c. tháinig, thángamar, thángthas
t.g.c. thagainn, -tá, -adh, -aimis, -aidís, -taí
t.f. tabharfaidh, -faimid, -far
m.c. thiocfainn, -fá, -fadh, -faimis, -faidís, -faí
f.l. taga, -aimid, -tar
ainm br. teacht, gin. teachta; aid. bhr. tagtha.
Úsáidtear tig (thig) (athfhoirm láithreach) sa fhrása tig (thig) liom (= is féidir liom), agus tigim, -eann, -imid, -tear, in ionad
tagaim, -ann, -aimid, -tar, i bpáirteanna den Ghaeltacht.
14.60 Téigh
Réimnítear mar a dhéantar le pléigh ach amháin mar a leanas:
172 t.c. neamhsp. chuaigh, chuamar, chuathas
t.c. spleách deachaigh, deachamar, deachthas
t.f. rachaidh, -aimid, -far
m.c. rachainn, -fá, -adh, -aimis, -aidís, -faí
ainm br. dul, gin. dulta; aid. bhr. dulta.
DEILBHÍOCHT NA COPAILE
14.61 Briathar uireasach is ea an chopail. Tá na foirmeacha seo a leanas ar iarraidh uaithi: an
modh ordaitheach, na foirmeacha táite, na saorbhriathra, an t-ainm briathartha, an aidiacht
bhriathartha. Tá an chopail neamhrialta le cois bheith uireasach.
14.62 Níl ach dhá fhoirm shimplí ag an gcopail (is é sin, dhá fhoirm nach bhfuil aon
fheidhm eile acu ach feidhm briathair)
•is, foirm na n-aimsirí príomha: is bó mhaith í;is amhlaidh atá
•ba, foirm na n-aimsirí stairiúla: cat ba ea é; ba lách an duine é
Ach tá roinnt mhaith foirmeacha comhshuite ag an gcopail, foirmeacha a bhfuil feidhm eile
acu i dteannta feidhm briathair. Is é atá sna foirmeacha comhshuite ná cumaisc den chopail
agus
•na míreanna briathartha an, go, ní, nach
•na cónaisc a, go, nach, má, mura, ó, sula
•na forainmneacha ceisteacha cá (= cad), cé
•na réamhfhocail de, do, agus réamhfhocail eile dár críoch guta.
Tá an chopail báite ar fad i gcuid de na focail eile sin sa tslí nach bhfuil aon difríocht idir
foirm an chumaisc agus foirm an fhocail eile.
14.63 Amach ó dhornán foirmeacha a úsáidtear i nguíonna is féidir dhá roinn a dhéanamh de
na foirmeacha copaileacha uile, idir shimplí agus chomhshuite (1) foirmeacha na n-aimsirí
príomha; (2) foirmeacha na n-aimsirí stairiúla. Ní aithnítear idir mhodhanna ná aimsirí,
173 uimhir ná phearsana, taobh istigh de gach roinn. Is é an comhthéacs a chuireann an modh
agus an aimsir, etc., in iúl.
14.64 Foirmeacha dár críoch -b agus foirmeacha dár críoch -bh, ní úsáidtear iad ach, i
gcásanna áirithe, roimh ghuta nó roimh fh a bhfuil guta ina dhiaidh.
14.65 Foirmeacha Príomha na Copaile
An Modh Foshuiteach Láithreach (Guí)
dearfach: gura, gurab: gura slán an scéalaí; gurab amhlaidh duit
diúltach: nára, nárab: nára fearrde thú é; nárab é duit
Foirmeacha Príomha Eile
ráiteasach ceisteach
dearfach diúltach dearfach diúltach
a) Sa phríomhchlásal agus ar
lorg arae, mar, nó, óir i
gcásanna áirithe (31.1)
is ní an nach
b) An fhoirm
choibhneasta
(i) díreach
(ii) neamhdhíreach
is
ar, arb
nach
nach
c) I bhfochlásail eile gur, gurb nach an nach
Samplaí:
a) is bó mhaith í; ní capall óg é; an fíor sin? nach ea? níl sé anseo arae (mar, nó, óir) is lá
saoire é
b)(i) an fear is fearr; rud nach fíor
b)(ii) an té ar leis é; aon duine arb eol dó an freagra; cailín nach cuimhin léi mé
174 c) sílim nach fiú scilling é; an bhfuil a fhios agat an fíor é? níl a fhios agam an ea nó nach
ea.
Focail a bhíonn i
gcumasc le is
cónasc forainm Réamhfhocal
má ó mura sula cé cá do
más ós mura
murab
sular
sularb
cé
cér
cá
cárb
dar
darb
faoi, i, le,ó trí: faoinar, etc.
Foirmeacha de shaghas (a) thuas is ea más, ós. Ní úsáidtear iad ach i gclásail dhearfacha:más
maith leat; ós tú an captaen
Mura(b), ó nach a úsáidtear i gclásail dhiúltacha ina n-ionad: mura mian leat; murab é sin é;
ó nach Éireannach í.
Foirmeacha de shaghas (b) (i) is ea cé, cá; cé hé? cá haois thú?
Foirmeacha de shaghas (b) (ii) is ea cé, cér, cárb, dar(b), faoinar, etc.: cér díobh thú? cárb as
é? dán dar teideal (darb ainm) "Uaigneas"; áit inar mian (inarb aoibhinn) liom cónaí; scéal
faoinar deacair (faoinarb éasca) labhairt.
Foirmeacha de shaghas (c) is ea mura(b), sular(b): mura fíor é; murab amhlaidh atá; sular
féidir leis éirí; sularb éigean duit.
14.66 Gur/gurb Is gnách go n-aithnítear idir na cásanna ina n-úsáidtear gur agus gurb mar
seo:
l gur a úsáid
•roimh chonsan: gur breá liom é
175 •roimh ainmfhocal de ghnáth: gur amadán (fear críonna, etc.) é
•roimh réamhfhocal: gur ag (le, etc.) Seán atá siad
•roimh fhorainm réamhfhoclach: gur uathu a fuarthas é
•roimh dhobhriathar nach dobhriathar aidiachtach (de ghnáth): gur inné a d'imigh sé
•roimh é, í, iad, eisean, ise, iadsan, más gníomhaí nó cuspóir ainm bhriathartha an forainm:
gur é a theacht is ceart; gur é a bhailiú a chreideann sí is fearr
•roimh aidiacht dar tús consan: gur maith an fear é.
l gurb a úsáid roimh ghuta i gcásanna áirithe
•roimh ea, é, í, iad, eisean, ise, iadsan nuair nach gníomhaí ná cuspóir ainm bhriathartha
iad: gurb ea; gurb é is cúis leis
•roimh aidiacht dar tús guta (de ghnáth): gurb álainn an lá é
•roimh an dobhriathar amhlaidh agus roimh dhobhriathar aidiachtach: gurb amhlaidh atá;
gurb annamh a thagann sé; gurb airde a léim Tomás
•roimh ainmfhocal dar tús guta i múnlaí áirithe: gurb áil leis; gurb acmhainn (éigean, eol)
dóibh.
14.67 Roimh ghuta a úsáidtear na foirmeacha eile dar críoch -b; agus roimh chonsan a
úsáidtear mura, gura, nára agus na foirmeacha (taobh amuigh de gur) dar críoch -r.
14.68 Úsáidtear go mb' roimh féidir, fiú sna múnlaí deir (ceapann, etc.) sé go mb'fhéidir go
(gur, nach, etc.); ionas go mb'fhiú sinn geallúna Chríost.
14.69 Déantar cumasc de is ea (é, í, iad) uaireanta: sea, (sé, sí, siad).
14.70 Foirmeacha Stairiúla na Copaile
Ráiteasach ceisteach
176 dearfach Diúltach dearfach diúltach
(d) Mar atá in 14.65(a), agus
ar lorg na gcónasc dá, má, ó (i
gclásail dhearfacha)
ba, b' níor, níorbh ar, arbh nár, nárbh
(e) An fhoirm choibh.
(i) díreach
(ii) neamhdhíreach
ba, ab
ar, arbh
nár, nárbh
nár, nárbh
(f) I bhfochlásail eile gur, gurbh nár, nárbh ar, arbh nár, nárbh
Samplaí:
d) cat ba ea é; ba fhlaithiúil an fear é; b'álainn an lá é; níor mhaith liom tosú; níorbh í Máire
í; ar mhiste leat suí? arbh fhearr leat ceol? nár chóir dó imeacht? nárbh iad na cladhairí
iad?
e)(i) an rud ba dheise; an bhean ab óige (ab fhearr); an teanga nár dheacair a thuiscint; an
cairdinéal nárbh easpag.
e)(ii) an té ar leis an leabhar; d'imigh aon chréatúr arbh fhéidir leis éalú; an bhean nár
cheoltóir a mac; an gasúr nárbh fhiú leis baint de
f) dúirt sé gur pheaca é; cheap sé gurbh amadán mé; thuigeamar nár leor punt; chruthaigh sí
nárbh fhéidir a dhéanamh; d'fhiafraigh Pól de ar ghá sin; ceistíodh í arbh í féin an
bhanaltra; ní raibh a fhios aige arbh fhíor é nó nárbh fhíor (ar chuimhin leo í nó nár
chuimhin leo.
Focail a bhíonn i
gcumasc le is
cónasc forainm réamhfhocal
mura sula cé cá do
177 murar
murarbh
sular
sularbh
cér
cérbh
cár
cárbh
dar
darbh
Foirmeacha de shaghas (e) (i) is ea cér, cérbh, cár, cárbh: cér chás é? cérbh iad? cár locht
orm é? cárbh ionadh?
Foirmeacha de shaghas (e) (ii) is ea cér, cárbh, dar(bh): cér díobh Máire? cér leis Éire roimh
theacht na nGael? cárbh as na Lochlannaigh? fear dar shloinne Mac Piarais; óglach darbh
ainm Séadanta.
Foirmeacha de shaghas (f) is ea murar, murarbh, sular, sularbh, faoinar, faoinarbh: murar
chapall é; murarbh éan é; sular chuimhin léi; sularbh fhéidir liom; an crann faoinar
chuimhin liom an t-ór a chur; an áit úd inarbh aoibhinn binnghuth éan.
14.71 Roimh fhocail dar tús fhl-, fhr-, agus roimh chonsan ar bith eile nach f, a úsáidtear ba
agus na foirmeacha dar críoch r. Roimh ghuta, nó fh a bhfuil guta ar a lorg, a úsáidtear na
foirmeacha eile, ach amháin go n-úsáidtear ba (in ionad b') roimh ea, é, í, iad, eisean, etc.
Ní úsáidtear an cumasc cérbh ach roimh é, í, iad, eisean, etc. Ní dhéantar cumasc den chopail
stairiúil choibhneasta dhíreach agus cé nuair nach forainm pearsanta a leanann cé: cérbh é;
ach cé ab fhearr? cé ba chaptaen oraibh?
Úsáidtear go mb' sa mhúnla: dúirt (cheap, etc.) sé go mb'fhéidir go (gur, nach, nár) etc.
BRIATHRA UIREASACHA
14.72 Arsa
Níl ach dhá fhoirm ag an mbriathar seo, ar agus arsa, agus úsáidtear iad araon san aon aimsir
amháin atá aige, an táscach caite. San insint dhíreach amháin a úsáidtear é. Ní bhaintear
feidhm as ar ach roimh seisean, sise, siadsan. Baintear feidhm as arsa roimh aon ainmní: "Cé
thú féin?" ar seisean (arsa Tomás (mise, mo dhuine)
Ní gnách forainm pearsanta gan treisiú a úsáid le arsa.
178 Foirm eile: "cé thú féin?" a deir (dúirt) sé.
14.73 Dar
Níl ach an t-aon fhoirm amháin ag an mbriathar seo. Sa táscach is gnách é a úsáid, agus
leanann an réamhfhocal le é: Máire a dúirt é, dar liom; dar liom gur Máire a dúirt é.
Úsáidtear dar san insint dhíreach agus sa chlaoninsint araon: chonaic sé scamall dar leis; dar
leis go bhfaca sé scamall.
14.74 Dóbair
Foirm an táscaigh chaite amháin atá ag an mbriathar seo: dóbair dom bás a fháil; dóbair go
bhfaighinn bás.
14.75 Aitim
Sa chéad phearsa, uatha agus iolra, den táscach láithreach is mó a úsáidtear é: aitim(id) ort, a
Thiarna. Atach an t-ainm briathartha.
179 15
COMHRÉIR AN BHRIATHAIR
180 AN MODH ORDAITHEACH
15.1 Níl ach am amháin i gceist sa mhodh ordaitheach: an fáistineach. Is iad seo na cásanna
ina n-úsáidtear é
lchun ordú nó achainí a léiriú: éist liom; maith dó; ná caitear tobac; ná cluinim
trácht air
li gclásal faomhach (tríú pearsa, bí): bíodh nach dtuigim é, tuigim as; is cás liom é,
bíodh nach bhfuil aithne agam air
li gclásal neamhchúiseach: stadadh an fhearthainn nó ná stadadh, rachaidh mé a
shnámh.
AN MODH TÁSCACH
15.2 Is de réir rialacha 14.4-5 go hiondúil a úsáidtear aimsirí an mhodha tháscaigh chun am
an ghníomhaithe a léiriú: tiocfaidh sé amárach agus ceannóidh sé an talamh; deir sé go
mbeidh sé in am feasta cé go mbíodh sé déanach anuraidh; thosaigh sí ag gol nuair a chuala
sí an scéal; tá sí chomh céillí inniu agus a bheidh sí choíche.
Tugtar na heisceachtaí is tábhachtaí in 15.3-4.
Na rialacha atá in 15.5-14, tá siad faoi réir rialacha 15.23-28.
15.3 Tá aimsir láithreach ag gach briathar
li gcuntas reatha ar an raidió, etc.: cromann sí síos, ardaíonn an sliotar agus
buaileann, agus téann sé thar an trasnán.
li ndeasghnátha eaglasta agus i bpaidreacha: baistim thú in ainm an Athar, etc.;
cuirimid sinn féin faoi do choimirce, a Naomh-Mháthair Dé.
lsa láithreach stairiúil.
15.4 I gcomhrá agus in óráidíocht, áfach, níl aon táscach láithreach de ghnáth ach ag bí, is
agus ag briathra a léiríonn gníomhú na gcéadfaí agus na haigne: feicim, cloisim, mothaím,
ceapaim, creidim, deirim, etc. I gcás na mbriathra sin cuireann an comhthéacs in iúl de
181 ghnáth cé acu láithreach nó gnáthláithreach atá i gceist: cloisim anois é; cloisim gach maidin
é.
I gcás an bhriathair bí is foirm bhriathartha a léiríonn é: tá mé saor [anois]; bím saor [gach
tráthnóna].
Má tá leanúnachas sa ghníomhú is minic an láithreach in ionad an ghnáthláithrigh: cá bhfuil
tú i do chónaí? tá tú sáite sa luaith ar fad le déanaí; tá mé á chloisteáil sin riamh; tá sé ag
dul chun cinn anois.
15.5 Is é an láithreach leanúnach is ceart in abairtí mar cá huair atá sibh ag brath pósadh?
toisc go dtuigtear don chainteoir go bhfuil an rud socair cheana féin. Agus trí analach leis an
saghas abairte sin, is minic láithreach an bhriathair bí in áit an fháistinigh in abairtí mar
táthar á chur amárach; tá ceolchoirm againn sa scoil anocht; táimid ag filleadh Dé Máirt.
Ach i gcás aon bhriathar eile is é an fáistineach is gnách a úsáid nuair atá am fáistineach i
gceist.
Is féidir an aimsir chaite a úsáid i gclaoninsint ar an láithreach sin thuas: dúirt sí go rabhthas á chur an lá a bhí chugainn.
15.6 Is í an aimsir fháistineach a léiríonn am fáistineach (ach amháin ar lorg má): nuair a
thiocfaidh tú amárach (Béarla: when you come tomorrow); bí cinnte go ndéanfaidh tú
staidéar ar an leabhrán (Béarla: be certain to study the booklet); aon duine a dhéanfaidh
fiach ar ainmhithe fiáine feasta (Béarla: henceforth any person who hunts wild animals).
15.7 Is í an aimsir ghnáthláithreach a léiríonn am fáistineach chomh maith le ham
gnáthláithreach ar lorg má: déanaim é gach lá má bhíonn am agam; déanfaidh mé amárach é
má bhíonn am agam.
Ach úsáidtear an aimsir láithreach más am láithreach atá i gceist: déanfaidh mé anois é má tá
am agam.
15.8 Más gné éigin de chúrsaí an tsaoil i gcoitinne agus nach gníomhú ar leith atá i gceist is
minic a úsáidtear in ionad an ghnáthláithrigh
182 ltáscach láithreach an bhriathair bí má tá leanúnachas i gceist
lfáistineach briathar ar bith mura bhfuil leanúnachas i gceist: sin mar a oibríonn
mearaí sainte, an té a dtiocfaidh sé air níl foighne aige fanacht go ndéana céad pingin an
punt dó; ní shásóidh aon ní é ach lán na lámh; an rud nach bhfuil ionat ó nádúr ní
thiocfaidh tú in éifeacht leis; nuair atá an duilleog feoite is beag an t-aithleá a scoiltfidh den
chraobh í; má tá duine á bhá déanfaidh sé a dhícheall ar theacht i dtír.
15.9 Nuair is riachtanas a chiallaíonn an briathar caith úsáidtear an aimsir fháistineach chun
am láithreach nó am fáistineach a léiriú mura dtagann má (15.7) roimhe: caithfidh sé go
bhfuil sí tinn; caithfidh mé dul anois agus amárach; ach má chaithim dul anois (amárach).
Más am gnáthláithreach, áfach, atá i gceist úsáidtear an aimsir ghnáthláithreach go hiondúil:
caithim dul ann gach lá.
15.10 Cuirtear an fáistineach in ionad an láithrigh leanúnaigh uaireanta: cá rachaidh tú? (=
cá bhfuil tú ag dul?)
15.11 Úsáidtear an táscach láithreach mar láithreach stairiúil in ionad an táscaigh chaite
d'fhonn beochta: ar chloisteáil na cainte sin dó cuireann sé a cheann sa doras, féachann in
airde ar na réaltaí tamall agus casann isteach.
15.12 Úsáidtear láithreach na copaile de ghnáth roimh fhocal a thugtar amach as abairt lena
threisiú, cibé am atá i gceist: an tinn a bhí Eibhlín? ní leatsa a rachaidís (théidís, chuaigh
siad).
Agus sa chlaoninsint féin úsáidtear é: d'fhiafraigh sé díom an tinn a bhí Eibhlín.
Féadtar an chopail stairiúil a úsáid freisin roimh fhorainm pearsanta, 3ú pearsa: arbh (an) é Seán a rinne an obair?
15.13 Is minic táscach láithreach an bhriathair bí in áit an fháistinigh, agus an táscach caite
in áit an choinníollaigh, in iarbheart abairte coinníollaí chun cinnteacht a léiriú: tá an t-ádh
air mura bhfágtar ar an trá fholamh é; má théann tú ann tá deireadh leat; dá rachfá coiscéim
183 amháin eile bhí tú marbh; murach Pól bhí mo chos briste; bhí iasc le fáil ach olcas na
hoíche.
15.14 Úsáidtear an aimsir chaite shimplí i nGaeilge áit a mbeadh an láithreach foirfe nó an
caite foirfe sa Bhéarla: ní rabhamar ann fós; mar a dúirt mé; m'iníon Cáit a bhí in Albain
fadó a phós é.
Mar an gcéanna is é an láithreach simplí nó an caite simplí is gnách roimh an bhfocal riamh:
an bhfaca tú riamh é? (Béarla: Have you ever...); tá sé mar sin riamh anall. (Béarla: It has
been ...); níor chualamar riamh roimhe sin é. (Béarla: We had never ...);
AN MODH COINNÍOLLACH
15.15 Úsáidtear an modh coinníollach sna cásanna seo:
li gclásal ainmfhoclach ar lorg briathair stairiúil chun am a léiriú atá fáistineach nó
caite ó thaobh am an bhriathair sin (15.23): cheap sí go rachainn inné (inniu, amárach).
lin iarbheart abairte coinníollaí má tá coinníoll iata ann: d'eitleoinn go dtí an
ghealach dá ligtí dom; bhrisfí mo chos murach tusa; scríobhfainn féin mura scríobhfása.
Ach féach 15.13.
lin ionad an ghnáthchaite uaireanta: san am sin mharódh sé caora gach maidin.
li leath-chlaoninsint mar a léirítear smaointe duine éigin san am atá thart faoi
eachtraí a bheadh roimhe amach: Bhí a fhios aige cad a dhéanfadh sé. Thabharfadh sé
cuairt i gceann seachtaine ar an teach a raibh Nuala ann. Dhéanfadh sé a chomhrá léi agus
d'inseodh sé gach rud di. Ansin ghlanfadh sé leis go hAlbain agus phósfaí é agus Máire go
fiúntach má pósadh aon fhear riamh go fiúntach.
li gclásail aidiachtacha den saghas seo a leanas ina bhfuil an réamhtheachtaí saor: bia
an-mhaith é, an té a bheadh cleachta leis.
184 lchun maolú ar cheist nó ar ráiteas le cúirtéis, cúthaileacht, etc.: Ní bheadh lasán
agat? Tá; an dtabharfá dhá phunt siúcra dom, le do thoil? Tabharfaidh, go deimhin, a bhean
uasal; an gcaithfeá toitín? Caithfidh, go raibh maith agat.
Féach gur sa táscach atá na freagraí thuas.
lchun fearg, mífhoighne, etc., a léiriú: ní bheinn gafa leo mar lampaí; ar mhiste leat
do hata a bhaint díot? bhrisfinn a mhuineál; bhuail mé ó thalamh an doras ach ní osclódh
sé é.
lle róchinnteacht a sheachaint: cheapfá go bhfuil sé tinn; ba dhóigh leat gur marbh a
bhí sé.
lchun féidearthacht nó dualgas a léiriú: cá bhfuil siad? Ní bhfaighinn a rá;
d'fhéadfá teacht amárach. B'fhéidir é; oscail í. Ní fhéadfainn é (Ní thiocfadh liom); ba
chóir duitse suí síos ach b'fhearr dise éirí.
lmar fhreagra ar cheist reitriciúil sa táscach lena léiriú nach bhféadfadh ach freagra
amháin a bheith ar an gceist sin: Cá rachaidh tú anois? Cá rachainn ach ar ais abhaile?
Cad a dhéanfaimid feasta gan adhmad? Cad a dhéanfaimis ach móin a dhó?
Céard a dhéanfadh mac an chait ach luch a mharú?
li gceist reitriciúil chun tobainne nó ionadh in am caite a léiriú: cé bheadh ann ach
Seán? céard a chloisfinn ach glór duine?
li gceist reitriciúil chun brí dhiúltach a threisiú: cé a chreidfeadh é? cé a cheapfadh
go...? cé a shamhlódh dó é?
Ní úsáidtear an coinníollach i gceist reitriciúil atá ina foirm threise ar ráiteas diúltach i dtaobh fíorais: cad é a bhí
ann ach leanbh? (= ní raibh ann ...)
li gcomparáidí áirithe a bhfuil samhail iontu: thit an fear mar a thitfeadh sac
folamh; bhí sé ag airneán arís mar nach bhfágfadh sé an baile riamh. (Béarla:... as if he had
never left...).
185 Ní úsáidtear an coinníollach (mura bhfuil cúis éigin eile leis) i gcomparáid idir dhá ní a tharla nó a tharlóidh (dar
leis an gcainteoir): d'imigh sé mar a tháinig sé; imeoidh sé mar a thiocfaidh sé.
lag iarraidh ar dhuine abairt a athrá nó a dhéanamh níos soiléire: Ar chuala tú an
t-eitleán? Cad a chloisfinn?
lchun am caite a léiriú ar lorg dóbair: dóbair go marófaí aréir é; dóbair go dtitfinn
inné.
Maidir leis an gcoinníollach in ionad an fhoshuitigh, féach 15.18-22.
AN MODH FOSHUITEACH
15.16 Úsáidtear an foshuiteach láithreach chun guí a chur i gcéill: go dtaga do ríocht; nár
fhille sé; nárab amhlaidh duit.
Is minic a fhágtar an briathar ar lár: ár dtubaiste leis! slán an scéalaí! Dia dár sábháil!
15.17 Úsáidtear an foshuiteach láithreach go minic, in ionad an ghnáthláithrigh agus an
fháistinigh, nuair is aimsir phríomha atá ag briathar an uaschlásail
li gclásail ama ar lorg go, nó go, sula, ach a: is gearr go dtaga (dtiocfaidh) sí; ní
fada go raibh (mbeidh) sin le rá agatsa; fanadh (fanann, fanfaidh) sé go dté an Fhéile Bhríde
amach; ná tagaigí (ní thiocfaimid) isteach [nó] go dté (rachaidh) an ghrian a luí; beidh siad
ann sula mbuailtear (mbuailfear) clog an aingil; gheobhaimid an scéal iomlán ach a dtaga
(dtiocfaidh) Pól.
Ní úsáidtear an foshuiteach láithreach ar lorg aon chónaisc eile i gclásail ama: imreoidh sé leis go dtí nach mbeidh
aon phingin fágtha aige.
li gclásail aidhme ar lorg go, nó go, sula: tabhair (tugaim, tabharfaidh sí) chuige na
nuachtáin [nó] go lé (léifidh) sé iad; osclaídís (osclaíonn siad, osclóidh siad) na fuinneoga
sula n-imí siad. Ach féach 15.21 n.
li gcéadbheart oscailte ar lorg mura: imímis (imeoimid, imímid) mura dtaga sé go
luath.
186 15.18 Nuair atá brí dhiúltach ag an gclásal aidhme is féidir an coinníollach a úsáid. Is é is
gnách ar lorg le heagla (ar eagla) go, ar fhaitíos go, gan fhios nach: éirigh as ar fhaitíos go
gcloisfí thú; seachain le heagla go n-ionsódh an tarbh thú; ná gabh amach rófhada gan fhios
nach titim le faill a dhéanfá.
15.19 Úsáidtear an coinníollach uaireanta in ionad an fhoshuitigh i gclásail dheimhneacha
aidhme: guigh orm ionas go bhfaighinn (go bhfaighe mé) na grásta is cuí.
15.20 Úsáidtear an foshuiteach caite nó an coinníollach ar lorg dá, mura i gcéadbheart iata:
dá dtéinn (rachainn) ann inné (anois, amárach) gheobhainn an t-ór; mura dtéinn
(rachainn) rachfása.
Is é an coinníollach amháin is gnách i gcéadbheart iata ar lorg aon chónaisc eile: ar acht (ar shéala, ar chuntar) go (nach)
gceannóinn é; ach go gceannóinn é.
15.21 Úsáidtear an foshuiteach caite nó an coinníollach nuair is aimsir stairiúil atá sa
phríomhchlásal ar lorg go, nó go, sula, i gclásail aidhme: d'fhan (d'fhanadh, d'fhanfadh) sé ag
baile go dtéadh (rachadh) an Fhéile Bríde amach; tháinig (thagadh, thiocfadh) sí isteach
sula bhfeictí (bhfeicfí) í.
Ní gnách an foshuiteach a úsáid ar lorg aon chónaisc eile, ar shlí go (nach), chun go (nach), etc.: sheas sé ar shlí go
bhféadfadh sé an troid a fheiceáil; tabhair chuige an leabhar i dtreo go léifidh sé é.
Níl aidhm i gceist san abairt rug sé ar an tseanbhean gur chuir sé ina suí sa chúinne í, agus tá an aimsir chéanna sa dá
chlásal.
15.22 Agus úsáidtear an foshuiteach caite nó an coinníollach nuair is aimsir stairiúil atá sa
phríomhchlásal ar lorg go, nó go, sula, ach a, má tá aon choincheap eile le cois ama i gceist a
dhéanfadh an gníomhú hipitéiseach ar dhóigh éigin: bhí caoga nóiméad le feitheamh ag Úna
go (sula) dtagadh (dtiocfadh) an traein.
Leath-chlaoninsint atá san abairt sin thuas. Táthar ag breathnú an cháis trí aigne Úna, agus gan a fhios aici san am go
mbeadh an traein ann go cinnte i gceann an chaoga nóiméad sin.
187 Ach más clásal é nach bhfuil aon ní i gceist ann ach an t-am, aimsir an uaschlásail a bhíonn sa
chlásal ama dar tús go, etc.: d'fhan sé ag baile go ndeachaigh an Fhéile Bhríde amach;
tháinig sé isteach sula ndeachaigh an ghrian a luí; ní choinníodh sí cuimhne air ach go
n-imíodh an phian.
AIMSIRÍ STAIRIÚLA IN IONAD AIMSIRÍ PRÍOMHA
15.23 Nuair atá clásal ainmfhoclach faoi réir ag uaschlásal a bhfuil aimsir phríomha ann,
agus go ndéantar aimsir stairiúil den aimsir phríomha sin, is gnách na hathruithe seo a leanas
a dhéanamh ar an aimsir sa chlásal ainmfhoclach agus i ngach clásal eile atá faoi réir ag an
gclásal ainmfhoclach
ltáscach láithreach > táscach caite
ltáscach gnáthláithreach a léiríonn am gnáthláithreach > táscach gnáthchaite
ltáscach gnáthláithreach a léiríonn am fáistineach > modh coinníollach
ltáscach fáistineach > modh coinníollach
lfoshuiteach láithreach > foshuiteach caite nó modh coinníollach.
Ní athraítear aimsir ar bith atá stairiúil cheana féin.
Aimsirí Príomha Aimsirí Stairiúla
Geallaim don Athair síoraí Gheall mé don Athair síoraí
nach n-ólfaidh mé deoir arís go nach n-ólfainn deoir arís go
dté mé i dtalamh má leigheasann dtéinn i dtalamh dá
sé an leanbh. leigheasfadh sé an leanbh.
Tá a fhios acu go bhfuil sí Bhí a fhios acu go raibh sí
caoga bliain d'aois má tá sí caoga bliain d'aois má bhí sí
188 bliain. bliain.
Is eol dúinn go dtéann sí an B'eol dúinn go dtéadh sí an
cóngar nuair a bhíonn sé tirim cóngar nuair a bhíodh sé tirim
mura mbíonn a fear léi. mura mbíodh a fear léi.
15.24 Déantar na hathruithe céanna má tá ainm briathartha nó frása ainm bhriathartha in
ionad an chlásail ainmfhoclaigh.
Aimsirí Príomha Aimsirí Stairiúla
Teastaíonn uathu é a Theastaigh uathu é a thabh-
thabhairt abhaile chomh luath airt abhaile chomh luath agus
agus is féidir é, cibé áit arb as ab fhéidir é, cibé áit arbh as é, i dtreo go dtabharfar
airedtreo go dtabharfaí aire
cheart dó. cheart dó.
Eisceachtaí ó rialacha 15.23, 15.24
15.25 I gcásanna ina n-úsáidtear an coinníollach sa phríomhchlásal mar mhaolú ar cheist nó
ar ráiteas, nó mar léiriú ar mhífhoighne, etc., nó chun róchinnteacht a sheachaint, is minic
nach n-athraítear aimsir an fhochlásail: b'fhéidir go dtiocfainn má bhíonn am agam; ba chóir
duit tosú nuair a ghlanfaidh an aimsir; cheapfá go bhfuil an bháisteach chugainn.
Sa chlaoninsint ar abairtí mar sin, aimsirí stairiúla ar fad is iondúil a bheith ann (ach féach
15.26-27) ar lorg briathair stairiúil: dúirt sé go gceapfá go raibh, etc.
15.26 Ní gnách an chopail treise a dhéanamh stairiúil i bhfochlásail: bhí a fhios agam gur
agat a bhí an ceart; b'fhéidir nach mórán a déarfadh sé feasta; dúirt sé gur chóir gur agatsa
a bheadh an t-eolas; d'fhiafraigh Eoin díom an tinn a bhí Máirín.
189 15.27 Ní athraítear an aimsir, de ghnáth, i gcás fírinne uilí: dúirt an sagart go bhfuil Dia
sna flaithis; ní raibh a fhios aige gurb ionann anois céad pingin agus punt.
15.28 Tá feidhm na haimsire stairiúla caillte ar fad sa fhrása b'fhéidir más am láithreach nó
gnáthláithreach atá i gceist: b'fhéidir go bhfuil (mbíonn, dtuigeann).
Ach sa chlaoninsint: dúirt sé go mb'fhéidir go raibh, etc.
FOIRMEACHA NEAMHPHEARSANTA
15.29 Is iad na saorbhriathra na foirmeacha neamhphearsanta is
coitianta. Úsáidtear iad nuair nach mian nó nach gá nó nach féidir an gníomhaí a lua.
15.30 Is minic a fhreagraíonn an saorbhriathar aistreach don fhaí chéasta atá i dteangacha
eile: go ndéantar do thoil; deisíodh an rothar; osclaítear an doras in ainm an rí.
15.31 Úsáidtear an saorbhriathar neamhaistreach freisin: táthar chugat; thángthas suas leo;
is ann a chuathas (rachfaí, théití, etc.).
15.32 Uaireanta bíonn an gníomhaí soiléir cé nach luaitear é: "Tháinig mé, a rí," arsa Mac
Conglinne, "chun a fhiafraí conas atáthar inniu"
"Dar mo bhriathar," arsa Cathal (an rí), "ní rabhthas riamh níos measa agus ní bheifear go
brách."
Is féidir freagra díreach a sheachaint leis an saorbhriathar.
"Beidh tú ag teacht go dtí an misean, a Mhártain."
"Ó beifear ann, a Athair. Beifear ann."
Féach freisin d'ionsaigh siad an leoraí agus maraíodh beirt de na saighdiúirí. (Níl sé ráite go
díreach gurbh iad an lucht ionsaithe a rinne an marú.)
15.33 Úsáidtear an saorbhriathar mar leagan malartach ar leagan athbhríoch de shaghas tá
siad á mbualadh (18.39) chun athbhrí a sheachaint: táthar á mbualadh.
190 15.34 Is minic foirmeacha pearsanta den bhriathar in ionad an tsaorbhriathair, go háirithe i
gcás briathra mar abair, ceap, tabhair: tá daoine á rá; bhí sé ráite; cheapfadh duine; fear a
dtugann siad an tráiteoir air in ionad deirtear; deirtí (dúradh); cheapfaí; fear a dtugtar an
tráiteoir air.
Deirtear freisin: tá daoine ann a deir; ar scáth a chéile a mhaireann na daoine; ní ólann
daoine a ndóthain bainne (ní óltar go leor bainne).
15.35 Cé gur foirm phearsanta go hiondúil an fhoirm scartha, úsáidtear í go
neamhphearsanta i leaganacha áirithe
lin ionad an tsaorbhriathair: rinne fíon den uisce (= rinneadh...); lagaigh
(mhaolaigh, ghéaraigh, chlaochlaigh, mhéadaigh) ar a neart; bhris ar an bhfoighne aige
ltríd an ngníomhaí a bhá: d'éirigh [achrann, míthuiscint, troid, etc.] eadrainn; theip
[an scrúdú, etc.] uirthi; tá agat; tá leat; tá buaite ort
lar dhóigheanna eile: chuaigh den fhíon; rachaidh dá chiall; rithfidh sé nuair a
thiocfaidh crua air; chaill (theip, sháraigh) ar a mhisneach (= chaill, etc., a mhisneach air).
COMHRÉIR AN BHRIATHAIR BÍ
15.36 Is iad na príomhnithe a bhíonn i gceist nuair a úsáidtear an briathar bí: beith, suíomh,
staid, comhaimsirí, focal réamhrá, leaganacha neamhphearsanta.
Beith (= bheith ann)
15.37 Úsáidtear an briathar bí ar dhá bhealach lena chur in iúl go bhfuil rud ann.
lgan focal cúnta: tá a lán daoine a chreideann é; bhí fuiseog agus nead aici i ngort;
bhí lá agus ní dhíolfainn an bhó sin; níl aon dia ach tú; seo mar atá (a bhí)
191 lle cúnamh an fhocail ann (ann ina chomhlánú ag an mbriathar) bhí rí ann fadó; tá
daoine ann a deir; an gcreideann tú go bhfuil taibhsí ann? go dtí an lá atá inniu ann; tá an
t-am [ann] na bearaigh a thabhairt ón gcnoc.
15.38 Is minic an dara leagan thuas in úsáid nuair a thagraítear den chéad uair do rud
éiginnte: shuigh Séamas ar charraig a bhí ann, nó i gcomparáid samhlaíochta: d'éirigh an
t-eitleán mar a bheadh faoileán ann.
15.39 Uaireanta fágtar ar lár an briathar bí, nó a ainm briathartha: is iomaí siocair bháis ann;
ní fearr tusa ann.
Suíomh
15.40 Úsáidtear an briathar bí le suíomh a chur in iúl
lle dobhriathar: tá sé thuas (amuigh, thall, anseo)
lle frása: tá siad ar an aonach; tá sí as Luimneach le bliain. (Cuir i gcomparáid le is
as Luimneach í.)
Staid
15.41 Úsáidtear an briathar bí le staid a chur in iúl
lle haidiacht: tá sé fuar (te, briste)
lle go + aidiacht: bhí sí go holc (dona, hálainn)
lle ar + ainmfhocal (teibí nó coitianta): tá Seosamh ar buile (mire), ar muir
(farraige)
lthar ceann abairt aicme: tá sé ar dhuine de na príosúnaigh; bhí an Spáinn ar
ríochtaí móra an domhain; níl iontu ach amadáin; bean atá inti
lthar ceann abairt ionannais: bhí Cormac ar an gcéad (dara,...) duine isteach; tá sé
ar an bhfear is saibhre sa tír; cé a deir daoine atá ionam? cé a shíleann tú atá ionat? níor
mhaith liom bheith ar an té a déarfadh é
192 lchun comparáid a dhéanamh: tá sé ar fhear chomh láidir is atá sa chontae; níl sé
chomh maith d'fhear lena athair; tá Máirtín ina fhear agat lleis an réamhfhocal i + aidiacht
shealbhach + ainmfhocal teibí
bhí sé ina luí (chodladh, chónaí, neart, shuí) nó ainmfhocal a thagraíonn don ainmní: tá sé
ina lá (oíche, chogadh eatarthu); tá Tadhg ina fhear.
Féach na difríochtaí atá eatarthu seo:ní bheidh mé i mo shuí (staid);ní bheidh mé ag suí (gníomh - agus staid ina dhiaidh
sin);ní shuífidh mé (gníomh);bhí siad ag suí chun boird nuair a... (gníomh leanúnach sa mhéid go raibh cuid acu go díreach
tar éis suí agus cuid ar tí suí).
15.42 Is fiú tuilleadh a rá faoin abairt úd tá Tadhg ina fhear. Ciallaíonn an abairt go bhfuil
tréithe iomlána na feargachta i dTadhg. Le linn a ráite ní bhítear ag smaoineamh ar Thadhg a
bheith ina bhall d'aicme ar bith mar a bheifí dá ndéarfaí is fear Tadhg. Nuair a chuirtear an
cheist cad é an rud é sin? is ag lorg aicme an ruda atáthar. Mar sin de, ní féidir freagra de
shaghas tá sé ina fhear a thabhairt. Ní mór an chopail a úsáid is fear é; fear is ea é, etc.
15.43 D'ainneoin a bhfuil in 15.42, is iomaí comhthéacs ina dtiocfadh an dá shórt abairte, is
fear é agus tá sé ina fhear, a chómhalartú, agus is féidir buaine nó sealadacht a chur i gcéill
leo araon.
lbuaine le bí: bhí Cathal ina amadán riamh; bhí Oisín ina mhac ag Fionn; tá an
tAthair ina Dhia
lsealadacht le bí: bhí sé ina leanbh tá deich mbliana ó shin; tá sé ina ghasúr anois;
beidh sé ina fhear i gceann deich mbliana eile
lbuaine le is: oileán is ea Éire
lsealadacht le is: bhí sé tinn anuraidh ach is fear breá láidir anois é; is duine óg fós
é.
15.44 Toisc gurb ionann foirm do láithreach agus d'fháistineach na copaile is annamh abairt
aicme á húsáid san fháistineach. Úsáidtear bí de ghnáth in áit na copaile: beidh sé ina fhear
(pheileadóir breá, eitleoir oilte) lá éigin; beidh sí ina bean ag Oscar.
193 15.45 Úsáidtear an briathar bí thar ceann ordaitheach na copaile mar nach bhfuil a leithéid
d'fhoirm ann: bí i do pháiste maith.
15.46 Ní féidir ainmfhocal a fhaisniú le hainmfhocal eile, nó a chothrom, ar lorg an
bhriathair bí. Os a choinne sin féadann ainmfhocal nó a chothrom teacht go díreach ar lorg
ainmní an bhriathair bí
lmar chomhlánú ar an mbriathar: tá Úna bliain d'aois; an bhfuil sí an méid sin? bhí
an mála trí chloch meáchain; tá sé ceathrú chun a dó
li gcomhaisnéis leis an ainmní: tá sibh scata mór ann
lmar dhobhriathar: tá sé rud beag fuar.
15.47 Na comhaimsirí
Feidhmíonn an briathar bí mar bhriathar cúnta in éineacht le hainm briathartha briathair eile
nó lena aidiacht bhriathartha chun comhaimsirí an bhriathair eile a chumadh: tá Seán ag (tar
éis, ar tí) éirí; tá an siopa le díol (ar oscailt, á dhathú); tá Seán éirithe.
15.48 An focal réamhrá
Bíonn an briathar bí ina fhocal réamhrá
li bhfreagraí ar cheisteanna dar tús cad, cé, etc:
Cé atá ann? Tá, Séamas.
Cad a dúirt sé? Tá, go bhfuil eagla air.
li míniú ar lorg mar: tá seacht sacraimint ann, mar atá, baiste, cóineartú, etc.; thug
sé triúr leis, mar a bhí, Peadar, Séamas agus Eoin
li bhfrásaí dobhriathartha áirithe: rinneadh an droichead tá bliain ó shin ann.
15.49 Leaganacha neamhphearsanta
tá agat; bhí leis; tá buaite ort; tá teipthe orthu.
COMHRÉIR AN BHRIATHAIR DÉAN
194 15.50 Úsáidtear déan mar mhalairt ar bhriathra eile chun athrá a sheachaint: tabhair dom é
-- á, déan! dhíol se an fheirm, ach má rinne, ní gan chúis é! an gcuirfeá chugam iad? --
déanfaidh [mé] sin; bhí sí do mo choimhéad mar a bheadh sí a dhéanamh le gadaí.
15.51 Úsáidtear déan mar bhriathar cúnta in éineacht le hainm briathartha briathair aistrigh
nó neamhaistrigh eile
lmar leagan malartach, go háirithe chun foirm neamhchoitianta den bhriathar eile a
sheachaint: déan é a dhalladh (dhaoradh, iniúchadh, liathadh, chomhlíonadh); rinneadh í a
athleagan san aicíd; déanfaidh mé an costas a chomhaireamh; déan éirí (éisteacht)
lchun an gníomhú a threisiú: titim le beanna an chladaigh a rinne sí; dheamhan éirí
a dhéanfadh sé; shílfeá gur é a mholadh a dhéanfaí; magadh a tosaíodh a dhéanamh.
lin abairtí leathdhiúltacha: ná déan ach é a dheisiú.
15.52 Bíonn déan ar lár ach é intuigthe go minic: Cá bhfuair tú iad? [Rinne mé] a
gceannach; níor ordaigh Dia é ach [rinne sé] a chrosadh; fan istigh gan fhios nach sleamhnú
a dhéanfá agus do ghortú [a dhéanfá].
15.53 Úsáidtear déan freisin chun athrú staide a léiriú i
lmúnla pearsanta: déanfaidh sé fear maith lá éigin; is minic a rinne bromaistín
gioblach capaillín cumasach
lmúnla neamhphearsanta: rinne fíon den uisce.
MÚNLAí BRIATHARTHA MÓDÚLA
15.54 Is éard is múnla briathartha módúil ann múnla a léiríonn ábaltacht, féidearthacht,
indéantacht, nó gnéithe gaolmhara de ghníomhú. Áirítear cead, oibleagáid, riachtanas agus
eolas ar na gnéithe sin.
Is gnách an múnla módúil a bheith ina uaschlásal.
15.55 Maidir le hábaltacht an ghníomhaí a chur in iúl, is iad seo na leaganacha is coitianta:
195 lleaganacha a úsáidtear i gcás am ar bith: tá mé in acmhainn (in ann, in inmhe) é a
dhéanamh; an bhfuil tú in acmhainn (etc.) a dhéanta? tá sé ar mo chumas an chloch a ardú;
níl sé ar mo chumas an t-eolas a thabhairt duit;
féadaim a rá; féadfaidh sé teacht lá ar bith feasta (ach féach 15.57 maidir le brí eile); an
bhfuil caoi (gléas) ort é a dhéanamh? níl aon dul agam ar é a aimsiú. (I gceist nó i ráiteas
diúltach is mó a úsáidtear an péire deireanach sin.)
lleaganacha a úsáidtear sa láithreach: is féidir leis (dó) é a thuiscint; tig liom an
leabhar a léamh.
lleaganacha a úsáidtear sa choinníollach: d'fhéadfainn (thiocfadh liom,
gheobhainn) iad a ithe.
Cé gur ábaltacht atá i gceist nuair a bhaintear feidhm as tig le, thiocfadh le, gheobhainn, is rud a éirí le duine atá i gceist
nuair a úsáidtear na foirmeacha caite: tháinig leis (fuair sé, chuaigh agam) é a dhéanamh.
15.56 Cuirtear féidearthacht imthoisceach (is é sin gan ábaltacht gníomhaí a bheith i
gceist) in iúl le leaganacha mar iad seo: an amhlaidh (an é, an ea) nach gcreideann tú mé? ní
fios (níl a fhios, cá bhfios) cén uair a fhillfear; thiocfadh [dó] go bhfuil (raibh, etc.) siad ann;
d'fhéadfadh [sé] go raibh siad ann; go bhféadfadh! an féidir go bhfuil tart ort? ní féidir go
dtiocfaidh (gur tháinig) sé; chomh luath agus is féidir; dá mb'fhéidir é.
Is gnách an coinníollach a úsáid thar ceann is féidir i bpríomhchlásal ráiteasach:
b'fhéidir go bhfuil (raibh, mbíonn, mbíodh, mbeadh).
15.57 Cuirtear cead in iúl le leaganacha mar seo
•Ar mhiste leat mé a dhul? Ní miste; Ar mhiste dom a fhiafraí díot..? Ní miste;
Mura miste leat é inseoidh mé an t-iomlán duit.
•a chead aige teacht isteach; is ceadaithe di é; ní cheadóinn ar ór an domhain é;
cheadaigh Dia é a imeacht; níor cheadaigh tú mé (= níor iarr tú mo chead).
•lig do Sheán dul isteach (= ná cuir stop leis).
196 Is mór idir an abairt dheireanach sin agus an t-ordú téadh Seán isteach, áit nach bhfuil toil Sheáin i gceist.
•féadfaidh sí teacht lá ar bith feasta (= tá cead aici teacht -- nó b'fhéidir go
dtiocfadh sí).
15.58 Mar seo a léirítear oibleagáid (dualgas a bheith ann cibé acu a luaitear an
gníomhaí nó nach luaitear)
lleaganacha is féidir a úsáid le haimsir ar bith:
•tá agam le dul abhaile; bhí aige le bó a bhleán; bhí bó le bleán [aige]
•tá orm dul abhaile; bhí orm leabhar a cheannach
•ní mór dom suí; níor mhór dó brostú; ní mór leis dul
•ní foláir é a dhéanamh; ní foláir dom imeacht; níorbh fholáir leis éirí; ní foláir a
admháil go bhfuil an ceart agat
•caithfidh mé imeacht anois; má chaithim imeacht anois; chaithfeadh sé géilleadh;
chaith sí rith; chaitheadh (caitheann) sé teacht gach bliain; níl caitheamh ar bith air teacht
•is é do dhualgas dul; tá sé de dhualgas ort dul
•tá sé d'fhiacha ort teacht; an bhfuil fiacha ort dul?
•tá d'iallach orm iad a dhíol
•tá sé d'oibleagáid orm cabhrú leat
•ní gá duit labhairt; an gá dul ann? Ní gá (is gá).(I ráiteas diúltach, i gceist,
nó i bhfreagra ar cheist, is mó a úsáidtear gá.)
•ní fhéadann tú corraí (= ní gá duit...); d'fhéad tú gan imní a bheith ort (= níor ghá
duit...)
lleaganacha a úsáidtear go minic san aimsir chaite, agus uaireanta in aimsirí eile:
b'éigean dom dul ann; b'éigean dóibh na fuinneoga a dhúnadh; b'éigean an scoil a dhruidim;
déan é más éigean duit.
197 15.59 Bíonn riachtanas imthoisceach ann (is é sin, gan oibleagáid gníomhaí a bheith i
gceist) má mheasann an cainteoir gur gá socrú ar chonclúid áirithe tar éis imthosca áirithe a
mheas.
Seo leaganacha is gnách a úsáid san aimsir chaite: b'éigean dó gur thit a codladh uirthi;
b'éigean dó gur anseo a maraíodh iad.
San aimsir láithreach a bhíonn an briathar módúil sna leaganacha seo a leanas mura
claoninsint ar lorg briathair stairiúil atá ann: ní foláir nó tá (bhí) sé tinn; ní foláir nó go bhfuil
sé ina chodladh; ní foláir nó is (gur) amadán é. Cuirtear ní foláir ag deireadh na habairte
corruair: tá sé tinn, ní foláir.
Is féidir príomhchlásal ráiteasach nó fochlásal ráiteasach a úsáid ar lorg nó thuas. Ach má dhéantar fochlásal ráiteasach den
abairt iomlán, e.g. sa chlaoninsint, ní mór foirm an fhochlásail ráiteasaigh ar lorg nó freisin: an ndeir tú liom nach foláir nó
go bhfuil (raibh) sé tinn? dúirt Nuala nárbh fholáir nó go raibh Seán ina chodladh; bhí mo mháthair cinnte nárbh fholáir nó
gur amadán a bhí ann.
San fháistineach a chuirtear an briathar módúil sna leaganacha seo: caithfidh [sé] go bhfuil
(raibh) an cluiche thart; caithfidh [sé] gur bean chróga í; caithfidh [sé] go bhfuil sí ina bean
chróga.
15.60 Más mian casadh diúltach a chur ar b'éigean dó go, ní foláir nó, caithfidh sé go,
téitear i muinín ceann de na múnlaí diúltacha a léiríonn féidearthacht (15.56): ní féidir go...,
etc.
Eolas, Aithne, Fios
15.61 Ábaltacht chun fianaise (díreach nó neamhdhíreach) a thabhairt ar áit nó ar rud
nó ar dhuine atá i gceist sna leaganacha seo
ltá eolas a chreidimh (cheirde, shlí) aige; an bhfuil eolas na háite (cathrach, tíre)
agat? tá a lán eolais aige ar Napoléon (an mBíobla, stair na hÉireann); níl aon eolas agam
ar an bhfear sin (= níl a fhios agam cér díobh é ná cárb as é ná cá bhfuil sé in a chónaí ná...)
198 ltá mé eolach go maith air (ar a thréithe, a chleasa...)
ltá sé eolgach ar an obair (seantaithí aige uirthi)
lcén chaoi a bhfuair tú an fios sin? d'fhéadfá fios do ghnóthaí a bheith agat; níl
fios an scéil (na háite) agam; tá a fhios agam faoi; tá gach uile fhios agam
lníl ach aithne cáile agam air (= níl aithne agam air ach chuala mé faoi).
15.62 Ábaltacht chun idirdhealú a dhéanamh idir dhaoine (áiteanna, rudaí) ata i gceist
sna leaganacha seo
laithním an fear sin -- is é Eoghan Ó Caoimh é; d'aithin mé an bóthar -- ba é an
bóthar go Doire é; d'aithneoinn ar (as) d'athair thú; ní aithneofá ar a gcaint gur
Mheiriceánaigh iad.
ld'fhéadfaí stoirm a aithint ar an spéir thiar.
ltá súilaithne (aithne shúl) agam air (= d'aithneoinn as scata é cé nach raibh aon
chaidreamh agam air riamh)
lsin fear nach aithnid dom
lní raibh aithne an óil air (= ní aithneofá go raibh sé tar éis bheith ag ól).
15.63 An t-eolas pearsanta a thagann as caidreamh (le duine go hiondúil, le háit, le rud)
atá i gceist i leaganacha mar seo
ltá aithne agam ar Sheán le fada; nach bhfuil seanaithne agam ar Luimneach!;
níor chuir an créatúr aithne cheart ar an mbuairt go dtí sin.
lní aitheantas go haontíos agus ní aontíos go roinn; tá ardmheas ag a lucht
aitheantais air.
15.64 Eolas ar fhíorais a léirítear sna leaganacha seo
ltá a fhios agam go bhfuil sé marbh; an bhfuil a fhios agat cá bhfuil Úna? tá a
fhios; níl a fhios; mura bhfuil a fhios agat beidh a fhios.
Is gnách an t-ainmní a fhios a athlua i bhfreagraí, etc. Ní chuirtear aon bhéim ghutha ar a fhios.
199 lcá bhfios duitse (an fios duit) cá bhfuil an t-ór? tiocfaidh sé ní fios cathain; is
beag atá a fhios agat
lis maith is eol dom go bhfuil sé marbh
lchuir sé in iúl dom nach airgead a bhí uaidh.
15.65 Eolas diamhair (réamhfhios, bua na fáistine) atá i gceist i leaganacha mar: tá fios
aige [níl aon aidiacht shealbhach anseo]; an mhuintir a thogh an lá inniu shílfeá gur fios a
bhí acu.
Féach freisin: tháinig sé isteach gan fhios dom (= os íseal); gan fhios nach slaghdán a gheofá (= ar eagla gur slaghdán...).
200 16
COMHRÉIR NA COPAILE
16.1 Tá an chopail is difriúil go mór le briathra eile na Gaeilge sna pointí seo
lina deilbhíocht (14.61-71).
lbriathra faisnéiseacha atá sna briathra eile, i.e., tig leo bheith ina bhfaisnéis nó
ina gcuid den fhaisnéis; ach níl sa chopail ach nasc chun an fhaisnéis a ghreamú den ainmní.
lní féidir leis an gcopail seasamh ina haonar in abairt, rud is féidir le gach briathar
eile a dhéanamh taobh amuigh de chorrcheann uireasach (arsa, dar).
lgo díreach roimh an bhfaisnéis is iondúil an chopail a chur. Go díreach roimh an
ainmní nó táite leis a bhíonn na briathra eile go hiondúil.
lbíonn béim ghutha láidir nó mheasartha de ghnáth ar na briathra eile. Bíonn an
chopail gan bhéim.
16.2 Is féidir an chopail a úsáid i ngach aimsir shimplí taobh amuigh den mhodh
ordaitheach.
Seo na haimsirí príomha:
t.l. is talamh maith anois é; an madra cú?
t.g.l. sin an uair is contúirtí an leac oighir
t.f. ná bí déanach nó is cuimhin leat é; is olc an bhail ar an tír má loiceann na
prátaí; éirigh as sin nó is duit is measa
f.l. gura slán an scéalaí; las an solas gur léir dúinn a chéile
Seo na haimsirí stairiúla:
t.c. ba bhreá an fear é tráth; níorbh é sin a bharúil féin
t.g.c. b'aoibhinn linn bheith ag éisteacht leis gach oíche
m.c. b'fhéidir go rachainn; nár mhaith leat go suífinn
m.c.} rachainn dá mb'eol dom an bealach; dúirt sé nach
201 f.c.} dteithfeadh sé murarbh áil leis féin é.
16.3 Is iad seo na príomhchásanna a mbíonn an chopail iontu
lin abairtí aicme
lroimh fhaisnéis aidiachtach
lroimh le (réamhfhocal) chun úinéireacht a léiriú
lin abairtí ionannais
li leaganacha treisithe.
AN ABAIRT AICME
16.4 Is abairt aicme abairt ina dtráchtar ar rud(aí) áirithe a bheith in aicme áirithe: is éan
smólach (i.e., ceann de na nithe a dtugtar éin orthu is ea smólach); an eitleoir Tomás? (i.e.,
an duine den mhuintir ar a dtugtar eitleoirí Tomás?)
Is gnách trí roinn in abairt aicme
lan t-ainmní (ábhar na cainte)
lan fhaisnéis (an t-eolas a thugtar ar an ainmní, nó a lorgaítear faoi, nó forainm
ceisteach)
lan chopail a dhéanann an ceangal gramadaí idir an t-ainmní agus an fhaisnéis
Is minic an chopail ar iarraidh ach intuigthe. Is annamh an t-ainmní ar iarraidh ach i
bhfreagraí. Ní mór faisnéis a bheith ann i gcónaí, agus is uirthi is mó a chuirtear béim an
ghutha.
Ní féidir le hainmfhocal cinnte ná le forainm pearsanta bheith ina fhaisnéis in abairt aicme.
16.5 Seo gnáthord na bhfocal: copail + faisnéis + ainmní
copail faisnéis ainmní
is éan smólach;
nach ainmhí maith an bhó sin?
nárbh iománaí deas Parthalán?
202 ní dóigh liom go raibh Séamas tinn;
an cuimhin leat an fhuinneog a dhúnadh?
cad é sin?
16.6 Uaireanta cuirtear forainm pearsanta i gcomhaisnéis le hainmní ainmfhoclach cinnte.
Fo-ainmní a thugtar air scaití: is áit dheas é Dún Garbhán; nach peileadóir maith é Seán?
16.7 Uaireanta déantar dhá chuid d'fhaisnéis fhada d'fhonn cothromaíochta:
copail faisnéis ainmní faisnéis (ar leanúint)
is fear é a bhfuil muinín agam as.
16.8 Is féidir ainmní atá ina fhorainm taispeántach a chur roimh an bhfaisnéis agus an
chopail a ligean ar lár: Fear a mharú! Sin peaca.
Ní hiondúil leagan mar sin, áfach, ach i bpríomhchlásal ráiteasach dearfach nuair is aimsir
láithreach atá ann agus nach bhfuil forainm pearsanta i gcomhaisnéis leis an bhforainm
taispeántach. Seo samplaí de leaganacha eile a d'úsáidfí ina ionad: is peaca é sin; ba pheaca é
sin; deir sé gur peaca é sin; nach eitleáin iad siúd?
16.9 Tugtar an t-ainmní chun tosaigh corruair eile freisin: tír gan teanga tír gan anam.
Ar tír gan anam a chuirtear béim an ghutha; agus lena chois sin, is léir nach gá go mbeadh tír
gan anam ina tír gan teanga, dhá rud a chuireann in iúl dúinn gur ar deireadh atá an fhaisnéis.
Treisiú na Faisnéise
16.10 Cé go mbíonn béim an ghutha ar an bhfaisnéis sa leagan is simplí den abairt aicme,
is minic a theastaíonn í a threisiú tuilleadh. Tá dhá shlí choitianta ann chuige sin.
An gnáthleagan Leaganacha a threisíonn an fhaisnéis
is leaba í (i) leaba is ea í;
(ii) [is] leaba atá inti;
ba shaighdiúirí iad (i) saighdiúirí ba ea iad;
(ii) [is] saighdiúirí a bhí iontu;
203 an capall é? (ii) an capall atá ann?
nach bean í? (ii) nach bean atá inti?
ní cait iad (ii) ní cait atá iontu.
Ní úsáidtear leaganacha (i) thuas ach i ráiteas dearfach.
An fhofhaisnéis a thugtar ar ea (an forainm neamhphearsanta). Tá ea iarthagrach don
fhaisnéis leaba, saighdiúirí thuas.
16.11 Tá leaganacha treisithe de shórt 16.10 (i) agus (ii) ann agus gan aon ghnáthleagan ag
freagairt dóibh: sa samhradh ba ea é; sa samhradh a bhí ann;roimh an gcogadh ba ea é;
roimh an gcogadh a bhí ann.
16.12 Má dhéantar clásal ainmfhoclach de leagan 16.10 (i) is gnách, i gceantair áirithe den
Ghaeltacht, foirm chopaileach a chur roimh an bhfaisnéis agus ina diaidh: is dóigh liom gur
leaba gurb ea í; dúirt Ciarán gur shaighdiúirí gurbh ea iad.
Is iad na gnáthrialacha a théann i bhfeidhm ar leagan 16.10 (ii): is dóigh liom gur leaba atá
inti; dúirt Ciarán gur saighdiúirí a bhí iontu.
16.13 Déantar dhá chuid den fhaisnéis threisithe uaireanta d'fhonn cothromaíochta: bean ba
ea í a gcuirfeá sonrú i gcruinniú inti; rud a bhí ann nárbh fhurasta a dhéanamh.
16.14 An Fhaisnéis ina Forainm Ceisteach
Cad, cad é, céard na forainmneacha ceisteacha a úsáidtear san abairt aicme. Tá leaganacha
gairide agus leaganacha níos faide ann:
lCad [é] seo? Cad [é] sin? Céard [é] siúd?
lCad é an rud é seo? Céard é an rud é siúd? Cad é rud sin? etc.
Uaireanta aithnítear idir an dá shaghas. Le rudaí a chluintear (caint, fothram, etc.) is mó a
bhaintear feidhm as na leaganacha gairide:
Céard é siúd? Sin toirneach.
Cad é sin? Ag iarraidh lasáin ort a bhí mé.
204 Le rudaí a fheictear agus ar lorg sainmhíniú is mó a bhaintear feidhm as na leaganacha is
faide:
Cad é an rud é seo? Sin tinteog.
Cad é an rud é tinteog?
Cad é rud leictreachas?
16.15 Seo sampla de thaifeach ceiste dar tús cad:
copail + faisnéis fo-ainmní ainmní
cad é an rud é sin
Féadtar a rá go bhfuil é, an rud, é, sin i gcomhaisnéis.
16.16 I bhfreagraí simplí ar cheisteanna a lorgaíonn aicme ruda agus dar tús an, nach, ar,
arbh, nár, nárbh, is gnách gan an t-ainmní a athlua, ach an forainm ea a chur in áit fhaisnéis
na ceiste. Mar an gcéanna i gcás abairtí eile (ceisteanna agus freagraí) ina bhfuil faisnéis na
habairte roimhe sin i gceist arís.
An capall é sin?--Is ea.--Ní hea.--Nach ea?
Níorbh uisce é siúd.--Nárbh ea?--Níorbh ea.
Mar fhreagra diúltach níos iomláine ar an gceist an capall é sin? deirtear ní hea ach bó; ní
hea, bó is ea í; ní hea, bó atá ann etc., mar tá leagan treise riachtanach de réir an
chomhthéacs.
16.17 Mar fhreagra ar cheist dhúbailte de shaghas cé acu spúnóg nó forc é sin? déarfaí
spúnóg is ea é (spúnóg atá ann)
ní haon cheann acu é ach scian
ní aon cheann acu é -- scian atá ann (is ea é)
ní spúnóg ná forc é ach scian, etc.
16.18 Seasann an forainm ea d'abairt iomlán go minic:
Níl sé agat, an ea? (= an ndeir tú nach bhfuil sé agat?)
205 Is bréag é. Cad is ea? (= cad a dúirt tú?)
Dhúisigh sé, ach más ea, níor éirigh sé.
Pósfaidh sí é. Nárab ea! (= nár phósa!)
Is dóigh liom, ní hea, táim deimhneach de, go ...
Is minic nach mbíonn in ea ach slí chneasta le tús a chur le gnó éigin: is ea, a leanbh? (= cad atá uait?); is ea anois, a
chairde, tosóimid.
16.19 Is féidir an forainm ea a threisiú: is ea go deimhin; ba ea cheana; capall maith é -- is
ea sin; ní bád sí a bhí ann -- níorbh ea sin ach bád Liam; daoine deasa iad na Dálaigh. Ba ea
sin riamh iad.
Tabhair faoi deara go bhfuil an t-ainmní luaite sa sampla deireanach d'ainneoin gur ea is
faisnéis san abairt. Seo cúpla sampla eile de sin: bhí mé i mo dhuine uasal -- cé a déarfadh ná
gurbh ea mé; ní ceart amadán a thabhairt air mar nach ea é; an ea nach dtuigeann tú mé?
AN CHOPAIL & AN FHAISNÉIS AIDIACHTACH
16.20 Nuair a úsáidtear faisnéis aidiachtach leis an gcopail táthar ag faisniú cáilíocht áirithe
de chuid an ainmní: nach deas iad? ní fíor sin; is bréagach thú; nár cheart Pádraig (ceist
reitriciúil)? ba leor punt; is beag an rud is buaine ná an duine.
Is mar a chéile comhréir na n-abairtí sin thuas agus comhréir na habairte aicme is simplí.
16.21 Fágtar an fhaisnéis nó cuid di ar deireadh uaireanta: is minic cú mall sona (minic sona
an fhaisnéis; aidiacht is ea sona, agus an dobhriathar minic a cáiliú): an rud is annamh is
iontach; is glas na cnoic i bhfad uainn.
16.22 Is minic breischéim aidiachta i leaganacha de shaghas 16.21 freisin: is fearr Séamas
ná Seán (fearr ná Seán an fhaisnéis).
Féach freisin: is ionann leite agus brachán (ionann agus brachán an fhaisnéis).
Cad é an rud é leite? Is ionann leite agus brachán.
Cad é an rud é brachán? Is ionann brachán agus leite.
206 16.23 Taobh amuigh de na cásanna atá luaite in 16.20-22), is gnách forainm, nó ainmfhocal
coitianta a bhfuil an t-alt roimhe, a chur i gcomhaisnéis roimh ainmní ainmfhoclach cinnte
nuair is aidiacht bhunchéime an fhaisnéis: is mór í mo chumhacht; ba mhór é a ghlór; nach
cleasach an mac an saol? is maith an t-iománaí an fear ar an gclaí.
Féach na difríochtaí brí agus múnla atá idir an dá abairt seo:
Nach peileadóir maith [é] Tadhg? [Béarla: isn't T. a good footballer?]
Is ea nó Ní hea.
Nach maith an peileadóir [é] Tadhg? [Béarla: isn't T. a good footballer?].
Is minic gur ceist reitriciúil an dara ceann. Is maith, nó tá, an freagra.
16.24 Úsáidtear na haidiachtaí éiginnte i múnlaí tábhachtacha copaileacha roimh ainmfhocal
coitianta gan an t-alt:is annamh (beag, fánach, iomaí, tearc) duine a thagann an treo seo; an
iomaí fear [atá] agat? is iomaí do leithéid a chabhródh liom; is iomaí sin duine a chonaic
mé.
Féach na difríochtaí brí agus múnla atá idir an dá abairt seo:
Is beag duine a rachadh isteach ann (= ní mórán a ...).
Is beag an duine a rachadh isteach ann (= ní fhéadfadh aon duine dul isteach ann ach duine beag).
Aidiacht éiginnte atá sa chéad abairt, agus aidiacht thuairisciúil sa dara ceann.
Abairtí Oibiachtúla agus Abairtí Suibiachtúla
16.25 An té a deir is gearr é, is fada é, tugann sé le tuiscint go bhfuil an faisniú
neamhspleách ar thuairimí daoine, gur fíoras atá sé a insint. Abairtí oibiachtúla a thugtar ar
abairtí mar sin.
Ach nuair a deir sé is gearr liom é, is fada le Gearóid é, ní fíoras ach tuairim (a thuairim féin
nó tuairim Ghearóid) i dtaobh fhad an ainmní atá i gceist. Abairtí suibiachtúla iad sin.
An bhrí shuibiachtúil seo a ghabhann leis an réamhfhocal le, ní gnách í a bheith ag gabháil le
réamhfhocail ar bith eile seachas ag: ba bheag aige siúd bréag; is mór agam a ndearna tú ar
mo shon.
207 16.26 Is iomaí bealach chun suibiachtúlacht a chur in iúl, e.g. trí fhrásaí mar dar le, cheap
sé, ba é a bharúil, etc. Níl i gceist anseo, áfach, ach feidhm an réamhfhocail le i bhfaisnéis na
habairte copailí. Seo roinnt de na cainteanna is tábhachtaí.
lar lorg aidiachta: is ard liom é (= is ard (ró-ard) é, dar liom); is maith leis bheith
saor (ceapann sé gur maith an rud bheith saor); ar mhiste leat mé a dhul abhaile? b'fhearr léi
imeacht; nárbh fhearr leat luí síos? ní beag liom é (ceapaim gur leor é); ní mór liom duit é (ní
dóigh liom go bhfuil an iomad agat; níl éad agam leat faoi); ba mhór leis de ghreim é (shíl sé
go raibh níos mó ná greim amháin ann).
lar lorg ainmfhocail: is cuma liom (ceapaim gur mar a chéile an dá rogha): ní foláir
leis imeacht (ní shásóidh aon ní é ach imeacht; Béarla he insists on going); níorbh fholáir léi
an roth a choimeád aici féin.
Ní i gcónaí a chuireann le suibiachtúlacht in iúl: is cuimhin liom é; is liom é.
16.27 Tá a lán abairtí oibiachtúla ann a fhreagraíonn do na cinn atá in 16.25-26 agus a bhfuil
do in ionad le iontu. Bheadh na habairtí sin oibiachtúil gan do; ní chuireann do isteach ar an
oibiachtúlacht: is maith duit é (= déanann sé maitheas duit cibé faoi do bharúil féin ina
thaobh); is cuma duit [é] (ní bhaineann sé leat; ná buair thú féin faoi); ní foláir di dul abhaile
(caithfidh sí dul; níl aon rogha aici); ní mór di éirí as obair feasta (caithfidh sí...); ní beag
duit é (tá do sháith agat); ní miste duit dul abhaile.
Is féidir múnla ceiste reitriciúla a chur ar chuid de na habairtí sin thuas lena dtreisiú: cá beag
duit é? cá mór daoibh imeacht? cá fearr duit bheith ag caint? cár mhiste duit é?
Abairt oibiachtúil is ea is beag orm iad.
Athrá i bhFreagraí
16.28 Is gnách an aidiacht fhaisnéiseach a athlua i bhfreagraí agus in abairtí gaolmhara eile:
Ar chóir iad a cheannach? Ba chóir, cinnte.
Nach fearr na cinn óga? Ní fearr, go deimhin.
208 Is iomaí duine a chreideann é. Is iomaí [sin].
Ba bhinn an t-amhránaí é. Ar m'anam gur bhinn.
16.29 Is minic a dhéantar na réamhfhocail do, le a athlua chomh maith leis an aidiacht in
abairtí den saghas atá i gceist in 16.25-27.
An maith leat bainne? Is maith liom [gan amhras].
Nárbh fhearr duit luí síos? Is dócha gurbh fhearr dom.
16.30 Mar an gcéanna i gcás roinnt ainmfhocal a úsáidtear mar a bheadh aidiachtaí ann
(cuimhin, dóigh, fiú, foláir, mithid, etc.):
An cuimhin leat é? Is cuimhin liom [go maith].
An dóigh leat go dtiocfaidh sí? Ní dóigh liom [é].
Ní foláir duit bheith aireach. Ní foláir dom, is dócha.
Ní úsáidtear ea thar ceann na haidiachta faisnéisí ach amháin nuair a thagann an clásal coibhneasta leithleach (16.68) ar lorg
na haidiachta.
Is agus Bí
16.31 Tá aidiachtaí ann ar féidir a n-úsáid leis an dá bhriathar, is agus bí, chun cáilíochtaí a
fhaisniú: is fíor sin; tá sin fíor.
Tá aidiachtaí áirithe agus múnlaí áirithe ann ar gnách an chopail a úsáid leo, agus cinn eile ar
gnách an briathar bí a úsáid leo. Mar shampla, is deacair a rá; is doiligh a thuiscint; is furasta
a chreidiúint is coitianta ná tá sé deacair a rá, etc.
Ach tá sé cearr (contráilte, béasach, fearúil, fuar, te, fliuch, briste, breoite) is mó a deirtear.
Tríd is tríd, cáilíocht níos buaine atá i gceist leis an gcopail, cáilíocht níos sealadaí le bí.
AN CHOPAIL + le: ÚINÉIREACHT
16.32 Is é seo an gnáthleagan a úsáidtear chun úinéireacht a léiriú:
copail faisnéis ainmní
is le Tomás an rothar
209 Chun an fhaisnéis a threisiú úsáidtear modh na habairte aicme: le Tomás is ea an rothar.
Ach ní gá an leagan treisithe sin a úsáid in am ar bith.
16.33 Ní mór le na húinéireachta a athlua i bhfreagraí, etc.
An leatsa an leabhar?--Is liom.--Ní liom.
Cé leis an teach?--Is liomsa é.--Is le m'athair é.
Cér leis anuraidh é?--Ba le Sean Ó Sé é (le S. Ó S. ba ea é).
Ar leis roimh an gcogadh é?--Níor leis ach lena dheartháir.
Tugtar ainmní fada chun tosaigh uaireanta agus fágtar fo-ainmní feiliúnach ina áit: an teagasc seo a thugaimse ní liom é.
AN ABAIRT IONANNAIS
16.34 Is é is abairt ionannais ann abairt ina dtráchtar ar dhá rud a bheith comhionann: is
mise Seán; an tusa Séamas? níorbh iadsan na gadaithe.
Is féidir cruth ailgéabrach a chur ar an abairt ionannais más ráiteas dearfach é: a = b.
Copail + faisnéis + ainmní is múnla do na trí abairt sin thuas.
Ní féidir don ainmní bheith éiginnte, agus is an-annamh an fhaisnéis éiginnte.
Ní féidir an t-alt ná ainmfhocal a chur go díreach ar lorg na copaile in abairt ionannais. Chun
é sin a sheachaint is iondúil forainm pearsanta oiriúnach ar a dtugtar an fhofhaisnéis a chur
ar lorg na copaile.
16.35 Tá dhá shórt abairtí ionannais ann.
210 an t-ainmní ar deireadh
copail fofhaisnéis faisnéis ainmní
[is]
an
ní
ba
[is]
nach
arbh
ba
---
---
---
---
---
í
iad
é
mise
sibhse
hiadsan
é sin
í féin
Cáit
Muintir na Tíre
an fear rua
an dochtúir
na gardaí nua?
iad
é
do chara
í?
iad?
é
an fhaisnéis ar deireadh
copail
fofhaisnéis ainmní faisnéis
an
ba
nach
is
ba
---
é
é
é
é
tú
mo bharúil
cuspóir an rialtais
an peaca a rinne sé
an rud a chonaic sé
an dochtúir?
go raibh sé ag goid
an Ghaeilge a chothú
fear a mharú
dair mhór
16.36 Is minic an cónasc ná roimh an bhfaisnéis in abairtí de shaghas an phéire dheireanaigh
in 16.35.
211 16.37 Is iondúil gnáthfhoirm an fhorainm phearsanta a úsáid mar ainmní, agus ceann de na
foirmeacha treise mar fhaisnéis, ach féach 16.41.
Ionad na Faisnéise agus an Ainmní
16.38 Más forainm pearsanta an fhaisnéis is iondúil í a chur roimh an ainmní, ach más clásal
nó frása ainm bhriathartha nó ainmfhocal éiginnte í, is ar lorg an ainmní is iondúil í a chur.
16.39 Más dhá ainmfhocal (lena gcáilitheoirí) an fhaisnéis agus an t-ainmní féadann an
fhaisnéis teacht roimh an ainmní nó ina dhiaidh:
Cé hé an captaen? Is é an siúinéir an captaen.
Cé hé an namhaid? Is é an namhaid an peaca.
Bíonn béim an ghutha ar an bhfaisnéis sa dá abairt. Lena chois sin déantar stad beag tar éis an t-ainmní a rá nuair a leanann
an fhaisnéis é: Is é an namhaid-an peaca!
Is gnách áfach ainmneacha dílse a thabhairt chun tosaigh cibé acu faisnéis nó ainmní iad:
Peadar: Níl aithne agam ar an mbainisteoir ná ar an rúnaí.
Pól: Tá cinnte. Is é an Búrcach an bainisteoir agus is é an Brianach an rúnaí.
Síle: Cé hiad an Búrcach agus an Brianach seo?
Sinéad: Is é an Búrcach an bainisteoir agus is é an Brianach an rúnaí.
16.40 Cibé acu faisnéis nó ainmní iad, cuirtear an forainm taispeántach agus an forainm
pearsanta (an chéad agus an dara pearsa) ar lorg na copaile nuair nach bhfuil an forainm cé
ann.
Peadar: Ní fheicim Seán. Pól: Seo Seán; seo [é] é.
Síle: Ní aithním an fear rua. Sinéad: Sin [é] Seán; is é sin Seán.
Tá Séamas ag teastáil uaim. An tusa Séamas?
Ní aithním thusa. An tú Séamas?
Cuirtear i ndiaidh na fofhaisnéise ainmfhocal a bhfuil aidiacht thaispeántach á cháiliú:
212 Eoin: Ceannóidh mé an ceann is fearr.
Éamann: Is é an capall sin an ceann is fearr.
Séamas: An gceannóidh mé an ceann bán?
Seán: Déan, mar is é an capall sin an ceann is fearr.
Fágtar na forainmneacha sin thuas ar deireadh in intriachtaí áirithe: mo cheol thú! mo sheacht mh'anam sibh! mo ghrá í
sin!
16.41 Más forainmneacha mar atá in 16.40 an fhaisnéis agus an t-ainmní tugtar tús áite don
chéad phearsa ar an dara pearsa. Féadann an forainm taispeántach teacht roimh an bhforainm
pearsanta nó ina dhiaidh: dá mba mise thusa; dá mba mé thú; a Mháire, an tú sin?; Fear an
tí? --Ssin mise.
16.42 Tugtar an fhaisnéis chun tosaigh lena treisiú tuilleadh, uaireanta: Carl Marstrander
ba é é.
16.43 Déantar dhá chuid den fhaisnéis d'fhonn cothromaíochta amanna: is é an siopadóir é
is acmhainní ar an mbaile mór; is é rud é is tuathalaí dár airigh mé riamh.
Ceisteanna agus Freagraí
16.44 Cé an forainm is gnách i dtosach ceiste a fhreagraítear le habairt ionannais. Bíonn is
intuigthe ann. Is minic rogha dhá mhúnla ann, ceann le fo-ainmní (16.6), ceann gan é:
copail+faisnéis fo-ainmní ainmní
cé
cé
cé
---
hé
an bád
tusa?
an fear sin?
í siúd?
Le fo-ainmní: cé hé mise (tusa, mé, tú, é, í, etc.: an fear (bhean) seo? cé hiad sinne (sibhse,
iad, na fir)?
Gan fo-ainmní: cé thú féin? cé hiadsan; cé hí? cé sin? cé na daoine a bhí ann?
213 16.45 Is minic nach dtugtar ach an fhaisnéis mar fhreagra ar cheisteanna dar tús cé:
Cé hé an bhean sin? [Is í] Cáit Ní Chathasaigh [í].
Cé hé thusa? [Is mé] Cáit Ní Chathasaigh.
Cé hé mise? [Is tú] Seán Ó Sé.
Má cheapann an freagróir nach bhfuil aithne ag an gceistitheoir ar an duine deir sé Cáit Ní
Chathasaigh is ainm di (dom), etc.
16.46 Uaireanta cuirtear tá ag tosach an fhreagra.
Cé hé féin? Tá, Colm Ó Néill.
Cén bád í siúd? Tá, bád Dhonnchaidh.
Fágtar an tá sin ar lár sa chlaoninsint: dúirt sí gur Cholm Ó Néill; dúirt sí gur bhád Dhonnchaidh í.
16.47 Ní féidir ea a úsáid sna freagraí ionannais. Ní mór forainm pearsanta a úsáid thar
ceann fhaisnéis na ceiste:
An é sin an glas?--Is é; ní hé--siúd [é] é.
An é sin an glas?--Is é; ní hé ach an eochair; ní hé--is í an eochair í.
An tusa Séamas?--Is mé; ní mé--sin [é] Séamas.
An tú Séamas?--Is mé; ní mé ach Pádraig; ní mé--is mé Pádraig.
An é Pádraig an captaen?--Ní hé ach Pilib.
An é Pádraig an captaen?--Ní hé ach an leaschaptaen; Ní hé--is é an leaschaptaen é.
An é an teach bán an leabharlann?--Ní hé ach an teach dearg.
An í an leabharlann an teach bán?--Ní hí ach an cheardscoil.
16.48 Seachnaítear an forainm ea i ráitis ionannais freisin. Ní úsáidtear ea ach thar ceann
ainmfhocail éiginnte. Bheadh na leaganacha seo a leanas ceart: is é mo chara é nó cara dom
is ea é; deachtóir Gearmánach ba ea Hitler nó ba é Hitler deachtóir na Gearmáine, de réir
mar a bheadh i gceist.
16.49 Ainmneacha Dílse in Abairtí Aicme agus Ionannais
214 Más chun tagairt a dhéanamh do dhuine ar leith nó d'áit ar leith a úsáidtear ainm dílis,
is ainm cinnte é. Mar sin de, más faisnéis an t-ainm dílis ní mór abairt ionannais a úsáid: is é
Seán mo chara; nach í Éire mo thír dhúchais?
In aon chás eile féadann ainm dílis bheith cinnte nó éiginnte de réir na ngnáthrialacha
(9.19-23). Is minic sna cásanna sin gurb é ainm an duine nó ainm na háite, agus nach é an
duine féin ná an áit féin atá á léiriú ag an ainm dílis. Má úsáidtear an t-ainm dílis éiginnte mar
fhaisnéis, ní mór abairt aicme a úsáid: Tomás is ea é mar Tomás is ea a athair; Micheál ba
ea an triúr acu; is Oisín i ndiaidh na Féinne é; is Seán is ainm dom; ní aon Tadhg an dá
thaobh mise; [is] Éire ainm na tíre seo; Caisleán Nua is ea an baile sin fosta.
TREISIÚ A DHÉANAMH LEIS AN gCOPAIL
16.50 Is féidir an chopail a úsáid chun páirt d'abairt ina bhfuil a briathar faisnéiseach a
threisiú. Sa treisiú seo áirítear réamhfhocal + ainmfhocal mar aonad, agus mar an gcéanna
áirítear ainmfhocal agus a chuid cáilitheoirí mar aonaid. Aistrítear an pháirt atá le treisiú chun
tosaigh ar an mbriathar mar fhaisnéis nua. Cuirtear an briathar sin san fhoirm choibhneasta,
agus is gnách go gcuirtear foirm phríomha den chopail roimh an iomlán. Má tá aimsir stairiúil
sa ghnáthleagan féadtar foirm stairiúil den chopail a úsáid roimh fhorainm pearsanta (an tríú
pearsa).
Baintear feidhm as fofhaisnéis más gá í de réir 16.34-35.
Treisiú ar Abairt nach bhfuil an Chopail inti
16.51 An gnáthleagan: chuaigh mac Sheáin go Doire inné ag imirt cluiche.
Leaganacha treise:
Is é mac Sheáin a chuaigh go Doire inné...
An go Doire a chuaigh mac Sheáin inné...?
Nach inné a chuaigh mac Sheáin go Doire...?
Dúradh gur ag imirt cluiche a chuaigh mac Sheáin....
215 Samplaí eile:
Ní dheachaigh Pól abhaile: ní hé Pól a chuaigh abhaile; ní abhaile a chuaigh Pól.
Ní bhfaighimid an bua air: ní sinne a gheobhaidh an bua air; ní bua a gheobhaimid air; ní
air a gheobhaimid an bua.
Tá an ceart agat; is agat atá an ceart.
Ní fhaca sé go maith iad; ní [go] maith a chonaic sé iad.
16.52 Fágtar clásal treisithe ar deireadh go minic: ceapaim go bhfuil sé tinn; is é rud a
cheapaim [ná] go bhfuil sé tinn.
16.53 Is féidir tuilleadh treise a úsáid mar a dhéantar leis an bhfaisnéis in abairtí aicme agus
ionannais.
Mac Sheáin is é a chuaigh go Doire...
Tosach an oilc is é is fusa a leigheas
Inné is ea a chuaigh...
Leagan de shaghas an chinn dheireanaigh thuas an saghas is coitianta nuair atá clásal ama le
treisiú: an oíche a fuair sé bás is ea a maraíodh a mhac; nuair ba dheise dom iad is ann ba
shoiléire iad.
16.54 Uaireanta coinnítear mír dhiúltach lena briathar: ní bheidh mé uaigneach: is mé nach
mbeidh uaigneach. Agus (le brí ar leith): is fada nach raibh mé (= ó bhí mé) anseo.
16.55 Má tá an briathar le treisiú cuirtear a ainm briathartha (agus an cuspóir, más ann dó) i
dtosach agus úsáidtear foirm choibhneasta an bhriathair déan in áit an bhunbhriathair; sin nó
úsáidtear amhlaidh nó is é rud: thit sé de chrann; titim de chrann a rinne sí; is amhlaidh a
thit sé de chrann; is é rud a thit sé de chrann.
ghortaigh sé é féin: é féin a ghortú a rinne sé; is amhlaidh (is é rud) a ghortaigh sé é féin.
16.56 Fágtar is é (ba é, í, etc.) ar lár uaireanta: Pádraig a bhí ann.
216 Treisiú in Abairt Chopaileach, tuilleadh samplaí
16.57 Uaireanta is gá cuid den fhaisnéis nó cuid den ainmní a threisiú. Déantar faisnéis nua
den chuid sin: is eol dom é: is dom is eol é; ba cheart iad a bheith ag Eoin: is ag Eoin ba
cheart iad a bheith.
16.58 Uaireanta teastaíonn an t-ainmní iomlán a threisiú agus déantar faisnéis nua di:
nach leatsa an leabhar dearg? nach é an leabhar dearg is leatsa? (is leatsa ainmní na
habairte nua)
is dóigh liom go bhfuil sí tinn: is é is dóigh liom go bhfuil sí tinn
is mian leis an rialtas an Ghaeilge a shábháil: is é is mian leis an rialtas an Ghaeilge a
shábháil
b'fhada leis go dtiocfadh sí: ba é ab fhada leis go dtiocfadh sí.
Is gnách gur fochlásal ráiteasach a úsáidtear in ionad clásail choibhneasta ar lorg minic más clásal copaileach atá san
fhochlásal: is minic gurb ea; nach minic gurb í; is minic gurb é an fear is mó caint is lú gníomh; is minic gur liomsa a
bhíonn sé. Ach is minic a théann; is minic a bhris.
An Clásal Coibhneasta Leithleach
16.59 In 16.51-58 tá a lán clásal coibhneasta (cinn dhíreacha dhearfacha a mbunáite) nach
féidir a aicmiú sa tslí chlasaiceach (ainmfhoclach, aidiachtach, dobhriathartha) e.g. an go
Doire a chuaigh sé? Cheal téarma eile tugtar an clásal coibhneasta leithleach air anseo. Tá
clásal coibhneasta leithleach i ngach ceann de na habairtí treisithe in 16.51.
16.60 Úsáidtear an clásal coibhneasta leithleach uaireanta i bhfreagraí ar cheisteanna, etc.
Peadar: An bhfuil sé fuar? Pól: Is é atá.
Máire: Bhí tú préachta aréir. Mairéad: Is mé a bhí.
16.61 Bíonn dhá shampla den chlásal coibhneasta leithleach i ndiaidh a chéile uaireanta: an
mhaol bhreac! is í is críonna a chonaic tú riamh.
16.62 Clásail den sórt leithleach is ea a lán clásal dar tús cé, cad, etc.: cé a bhí ann? cad a
rinne sé? céard a dhéanfá?
217
AN CHOPAIL AGUS AN FORAINM TAISPEÁNTACH: ACHOIMRE
16.63 Taispeánann na samplaí in 16.64-65 mar a úsáidtear an forainm taispeántach in abairt
chopaileach
lle hainmfhocal éiginnte
lle hainmfhocal cinnte
lle mar + a (an mhír choibhneasta dhíreach)
lle a (an mhír choibhneasta dhíreach)
lle a[r] (an forainm coibhneasta réamhtheachtach).
Is féidir seo, siúd a chur in ionad sin sna samplaí.
16.64 Príomhchlásal Ráiteasach Dearfach
lAn chopail agus an taispeántach scartha ó chéile (agus forainm pearsanta i
gcomhaisnéis leis an taispeántach sa chéad dá chás):
(ba) leon é sin
is (ba) é sin an leon
Ní úsáidtear an fhoirm chopaileach stairiúil ba, ach in abairtí mar an dá shampla thuas: is mar sin a rinneadh é.
lAn chopail ligthe ar lár, agus gan aon fhorainm pearsanta i gcomhaisnéis leis an
taispeántach
sin leon
sin an leon
sin mar a rinneadh é
sin a cheap mé
sin a raibh aige.
lAn chopail ar lár, agus forainm pearsanta i gcomhaisnéis leis an taispeántach
218 sin é an leon
sin é a cheap mé
sin é a raibh aige.
Is ionann brí do sin an leon agus sin é an leon; do sin a cheap mé agus sin é a cheap mé; do sin a raibh aige agus sin é a
raibh aige.
16.65 Ceist; fochlásal ráiteasach; ráiteas diúltach
An chopail agus an taispeántach scartha ó chéile, agus forainm pearsanta i gcomhaisnéis leis
an taispeántach ach amháin sa tríú sampla thíos
an (nach, gur, ní, ar, nár, níor) leon é sin
an (nach, gurb, arbh, gurbh, nárbh, níorbh) é sin an leon
an (nach, gur, ní) mar sin a rinneadh é
an (nach, gurb, arbh, gurbh, nárbh, níorbh) é sin a cheap mé
an (nach, gur, arbh, gurbh, nárbh, níorbh) é sin a raibhaige; ní hé sin a raibh aige.
Freagraíonn na leaganacha thuas do na leaganacha in 16.64; agus freagraíonn príomhchlásal ráiteasach dearfach amháin ina
bhfuil an chopail stairiúil do na trí cinn ina bhfuil sí príomha. Mar an gcéanna i gcás ceist nó abairt chlaoninsinte:
is é sin an leon; ba é sin an é sin dúirt sí
sin an leon; an leon. an leon gurbh é sin
sin é an leon. an leon.
ATHRÁ NA FAISNÉISE: ACHOIMRE
16.66 Nuair a thagraíonn an fhaisnéis féin agus faisnéis na habairte roimhe sin don rud
céanna, déantar an fhaisnéis, nó cuid di, a athrá
lmás ainmfhocal í a úsáidtear mar a bheadh aidiacht ann: airí, cuimhin, dóigh, eol,
fiú, foláir, mairg, méanar, mithid, etc: Nach mairg a d'éistfeadh leis? Is mairg.
lmás aidiacht í nach dtagann clásal coibhneasta leithleach ina diaidh: Nach deas é? Is
deas.
219 lmás réamhfhocal nó forainm réamhfhoclach is tús di: An leis an leanbh an bréagán?
Is leis.
Nach duitse a tugadh an duais? Is dom.
Faoin mbord atá siad. Ní faoi.
lmás amhlaidh an fhaisnéis: Nach amhlaidh a bhí. Is amhlaidh.
Ach má tá áit nó suíomh i gceist is minic a úsáidtear ea (16.68).
16.67 Úsáidtear forainm pearsanta oiriúnach san athrá
lmá tá forainm pearsanta ar lorg na copaile: An í an bhó bhreac í? Ní hí.
Is é ainm a bhí air [ná] Tomás. Ní hé.
An tusa a chaill iad seo? Ní mé.
lmás ainmfhocal cinnte is tús don abairt: Seán atá ann! Is é, cinnte.
lmás forainm taispeántach is tús don abairt: Siúd í an traein chugainn. Is í gan dabht.
16.68 Úsáidtear ea san athrá
lmás ainmfhocal éiginnte an fhaisnéis: Is capall maith é. Ní hea in aon chor.
lmás aidiacht roimh an gclásal coibhneasta leithleach atá ann: An tinn atá Caoimhín?
Is ea.
li gcás dobhriathair: Nach inniu a imeoimid? Is ea.
lmá tá réamhfhocal ar lorg na copaile agus gur áit nó suíomh atá i gceist: An ar an
mbord atá an leabhar? Ní hea ach ar an matal.
Úsáidtear ann in áit ea uaireanta: An ar an aonach a bhí tú? Is ann.
li gcás ainm briathartha, frása nó clásal: An filleadh a rinne sé? Is ea.
An ag ithe atá sibh? Ní hea ach ag ól.
Nach toisc gur bochtán é a dhiúltaigh sibh é? Ní hea ar chor ar bith.
An i gcoinne an chleamhnais atá sibh? Is ea.
220 16.69 Más ceist dhúbailte ina bhfuil rogha le déanamh atá sa chéad abairt ní mór ceann den
dá fhaisnéis a athrá, agus is minic clásal coibhneasta leithleach ar a lorg: Cé acu bán nó dubh
a bhí sé? Dubh a bhí sé.
An inné nó inniu a tharla sé? Inné a tharla sé.
An agamsa nó agatsa atá siad? Agatsa atá siad.
Cé acu leis-sean nó léise an liathróid? Is léise í.
16.70 Más forainm ceisteach + forainm réamhfhoclach is tús don cheist, tosaíonn an freagra
le réamhfhocal nó le forainm réamhfhoclach:
Cad leis ar briseadh an fhuinneog? Le cloch.
Cé leis a raibh Mathúin ag caint? Liom féin.
Cárb as é? As Corcaigh.
221 17
DEILBHÍOCHT AN AINM BHRIATHARTHA
17.1 Má bhreathnaítear an abairt dúirt mé leis teacht go tapa, tabharfar faoi deara go bhfuil
dhá fheidhm ag an bhfocal teacht, mar atá, feidhm ainmfhocail mar is é cuspóir an bhriathair
dúirt é, agus feidhm briathair, mar tá sé á cháiliú ag an dobhriathar go tapa. Mar an gcéanna i
gcás na habairte ní maith leis éirí ramhar, tá feidhm ainmfhocail ag an bhfocal éirí mar is é
ainmní na habairte é; agus tá feidhm briathair aige de bhrí go ndéanann an aidiacht
fhaisnéiseach ramhar comhlánú air.
Aon fhocal a bhfuil feidhm ainmfhocail agus feidhm briathair aige is gnách ainm briathartha
a thabhairt air. Is ó bhriathra a dhíorthaítear formhór mór na n-ainmneacha briathartha agus is
beag briathar, taobh amuigh den chopail agus de chorrbhriathar uireasach eile, nach bhfuil
ainm briathartha amháin ar a laghad aige.
17.2 Tá roinnt briathra ann a bhfuil níos mó ná ainm briathartha amháin acu. Na cinn is
faide, is iondúil go léiríonn siad leanúnachas, minicíocht, teibíocht, torann, treise, etc., rud
nach ndéanann na cinn ghairide: fí, fíochán; léamh, léitheoireacht; lúbadh, lúbarnach;
preabadh, preabarnach). Mar ghnáth-ainmfhocail a dhíochlaontar na foirmeacha fada.
An Chéad Réimniú
17.3 Is iad seo na rialacha ginearálta i dtaobh dhéanamh na n-ainmneacha briathartha sa
chéad réimniú
l-(e)adh a chur le fréamh nach -igh, -ígh ná (i gcás ilsiollaí) -ail is críoch di: moladh,
briseadh
lar aon dul leis an bhfréamh in ilsiollaí dar críoch -áil: pacáil
l-í a chur in ionad -igh i bhfréamhacha dar críoch -igh agus nach bhfuil guta fada ná
défhoghar iontu: suí (suigh)
222 l-gh a bhaint de fhréamh dar críoch -ígh: cnaí (cnaígh)
l-igh a bhaint den fhréamh i gcás fréamhacha eile dar críoch -igh: dó (dóigh).
17.4 Eisceachtaí sa chéad réimniú
lleathnú ar an bhfréamh sula gcuirtear -adh léi: adhlacadh, bualadh, ceiliúradh,
fáscadh, loscadh, rúscadh, seachadadh, tíolacadh, troscadh, tuaslagadh
lar aon dul leis an bhfréamh: agóid, amharc, at, bruith, coimhéad, conspóid, crith,
cumasc, dearmad, díol, díospóid, diúl, éag, fás, feighil, fiach, goid, goin, íoc, lámhach,
leigheas, léim, meas, meath, ól, reic, ríomh, rith, scríobh, slad, snámh, sníomh, stad, tál,
teagasc, teip, tóch, trácht, triail, triall, troid, úsáid
lleathnú ar an bhfréamh: aiseag, brath, comhrac, cosc, cur, gearán, gol, iomlasc, lot,
scor, siúl, tionól, tochas, tochras, toirmeasc, tomhas
l-t leis an bhfréamh: adhaint, baint, ceilt, deighilt, iomáint, meilt, roinnt, taispeáint,
tiomáint
l-e leis an bhfréamh: díbhe, faire, gáire, rince
lcinn dar críoch -áil: fágáil, féadachtáil, fuáil, gabháil, maireachtáil, tógáil
lcinn dar críoch -mh: buaireamh, caitheamh, comhaireamh, éamh, fónamh, iamh,
léamh, maitheamh, maíomh, seasamh, téamh, tuilleamh
lcinn dar críoch -an: airleacan, athnuachan, beochan, buachan, buíochan, coisreacan,
cruachan, leagan, ligean, ríochan, teilgean, tionlacan, tréigean, urlacan
lcinn dar críoch -úint: creidiúint, feiliúint, giniúint, leanúint, oiliúint, oiriúint
lcinn éagsúla: adhradh (adhair), bleán (bligh), dámhachtain (dámh), druidim (druid),
eisiachtain (eisiacht); éisteacht (éist), fanacht (fan), féachaint (féach), fóirithint (fóir),
fuirseadh (fuirsigh), gairm (gair), gluaiseacht (gluais), iarraidh (iarr), réiteach (réitigh),
saighdeadh (saighid), seinm (seinn), sleabhcadh (sleabhaic), taighde (taighid), tairiscint
(tairg), titim (tit), tuiscint (tuig).
223 Gheofar roinnt eisceachtaí eile san Aguisín.
An Dara Réimniú
17.5 Is iad seo na rialacha ginearálta i dtaobh dhéanamh na n-ainmneacha briathartha sa dara
réimniú
l-aigh > ú; -igh (ar lorg consain) > -iú: scrúdú, cruinniú
l-t a chur le fréamhacha na mbriathra coimrithe: cosaint.
17.6 Eisceachtaí sa dara réimniú
lar aon dul leis an bhfréamh: aithris, díolaim, foghlaim, lorg
lleathnú ar an bhfréamh: ceangal, cogar, freastal, iompar, rómhar, soláthar, taisteal,
tochsal
l-t leis an bhfréamh: fulaingt, tarraingt, tuirlingt.
lcinn dar críoch -í: achainí, cónaí, corraí, eachtraí, éirí, fiafraí, fionraí impí, ionsaí,
taithí
lcinn dar críoch -amh: áireamh, cásamh, ceisneamh, cuimhneamh, cúiseamh,
cúiteamh, cúnamh, dealramh, éileamh, foighneamh, iomramh, machnamh, sásamh,
smaoineamh, taibhreamh, táinseamh, taitneamh, téarnamh, tionscnamh
lcinn dar críoch -ach: ceannach, clúdach, cnuasach, cuardach, cumhdach, eiteach,
fuadach, réiteach, taifeach, tobhach
lcinn dar críoch -cht: aoireacht, dúiseacht, fortacht, imeacht, marcaíocht,
rámhaíocht, tairngreacht, tóraíocht
lcinn dar críoch -áil: admháil, aireachtáil, tarrtháil, teagmháil, teastáil
lcinn éagsúla: damhsa (damhsaigh), dúchan (dubhaigh), eisiúint (eisigh), glinniúint
(glinnigh), insint (inis), maistreadh (maistrigh), tiúchan (tiubhaigh), tuargaint (tuargain),
únfairt (únfairtigh).
Gheofar roinnt eisceachtaí eile san Aguisín.
224 17.7 Tá dornán d'ainmneacha briathartha nach bhfuil aon bhriathar ag gabháil leo:
bádóireacht, bradaíl, cneadach, peataireacht, spailpínteacht, tincéireacht, etc. Agus tá cinn
eile ann a bhfuil a mbriathar annamh nó curtha ar leataobh ar fad: báisteach, caint,
fearthainn, magadh, etc. Mar ghnáth-ainmfhocail a dhíochlaontar iad.
An Ginideach
17.8 Má tá cuspóir (ainmfhocal nó aidiacht shealbhach) ag gabháil leis an ainm briathartha
san abairt (i.e. más le briathar aistreach a bhaineann sé) is ionann foirm an ghinidigh agus
foirm na haidiachta briathartha go hiondúil: lucht ceannaithe na mbeithíoch; fear inste scéil;
lá íoctha na rátaí; modh a húsáidte; in ann a dhéanta; chun a gcrochta; ar tí mo mharaithe.
Ach ní rómhinic a úsáidtear leaganacha den sórt thuas. Mar shampla, is túisce a déarfaí
ceannaí muc, tógálaithe tithe ná fear ceannaithe muc, lucht tógála (tógtha) tithe.
Leis an alt seo a bhaineann lucht leanta Ghoill (a naimhde, 9.9): ach le 17.10 a bhaineann lucht leanúna Ghoill (a chairde,
9.8).
17.9 Infhilltear ar nós ainmfhocal den tríú díochlaonadh ainmneacha briathartha dar críoch
-áil a bhfuil a mbriathra in aicme 3 (14.37), agus roinnt focal eile dar críoch -áil, -áint, -úint,
-cht (Aguisín): bean chardála olla; long thóraíochta fomhuireán.
17.10 Mura bhfuil cuspóir ag gabháil le ginideach an ainm bhriathartha (cibé acu aistreach
nó neamhaistreach a bhriathar) feidhmíonn sé mar aidiacht. Is ionann foirm an ghinidigh agus
foirm na haidiachta briathartha go hiondúil sna cásanna seo
lfocail dar críoch -adh: rún cáinte, dán molta
Tá correisceacht ann: uisce fiuchaidh, tuilleadh teannaidh, lá troscaidh.
lfocail dar críoch guta fada: bealach éalaithe, páipéar súite, boladh dóite, teach
cónaithe.
Ach féach 17.12 maidir leis an nginideach mar ghnáth-ainmfhocail.
225 17.11 Nuair a bhíonn cuspóir acu is ea is mó a bhíonn cruth aidiachta briathartha ar
ghinideach na bhfocal seo: bleán, bruith, buaireamh, coimeád, druidim, fulaingt, goin, iamh,
iarraidh, iomramh, scríobh, siúl, tarraingt, téamh, tóch, tuirlingt.
17.12 Mar seo a leanas a infhilltear ainm briathartha gan chuspóir de réir ceann éigin de na
cúig dhíochlaonadh.
Sa chéad díochlaonadh atá mórán acu dar críoch consan leathan: uisce coiscreacain, bliain
bhisigh, lucht siúil, etc.
Sa dara díochlaonadh atá roinnt focal dar críoch consan caol: cóir aithrise, fonn titime, etc.
Sa tríú díochlaonadh atá focail dar críoch -áil, -íl, -áint, -úint, -cht agus cinn
bhaininscneacha dar críoch -chan: crann tógála, etc. agus na focail seo a leanas: crith,
díolaim, éag, foghlaim, íoc, reic, rith, seinm, slad, snámh, sníomh, tairiscint, triall, troid,
tuiscint: galar creatha, lucht leanúna, etc.
Sa cheathrú díochlaonadh go hiondúil a bhíonn ainm briathartha aonsiollach a bhfuil guta
fada ann nuair a úsáidtear mar ghnáth-ainmfhocal (go háirithe ar lorg an ailt) é: idir dhá
cheann na meá, ach droichead meáite.
Sa chúigiú díochlaonadh a bhíonn corrfhocal eile: scrúdú trialach.
17.13 Is de réir ceann de na cúig dhíochlaonadh a infhilltear na hainmneacha briathartha fada
a bhfuil cur síos orthu in 17.2 agus na cinn atá in 17.7.
17.14 D'fhéadfaí cuid mhaith de na hainmneacha briathartha a ghabhann leis na briathra
coimrithe a chur isteach in 17.10 nó in 17.12. Mar shampla, is de réir an dara agus an tríú
díochlaonadh faoi seach a infhilltear oscailt agus bagairt, agus is ionann na foirmeacha
ginideacha agus foirmeacha a n-aidiachtaí briathartha.
17.15 Níl aon iolra ag ainm briathartha ceart, ach féach 8.44.
226 18 COMHRÉIR AN AINM BHRIATHARTHA
18.1 Ní mór aithint idir ainm briathartha ceart, is é sin focal a bhfuil feidhm ainmfhocail
agus feidhm briathair aige, agus ainmfhocal atá ar aon fhoirm le hainm briathartha ach nach
bhfuil feidhm briathair aige. "Ainm briathartha atá ag feidhmiú mar ghnáth-ainmfhocal" a
thugtar ar an dara sórt uaireanta.
18.2 Is deacair a rá uaireanta cé acu ainm briathartha ceart nó gnáth-ainmfhocal atá ann. Ó
thaobh fhoghlaim na gramadaí de, is leor a fhios a bheith againn gur gnáth-ainmfhocal é
lmá tá an t-alt roimhe: tá an scrúdú thart.
lmá tá aidiacht nó ginideach nach cuspóir á cháiliú, nó má d'fhéadfadh a leithéidí
d'fhocail é a cháiliú: tá dhá réiteach ann; thug sé léim (fhada); luí na gréine.
lmás foirm iolra é: fuair mé orduithe ón rí.
18.3 Tig le haidiacht shealbhach an dá shórt a cháiliú
lainm briathartha ceart: ná bí do mo leagan
lainm briathartha ag feidhmiú mar ghnáth-ainmfhocal: mo leagan féin den scéal.
Gníomhaí agus Cuspóir Ainm Bhriathartha
18.4 An gníomhaí a thugtar ar an duine (rud) a dhéanann gníomhú an ainm bhriathartha: tá
Seán ag caint. Ach ní i gcónaí a luaitear gníomhaí: ní mór stad anois.
18.5 Más gníomhú aistreach é féadfaidh cuspóir, is é sin an duine (rud) a ndéantar an
gníomhú air, gabháil leis an ainm briathartha: tá mé ag léamh leabhair. Ach ní i gcónaí a
luaitear cuspóir: tá mé ag léamh.
18.6 Is gnách foirm fhada an ainm bhriathartha (17.2) a bheith neamhaistreach agus an
fhoirm ghairid aistreach: bhí sé ag fí an éadaigh; chaith sé an lá ag fíochán.
227 18.7 Féadfaidh an t-ainm briathartha agus a ghníomhaí agus a chuspóir bheith san
ainmneach, sa tabharthach nós sa ghinideach; agus féadfaidh an gníomhaí agus an cuspóir
bheith sa ghairmeach freisin.
ainm briathartha an gníomhaí an cuspóir
an t-ainmneach
mar ainmní
mar chuspóir an
bhriathair
ar lorg réamhfhocail
an tabharthach
an ginideach
an gairmeach
Is fearr imeacht
Iarr air teacht
Tá sé gan fí
Bhí sí ag ól
Fear inste scéil
---
Tá Pól ag ithe
Feicim é ag ól
Gan é ag teacht
Roimh í a dhul
Ag faire Úna ag rith
A fhir úd atá ag béiceadh
Is fearr an bhó a bhleán
Déan an bhó a bhleán
Gan an bhó a bhleán
Leis an mbó a bhleán
Ag bleán na bó
A fhir úd atá le crochadh
18.8 Más go díreach ar lorg an ainm bhriathartha (nó ar lorg dobhriathair a bhfuil an t-ainm
briathartha cáilithe aige) atá an cuspóir, cuirtear sa ghinideach faoi réir ag an ainm briathartha
é: ag marú (an) éin; a insint mo scéil; ag brú isteach an dorais.
Ní bhíonn an cuspóir faoi réir ag an ainm briathartha in aon chás eile.
I gcásanna áirithe, ginideach gan infhilleadh (focal le foirm ainmneach ach le feidhm ghinideach) a bhíonn san ainm
briathartha, nó ina ghníomhaí nó ina chuspóir (9.28).
Múnlaí Tábhachtacha
18.9 I gcás an ainm bhriathartha a ngabhann cuspóir leis is iad seo na múnlaí is mó
tábhacht:
1A Cuspóir + a (réamhfhocal) + ainm briathartha: arbhar a cheannach; mé a mholadh.
2A Ainm Briathartha + Cuspóir: ceannach arbhair; mo mholadh.
228 Má chuirtear gníomhaí rompu sin faightear múnlaí tábhachtacha eile.
3A Gníomhaí + 1A: fear arbhair a cheannach.
4A Gníomhaí + 2A: fear ceannaithe arbhair; bean mo mholta.
5A Gníomhaí + a nó do (réamhfhocal) + 2A: mo leanbh a fháil bháis; Dia dár sábháil
(dár = do+ár).
Nuair nach bhfuil aon chuspóir ann is iad seo na leaganacha:
1B siúl; 2B siúl; 3B fear siúil.
Múnlaí 1A, 1B a úsáid
18.10 Úsáidtear múnlaí 1A, 1B mar ainmní: theip air an bád a dhíol; d'éirigh liom siúl
abhaile, agus mar fhaisnéis in abairt chopaileach: is é an chomhairle a tugadh dó an bád a
dhíol; ba é an rud a mhol mé dóibh siúl abhaile.
18.11 Úsáidtear iad faoi réir ag briathra mar a leanas
lleis an mbriathar cúnta déan, chun na haimsirí simplí a chumadh ar mhalairt slí:
déan an t-airgead a chomhaireamh; déan éisteacht.
lleis an mbriathar abair, i gclaoninsint ar ordú sa dara pearsa nó sa saorbhriathar;
agus i gcásanna gaolmhara eile ar lorg beartaigh, comhairligh, lig, ordaigh, etc: dúradh (leo)
an bád a dhíol; lig di imeacht.
lle briathra éagsúla eile: ní aireoidh sí caora a ghoid uaithi.
18.12 Úsáidtear iad faoi réir ag réamhfhocal, agus go háirithe ag gan chun casadh
diúltach a chur ar bhrí abairtí mar atá in 18.10-11: is fearr gan an bád a dhíol; is é rud a
moladh dó gan imeacht.
18.13 Bíonn siad faoi réir ag tar éis (d'éis; i ndiaidh) chun na haimsirí foirfe a dhéanamh
le cabhair an bhriathair cúnta bí; agus mar an gcéanna chun foirm fhoirfe an ainm
bhriathartha féin a dhéanamh: bíodh (tá, bíonn, beidh, bhí, bhíodh, bheadh) sé tar éis an bád
a dhíol; bíodh (tá, ...) sé i ndiaidh éirí; bheith tar éis an bád a dhíol; bheith d'éis éirí.
229 Is annamh a bhaintear feidhm as cuid de na cainteanna sin thuas, e.g. na cinn dar tús bíodh. Ach d'fhéadfadh duine mar
léiritheoir dráma feidhm a bhaint astu.
18.14 D'fhéadfaidís bheith faoi réir ag ainmfhocal mar atá in 3A:
Ainmfhocal múnla 1A faoi réir ag an ainmfhocal
aimsir mhóna a bhaint
ceantar arbhair a chur
tráth an fhiaigh a thosú
18.15 Úsáidtear iad mar leagan saor
li gceist: Díol é. Mo rothar a dhíol, an ea?
li bhfreagra: Cá bhfaighidh tú capall? Ceann a cheannach.
lin intriacht: cúnamh a thabhairt duitse! dul abhaileanois!
lin ionad an mhodha ordaithigh (i dtreorú stáitse, i gceisteanna ar pháipéar
scrúdaithe, etc.): na bunsoilse a mhúchadh go mall; cuntas a scríobh ar...; triantán a thógáil.
18.16 Cuirtear focail eile isteach idir an cuspóir agus a (réamhfhocal) + ainm briathartha:
lmá tá an cuspóir ina réamhtheachtaí don chlásal ina bhfuil a ainm briathartha: sin
fear is furasta a mhealladh; d'inis sé scéal dom ba dheacair a chreidiúint; cá bhfuil na
leabhair a dúirt sí a dhíol?
li ráitis leathdhiúltacha áirithe: ní féidir a spáráil ach bád amháin; dúirt mé leis
gan a dhíol ach péire.
Má tá brí leathdhiúltach ag gabháil leis an bhfrása iomlán coinnítear focail an mhúnla le chéile: ná déan ach na
báid a chomhaireamh.
lnuair is dobhriathar an frása a + ainm briathartha, ag cáiliú aidiachta: níl an
Ghréigis chomh deacair a fhoghlaim agus a shíleann tú.
18.17 Nuair nach ainmfhocal an cuspóir cuirtear forainm pearsanta nó taispeántach in áit
an ainmfhocail: déan é a ól; é a ól, an ea? is oth liom sin a dhéanamh; cad a déarfá le hí a
phósadh?
230 Múnlaí 2A, 2B a úsáid
18.18 Baintear feidhm as an múnla seo mar mhalairt ar mhúnla 18.17: ní maith liom do
dhiúltú; cá bhfaighinn iad ach a gceannach?
18.19 Sna foirmeacha leanúnacha simplí, ceanglaítear an gníomhaí den ainm briathartha
le réamhfhocal. Is í feidhm is coitianta acu na haimsirí leanúnacha a dhéanamh leis an
mbriathar cúnta bí.
lAn réamhfhocal ag a úsáidtear go hiondúil nuair nach luaitear aon chuspóir (ach
féach cás abairtí leathdhiúltacha thíos), agus nuair a thagann an cuspóir go díreach ar lorg an
ainm bhriathartha (nó ar lorg dobhriathair atá á cháiliú): bíodh (tá, bíonn, etc.) sé ag rith;
bíodh (tá, bíonn, etc.) sí ag crú na bó; chuala mé é ag tabhairt amach an chapaill.
lAn réamhfhocal do (nó cumasc de) a úsáidtear más aidiacht shealbhach an
cuspóir: bhí an tiarna talún do mo (do do, do bhur) ruaigeadh; tá daoine á cáineadh
(cháineadh); tá sí á (dár) gcáineadh; chrom Anraí ar bheith á marú.
lAn réamhfhocal a a úsáidtear
•nuair a chuirtear an cuspóir i dtosach na habairte lena neartú: pingin ní raibh mé a
shaothrú.
•nuair atá an cuspóir ina réamhtheachtaí don chlásal ina bhfuil a ainm briathartha:
nach deas an obair atá Cáit a dhéanamh? céard a chuala tú Beairtle a chanadh?
•nuair atá mar (cónasc) in ionad réamhtheachtaí den sórt atá i gceist sa sampla
roimhe seo: rinne sé mar a bhí mise a dhéanamh.
•i gcásanna áirithe nuair atá an ráiteas leathdhiúltach: níl Seán a fháil ach a chion.
Ní ceart in aon cheann de na ceithre chás thuas an séimhiú a bhaint den ainm briathartha agus ag a chur in
ionad an réamhfhocail a.
231 18.20 In ionad na múnlaí in 18.19 ina n-úsáidtear an réamhfhocal a, tá múnlaí eile ann
ina ndéantar ainmní den chuspóir: pingin ní raibh á saothrú agam; nach deas an obair atá á
déanamh ag Cáit? rinne sé mar a bhí á dhéanamh agamsa; níl á fháil ag Seán ach a chion.
18.21 Sna foirmeacha leanúnacha foirfe, úsáidtear tar éis, d'éis, i ndiaidh roimh fhoirm
leanúnach an ainm bhriathartha: bíodh (tá, bíonn, etc.) sé tar éis bheith ag ól an uisce; tá
Seán i ndiaidh bheith ag rith; bhí siad tar éis bheith á ól; rinne sé taithí de bheith ag ól.
18.22 Nuair nach mian an gníomhaí a lua sna habairtí atá in 18.21 úsáidtear an
saorbhriathar: bítear (táthar, etc.) ag crú na bó; bítear (táthar, etc.) ag rith; rinneadh taithí
de bheith ag ól; bhíothas á gcáineadh; pingin ní rabhthas a shaothrú; céard a bhíothas a
dhéanamh? ní rabhthas a fháil ach tuarastal suarach.
Rogha idir Múnla 1A, 1B agus 2A, 2B
18.23 Sna foirmeacha timchainteacha úsáidtear an briathar cúnta bí agus ar tí, chun, ag
brath, ar hob roimh mhúnla 1A, 1B: bíodh (tá, bíonn, etc.) sé ar tí imeacht amach as seo; tá
sé chun teacht; bhí siad ag brath éirí; bhí mé ar hob a dhéanta.
Mura bhfuil an gníomhú le déanamh go ceann tamaill úsáidtear chun, ag brath, le: tá Liam le
teacht i gceann dhá lá; tá an dochtúir chun gluaisteán nua a cheannach amárach; bhí siad ag
brath an claí a leagan sa tráthnóna.
Agus mar an gcéanna le brí leanúnach: tá mé ag brath (chun, le) bheith ag obair i gceann
seachtaine.
18.24 Úsáidtear an briathar cúnta bí agus ag dul a nó ag dul ag i bhfoirmeacha
timchainteacha freisin roimh mhúnlaí 2A, 2B: bhíomar ag dul a dhíol an tí; tá Colm ag dul a
shnámh; bhíothas ag dul ag fiach.
Féadtar cuid den fhrása a thabhairt chun tosaigh lena treisiú: an a(g) imirt cártaí atá tú ag
dul? an ag dul a imirt cártaí atá tú?
232 18.25 Ar lorg na mbriathra tosaigh, crom agus a n-ainmneacha briathartha, tosú,
cromadh, úsáidtear
lan réamhfhocal ar + múnlaí 1A, 1B: chrom (thosaigh) sé ar an bpictiúr a
dhathú; ní mór dom tosú ar an mballa a leagan; chrom sé ar bheith ag urnaí
lan réamhfhocal a nó ag + múnlaí 2A, 2B: thosóinn a dhéanamh cruaiche;
tosaímis ag caint; abair leis tosú ag ithe.
18.26 Chun aidhm a chur i gcéill ar lorg briathair nó a chothroim úsáidtear
lchun nó le roimh mhúnla 1A, 1B: tháinig sé chun an cluiche a fheiceáil; d'éirigh
sí chun imeacht; stadaimis le deoch a fháil; táimid ag teacht le fanacht; an bhfuil tú anseo le
fanacht?
la nó ag roimh mhúnlaí 2A, 2B: chuamar a luí; téigh a chodladh; rachaidh siad
ag baint féir; thostamar a éisteacht; beidh an bhrídeog ag éirí a dhamhsa; siúd amach ag
treabhadh é; beidh Conall leat a chur na tuí.
Ach féach 18.27-28.
18.27 Más aidiacht shealbhach an cuspóir úsáidtear an réamhfhocal do (nó cumasc de) in
ionad na réamhfhocal a, ag, roimh mhúnlaí 2A, 2B: ag dul á ruaigeadh; thosaigh sé do mo
(do do, á, dár, do bhur) ruaigeadh; rachaidh siad á bhaint.
18.28 Má tá an réamhtheachtaí ina chuspóir don chlásal ina bhfuil a ainm briathartha, is é
an réamhfhocal a a chuirtear roimh an ainm briathartha sin: an teach atáimid ag dul (ag
brath) a dhíol; an obair a thosaigh sé a dhéanamh; an pháirc a chuaigh sé a threabhadh; an
leabhar a bhí sé ag tosú a léamh.
Tabhair faoi deara gurb é an réamhfhocal ag a úsáidtear roimh na hainmneacha briathartha neamhaistreacha dul, brath, tosú,
sna habairtí sin, agus gur ar lorg na bhfocal sin atá an réamhfhocal a agus ainm briathartha an ghníomhaí.
18.29 Tá rogha ann freisin i bhfrásaí áirithe ina ngabhann an réamhfhocal do roimh an
ngníomhaí nó i gcumasc leis.
233 lMá tá gníomhú an ainm bhriathartha comhaimseartha le gníomhú an bhriathair
úsáidtear
•le linn + múnlaí 1A, 1B, 2A: le linn an chaint sin a rá do Phroinsias cé a
thiocfadh isteach ach Maitiú; le linn dom dul anonn shleamhnaigh mé
Fágtar do + gníomhaí ar lár amanna: thit sé marbh le linn a ráite (dó).
•ag + múnlaí 2A, 2B; ach do (nó cumasc de) in ionad ag más aidiacht shealbhach
an cuspóir: ag teacht isteach dom bhí m'athair ansin romham; bhí na príosúnaigh ag urnaí
ag fáil bháis dóibh; bhí miongháire ar aghaidh Nuala á léamh di
Ní úsáidtear ag roimh an ainm briathartha bheith.
lMá tá gníomhú an bhriathair níos luaithe ná gníomhú an ainm bhriathartha
úsáidtear an réamhfhocal roimh + múnlaí 1A, 1B: titfidh an oíche orthu roimh an gcathair a
shroicheadh dóibh; cheannaigh Seán ticéad roimh theacht isteach dó.
lMá tá gníomhú an ainm bhriathartha níos luaithe ná gníomhú an bhriathair
úsáidtear
•tar éis (d'éis, i ndiaidh) + múnla 1A, 1B, 2A: tar éis luí síos do Dhónall thit a
chodladh air; i ndiaidh an féar a bhaint (dúinn) ní mór a shábháil; d'éis a bhainte dúinn
beidh sos againn.
•ar + múnlaí 2A, 2B: ar theacht isteach dóibh shuídís síos; ar thógáil mo chinn
dom chonaic mé naomhóg; arna chluinstin sin di stad sí; arna fhoilsiú ag Muintir Mhurchú.
Tá brí chomhaimseartha le ar bheith: ar bheith sa Daingean dóibh dhíol siad na héisc.
Múnlaí 3A, 3B, 4A, 4B a úsáid
18.30 Is féidir múnla 3A a mhalartú le múnla 4A de ghnáth, i.e. is ionann fear arbhair a
cheannach agus fear ceannaithe arbhair.
3A: seachain lucht na héagóra a dhéanamh.
234 4A: níor fhill fear inste scéil; cá bhfuil lucht coimeádta na háite? cailín deas crúite na mbó;
coiste cosanta an phobail; gléas maraithe daoine go míthrócaireach a bhí sa bheaignit.
Nuair is aidiacht shealbhach an cuspóir ní bhíonn ann ach foirm 4A: lucht a dhéanta; fear a
n-oscailte; fear a inste.
18.31 Níl difríocht brí ná difríocht foirme idir múnlaí 3B, 4B: fear siúil.
Múnlaí 5A, 5B a úsáid
18.32 Úsáidtear múnlaí 5A, 5B mar ábhar cainte: níor mhaith liom mo leanbh a fháil
bháis; níorbh aon ionadh Niamh a theacht, agus mar fhaisnéis in abairt chopaileach: is é toil
na comhairle gach duine a dhéanamh a ghnó féin; is é ordú a tugadh triúr fear a dhul i
bhfolach.
18.33 Bíonn siad faoi réir ag na briathra abair, ordaigh, etc., i gclaoninsint ar ordú sa tríú
pearsa, agus in abairtí eile den chineál: cheadaigh sé na saighdiúirí a dhul ar aghaidh.
18.34 Bíonn siad faoi réir ag gan chun casadh diúltach a chur ar abairtí 18.32-33: ní
féidir gan athrú a theacht; d'iarr sé orthu gan aon duine acu a iarraidh airgid ar Ghuaire.
18.35 Úsáidtear iad mar leagan saor
li bhfreagra: cad chuige? Dónall a bheith i ngrá.
li gceist: Dónall a bheith i ngrá, an ea?
lin intriacht: mo mhac féin a dhéanamh spiaireachta orm!
li dtreorú stáitse, etc.: gach duine a dhul amach ar clé.
li gcláir, annála, etc.: 1014 -- Brian a fháil bháis; 1914 -- an chéad chogadh
domhanda a thosú.
Múnlaí eile
18.36 In ionad múnlaí 5A, 5B a úsáid is minic a chuirtear an gníomhaí roimh mhúnlaí
1A, 1B. Fágann sin an gníomhaí agus an cuspóir araon san ainmneach i múnla 1A; agus an
gníomhaí agus an t-ainm briathartha araon san ainmneach i múnla 1B.
235 1A :níor mhaith liom mo leanbh bás a fháil; dúirt mé Eibhlín an teach a dhíol; ba mhaith leo
Seán an bhanaltra a phósadh.
Tá múnla 5B, agus múnla 1A ar lorg an ghníomhaí, san abairt seo: níorbh fholáir é féin a
dhul go dtí an chathair agus mórán a fhulaingt (é féin gníomhaí an dá ainm bhriathartha).
Bíonn an gníomhaí ar iarraidh uaireanta: b'fhearr liom an lámh a bhaint díom ná é sin;
tháinig an soitheach go Doire gan cleite a bhaint aisti; ní mhairfeadh aon duine d'éis piléar a
chur trína chroí. (Féach freisin 18.11.)
1B: b'fhearr leis iad fanacht ciúin; tháinig Pól i ndiaidh an cluiche tosú; an cogadh a raibh
sé geallta an saol briseadh as.
18.37 Nuair nach ainmfhocal an gníomhaí in abairtí den saghas atá i gceist in 18.34-35,
úsáidtear aidiacht shealbhach nó forainm: bhíomar ag súil lena dteacht; i ndiaidh mise an
teach a dheisiú.
Nuair nach ainmfhocal an cuspóir úsáidtear an múnla atá i gceist in 18.19: Dia do do
bheannú; Dia dár sábháil; níor mhaith le Nóra mé á rá leatsa.
18.38 Úsáidtear na múnlaí sin freisin
lleis an réamhfhocal chun le staid a léiriú, idir staid an chuspóra: tá an féar chun
bainte (ullamh chun), agus staid an ghníomhaí: tá Seán chun fiaigh (ullamh chun).
lleis an réamhfhocal ar chun staid an chuspóra a léiriú: tá sé ar crochadh (stad,
oscailt, fáil, etc.)
lleis an réamhfhocal i chun staid an ghníomhaí a léiriú : tá Úna ina seasamh
(codladh, luí, dúiseacht, tost, cónaí, rith)
lleis an réamhfhocal gan chun staid a léiriú, idir staid an chuspóra: tá an obair
gan déanamh; dúil gan fháil; fágadh gan múscailt as a suan iad; comhairle gan iarraidh; ní
fhágfar bád gan chailleadh, agus staid an ghníomhaí: an gan éirí atá sé siúd fós? b'fhada
leo a bhí sí gan teacht.
236 lleis an réamhfhocal le chun aidhm, oibleagáid, cinniúint, féidearthacht, etc., a
léiriú. Cuirtear ag roimh an ngníomhaí (nó i gcumasc leis) má luaitear é: tá sé le marú
(aidhm); tá obair le déanamh agam (oibleagáid); is dócha nach raibh Seán le bá an lá sin
(cinniúint); níl le feiceáil ach carraigeacha (féidearthacht).
lleis an réamhfhocal do (nó cumasc de do agus an aidiacht shealbhach) chun
gníomhú leanúnach a léiriú. Má luaitear an gníomhaí cuirtear an réamhfhocal ag roimhe nó i
gcumasc leis: tá mé do mo chrá ag Seán; tá an bia á ullmhú aici; bhíomar dár marú.
18.39 D'fhéadfadh athbhrí bheith i gceist nuair a bhíonn an gníomhaí agus an cuspóir
araon sa tríú pearsa agus ar aon uimhir, agus ar aon inscne más san uatha dóibh, i gcásanna
mar seo: tá Tomás á mholadh; bhí Síle á cáineadh; beidh siad á dtriomú; tá saighdiúirí á
dtraenáil.
Sna ceithre shampla sin thuas ní féidir a rá cé acu gníomhaí nó cuspóir atá sa dara focal den
abairt. Mar shampla, d'fhéadfaí an dá aistriú Béarla seo a leanas a chur ar an gcéad abairt:
Tom is praising him nó Tom is being praised.
Más é an gníomhaí atá i gceist is féidir an athbhrí a sheachaint trí ainmní a dhéanamh den
chuspóir: Tá sé á mholadh ag Tomás; bhí sí á cáineadh ag Síle; bhí siad á dtraenáil ag
saighdiúirí. Más é an cuspóir atá i gceist is féidir an athbhrí a sheachaint trí leagan
saorbhriathair a úsáid: táthar ag moladh Thomáis; bhíothas ag cáineadh Shíle; beifear á
dtriomú; táthar ag traenáil saighdiúirí.
18.40 Leaganacha le réamhfhocail éagsúla:
faoi: faoi mhallbhruith;
idir: idir bheith eatarthu
ó: tá na cearca ó bhreith; tá gnó an lae ó dhéanamh; ó bheith ag siúl
thar: thar bheith maith; thar fulaingt
trí: trí bheith mall.
237 18.41 Is minic an t-ainm briathartha bheith ar iarraidh: b'fhearr duitse anseo; b'fhearr léi
marbh ná bheith beo gan é; ba mhór an trua gan é san Fhiann; ag rith le fána agus gan fáil
ar chasadh aige; ní iarrfadh sé de phléisiúr ach ag amharc uirthi.
238 19
AN AIDIACHT BHRIATHARTHA & NA RANGABHÁLACHA
AN AIDIACHT BHRIATHARTHA
19.1 Feidhmíonn an aidiacht bhriathartha ar dhá bhealach
lmar ghnáthaidiacht
lmar bhriathar le cabhair ó bhriathar cúnta.
19.2 Na príomhchásanna ina bhfeidhmíonn an aidiacht bhriathartha mar ghnáthaidiacht
lmar aidiacht aitreabúideach: is bean phósta í; caith amach na prátaí lofa
lmar aidiacht fhaisnéiseach ar lorg na copaile: is dealfa dea-chumtha do lámh; ní
briste atá sé
lmar aidiacht fhaisnéiseach ar lorg bí ag léiriú staid an chuspóra tar éis an
ghnímh: tá sé pósta (briste, dáilte, leonta go dona); is í atá tugtha don obair; de chlocha a
bhídís déanta; tá na gunnaí aimsithe ar an doras acu.
D'fhéadfadh gníomhú briathartha (19.3) bheith i gceist san abairt dheireanach thuas.
lmar aidiacht fhaisnéiseach ar lorg bí ag léiriú staid an ghníomhaí tar éis an
ghnímh: bhí Seán ólta; táimid beirthe go maith leis an socrú sin; tá Liam éirithe (fásta suas,
éirithe ramhar, tite i laige). D'fhéadfaí cuid de na samplaí sin thuas a chur isteach in 19.3.
19.3 Tá roinnt cásanna ann ina léiríonn an aidiacht bhriathartha (le cabhair ó bhriathar
cúnta) gníomhú briathartha sna haimsirí foirfe. Is ar éigean atá staid an chuspóra nó staid an
ghníomhaí i gceist:
lan gníomhaí ina ainmní agus an gníomhú neamhaistreach: níl oiread agus fear
amháin fanta; tá siad go léir imithe go Sasana; bhí siad ceaptha ar throid go cróga; tá
Seosamh geallta teacht; tá Séamas caite ach níor vótáil mise fós
239 lan cuspóir ina ainmní agus an gníomhaí ar lorg ag, nó i gcumasc le ag, más ann
dó: tá an fógra léite ag Tomás; beidh an teach feicthe acu faoi seo; d'éirigh siad nuair a bhí
an bia caite acu; níl curtha síos ag an údar ach an fhírinne
lan úsáid neamhphearsanta: tá beirthe (buaite, teipthe, sáraithe) orm; tá rite
(éirithe) leat; tá tagtha faoi sna sléibhte tar éis an triomaigh; tá glaoite ort; ós imithe dó; níl
cloiste agam uaidh fós
lan aidiacht bhriathartha ina comhlánú ar bhriathra éagsúla: níor chuala mé riamh
ráite mar sin é; chonacthas sin cruthaithe inné; fuair sé péire bróg déanta.
Tá roinnt samplaí de chomhlánú an bhriathair bí sna habairtí thuas.
19.4 Úsáidtear an briathar bí agus aidiacht bhriathartha (in ionad bhriathar na haidiachta
briathartha) in iarbheart le cinnteacht a léiriú: murach tusa bhí sé báite (is cinnte go mbáfaí
é); má chloistear thú tá tú gafa (is cinnte go ngabhfar thú).
19.5 Maidir le dornán d'aidiachtaí briathartha is gnách gnáthaidiacht a úsáid thar a
gceann ach amháin, b'fhéidir, i leaganacha áirithe: eorna ghlan; tá an eorna glan agam; bhí
an cleamhnas socair acu; an bhfuil an buicéad lán fós? tá mé marbh ag an obair seo; bhí na
scoláirí cruinn; tá sí crom faoin ualach.
Ach tá siad glanta leo; praghas socraithe; coinnigh na seolta líonta; na mílte maraithe acu
(= slua mór), etc.
NA RANGABHÁLACHA
19.6 Tá ranna cainte eile sa Ghaeilge atá ar aon dul leis an aidiacht bhriathartha nó
gaolmhar léi maidir lena ndeilbhíocht, agus sa mhéid go bhfuil feidhm aidiachta acu agus go
léiríonn siad gníomhú briathartha. Os a choinne sin is féidir cuid acu a úsáid go coitianta ar
lorg na copaile, murab ionann agus an aidiacht bhriathartha (nach n-úsáidtear mórán inniu ar
lorg na copaile mura bhfuil treise i gceist).
19.7 Rangabháil an Riachtanais
240 Is ionann foirm do rangabháil an riachtanais agus don aidiacht bhriathartha go hiondúil, ach
ní mór atá sí i gceist sa Ghaeilge anois. Bíonn sí ina faisnéis ar lorg na copaile diúltaí (nó a
cothrom), agus cuireann sí riachtanas i gcéill de ghnáth: ní gearánta do Sheán (= níl cúis
ghearáin aige); ní gearánta ar an aimsir (= tá an aimsir maith go leor, nó an-mhaith); ní leofa
dom dul amach ag an leanbh ar eagla na tine; ní tógtha orm é; ní ormsa is tógtha é; ní maíte
sin orainn (= ní fiú comhghairdeas a dhéanamh linn ina thaobh; ní fiú bheith ina dhiaidh
orainn); ní séanta dúinn nach ndearnamar é (= ní gá (féidir, ceart) dúinn é a shéanadh).
19.8 Rangabháil na Fusachta
An réimír so- + aidiacht bhriathartha is foirm don rangabháil seo go hiondúil.
Ciallaíonn sí fusacht nó féidearthacht: sobhriste, sodhéanta, sofheicthe, soláimhsithe, so-ólta,
sothógtha.
Corruair bíonn foirm nach foirm aidiachta briathartha nasctha le so-. Foirm ghinideach an
ainm bhriathartha nó an ainmfhocail a bhíonn ann: sofhála, so-ghabhála, so-imeachta,
so-ranna, sotheagaisc.
Is féidir réimír eile a chur roimh so: an-sodhéanta, ró-shochomhairlithe, nó é a cháiliú le
dobhriathar: so-bhainte amach; sochurtha in iúl.
Úsáidtear rangabháil na fusachta
lgo faisnéiseach: tá an féar so-bhainte; níl an rang seo ró-shoroinnte
lgo haitreabúideach: ní fear so-ranna é; rud sodhéanta é sin.
19.9 Rangabháil na Deacrachta
Is ionann an rangabháil seo agus rangabháil na fusachta i ngach slí maidir le foirm
agus úsáid ach go bhfuil do- in ionad so- agus gur deacracht nó dodhéantacht a léiríonn sí: tá
sé dodhéanta (an-dothuigthe, do-bhainte amach).
19.10 Rangabháil na hOiriúnachta
241 Is ionann an rangabháil seo freisin agus rangabháil na fusachta i ngach slí maidir le
foirm agus úsáid ach go bhfuil in- in áit so-, agus gur minice ginideach ainmfhocail sa
rangabháil seo ná sa rangabháil eile. Ciallaíonn sí gur féidir (fiú, cóir, oiriúnach) an gníomh a
dhéanamh a léiríonn an aidiacht bhriathartha nó an ginideach: tá sé inite (indéanta, inreaca,
inreatha, inaistir, inleighis, inleithscéil); sin í an riail is inleanta sa chás seo; níl an t-amhrán
sin inráite; is leabhar inspéise é; níl Peig inchurtha (inchomórtais, inchomparáide) lena
deirfiúr.
19.11 Rangabháil na Comparáide
An réimír in- + ginideach ainmfhocail a úsáidtear sa rangabháil seo. Ní minic aon
bhaint aici leis na haidiachtaí briathartha. Is é rud a chiallaíonn sí "chomh maith i gceann cibé
rud a seasann an ginideach dó": tá Gearóid insleáin (inchorráin, inspeile, inpheile) leat féin.
242 20
NA MÍREANNA BRIATHARTHA
20.1 Is é a chiallaíonn míreanna briathartha focail nach féidir a úsáid ach go díreach
roimh bhriathar nó nasctha leis. Féadfaidh mír bhriathartha bheith ina dobhriathar, nó ina
cónasc, nó ina forainm coibhneasta. Sna liostaí seo thíos is dobhriathar freisin formhór na
míreanna a áirítear ina gcónaisc; agus is cónasc freisin aon mhír a áirítear ina forainm
coibhneasta.
Is gnách go mbíonn tionchar ag an mír ar fhoirm an bhriathair maidir le lséimhiú, urú,
etc.
lmodh agus aimsir
lcé acu spleách nó neamhspleách nó coibhneasta an fhoirm.
Os a choinne sin, tá tionchar ag aimsir an bhriathair ar an bhfoirm atá ag míreanna áirithe.
MÍREANNA ROIMH BHRIATHRA RIALTA
20.2 Tá dhá fhoirm ag na míreanna seo a leanas
a (ar): lcónasc coibhneasta neamhdhíreach dearfach: fear a gcabhróinn leis; bean
ar maraíodh a mac.
lforainm coibhneasta réamhtheachtach: sin a n-ólaim.
lforainm coibhneasta iartheachtach: áit ar a nglaoitear Trá Lí.
an (ar): dobhriathar ceisteach dearfach: ar éirigh sé?
cá (cár): dobhriathar ceisteach áite: cá n-imíonn an taoide?
go (gur): lcónasc ráiteasach dearfach: sílim gur theith sé.
ldobhriathar guítheach dearfach: go gcúití Dia thú.
lcónasc aidhme: tabhair dom é go mbrisfidh mé é.
lcónasc ama: fan go n-éirí an ghrian.
243 nach (nár): lcónasc coibhneasta diúltach: rud nach gcreidim.
lcónasc ráiteasach diúltach: sílim nár theith sé.
ldobhriathar ceisteach diúltach: nár theith sé?
ní (níor): dobhriathar ráiteasach diúltach: ní chreidim é.
mura (murar): cónasc coinníollach diúltach: murar shiúil sé rith sé.
sula (sular): lcónasc aidhme: imigh sula bhfeicfidh siad thú.
lcónasc ama: d'éag sé sular shroich an dochtúir é.
An fhoirm spleách den bhriathar a leanann na míreanna go léir thuas.
20.3 Naisctear an forainm coibhneasta a (ar) leis na réamhfhocail de, do, mar seo: de +
a (ar) > dá (dár); do + a (ar) > dá (dár).
I gcás na réamhfhocal eile dar críoch guta, i, le, ó, etc. + a (ar) > ina(r), lena(r), óna(r), etc.
An fhoirm spleách den bhriathar a leanann iad.
Uaireanta báitear an réamhfhocal i ar fad sa mhír bhriathartha: ina (inar) > a (ar): fan san áit a bhfuil tú; an tslí ar thit mé,
agus i gcumasc le nach: ag lorg olla an áit nach bhfuil sí.
20.4 Mura sa táscach caite atá an briathar is iad na míreanna nach bhfuil faoi lúibíní in
20.2-3 is ceart a úsáid. Séimhítear an briathar ar lorg ní, agus uraítear ar lorg na míreanna eile
atá gan lúibíní: ní bhristear; ní bhrisfí; ní bhristí; an bhfásann; sílim go dtuigim; deir sé nach
gcreideann sé; nach gcreideann? mura bhfillfidh sé imeoidh mé.
20.5 Más sa táscach caite atá an briathar is iad na míreanna faoi lúibíní in 20.2-3 is ceart
a úsáid. Séimhítear an briathar ar lorg na míreanna sin mura saorbhriathar é: an té ar dhíol mé
an capall leis; an scian lenar ghearr sé an téad; sin ar thuig siad; ar (cár, nár) theith siad?
gur (nár, níor, murar, sular) thit mé; ar (cár, nár) óladh é? gur (nár, etc.) ardaíodh an seol.
Ach ar moladh é? etc.
20.6 dá: cónasc coinníollach dearfach
244 An modh coinníollach spleách nó an foshuiteach caite a leanann dá. Bíonn urú ar an
mbriathar: dá bhfágfainn (bhfágainn).
20.7 d': réimír ráiteasach dhearfach
Cuirtear d' roimh ghuta nó roimh fh san áit a séimheofaí consan, sa táscach caite agus
gnáthchaite agus sa choinníollach: d'ól siad deoch; má d'éist sé linn; d'fhreagair mé é;
d'fhliuchfaí thú san fhearthainn sin; cé d'fhriotháil an tAifreann? d'fhliúirseodh an fhiaile sa
bhoglach.
20.8 a: cónasc coibhneasta dearfach díreach
Foirmeacha coibhneasta na n-aimsirí táscacha agus an mhodha choinníollaigh a thagann i
ndiaidh na míre seo agus iad séimhithe ach amháin i gcás shaorbhriathar an táscaigh chaite.
Uaireanta tagann an mhír d' idir a agus an briathar. Níl aon tionchar ag a ar d': an fear a
chuireann (a d'ólfadh, a d'fhreastalaíodh); an síol a dhíoltar.
Ach an síol a díoladh.
20.9 má: cónasc coinníollach dearfach
ó: cónasc cúise agus ama (dearfach agus diúltach)
Gabhann na rialacha céanna le ó (in abairt dhearfach) agus le má a ghabhann leis an mír
choibhneasta a atá in 20.8, ach gurb í foirm neamhspleách an bhriathair a úsáidtear ar a lorg.
In abairtí diúltacha cuirtear nach (nár) idir ó agus a bhriathar de réir rialacha 20.4-5.
ó thiocfaidh sé; ó d'óladh sé; ó bhuailtear; ó buaileadh amach é; ó nach n-éistear linn; ó
[nár] éisteadh linn; má phósann; má chuir; má d'fhág; má d'óltaí; má cuireadh; má éisteadh
leis; má tá sí (táthar) sásta.
20.10 ná: dobhriathar ordaitheach diúltach
Cuireann sé h roimh ghuta: ná tóg é; ná buailtear; ná héistigí leo; ná hosclaítear na doirse.
20.11 nár: dobhriathar guítheach diúltach
Úsáidtear é i nguí dhiúltach. Séimhíonn sé: nár fhille sí; nár chúitítear do shaothar leat.
245 20.12 ach a: dobhriathar ama
Uraíonn sé. I gclásail dhearfacha a úsáidtear é. Is í an fhoirm spleách a leanann é: ach a dtaga
sé; ach a bhfaighidh mise greim ort; ach ar éirigh mé.
MÍREANNA BRIATHARTHA & BRIATHRA NEAMHRIALTA
20.13 Na rialacha a riarann úsáid na míreanna briathartha roimh na briathra rialta is iad a
riarann a n-úsáid roimh na briathra neamhrialta (taobh amuigh den chopail) ach tá roinnt
eisceachtaí ann mar a léirítear ina dhiaidh seo.
20.14 Úsáidtear a, an, cá, go, nach, ní, mura, sula, ach a, in ionad na míreanna dar críoch
-r (20.2) roimh tháscach caite na mbriathra abair, bí, faigh, feic, téigh, agus déan (i gcás
foirmeacha dar tús dearn-): an fear lena ndúradh é; an té a raibh ciall aige; an (cá, nach)
bhfuair tú é? go (nach) bhfacamar; mura (sula) ndeachthas; sin a ndearna sí.
Ach níor rug sé orm; gur itheamar; ar tháinig an post? cár thug tú an capall? gur dhein.
20.15 Ní shéimhítear an briathar abair ach i nguí dhiúltach: ó deir tú é; má dúirt; ní
déarfainn. Ach nár dheire sé focal eile.
20.16 Ní shéimhítear táim, tá, táimid, táthar: má táimid; ó táthar.
20.17 I gcás na mbriathra neamhrialta go léir ach deineadh, fuarthas, tugadh, séimhítear
an saorbhriathar sa táscach caite mar a shéimheofaí foirm phearsanta sa táscach caite: níor
chualathas; má thángthas; ní dheachthas (dhearnadh, fhacthas).
20.18 Uraítear an briathar faigh ar lorg ní sa choinníollach, sa táscach caite agus san
fháistineach: ní bhfaighfí (bhfuarthas, bhfuair, bhfaighidh). Ach ní fhaighim (fhaighteá).
20.19 Úsáidtear ná in áit nár roimh an mbriathar bí le guí dhiúltach a léiriú: ná raibh
maith agat.
246 21
AN DOBHRIATHAR
21.1 Is é is dobhriathar ann focal nó grúpa focal atá ag cáiliú focal eile nach ainmfhocal
ná forainm.
Seo na príomhshaghsanna focal a dtig le dobhriathar iad a cháiliú
lbriathar: d'eitil sé inné
lainm briathartha: ní féidir liom teacht amárach
laidiacht bhriathartha: tá sé briste go dona
laidiacht nach aidiacht bhriathartha: tá sé measartha fuar
ldobhriathar eile: scríobhann sé cuibheasach maith anois
lréamhfhocal simplí: beagnach faoin eitleán
lréamhfhocal comhshuite: go luath tar éis an chluiche
lcónasc: d'imigh sé go díreach sular tháinig tú
Is frásaí a lán de dhobhriathra na Gaeilge: tá an bháisteach chugainn ó mhaidin; fuair sé bás
ar uair an mheán oíche.
21.2 Seo na príomhshaghsanna dobhriathra atá ann de réir feidhme
lan dobhriathar ama: anocht; fós; go luath; riamh
lan dobhriathar breischéime: ní b'; ní ba; níos
lan dobhriathar cainníochta: ar fad; beagnach; sách
lan dobhriathar ceisteach: cá; cathain; cad é mar; conas
lan dobhriathar dearfach: go; gur (20.2)
lan dobhriathar diúltach: ní; níor; nach; nár (20.2)
lan dobhriathar áite: anseo; thíos; ann
lan dobhriathar minicíochta: faoi dhó; go hannamh; go minic
lan dobhriathar modha: amhlaidh; go ciúin; in éineacht
247 lan dobhriathar treise: féin
lan dobhriathar treo: amach; anall; siar.
21.3 Feidhmíonn ainmneach an ainmfhocail mar dhobhriathar san
lainmneach áite: téigh an cóngar; ag gabháil an bóthar
lainmneach ama: d'éag Tomás bliain ó shin
lainmneach cainníochta: bhí an mála punt róthrom.
AN DOBHRIATHAR AIDIACHTACH
21.4 Is é rud é dobhriathar aidiachtach dobhriathar a bhfuil foirm aidiachta aige (ar lorg
go nó gan go).
Formhór na ndobhriathra modha agus cuid de na dobhriathra eile is dobhriathra aidiachtacha
iad agus tá céim chomparáide acu. Is gnách go mbíonn céim chomparáide an dobhriathair ar
aon dul le céim chomparáide na haidiachta.
21.5 Is gnách an focal go i mbunchéim an dobhriathair aidiachtaigh: tá sé ag obair go
deas anois.
Fágtar go ar lár sa bhunchéim sna cásanna seo de ghnáth:
lmá tá dobhriathar eile á cháiliú: ní thagann sí minic go leor; dá rithfeá sách tapa
lmá tá dobhriathar aidiachtach eile roimhe: roinneadh an bia go fial flaithiúil
lroimh cuibheasach, sách: tá siad cuibheasach (sách) te
lmá tá sé ag cáiliú aidiacht aitreabúideach: feicim slua measartha mór.
Is iomaí cás eile ina bhfágtar go ar lár, go minic nó go coitianta nó i gceantair áirithe: bhí sé
(go) díreach ag éirí; ag ól [go] trom; bean a bheadh [go] coitianta ag guí; labhair [go]
cruinn; glac [go] réidh an scéal; é a roinnt amach ceart [i gceart; sa cheart]; ag labhairt
[go h]an-ard; tá siad [go] réasúnta breá; daoine iontach deas iad; ní [go] rómhaith a
thuigim é; ní [go] hannamh é; [go] measartha ard; nach [go] tobann a tháinig sé?
248 Is iondúil go ar lorg nach (cónasc ráiteasach): tá a fhios agam nach go macánta ná go
dleathach a fuair sé an talamh.
Tabhair faoi deara gur dobhriathra atá i ndeireadh na n-abairtí seo a leanas: tá sé dhá bhliain déag cothrom; tá sé trí mhíle
díreach.
21.6 Úsáidtear an chopail agus na dobhriathra níos, ní ba, ní b' roimh bhreischéim an
dobhriathair go díreach mar a úsáidtear iad roimh bhreischéim na haidiachta: is leadránaí a
labhair Rónán ná an fear eile; labhair níos airde; labhair sé ní b'airde; ní thiocfadh sé ní ba
mhó.
21.7 Agus dála na haidiachta freisin, is minic an dobhriathar breischéime roimh
bhriathar an chlásail choibhneasta in ionad bheith ina dhiaidh: ní fhaca mé aon ní riamh ba
mhó a chuir gráin orm ná é; le ceathrú gealaí is iondúla a bhriseann an aimsir; is anseo is
mó a oibríonn Tadhg; ó dheas is minice a théadh sé.
21.8 Tá céimeanna comparáide eile ag an dobhriathar a fhreagraíonn do chéimeanna na
haidiachta. Ní gá don dobhriathar bheith aidiachtach sna céimeanna seo: bhris sé a lámh go
han-dona; ní mó ná go bhfuil an t-am istigh; níor gortaíodh Iognáid chomh holc leatsa;
chuaigh sé rófhada; is seacht mó a ghnóthaigh mise; is beag nár éirigh leis.
DOBHRIATHRA CEISTEACHA
21.9 Is iad seo na príomh-dhobhriathra ceisteacha mar aon le samplaí dá n-úsáid:
am: cathain a tháinig tú?
áit: cá bhfuil sé?
staid: conas (cad é mar) a bhí a fhios agat? cá bhfuil mar a chuirtear in úsáid é?
céim: cé chomh minic a thagann sé? is cuma cad é chomh holc is atá sé. cá mhinice
a chonaic tú iad?
Is frásaí dobhriathartha dar tús forainm ceisteach a lán de na dobhriathra: cá háit a bhfuil sé? cén uair a tháinig tú?
DOBHRIATHRA TREO & SUÍMH
249 21.10 Na dobhriathra a bhaineann (a) le isteach agus amach, (b) le hairde, (c) le bheith ar
thaobh nó ar thaobh eile, (d) le hairde an chompáis, is féidir a n-aicmiú ina dtriúir nó ina
gceathrair, gach aicme ag freagairt d'ainmfhocal áirithe a bhaineann le suíomh. Tá an
t-aicmiú sin á léiriú sa tábla seo a leanas.
250
Na dobhriathra treo agus suímh
(i)
Na hainmfhocail
suímh
(ii)
gluaiseacht ar
shiúl ón
gcainteoir
(iii)
gluaiseacht i
dtreo an
chainteora
(iv)
suíomh
simplí
(v)
suíomh i
leith ionaid
éigin
a) an taobh amuigh
an taobh istigh
amach
isteach
amach
isteach
amuigh
istigh
lasmuigh
(taobh
amuigh)
laistigh(tao
bh istigh)
b) an t-íochtar (an
taobh thíos)
an t-uachtar (an
taobh thuas)
síos
suas
aníos
anuas
thíos
thuas
laistíos(taob
h thíos)
lastuas(taob
h thuas)
c) ann taobh thall
an taobh abhus
sall(anonn) anall thall
abhus
lastall
(taobh
thall)
lasbhus(tao
bh abhus)
251
d) an tuaisceart (an
taobh [ó]
thuaidh)
an deisceart (an
taobh theas/ó
dheas)
an t-oirthear(an
taobh thoir)
an t-iarthar(an
taobh thiar)
ó thuaidh
ó dheas
soir
siar
aduaidh
aneas
anoir
aniar
thuaidh
theas
thoir
thiar
lastuaidh(ta
obh
thuaidh)
laisteas(tao
bh theas)
lastoi(taobh
thoir)r
laistiar
252
(i) Tá an taobh amuigh (an taobh istigh, ... an t-iarthar) fliuch
(ii) Chuaigh sé amach (isteach, ... siar)
(iii) Tiocfaidh siad amach (isteach, ... aniar)
(iv) Fanfaidh Déaglán amuigh (istigh, ... aniar)
(v) Gheobhaidh sibh é lasmuigh (laistigh, ... laistiar) den séipéal.
21.11 Má tá an cainteoir é féin ag gluaiseacht sa treo atá i gceist is gnách focal as colún
(ii) nó as colún (iii) a úsáid: tar anuas (síos) liom go dtí an loch; tháinig sé suas (aníos) liom
slat ón téad.
21.12 Istigh in oileán, amuigh ar an míntír, a deirtear. Mar an gcéanna, isteach go
hÁrainn; tháinig siad go léir amach as an mBlascaod Mór.
21.13 Úsáidtear na focail atá i gcolún (ii) den tábla le suíomh éiginnte uaireanta: tá sé amach
ansin (suas an cabhsa, siar an bóthar, etc). Ach tá sé amuigh sa ghort (thiar i gCarna; thuas
tigh Mháirtín).
21.14 Is léir ó cholún (i) in 21.10 gur féidir na dobhriathra amuigh, istigh, thuas, thíos, thall,
abhus, thuaidh (ó thuaidh), theas (ó dheas), thoir, thiar a úsáid mar aidiachtaí. Úsáidtear na
dobhriathra eile mar sin freisin: an fear amach (= an fear atá ag dul amach nó go díreach tar
éis dul amach); an bhean isteach; braon anuas; céim suas; airgead síos; an ghaoth aduaidh
(aneas, anoir, aniar); chuaigh sé taobh anonn dá chead.
Tabhair faoi deara gur as bun na gaoithe a ainmnítear an ghaoth. Féach freisin d'aistrigh an ghaoth ó thuaidh (ó dheas soir,
siar) á rá go bhfuil sí ag séideadh as an aird thuaidh, etc. anois.
21.15 Is minic a úsáidtear anuas in ionad síos idir briathar gluaiseachta agus an réamhfhocal
ar: chuir sí an báisín anuas (síos) ar an urlár. Ach d'fhéach sé síos ar an urlár; thug sé a
aghaidh síos ar an ngleann.
253 21.16 Úsáidtear na dobhriathra gluaiseachta leis an mbriathar bí uaireanta: tá sé anuas ar an
ólachán (na rincí); tá an ghrian (ghealach) suas; níl aon ghnó isteach agam; beidh sé amach
ar ball.
21.17 Is minic fobhrí ama leis na focail atá i dtábla 21.10: amach anseo; amach san
earrach; suas le (laistigh de) dhá bhliain; ó shin anuas (anall); riamh anall; anonn sna
blianta; ón lá seo amach (suas); faoi dheireadh thiar thall: bhí Gaeilge san áit sin chomh
fada anuas le tús an chogaidh; tá seilbh ar an áit acu chomh fada siar le Briseadh Luimnigh;
ní féidir an aimsir a thuar chomh fada anonn leis an Luan.
21.18 Is minic a úsáidtear an tsraith íochtar, síos, etc. in ionad na sraithe tuaisceart, ó
thuaidh, etc., agus uachtar, suas, etc. in ionad deisceart, ó dheas, etc: íochtar na hÉireann
(Cúige Uladh); dul suas ó Bhéal Feirste go Corcaigh; uachtar an chontae; dul síos amach (ó
Chiarraí).
21.19 Focail mar fada agus tamall is minic a chiallaíonn siad fad slí nó tréimhse ama de
réir mar is focal as colún (ii) nó as colún (iv) a leanann iad: is fada amach (isteach, suas, ...)
atá sé (fad slí); bhí sé tamall amach ón gcósta (fad slí); bhí sé tamall amuigh (tréimhse ama).
21.20 Úsáidtear an tsraith iarthar, siar, ... le háiteanna is iargúlta, ar shlí éigin, ná ionad
an chainteora nó ionad áirithe eile: gabh siar (= téigh ar gcúl); gabh aniar chun na tine; thiar
sa seomra (sa chúinne, ina bholg); ól siar é; tá mála aniar air (= ar a dhroim); suigh aniar
(sa leaba); luigh siar (sa leaba); laistiar den phictiúr.
21.21 Is mó go mór an fheidhm a bhaintear as na dobhriathra a léiríonn airde an
chompáis sa Ghaeilge ná sa Bhéarla, mura bhfuil i gceist ach fad gairid féin: shiúil sé soir
thar an teach; an bhfuil a ndeireadh aniar fós? (le daoine atá ag dul thar bráid); thiar i
nGaillimh atá sé.
AIRDE AN CHOMPÁIS
254 21.22 Cuirtear in iúl príomhairde an chompáis le túslitir an fhocail: U(tuaisceart), D
(deiscart), O (oirthear), I (iarthar). Seo thíos na ceannlitreacha le haghaidh an leath thuaidh
den chompás agus noda do na fo-airde a bhaineann le ceathramhán amháin de.
(ii) (iii) (iv)
UO
U
OU
OO
U
ó thuaidh lámh soir
ó thuaidh soir ó thuaidh
soir ó thuaidh lámh ó thuaidh
soir ó thuaidh
soir ó thuaidh lámh soir
soir soir ó thuaidh
soir lámh ó thuaidh
aduaidh lámh anoir
aduaidh anoir aduaidh
anoir aduaidh lámh aduaidh
anoir aduaidh
anoir aduaidh lámh anoir
anoir anoir aduaidh
anoir lámh aduaidh
thuaidh lámh thoir
thuaidh thoir thuaidh
thoir thuaidh lámh thuaidh
thoir thuaidh
thoir thuaidh lámh thoir
thoir thoir thuaidh
thoir lámh thuaidh
Freagraíonn an focal oirthuaisceart don tsraith OT thuas agus do cholún (i) in 21.10; is é sin, is ainmfhocal suímh é.
21.23 Is féidir téarmaíocht an tábla thuas a chur in oiriúint do threo ar bith: bhí an long ag
seoladh ó thuaidh deich gcéim soir; chonaic sé eitleán ag teacht anoir sé chéim aduaidh;
taobh thuaidh trí chéim thoir den oileán atá an teach solais.
DOBHRIATHRA AMA ÁIRITHE
21.24 Is iondúil gur do phointe ama a thagraíonn na dobhriathra riamh, in aon chor (ar
chor ar bith), choíche, go brách, go deo i ráitis dhiúltacha: níor tháinig sé riamh; ní thagann
sé in aon chor (ar chor ar bith); ní thiocfaidh sé choíche (go brách, go deo).
Agus is iondúil gur do thréimhse ama a thagraíonn riamh, i gcónaí, go brách, go deo i ráitis
dhearfacha: bhí sé crosta riamh agus beidh choíche; is é do scéal riamh é; táim ag éisteacht
leis sin riamh; tá sé anseo i gcónaí; fanfaidh Íosa inár gcroí go deo.
255 Ach féadann pointe ama bheith i gceist i ráitis dhearfacha áirithe: sin é an chéad uair riamh a
bhí sé ann.
21.25 In abairtí ceisteacha féadann pointe nó tréimhse ama bheith i gceist de réir an
chomhthéacs: an raibh tú thuas in eitleán riamh? (pointe); an raibh sé (fear atá dall) riamh
mar sin? (tréimhse); an bhfillfidh sí choíche? (pointe); an bhfanfaidh sí ann choíche?
(tréimhse).
21.26 Frásaí dobhriathartha dar tús ar feadh, go ceann, i gceann, i rith, le, le linn, i
gcaitheamh, etc., léiríonn siad pointe ama i gcás
lteagmhas ag pointe ama i lár tréimhse: fuair sé bás i gcaitheamh (i rith) na
hoíche; níor tharla sé le mo linnse
lteagmhas ag pointe ama i ndeireadh tréimhse: imeoidh Seosamh i gceann bliana
lteagmhas atá comhaimseartha le teagmhas eile: le linn an focal sin a rá dó
mhúch sé an solas
21.27 Tréimhse ama a léiríonn ar feadh, go ceann, i rith, le, le linn, etc., i gcás
lteagmhas atá leanúnach ar feadh tréimhse: bhí sé ann ar feadh bliana; bhí an tae
gann le linn (i rith, ar feadh) an chogaidh; bhí an leanbh caillte i rith seachtaine
lteagmhas atá leanúnach go dtí pointe ama ag deireadh tréimhse
•ag breathnú siar: tá sé ann le bliain; bhí an talamh acu le (ar feadh) dhá chéad
bliain roimhe sin; bhí sí tinn le (ar feadh) cúpla seachtain roimh an gCáisc
•ag breathnú romhainn: beidh sé i Sasana go ceann bliana.
Tá an dá shaghas tréimhse araon i gceist in tá mé anseo le trí mhí agus beidh mé anseo go
ceann naoi mí, agus mar sin de beidh mé anseo ar feadh bliana.
21.28 Is minic a bhíonn feidhm ainmfhocail ag an dobhriathar ama: cén dochar atá anois ann
ach oiread le riamh? tá sé anseo ó inné; seachtain ó inniu; an amárach an Aoine?
256 21.29 Bíonn feidhm aidiachta aige freisin: bhí an lá inné fliuch; d'éirigh sé tráthnóna
inniu; i gcomhair an lae amárach; damhsa na hoíche aréir.
Is minic a infhilltear amárach mar a bheadh gnáthaidiacht ann i gcomhair an lae amáraigh.
21.30 Is ainmfhocail na focail Luan, Máirt, etc. Cuirtear an t-alt leo nuair a ainmnítear na
laethanta: amárach an Luan (an Mháirt, an Chéadaoin, an Déardaoin, an Aoine, an Satharn,
an Domhnach).
Dé Luain, Dé Máirt, Dé Céadaoin, Déardaoin, Dé hAoine, Dé Sathairn, Dé Domhnaigh na
dobhriathra ama.
Is do lá cinnte nó éiginnte a thagraíonn maidin Luain (Mháirt, etc.), oíche Luain (Mháirt,
etc.) de réir an chomhthéacs.
llá cinnte: an mhaidin Luain úd; an chéad oíche Dhomhnaigh eile a thiocfaidh sé.
llá éiginnte: rugadh air oíche Shathairn amháin.
Ach is do lá cinnte a thagraíonn maidin Dé Luain (Máirt, etc.), oíche Dé Luain (Máirt, etc.):
d'imigh sé maidin Dé Luain agus fillfidh sé oíche Dé Sathairn.
21.31 Cuiream i gcás gur inniu an chéad lá d'Iúil agus gur Domhnach atá ann.
lIs mar seo a thagraítear le dobhriathra ama do na laethanta atá thart
30/6: inné 29/6: arú inné
28-25/6: Déardaoin (Dé Céadaoin, Dé Máirt, Dé Luain)
seo caite (seo a d'imigh tharainn, seo a chuaigh thart)
24-23/6: seachtain go (gus) an lá inniu (inné)
22-18/6: seachtain is an Aoine (Déardaoin, ...) seo caite nó seachtain go hAoine (Déardaoin,
...) seo caite
17-16/6: coicís is an lá inniu (inné)
15-11/6: coicís is an Aoine (go hAoine) seo caite; d'imigh sé deich mbliana chun an
Domhnaigh (go Domhnach) seo caite (chugainn).
257 lIs mar seo a thagraítear le dobhriathra ama do na laethanta atá le teacht
2/7: amárach 3/7: anóirthear, arú amárach, amanathar
4-7/7: Dé Céadaoin (Déardaoin, ...) seo chugainn
8-9/7: seachtain ó inniu (amárach)
10-14/7: seachtain ón Máirt (gCéadaoin, ...) seo chugainn
15-16/7: coicís ó inniu (amárach)
17-21/7: coicís ón Máirt (gCéadaoin, ...) seo chugainn; beidh an léas caite bliain ón Satharn
seo caite (chugainn).
21.32 Ag tagairt don lá i ndiaidh lá áirithe atá thart deirtear lá arna mhárach, an lá dár
gcionn, an lá a bhí chugainn.
Mar an gcéanna an Domhnach dár gcionn; an Luan a bhí chugainn.
Agus ag tagairt do rud a tharla bliain (dhá bhliain, ...) ó shin: fuair sé bás cothrom an lae
inniu (inné, amárach).
21.33 Féach gur roimh inniu, inné, a úsáidtear seachtain (coicís, ...) is an lá, agus gur roimh
inniu, amárach a úsáidtear seachtain (coicís, ...) ó. 21.34 Nuair nach mbíonn aon
róchruinneas riachtanach úsáidtear leaganacha mar iad seo a leanas: faoi (um) Shamhain a
d'imigh (a fhillfidh) sé; d'imigh sé trí bliana go (chun na) Bealtaine seo caite (seo chugainn);
beidh an léas caite trí bliana ón mBealtaine seo chugainn.
AN DOBHRIATHAR TREISE FÉIN
21.35 Úsáidtear an dobhriathar féin le brí treise: déan anois féin é; go deimhin féin;
cheana féin; bhí an t-ardmháistir féin ann; má tá sé fuar féin níl sé fliuch; mura bhfuil [sé
fliuch] féin tá sé go hainnis; dá mba shagart féin é níl an chumhacht sin aige; dá n-ólainn
féin é ní leigheasfadh sé mé.
IONAD AN DOBHRIATHAIR
258 21.36 Roimh an mbriathar a chuirtear dobhriathra atá ina míreanna briathartha mar ní, cá,
etc., nó ina gcónaisc: mar, nuair, etc.
Ar lorg na copaile a chuirtear an dobhriathar nuair is mian é a threisiú: an inné a d'imigh sé?
21.37 Taobh amuigh de na cásanna sin thuas is in áit éigin ar lorg an ainmní is iondúil an
dobhriathar a chur. Tá claonadh ann dobhriathra gairide (focal nó dhó iontu) a chur roimh an
gcuspóir, ach braitheann sin go mór ar an gcomhthéacs: chuir sé i bhfolach an cóta, ach chuir
sé an cnoc amach de.
Is gnách frása dobhriathartha atá cuibheasach fada a chur ar lorg an chuspóra mura bhfuil an
cuspóir féin rófhada: chaith sé na scadáin amach ar an gcé; chaith sé amach ar an gcé na
scadáin a fuair sé.
21.38 Má tá níos mó ná dobhriathar amháin ann is iondúil dobhriathar treo a chur i
dtosach agus dobhriathar ama ar deireadh: shiúil sé isteach go fearúil inné.
259 22
AN RÉAMHFHOCAL
AN RÉAMHFHOCAL SIMPLÍ
22.1 Is iad seo a leanas na réamhfhocail shimplí de réir na dtuiseal a ghabhann leo
lan t-ainmneach: ach, amhail, gan, go dtí, idir, mar, murach, ná, seachas.
Is minic a áirítear murach agus ná ina gcónaisc nó ina leath-réamhfhocail.
lan tabharthach: a, ag, ar, as, chuig, dar, de, do, faoi, go (= go dtí), go (= le), i,
ionsar, le, maidir le, mar aon le, ó, os, roimh, thar, trí, um.
Ní úsáidtear an réamhfhocal a de ghnáth ach roimh ainm briathartha. Ní úsáidtear an réamhfhocal go (=
le) ach i gcorrchás: pingin go leith.
lan ginideach: chun, cois, dála, fearacht, timpeall, trasna.
22.2 Scríobhtar in thar ceann i roimh ghuta nó roimh fhuaim ghuta: in Éirinn; in x; in
An tOileánach. Scríobhtar in i gcorrchás eile: in bhur; in dhá áit, in b, in c; in Cré na Cille,
etc., agus i gcás logainmneacha (seachas ainmneacha tíortha) thar lear nach bhfuil leaganacha
Gaeilge faoi leith ann dóibh: in Birmingham; in Devon; in Monte Carlo; in Chicago; ach i
Londain, i bPáras, sa Róimh.
Deirtear freisin i gcásanna áirithe, nuair nach ceilt ar an mbunainm é, i mBirmingham; i
Monte Carlo; i Chicago.
22.3 Cuirtear leis in ionad le roimh an alt: leis an mbean; leis na fir.
22.4 Cuirtear tríd in ionad trí roimh an alt uatha: tríd an tír. Ach trí na poill.
22.5 Is gnách d' a chur in ionad de agus do, roimh ghuta nó roimh fh a bhfuil guta ar a
lorg: lán d'ór (de ór); tabhair d'Fhearghal (do Fhearghal) é. Ach do fhréamh; de fhlaith.
22.6 Seo iad na ranna cainte is mó a bhíonn faoi réir ag an réamhfhocal:
lan t-ainmfhocal: i mbád, ar mo chois, chun an tí
lan forainm pearsanta: fear mar é; idir mise agus tusa
260 lan forainm ceisteach: níor thrácht sé ar cad a bhí le déanamh
lan forainm éiginnte: níor éist mé le cibé a dúirt sé
lan forainm taispeántach: mar sin; dar seo agus dar siúd
lan t-ainm briathartha: ag ithe; le hól; teach a thógáil
lfrása: tar amach as faoin mbord; go dtí le déanaí.
Is léir ón dá shampla dheireanacha gur féidir dhá réamhfhocal a chur taobh le taobh.
22.7 Má tá níos mó ná ainmfhocal amháin faoi réir ag réamhfhocal is gnách an
réamhfhocal a athrá: ar ór ná ar airgead; lán d'éad agus de mhioscais agus de chancar; gan
anam gan urlabhra; le fuacht agus le fán; níos fearr ná rothar agus ná gluaisteán.
Is minic a dhéantar é a athrá i bhfrása cuimsitheach ar lorg ach: níorbh fhéidir d'aon
chumhacht ach do chumhacht Dé ...; ní thiocfadh le haon fhear iad a bhriseadh ach le haon
fhear amháin.
Mar an gcéanna má tá dhá ainmfhocal, nó forainmneach agus ainmfhocal, ag tagairt don
duine (rud) céanna mar a bheadh comhaisnéis ann, agus go bhfuil réamhfhocal ag gabháil leis
an gcéad cheann déantar an réamhfhocal a athrá de ghnáth: thug sé punt dá mhac, do Sheán;
bhí mé ag caint léi, le Bríd; bhí an sagart le labhairt leis an rí, lena hathair.
22.8 Mar sin féin is minic nach ndéantar an réamhfhocal a athrá: trí shioc agus
shneachta; roimh Dhia nó Mhuire; ó shagart ná dhochtúir; gan fios fáth ná siocair.
Agus ní ceart é a athrá má d'athródh sin an bhrí: idir na páistí agus na fir; meascán de
ghaineamh agus stroighin; murach Niall agus Eoin.
22.9 PRÍOMHFHEIDHMEANNA AN RÉAMHFHOCAIL SHIMPLÍ
ábhar
de: lán d'uisce; tá sé déanta de phrás; líon den mhin é
aidhm
ar: ní dhéanfainn ar ór an domhain é; déan rud orm
261 chuig: ní chugamsa a bhí sí
chun: chun glóire Dé
do: las dom é; do Sheán a tógadh an teach
mar: chuaigh sí ann mar chailín aimsire
timpeall: rachaidh mé suas an cnoc timpeall na mbó.
am
lpointe ama
ar: ar ball; ar a sé a chlog; ar dtús
faoi: faoi dheireadh.
lpointe nó tréimhse i dtréimhse ama
de: bhíodh sé ag póitseáil d'oíche
i: sa lá a shiúil sé amach; i lár an lae
idir: idir an samhradh agus an Nollaig.
le: níor tharla sé le mo linnse; le doineann.
ltimpeall pointe ama
faoi: faoi Bhealtaine; faoi Shamhain; faoi láthair
um: um Cháisc; um thráthnóna; um an dtaca seo
timpeall: timpeall na Nollag.
lroimh phointe ama
chun: chun na Bealtaine; chun a dó dhéag
faoi: faoi mhaidin
go: go Samhain; go Domhnach seo chugainn; go tráthnóna
roimh: roimh am an dinnéir.
ltar éis pointe ama
as: as sin amach
262 ó: bliain ón lá sin; seachtain ó amárach
thar: an bhfuil sé thar a naoi a chlog?
lpointí comhaimseartha
le: le héirí na gealaí; le luí na gréine.
ltréimhse ama
i: rinne sé an obair go léir i mbliain amháin.
buntáiste agus míbhuntáiste
ar: tá siad millte agat orm; ná sceith orm
do: ith duit féin é; shuigh sé síos dó féin.
bunús
as: fear as Árainn; is as an bhFrainc é
ó: ó Chaitlín a fuarthas iad; tá an Ghaeilge acu ó dhúchas.
codarsnacht
thar: chuaigh sé thar chomhairle a athar.
coimhdeacht
faoi: bean faoina cóta péacach; teach faoina chúig sheomra
le: chuamar go dtí na pictiúir le Pádraigín.
comparáid
amhail: amhail fear a bheadh ar meisce
fearacht: éiríonn sé go luath, ní fearacht daoine eile é
go: ní aithne go haontíos; ní neart go cur le chéile
go dtí: ní amadán go dtí é; níor spórt go dtí é
le: chomh maith liom; oiread leatsa
mar: bean mar an bhean sin
ná: níos fearr ná Tomás.
263 cuimsiú
ar: tá sé ar na fir is saibhre sa tír; níl do chaora orthu seo
idir: idir fhir agus mhná.
cúis
as: crochadh é as dúnmharú; as fearg a rinne sé é
de: fuair sé bás den ocras (tart, etc.)
le: le neart feirge; ar crith le heagla
ó: marbh ón ólachán; tuirseach ón obair
trí: trí fhearg (leisce, ainbhios).
díol
ar: díoladh an tobac ar phunt; thug mé punt dó ar an tobac
as: dhíol sé as an teach le hairgead a athar
le: dhíolamar an tarbh leis an strainséir.
eisiamh
ach: gach aon duine ach Seán
gan: gan chara (teach, chiall)
murach: bhí mé marbh murach Peig
seachas: duine ar bith eile seachas tusa
thar: ní ceart duitse bheith ann thar chailín ar bith eile.
gléas
ag: táim bodhar (marbh, etc.) agat
de: buille de dhorn (chlaíomh, etc.)
le: líon sí an corcán le cupán; le mo dhorn; le scian.
imthosca
de: gamhain maith de ghamhain míosa
264 maidir le: maidir le firín tá glór mór aige
mar le: tá sé fuar mar le haimsir shamhraidh.
intriacht
ar: ar m'anam go bhfuilim gonta
dar: dar mo bhriathar; dar flaitheas Uí Néill.
iolrú
faoi: faoi dhó (thrí, chéad).
ionad
lsuíomh
ar: ar charraig; léigh mé é ar an nuachtán
faoi (= taobh thíos de): faoin staighre
faoi (= timpeall): thart faoin mbord; faoina muineál; faoin áit (tír, etc.)
i: i mbád; istigh san oileán; in Éirinn; i m'intinn
idir: idir Cill Airne agus Luimneach
le: ar crochadh leis an mballa; le mo thaobh
ó: míle ón gcathair; cá bhfuil do phíopa uait? feicim uaim í
os: os cionn; os coinne; os comhair; cuirimis lia os a leacht.
lgluaiseacht ó
as: tháinig sé as Meiriceá anuraidh; tabhair do ghadhar as seo
de: léim sé den chapall; caith díot do chóta
ó: chuaigh sé ó Chaiseal go Port Laoise; caith uait an liathróid.
Réamhfhocail chontrártha is ea i agus as, ar agus de, ag agus ó: léim sé isteach i mbád agus ansin léim sé amach aisti; bhí
hata air ach chaith sé de é; bhí liathróid aige agus chaith sé uaidh í.
lgluaiseacht chun
ar: ar faoistin chuig an sagart óg; ar scoil
265 chun: chun faoistine; chun an Lagáin (an tí, an mháistir)
chuig: chuig faoistin; chuig an gcathair (an teach, an máistir)
do (roimh an alt go hiondúil): don Spáinn (don Daingean); don chlochar)
go (go díreach roimh ainmfhocal): go hAlbain; go glúine sa láib
go dtí: go dtí [an] bád; go dtí a theach féin (an fear; é)
i: isteach i mbád, isteach sa chuan
ionsar: ionsar an dochtúir (sagart, iascaire, etc.); ionsorm, etc.
lgluaiseachtaí eile
faoi: chuaigh sé faoin tuath; faoin gcnoc suas
mar: síos mar seo leat
timpeall: timpeall an oileáin a chuaigh an bád beag
thar: chuaigh an cith tharainn; thar toinn
trasna: trasna na farraige (sráide)
trí: tríd an bhfuinneog.
Úsáidtear ag, ar, faoi, le ar lorg an dobhriathair thart (22.17).
modh
as: abair as Béarla é
de: chuaigh sé de léim (shnámh, chois, etc.); de ghuth ard
i: i nGaeilge a scríobhadh an leabhar gramadaí.
oiriúnacht
ag: níl aon ní trom ag Tomás; tá tú róláidir agam; tá sé chomh maith agat
filleadh
do: tá tú róghlic dom; níl sí maith go leor dó.
seilbh
266 ag: an bhfuil pingin agat? tá snámh (ceol, Gaeilge, etc.) agam; briseadh corrán
an ghéill (an chos chlé, etc.) aici; níl sé de mhisneach agat
i: tá a lán dea-thréithe ann mar Phádraig.
staid
lle brí dhearfach
ar: ar buile (stad, mire, etc); ar an drabhlás; ar staid na ngrást
faoi: faoi bhrón; faoi ghlas; faoi bhláth
i: ina chónaí; i gceist; in eagar
le: bhí na deora (an t-allas; an fhuil) liom.
lle brí dhiúltach
as: as eagar (ionad; seilbh)
ó: tá an bhó ó mhaith; tá siad ó cheap is ó chóiriú.
lathrú staide
ar: tá an saol ag athrú agus ní ar fheabhas ach ar olcas
chun: chun cinn; chun an drabhláis; chun feabhais; chun suain.
Ní úsáidtear chuig, do, go, go dtí mar a úsáidtear chun thuas.
lathrú céime
i: ag dul i bhfuaire (in olcas, etc.).
tagairt
ar: ar mhéad a dheifre; rug sí an chraobh léi ar áilleacht
dála: dála an scéil, cá bhfuil Lúcás? dála Airt, cé a sceith air?
faoi: tá m'athair an-mhaith faoi airgead
le: ní fhaca mé do leithéid le crostacht; cad a déarfá le (= i dtaobh) duine a
chaill nóta puint?
maidir le: maidir le Críostóir, tabharfaidh mise aire dó
267 timpeall: suarach timpeall airgid; díograiseach timpeall na Gaeilge.
tomhas
ar: ar airde (doimhneacht, fad, leithead, tiús)
de: níos sine de bhliain; níos troime d'unsa
faoi: níl sé faoi mhíle den stáisiún; níos saibhre faoi ghiota mór
thar: thar am; thar fóir.
treo
ar: thug sé a aghaidh ar an teach
le: bhí a dhroim leis an tine
ó: d'iompaigh sé ón sagart.
tuilleamaí
ar: tá Conchúr ar bheagán airgid (céille); ar leathláimh.
úinéireacht
do: mac do Sheán
le: is liom é; leabhar le Seán; mac leis.
RÉAMHFHOCAIL ÁIRITHE AR LORG FOCAL ÁIRITHE
268 22.10 Tagann réamhfhocail ar leith ar lorg focal áirithe (ainmfhocail, aidiachtaí,
briathra). Sna samplaí seo a leanas is gnách é a bheith intuigthe go bhfuil an réamhfhocal i
gcumasc le forainm, sin nó go bhfuil forainm nó ainmfhocal ar lorg an réamhfhocail. Is
iondúil freisin go bhfuil an briathar bí nó briathar éigin eile a úsáidtear le staid nó athrú staide
a léiriú (fan, éirigh, tar, etc.) intuigthe i dtosach na habairte. I gcás aon sampla ina dtugtar
dhá réamhfhocal gan lúibíní is leis an tsuibiacht (an duine nó an rud ar a bhfuil an mothú,
etc.) a ghabhann an chéad réamhfhocal, leis an oibiacht an dara réamhfhocal. Mar shampla, i
gcás na habairte bhí eagla ar an gcat roimh an madra, is mar seo a léirítear úsáid na
réamhfhocal a ghabhann leis an bhfocal eagla: eagla ar roimh.
22.11 Péirí réamhfhocal agus réamhfhocal aonair ar lorg ainmfhocail
aithne ag ar; amhras ag ar nó ar faoi; bá ag le; beann ag ar; bród ar as; buntáiste ag ar;
caoi ag ar (chun); ceist ag ar; cion ag ar; cochall ar chuig (chun); coinne ag le; cuimhne ag
ar; dáimh ag le; dóchas ag as; dochma ar roimh; doicheall ar roimh; dúil ag i; éad ar le;
eagla ar roimh; eolas ag ar; fáilte ag roimh; faitíos ar roimh; fala ag le; faltanas ag do; fearg
ar roimh; fonn ar chun; formad ag le; fuath ag ar (do); gaol ag le; gean ag ar; gnaoi ag ar;
grá ag ar (do); gradam ag do; gráin ag ar (do); greann ag ar; iontaoibh ag as; meas ag ar;
mioscais ag do; muinín ag as; olc ag (ar) do (chuig, le); ómós ag do (roimh); paor ag ar;
saint ar chun; scáth ar roimh; spéis ag i; súil ag le; suim ag i; taitneamh ag ar (do); toil ag
do; tóir ag ar; toradh ag ar; trua ag do; urraim ag do.
ar: amhras, áthas, biseach, brón, cathú, codladh, cumha, deabhadh, díomá, feabhas, imní,
ionadh, lúcháir, náire, ocras, tart, tinneas (an eitinn, an déideadh, slaghdán, etc.).
Úsáidtear an réamhfhocal ar le baill eachtracha na colainne (ceann, cosa, eireaball, lámha,
méara).
ag: baill inmheánacha na colainne: croí, fiacla, scamhóga, súile.
faoi: bhí fuadar faoi, tá rotha faoi, bhí capall maith fúm.
269 i: cuir cigilt sa (ar an) leanbh; tá tochas iontu (orthu); tá codladh grifín i mo chois; tá pianta
ina lámha; tá scéin ina súile.
22.12 Réamhfhocail ar lorg aidiachtaí
aireach ar; báúil ar (le); beo ar; bródúil as; buíoch de; ceanúil ar; ciontach i (le); cleachta
le (ar); cothrom le; tá an naíonán cúramach ag Treasa nó tá Treasa cúramach faoin (sa)
naíonán; dall ar; dílis do; eolach ar; feiliúnach do; fial faoi; fóirsteanach do; folamh ó;
freagrach i (as); tá mé gann in (ar) airgead; gaolmhar do; geallmhar ar; glan ó (de, ar);
imníoch faoi; lán de (le); lom ó (ar, chun); mórálach as; muiníneach as; neamhspleách ar
(do, le); oilte ar; oiriúnach do; réidh le; riachtanach do; saor ó (ar); sásta de (le); socair ar;
suimiúil i; taithíoch ar; toilteanach ar (chun); tugtha do; tuirseach de (ó); ullamh chun (do,
le); umhal do; urramach do.
22.13 Ar lorg briathra
ar: achainigh, aitim, amharc, buaigh, ceil, crom, cuimhnigh, féach, fóir, glaoigh, iarr, impigh,
scairt, teip, tosaigh, trácht.
Ach ar chuimhnigh tú d'athair ag an bpaidrín (gan réamhfhocal).
de: fiafraigh, tit, tuirling
do: beannaigh, comhairligh, diúltaigh, geall, géill, inis, maith, umhlaigh
le: abair, cuidigh, éist, fan, scar, taitin
Ach d'éist an sagart mé (gan réamhfhocal).
22.14 Briathra coitianta a leanann réamhfhocail éagsúla iad
bain: bain as! (imigh!); bhain an bháisteach siar asam; bain caint (ceol, etc.) as; bhain sé dhá
lá asam (díom) an obair a chríochnú; ní féidir liom ceart (an craiceann, etc.) a bhaint de; ná
bain dó (leis); ní bhaineann an gnó sin liomsa; baineadh na cosa uaim (leagadh mé); bain
uait féin (beir ar do chiall).
270 beir: beir ar shrian ar an gcapall; beir isteach air; beir as tú! (imigh!) beir chugam é; beir
leat é; beir uaim é!
buail: buail ar an doras; bhuail sé bob orm; buail fút! (suigh!); bhuail Seán liom (umam).
cas: chas sé ar a bhaile dúchais; chas (casadh) fear orm (dom, liom); cibé rud a chas (sheol)
chugam é; chas sé achasán liom; chas mé an ghoid leis.
cuir: ná cuir ormsa é (an milleán); cuir ort do bhróga; tá na bróga nua ag cur orm; tá sé (an
stoirm) ag cur air (ag neartú); cad atá ag cur ort? cuireadh as dúinn nuair a bhí an traein
déanach; chuir sí an t-úll chuici (ina póca, etc.); nílim ag cur chugat ná uait; chuir sé chun
bóthair; conas atá sé ag cur de? chuir sí suas dó (dhiúltaigh sí é); ag cur faoi (ina chónaí);
cuir ola (ungadh, gluaiseacht,...) faoi; chuir an t-easpag trí chéad páiste faoina láimh
(chóineartaigh sé iad); ag cur i dtíortha (ag déanamh calláin); cé atá ag cur eatarthu;
caithfidh tú cur suas leis; cuir le do ghealltanas; cuir le chéile iad; chuir sé roimhe leabhar a
scríobh; chuir sé an taom thairis; cuir uait na cleasa.
déan: ag déanamh ar Ghaillimh (ar a dó dhéag); rinne sé dearmad (feall, rud, ...) orm; tá sí
ag déanamh as di féin; cad é a rinne tú leis an leanbh?
éirigh: éirigh as an obair sin; bhí na clocha sneachta ag éirí den bhóthar; d'éirigh an scrúdú le
Caoimhín; céard a d'éirigh duit? ag éirí chun gaoithe; d'éirigh idir an dá dhream; d'éirigh sé
ina laoch ag an slua.
féach: féach ar na réaltaí; féachfaidh mé lena dhéanamh; féach na bróga sin ort; féachfaidh
mé chuige; féach romhat.
Ach d'fhéach an breitheamh an cás (gan réamhfhocal).
gabh: gabhaim pardún agat; gabh agam; gabhaim orm (tógaim orm féin); gabhaim orm
(creidim) go bhfuil; ghabh sé de bhata orm; tá an eitinn (an fliú, etc.) ag gabháil dó; ag
gabháil don obair; ghabh mé chugam a ndúirt sé; gabhfaidh mé le ceird; gabhaim le Seán
(taobhaím leis).
271 guigh: guigh orm (i bpaidir), guigh ar mo shon (dom, liom) [i gcomhrá].
imigh: imigh ort (ná stad); cad a d'imigh ort? ní imeoidh aon ní air (feicfidh sé gach rud);
d'imigh an tsáil den bhróig aici; d'imigh sé ina shaighdiúir (shagart, etc.); bhí mé ag imeacht
romham (ag iarraidh déirce).
lean: lean de (ná stad); lean leat (díot, ort); ag leanúint siar ar an scéal (ag déanamh paidir
chapaill de).
lig: ná lig as freagracht iad; lig sé air nár chuala sé mé; lig di imeacht; lig dom féin; lig dom
leo (ná bí ag caint liom orthu); lig sí den ghol (stad sí); lig mé fúm ar an mbóthar (rinne mé
moill); ligim leat (glacaim le do dhúshlán); ní ligfidh mé leis é; ná lig an pictiúr sin tharat
(féach chuige go bhfeicfidh tú é); tá an corcán ag ligean uaidh.
Ach lig an dochtúir an neascóid (gan réamhfhocal).
mol: molaim léi (deirim léi go n-aontaím léi); molaim an chéad duais di; molaim dóibh
imeacht.
riar: riar na milseáin ar na páistí; tá mé ag riar dóibh ó mhaidin.
scaoil: scaoil scéal chugainn; scaoil sé liom (le gunna); scaoil sé uaidh an cú; scaoil tharat
é (ná cuir suim ann).
tabhair: fear a dtugtar Diarmaid Ó Sé air; cad é a thug ort sin a dhéanamh? tabhair chugam
é (gluaiseacht i gceist); tabhair dom é (gan aon ghluaiseacht i gceist); tabhair leat é; thug an
tarbh fogha fúm; thug an t-ollamh léacht fhada uaidh; cé uaidh ar thug tú an drochnós sin?
tar: tagaim air (fionnaim); tiocfar ort lá éigin mura n-éirí tú as an ngadaíocht; tháinig siad
chucu féin; tagann de sin gurbh fhíor a ndúirt tú; tagann an hata sin duit; ó tháinig ionam
siúl; ó tháinig ann dó (ó d'fhás sé aníos); tig liom siúl; thiocfadh dó go ... (d'fhéadfadh sé go
...); níl an dá insint ag teacht le chéile go rómhaith.
272 tit: thit an leabhar as a chéile; thit oidhreacht (mo chroí, mo chodladh) orm; ag titim chun
feola (aoise, deiridh); thit sé i laige (i gceann a chos); thit mé leat (tusa ba chúis leis an titim);
tá an t-allas ag titim liom; thit focal uaim.
tóg: thóg mé orm féin scríobh; ná tóg aon cheann dó (ná cuir suim ann); ná tóg ormsa é má
theip ort.
tuig: ní mar sin a déarfainn é ach thuigfinn as; tuigim ort gur iasacht atá uait; ní thuigim
focal uait; tuigtear dom gurb é a gheobhaidh an post; bhí tuiscint agam dó (thuig mé a
dhearcadh).
22.15 Ainmfhocail ó bhunús is ea cuid de na réamhfhocail shimplí agus tá feidhm
ainmfhocail go fóill ag roinnt acu: gach duine sa timpeall; i mo thimpeall; ba é sin a
fhearacht aige siúd é; mo dhála féin.
22.16 Dobhriathra ó bhunús is ea cuid de na réamhfhocail, agus is minic feidhm
dobhriathair acu anois féin: chuaigh an tine as; fan mar atá tú; ó tháinig sé fanadh sé.
Tá feidhm dobhriathair ag cuid de na réamhfhocail atá ina n-ainmfhocail ó bhunús: chuaigh
sé trasna; tá sé timpeall ar mo cheann.
22.17 Na focail thart (dobhriathar), thar, timpeall
lgluaiseacht i dtreo agus thar pointe: chuaigh sé thart leis an doras (gclaí,
gcarraig, etc.); chuaigh sé thart ag an doras; chuaigh sé thar an doras; chuaigh sé thart le
mo thaobh.
lgluaiseacht timpeall taobh amuigh: ag siúl thart ar an (faoin) teach; shiúil sé
thart ar an mbó mar a bheadh sé ag dul á ceannach; ag siúl timpeall (mórthimpeall) an tí.
lgluaiseacht timpeall taobh istigh: ag siúl thart an t-urlár (seomra); ag rith
timpeall an urláir (ar fud an tí).
273 lsuíomh : an trá agus an talamh thart uirthi (léi); níl sé in aon áit thart sa teach;
níl aon chloch aoil thart faoin áit seo; bhí siad thart timpeall ar an mbord; na cnoic timpeall
an bhaile.
lgarluach, etc.: timpeall míle slí (an ama seo, fiche punt).
22.18 Frásaí réamhfhoclacha
lmar ainmní: b'fhearr duit gan fanacht
lmar fhaisnéis: ar an bportach an áit is teo inniu
lmar chuspóir: dhíol sé idir theach agus thalamh
lfaoi réir ag réamhfhocal: tá sí anseo ó roimh Nollaig
lle feidhm ginidigh: táimid chun gan é a dhíol
lle feidhm aidiachta (iad aitreabúideach): fear gan mhaith is ea é; duine le Dia a
bhí ann; tabhair cuid den mhil dom.
Is frásaí dobhriathartha formhór na bhfrásaí réamhfhoclacha: chuir Tomás a anam i mbaol ar
mhaithe liomsa (dhá shampla san abairt seo).
AN RÉAMHFHOCAL COMHSHUITE
22.19 Frásaí réamhfhoclacha ar leith atá sna réamhfhocail chomhshuite. Réamhfhocal
simplí + ainmfhocal is múnla dóibh de ghnáth. Is iad seo a leanas na cinn is coitianta:
ar aghaidh (bhéala, chúl, feadh, fud, lorg, nós, scáth, son, tí);
as ucht
d'ainneoin, d'fhonn, d'uireasa
de bharr (bhuíochas, cheal, chois, chóir, dheasca, dhíobháil, dhroim, réir, thairbhe)
Is gnách an réamhfhocal simplí de a fhágáil ar lár roimh cheal: theip orm cheal airgid. Ach dá cheal.
faoi bhráid (bhun, cheann, choinne, chomhair, dhéin)
gan fiú
274 go ceann, go fiú
i bhfeighil (bhfianaise, bhfochair, bhfogas, bhfoisceacht, dtaobh, dteannta, dtrátha,
dtuilleamaí, gcaitheamh, gceann, gcleithiúnas, gcoinne, gcomhair, gcosamar, gcuideachta,
gcúl, lár, láthair, leith, mbun, measc, ndiaidh, ngiorracht, rith)
in aghaidh (aice, áit, airicis, éadan, imeacht, ionad)
le cois (haghaidh, hais, linn, taobh)
os cionn (coinne, comhair)
tar éis, thar ceann.
Tá difríocht brí idir thar ceann (réamhfhocal comhshuite) agus thar cheann: chuaigh an bhanaltra thar ceann an dochtúra;
chuaigh an piléar thar cheann an dochtúra.
22.20 Na gnáthrialacha comhréire a bhaineann le frásaí dar múnla réamhfhocal simplí +
ainmfhocal, baineann siad go hiondúil leis na réamhfhocail chomhshuite freisin, e.g:
ltagann ginideach an ainmfhocail ar a lorg: i gcoinne na gaoithe
lmá chuirtear forainmneach in áit an ghinidigh is aidiacht shealbhach an
forainmneach agus cuirtear í idir dhá mhír an réamhfhocail chomhshuite: ina coinne.
In ionad aidiacht shealbhach a chur isteach idir dhá mhír an réamhfhocail ar fud is minic a úsáidtear foirm ar
leith: ar a bhfuaid.
Ní gnách aidiacht shealbhach a chur idir dhá mhír na réamhfhocal comhshuite ar feadh, d'fhonn, gan fiú, go ceann, go fiú, i
dtrátha, i gcaitheamh, in imeacht.
275 23
AN CÓNASC
23.1 An cónasc comhordaitheach. Naisceann sé seo dhá fhocal, dhá fhrása, dhá chlásal, nó
clásal agus frása, atá ar aon chéim gramadaí. Féadann sé a bheith
l carnach
•agus nó is: Peadar agus Pól; dul isteach agus luí síos; tháinig sé agus d'imigh sé;
casadh orm é is é ar meisce
Is minic a úsáidtear agus (is) go hiomarcach: má tá i ndán is go bhfaighidh mé bás; ní thiocfaidh sé tráth is
nach bhfuil sé anseo anois.
•ná (ar lorg briathair dhiúltaigh): ní raibh Peadar ná Pól ann
lcodarsnach:ach: tá sé fliuch ach níl sé salach
lscarach: nó: puint nó dollair; tá sé bodhar, sin nó tá sé balbh.
23.2 An cónasc fo-ordaitheach. Naisceann sé seo fochlásal agus a uaschlásal. Ainmnítear é
as a fhochlásal:
lcónasc cúise: arae, mar, nó, óir
lcónasc ama: ó, go (gur), sula (sular), nuair
lcónasc ráiteasach: go (gur), nach (nár)
lcónasc ceisteach: an (ar), cá (cár)
lcónasc coinníollach: má, dá, mura (murar)
lcónasc coibhneasta: a, a (ar), nach (nár).
Is minic a áirítear ina gcónaisc na leath-réamhfhocail murach, ná
23.3 Tá a lán cónasc frásach ann leis. De ghnáth is cónasc simplí cuid den chónasc
frásach, ach uaireanta déanann dhá chónasc shimplí cónasc frásach: chomh ... agus a; mar a;
nuair a; seachas mar a; nó go; go dtí go; tar éis nach; etc.
276 23.4 Uaireanta in ionad feidhmiú mar chónasc amháin seasann dhá chónasc taobh le
taobh go neamhspleách: abair leis go bhfuilim tinn agus nach mbeidh mé san oifig inniu.
Naisceann agus an dá fhochlásal, ach naisceann nach an príomhchlásal agus an dara
fochlásal.
277 24 DÉANAMH NA bhFOCAL
24.1 Níl i gceist sa chaibidil seo ach na modhanna inar féidir focail Ghaeilge a chumadh ó
fhocail eile atá in úsáid sa teanga faoi láthair. Níl aon iarracht anseo ar shanas focal a léiriú
taobh amuigh de sin.
Tá trí shlí choitianta ann chun focal a chumadh, mar atá, dhá fhocal a chur le chéile chun
comhfhocal a dhéanamh, nó réimír a chur roimh fhocal, nó iarmhír a chur ar lorg focail. Is
minic a thugtar focail dhíorthaithe ar an dá shaghas dheireanacha -- agus uaireanta ar na trí
shaghas.
Má thagann litir leathan agus litir chaol le chéile ag an nascphointe ní gnách caolú ná leathnú
a dhéanamh: mionfheoil; mínádúrtha; dea-iompar.
I gcásanna áirithe áfach déantar caolú nó leathnú ar fhoirceann an chéad chuid den fhocal
más consan atá ann, nó cuirtear sleamhnóg isteach más guta atá ann. I bhfocail
sheanbhunaithe is mó atá na hathruithe sin: cos + céim > coiscéim; dí + claonadh >
díochlaonadh.
Déantar coimriú uaireanta freisin: leabhar + án > leabhrán; dea-iompar + ach >
dea-iomprach; diabhal + aí > diabhlaí.
COMHFHOCAIL
24.2 Briathra, ainmfhocail agus aidiachtaí is mó a úsáidtear chun comhfhocail a chumadh.
Is é an focal ag an deireadh a chinneann roinn chainte an chomhfhocail go hiondúil, e.g:
briathra: ciondálaim, coinnealbháim, idirdhealaím
ainmfhocail: fíonghort, gearrscéal, cúlchaint
aidiachtaí: bándearg, ceanntréan, fionnrua.
278 24.3 Tá comhfhocail áirithe ann a gcoinnítear a gcodanna scartha ó chéile go hiondúil: bolg
le gréin; cos ar bolg; cos in airde; cúl le rath; cur i gcéill; cur síos; dul faoi; tabhairt suas;
uisce faoi thalamh. Ní infhilltear iad.
I gcomhthéacsanna áirithe, áfach, naisctear le fleiscíní iad más gá sin ó thaobh brí, e.g. de
bharr réimír nó aidiacht a chur leis an gcomhfhocal: an-chos-ar-bolg; uisce-faoi-thalamh
baolach.
Tá buan-nascadh gan fleiscíní san fhocal bunoscionn.
RÉIMÍREANNA
24.4 Is é rud é réimír grúpa litreacha a chuirtear roimh fhocal chun focal eile a dhéanamh ach
nach focal ann féin é. Úsáidtear roinnt focal mar a d'úsáidfí réimír. Tugtar cuid de na
túsfhocail sin anseo. Ní thugtar áfach ach cinn a bhfuil brí ar leith acu mar réimíreanna, nó
bríonna éagsúla, nó foirm ar leith, leithéidí dubh, sean, etc.
Ciallaíonn fleiscín faoi lúibíní (-), go bhfágtar ar lár an fleiscín de ghnáth nó i gcásanna
áirithe (3.6).
Nuair a dhéanann réimír urú is gnách an litir faoi urú a fhágáil ar lár: ain(-) + fios > ainbhios;
éa(-)+ trom > éadrom.
24.5 Seo thíos liosta de na réimíreanna agus de na túsfhocail is coitianta, mar aon lena
mbríonna agus a dtionchar ar an gcéad fhocal eile:
adh(-) mír threise. Séimhíonn: adhmholadh, adhfhuafar, adhmhillim
amh(-), aimh(-) mír dhiúltach. Séimhíonn: amhlabhra, aimhréidh, aimhleas
amh- = garbh, gan saothrú. Séimhíonn. amhola, amhshíoda, amhphróitéin
ais(-)= ar ais. Séimhíonn: aiséirí, aisíoc, aisfhreagra, aisghabhaim, aisghairm
an- mír threise. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: an-daor, an-deas, an-chara, an-scoláire
Ní gnách iolra ar aidiachtaí dar tús an-: daoine an-bhreá iad.
279 an(-), ain(-): (i) mír dhiúltach (ii) = mínádúrtha. Séimhíonn b, c, f, g, m, p de ghnáth. Uraíonn
corruair.
(i) anaithnid, andóigh, antráthach, ainbhios, [ain(-)+fios], aineolach, aingiallta [ain(-) +
ciallta]
(ii) anduine, anfhlaith, andúileach, aintiarna, ainsprid
aon(-)= singil. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: aonghin; aonmhac; aonghnéitheach; aonsúileach;
aondiachas; aontíos.
Ach ní gnách aon mar réimír roimh ainmfhocal: d'aon ghnó; ar aon mhéid; fás aon
oíche; píobaire an aon phoirt.
ard(-) (i) mír threise, (ii) mír chéime, (iii) = ard. Séimhíonn b, c, f, g, m, p.
(i) ardoíche, ardfhear, ardréim
(ii) ardeaspag, ardeaglais, ardmhéara
(iii) ardchnoc, ardtráthnóna (sula n-íslíonn an ghrian mórán)
as(-) = amach as: asáitím, aslonnaím
ath(-) (i) = arís, (ii) = eile, (iii) mír threise, (iv) mír dhiúltach, (v) = sean-, iar-. Séimhíonn,
ach ath-th > at .
(i) athdhéanamh, athimirt, atitim [ath(-) + titim]
(ii) athbharr, athbhliain, athbhríoch, athsháile
(iii) atruach, atuirse, athghéar
(iv) athrím (cuirim ó choróin)
(v) athlaoch, athshaighdiúir, athuachtarán
ban(-) = baineann. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: banab, banchéile, banríon, bantiarna.
Caolaítear sna focail baininscne[ach], baintreach[as].
bith(-) (i) = beatha, (ii) mír threise. Séimhíonn.
(i) bitheolaíocht ach beathaisnéis [beatha + faisnéis]
280 (ii) bithbheo, bithbhuan, bithshíoraí
bog(-) (i) = bog, (ii) = measartha. Séimhíonn.
(i) bogchroíoch, bogfheadaíl
(ii) bogchortha, bogmheisce, bogshodar, bogthe
breac(-) (i) = breac, (ii) = leath, (iii) = measartha. Séimhíonn.
(i) breacbhallach, breacdhubh, breacghlas
(ii) breacshaoire, breacsholas ach bricliath
(iii) breacfhliuch, breaclá, breacleabhar, breacfhostaíocht, breacthe
bun(-) (i)= íochtar, (ii)= príomh(-), (iii)= measartha. Séimhíonn b, c, f, g, m, p.
(i) bunchíos, bunchloch, bunleathan, buntiarna
(ii) bunchúis, bunreacht, buntomhas, buntréith
(iii) bunaois, bunchaite
caol(-) (i) = caol, (ii) = géar, (iii) = beag. Séimhíonn b, c, f, g, m, p.
(i) caolsrónach, caolintinneach, caoldroim, caol-léargas
(ii) caolfheadaíl, caolscread
(iii) caolchuid
ceard(-) = ceird. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: ceardchumann, ceardoideachas, ceardscoil
clár(-) (i)= um chlárú, (ii) = adhmad, (iii) = leathan, (iv) = tosach. Séimhíonn.
(i) clárleabhar, clárleathanach
(ii) clárdhroichead
(iii) cláradharcach, clárchosach
(iv) clárfhiacail
comh(-) ach có(-) cói(-) roimh m, n = (i) le chéile, (ii) ginearálta, (iii) cothrom, (iv)
aonfhoirmeach. Séimhíonn.
(i) comhbheartas, comhaontaímid, cóineartú, cónasc, comhrá
281 (ii) comhchoiteann, comhchomhairle, comhdháil
(iii) comhchosach, comhionann, cóimhéid
(iv) comhdhíreach (= díreach tríd síos).
corr(-) = (i) fánach, neamhchoitianta, (ii) ciumhais, starr- (iii) beag; (iv) éagothrom, gan
bheith inroinnte ar 2. Séimhíonn.
(i) corráit, corrdhuine, corrthoghchán
(ii) corrghlas, corrchnámhach
(iii) corrmhíol, corrabhaill
(iv) corruimhir, corrshleasach
cros(-) (i) = trasna, (ii) = crosach, (iii) = crosta. Séimhíonn.
(i) crosphórú, cros-snáithe?
(ii) crosbhealach, croschnámha, crosfhocal
(iii) crosdiabhal
dé(-)= dhá. Séimhíonn: défhoghar, dé-ocsaíd, déshleasach ach dátheangach
dea- (i)= maith, (ii) mír threise. Séimhíonn.
(i) dea-dhuine, dea-iomprach, dea-mhéin
(ii) dea-mhaith, dea-mhoch, dea-thapa
dearg(-) (i)= dearg, (ii) mír threise. Séimhíonn.
(i) deargloscadh, deargrua, deargtheas
(ii) deargéitheach, deargainneoin
deas(-), deis(-) = (i) theas, (ii) oiriúnach, (iii) an lámh dheas. Séimhíonn.
(i) Deasmhumhain, Deasmhuimhneach
(ii) deasghnáth, deaschainteach, deisbhéalach, deisriocht
(iii) deaslámhach
282 dí(-) dío(-) i gcorrfhocal seanbhunaithe (i) mír dhiúltach, (ii) mír threise. Séimhíonn go
hiondúil, ach uraíonn b amanna.
(i) dí-armáil, díchéillí, dífhostú, dílárú, dímholadh, dímrí [dí(-)+brí], díomá [dí(-)+bá],
díomuan [dí(-)+buan]
(ii) dímhearbhall, díleáim, díbheirg.
dian(-) mír threise. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: dianghrá, dianlag, dianmhaith, diansaothrú,
diantáirgeadh
do(-) (i) = deacair, (ii) mír dhiúltach. Séimhíonn.
(i) dodhéanta
(ii) do-aithnid, dothíosach
droch(-) = olc. Séimhíonn: drochbhéasach, drochiompar, drochscéala, drochshaol
dubh(-) roimh ghuta agus roimh fh + guta; dú(-) i ngach cás eile: (i) = dubh, (ii) mír threise.
Séimhíonn.
(i) dúghorm, dúbhuí, dúchrónach
(ii) dúbhréagach, dubhfhuath, dubhobair, dúsmacht
Caolaítear sna focail duibhéan, duibhré
éa(-) éi(-): mír dhiúltach. Roimh fhocail dar tús c, d, t, a chuirtear an réimír seo. Uraíonn c, t:
éadóchas, éadrócaire [éa(-) + trócaire], éagóir [éa(-) + cóir], éigeart [éi(-) + ceart], éigiall
[éi- + ciall] Tá coimriú san fhocal éagsúil [éa(-) + cosúil]
eas(-), eis(-): mír dhiúltach. Roimh fhocail dar tús guta nó c, s, a chuirtear an réimír seo: s-s >
s: easaontas, eascairdeas, easláinte [eas(-) + sláinte], eisíon
fíor(-) (i) = fíor, (ii) mír threise. Séimhíonn.
(i) fíoraithrí, fíorchreideamh, fíorscéal
(ii) fíordheas, fíor-chorrdhuine, fíorscoth
fo(-) = (i) faoi, (ii) ar chéim níos ísle, (iii) fánach. Séimhíonn.
283 (i) fochupán, fo-éadaí, foléine
(ii) fo-alt, fo-bhaile, fodhuine, foléas, foligim, fochonradh
(iii) focheann, fodhuine
for(-), far(-), foir(-) (i) = ar barr, (ii) mír threise. Úsáidtear for(-) agus séimhiú ar a lorg go
hiondúil, ach far(-) nó foir(-) gan séimhiú ar a lorg, i gcorrfhocal seanbhunaithe.
(i) fardoras, foirceann, forchraiceann
(ii) foréigean, forimeall, forleathan, forlíonadh, forneart, fornocht
freas(-) (i) = i gcoinne, (ii) in airde. Séimhíonn b, c, f, g, m, p.
(i) freaschuirim, freasfhreagra, freasordaím
(ii) freastógáil
frith(-) = i gcoinne. Séimhíonn, ach frith-th > frit gan séimhiú: frithbhualadh, fritarraingt,
frithcheilg, frithghníomh
gar(-) (i) réimír i dtéarmaí gaoil, (ii) = cóngarach. Séimhíonn.
(i) garathair, gariníon, garmhac
(ii) garluach, gariascaireacht, garpháirc
gearr(-)(i) = gearr, (ii) measartha mór. Séimhíonn.
(i) gearranálaí, gearradharcach, gearr-radharcach
(ii) gearraois, gearrchapall, gearrchuid, gearrmhaith;
iar(-) = (i) thiar, (ii) ar gcúl, (iii) tar éis, (iv) sean-, ath-. Séimhíonn go hiondúil, ach uraíonn
corruair.
(i) Iar-Chonnachta, iardheisceart
(ii) iarbhuile, iarchurtha, iardháta, iargúlta [iar(-)+ cúlta]
(iii) iarnóin, iaró
(iv) iarchigire
il(-) = iomaí. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: ildathach, ilphósadh, ilsiolla, ilteangach
284 im(-), iom(-) (i) = timpeall, (ii) = le chéile, (iii) mír threise. Séimhíonn ach amháin m. iom(-)
roimh m leathan, agus i gcorrleagan seanbhunaithe. iom-m>m
(i) imchruth, imdhruidim, imlíne, imshuí, imthoisceach
(ii) imbhualadh, iomalairt [iom(-) + malairt], iomrá
(iii) imdheargadh, imeagla, iomchuí, iomghaoth
in(-) (i) mír dhiúltach (ii) = féideartha, ullamh. Séimhíonn b, c, f, g, m, p.
(i) indílseach, indíreach, indlí, iniriseach
(ii) indéanta, inaistir
in(-), ion(-) = isteach. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: insteallaim, inscríbhinn, ionanálaím, ionfhás
íos(-) = íseal. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: íosluach, íosmhéid, íosteocht
leas(-) = ionadach. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: leasiníon, leasmháthair, leasuachtarán
leath(-) = (i) codán, (ii) ceann as péire, (iii) claon, (iv) measartha. Séimhíonn.
(i) leathdhoras, leathphingin, leath-thonna
(ii) leathadharcach, leathchos, leathchúpla, leathlaí, leathshúil
(iii) leathard, leathchluas [brí (ii) freisin], leathchuma, leathstuaic
leith(-) sna focail leithcheal, leithscéal
th-th > t sna focail leatrom, leataobh
(iv) leathchapall, leathchoca, leathmheisce, leathstócach
mí(-) mír dhiúltach a shéimhíonn: mí-ádh, míchiall, mífhoighne, mínádúrtha, míchumas,
mífhaisnéis
neamh(-) mír dhiúltach a shéimhíonn: neamhbheo, neamh-mheisciúil, neamhshuim, neamhní
ach neamaiteach, neamaitheach
neas(-)= cóngarach. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: neaschara, neasghaol, neasluach, neastoradh
oil(-) = olc. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: oilbheart, oilbhéas, oilghníomh
285 oll(-) = mór i méid nó i gcéim. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: ollmhaitheas, ollphéist, ollscoil,
ollathair, ollfhear
príomh(-) = is mó i méid nó i gcéim. Séimhíonn: príomhábhar, príomhchigire, príomhchúis,
príomhoide
ré(-) = (i) inroinnte ar 2, (ii) saoráideach, (iii) measartha, (iv) mín. Séimhíonn.
(i) ré-uimhir, réchéim
(ii) réchúiseach, réleaba
(iii) réfhliuch, réghlas, réphrátaí
(iv) réfhána [brí (iii) freisin]
réamh(-) = roimh. Séimhíonn: réamhaisnéis, réamhfhocal, réamhrá, réamhtheachtaí
Ach réamh -mh > réi(-) san fhocal réimír
rí(-) (i) = ríoga, (ii) mír threise, (iii) = an chuid den ghéag ó rosta go huillinn. Séimhíonn.
(i) ríchíos, rídhamhna, rífhear, rítheaghlach
(ii) ríchaimiléir, rídhona, rímhaith
(iii) ríbheart, ríramhar [brí (ii) freisin]
ró(-) (i) = iomarcach, (ii) mír threise. Séimhíonn.
(i) róghearr (br. agus aid.), róluath, róchuma, rómhoill
(ii) ródhóbair, rónaofa, ró-oirmhinneach
sain(-)= speisialta. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: saincheist, sainchodán, sainchumas, saineolaí,
sainmhíniú
sár(-): mír threise. Séimhíonn: sárchéim, sáreolas, sárfhear, sármhaith
seach(-) = ionadach. Séimhíonn: seachbhreithiúnach, seachphósadh, seachród, seachvótálaí
sean(-) (i)= aosta, (ii) mír threise, (iii) mír dhrochmheasa, (iv) = sinsear, (v) iar-, ath-.
Séimhíonn b, c, f, g, m, p.
(i) seanaimsir, seanbhean, seanduine
286 (ii) seanbheirthe, seanléim, seanléite, seanrith, seanscairt
(iii) seanamadán, seanchlibistín
(iv) seanathair, seanmháthair [brí (i) fosta]
sean(-)> sin- (sna focail sin-seanathair, sin-sin-seanmháthair, etc.
(v) seansaighdiúir
síor(-) = leanúnach. Séimhíonn: síorbháisteach, síorghlas, síoról
so(-) = furasta, féideartha. Séimhíonn: sochomhairleach, so-mharaithe, sodhéanta
teann(-): mír threise. Séimhíonn: teannrith, teannsáith
tim(-) = timpeall. Séimhíonn: timchaint(each), timthriall
tiú(-) = tiubh. Séimhíonn. Úsáidtear roimh chonsain: tiúchraicneach, tiúdhéanta
tob(-) = tobann. Séimhíonn: tobathrú, tobeagrán, tobmhéadú
tras(-) (i) = cros-, trasna, (ii) = ath-, arís. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: s-s > s.
(i) trasalpach, trastomhas
(ii) traseoladh [tras(-) + seoladh], trasuite [tras(-) + suite]
uas(-) = thuas. Séimhíonn b, c, f, g, m, p: uaschamóg, uasluach, uastiarna
ur(-) (i) = foirmiúil, (ii) = os coinne, (iii) mír threise, (iv) mír dhiúltach. Séimhíonn.
(i) urchosc, urghabhaim, urghaire, urlámhas, urscaoilim
(ii) urchomhaireach, urlann, urthrá
(iii) urghránna, urthosach ach uir(-) san fhocal uiríseal
(iv) urghnách.
24.6 Uaireanta naisctear na réimíreanna dea-, dí(-) le foirm is ionann agus foirm
ghinideach ainmfhocail nó ainm bhriathartha. Ciall aidiachta a ghabhann leis an bhfocal
díorthaithe: bhí sé dea-chraicinn (dea-éadaigh, dea-labhartha); mairnéalach dí-éadaigh
(dí-airm).
Maidir le focail den saghas céanna dar tús do(-), so(-), in(-) [= féideartha], féach 19.8-11.
287 24.7 Tá péirí áirithe focal ann a bhfuil bríonna codarsnacha acu dar tús s, d. Taitneamhacht
atá i gceist sna cinn dar tús s, míthaitneamhacht sna cinn dar tús d.
aidiachtaí: saibhir, daibhir; sochma, dochma; soiléir, doiléir; sorcha, dorcha; suairc, duairc;
ainmfhocail: sochar, dochar; sólás, dólás; Sorcha, --; suáilce, duáilce.
IARMHÍREANNA & FOIRCINN EILE
24.8 Is é rud iarmhír grúpa litreacha a chuirtear le deireadh focail chun focal nua a
chumadh ach nach focal ann féin é. Uaireanta déantar mionathrú ar an bhfocal bunaidh lena
linn.
24.9 Ó ainmfhocail eile agus ó aidiachtaí is mó a chumtar ainmfhocail nua le cabhair
iarmhíreanna; ó ainmfhocail agus ó aidiachtaí a chumtar briathra nua, agus ó bhriathra a
chumtar na hainmneacha briathartha agus na haidiachtaí briathartha.
Níl aon sleamhnóg curtha isteach roimh an iarmhír i liostaí na n-iarmhíreanna thíos.
24.10 An Aidiacht
Seo thíos na hiarmhíreanna is minice a úsáidtear chun aidiachtaí a chumadh:
-a: gruama, príomha, stuama
-(a)ch, -(o)ch: adharcach, caiteach, faillitheach, aithríoch
Tá roinnt ainmfhocal nach naisctear mórán le -ach,-och, sa ghnáthchaint mura bhfuil réimír ina dtosach: fadchluasach,
fuarchúiseach, lagbhríoch, tromchroíoch.
-ann: broinneann, ceannann, droimeann
-da: gallda, rúnda, seanda, srólda
Ligtear n amháin ar lár as focail dar críoch -nn nuair a chuirtear -da leo: faoileanda,ifreanda.
-ga: beoga, diaga, maorga, órga, ríoga, saorga
-í: diabhlaí, neamhaí, teasaí, tromaí
-mh(e)ar: ceomhar, ciallmhar, dúilmhear, glórmhar
288 thmh > f: bláfar, dlúfar, lúfar, scáfar
-ta: biata, éigiallta, laochta, saolta, uasta
Ligtear n nó l amháin ar lár as focail dar críoch -nn nó -ll i siolla neamhaiceanta nuair a chuirtear -ta leo chun aidiacht
a dhéanamh: aiceanta, doineanta, innealta, teoranta.
-t(e)ach: anróiteach, fealltach, feanntach, millteach
-teanach: millteanach, toilteanach
-tha: danartha, liteartha, muinteartha
-ú: céadú, fichiú, tríú
-úil: ádhúil, áitiúil, banúil, cairdiúil, fearúil.
24.11 An Aidiacht Bhriathartha
Seo thíos na hiarmhíreanna is minice a úsáidtear chun aidiachtaí briathartha a chumadh:
-ta, -te: buailte, daite, iata, léite, molta, sábháilte, múscailte
-tha, -the: carntha, coipthe, coisricthe, éirithe, tarraingthe.
24.12 An Briathar
Seo thíos na hiarmhíreanna is minice a úsáidtear chun briathra a chumadh:
-áil: plánálaim, tairneálaim
-(a)igh: aithisím, bánaím, giorraím.
Is iomaí briathar sa Ghaeilge a cumadh ó ainmfhocal nó aidiacht gan aon iarmhír faoi leith: deargaim, caochaim,
úsáidim.
24.13 An tAinm Briathartha
Seo thíos na hiarmhíreanna is minice a úsáidtear chun ainmneacha briathartha a chumadh:
-ach: iascach -an: leagan
-acht: gluaiseacht -chan: beochan
-achtáil: maireachtáil -íl: feadaíl
-achtain: dámhachtain -im: titim
-adh: bogadh -íocht: margaíocht
289 -áil: fágáil -t: baint
-amh: caitheamh -ú: aimsiú
-úint: leanúint
Cuireann na hiarmhíreanna seo a leanas fochiall éigin in iúl (leanúnachas, minicíocht, etc.):
-adach: bogadach -ínteacht: gráínteacht
-arnach: lúbarnach -nach: cogarnach
-chán: ceartúchán
24.14 An tAinmfhocal Coitianta
Anseo thíos tá liosta de na foircinn is minice a úsáidtear chun ainmfhocail choitianta a
dhéanamh:
-án (díspeagadh go minic): cnocán, leabhrán, cosán, eitleán
-cán: buíocán, gealacán, lámhacán, méaracán
-chán: achtachán, ceapachán, leasachán
Cuirtear drochmheas in iúl le focail dar críoch -chán más daoine atá i gceist: breoiteachán, ciotachán, cruiteachán,
suarachán.
-gán (díspeagadh go minic): Íosagán (ainm dílis), taobhagán
-tán (díspeagadh): gleanntán, ceangaltán
-eog, -óg (díspeagadh nó baineannach go minic): aeróg, breallóg, brídeog, crannóg, dallóg
-ín (díspeagadh de ghnáth): asailín, baitín, láirín, paidrín
Cuirtear -ín ar lorg -ch, -cht leathain gan athrú a dhéanamh ar an mbunfhocal: teachín, lachín, luchín, smachtín
-íneach (le daoine éalangacha): cláiríneach, mairtíneach
-ach, -íoch, -ánach: Laighneach, oileánach, gaiscíoch, dílseánach
-adóir, -eoir, -óir (le daoine de ghnáth): siopadóir, uaireadóir, ceannaitheoir, coinnleoir,
bádóir, stiúrthóir, moltóir
-ire (le daoine go minic): cruitire, crosaire, iascaire
290 -í, -únaí (le daoine de ghnáth): amhránaí, ceardaí, scéalaí, ceadúnaí, creidiúnaí, féichiúnaí
-seach (le baineannach de ghnáth): báinseach, céirseach, gailseach, minseach
-lach (le háit): crioslach, fuarlach, íoslach, murlach
-acht: airdeacht, doimhneacht, ísleacht, nóibhíseacht
-óid: bolgóid, dearbhóid, siúlóid, sméaróid
-airt, -laith, -ra, -tracht (i gcnuasfhocail): conairt, sceanairt, éanlaith, macra, ógra,
bantracht.
24.15 I gcás roinnt focal nuacheaptha freagraíonn na hiarmhíreanna -í, -óir do na
hiarmhíreanna Béarla -ee, -er (-or) faoi seach: íocaí, íocóir; léasaí, léasóir.
24.16 Ní iarmhír Ghaeilge atá i bhfocail ón iasacht de shaghas coláiste, pasáiste; ticéad,
buicéad; buidéal, séipéal; dinnéar, páipéar; búistéir, siúinéir; foghlaeir, grósaeir; dochtúir;
táilliúir; nádúr, pictiúr; galún, pardún.
Ná ní iarmhír Ghaeilge atá i bhfocail ón iasacht den saghas seo a leanas cé go bhfuil foirm
iarmhíre Gaeilge ar a bhfoircinn: orgán, tiompán; moncaí, turcaí; báisín, gairdín; posóid,
réabhlóid; seanmóir, bearbóir; pancóg, gairleog.
Ach iarmhír cheart Ghaeilge atá i bhfoircinn focail mar coláisteánach, dochtúireacht,
orgánta, péacógach, pictiúrlann, réabhlóideach, vótaíocht.
AN tAINM TEIBÍ
24.17 Is iad seo a leanas na foircinn is coitianta a úsáidtear chun ainmneacha teibí a
chumadh:
-achar: glanachar, lagachar, mallachar
-(a)cht, -íocht: uaisleacht, pagántacht, teocht, dolúbthacht, ársaíocht
-(a)chas: bráithreachas, daltachas, leanúnachas
-as: baintreachas, binneas, ceannas, dlús (< dlúthas)
291 -íl: bacaíl, briotaíl, ciotaíl
-lathas (< flaitheas): daonlathas, maoinlathas
-t: baint, ceilt, tochailt
-t(e)as: mórtas, díomhaointeas.
24.18 Úsáidtear breischéim aidiachta mar ainm teibí go minic. I gcás aidiachtaí dar críoch
consan, agus ar -e nó -í is críoch dá mbreischéim, is féidir go hiondúil a mbreischéim a úsáid
mar ainm teibí gnách: aimhréidhe, báine, boige, caoile, déine, féile, gile, leimhe, mire,
raimhre, séimhe, troime, amaidí, ámharaí, bacaí, deireanaí, déanaí.
Ina lán cásanna eile, áfach, ní féidir foirm na breischéime a úsáid ach mar ainm teibí céime,
mar a leanas:
lilsiollaí dar críoch -ar: greannmhaire, dúilmhire, scáfaire
lroinnt aidiachtaí dar críoch -ch: aistí, faillithí, díomáiche
laidiachtaí dar críoch guta: beo, teasaí
laidiachtaí ar -a is críoch dá mbreischéim: fearúla, deacra
lcorraidiacht neamhrialta: dóichí.
24.19 Gabhann níos mó ná ainm teibí amháin le cuid de na haidiachtaí, ach ní i gcónaí is
féidir iad a chómhalartú: ar mhaithe leis féin; i ndeireadh a mhaitheasa.
24.20 Is féidir an t-ainm teibí a úsáid mar ainmfhocal coitianta uaireanta: maitheasaí,
gluaiseachtaí.
AN tAINM TEIBÍ CÉIME
24.21 Is ainm teibí céime ainmfhocal a thagraíonn do chéim na cáilíochta a léiríonn an
aidiacht. Ní hionann foirm i gcónaí d'ainm teibí céime agus don ainm teibí gnách a
fhreagraíonn don aidiacht chéanna.
292 Léiríonn na samplaí seo a leanas na difríochtaí feidhme agus (go minic) foirme a bhíonn idir
ainm teibí céime agus ainm teibí gnách: goilleann ciúnas na háite orm (ainm teibí gnách); bhí
ionadh orm a chiúine a bhí an áit (ainm teibí céime); tá an lá ag dul i gciúine anois (ainm
teibí céime).
24.22 Úsáidtear an t-ainm teibí céime:
lar lorg na haidiachta sealbhaí a (3ú pearsa uatha fir.)
lar lorg an fhorainm cá
lnuair atá fás na cáilíochta i gceist
lle méad, méid (f.4), méid (b. 2)
24.23 Ní gnách ach foirm amháin den ainm teibí céime a úsáid leis an aidiacht shealbhach i
gcásanna mar a leanas
lfoirm na breischéime i gcás aidiachtaí ilsiollacha dar críoch -ch, -ar: amaidí,
suaraí, faillithí, ceolmhaire, dúilmhire, lúfaire
lfoirm ar leith i gcásanna áirithe. Tá an aidiacht faoi lúibíní: dóichí (dócha);
donacht (dona); fad (fada); feabhas (maith); fusacht (furasta); giorracht (gearr); laghad
(beag); liacht (iomaí); luas (luath); méad (mór); olcas (olc); tiús (tiubh).
Ní úsáidtear dóichí, liacht, méad mar ainm teibí gnách, murab ionann is na cinn eile thuas: donacht na
haimsire; fad an bhóthair; tá feabhas mór air, etc.
Is gnách dhá fhoirm inmhalartaithe a bheith ag bunáite na n-ainmneacha teibí céime eile (i)
foirm na breischéime, (ii) foirm na breischéime + -(a)cht nó -íocht: airde[acht], crua[cht],
leithne[acht], moiche[acht], moille[acht]
Cinn neamhrialta: éasca[íocht]; minice nó minicíocht; tapaíocht (< tapa) nó tapúlacht (<
tapúil).
24.24 Is ionann an cás agus an t-ainm teibí céime ar lorg cá agus mar atá in 24.23 ó bhíonn an
aidiacht shealbhach intuigthe idir cá agus an t-ainm teibí céime, nó i gcumasc le cá [cá + a >
293 cá] roimh an ainm teibí céime: cá fhad (mhinice) a bhí tú ann? cá mhéad (liacht) uair a
buaileadh é?
24.25 Bíonn fás na cáilíochta i gceist leis an ainm teibí céime in abairtí den saghas seo:
téann sé i bhfuaire; tá sé ag dul i bhfuaire; tá sé imithe i bhfuaire.
Ní féidir ainm teibí gach aidiachta a úsáid mar sin. Aon uair is féidir é, is ionann foirm dó
agus don ainm teibí atá i gceist in 24.23, ach go n-úsáidtear an fhoirm fhada go hiondúil (más
ann di) nuair nach -e is críoch don bhreischéim, agus corruair eile: i ndonacht; i bhfeabhas; i
laghad; in olcas; i gciúine[acht]; i ngoirme[acht]; i dtroime[acht]; i ngrámhaire, i
neartmhaire nó i neart; i dtreise; i láidreacht; i bhfearúlacht; i misniúlacht nó i misneach; i
ndéanaí; i ndeireanaí.
24.26 Méad, méid (f.4), méid (b. 2)
lÚsáidtear méad mar atá luaite in 24.23-24: dá mhéad é; tonna ar a mhéad; cá
mhéad bean (orlach, punt)? Úsáidtear méad freisin i gcorrleagan eile: ar mhéad is a bhí sé ar
buile.
Ní úsáidtear an t-alt le méad, agus níl aon ghinideach aige.
lCainníocht atá i gceist le méid (f.4): méid mo bhróin; seachtar an méid fear a bhí
ann; sa mhéid gur Dia é
Ní shéimhítear méid sa ghinideach: leath an méid sin; de bharr an méid eolais a bhí aige.
lTomhas nó toirt atá i gceist le méid (b.2): Cén mhéid atá ionat anois? cuir in ord
iad de réir méide; fear faoi mo thuairim féin méide; dul i méid; ar aon mhéid; ar cóimhéid.
294 25
AN ABAIRT SHIMPLÍ: AN PRÍOMHCHLÁSAL
25.1 Is ionann comhréir na habairte simplí agus comhréir an phríomhchlásail ach go
bhfuil clásal amháin eile ar a laghad ag gabháil leis an bpríomhchlásal.
25.2 Nuair nach bhfuil an chopail i gceist (Caib.16) is é seo gnáthord na bhfocal san
abairt shimplí: [mír bhriathartha] + briathar + ainmní [lena cháilitheoir] + focail eile: ní
théann Séamas óg abhaile go dtí a sé a chlog; bhris an naíonán an buidéal; cá bhfuil
d'athair? conas tá an tsláinte agat?
25.3 Is minic, áfach, a chuirtear focal eile nach mír bhriathartha roimh an mbriathar, go
háirithe nuair atá fochlásail ann. Déantar sin
lleis an bhfocal eile sin a threisiú: fear amháin níor éalaigh uainn; freagra ní
bhfuair mé; ar ais nár thaga sé; dealbh go deo ná raibh tú
l ar mhaithe le slacht agus cothromaíocht
•má tá an t-ainmní iomlán rófhada, ach sa chás sin úsáidtear forainm iarthagrach:
an fear is treise ar domhan ní chorródh sé an chloch; an t-eitleán a chuaigh thart ar maidin
thit sé isteach san fharraige
•i gcás dobhriathra agus frásaí áirithe: lá amháin d'fhill sé; ag dul thar an reilig
dom chuala mé glór duine; maidir le Seán, bhí sé ina chodladh.
25.4 Uaireanta is siar a chuirtear an t-ainmní fada: tháinig chugam isteach fear a bhí ar
leathshúil. Uaireanta eile déantar an t-ainmní a scaradh óna chlásal aidiachtach: tháinig fear
chugam isteach a bhí ar leathshúil.
25.5 Maidir le cuspóir an bhriathair agus le comhlánú agus leathnú na faisnéise glactar
le roinnt mhaith saoirse i dtaobh shuíomh na bhfocal éagsúil atá iontu i leith a chéile. Is minic
áfach gur faide siar cuspóir forainmneach ná cuspóir ainmfhoclach: múineadh Seán go maith;
múineadh go maith é.
295 Is minic freisin dobhriathar nó a chothrom idir an t-ainmní agus an cuspóir: bain díot do
bhróga; chuir sé air a chóta; bhuail sí ó thalamh an doras; ná cuir i bhfolach an leabhar;
tarraingímis aníos na cathaoireacha; coinnigh istigh na cearca.
25.6 In abairtí leathdhiúltacha ina bhfuil na múnlaí ní... ach; gan... ach, is gnách an
chuid den abairt dar tús ach a chur siar go deireadh na habairte: ní raibh Seán ach sa bhád; ní
raibh sa bhád ach Seán; ní raibh Seán a dhathú ach an bád; ní raibh Seán ach ag dathú an
bháid; ní raibh ag dathú an bháid ach Seán; níor dhathaigh Seán ach an bád; níor dhathaigh
aon duine an bád ach Seán; ní dhearna Seán ach an bád a dhathú; agus gan é ach ag dathú
an bháid; agus gan é a dhéanamh ach an bád a dhathú, etc.
Ní mór bheith cúramach faoin gcuid den abairt ar ceart ach a chur roimpi ar eagla gur brí chontráilte a thabharfaí don
abairt. Is é áit a gcuirtear ach ná roimh na focail a dhéanann cuimsiú ar an ngníomhú briathartha.
25.7 Bíonn múnla fochlásail ráiteasaigh ar an bpríomhchlásal uaireanta
lar lorg intriachtaí áirithe: m'anam nár chuala mé é; mo choinsias go bhfuil mo
rámh briste! ambaiste go bhfuil eagla air; ar m'fhallaing nárbh aon amadán é!
lar lorg clásail fhaomhaigh go háirithe san fhilíocht:
Mná deasa an domhain agus faighim iad ar mo roghain
Gurb í Mal Dubh an Ghleanna a phósfainn.
25.8 Bíonn múnla céadbhirt ar an bpríomhchlásal uaireanta: má b'fhearr mar sin é!
Bíonn múnla 18.11(1A) ar an bpríomhchlásal uaireanta. Féach 18.17.
FREAGRAÍ & ATHFHRIOTAIL EILE
25.9 Níl de dhifríocht idir múnla freagraí (nó athfhriotal eile) agus múnla gnáthráiteas
ach go bhfágtar focail áirithe ar lár toisc iad a bheith intuigthe de bharr na habairte a thagann
rompu.
296 25.10 Maidir le freagraí nach bhfuil an chopail iontu (Caib. 16) nó intuigthe iontu is
gnách an briathar a athlua:
Ar ól tú é? D'ól.
Ar rugadh orthu? Níor rugadh.
Cad a chonaic tú? Chonaic rud greannmhar!
Ach féach 25.11-13.
25.11 Fágtar an briathar ar lár, áfach, i bhfreagraí diúltacha áirithe agus i gcorrfhreagra eile:
Cad a deir sé? Focal amháin as a bhéal.
Nár dhaor aon duine thú? Aon duine, a Thiarna.
An bhfeiceann tú rud ar bith? Rud ar bith.
Cad chuige? Chuige ar bith/Gach uile chuige.
Cad ina thaobh? Níl aon taobh/Gach aon taobh.
Cathain a phósfaidh tú? Go deo.
25.12 Is gnách gan ainmní ainmfhoclach a athlua, ach é a fhágáil ar lár ar fad, nó
neachtar acu, forainm a chur ina áit:
An bhfuil Liam istigh? Tá [sé].
Ní raibh an t-eolas sin agamsa. Ní raibh ná agamsa.
Tá tart orm. Tá agus ormsa.
Tá an bhreith sin an-chrua. Níl go deimhin ná crua in aon chor.
An bhfaca Úna Mánas? Chonaic agus Séamas.
25.13 Más forainm an t-ainmní nó má tá sé táite leis an mbriathar san abairt roimh an
bhfreagra, is féidir ainmní an fhreagra a fhágáil ar lár nó é a tháthú leis an mbriathar (má tá
foirm tháite ann chuige) nó é a athlua:
An bhfuil tú ag éisteacht? Tá (táim, tá mé).
An rachaimid ann? Rachaidh (rachaimid).
297 Ní bhfuaireamar ár ndóthain. Fuair [sibh].
An ndéanfaidís é? Dhéanfadh (dhéanfaidís).
298 26
CLÁSAIL CHOMHORDAITHEACHA
PRÍOMHCHLÁSAIL & FOCHLÁSAIL
26.1 In ionad an chónaisc nó úsáidtear na frásaí sin nó agus nó neachtar acu lena chur
in iúl nach féidir ach dhá rogha nó dhá bharúil a bheith ann: tá sé ar shiúl go hAlbain, sin nó
tá sé marbh; tá sí thíos ar an gcé, nó neachtar acu, tá sí cois na trá.
Is fearr frásaí den sórt sin a sheachaint i bhfochlásal ráiteasach ar eagla go gcuirfí an léitheoir
nó an t-éisteoir in amhras faoi athbhrí. Moltar an cónasc mura a úsáid ina n-ionad: dúirt sí go
raibh sé ar shiúl go hAlbain mura raibh sé marbh.
26.2 Maidir le habairtí ina bhfuil an cónasc agus nó ná ag ceangal dhá chlásal
dhiúltacha de shaghas níl siad anseo agus (ná) níl siad sa chistin más mian oiread treise (ar a
laghad) a thabhairt do dhiúltacht an dara clásal is a thugtar do dhiúltacht an chéad chlásail
deirtear: níl sé anseo agus ní mó atá sé sa chistin; ní dhéanfása é agus ní mó [ná sin] a
dhéanfadh d'athair é; ní raibh a fhios agam agus ní mó ná mar ba chuma liom; ní raibh an
bhanaltra ann agus ní raibh an dochtúir ann ach chomh beag (ach oiread); ní bhfuair mé
ciontach é agus ní lú ná mar a fuair Iorua [=...agus ní lú (a fuair mise ciontach é) ná mar ...];
níor chuir mé ina chomhairle é agus ní lú ná mar a chuir mé scéala chuige.
26.3 Más gá tuilleadh treise a thabhairt do dhiúltacht an dara clásal deirtear: ní
dhéanfása é agus is lú a dhéanfadh d'athair é; ní heol dom cá bhfuil sé agus is lú ná sin is
miste liom; níor thuig an máistir é agus is lú a thuig na daltaí é; ní raibh a fhios agam cé a
rinne é agus is lú ná mar ba chuma liom.
26.4 Cuirtear na rialacha roimhe seo i bhfeidhm i gcás fochlásail chomhordaitheacha
freisin, ach gur féidir ná a úsáid in ionad nó má tá cor diúltach san uaschlásal: níl a fhios
agam cé thú féin ná cad é an gnó atá agat díom; is deacair a rá cá bhfuil sé ná cad atá á
299 dhéanamh aige. Úsáidtear ná in ionad nó go minic mar sin idir dhá chlásal neamhchúiseacha:
cibé duine a rachaidh ná nach rachaidh, rachaidh mise.
Ní úsáidtear ná in ionad nó idir dhá chlásal ainmfhoclacha dar tús cé acu: níl a fhios agam cé acu a thiocfaidh sé nó
nach dtiocfaidh.
26.5 Uaireanta luíonn dhá chlásal taobh le taobh agus múnlaí clásal comhordaitheach
orthu araon ach gan aon chónasc eatarthu, cé gur brí fochlásail atá ag an dara ceann: tá sé
leisciúil, ní hionann agus tusa; dhéanfadh leanbh é, ní áirím fear; is é mo mhacsa is cliste, ní
cionn is mé féin á rá é; éiríonn sé go luath, ní fearacht daoine eile é; níl eolas agam ar an
scéal, ní hé amháin é a insint; ní féidir leis labhairt, tá sé chomh corraithe sin; tá sé tinn, ní
foláir; bhí sé anseo tá bliain ó shin ann.
26.6 Uaireanta úsáidtear agus roimh chlásal a bhfuil foirm clásail chomhordaithigh air
ach nach bhfeidhmíonn mar sin: agraím thú agus fan sa bhaile; go gcuire Dia an t-ádh ort
agus éist liom; le hanamacha do mharbh agus ná bris na huibheacha sin!
26.7 Tá feidhm clásail aidhme chomh maith le feidhm príomhchlásail chomhordaithigh
ag cuid de na clásail dar tús go, nó go: chuaigh sé síos [nó] go bhfuair sé an pinsean [= chun
é a fháil, agus fuair].
Ach uaireanta eile ní bhíonn feidhm clásail aidhme acu: d'oscail sé a shúile go bhfaca sé an
gadaí.
26.8 Is minic a chuirtear ainm briathartha, nó frása ainm bhriathartha, nó frása de
shaghas éigin eile, in ionad an dara príomhchlásal ar lorg ach, agus.
lníor labhair sé focal ach imeacht; an osclófá do bhéal agus labhairt?
lníor chuir sí a cóta ar an gcrochadán ach a fhágáil uirthi; ní chorróinn amach
ach á léamh; níor ordaigh Dia sin ach a chrosadh; ní rachaidh sí agus a saol a chaitheamh
ann.
ltá siad chugainn agus deabhadh orthu; bhí fuiseog agus nead aici i ngort.
300 AICMÍ FOCHLÁSAL
26.9 Is féidir na fochlásail a aicmiú de réir feidhme, nó de réir foirme.
26.10 Aicmítear iad de réir feidhme de réir mar a bhíonn siad ainmfhoclach, aidiachtach,
dobhriathartha, nó ina gclásail choibhneasta leithleacha.
Déantar fo-aicmiú ar na clásail dhobhriathartha de réir a bhfeidhme: clásal aidhme, ama,
cúise, imthoisceach, iarmhartach, coinníollach, faomhach, comparáideach, cuimsitheach,
neamhchúiseach.
26.11 Maidir le haicmiú de réir foirme ní gá ach ceithre shaghas clásal a lua anseo
lclásal ceisteach (clásal dar tús mír cheisteach): níl a fhios agam cá bhfuil siad;
fiafraigh de an bhfacthas iad.Is clásal ainmfhoclach gach fochlásal ceisteach.
lclásal céadbheartach (clásal dar tús má, dá, mura). Féadfaidh feidhmeanna
éagsúla a bheith aige.
•clásal coinníollach: éirigh má thig leat
•clásal faomhach: mura bhfuilim saibhir táim macánta
•clásal neamhchúiseach: más olc maith leat é, ól é.
lclásal ráiteasach (clásal dar tús mír ráiteasach, go (gur), nach (nár). Sa riocht is
simplí is clásal ainmfhoclach é seo (ach féach 26.12): deir sé go bhfuil sé tuirseach.
lclásal coibhneasta (clásal dar tús mír choibhneasta nó foirm choibhneasta den
bhriathar). Sna cásanna is simplí is clásal aidiachtach é: cá bhfuil an fear a bhí anseo? seo an
rud atá uait.
26.12 Is féidir feidhm clásail a athrú ar fad má chuirtear cónasc breise roimhe. (Tá cló
trom ar na cónaisc sa chuid eile den chaibidil seo.) Tógaimis mar shampla an clásal
ainmfhoclach atá in 26.11 go bhfuil sé tuirseach. D'fhéadfadh sé bheith ag feidhmiú mar a
leanas
lclásal faomhach: cé go bhfuil sé tuirseach tá sé ag obair
301 lclásal cuimsitheach: tá sé ceart go leor ach go bhfuil sé tuirseach
lclásal imthoisceach: ní haon ionadh é sin agus go bhfuil sé tuirseach.
26.13 Mar an gcéanna le
lclásal céadbheartach
•clásal coinníollach: ní chloisfeadh sé thú dá mbeadh sé ina chodladh
•clásal comparáideach: tá sé chomh ciúin agus dá mbeadh sé ina chodladh.
lclásal coibhneasta
•clásal aidiachtach: sin an rud a dúirt sé
•clásal comparáideach: rinne mé mar a dúirt sé.
26.14 Is minic, mar sin de, clásal ina chuid de chlásal eile. Tógaimis sampla amháin eile:
fuair sé bás an lá a d'imigh Seán go hAlbain. Is clásal ama an lá a d'imigh Seán go hAlbain,
agus is clásal aidiachtach a d'imigh Seán go hAlbain.
302 27
AN CLÁSAL COIBHNEASTA INA CHLÁSAL AIDIACHTACH
27.1 Nuair atá clásal coibhneasta ag cáiliú ainmfhocail nó fhorainm, tá sé ag déanamh gnó
aidiachta, agus is clásal aidiachtach é.
Is mó go mór is cosúil comhréir na Gaeilge, ó thaobh na gclásal aidiachtach de, le comhréir
seanabairtí Béarla de shaghas that is the book I want; I am not the man I was; he died the day
she was born; he liked the people he lived with; who does he think he is? Abairtí iad sin a bhí
bunaithe sa Bhéarla sula ndearnadh forainmneacha coibhneasta de na forainmneacha
ceisteacha who, which, etc., trí aithris ar na focail Laidine qui, quod, etc. Tá dhá fheidhm ag
an réamhtheachtaí (book, man, day, people, who), feidhm amháin sa phríomhchlásal agus
feidhm eile san fhochlásal. Níl aon fhorainm coibhneasta intuigthe iontu.
De ghrá na simplíochta tráchtar anseo ar chlásail choibhneasta leithleacha dar tús forainm ceisteach cé nach clásail
aidiachtacha ghnácha iad. Agus áirítear an forainm ceisteach ina réamhtheachtaí cé nach réamhtheachtaí gnách é.
27.2 Is iad seo na ranna cainte is mó atá i gceist i gcomhréir an chlásail aidiachtaigh; an
réamhtheachtaí, mír choibhneasta, an t-iartheachtaí, agus briathar an chlásail.
27.3 Is é an réamhtheachtaí an focal atá á cháiliú ag an gclásal aidiachtach.
Feidhmíonn sé sa chlásal aidiachtach agus san uaschlásal. Is í a fheidhm san uaschlásal a
chinneann a thuiseal.
Uaireanta ní bhíonn de cheangal idir an dá chlásal ach an réamhtheachtaí. Tá cló trom ar an
réamhtheachtaí sa dá shampla seo a leanas: cá bhfuil an casúr is troime? labhair leis an
duine atá i gceannas.
Tá casúr ina ainmní sa phríomhchlásal agus ina ainmní arís san fhochlásal. De bharr an chéad
cheann den dá fheidhm sin tá casúr sa tuiseal ainmneach.
Tá duine faoi réir ag an réamhfhocal leis sa phríomhchlásal, agus ina ainmní sa dara clásal.
De bharr an chéad cheann den dá fheidhm sin tá duine sa tuiseal tabharthach.
303 27.4 Is gnách, áfach, mír choibhneasta roimh bhriathar an fhochlásail: cá bhfuil an
fear a bhuaigh? Sin rud nach dtuigim.
Ach féach 27.9.
27.5 Is minic nach bhfeidhmíonn an réamhtheachtaí go díreach sa chlásal aidiachtach,
ach go neamhdhíreach trí fhocal ar a dtugtar an t-iartheachtaí. Forainmneach is ea é seo a
ghéilleann don réamhtheachtaí i bpearsa, in uimhir agus in inscne, faoi réir rialacha 13.19-32.
Seasann an t-iartheachtaí thar ceann an réamhtheachtaí sa chlásal aidiachtach (uaireanta i
bhfochlásal eile atá taobh istigh de). Tá cló trom ar an iartheachtaí sa dá shampla seo a leanas
agus tá cló rómhánach ar a réamhtheachtaí: tá bonn 50p agam a bhfuil poll ann; dúirt sé rud
nach raibh mé sásta leis.
27.6 Foirmeacha díreacha agus neamhdhíreacha
Tugtar clásal coibhneasta díreach ar aon chlásal aidiachtach (taobh amuigh díobh siúd atá i
gceist in 27.9) a bhfuil a réamhtheachtaí ag feidhmiú go díreach ann (is é sin gan aon
chúnamh ó iartheachtaí), agus ar aon chlásal coibhneasta eile atá ar aon dul le clásal
aidiachtach díreach maidir le foirm an bhriathair.
Tugtar clásal coibhneasta neamhdhíreach ar aon chlásal aidiachtach a bhfuil a
réamhtheachtaí ag feidhmiú go neamhdhíreach ann (is é sin trí iartheachtaí), agus ar aon
chlásal coibhneasta eile atá ar aon dul, maidir le foirm an bhriathair, lena leithéid de chlásal.
Úsáidtear mír choibhneasta dhíreach i gclásal díreach agus mír neamhdhíreach i gclásal
neamhdhíreach.
27.7 Bíonn briathar an chlásail choibhneasta séimhithe nó uraithe de réir 20.4-9,
20.13-18. Baintear feidhm as an bhfoirm choibhneasta i gclásail dhíreacha dhearfacha, agus
as an bhfoirm spleách i gclásail dhíreacha dhiúltacha agus i gclásail neamhdhíreacha.
AN CLÁSAL AIDIACHTACH DÍREACH DEARFACH
304 27.8 Is cónasc iomarcach an mhír choibhneasta a sna clásail aidiachtacha dhíreacha
dhearfacha. Cé gur gnách í a scríobh (ach féach 27.9), níl sí riachtanach de réir na comhréire,
agus is minic báite í idir dhá chonsan féin sa chaint. Is iad seo na príomhchásanna ina
n-úsáidtear an clásal díreach (tá cló trom ar an réamhtheachtaí)
lan réamhtheachtaí ina ainmní sa chlásal aidiachtach: cá bhfuil an leabhar a bhí
ar an tábla? sin é an fear a shábhálfaidh an tír; scríobh síos inscne na bhfocal seo a leanas;
ní thuigim iad seo a deir gur fearr géilleadh; críochnóidh mé an obair a bhí á déanamh
agam; cé a bhí ag caint leat?
lan réamhtheachtaí ina chuspóir ag briathar an chlásail aidiachtaigh: tabhair dom
leath an airgid a fuair tú; taispeánfaidh mé duit an teach a cheannóimid; cad a
dhéanfaimid?
lan réamhtheachtaí ina chuspóir ag an ainm briathartha atá sa chlásal aidiachtach:
críochnóidh mé an obair a bhí mé a dhéanamh; cá bhfuil an roth a chonaic mé thú a
dheisiú? thug sé an fhianaise a bhí rún aige a thabhairt; ní fheicim aon rian den teach a bhí
tú ag iarraidh a thógáil; seo an chéad áit a thabharfaidh siad iarraidh a ionsaí; cad é an rud
a bhí Bruadar ar aigne a dhéanamh?
lan réamhtheachtaí ag feidhmiú mar dhobhriathar ama sa chlásal aidiachtach: sin
é an uair a loitfear iad; cén uair a shroichfimid Gaillimh? ní cuimhin liom an lá a tháinig
siad; maraíodh é an bhliain a thosaigh an cogadh.
Taobh amuigh den fhocal uair is féidir an clásal neamhdhíreach a úsáid ar lorg a leithéidí sin de réamhtheachtaithe.
27.9 Ní úsáidtear an mhír choibhneasta dhearfach dhíreach roimh na focail atá (foirm
den bhriathar bí), atáim, atáimid, atáthar, is, ba, ab: cá bhfuil an fear atá tinn? seo an ceol
atáim[id] a fhoghlaim; na héadaí atáthar a chaitheamh, cad is fiú é? an scéal is iontaí díobh
go léir; ba é ba rí ann; sin é an fear ba chúis leis; Seán ab ainm dó.
305 AN CLÁSAL AIDIACHTACH NEAMHDHÍREACH DEARFACH
27.10 Ní mór an mhír choibhneasta a (ar) a chur roimh an mbriathar sa chlásal
neamhdhíreach dearfach. Is cónasc simplí é seo ach amháin nuair a thagann réamhfhocal
roimhe, nó nuair is réamhtheachtaí é féin. (Déantar cumasc den mhír sin agus an chopail.) Is
féidir na samplaí a aicmiú de réir fheidhm an iartheachtaí. (Tá cló trom ar an réamhtheachtaí
agus ar a iartheachtaí agus ar aon chumasc ina bhfuil siad.)
lan t-iartheachtaí ina aidiacht shealbhach: ní fhaca mé an bhean a raibh a mac
san ospidéal; a fhir úd a bhfuil faobhar ar do ghuth; is iomaí duine a dteipfeadh ar a
mhisneach sa chás sin; sin an fear arb amhránaí a iníon; ní dhéanfaidh sé an obair ar
ceapadh lena haghaidh é; sin í an obair ar tháinig ár dTiarna ar an saol chun a déanta; cé
ina choinne a raibh tú ag imirt? [= cé a raibh tú ag imirt ina choinne?] cad ina thaobh ar
labhair sé? [= cad ar labhair sé ina thaobh?].
Ní mór an mhír choibhneasta neamhdhíreach a úsáid in abairtí dar tús forainm ceisteach (i gcumasc leis an gcopail nó
saor)+ réamhfhocal comhshuite a bhfuil aidiacht shealbhach idir a dhá chuid + mír choibhneasta. Ach má chuirtear an
chopail treise in áit an fhorainm cheistigh is é an leagan coibhneasta díreach a úsáidtear: is ina choinne a bhí mé ag
imirt.
lan t-iartheachtaí ina fhorainm réamhfhoclach: is é seo an poll a dtagann na
coiníní as; tóg an chathaoir a bhfuil an mála uirthi; níl a fhios agam cén seomra ar chodail
sé ann; ní fheicim na fir a raibh tú ag caint leo; fear arb ainm dó Oisín atá ann; seo an rud
a mbeidh Peadar ag teacht chugat mar gheall air; cé hiad na garsúin a raibh an troid
eatarthu? bhí asal aige arbh iomaí capall nach mbeadh chomh mór leis (tá clásal díreach
diúltach nach mbeadh ... leis taobh istigh den chlásal neamhdhíreach dearfach arbh iomaí...
leis sa chás seo); cér díobh é? [= cé ar díobh é?]; cárbh as é? [= cá arb as é?]; cárbh as ar
tháinig sé? [= cá arbh as ar tháinig sé?] (tá as ina iartheachtaí sa dá fhochlásal sa chás seo);
cé dó a dtabharfaidh mé an duais? [= cé a dtabharfaidh mé an duais dó?] céard leis a
306 ndearna tú é? [= céard a ndearna tú leis é?] cad chuige a bhfuil tú anseo? [= cad a bhfuil tú
anseo chuige?]
Úsáidtear an mhír choibhneasta neamhdhíreach in abairt dar tús forainm ceisteach (i gcumasc leis an gcopail nó saor)
+ forainm réamhfhoclach + mír choibhneasta. Ach is as a tháinig sé; an dó a thabharfaidh mé é? ní leis a rinne tú é;
nach chuige sin atá tú anseo?
lan t-iartheachtaí ina fhorainm pearsanta faoi réir ag réamhfhocal: fuair sí moladh
arbh fhearr di [bheith] gan é; cad is ainm don saighdiúir úd a raibh argóint idir é agus an
mairnéalach?
Ní úsáidtear an saghas sin iartheachtaí ach nuair nach bhfuil forainm réamhfhoclach oiriúnach ag freagairt don
réamhfhocal.
lan t-iartheachtaí (forainm pearsanta) ina chuspóir ag briathar: cá bhfuil na
garsúin ar mhol an sagart iad? sin an sórt coirpigh a leanfadh na gardaí go deireadh an
domhain é
Chun athbhrí a sheachaint is mó a bhaintear feidhm as an saghas abairte thuas. Tá dhá bhrí ag cá bhfuil na garsúin a
mhol an sagart? mar ní fios cé acu gníomhaí nó cuspóir an focal sagart. Más gníomhaí sagart is féidir an athbhrí a
sheachaint leis an gcor neamhdhíreach mar atá thuas. Ach más cuspóir sagart níl an athbhrí inseachanta mar sin.
lan t-iartheachtaí ina ainmní
•i bhfoirm tháite briathair: is daoine iad arbh fhearr liom go dtiocfaidís go ciúin
•mar fhorainm pearsanta: bhí uaireadóirí aige arbh fhiú a lán iad; an duine gan
seift úd ar cuma é nó muc; is gúna é ar mhaith liom go mór é a cheannach; an fear ar
theastaigh uaithi é a phósadh; is ráiteas é ar cheart go gcuirfeadh sé ionadh orainn; bhí
Gaeilge ag fear ar shíleamar gur Shasanach é.
Ní úsáidtear abairtí den chineál thuas ach go hannamh. Is gnách an chopail nó frása ainm bhriathartha a bheith iontu.
Is féidir dul an chlásail dhírigh a chur ar a mbunáite: bhí uaireadóirí aige ab fhiú a lán; bhí Gaeilge ag fear a
shíleamar ba Shasanach.
27.11 Is gnách an mhír choibhneasta neamhdhíreach a úsáid gan iartheachtaí nuair is áit,
fáth, caoi, dóigh, am, lá, oíche nó focal ama eile an réamhtheachtaí, má tá sé ag feidhmiú mar
307 dhobhriathar ag cáiliú an bhriathair atá sa chlásal coibhneasta: sin an áit a bhfuil an cheist;
cén fáth ar tháinig tú? cén chaoi a bhfuil tú? cad é an dóigh arb orthusan an locht? is
cuimhin liom an t-am (lá, oíche, etc.) ar gabhadh é.
Ní mór an clásal aidiachtach díreach a úsáid in abairtí mar seo: seo an áit is fearr; cad é an áit a thogh sé? ar chuala
tú an fáth a thug sé? an chaoi atá mé a chur ar an teach.
Tig le níos mó ná iartheachtaí amháin bheith i gclásal aidiachtach: an bhfeiceann tú an gasúr
ar thug a athair scilling dó?
AN CLÁSAL AIDIACHTACH DIÚLTACH
27.12 Is iad na cónaisc nach, nár na míreanna coibhneasta diúltacha. Déantar cumaisc de
na míreanna seo agus an chopail. Is cónaisc shimplí iad. Níl de dhifríocht idir comhréir na
gclásal diúltach díreach agus comhréir na gclásal diúltach neamhdhíreach ach iartheachtaí a
bheith i bhformhór na gclásal neamhdhíreach de réir rialacha 27.10. (Sa chuid eile den rannóg
seo tá cló trom ar an réamhtheachtaí, agus ar an iartheachtaí más ann dó.)
27.13 An clásal díreach diúltach: tá fear anseo nach n-aontaíonn leat; dúirt sé rud
éigin nár thuig mise; céard nach ndearna sé? rinne sé gníomh nach raibh rún aige a
dhéanamh; tiocfaidh an uair nach mór dó imeacht.
27.14 An clásal neamhdhíreach diúltach: tá teach aige nach gcastar a leithéid ort ach
go hannamh; rinne sé caint nach raibh spéis agam inti; tugadh cúnamh dom nach
bhféadfainn dul ar aghaidh gan é; tá a fhios agamsa teaghlach amháin nach gcáinfeadh an
sagart iad; sin dream nár mhaith liom go labhróidís liom; bhí piostal aige nárbh fhiú mórán
é; ní haon mhaith bheith á lorg in áit nach bhfuil sé.
27.15 D'fhéadfadh clásail na n-abairtí seo a leanas bheith díreach nó neamhdhíreach:
tiocfaidh sé lá nach mbeifear ag súil leis; rud atá ann nach furasta a dhéanamh.
308 Tá clásal na chéad abairte acu díreach nó neamhdhíreach de réir mar a áirítear nach mbeifear
ina fhoirm dhiúltach ar a bheifear nó ar a mbeifear.
Tá clásal an dara habairt díreach nó neamhdhíreach de réir mar a áirítear an focal a ina
réamhfhocal nó ina aidiacht shealbhach.
Uaireanta úsáidtear ná go (ná gur) in ionad nach (nár) ar lorg uaschlásail dhiúltaigh: ní raibh
aon lá ná gur cheap sí go mbeadh sé chuici isteach.
AN DÁ FHORAINM CHOIBHNEASTA
27.16 Ní mór atá forainmneacha coibhneasta i gceist sa Ghaeilge. Ach tá dhá shaghas
ann agus iad ar aon dul leis an gcónasc neamhdhíreach dearfach a (ar)
lmaidir lena bhfoirm féin
lmaidir leis an bhfoirm den bhriathar a leanann iad lmaidir lena dtionchar ar
thosach an bhriathair sin
lmaidir leis na cumaisc a dhéanann siad leis an gcopail.
Níl aon fhoirm dhiúltach ag ceachtar den dá shaghas. Déantar cumaisc díobh féin agus
réamhfhocail dar críoch guta.
27.17 An forainm coibhneasta iartheachtach
Chomh maith le bheith ina cónasc tig leis an mír choibhneasta neamhdhíreach dhearfach
bheith ina hiartheachtaí sa tslí go ndéanann sí gnó forainm. Tarlaíonn seo nuair a thagann sí
ar lorg réamhfhocail a bhfuil réamhtheachtaí roimhe. Sa chás sin tugtar forainm coibhneasta
iartheachtach ar an mír a (ar): is é seo an poll as a dtagann na coiníní; tóg an chathaoir ar a
bhfuil an mála; níl a fhios agam cén seomra inar chodail sé; ní fheicim na fir lena raibh tú
ag caint; fear darb ainm Oisín atá ann. [darb = do (réamhfhocal) + an forainm coibhneasta
+ an chopail phríomha]
309 Cé gur slachtmhar múnlaí na n-abairtí sin ní mór atá siad in úsáid i nGaeilge an lae inniu
taobh amuigh den Ghaeilge scríofa, agus ansin féin is annamh a bhaintear feidhm astu ach i
gcás na réamhfhocal ar, as, do, i, le. Ní úsáidtear ar chor ar bith iad le réamhfhocail a
rialaíonn an tuiseal ainmneach (ach, amhail, gan, etc.); agus níl aon mhúnlaí diúltacha ann a
d'fhreagródh dóibh.
27.18 An forainm coibhneasta réamhtheachtach
Tig leis an mír choibhneasta a (ar) bheith ina cónasc agus ina réamhtheachtaí san am céanna.
Sa chás seo freisin tá feidhm forainm aici agus tugtar an forainm coibhneasta
réamhtheachtach uirthi toisc í a bheith i dtosach an chlásail choibhneasta. Ciallaíonn an
forainm coibhneasta seo iomlán nó an méid go hiondúil. Fearacht na réamhtheachtaithe eile
feidhmíonn sé san uaschlásal agus sa chlásal aidiachtach. (Féach mar a dhéanann an focal
Béarla whatever an rud céanna san abairt take whatever you want.)
Tig leis an bhforainm coibhneasta réamhtheachtach feidhmiú sa chlásal aidiachtach go
díreach nó go neamhdhíreach trí iartheachtaí, ach is í foirm an bhriathair a leanann é sa dá
chás ná an fhoirm a leanann an cónasc simplí neamhdhíreach a (ar).
lfeidhmiú díreach sa chlásal aidiachtach: is leat a bhfuil agam; d'ólamar a
bhfuaireamar; sin ar chualamar; bhain sé de a raibh air; ba é Somhairle an fear ba
chiallmhaire dá (= de + a) raibh ann; lá dá raibh sé ag seilg chuaigh sé go Binn Éadair;
agus d'éirigh sé i ndiaidh a ndúirt an dochtúir; is leor tonna eile le cois a bhfuil agam; ní
cháinfeadh duine ar bith a bhfuil mé a ól; ní chothódh sé an cat a n-íosfadh sé; sin ar
cuimhin liom; sin arbh eol dó; na smaointe ab uaisle dar chúis leis an réabhlóid.
Maidir le dhá fheidhm an réamhtheachtaí tá forainm coibhneasta an chéad abairt thuas ina ainmní sa
phríomhchlásal agus ina ainmní freisin sa chlásal aidiachtach.
310 lfeidhmiú neamhdhíreach sa chlásal aidiachtach: bhídís i ngach uile theach dá (=
de + a) dtéimis go dtí é; mharaigh siad an uile dhuine dár (= de + ar) fhéad siad teacht suas
leis; tá sé lag de bharr a ndeachaigh sé tríd; sin a bhfuil a fhios agam.
San uatha atá an t-iartheachtaí i ngach abairt thuas.
San abairt dheireanach thuas tá an chéad a (an forainm coibhneasta) ina fhaisnéis nó ina ainmní (de réir
an chomhthéacs) sa phríomhchlásal, agus é ag feidhmiú sa chlásal aidiachtach tríd an dara a (aidiacht shealbhach).
27.19 Is í an chuid den abairt atá ar lorg an fhorainm choibhneasta réamhtheachtaigh atá
ina clásal aidiachtach (ní áirítear an réamhtheachtaí ina chuid den chlásal aidiachtach in aon
chuid den chaibidil seo). Os a choinne sin, áfach, is clásal ainmfhoclach go hiondúil an chuid
den abairt dar tús an forainm coibhneasta réamhtheachtach. Is é sin - forainm coibhneasta
réamhtheachtach + clásal aidiachtach = clásal ainmfhoclach.
Chun an méid sin a thuiscint níos soiléire déanaimis taifeach ar an abairt is leat a bhfuil
agam:
Copail Faisnéis Ábhar cainte iomlán (clásal ainmfhoclach)
is leat ainmní lleathnú an ainmní (clásal aidiachtach)
a bhfuil agam
27.20 Is féidir le haidiacht nó le frása an forainm coibhneasta réamhtheachtach a cháiliú ach
ní thagann an cáilitheoir idir é agus an briathar a leanann é: díol gach a bhfuil agat; thuigfinn
gach a mbeadh sé ag cur síos air; déan gach ar ceart a dhéanamh; rinne sé gach ar chóir a
dhéanamh; sin a bhfuil d'airgead agam; i ndiaidh a raibh sé a dhéanamh de ghuíodóireacht;
dá mhéad a bhfuil a chomrádaithe a thabhairt de chabhair dó; i measc a raibh eile ann bhí
Seán ann.
311 27.21 Uaireanta bíonn brí ar leith ag an bhforainm coibhneasta réamhtheachtach mar a
leanas
lpointe ama: go dtí a bhfuil le fíordhéanaí
lfeidhm comparáide nó modha: go n-éirí leat go geal, a ndúirt Diarmaid [a ndúirt
= mar a dúirt].
27.22 Úsáidtear an cónasc coibhneasta díreach, amanna, in áit an fhorainm choibhneasta
réamhtheachtaigh: ní buan gach ní a chaitear; an leanbh is deise a chonaic tú riamh.
27.23 Úsáidtear an méid in áit an fhorainm choibhneasta réamhtheachtaigh le clásail
dhiúltacha: an méid nach bhfuil agam tá sé ag Séamas; chaill sé ar na cártaí an méid nár ól
sé.
Réamhtheachtaí eile
27.24 Is féidir forainmneach a úsáid mar réamhtheachtaí: tabhair é dóibh siúd ar leo é;
cé hé seo a dúirt é? cad é siúd ab ainm dó?
Is minic áfach a chuirtear an t-alt + ainmfhocal mar duine, daoine, muintir, rud, rudaí thar
ceann an fhorainmnigh: tabhair é don mhuintir ar leo é; cé hé an duine a dúirt é? sin an rud a
chreid sé féin.
27.25 Tá forainm uatha pearsanta ar leith sa Ghaeilge a úsáidtear (leis an alt) mar
réamhtheachtaí, mar atá té: an té nach bhfuil láidir ní foláir dó bheith glic; tabhair é don té is
fearr (don té ar leis é, etc.).
27.26 Is minic ainmneach comhaisnéise ina réamhtheachtaí: gabhadh iníon an
Ghearaltaigh, an bhean a rinne an ghoid.
27.27 Baintear feidhm as na focail rud, ní (gan an t-alt) mar réamhtheachtaí thar ceann
clásail nó frása: chaill sé an cluiche, rud a bhí tuillte aige; dúirt mé leis an solas a lasadh,
312 rud a rinne sé; agus rud ab annamh léi, chuaigh sí chun faoistine; thit sé i laige, ní nach
ionadh.
PÉIRÍ DE CHLÁSAIL AIDIACHTACHA
27.28 Clásail Chomhordaitheacha
Más clásail chomhordaitheacha dhá chlásal aidiachtacha níl le déanamh ach cónasc oiriúnach
a chur eatarthu: an té a thiocfadh isteach agus a chloisfeadh thú.
27.29 An Clásal Idiraisnéiseach
Uaireanta cuirtear clásal aidiachtach breise isteach idir gnáthchlásal aidiachtach agus a
uaschlásal a mhaolaíonn feidhm an ghnáthchlásail ar bhealach éigin gan cur isteach ar a
mhúnla. Tá an clásal breise, mar a déarfá, faoi lúibíní idir an dá chlásal eile. Clásal
idiraisnéiseach a thugtar ar an gclásal breise seo. Briathar a léiríonn tuairim nó caint, nó
cothrom a leithéid sin de bhriathar, is gnách sa chlásal idiraisnéiseach. Is iondúil gur clásal
díreach an clásal idiraisnéiseach, ach féadfaidh an clásal aidiachtach eile bheith díreach nó
neamhdhíreach. (Tá cló trom ar na réamhtheachtaithe agus ar na hiartheachtaithe sna
samplaí.)
lan dara clásal aidiachtach ina chlásal díreach: sin é an rud a mheas sé a chonaic
sé; cé a shíleann tú atá ionam? cad is dóigh leat a dhéanfaidh d'athair? ní mise an té is dóigh
libh is mé; thug sé léim nár cheap mé a thabharfadh sé choíche.
In ionad an chlásail idiraisnéisigh baintear feidhm, amanna, as clásal neamhdhíreach, agus déantar clásal
ainmfhoclach den dara clásal aidiachtach: bhí Gaeilge ag fear ar shíleamar gur Shasanach é in ionad bhí Gaeilge ag
fear a shíleamar ba Shasanach. (27.10).
lan dara clásal ina chlásal neamhdhíreach: cé is dóigh leat a bhfuil an t-airgead
aige? fuair mé an eochair in áit a mheas mé nach bhfaighinn í; is bronntanas é ó fhear a shíl
313 sibh nach raibh pingin aige; cén seomra a cheapann sibh ina bhfuil siad? cá háit seo a dúirt
tú a raibh an gluaisteán?
27.30 Bíonn cómhalartú idir díreach agus neamhdhíreach corruair: fuair mé é in áit ar
mheas mé a gheobhainn é in ionad fuair mé é in áit a mheas mé a bhfaighinn é.
27.31 Ar aon dul leis an gclásal idiraisnéiseach maidir le comhréir atá clásail
aidiachtacha áirithe dar múnla copail + breischéim aidiachta sin an leabhar is fearr a thaitin
liom; is é Dún Dealgan an baile mór is lú a bhfuil eolas agam air.
Agus, ar ndóigh, féadann an dá shórt clásal, clásal idiraisnéiseach agus clásal breischéime
araon, teacht le chéile in aon abairt amháin: dúirt siad gurb í seilg í ba mhó ba chuimhin leo a
deineadh riamh sna hoileáin ar a ghiorracht aimsire.
27.32 Feidhm clásail aidiachtaigh a bhíonn ag an bhfrása ainm bhriathartha sna múnlaí
atá i gceist in 18.14, 18.29: aimsir na móna a bhaint (= an t-am a bhaintear an mhóin); fear
deisithe bróg (= fear a dheisíonn bróga); fear siúil (= fear nach gcónaíonn in aon áit amháin
ach tamall den bhliain).
314 28
CLÁSAIL CHOIBHNEASTA NACH CLÁSAIL AIDIACHTACHA
28.1 Is iomaí saghas clásal coibhneasta atá ann nach clásal aidiachtach. Dála na gclásal
aidiachtach is féidir iad a roinnt ina dhá n-aicme de réir mar is díreach nó neamhdhíreach na
míreanna coibhneasta atá iontu. Is iad na clásail dhíreacha is coitianta go mór sa chaibidil
seo. Taobh amuigh den chlásal coibhneasta leithleach bíonn cónasc (focal nó frása) in ionad
an réamhtheachtaí de ghnáth.
AN CLÁSAL COIBHNEASTA DÍREACH DEARFACH: PRÍOMHSHAGHSANNA
28.2 An clásal copaileach leithleach
Tá cur síos ar an gclásal seo in 16.50-62, agus tá cuntas in 27.8, 27.9, 27.10 go háirithe ar na
cásanna ina dtagann an forainm ceisteach roimhe. Seo roinnt samplaí eile: is mairg a bhíonn
gan chara; [is] magadh a tosaíodh a dhéanamh; céard a bhí fonn ar an rialtas a dhéanamh?
cad a bheadh na Sasanaigh i riocht a rá? an eol duit cé acu a thiocfaidh siad nó a fhanfaidh
siad?
28.3 Clásail ina bhfuil chomh + aidiacht (nó dobhriathar) + agus (nó is)
lclásal ainmfhoclach: bhí ionadh orm chomh fuar is a bhí an aimsir
lclásal ama: tháinig sé chomh luath is a glaodh air
lclásal imthoisceach: ní ceart é a cháineadh agus chomh maith is a d'oibrigh sé
lclásal faomhach: d'oibrigh sé chomh maith is a bhí sé in ann
lclásal cuimsitheach: chomh fada is atá léite agam tuigim é.
28.4 Clásail ina bhfuil an t-ainm teibí céime
lclásal ainmfhoclach: bhí ionadh orainn a fhuaire a bhí sé
lclásal cúise: ní fhéadfainn éirí ar mhéad is a bhí de thuirse orm
lclásal imthoisceach: tá moladh ag dul dó agus a fheabhas a d'oibrigh sé
315 lclásal neamhchúiseach: dá olcas a ritheann tusa is measa mise.
28.5 Clásail chomparáideacha ina bhfuil an múnla oiread [+ ainmfhocal] + agus [nó is]:
níl oiread [airgid] aige agus a cheapfá; tá a thrí oiread agam agus a theastaíonn uaim; tá a
oiread fuatha aige ort is atá de chion agatsa air.
28.6 Clásail ina bhfuil mar (dobhriathar)
lclásal ainmfhoclach: chonaic sé mar a bheadh beacán ábhalmhór ag éirí aníos
as an bhfarraige
lclásal comparáideach: rinne sé mar a rinne a athair.
Sórt clásail chomparáidigh is ea an clásal ainmfhoclach úd thuas leis.
28.7 Clásail dar tús conas, nuair, cathain, fad, ná (ar lorg aidiachta breischéime)
lpríomhchlásal: conas tá an tsláinte agat? cathain a thiocfaidh tú?
lclásal ainmfhoclach: níl a fhios agam conas a d'éirigh leis
lclásal ama: éirigh nuair a thiocfaidh sé isteach; d'éalaigh sé fad a bhí mé amuigh
lclásal cuimsitheach: ní baol dó fad a fhanfaidh sé ciúin
lclásal comparáideach: tá sé níos fearr ná [mar] a bhí sé inné.
28.8 Nóta ar conas
Tá difríocht brí idir conas a agus conas go.
Mhínigh sé dom conas a rinneadh é [= an chaoi a ndearnadh é].
Dúirt sé liom conas go ndearnadh é [= mar a tharla go ndearnadh é].
AN CLÁSAL COIBHNEASTA DÍREACH DIÚLTACH
28.9 Cuireann na figiúirí lúibínithe in iúl cad iad na hailt ina bhfuil clásail dhearfacha ag
freagairt do na clásail dhiúltacha: is mairg nach n-éistfeadh leis (28.2); is mé nach mbíonn
tuirseach (28.2); chomh fada is nach bhfeicfear mé táim slán (28.3); tá oiread aige is nach
mbeidh ídithe go deo (28.5);lean sé den obair mar nach gcloisfeadh sé mé (28.6); d'imigh mé
nuair nár tháinig sé (28.7).
316
AN CLÁSAL COIBHNEASTA NEAMHDHÍREACH
28.10 Cuireann na figiúirí lúibínithe in iúl cad iad na hailt ina bhfuil clásail dhíreacha ag
freagairt do na clásail neamhdhíreacha. (Tá cló trom ar an réamhtheachtaí agus ar an
iartheachtaí más ann dóibh): is mairg arbh éigean dúinn cur suas leis (28.2); bhí sé ina
ghasúr chomh breá is ar leag tú do shúil riamh air (28.3); bhí sí ar mhaidin chomh
léanmhar is a raibh tú amuigh riamh ann (28.3); tá oiread agam is nach féidir a n-áireamh
(28.5); fan mar a bhfuil tú (28.6).
28.11 Úsáidtear trí leagan choibhneasta sa chlásal faomhach dar tús dá + ainm teibí céime: dá
mhéad a thugtar dó níl sé sásta; dá mhéad dá dtugtar dó níl sé sásta; dá mhéad a dtugtar
dó níl sé sásta.
Más bí an briathar, is iad seo na leaganacha: dá fheabhas dá bhfuil sé níl sé maith go leor; dá
fheabhas[mar] atá sé níl sé maith go leor.
Nó úsáidtear frása in ionad clásail: dá fheabhas é níl sé maith go leor.
28.12 Mar
Féach na difríochtaí foirme agus brí i dtosach na bhfochlásal sna habairtí seo a leanas:
gheobhaidh tú thíos sa trá í mar a mbíonn sí ag súgradh;ní maith léi an sioc mar bíonn sí
fuar lena linn; gan bhróg ná stoca, sin mar a bhíonn sí.
mar a mbíonn = áit a mbíonn: mar bíonn = óir bíonn; mar a bhíonn = an riocht ina mbíonn.
317 29
AN CLÁSAL AINMFHOCLACH: PRÍOMHSHAGHSANNA
29.1 Ceist neamhdhíreach shimplí (fochlásal ceisteach)
Is ionann foirm don cheist neamhdhíreach agus don cheist dhíreach (is é sin don
phríomhchlásal ceisteach) taobh amuigh d'aon athrú aimsire a chaithfí a dhéanamh:
An dtiocfaidh sé? Fiafraigh de an dtiocfaidh sé.
Cá bhfuil an tlú? D'fhiafraigh mé de cá raibh an tlú.
Samplaí eile: cuir ceist air ar ith sé an t-úll; ar chuala tú cé hí féin? gheofar amach ar ball
céard a bhí sé a rá; cá bhfios an dtiocfadh an Fear Dubh úd choíche? cá bhfios an mairfinn
na trí bliana déag féin?
29.2 Ceist neamhdhíreach ina bhfuil rogha (fochlásal ceisteach)
lcé acu + clásal coibhneasta díreach + nó + clásal coibhneasta díreach: níl a fhios
agam cé acu atá sé tinn nó nach bhfuil; fiafróidh mé de cé acu is ea nó nach ea; ní heol dóibh
cé acu a d'fhág sé an tír nó a chuaigh sé ar a sheachaint.
lfoirm ceiste simplí (dar tús an, ar) + nó + foirm ceiste simplí (dar tús an, ar,
nach, nár) níl a fhios agam an bhfuil sé tinn nó nach bhfuil; fiafróidh mé de an ea nó nach
ea; ní heol dóibh ar fhág sé an tír nó an ndeachaigh sé ar a sheachaint.
lmás rogha idir dhá fhaisnéis in abairt treise atá i gceist úsáidtear cé acu nó an
(ar) i dtosach an chlásail: ar chuala tú cé acu sa Spáinn nó sa Fhrainc atá siad? gheobhaidh
sé amach an le holc nó de thaisme a leagadh é.
29.3 Fochlásal ráiteasach
Cuirtear go (gur) roimh an ráiteas dearfach agus nach (nár) roimh an ráiteas
diúltach. Déanann na cónaisc sin cumaisc leis an gcopail: tharla nach raibh aon duine ann;
ba mhaith liom go rachfá; níl ann ach gur gortaíodh m'ordóg; deirim gur ceart Colm; ba
dhóigh leat nárbh eol dó go rabhamar tagtha.
318 Tá dhá fhochlásal ráiteasacha sa sampla deireanach thuas, an dara ceann ina ainmní don
chéad cheann.
Is minic a dhéantar frása ainm bhriathartha a úsáid in ionad fochlásal ráiteasach: tharla gan aon duine a bheith ann;
ba mhaith liom tú a dhul. Tá a lán clásal ann nach féidir frásaí a dhéanamh díobh: dúirt sé go rachadh sé, etc., agus a
lán frásaí ann nach féidir clásal a dhéanamh díobh: caithfidh sé fanacht ina thost, etc.
29.4 Clásail dar múnla mar + clásal coibhneasta díreach: mhothaigh sé mar a
bheadh pian ina chroí; tá áthas orm mar a thaitníonn na bróga leat; d'inis sé dom mar a
tharla; seo mar a bhí.
29.5 Clásail a thráchtann ar chéim na cáilíochta
lclásail dar múnla chomh + aidiacht + is (nó agus) + clásal coibhneasta: bhí
ionadh orm chomh fuar is a bhí an aimsir; tuigim chomh maith is atá an ceol agat
lclásail dar múnla a (aidiacht shealbhach) + ainm teibí céime + clásal
coibhneasta: bhí ionadh orm a fhuaire a bhí an aimsir; tuigim a fheabhas atá an ceol agat.
Tá na clásail thuas ar aon bhrí.
29.6 Clásail dar tús forainm coibhneasta réamhtheachtach: sin a bhfuil agam.
29.7 Úsáidtear dhá mhír dhiúltacha chun ráiteas an fhochlásail dhearfaigh a mhaolú: ní
déarfainn nach bhfuil an ceart agat.
Mar an gcéanna úsáidtear mír dhiúltach ar lorg uaschlásail a bhfuil cor diúltach ann: is beag
nár bádh é; cá bhfios nach spiaire é?
Cuirtear ná go, ná gur in ionad nach, nár sna habairtí sin thuas freisin: ní déarfainn ná go
bhfuil an ceart agat; is beag ná gur bádh é; cá bhfios ná gur spiaire é?
319 30
CLÁSAIL AIDHME & CLÁSAIL AMA
AN CLÁSAL AIDHME
30.1 Clásail aidhme a thugtar ar chlásal dobhriathartha a insíonn an aidhm atá le
gníomhú bhriathar an uaschlásail. Seo na príomhshaghsanna
lclásail dhearfacha dar tús go (gur), nó go (gur): suigh síos [nó] go ndéana tú do
scíth; shuigh sé síos [nó] go ndéan[f]adh sé a scíth.
l clásail dhiúltacha dar tús ar eagla go, ar fhaitíos go, sula, gan fhios nach: fan
ciúin ar eagla go (ar fhaitíos go, sula) gcloisfí thú; cuir ort do chóta mór gan fhios nach
slaghdán a gheofá.
lclásail dhédhiúltacha dar tús ar eagla nach, ar fhaitíos nach: lasaimis tine ar
eagla (ar fhaitíos) nach bhfeicfí sinn.
lclásail dhearfacha agus dhiúltacha dar múnla ar shlí (chun,, d'fhonn is, i dtreo is,
i riocht is, ionas, le, le hionchas, sa chaoi, sa chruth, sa dóigh) + clásal ráiteasach: éireoidh
mé go moch ar shlí (chun, etc.) go mbeidh mé in am ag an traein; cheannaigh mé ticéad fillte
ar shlí (chun, etc.) go sábhálfainn cúpla punt; d'fhan sé liom ar shlí (chun, etc.) nach bhfeicfí
é.
lclásail dar múnla féachaint + fochlásal ceisteach: chuardaigh siad an loch
féachaint an bhfaighidís an corp; téigh amach féachaint cá bhfuil an dóiteán.
30.2 Is féidir dhá chlásal chomhordaitheacha aidhme a chur i ndiaidh a chéile: chuamar
ann go bhfeicfimis an Taoiseach agus go n-éistfimis leis na cainteoirí.
Ach is minic frása ainm bhriathartha in ionad an dara clásal aidhme: chuamar ann go
bhfeicfimis an Taoiseach agus éisteacht leis na cainteoirí.
Is an-mhinic freisin frása ainm bhriathartha ag cur aidhme in iúl gan aon chlásal aidhme
roimhe (18.26-27).
320 30.3 Tá a lán frásaí aidhme eile ann freisin:[de] gheall ar (ar mhaithe le, ar son)
chomhairle a fháil.
AN CLÁSAL AMA
30.4 Clásal ama a thugtar ar chlásal dobhriathartha a thugann eolas i dtaobh an ama atá i
gceist ina uaschlásal. Seo na príomhshaghsanna
lclásail dar tús go (gur), go dtí go (gur), nó go (gur), go dtí nach (nár), sula(r),
ach a(r): d'fhan sé ann go (go dtí go, nó go) bhfuair sé bás; d'imir sé leis go dtí nach raibh
pingin fágtha aige; d'imigh an cabhlach sular éirigh an ghrian; íocfaidh tú as ach a
bhfaighidh mise greim ort.
Níl ach foirm dhiúltach amháin ag go, go dtí go, nó go, mar atá, go dtí nach.
lclásail dar tús chomh + dobhriathar ama + agus (nó is): chomh luath agus a
thiocfaidh sé tosóidh sé.
lclásail dar tús nuair: nuair a tháinig Bríd d'éirigh mé as an obair.
lclásail dar tús ainmfhocal sa tuiseal ainmneach ama theith sé an túisce (an
nóiméad, an lá, etc.) a chuala sé an scéal (clásal coibhneasta díreach); theith sé an
túisce (an nóiméad, an lá, ...) ar chuala sé an scéal (clásal coibhneasta
neamhdhíreach)
lclásail dar tús níos + breischéim dobhriathair ama + ná: tháinig sé níos déanaí
(deireanaí, luaithe, moiche, túisce) ná a dúirt sé.
lclásail dar tús ó: níor chualamar aon trácht air ó d'imigh sé.
30.5 Is féidir dhá chlásal chomhordaitheacha ama a chur i ndiaidh a chéile: nuair a
shroich sé an pháirc agus a chuala sé búireach an tslua; chomh luath agus a thuirlingeoidh
sé agus a thuigfidh sé.
321 Ach is minic clásal ráiteasach nó frása ainm bhriathartha in ionad an dara clásal ama: nuair a
shroich sé an pháirc agus gur chuala sé búireach an tslua; chomh luath agus a
thuirlingeoidh sé agus go dtuigfidh sé;
nuair a shroich sé an pháirc agus búireach an tslua a chloisteáil; nuair a bhíodh
ocras air agus gan aon ghreim [a bheith] aige le hithe; is fada go dtaga sé agus an fhuinneog
a dheisiú.
30.6 Tá a lán saghsanna frásaí ama ann: go fóill, go dtí le gairid, ní cáineadh go pósadh
is ní moladh go hadhlacadh, etc.
Is an-mhinic frása ainm bhriathartha ama in úsáid thar ceann clásail ama: ag (ar, le linn,
roimh, tar éis) oscailt an dorais dó chonaic sé an corp: íocfaidh tú as ach mé a dhul abhaile.
30.7 Ní miste tagairt anseo do mhúnla áirithe ina ndéantar treisiú ar chlásal ama. Ní
clásal ama ach clásal coibhneasta leithleach atá sa leagan treise. Seo an múnla: ní luaithe
(túisce) + clásal coibhneasta + ná + clásal coibhneasta: ní luaithe a chríochnóidh sé teach
amháin ná a thosóidh sé ar cheann eile; ní túisce a d'éirigh sé ná a thum sé arís.
322 31
CLÁSAIL CHÚISE & CLÁSAIL IMTHOISCEACHA & CLÁSAIL IARMHARTACHA
AN CLÁSAL CÚISE
31.1 Clásal cúise a thugtar ar chlásal dobhriathartha a insíonn an chúis atá leis an
ngníomhú a léirítear san uaschlásal. Seo na príomhshaghsanna
lclásal dar múnla a rá (ar an ábhar, as ucht, cionn is, de bharr, de bhrí, faoi rá is,
mar gheall air, siocair, toisc) + fochlásal ráiteasach: bhí fearg air a rá (ar an ábhar, etc.) go
ndearnadh magadh faoi; bhí sé ar buile a rá (ar an ábhar, etc.) nár mhol mé é.
Is féidir frása ainm bhriathartha a chur in áit an chlásail chúise go minic: bhí fearg air as ucht (cionn is,
de bharr, de dheasca, siocair, toisc) daoine a bheith ag magadh faoi.
Frásaí cúise coitianta is ea ar an ábhar sin; dá bharr [sin]; dá dheasca [sin]; mar gheall air [sin]; as a
shiocair sin; mar sin de; uime sin.
lclásail dar tús arae, mar, nó, óir: ní raibh sé sa siopa arae (mar, nó, óir) bhí an
fliú air; fanfaidh mé anseo arae (mar, nó, óir) nílim ar fónamh; chuaigh sé isteach agus mar
(óir) nach bhfaca sé aon duine tháinig sé amach arís; dúirt Gearóid nach rachadh sé ar scoil
arae (mar, nó, óir) go raibh sé tinn; thug an damhán alla cuireadh don chuileog teacht
isteach ina pharlús arae (mar, nó, óir) go raibh féasta ullamh aige ann di.
Is minic arae, mar, nó, óir scartha óna gclásal: d'fhág sé an tír arae nuair a fuair an t-athair bás, níorbh
fhiú leis fanacht abhus.
lclásail dar tús ó agus dar críoch foirm príomhchlásail ráiteasaigh dhearfaigh: ba
chóir duit géilleadh dó ó ba é do chaptaen é; ó tá sé anseo fanadh sé anseo; bhí mé ann ó
dúirt tú é (= ó dúirt tú go raibh mé ann, admhaím go raibh).
lclásail dar tús ó agus dar críoch fochlásal ráiteasach (nó coibhneasta) diúltach: ní
féidir dom ann dul ó nach bhfuil aon airgead agam.
Más mian treise a chur le dearfacht nó le diúltacht an chlásail úsáidtear leaganacha mar iad seo: ba
cheart duit dul ós rud é go ndúirt tú go rachfá; éirímis as ó tharla nach bhfuil tú sásta dul ar aghaidh.
323 Úsáidtear fochlásal ráiteasach in ionad an dara fochlásal ar lorg ó: ó ba é an t-easpag é agus go raibh
ainm na cráifeachta air...
lclásail dar múnla nuair + clásal coibhneasta díreach: ba cheart duit dul nuair a
dúirt tú go rachfá; nuair nach n-éistfeadh sé liom dhún mé an leabhar.
lclásail dar múnla an áit + clásal coibhneasta neamhdhíreach: ní fhéadfainn dul ar
scoil inniu an áit a ndeachaigh m'athair go Gaillimh; cén fáth a bhfuil sé bacach? --an áit ar
thit cloch air.
lfochlásal ráiteasach ar lorg tá: Cad chuige nár thug tú an leabhar di? Tá, nach
raibh sé léite agam féin.
Is minic frása nó ainmfhocal in ionad an chlásail: tá, gan é a bheith léite agam féin; tá, é a bheith geallta
do Chormac agam. Cad ina thaobh ar fhan tú sa bhaile? Tá, an eagla.
lclásal dar múnla ar mhéad is + clásal coibhneasta: ní raibh a fhios acu cad é a
bhí siad a dhéanamh ar mhéad is a bhí de lúcháir orthu; bhí sé [de] chóir a bheith as aithne
ar mhéad is a bhí buailte air.
AN CLÁSAL IMTHOISCEACH
31.2 Clásal imthoisceach a thugtar ar chlásal dobhriathartha a chuireann in iúl nach aon
ionadh (saghas clásail chúise atá i gceist go minic sa chás seo) nó gur mór an t-ionadh
(saghas clásail fhaomhaigh) ráiteas an uaschlásail a bheith fíor nuair a chuimhnítear ar ghné
áirithe den chás. Is féidir clásal imthoisceach a chur faoi réir uaschlásail cheistigh fosta.
31.3 Seo na saghsanna clásal imthoisceach is coitianta
lclásail dar múnla agus (agus a rá, ráite, i ndiaidh, tar éis, tráth is) + fochlásal
ráiteasach: ní haon ionadh é sin agus gur tú a mháthair; dhiúltaigh sí mé agus gur tháinig mé
as Meiriceá d'aon ghnó; tusa ag caint ar ghoid agus go ngoidfeá an ubh ón gcorr; d'éalaigh
tú go maith as agus a rá nár maraíodh thú; cad chuige nach bhfuil an obair críochnaithe
aige ráite go bhfuil sé uirthi ó mhaidin? ní thiocfaidh Máire anocht tráth is nach bhfuil sí
324 anseo anois; cén chaoi a mbeadh sí ag múineadh ceoil i ndiaidh (tar éis) nach bhfuil aon
mhianach ceoil inti?
Seasann an clásal imthoisceach saor mar intriacht uaireanta: agus go sílfeadh duine gur ag Cathal a bhí
siad! ráite go ndéarfá nár chuala tú mé! agus nach mise a rinne ar chor ar bith é!
lclásail dar tús agus a + ainm teibí céime: tá moladh ag dul dó agus a fheabhas a
d'oibrigh sé; is maith atá sé á dhéanamh agus a ghiorracht ó thosaigh sé; tarraing caol ar an
siúcra agus a laghad a bhfuil ann de
lclásail dar múnla agus chomh + aidiacht (dobhriathar) + agus + clásal
coibhneasta: ní ceart í a cháineadh agus chomh maith agus atá sí; ní ceart í a cháineadh
agus chomh maith agus a d'oibrigh sí
lclásail dar tús nuair: nuair nach raibh aon airgead agam cad a d'fhéadfainn a
cheannach?
31.4 Is minic frása ainm bhriathartha in ionad an chlásail imthoiscigh: tá gairfean air
agus an tarraingt sin a bheith sa taoide; is dócha gur bhuail Conall léi agus í a bheith in
Árainn.
31.5 Tá frásaí imthoisceacha eile ann freisin, agus clásal ar lorg cuid acu. Frásaí dar tús
agus, de, mar le, maidir le, mar, ar is mó atá ann: ní dhéanfainn é sin agus mo bhean marbh;
is cosúil go ndeachaigh tú i bportach agus an chaoi a bhfuil do bhróga; is gamhain maith é
de ghamhain míosa; níl lá lochta ort d'fhear a chuaigh i gcontúirt; tá an lá go breá mar le
haimsir gheimhridh; tá an lá go holc mar le haimsir gheimhridh féin; maidir le fear gan
ghoile níl sé ag déanamh go holc; is olc an aimsir mar (ar) fhómhar í.
AN CLÁSAL IARMHARTACH
31.6 Clásal iarmhartach a thugtar ar chlásal a insíonn an toradh a thagann as a bhfuil
ráite san uaschlásal. Uaireanta is ceist an t-uaschlásal.
325 31.7 Seo na saghsanna clásal iarmhartach is coitianta lfochlásal ráiteasach: cén sórt
duine é seo go bhfuil an ghaoth is an mhuir ar a chomhairle? tá siad chomh beag sin nach
féidir iad a fheiceáil; bhí an oiread sin céille aige gur fhan sé ina thost
lclásail dar múnla agus + fochlásal ráiteasach: bhí an ghaoth chomh láidir agus
gur cuireadh ar gcúl í trí huaire; bhí an oiread den fhile ann agus nár thug sé riamh iarraidh
aithris a dhéanamh ar Aodh; níor thairg sé oiread agus go mbeadh baol ann go nglacfaí leis
Maidir le saghsanna 31.6, 31.7 is suimiúla múnla an uaschlásail ná múnla an chlásail iarmhartaigh.
Tabhair faoi deara go bhfuil ceann de na focail chomh nó oiread i ngach uaschlásal ráiteasach taobh amuigh den
chéad sampla, agus go n-úsáidtear an cónasc agus nuair nach n-úsáidtear an focal taispeántach.
Uaireanta ní bhíonn aon cheangal idir na clásail: tá sé chomh corraithe sin ní féidir leis labhairt. Bíonn
an ceangal sin ar iarraidh i gcónaí nuair a chuirtear an t-uaschlásal ag deireadh na habairte: ní féidir leis labhairt, tá sé
chomh corraithe sin.
lclásail dar múnla le (i gcaoi, i gcás, i dtreo, i slí, etc.) + fochlásal ráiteasach:
céard atá air le nach dtagann sé? sciorr sé ar an gcosán i gcaoi gur briseadh cos leis;
cheanglaíomar go maith é i dtreo nach bhféadfadh sé é féin a scaoileadh.
Is minic nach féidir a rá ón múnla cé acu clásal iarmhartach nó clásal aidhme atá i gceist sna samplaí
thuas. Léiríonn ciall na bhfocal é uaireanta, e.g. sa dara habairt thuas. Ach tá an tríú habairt athbhríoch mura ndéanann
an comhthéacs an bhrí a shoiléiriú.
326 32
AN CLÁSAL COINNÍOLLACH
32.1 Is iad an céadbheart agus an t-iarbheart an dá rud is tábhachtaí sa chaibidil seo. Is
clásal an céadbheart ach féadfaidh an t-iarbheart bheith ina chlásal, ina ainm briathartha nó
ina fhrása ainm bhriathartha. Is féidir an céadbheart a chur roimh an iarbheart nó ina dhiaidh.
Is féidir freisin clásal eile a chur isteach eatarthu. Tá na pointí sin go léir á léiriú sna samplaí
seo a leanas (cló iodálach ar an iarbheart; cló trom ar an gcéadbheart): seas an fód más fear
thú; dá léifeá é thuigfeá é; murab amadán é is cleasaí é; abair leis éirí más féidir leis; dá
n-íosfá é ní dóigh liom go bhféadfaí thú a leigheas; dúirt sé liom gan an teach a dhathú
mura gcuideofása liom; thug mé liom mo ghunna chun an sionnach a mharú dá bhfeicinn
é.
32.2 Clásal coinníollach a thugtar ar an gcéadbheart má tá an ghuí, nó fírinne an ráitis, nó
freagra na ceiste, atá san iarbheart ag brath ar chomhlíonadh choinníoll an chéadbhirt. Is
clásal coinníollach gach céadbheart i samplaí alt 32.1 (ach féach 32.18.
Cé go mbíonn céadbheart an chlásail choinníollaigh faoi réir ag an iarbheart de réir comhréire
(go díreach mar a bhíonn aon fhochlásal eile faoi réir ag a uaschlásal), bíonn an t-iarbheart
faoi réir ag a chéadbheart de réir loighce. Sin é an fáth atá le "céadbheart" a thabhairt ar an
bhfochlásal.
32.3 Má, dá, mura na cónaisc is gnáiche i dtosach an chlásail choinníollaigh.
AN COINNÍOLL OSCAILTE
32.4 Féadann coinníoll an chlásail choinníollaigh bheith oscailte nó iata.
Is coinníoll oscailte é nuair nach nochtann an cainteoir, trí fhoirm na habairte, a thuairim féin
i dtaobh fhíoras ná fhéidearthacht ná dhóchúlacht chomhlíonadh an choinníll: más tú Mac Dé
tuirling den chros.
327 Is minic áfach a insíonn an comhthéacs i gcoinníoll oscailte gur comhlíonadh nó gur dócha
go gcomhlíonfar an coinníoll, nó a mhalairt.
Má agus mura na cónaisc a úsáidtear le coinníoll oscailte go hiondúil-- má i gcás
coinníollacha dearfacha, agus mura nó má ... gan i gcás coinníollacha diúltacha. Úsáidtear dá
sa chlaoninsint i gcásanna áirithe.
An coinníoll dearfach
32.5 Sna cásanna is simplí bíonn an modh táscach sa chéadbheart, agus an táscach nó an
t-ordaitheach nó an foshuiteach láithreach san iarbheart de réir bhrí na habairte: má tá scian
agat taispeáin dom í; más leat an gluaisteán tá an t-ádh ort; má tá do chos briste go bhfóire
Dia ort; má bhíonn sé ar scoil gach lá is maith an rud é; má bhíonn sé ar scoil amárach
feicfidh mé é (15.7); má bhuaileann tú leis anocht abair leis teacht chugam; má thosaíonn an
tríú cogadh go sábhála Dia sinn; má chuaigh sé ar an aonach beidh sé déanach abhaile; má
d'fhanadh sí cois na tine bhíodh cúis aici.
32.6 Is féidir an coinníollach a chur ar lorg má (= ní), go díreach mar is féidir é a chur ar
lorg ní: nuair a d'fheicfeá í (capall) má d'iarrfá an dara hollmhaitheas!
32.7 An coinníollach maolaitheach a luaitear in 15.15, úsáidtear é uaireanta sa chéadbheart
agus san iarbheart d'ainneoin na réimíre má.
lsa chéadbheart: bhí sé ráite go dtiocfadh leis míorúiltí a dhéanamh, ach má
thiocfadh is mór an trua nár chuidigh sé linne. Is clásal oscailte dearfach an chéad chlásal
coinníollach thuas. Mar sin de ní mór má a úsáid (féach an míniú ar chlásal oscailte in 32.4).
Is ionann má thiocfadh leis agus más fíor go dtiocfadh leis.
lsan iarbheart: má fhaigheann tú caoi b'fhéidir go labhrófá ar mo shon; má tá céim
ollscoile aige ba chóir go mbeadh sé sásúil.
32.8 An coinníoll diúltach
Freagraíonn samplaí na dtrí roinn thíos do shamplaí na dtrí alt roimhe seo.
328 lmura bhfuil airgead agat go bhfóire Dia ort; mura leat an gluaisteán ná bain leis;
ná fan leis má tá sé gan teacht fós; mura dté[ann] sé chun an Aifrinn gach Domhnach tá cúis
leis; mura dté (rachaidh) tú abhaile ní bhfaighidh tú aon dinnéar; murar ith sé a chuid ní
foláir nó tá sé gan a bheith ar fónamh; mura dtéadh sé abhaile bhíodh imní ar a bhean (32.5)
lNí mhairfeá cúig nóiméad tar éis é sin a ól. Mura mairfinn ní ólfaidh mé é (32.6)
lmura dtaga sé anois b'fhéidir nach dtiocfadh sé choíche; mura bhfuil céim ollscoile
aige ba chóir gan an post a thabhairt dó (32.7).
AN COINNÍOLL IATA
32.9 Deirtear gur coinníoll iata atá sa chéadbheart má léiríonn an clásal amhras an
chainteora faoi chomhlíonadh an choinníll nó a chinnteacht faoi neamhfhéidearthacht a
chomhlíonta nó go bhfuil a fhios aige nár comhlíonadh é.
Dá an cónasc i gcéadbheart dearfach; mura nó dá ... gan i gcéadbheart diúltach.
Ní athraítear foirm an bhriathair de réir am an ghníomhaithe murab ionann is an gnás
i mórán teangacha Eorpacha eile.
dá dtéadh (rachadh) Liam ann inné (anois, amárach) gheobhadh sé an leabhar; mura dtéadh
(rachadh) Liam ann inné (anois, amárach) ní bhfaigheadh sé an leabhar; dá mbeadh sé gan
chiall ní choimeádfaí sa bhanc é.
Sa chéad abairt thuas cuireann an cainteoir in iúl go gceapann sé nach ndeachaigh, nó nach
dócha go ndeachaigh Liam ann inné; nó go gceapann sé nach rachaidh nó nach dócha go
rachaidh Liam ann anois nó amárach.
Sa dara habairt cuireann sé in iúl go gceapann sé go ndeachaigh, nó gur dócha go ndeachaigh
Liam ann inné; nó go gceapann sé go rachaidh, nó gur dócha go rachaidh Liam ann anois nó
amárach.
32.10 Ní dhéantar aon athrú ar bhriathar an chéadbhirt sa chlaoninsint; ná ní athraítear an
t-iarbheart ach de réir na ngnáthrialacha (15.23-28). Cuirtear dá in áit má sa chlaoninsint ar
329 chéadbheart oscailte nuair atá am fáistineach i gceist, ach dá bharr sin tarlaíonn uaireanta go
mbíonn athbhrí ag gabháil leis an gclaoninsint sa mhéid nach féidir a rá cé acu má nó dá a bhí
san insint dhíreach. Mar shampla, is féidir dhá insint dhíreacha a chur ar an abairt seo a
leanas: dúirt Éamann go rachadh Eibhlín ag snámh dá dtriomódh sé.
"Rachaidh Eibhlín ag snámh má thriomaíonn sé," ar seisean.
"Rachadh Eibhlín ag snámh dá dtriomódh sé," ar seisean.
Gabhann athbhrí le clásail dar tús mura sa tslí chéanna. Mar shampla, is féidir an dá
insint dhíreacha seo a leanas a chur ar an abairt chuala mé go dteipfeadh ar Threasa mura
ndéanfadh sí a dícheall.
Teipfidh ar Threasa mura ndéanfaidh sí a dícheall.
Theipfeadh ar Threasa mura ndéanfadh sí a dícheall.
LEAGANACHA TREISE
32.11 Chun treise a chur le dearfacht nó le diúltacht an choinníll is féidir ceann de na múnlaí
seo a leanas a úsáid mar chéadbheart i gcoinníoll oscailte.
Úsáidtear múnlaí (i), (ii), (iv) cibé acu dearfach nó diúltach an coinníoll; agus úsáidtear
múnlaí (i), (ii), (iii) cibé am atá i gceist:
(i) más rud é (más ní, má tá, má tá i ndán, má tharlaíonn) + fochlásal ráiteasach: más rud é
go dtiocfaidh sé; más ní nár tháinig sí; má tá nach bhfuil sí tinn; má tá i ndán gur tú bean mo
mhic; má tharlaíonn gur bádh iad
(ii) más amhlaidh + clásal coibhneasta díreach: más amhlaidh is fearr leat é; más
amhlaidh nach bhfacthas mé
(iii) mura rud é + fochlásal ráiteasach: cad a tharla dó mura rud é go bhfuil sé marbh?
(iv) má ba rud é + fochlásal ráiteasach: cad a chuir fearg air má ba rud é nach raibh suim
aige sa scéal?
330 32.12 Chun treise a chur le dearfacht nó le diúltacht an choinníll is féidir ceann de na múnlaí
seo a leanas a úsáid mar chéadbheart i gcoinníoll iata. Úsáidtear múnlaí (i) thíos i gclásal iata
ar bith. I gclásail iata dhiúltacha a úsáidtear múnlaí (ii), (iii):
(i) dá mba rud é (dá mba, dá mbeadh i ndán, dá dtarlódh) + fochlásal ráiteasach a bhfuil a
bhriathar sa mhodh coinníollach: cad a dhéanfaí dá mba rud é go mbeadh sí marbh? ba mhór
an t-amadán mé dá mba [rud é] nach gcreidfinn aon ní atá os cionn mo thuisceana; dá
mbeadh i ndán go bpósfadh Nuala é gheobhadh sí teach is talamh ón athair; dá dtarlódh
nach bhfilleadh sé cé a gheobhadh an fheirm? ní dhíolfaidís an teach an lá sin dá mba nach
bhfaighidís leathchéad míle punt air.
Cuir an abairt dheireanach sin i gcomparáid leis an leath-chlaoninsint atá ar chlásal oscailte san abairt seo a leanas:
ní dhíolfaidís an teach mura bhfaighidís leathchéad míle punt ("ní dhíolfaimid an teach mura bhfaighimid leathchéad míle
punt air" ar siad ina n-aigne féin).
(ii) dá mbeadh + ainmní + gan + ainm briathartha (nó frása ainm bhriathartha): bheadh
gléas ní b'fhearr ort cuidiú le hobair na Gaeilge dá mbeifeá gan bheith ina muinín mar
ghléas beatha; dá mbeadh sé gan teacht céard a dhéanfaí?
(iii) dá mbeadh gan + ainm bhriathartha: ba chuma i dtaca le holc dá mbeadh gan ocras a
bheith orainn; dá mbeadh gan talamh a bheith le goid ní bheadh oiread iomrá ar chreideamh
is atá; níor chás di dá mbeadh gan bheith ina haghaidh ach oscailt an Domhnaigh;
gheobhaidh tú bean ach dá mbeadh gan airgead a bheith aici nár bheag ab fhiú duit an
cailín óg?
Ní mar a chéile feidhm na gcéadbheart diúltach atá in (i), (ii), (iii), thuas agus feidhm clásal dar múnla mura
mbeadh (murab é, ach ab é) + fochlásal ráiteasach a bhfuil a bhriathar sa mhodh táscach (32.22).
32.13 Más mian treisiú a dhéanamh ar aon chuid ar leith den chéadbheart téitear i muinín na
modhanna treisithe atá in 16.50-62:
lcoinníoll oscailte: más leatsa a labhair sé; más inné a tháinig an soitheach; más
buíochas a gheofar; mura duitse a tugadh é; murab abhaile a chuaigh an créatúr
331 lcoinníoll iata (ní mór an modh coinníollach sa chlásal coibhneasta): dá mba agatsa
a bheadh an sparán; dá mba le speal a dhéanfaí an obair; dá mba é féin ba rí orthu; mura sa
samhradh a thiocfadh sé; murab imithe abhaile a bheadh sé; murab imní a bheadh air;
murab é a bheadh ann.
Féach gur foirm phríomha agus nach foirm stairiúil atá sa dá chumasc den chopail agus mura (i.e. mura, murab)
sna cásanna seo.
32.14 Is féidir dhá chéadbheart chomhordaitheacha a chur as a chéile gan a múnla a athrú:
má thagann sé agus má fheiceann sé thú; dá dtiocfadh sé agus dá bhfeicfeadh sé thú.
Ach is é is gnáiche an dara céadbheart a chur
li riocht frása ainm bhriathartha: má théann sé isteach agus gan an caipín a bhaint
de; má thugann tú turas ar an Róimh agus an Pápa a fheiceáil; mura dtaga sibh liom agus an
fhleá a chaitheamh; dá n-éistfeá liom agus gan bheith ag síorchaint; dá mbuailfinn le
Cárthach agus an iasacht a iarraidh air...
li riocht fochlásal ráiteasach más má nó dá is tús don chéad chéadbheart: má thagann
sé amárach agus go (nach) bhfeicfidh sé mé; dá bhfanaidís anuraidh agus go (nach) ngabhfaí
iad ...
Ní foláir an fáistineach a úsáid sa dara clásal den chéad sampla i (ii) chun an fáistineach a léiriú cé gurb é an
gnáthláithreach atá sa chéad chlásal, agus an coinníollach a úsáid sa dara clásal den dara sampla d'ainneoin an foshuiteach
caite a bheith sa chéad chlásal ar lorg dá.
32.15 Bíonn an t-iarbheart ar iarraidh in intriachtaí áirithe
lar lorg dá: dá mbeadh a fhios agat! marbh a rugadh iad - dá bhfeiceadh sí beo iad!
lar lorg má (= ní, níor): ar m'anam má d'aithin mé féin iad! dream garbh a bhí i
muintir a athar, agus má ba thaise do mhuintir a mháthar! dar Colm Cille na bhfeart má bhí
áibhéil i gcaint an Fhir Dhorcha! chuireamar Pilib sa chúl ansin, ach má b'fhearr mar sin é!
lar lorg mura (le searbhas): murab é an t-am é chun Aifreann a rá! mura glic atá tú!
murab ort atá an deabhadh!
332 Bíonn an t-iarbheart ar iarraidh i gclásail chomparáideacha áirithe freisin (33.6).
32.16 Uaireanta fágtar an céadbheart ar lár má thagann nó roimh an iarbheart: imígí anois nó
[mura n-imí] ní bheidh caoi agaibh ar ball; tá tú bodhar nó [mura bhfuil] chuala tú mé; ná
bris é nó [má bhriseann] díolfaidh tú as.
32.17 Mura
Freagraíonn mura don Bhéarla if not. Ní hionann é agus an Béarla unless. Coinníoll dúbailte
a ghabhann le unless go hiondúil; coinníoll singil le if not agus le mura (34.2). Sin é an fáth
ar féidir iarbheart ceisteach nó guítheach a úsáid le mura: mura bhfuil airgead agat cad is
féidir a dhéanamh? go maithe Dia duit é mura bhfuil tú ag insint na fírinne; ní féidir a
gceannach mura bhfuil agat ach punt; murar bhlais tú riamh cheana é ná blais choíche é.
32.18 Mura bhfuil an ghuí nó fírinne an ráitis nó freagra na ceiste atá san iarbheart ag brath
ar chomhlíonadh choinníoll an chéadbhirt, ní clásal coinníollach ceart an céadbheart
d'ainneoin coinníoll a bheith ann.
Ní fíorchlásail choinníollacha atá i gceist le
lcéadbheart reitriciúil: bhí sé caoga bliain d'aois má bhí sé bliain; tá sé i gcontúirt a
bháite má bhí aon fhear riamh ann.
lcéadbheart aisbhreathnaitheach: táthar ag cuartú a muintire má tá muintir ar bith
aici; bhí an focal sin pas beag crua má thuig siad é; is ann atá an fhírinne dá n-éistimis leis;
tá sé curtha in áit dheas dá mbeadh deis curtha ar an uaigh.
Sa chéadbheart reitriciúil, is amhlaidh a chuireann an clásal breis cinnteachta i gcéill;
sa chéadbheart aisbhreathnaitheach, féachann an cainteoir siar ar a bhfuil ráite aige agus ansin
maolaíonn sé an chaint sin le céadbheart. Sórt clásail chuimsithigh an céadbheart seo go
minic.
333 D'fhéadfaí a rá i dtaobh cuid de na habairtí sin go bhfuil an fíor-iarbheart in easnamh. Mar
shampla, d'fhéadfaí na focail agus bí cinnte gur bhraith siad crua é a chur isteach roimh má
thuig siad é thuas.
Os a choinne sin níl rian de chéadbheart ná d'iarbheart sna habairtí seo a leanas cé go bhfuil
siad gaolmhar ó thaobh brí leis na samplaí den chéadbheart aisbhreathnaitheach thuas: is fíor
an focal é, an té a mhachnódh air (= dá ndéanfadh duine machnamh air chaithfeadh sé a
admháil gur fíor an focal é); is deas an scéal é, an té a thuigfeadh é.
Ní fíorchlásal coinníollach ach oiread an céadbheart faomhach ná an céadbheart
neamhchúiseach.
MURACH; ACH
32.19 Más mian a chur in iúl go mbeadh nithe ar chuma áirithe mura mbeadh rud éigin á
n-athrú, úsáidtear ceann de na cónaisc murach nó ach, agus feidhm réamhfhocal acu, roimh
chlásal ainmfhoclach nó a chothrom:
chaillfí an cluiche murach Seán (tusa, m'athair, an lá a bheith fliuch, go raibh Seán ag imirt,
nach raibh an t-ádh ar an muintir eile, chomh maith is a bhí an lánchúlaí, a fheabhas a bhí
an cúl báire, a ndearna an captaen);
murach go raibh (bhfuil, mbeidh) sé imithe chríochnóimis an obair inné (inniu, amárach); ní
rachainn ann inné (inniu, amárach) ach feabhas na haimsire; ach go bhfaca mo dhá shúil
féin é ní chreidfinn é; is fada ó déarfainn i (Laoi na mBuann) ach go raibh mé ag déanamh
nach gcreidfidís seo inti.
Tabhair faoi deara
lgo n-oireann na múnlaí sin don ócáid cibé am (láithreach, caite, fáistineach) atá i
gceist
lgurb é an modh táscach a úsáidtear sa chlásal a leanann murach nó ach
lgurb é an modh coinníollach atá sa phríomhchlásal (ach féach 32.20).
334 32.20 Is minic a úsáidtear táscach caite an bhriathair bí sa phríomhchlásal d'fhonn beochta:
murach gur stad an capall bhí mé marbh (in ionad mharófaí mé). Féach 15.13.
32.21 Saghas céadbhirt iata is ea an chuid den abairt dar tús murach nó ach. Tá níos mó ná
céadbheart ann, áfach, óir cuirtear neamh-chomhlíonadh an choinníll in iúl dúinn go lom
díreach. Mar shampla, is ionann brí don dá abairt seo a leanas:
Bheinn ann amárach murach go mbeidh mé ar scoil.
Bheinn ann amárach mura mbeinn ar scoil -- ach beidh mé ar scoil. Féach mar atá brí
murach, ach, ag na focail Bhéarla but for [the fact that].
Corruair úsáidtear an saghas sin frása mar a bheadh gnáth-chéadbheart oscailte ann: caillfear
iad ach grásta Dé.
32.22 Úsáidtear na frásaí mura mbeadh, murab é, ach ab (gurb) é, in ionad murach, ach
freisin: mura mbeadh é chaillfí an cluiche; murab é go bhfaca mo dhá shúil féin é ní
chreidfinn é.
335 33
CLÁSAIL FHAOMHACHA & CLÁSAIL CHOMPARÁIDEACHA
CLÁSAIL FHAOMHACHA
33.1 Is é is clásal faomhach ann clásal dobhriathartha ina gcuirtear in iúl gur fíor ráiteas a
uaschlásail d'ainneoin ráiteas an chlásail dhobhriathartha a bheith fíor. Seo na
príomhshaghsanna
lclásail dar múnla ach (ar a shon, bíodh, cé, [d']ainneoin, i dtaobh is, i ndiaidh is,
siúd is, tar éis) + fochlásal ráiteasach: chuala mé, ach nach de mo ghnóthaí é, go raibh sé ar
meisce aréir; ar a shon go bhfuil sé tinn, beidh sé sa rás; bíodh nach n-aithním é, aithníonn
sé mise; cé gur agamsa atá an t-airgead, ní liom é; d'ainneoin go raibh sé tuirseach,
chríochnaigh sé an obair; ní chaitheann sé toitíní anois, i ndiaidh is (i dtaobh is) go bhfuil
dúil mhór aige iontu; bhí croí maith aici, siúd is nach raibh sin le sonrú uirthi; fear maith é,
tar éis nár thug sé aon chúnamh domsa.
Bíonn frása ainm bhriathartha in áit an chlásail fhaomhaigh uaireanta: d'ainneoin é a bheith tinn; i ndiaidh dúil
mhór a bheith aige iontu; tar éis gan é a bheith ag cuidiú liom.
Agus is minic an aidiacht shealbhach (3ú pearsa, u., fir.) in ionad an chlásail nó an fhrása: ar a shon sin; dá
ainneoin sin; ina thaobh sin; ina dhiaidh sin; tar a éis sin.
lclásail choibhneasta: níor fhéad sé an clár a ghearradh, i ndiaidh chomh géar is a
bhí an scian; géar is uile mar a bhí sí, ní raibh sí géar go leor; thost gach duine, ar
leathmheisce is mar a bhí siad; is cuma cad é chomh fliuch is a bhíodh an lá, théadh sé
amach; dá fheabhas [mar] a shnámhann Peadar, is fearr Pól; dá fheabhas dá ritheann sé, níl
sé mear go leor.
D'fhéadfaí cuid de na fochlásail dheireanacha sin thuas a áireamh ina gclásail neamhchúiseacha freisin.
33.2 Tig le céadbheart bheith ina chlásal faomhach. In ionad fírinne ráiteas an iarbhirt a
bheith ag brath ar chomhlíonadh choinníoll an chéadbhirt, is amhlaidh a chuirtear in iúl gur
fíor an ráiteas sin d'ainneoin chomhlíonadh an choinníll. Má tá aon difríocht comhréire idir
336 abairtí le céadbheart faomhach agus cinn le céadbheart coinníollach is annamh agus is beag é.
Féach 33.4.
Aithnítear idir an dá shaghas abairtí
lón gcomhthéacs: chuardaigh siad arís ach má chuardaigh ní bhfuair siad an corp
lón dobhriathar treise féin: má tá sí bocht féin tá sí ionraic
lón bhfrása fiú amháin: fiú amháin má theip air ní air atá an locht
ló aimsirí na mbriathra: maróidh mé é dá gcrochtaí mé. 33.3 Freagraíonn
samplaí na naoi roinn seo a leanas do shamplaí na n-alt ar na clásail choinníollacha a bhfuil a
n-uimhreacha faoi lúibíní.
(i) má tá sé anseo [féin] ní fheicim é; má fhaighim an chéad duais ní díotsa a bheidh mé
buíoch; ní bhfuair sé bás más iontach le rá é; bhí sé an-fhuar inné ach má bhí féin bhí sé go
deas (32.5)
(ii) dúirt sí liom gan dul amach dá mbeadh an lá te féin (32.13)
(iii) má ba shagart féin é ní thiocfadh leis sin a dhéanamh; má tá tú tuirseach féin b'fhéidir
go dtabharfá isteach cliabh móna (32.7)
(iv) mura bhfuil Gearmáinis aige tá Fraincis aige; mura bhfaca mé ag dul amach é
chonaic mé ag teacht isteach é; mura ndéana mé ach baint lena bhrat, beidh mé leigheasta;
mura dtéadh sé chun an Aifrinn, ní díobháil creidimh ach díobháil éadaí ba chúis leis (32.8)
(v) dá mbeadh soineann go Samhain bheadh breall ar dhuine éigin; dá mba dheachtóir
féin é, ní éireodh leis; mura n-aithneoinn féin é, chuirfinn forrán air; mura ndíolfá ach uan
caorach leis, chaithfeá deoch a tharraingt dó (32.9)
(vi) ní fhéachfadh sé ar Shadhbh dá mba nach mbeadh in Éirinn ach í; an gasúr miotalach a
chuirfeadh isteach a fhostú dá mbeadh i ndán nach mbeadh air ach leathchos; dá mbeadh sé
gan a fháil ach punt bheadh sé sásta; rachainnse amach a throid dá mbeadh gan bheith liom
ach mé féin (32.12 (iii))
337 (vii) más i scairdeitleán féin atá sé ag dul beidh sé déanach; dá mba anois féin a thiocfadh
sé ní ligfí isteach é (32.12)
(viii) fiú amháin dá dtagadh sé agus airgead síos a thairiscint... (32.14)
(ix) mura dtagadh sé go dtí í ach uair sa choicís! mura mbeadh ann ach sméideadh na súl
féin! dá bhfaigheadh sé aon phunt amháin féin! (32.15)
33.4 Más clásal iata féin an clásal faomhach is minic an modh táscach nó an modh
ordaitheach san iarbheart: tá sé molta dá mbeinn i mo thost; beidh bean agam roimh mhaidin
dá mba í iníon Chiotaí na Scuab í; tá sé riachtanach an fhírinne a rá dá mbeadh sé ina
dhomlas; tógfaidh sé cian díot mura mbeadh ann ach sin; tabhair dom déirc ar son Dé mura
mbeadh ann ach pingin; dá mbeadh sé gan ardú a fháil choíche ní pá beag a bhí aige; dá
mbeadh gan dada a bheith ann ach ómós do d'fhear caithfidh tú ábhar cóta a ghlacadh uaim;
leanfaidh mé é dá mbeadh i ndán dom siúl as seo go Cionn tSáile; tá sé thar am aige scor dá
mb'ar ball a thosódh sé; beidh fáilte romhat dá mb'ar uair an mheán oíche é.
33.5 Is féidir le clásal coinníollach agus clásal faomhach bheith ina gcéadbhearta ag an
iarbheart céanna: cad é an tairbhe do dhuine bheith á mhaíomh nach séanfaidh sé a
chreideamh dá mbeifí chun é a shracadh idir capaill, má tá nimh an pheaca istigh ina anam?
má fheicim é maróidh mé é dá gcrochtaí mé.
CLÁSAIL CHOMPARÁIDEACHA
33.6 Clásal comparáideach a thugtar ar chlásal dobhriathartha a chuireann in iúl go bhfuil
cosúlacht nó comhtheacht nó a mhalairt idir ráiteas nó ceist an uaschlásail agus ráiteas an
chlásail dhobhriathartha. Seo na príomhshaghsanna
lclásail dar múnla ná (amhail, mar) + clásal coibhneasta: tá sé níos fearr ná a bhí sé;
ní mar a shíltear a bhítear; d'éirigh sé mar a bheadh faoileán ann; lean sé den obair mar
(amhail) nach gcloisfeadh sé mé
338 lclásail dar múnla amhail (cosúil le, de réir, faoi, i gcomórtas le, i bhfarradh is, le
hais, ná, seachas, thar) + mar + clásal coibhneasta: tá sé ag siúl amhail mar a bheadh na
bróga á ghortú; tá sé ag siúl amhail mar nach mbeadh áit na coise déanta aige sna bróga
nua; níl Niall cosúil le mar a bhí sé; chuirimis airgead abhaile de réir (faoi) mar a thuillimis
é; lean sé den obair faoi mar nach gcloisfeadh sé mé; tá na fuinneoga fairsing anseo i
gcomórtas le (le hais, i bhfarradh is) mar atá siad thall; tá sé níos fearr ná mar a bhí sé; tá
níos mó féir ann anois seachas (thar) mar a bhíodh fadó
lclásail dar múnla chomh + aidiacht (nó dobhriathar) + is (nó agus) + clásal
coibhneasta (dearfach nó diúltach): tá Éire chomh fliuch agus a bhí sí anuraidh; tá an pobal
chomh corraithe is nach bhfaca mé riamh cheana iad
lclásail dar múnla chomh ... is + clásal coibhneasta (díreach nó neamhdhíreach), ag
cáiliú aidiacht atá idir chomh agus is: tá sé ar fhear chomh macánta is a bhuail riamh liom;
seo anseo gunna chomh fíor is ar scaoil aon fhear riamh urchar as
Má áirítear an aidiacht ina cuid den chlásal is clásal aidiachtach é ag cáiliú an réamhtheachtaí fhear, gunna.
lclásail dar múnla oiread [...] agus + clásal coibhneasta: níl oiread [airgid] aige agus
a cheapfá; tá an oiread acu ann agus nach mbeidh ídithe go deo
Is deacair clásail den sórt seo a aicmiú ach freagraíonn siad do chlásail chomparáideacha i dteangacha eile.
lclásail dar múnla ach oiread (ach chomh beag, amhail, chomh + aidiacht nó
dobhriathar, fearacht, ionann) + agus (nó is) + céadbheart dar tús dá. Corruair cuirtear
iarbheart isteach ar lorg agus, ach is gnáiche go mór an t-iarbheart a bheith intuigthe: ní raibh
broideadh le mothú ach oiread agus [a bheadh] dá mbeadh gan iasc a bheith beo san
fharraige; níor fhéach sé suas ach chomh beag agus dá mba nach gcloisfeadh sé aon ní; mhol
sé an sagart amhail is dá mba é an Pápa a bheadh ann; bhí a ghnúis chomh socair agus dá
mba ina chodladh a bheadh sé; tá an tseanbhean go maith dó fearacht is dá mba é a mac féin
é; labhair sí liom ionann agus dá mbeadh aithne aici orm
339 Níl aon chlásail chomparáideacha ann dar tús mura ag freagairt do na clásail chomparáideacha dar tús dá.
lclásail dar tús mar dhea (i leith is) + fochlásal ráiteasach: chuaigh sé abhaile go
luath mar dhea go raibh tinneas air; bhí sí ag pógadh an linbh i leith is gurbh é a mac féin é.
33.7 Úsáidtear cuid de na clásail saor mar intriachtaí: ach oiread agus dá mbeadh gan a
sháith Gaeilge a bheith aige! ach oiread agus dá mbeadh tairngreacht ar bith ag Miseog!
mar dhea nár chuala tú mé! i leith is go gceadóinnse é!
Cuirtear fochlásal ráiteasach in ionad an chéadbhirt ar lorg chomh ... agus ach coinnítear an
modh coinníollach: chomh maith agus go ndéanfadh sé aon bhlúire difríochta! chomh maith
agus nach mbeadh ár ndóthain righnis déanta againn cheana féin!
33.8 Tá roinnt frásaí comparáideacha ann freisin (11.39-44).
340 34
CLÁSAIL CHUIMSITHEACHA & CLÁSAIL NEAMHCHÚISEACHA
AN CLÁSAL CUIMSITHEACH
34.1 Clásal cuimsitheach a thugtar ar chlásal dobhriathartha a chuireann cuimse nó
teorainn le fírinne a uaschlásail.
Seo na saghsanna is coitianta
lclásail dar múnla sa mhéid + fochlásal ráiteasach: tá sé ar aon chéim leis an Athair
sa mhéid go bhfuil sé ina Dhia
lclásail dar múnla fad (chomh fada is, ar feadh) + clásal coibhneasta: níl aon eagla
orm roimhe fad atá mo ghunna liom; chomh fada is nach gcaithfidh siad iad siúd tá seans
éigin ag an gcine daonna; níor tháinig an dochtúir go fóill ar feadh a bhfuil a fhios agam
lclásail dar tús ach roimh mhúnlaí clásal éagsúil: tá mé ceart go leor ach go bhfuil
pian i mo cheann; ní dhearna sé aon righneas ach chomh beag agus a d'fhéadfadh sé; níl aon
eolas agam air ach oiread agus atá agatsa; urchóid ar bith ní raibh sé a dhéanamh ach mar
a bhí tú féin a dhéanamh; sin an bealach is fearr ach a dheacracht atá sé; is é Peadar an té is
cliste orthu ach chomh hóg is atá sé; is annamh a labhraíodh sé ach nuair a labhraítí leis
lclásail a bhfuil múnla fochlásail ráiteasaigh orthu: níor gabhadh riamh é nár
éalaigh sé; bhí Tomás ag an damhsa agus é ólta.-- mhuise, ní raibh riamh nach mbeadh
lclásail atá comhionann le péire de chéadbhearta contrártha.
34.2 Nuair a deir fear lena mhac ceannóidh mé rothar duit má bhuann tú an rás ní
chuireann sé aon ní in iúl i dtaobh cad a tharlóidh más duine éigin eile a bhuafaidh ach tá sé
intuigthe as an gcomhthéacs nach gceannóidh sé an rothar sa chás sin.
Nuair a deir duine rachaidh mé chuig an dochtúir mura mbeidh biseach orm ar maidin ní
insíonn sé cad a dhéanfaidh sé má bhíonn biseach air, ach tá sé intuigthe nach gá dó dul chuig
an dochtúir má bhíonn biseach air, ach más mian le duine a chur in iúl go soiléir go bhfuil an
341 dá chéadbheart chontrártha i gceist aige mar aon lena dhá n-iarbheart, féadfaidh sé feidhm a
bhaint as clásal cuimsitheach dar múnla ach (ar acht, ar choinníoll, ar chuntar, i
gcleithiúnas) + fochlásal ráiteasach: ní bheadh sé sásta dul ach go mbeadh Seán leis; cailín
ciúin í ach nach gcuirfí fearg uirthi; tá cead agat dul ar acht go mbeidh tú ar ais roimh a
deich; tá sí sásta glacadh leis an bpost ar choinníoll go bhfaighidh sí deich míle punt sa
bhliain; tabharfaidh mé duit é ar chuntar nach n-iarrfar arís é; inseoidh mé scéal i
gcleithiúnas go ndéarfaidh tusa amhrán.
Is ionann brí don abairt dheireanach thuas agus don abairt seo a leanas: inseoidh mé scéal má deir tusa amhrán,
ach ní inseoidh mura ndéarfaidh. Is féidir abairt den saghas céanna (i.e. abairt ina bhfuil dhá chéadbheart chontrártha agus a
dhá n-iarbheart) a úsáid in ionad gach ceann de na cúig abairt eile thuas.
34.3 Tá a lán frásaí ann a fhreagraíonn do chlásail chuimsitheacha mar atá roimhe seo:
aontaím leat sa mhéid sin amháin; tá an Ghaeilge cuibheasach aige chomh fada lena
scríobh; níl aon duine ann ar feadh m'eolais; níor buaileadh an clog go bhfios dom; tháinig
sé slán ón gcogadh i dtaca le holc. Féach freisin 22.7.
Is ainm briathartha nó frása ainm bhriathartha a fhreagraíonn don fhochlásal ráiteasach in
34.1: tá an leigheas le fáil agat ach teacht; cailín ciúin í ach gan fearg a chur uirthi;
tabharfar do phasáiste duit ar chuntar tú a imeacht go Meiriceá láithreach.
AN CLÁSAL NEAMHCHÚISEACH
34.4 Clásal neamhchúiseach a thugtar ar chlásal dobhriathartha a chuireann in iúl gur fíor
ráiteas a uaschlásail cibé faoi ghnéithe áirithe den chás. Seo na saghsanna is coitianta
lclásail ina bhfuil an t-ainm teibí céime: dá olcas a ritheann tusa is measa mise; dá
mhéad a bhfuair sé ní raibh sé sásta
lclásail ina bhfuil dhá chéadbheart chontrártha: más olc maith leat é caithfidh tú
glacadh leis; más i mo luí dom, más í mo shuí dom, tá an phian ann i gcónaí; más é Seán é nó
murab é ligfidh mé isteach é; beo nó marbh é tá teipthe orainne
342 lclásail ina bhfuil céadbheart amháin: tá mé réidh anois murab ionann agus riamh;
rachaidh mé go dtí an cluiche peile murab ionann agus an cluiche iomána
lclásail ina bhfuil an modh ordaitheach: phósfadh sé an chéad bhean a chasfaí air
bíodh sí críonna nó óg; cuirfidh mé caoga punt ar an gcapall bán, bainim nó caillim
lclásail dar tús cibé [ar bith]: chuaigh sé síos an bóthar cibé áit a raibh sé ag dul;
tar isteach cibé thú féin; cibé nach raibh ann bhí Conchúr ann; cibé rud a dúirt sé chuir sé
fearg ar a lán daoine. Foshaghas is ea clásail dar tús cibé acu: cibé acu ag magadh nó dáiríre
atá tú is maith í do chaint; cibé acu is í is ciontach nó nach í, táimid tuirseach di; capall
rása?-- cibé acu is ea nó nach ea is breá an t-ainmhí é; cibé duine a rachaidh nó (ná) nach
rachaidh, fanfaidh tusa.
Is i gclásal neamhchúiseach a úsáidtear cibé acu, agus is i bpríomhchlásal nó i gclásal ainmfhoclach a úsáidtear cé
acu. Féach freisin 29.2.
34.5 Tá roinnt frásaí neamhchúiseacha ann: tá an gort beag faoi uisce cibé faoin ngort mór;
cibé scéal é; cibé ar bith; ar scor ar bith; ar chuma ar bith; cibé acu sin de.
343 35
AN CHLAONINSINT
35.1 Nuair is mian athinsint a dhéanamh ar chaint is féidir í a thabhairt focal ar fhocal mar
a dúradh ar dtús í le cúnamh na bhfocal arsa, a deir, a dúirt. Insint dhíreach nó ré-insint a
thugtar ar an athinsint sin.
Nó is féidir tosú le ceann de na briathra réamhrá abair, fiafraigh, iarr, ordaigh, etc.) agus
athruithe áirithe a dhéanamh ar na focail atá le hathinsint. Claoninsint a thugtar ar an athinsint
sin.
35.2 An briathar réamhrá
An briathar réamhrá atá le húsáid, braitheann sé ar an sórt cainte atá le hathinsint, ráiteas nó
ceist nó ordú nó guí.
Ráiteas: Tosaítear le briathar éigin de shaghas abair, admhaigh, etc.: dúirt Conall gur
tháinig an dochtúir.
Ceist: Tosaítear le fiafraigh, fiosraigh, cuir faisnéis, etc.: d'fhiafraigh sé díom cá raibh Peig;
chuir sé faisnéis orm cérbh í.
Iarratas: Tosaítear le iarr, impigh, agair, abair, ordaigh, etc., de réir bhrí agus chomhthéacs
na cainte atá le hathinsint: d'iarr (d'impigh) an leanbh orm cabhrú leis; d'agair an fear bocht
mé cúnamh éigin a thabhairt dó; d'ordaigh an rí dom (dúirt an rí liom) imeacht ó thuaidh.
Guí: Tosaítear le guigh, iarr, etc.: ghuigh sé Dia ciall a thabhairt dom.
35.3 Is iomaí slí eile atá ann chun tús a chur ar an gclaoninsint. Mar shampla, más caint
lasánta nó mionna atá i gceist, d'fhéadfaí tosú mar seo: thug sé an leabhar (thug sé Dia,
mhionnaigh sé) go bhfaca sé gunna agam.
Nó is féidir an focal réamhrá a thoghadh as an gcaint atá le hathinsint nó ar shlí éigin eile:
iarraim ort imeacht; d'iarr sé orm imeacht; agraím thú is fan anseo; d'agair sí é fanacht ann;
tabharfaidh mé cúnamh daoibh; thairg sé cúnamh dóibh.
344 35.4 Úsáidtear modh na claoninsinte freisin chun tagairt a dhéanamh do chaint nach
ndearnadh fós, nó nach ndéarfar ar chor ar bith, ar lorg briathair a bhaineann le caint nó le
smaoineamh: abair leis teacht; déarfainn leis suí síos; dá n-ordóinn dó an gadaí a ghabháil;
fan go n-iarrfaidh mé air an doras a dhúnadh; d'imigh sé sula bhfiafróinn de cérbh é féin;
sílim go rachaidh mé.
35.5 Athrú ar an ngairmeach
Focal atá sa ghairmeach sa chaint bhunaidh déantar é a cheangal den bhriathar réamhrá le
réamhfhocal feiliúnach: suigh, a Lorcáin; dúirt sé le (d'ordaigh sé do) Lorcán suí.
ATHRÚ NA bhFORAINMNEACH
35.6 An dóigh a n-athraítear na forainmnigh sa chlaoninsint braitheann sé ar cé atá ag
athinsint agus ar cé leis a bhfuil sé ag caint. Cuir i gcás go ndúirt Pádraig le Máire,
"dhathóinn do theach duit dá ndíolfá mé," agus go ndéanann Pádraig (P.), Máire (M.), Seán
(S.) agus Cormac (C.) claoninsint ar an gcaint sin. Ciallaíodh an nod 1 -> 2 gur gá
forainmnigh den chéad phearsa a athrú go dtí an dara pearsa san uimhir chéanna.
Seo chuid de na príomhchásanna:
P. le M. Ní athraítear na forainmnigh.
Dúirt mé leat go ndathóinn do theach duit dá ndíolfá mé.
M. le P. 1 -> 2; 2 -> 1.
Dúirt tú liom go ndathófá mo theach dom dá ndíolfainn thú.
P. le S. 2 -> 3.
Dúirt mé le M. go ndathóinn a teach di dá ndíolfadh sí mé.
M. le S. 1 -> 3; 2 ->1.
Dúirt P. liom go ndathódh sé mo theach dom dá ndíolfainn é.
S. le C. 1->2; 2->3
Dúirt P. le M. go ndathódh sé a teach di dá ndíolfadh sí é.
345 Fágtar faoin léitheoir na cásanna seo: S. le P. (1 -> 2; 2-> 3); S. le M. (1 -> 3). Fágtar faoi
freisin claoninsintí an cheathrair ar chaint seo Sheáin: "dhathódh Pádraig do theach duit, a
Mháire, dá ndíolfá é."
Más mé, tú, sinn, sibh, is ainmní i gclásal ionannais ní mór fofhaisnéis sa chlaoninsint agus an t-ainmní a chur ag
an deireadh nuair is sa tríú pearsa a bheidh siad: is mé an cigire; dúirt sé gurb é an cigire é.
35.7 Uaireanta ní léir ón gclaoninsint ar abairt cad é téarma an fhorainmnigh murab eol an
comhthéacs. D'fhéadfadh an abairt dúirt sé go gcabhródh sé leis bheith ina claoninsint ar aon
abairt acu seo: cabhróidh mé leat (leis); cabhróidh tú liom (leis); cabhróidh sé liom (leat,
leis) etc.
Ach is gnách go léiríonn an comhthéacs é. Mar shampla, san abairt seo a leanas: nuair a
mhínigh Dónall do Chathal nach raibh aon duine ann ach Cathal chun cabhrú le Conchúr,
dúirt Cathal go gcabhródh sé leis.
Is léir gur claoninsint ar cabhróidh mé leis atá sa chlásal deireanach.
Mura leor an comhthéacs chun brí na claoninsinte a dhéanamh soiléir is minic a úsáidtear
ainmfhocal thar ceann forainmnigh cé go mb'fhéidir nach mbeadh sin san insint bhunaidh:
"thabharfainn fiche punt duitse agus dhá phunt dósan, a Liam"; dúirt sé le Liam go
dtabharfadh sé fiche punt do Liam agus dhá phunt dósan (don duine eile).
Mar an gcéanna déantar ainmfhocal a athlua chun múnla neamhchoitianta a sheachaint:
"thiocfadh liom féin agus leatsa an cleamhnas a dhéanamh, a rí"; dúirt an luch leis an rí go
dtiocfadh leis féin agus leis an rí an cleamhnas a dhéanamh.
Uaireanta ní mór an forainm treise féin a úsáid le forainmneach sa chlaoninsint in áit na
hiarmhíre treise, agus uaireanta eile ní mór an iarmhír threise a úsáid in ionad féin. Sin toisc
go bhfuil féin aisbhreathnaitheach agus nach bhfuil an iarmhír threise aisbhreathnaitheach.
Cuir i gcomparáid na cásanna seo a leanas
(i) Déanfaidh mise é. Dúirt Tomás go ndéanfadh sé féin é.
346 (ii) Déanfaidh mé féin é. Dúirt Tomás go ndéanfadh sé féin é.
(iii) Déanfaidh seisean é. Dúirt Tomás go ndéanfadh seisean é.
(iv) Déanfaidh sé féin é. Dúirt Tomás go ndéanfadh seisean é.
Sna claoninsintí is do Thomás a thagraíonn sé féin (aisbhreathnaitheach); do dhuine éigin eile
a thagraíonn seisean.
ATHRUITHE AR ORDAITHEACH NA hINSINTE DÍRÍ
35.8 An dara pearsa den bhriathar agus an saorbhriathar:
l[Ná+] briathar gan chuspóir -> [gan +] ainm briathartha:
Éirigh [, a Stiofáin]; dúirt sé [le Stiofán] éirí.
Suígí [, a leanaí]; dúirt sí [leis na leanaí] suí.
Éistear leis; dúirt sí éisteacht leis.
Ná stad [, a Éamainn]; dúirt Eoin [le hÉamann] gan stad.
Ná héirígí [, a chairde]; d'iarr sí [ar a cairde] gan éirí.
Ná moillítear; deir an fógra gan moilliú.
l[Ná+] briathar + cuspóir -> [gan+] cuspóir + a (réamhfhocal) + ainm briathartha, go
hiondúil.
Las an solas[, a chailín]; dúirt sé [leis an gcailín] an solas a lasadh.
Ithigí bhur gcuid [,a leanaí]; d'iarr sí ar na leanaí a gcuid a ithe.
Ligtear isteach mé; d'iarr sé é a ligean isteach.
Ná bris iad [, a Cháit]; dúirt mo mháthair [le Cáit] gan iad a bhriseadh.
Ná labhraígí focal [, a fheara]; d'ordaigh sé [do na fir] gan focal a labhairt.
Ná hosclaítear an doras; d'ordaigh sé gan an doras a oscailt.
35.9 Más frása ainm bhriathartha nó clásal i gcuspóir na hinsinte dírí atá sa chuspóir
coinnítear an cuspóir ag deireadh na claoninsinte agus cuirtear a (aidiacht shealbhach
réamhthagrach) roimh an ainm briathartha.
347 Mol do Philib teacht isteach, a Anna; dúirt m'athair le hAnna a mholadh do Philib teacht
isteach.
Mínigh don oide nach raibh Antaine ar fónamh; d'iarr X ar Y a mhíniú don oide nach raibh
Antaine ar fónamh.
35.10 Maidir le horduithe agus iarratais áirithe is minic nach mbactar le claoninsint chruinn
ach go dtugtar éirim na cainte ar bhealach éigin eile. Mar shampla, is iomaí slí ina ndéantar
athinsint ar an abairt déan féin é:
dúirt A le B gur chóir dó féin é a dhéanamh; dúirt A le B go gcaithfeadh sé féin é a
dhéanamh; d'ordaigh A do B é a dhéanamh é féin.
35.11 Ní hiondúil an briathar cúnta déan a choinneáil sa chlaoninsint: déan iad a
chomhaireamh; dúirt sé iad a chomhaireamh.
35.12 An chéad phearsa agus an tríú pearsa den bhriathar
l[Ná+] briathar gan chuspóir + gníomhaí -> [gan +] gníomhaí + a (réamhfhocal) +
ainm briathartha.
Suíodh sé (suímis, suídís); dúirt Lil é (iad, iad) a shuí.
Ná suíodh sé (suímis, suídís); dúirt Lil gan é (iad, iad) a shuí.
Ní gnách claoninsint a dhéanamh ar ordú ina bhfuil an chéad phearsa uatha de bhriathar gan chuspóir: "Ná beirim ortsa san
úllord seo arís," arsa an garda; "Fanaim i mo thost, an ea?" a dúirt sé.
lTá dhá shlí ann chun an chlaoninsint a dhéanamh nuair a ghabhann cuspóir (atá ina
ainmfhocal) leis an mbriathar.
•[Ná+] briathar + gníomhaí + cuspóir -> [gan +] gníomhaí + a (réamhfhocal) + ainm
briathartha + ginideach an chuspóra.
Tógadh Déaglán an teach; dúirt sí Déaglán a thógáil an tí.
Ná brisimis (brisidís) na cupáin; dúirt sí gan iad a bhriseadh na gcupán.
Ná cloisim focal asaibh; dúirt Síle gan í a chloisteáil focail astu.
348 •[Ná+] briathar + gníomhaí + cuspóir -> [gan+] gníomhaí + cuspóir + a (réamhfhocal)
+ ainm briathartha: dúirt sí Déaglán an teach a thógáil; dúirt sí gan iad na cupáin a
bhriseadh; dúirt Síle gan í focal a chloisteáil astu.
Is minice anois a úsáidtear an múnla thuas ná an ceann roimhe; nó tugtar éirim na cainte mar atá léirithe in 35.10.
lMar an gcéanna más forainm pearsanta an cuspóir tá dhá shlí ann chun an
chlaoninsint a dhéanamh.
•[Ná+] briathar + gníomhaí + cuspóir -> [gan +] gníomhaí + cumasc den réamhfhocal
do agus aidiacht shealbhach a ghéilleann don fhorainm pearsanta in uimhir, i bpearsa agus in
inscne + ainm briathartha:
Tógadh Déaglán é; dúirt sí Déaglán a thógáil
Ná feicim arís iad; dúirt sí gan í a bhfeiceáil arís.
•[Ná+] briathar + gníomhaí + cuspóir -> [gan +] gníomhaí + cuspóir (forainm
pearsanta) + a (réamhfhocal) + ainm briathartha:
Dúirt sí Déaglán é a thógáil; dúirt sí gan í iad a fheiceáil arís.
Is minice anois a úsáidtear an múnla thuas ná an ceann roimhe; nó tugtar éirim na cainte mar atá léirithe in 35.10.
lMás frása ainm bhriathartha nó clásal an cuspóir: [Ná+] briathar + gníomhaí +
cuspóir -> [gan +] gníomhaí + a (réamhfhocal) + ainm briathartha + cuspóir:
Moladh an cisteoir an t-airgead a roinnt; dúirt sé an cisteoir a mholadh an t-airgead a
roinnt.
Socraídís go roinnfear an t-airgead; dúirt sé iad a shocrú go roinnfí an t-airgead.
Ná ceapaimis gur amadán é; dúirt sí gan iad a cheapadh gurbh amadán é.
Seo malairt insinte ar chuid de na claoninsintí thuas: dúirt sí gur chóir do Dhéaglán an teach a thógáil; dúirt sí go
gcaithfeadh Déaglán é a thógáil; d'ordaigh sí dóibh gan teacht ar a hamharc arís; d'iarr sé go molfadh an cainteoir an
t-airgead a roinnt; dúirt sé gur cheart dóibh a shocrú go roinnfí an t-airgead.
AN FOSHUITEACH GUÍTHEACH SAN INSINT DHÍREACH
35.13 Is féidir claoninsint a chur ar ghuí mar a dhéantar i gcás an mhodha ordaithigh.
349 Nár fhille siad; ghuigh sí gan iad filleadh.
Go n-éirí an turas libh; ghuigh sé an turas [a] éirí leo.
Go dtachta an t-iasc thú; ghuigh sí an t-iasc á thachtadh (é a thachtadh).
Nár lagaí Dia lámh Sheáin; d'iarr sí gan Dia lámh Sheáin a lagú.
35.14 Má tá an briathar in easnamh san insint dhíreach níl le déanamh sa chlaoninsint go
hiondúil ach cibé athrú is gá ar na forainmnigh.
Imeacht gan teacht ort! ghuigh sí imeacht gan teacht air.
Dia dár sábháil! d'iarr sé Dia á sábháil.
Faoi choimirce an Rí thú; ghuigh sí faoi choimirce an Rí é.
Slán leat; chuir sí slán leis.
Slán agaibh, a fheara; d'fhág sí slán ag na fir.
35.15 Is féidir fochlásal ráiteasach a chur in áit abairt na hinsinte dírí agus an briathar a chur
sa mhodh coinníollach.
Go dtaga do ríocht; ghuigh (guíonn) siad go dtiocfadh a ríocht.
Nár chúitítear do shaothar leat; iarrann (d'iarr) siad nach gcúiteofaí a saothar léi.
NA MODHANNA EILE SAN INSINT DHÍREACH
35.16 Sa chlaoninsint déantar fochlásal ráiteasach de phríomhchlásal ráiteasach.
Tá mé tinn; deir sé go bhfuil sé tinn.
Gheobhainn bás ann; dúirt Mairéad go bhfaigheadh sí bás ann.
Chonaic sí taibhse; dúirt Bríd go bhfaca sí taibhse.
Níor chualathas an clog; dúradh (dúirt sé, sí) nár chualathas an clog.
Ba é mo mhac é; dúirt Síle gurbh é a mac é.
35.17 Is gnách foirm an fhoclásail ráiteasaigh a úsáid faoi dhó in abairtí dar múnla: faisnéis +
is ea + ainmní.
Capall is ea é; deir sí gur capall gurb ea é.
350 Amadán ba ea Seán; dúirt Seosamh gur amadán gurbh ea Seán.
In Albain is ea rugadh í; dúirt Oscar gur in Albain gurbh ea a rugadh í.
Ní gá an chéad gur(bh) nuair a thagann frásaí áirithe agus clásail ama roimh is ea.
Dá luaithe is ea is fearr; deir sé dá luaithe gurb ea is fearr.
Nuair a dhúisigh mé is ea a scanraíodh mé; dúirt sí nuair a dhúisigh sí gurbh ea a
scanraíodh í.
35.18 Déantar fochlásal ráiteasach freisin de chlásal cúise ar lorg arae, mar, nó, óir mura
bhfuil fochlásal ráiteasach ar a lorg cheana féin (31.1).
D'fhan sé sa leaba arae (etc.) bhí sé tinn; dúirt sí gur fhan sé sa leaba arae (etc.) go raibh sé
tinn.
Fan thíos óir ní baol duit; d'agair sí é fanacht thíos óir nár bhaol dó.
35.19 Taobh amuigh d'athruithe pearsan agus aimsire agus mionathruithe eile (35.22,
35.23), fágtar gan athrú sa chlaoninsint
lpríomhchlásail cheisteacha:
An bhfuil Tomás tinn? Fiafraigh de an bhfuil Tomás tinn.
Cár fágadh na lasáin? D'fhiafraigh mé di cár fágadh na lasáin.
Cé thú féin? Cuirfidh Brian faisnéis uirthi cé hí féin.
lfochlásail nach fochlásail den saghas atá i gceist in 35.18:
Rithigí nuair a fhillfidh sí; abair leo rith nuair a fhillfidh sí.
Rachainn dá bhféadainn é; dúirt sé go rachadh sé dá bhféadadh sé é.
35.20 Más aimsir stairiúil atá sa bhriathar réamhrá, is iondúil aimsirí príomha na hinsinte
dírí a athrú de réir rialacha 15.23-24. Ní athraítear aimsirí atá stairiúil cheana féin.
Tá sé istigh; dúirt sí go raibh sé istigh.
Téann na garsúin an cóngar; dúirt sé go dtéadh na garsúin an cóngar.
Má thagann tú gheobhaidh tú iad; dúirt Séamas dá dtiocfadh sí go bhfaigheadh sí iad.
351 Tiocfaidh Ciarán sula n-imeoidh Peig; dúirt mé go dtiocfadh Ciarán sula n-imeodh Peig.
Fan go bhfeice mé; dúirt Máire liom fanacht go bhfeic[f]eadh sí.
35.21 Má tá rogha dhá aimsir san insint dhíreach idir an fáistineach agus an foshuiteach
láithreach, nó idir an coinníollach agus an foshuiteach caite, tá an rogha chéanna ann san
aistriú go claoninsint. Léiríonn an sampla deireanach thuas an méid sin.
Ach is minic nach ndéantar aimsir stairiúil d'aimsir phríomha i gcás na copaile i dtosach
abairtí treise dar múnla copail + faisnéis + clásal coibhneasta, nó nuair is fíoras atá
neamhspleách ar am na cainte atá san insint dhíreach: tá Dia sna flaithis; dúirt an sagart go
bhfuil Dia sna flaithis.
ATHRÚ AR NA DOBHRIATHRA AMA
35.22 Más in aimsir stairiúil atá an briathar réamhrá is gnách na hathruithe seo a leanas a
dhéanamh ar dhobhriathra ama na hinsinte dírí (an fhoirm nua faoi lúibíní): inniu (an lá sin);
inné (an lá roimhe sin); amárach (an lá arna mhárach, an lá ina dhiaidh sin, an lá a bhí
chugainn) anóirthear, arú amárach (i gceann dhá lá); arú inné (dhá lá roimhe sin); i mbliana
(an bhliain sin); anuraidh (an bhliain roimhe sin); an bhliain seo chugainn (an bhliain a bhí
chugainn); anocht (an oíche sin); aréir (an oíche roimhe sin); [ar] maidin inniu (an mhaidin
sin, maidin an lae sin); [ar] maidin amárach ([ar] maidin lá arna mhárach); seachtain, mí,
bliain, etc., ó shin (seachtain, mí, bliain, etc., is an lá sin); anois (ansin, an uair sin).
ATHRÚ AR NA FOCAIL THAISPEÁNTACHA
35.23 Más sa tríú pearsa ar fad atá an focal réamhrá agus an chlaoninsint is gnách na
hathruithe seo a leanas ar na focail thaispeántacha (an fhoirm nua faoi lúibíní): anseo (ansin,
ansiúd, ann); an aidiacht seo (sin, úd); an forainm seo (sin, siúd); seo i bhfritéis le sin (sin i
bhfritéis le úd, siúd);
352 Níl an feidhmeannach anseo; deir cailín an teileafóin nach bhfuil an feidhmeannach ann.
Tabhair hata dó seo agus caipín dó sin; dúirt fear an tsiopa léi hata a thabhairt dó sin agus
caipín dó siúd.
Ach is féidir an chlaoninsint a chasadh ar shlite éagsúla d'fhonn soiléire:
Tá sí seo tuirseach; dúirt A le B go raibh an ghirseach tuirseach.
Déantar athruithe ar leith sa chlaoninsint ar abairtí copaileacha áirithe ina bhfuil seo, sin, siúd.
CLÁSAIL INTRIACHTÚLA
35.24 Is gnách clásail intriachtúla a fhágáil gan athrú sa chlaoninsint ach amháin athruithe
pearsan agus aimsire, agus aon athrú eile a dhéanamh orthu mar a dhéanfaí i gcás fochlásail
atá gaolmhar leo: Má chluineann sí thú! dá gcluin[f]eadh sí é!
Mura tú an óinseach! murarbh í an óinseach í!
M'anam go rachaidh mé! thug sé a anam go rachadh sé.
Dar an leabhar nach bhfaca mé iad! thug sé an leabhar nach bhfaca sé iad.
Ní gá focail intriachtúla a choinneáil sa chlaoninsint mura bhfuil gnó díobh. Féach mar atá
feicim agus anois ligthe ar lár sa chéad chlaoninsint leanúnach thíos (35.26).
ATHRUITHE EAGAIR
35.25 Is minic a athraítear eagar na bhfocal má oireann sin.
Stad ní dhearna mé; dúirt sé nach ndearna sé stad.
Má thagann sí imeoidh mé; dúirt sé go n-imeodh sé dá dtiocfadh sí.
Do ghníomhsa is é a mhill mé; dúirt an Fear Dubh gurbh é a ghníomhsan a mhill é.
CLAONINSINT AR SHLEACHTA LEANÚNACHA
35.26 Níl sé riachtanach ná inmholta briathar réamhrá a chur roimh gach abairt i
gclaoninsint ar shliocht leanúnach. Nuair a úsáidtear focal réamhrá is maith an rud é a athrú
anois agus arís d'fhonn na héagsúlachta, go háirithe nuair a thagann athrú atmaisféir (meon,
353 tocht, luas, etc.) ar an insint dhíreach. Ba chóir iarracht a dhéanamh ar an gclaoninsint a
bheith cruinn, nádúrtha, soiléir, soléite.
Tá roinnt samplaí anseo thíos de chlaoninsint ar shleachta leanúnacha sa tríú pearsa ar lorg
briathair réamhrá stairiúil.
a) "Feicim," arsa an Sagart Mór le Bríd. "Anois imigh agus déan mar a iarrfaidh mise
ort. Tabhair leat do Choróin Mhuire agus do bhata agus gabh síos chun na trá go dtí an áit a
dtagann an ghirseach chugat. Déan fáinne leis an bhata sa ghaineamh, in Ainm an Athar, an
Mhic agus an Spioraid Naoimh. Gabh ar do ghlúine istigh ina lár nuair a fheicfidh tú an
ghirseach ag teacht, agus tosaigh ar an phaidrín. Iarr uirthi teacht isteach chugat, agus má
dhéanann sí sin, féadann tú bheith cinnte go bhfuil sí ceart go leor. Ach mura dtaga, diabhal
as ifreann atá inti. Cuir ceist uirthi cé hí féin agus caithfidh sí a insint duit. Más é an diabhal
atá ann ordaigh síos é go dtí an áit a d'fhág sé."
An chlaoninsint:
D'iarr an Sagart Mór ar Bhríd imeacht agus déanamh mar a d'iarrfadh sé féin uirthi. A
Coróin Mhuire agus a bata a thabhairt léi agus gabháil (dul) síos chun na trá go dtí an áit a
dtagadh an ghirseach chuici, agus fáinne a dhéanamh leis an bhata sa ghaineamh, in Ainm
an Athar, an Mhic agus an Spioraid Naoimh. Dúirt sé léi dul ar a glúine istigh ina lár nuair a
d'fheicfeadh sí an ghirseach ag teacht, agus tosú ar an phaidrín. A iarraidh uirthi [ansin]
teacht isteach chuici agus dá ndéanfadh (dá ndéanadh) an ghirseach sin, go bhféadfadh Bríd
bheith cinnte go raibh an ghirseach ceart go leor. Ach mura dtagadh (dtiocfadh), gur diabhal
as Ifreann a bhí inti. Dúirt sé léi ansin ceist a chur uirthi cérbh í féin agus go gcaithfeadh an
ghirseach a insint di. Má ba é (más é) an diabhal a bhí ann é a ordú síos go dtí an áit a
d'fhág sé.
b) "Chomh siúráilte agus atá bianna ar mhaide bacaigh," arsa Cormac, "is i ndiaidh an
tSíogaí atá sí imithe agus ní le grá dó é, ná mar mhaithe leis. Is iomaí cleas glic a dhein sé i
354 gcaitheamh a shaoil, ach tugaim mo lámh is m'fhocal dó gurb é cleas is tinne dó dár dhein sé
riamh an bob a bhuail sé ar Shadhbh lá an aonaigh. Más ina dhiaidh atá sí imithe, agus is
ea, dá dtéadh sé isteach i bpoll tarathair i bhfolach uaithi ní dhéanfaidh sé an gnó dó.
Tiocfaidh sí siúd suas leis agus cuirfidh sí carbhat caol air chomh siúráilte agus atá
scornach air. Bain an chluas anuas ón gceann díom mura gcuire. Is dóigh liom dá mbeadh a
fhios aige cad é an saghas í go ngabhfadh sé thairsti. Tá sé déanach anois aige."
An chlaoninsint:
Dúirt Cormac gur i ndiaidh an tSíogaí a bhí sí imithe, chomh siúráilte agus a bhí bianna ar
mhaide bacaigh, agus nach le grá dó é ná mar mhaithe leis. Dúirt sé gurbh iomaí cleas glic a
dhein an Síogaí i gcaitheamh a shaoil ach dhearbhaigh sé gurbh é cleas ba thinne dó dár
dhein sé riamh an bob a bhuail sé ar Shadhbh lá an aonaigh. Más ina dhiaidh a bhí sí imithe,
agus gurbh ea, dá dtéadh sé isteach i bpoll tarathair i bhfolach uaithi nach ndéanfadh sé an
gnó dó. Go dtiocfadh sí siúd suas leis agus go gcuirfeadh sí carbhat caol air chomh siúráilte
agus a bhí scornach air. An chluas a bhaint anuas ón gceann de féin mura gcuireadh. Gur
dhóigh leis dá mbeadh a fhios ag an Síogaí cad é an saghas í go ngabhfadh sé thairsti ach go
raibh sé déanach anois aige.
c) "A Nóinín, is cumasach an cailín tú; agus dearmad ní dhéanfaidh mé go deo ar an
soilíos atá déanta agat dom. Nach mé a bheidh i mo mhac dobrónach arú amárach agus tú
imithe abhaile uaim. Ach má bhíonn orm mo shúile a chur ar chipíní, caithfidh mé an leabhar
sin a fheiceáil. Ar ndóigh, d'fhéadfá é a thabhairt amach chugam dá dtograíteá é mar níl sé
chomh mór sin. Agus b'fhéidir nach bhfuil an scéal baileach chomh dona sin."
An chlaoninsint:
Dúirt sé le Nóinín gur chumasach an cailín í; agus nach ndéanfadh sé dearmad go deo ar an
soilíos a bhí déanta aici dó. Nárbh é a bheadh ina mhac dobrónach i gceann dhá lá agus í
imithe abhaile uaidh. Ach dá mbeadh air a shúile a chur ar chipíní dúirt sé go gcaithfeadh sé
355 an leabhar úd a fheiceáil. Ní raibh aon dabht air ach go bhféadfadh sí é a thabhairt amach
chuige, dá dtogródh sí é, mar nach raibh an leabhar chomh mór sin. Agus dúirt sé go
mb'fhéidir nach raibh an scéal baileach chomh dona sin.
35.27 Leath-chlaoninsint
Tugtar leath-chlaoninsint ar an insint a dhéantar ar chaint nó ar smaointe duine gan briathar
réamhrá a úsáid, agus dá bhrí sin, gan fochlásail a dhéanamh de na príomhchlásail, ach an
phearsa agus an aimsir a bheith mar a bheidís i ngnáth-chlaoninsint ar lorg briathair stairiúil.
Seo sliocht a léiríonn, trí leath-chlaoninsint, na smaointe a bhí in aigne mná áirithe:
Smaoinigh sí ar na hamhráin a rinne sé. Bhí sé i ngrá léi ach ní déarfadh sé sin léi. Bhí eagla
air. Eagla go raibh sí ró-ard os a chionn agus nach dtoileodh sí choíche ar a phósadh agus
teacht go hInis Bó Glaise. Ach thabharfadh sí le fios dó an iarraidh seo, gan a rá lom
díreach, gur lena cheiliúr a bhí sí ag fanacht agus nach raibh le déanamh aige ach a
hiarraidh.
356 36
PARSÁIL AGUS TAIFEACH
PARSÁIL
36.1 Ar an bhfocal indibhidiúil a dhéantar parsáil, is é sin cuntas a thabhairt air maidir le
deilbhíocht agus comhréir. Is ceart aon ní suntasach a bhaineann le deilbhíocht an fhocail a
lua. Ní gá, áfach, tagairt do thionchar an fhocail atáthar a pharsáil ar fhocal eile maidir le
séimhiú, foirm spleách, etc. Is le parsáil an fhocail eile a bhaineann a leithéidí sin. Ní gnách
ach oiread tagairt go díreach do phointe ar bith atá intuigthe as pointe eile atá luaite, e.g. ní gá
a rá cén phearsa atá ag ainmfhocal mar tá sé intuigthe gurb í an dara pearsa atá aige sa
ghairmeach agus an tríú pearsa in aon tuiseal eile. Ná níl uimhir ná pearsa ná inscne i gceist i
gcás an ainm bhriathartha ná an fhorainm choibhneasta sa Ghaeilge.Is iad seo a leanas na
nithe is cóir a lua le linn bheith ag parsáil focal.
lan t-alt: uimhir; inscne; tuiseal; feidhm (ag cáiliú an ainmfhocail).
lan t-ainmfhocal: sórt; díochlaonadh; uimhir; inscne; tuiseal; feidhm; aon athrú
tosaigh air a mhíniú.
lan forainm pearsanta: pearsa; uimhir, inscne (más sa tríú pearsa uatha dó);
tuiseal; feidhm; foirm threise (más ann dó); réamhthagrach nó iarthagrach má tá an téarma
ann; an téarma (más ann dó); má tá sé neamhspleách ar a théarma maidir le pearsa, uimhir
agus inscne é sin a rá; aon athrú tosaigh air a mhíniú.
lan forainm réamhfhoclach: cumasc den réamhfhocal ar, as, etc. agus forainm
pearsanta; dul ar aghaidh mar atá i gcás an fhorainm phearsanta ach gan tuiseal ná feidhm a
lua.
lan forainm coibhneasta: foirm phríomha nó foirm stairiúil; feidhm
(réamhtheachtaí nó iartheachtaí, agus conas sin), tuiseal, agus conas sin.
lforainmneacha eile: sórt; feidhm.
357 lan aidiacht (murab aidiacht shealbhach nó aidiacht bhriathartha í); sórt; feidhm
(aitreabúideach nó faisnéiseach, agus conas sin); céim (más aidiacht thuairisciúil í); uimhir,
inscne agus tuiseal (más aidiacht thuairisciúil aitreabúideach í); aon athrú tosaigh uirthi a
mhíniú.
lan aidiacht shealbhach: mar atá i gcás an fhorainm phearsanta ach gan tuiseal a
lua.
lan aidiacht bhriathartha: aistreach nó neamhaistreach; feidhm (aitreabúideach nó
faisnéiseach, agus conas sin; ag cuidiú leis an mbriathar chun aimsir a bhriathair féin a
chumadh má tá feidhm briathair aici).
lan briathar faisnéiseach: sórt (aistreach, neamhaistreach, briathar cúnta); rialta nó
neamhrialta nó uireasach; réimniú (más rialta é); modh, aimsir, foirm (spleách nó
neamhspleách nó coibhneasta, agus conas sin); scartha, táite nó saor; más scartha, an t-ainmní
a lua; más táite, scéim pharsála na haidiachta sealbhaí a leanúint; aon athrú tosaigh a mhíniú.
lan chopail: modh, aimsir, foirm (spleách nó neamhspleách nó coibhneasta, agus
conas sin); ráiteasach nó ceisteach; dearfach nó diúltach; foirm faoi leith roimh ghuta más
ann dó; i gcumasc leis an gcónasc (bhforainm, réamhfhocal, etc.) más mar sin atá; ag nascadh
na faisnéise agus an ainmní.
lan t-ainm briathartha: aistreach nó neamhaistreach; tuiseal, agus conas sin;
feidhm (mar aidiacht, ag cuidiú leis an mbriathar cúnta chun aimsir a bhriathair féin a
chumadh, etc.). Aon athrú tosaigh a mhíniú.
lmír bhriathartha (nach forainm coibhneasta); sórt (ráiteasach, ceisteach,
coibhneasta, etc.); dearfach nó diúltach; foirm (príomha nó stairiúil, má tá an dá fhoirm aici;
díreach nó neamhdhíreach, más mír choibhneasta í).
ldobhriathar (nach mír choibhneasta): sórt; feidhm; céim, más foirm aidiachta
tuairisciúla atá air; aon athrú tosaigh a mhíniú.
358 lréamhfhocal: sórt; feidhm.
lcónasc: sórt; feidhm.
lcumasc: eilimintí éagsúla an chumaisc a ainmniú agus a pharsáil mar atá léirithe
roimhe seo.
36.2 Gach focal sna habairtí seo a leanas a pharsáil:
a) Bhris Séamas an fhuinneog le cloch mhór inné.
Bhris: Briathar aistreach rialta; an chéad réimniú; modh táscach; aimsir chaite;
neamhspleách; scartha; Séamas ina ainmní aige.
Séamas: Ainm dílis; an chéad díochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach, ina
ainmní ag bhris.
an: Alt; uatha; baininscneach; ainmneach ag cáiliú fhuinneog.
fhuinneog: Ainmfhocal coitianta; an dara díochlaonadh; uatha; baininscneach; tuiseal
ainmneach, ina chuspóir ag bhris; faoi shéimhiú ar lorg an ailt.
le: Réamhfhocal simplí ag rialú cloch.
cloch: Ainmfhocal coitianta; an dara díochlaonadh; uatha; baininscneach; tuiseal
tabharthach faoi réir ag le.
mhór: Aidiacht thuairisciúil, aitreabúideach; bunchéim; uatha, baininscneach, tuiseal
tabharthach ag teacht le cloch, agus dá bhrí sin é faoi shéimhiú.
inné: Dobhriathar ama ag cáiliú bhris.
b) Cá bhfuil an leabhar a bhí tú a léamh?
Cá: Dobhriathar ceisteach, príomha ag cáiliú bhfuil.
bhfuil: Briathar neamhaistreach neamhrialta; modh táscach; aimsir láithreach; spleách
agus faoi urú ar lorg cá; scartha; leabhar a ainmní.
an: Alt, uatha, firinscneach, ainmneach ag cáiliú leabhar.
359 leabhar: Ainmfhocal coitianta; an chéad díochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal
ainmneach, ina ainmní ag bhfuil, agus ina chuspóir réamhtheachtach ag léamh.
a: Mír choibhneasta dhearfach dhíreach; cónasc idir an príomhchlásal agus an
fochlásal.
bhí: Briathar cúnta neamhaistreach neamhrialta; modh táscach; aimsir chaite; foirm
choibhneasta de bharr an réamhtheachtaí dhírigh leabhar; scartha; tú a ainmní;
cuidíonn sé le léamh chun aimsir chaite leanúnach an bhriathar léigh a chumadh.
tú: Forainm pearsanta; uatha; an dara pearsa; tuiseal ainmneach, ina ainmní ag bhí.
a: Réamhfhocal simplí a rialaíonn léamh.
léamh: Ainm briathartha; aistreach; tuiseal tabharthach faoi réir ag a; bhí agus a ag cuidiú
leis chun aimsir chaite leanúnach a bhriathair a chumadh; tú a ghníomhaí; leabhar
a chuspóir.
c) Ith ar tugadh duit.
Ith: Briathar aistreach neamhrialta; modh ordaitheach; foirm tháite, an dara pearsa
uatha; ainmní agus briathar an phríomhchlásail.
ar: Forainm coibhneasta réamhtheachtach stairiúil; tuiseal ainmneach, ina chuspóir ag
ith agus ag tugadh.
tugadh: Briathar aistreach neamhrialta; modh táscach; aimsir chaite; saor; foirm spleách ar
lorg ar.
duit: Forainm réamhfhoclach, cumasc den réamhfhocal do agus forainm pearsanta;
uatha, an dara pearsa.
d) Múinteoir is ea Pádraig.
Múinteoir: Ainmfhocal coitianta; an tríú díochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal
ainmneach saor; téarma an fhorainm iarthagraigh ea; faisnéis na habairte.
360 is: An chopail; modh táscach; aimsir láithreach, neamhspleách, ráiteasach, dearfach;
nasc idir ea agus Pádraig.
ea: Forainm neamhphearsanta ag iarthagairt do múinteoir; tuiseal ainmneach;
fofhaisnéis na habairte.
Pádraig: Ainm dílis; an ceathrú díochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach;
ainmní na habairte.
36.3 Scríobh nóta gramadaí ar gach ceann de na focail a bhfuil cló trom orthu sna
habairtí seo thíos:
a) Dá fheabhas na banaltraí fuair sé bás.
Dá: Cumasc den réamhfhocal do agus a (aidiacht shealbhach réamhthagrach);
neamhspleách ar a théarma banaltraí ina uimhir (uatha), ina phearsa (tríú) agus ina
inscne (firinscneach), ag cáiliú fheabhas.
b) Cá bhfuil an fear ar leis an capall?
ar: Foirm choibhneasta dhearfach na copaile; táscach láithreach nó caite de réir an
chomhthéacs; neamhdhíreach toisc gur go neamhdhíreach a fheidhmíonn fear (an
réamhtheachtaí) sa chlásal coibhneasta, is é sin tríd an bhforainm réamhfhoclach leis; cónasc
idir an príomhchlásal agus an fochlásal.
c) D'oscail Seán a leabhar féin.
féin: forainm treise aisbhreathnaitheach i gcomhaisnéis le a (aidiacht shealbhach).
d) Murar cheart é ní dhéanfainn é.
murar: Cumasc den chónasc coinníollach mura agus an chopail; modh foshuiteach, aimsir
chaite (nó modh coinníollach); spleách; nasc idir cheart agus é (faisnéis agus
ainmní an fhochlásail); cónasc idir an príomhchlásal agus an fochlásal.
e) Chosain sé cúig phunt an seomra a dhathú.
361 sé: Forainm pearsanta; an tríú pearsa; uatha; firinscneach; tuiseal ainmneach, ina
ainmní ag chosain; réamhthagrach do an seomra a dhathú.
phunt: Ainmfhocal coitianta; an chéad díochlaonadh; firinscneach; tuiseal ainmneach,
cuspóir an bhriathair chosain; uimhir uatha ar lorg cúig, agus, dá bhrí sin,
séimhithe.
seomra: Ainmfhocal coitianta; an ceathrú díochlaonadh; uatha; firinscneach; tuiseal
ainmneach saor (cuid de théarma an fhorainm sé); cuspóir an ainm bhriathartha
dhathú.
f) Ná bí ag cáineadh mhuintir do thíre.
mhuintir: Cnuasainm coitianta; an dara díochlaonadh; uatha; baininscneach; feidhm
ghinideach aige, ag cáiliú cáineadh; ach foirm ainmneach aige toisc go bhfuil sé féin á cháiliú
ag an nginideach cinnte thíre; dá bhrí sin, séimhithe.
TAIFEACH
36.4 Ciallaíonn taifeach abairt a roinnt ina codanna (clásail, focail) de réir an ghaoil atá
ag na codanna sin le chéile. Tugtar miontaifeach ar thaifeach na habairte simplí agus ar
thaifeach den saghas céanna a dhéanfaí ar chlásal. Miontaifeach atá i gceist thíos.
36.5 Tá dhá phríomhroinn i bhformhór na n-abairtí simplí,
(a) an t-ábhar cainte, is é sin an t-ainmní lena chuid cáilitheoirí; (b) an fhaisnéis. Más abairt
chopaileach atá ann tá an chopail ina tríú roinn.
Tá go leor eolais le fáil i gCaib. 16 i dtaobh thaifeach na habairte copailí simplí. Anseo thíos
déantar taifeach ar abairtí simplí ina bhfuil briathar faisnéiseach.
36.6 Tá ceithre roinn san fhaisnéis: an briathar, cuspóir an bhriathair, comhlánú an
bhriathair, agus leathnú an bhriathair.
36.7 Tá dhá fhoroinn ag an gcuspóir: ainm an chuspóra agus leathnú an chuspóra.
362 36.8 Tá dhá roinn san ábhar cainte mar atá an t-ainmní agus leathnú an ainmní.
36.9 Tá an taifeach ar cheithre abairt leagtha amach i dtábla anseo thíos le go bhfeicfear
go soiléir na ranna agus na foranna:
1 Tá sé ag iompú fuar cheana féin.
2 Ar theacht isteach dom lig mé saor an príosúnach bocht.
3 Níor chuir an chaint sin aon eagla ormsa ach oiread.
4 Fuarthas ciontach iad.
An tÁbhar Cainte
An Leathnú An
tAinmní an Ainmní Briathar
1. sé tá
2. mé lig
3. chaint (i) an chuir
(ii) sin
4. Tá an abairt saor fuarthas
ó ainmní
An fhaisnéis
comhlánú leathnú an
an bhriathair an bhriathair cuspóir
ainm an leathnú an
chuspóra chuspóra
ag iompú fuar cheana féin
363 saor ar theacht príosúnach (i) an
isteach dom (ii)
bocht
ormsa (i) níor eagla aon
(ii) ach
oiread
36.10 Sna scrúduithe poiblí ní bhítear ag súil leis an leagan amach sin thuas. Is leor an
taifeach a eagrú mar atá déanta thíos i gcás abairt 3.
An t-ábhar cainte:
a) an t-ainmní: chaint.
b) an leathnú: (i) an; (ii) sin.
An fhaisnéis:
a) an briathar: chuir
b) an comhlánú: ormsa.
c) an leathnú: (i) níor; (ii) ach oiread.
d) an cuspóir:
(i) an t-ainm: eagla.
(ii) an leathnú: aon.
36.11 Tugtar mórthaifeach ar an taifeach a dhéantar ar abairt nach abairt shimplí nuair a
roinntear ina clásail í agus go n-ainmnítear i gcás gach clásal a shaghas, a fheidhm, an
fhaisnéis, an t-ábhar cainte, an chopail (más ann di), agus aon chónasc a ghabhann leis.
36.12 Tá mórthaifeach déanta anseo thíos (a) ar abairt gan chopail; (b) ar abairt gan
briathar faisnéiseach; (c) ar abairt ina bhfuil idir chopail agus bhriathar faisnéiseach:
364 a) Má bhí oíche shúgach againn an oíche sin, bhí eadra brónach lá arna mhárach
againn; mar, ar dhul go dtí na báid dúinn, bhí fir dár malairt ceangailte astu nach ligfeadh
dúinn baint leo -- póilíní a fuair teideal gan na báid a ligean linn.
(i) an clásal:
1 Má bhí oíche shúgach againn an oíche sin
2 bhí eadra brónach lá arna mhárach againn
3 mar, ar dhul go dtí na báid dúinn, bhí fir dár malairt ceangailte astu -- póilíní
4 nach ligfeadh dúinn baint leo
5 a fuair teideal gan na báid a ligean linn
(ii) an saghas agus an fheidhm:
1 Clásal dobhriathartha ag cáiliú bhí i gclásal 2.
2 Príomhchlásal
3 Clásal dobhriathartha ag cáiliú bhí i gclásal 2.
4 Clásal aidiachtach ag cáiliú fir i gclásal 3.
5 Clásal aidiachtach ag cáiliú póilíní i gclásal 3.
Tá póilíní i gcomhaisnéis le fir.
Ní gá aicmiú a dhéanamh ar na clásail ach de réir a bpríomhfheidhme. Is é sin, ní gá iad a aicmiú de réir foirme (ráiteasach,
etc.), ná ní gá fo-aicmiú a dhéanamh ar na clásail dhobhriathartha (coinníollach, etc.).
Fochlásail den chéad chéim a thugtar ar chlásail 1, 3 mar gur focal sa phríomhchlásal atá siad a cháiliú.
Fochlásail den dara céim a thugtar a chlásail 4, 5 mar gur i bhfochlásal den chéad chéim atá an focal atá siad a cháiliú.
(iii) an t-ábhar cainte:
1. oíche shúgach
2. eadra brónach
3. fir dár malairt -- póilíní
365 4. fir dár malairt (go réamhtheachtach)
5. póilíní (go réamhtheachtach)
(iv) an cónasc:
1. má; 3. má; 4. nach; 5. an chéad a.
(v) an fhaisnéis:
1-5. An chuid den chlásal nach bhfuil luaite in (iii), (iv).
b) Is dóigh liom gurb airde mise ná Tomás cé gur sine de dhá bhliain é ná mé.
(i) an clásal:
1 Is dóigh liom
2 gurb airde mise ná Tomás
3 cé gur sine de dhá bhliain é ná mé
(ii) an saghas agus an fheidhm:
1 Príomhchlásal.
2 Clásal ainmfhoclach; ina ábhar cainte ag clásal 1.
3 Clásal dobhriathartha ag cáiliú gurb i gclásal 2.
(iii) an t-ábhar cainte:
1 gurb airde mise ná Tomás
2 mise
3 é
(iv) an fhaisnéis:
1 dóigh liom
2 airde ná Tomás
3 sine de dhá bhliain ná mé
(v) an chopail:
1 Is
366 2 gurb
3 gur
(vi) an cónasc:
2 gurb, idir an chéad chuid de chlásal 1 agus clásal 2.
3 cé gur, idir clásal 2 agus clásal 3.
c) Bhí fearúlacht croí agus inchinne ann agus ba mhó i bhfad an díol trua é dá
ngéilleadh sé do na marlaí atá mar lucht tiomána ag an dream a chuir faoi smacht iad.
(i) an clásal:
1 Bhí fearúlacht croí agus inchinne ann
2 agus ba mhó i bhfad an díol trua é
3 dá ngéilleadh sé do na marlaí
4 atá mar lucht tiomána ag an dream
5 a chuir faoi smacht iad.
(ii) an saghas agus an fheidhm:
1 Príomhchlásal, comhordaitheach le clásal 2.
2 Príomhchlásal, comhordaitheach le clásal 1.
3 Clásal dobhriathartha ag cáiliú ba i gclásal 2.
4 Clásal aidiachtach ag cáiliú marlaí i gclásal 3.
5 Clásal aidiachtach ag cáiliú dream i gclásal 4.
Fochlásail den chéad chéim, den dara céim agus den tríú céim is ea clásail 3, 4, 5 faoi seach.
(iii) an t-ábhar cainte:
1 fearúlacht croí agus inchinne
2 an díol trua é
3 sé
4 marlaí (go réamhtheachtach)
367 5 dream (go réamhtheachtach)
(iv) an fhaisnéis:
1 Bhí ann
2 mhó i bhfad
3 dá ngéilleadh sé do na marlaí
4 atá mar lucht tiomána ag an dream
5 a chuir faoi smacht iad
(v) an chopail:
2 ba
(vi) cónasc:
2 agus, idir clásail 1 agus 2.
3 dá, idir clásail 2 agus 3.
5 a, idir clásail 4 agus 5.
36.13 Taifeach iomlán a thugtar ar an taifeach má dhéantar mórthaifeach ar an abairt iomlán
agus miontaifeach ar gach clásal de.
368 AGUISÍN
BRIATHRA: AINMNEACHA BRIATHARTHA: AIDIACHTAÍ BRIATHARTHA
Sna liostaí seo thíos tugtar, de réir oird, an fhréamh, an chéad phearsa uatha den
táscach láithreach, an t-ainm briathartha [(i) an t-ainmneach, (ii) an ginideach a úsáidtear
nuair nach ngabhann cuspóir leis, (iii) an ginideach a úsáidtear nuair a ghabhann cuspóir leis,
(17.8-10)], agus an aidiacht bhriathartha.
Ní thugtar de ghnáth anseo briathra atá ar aon dul (faoi réir rialacha 14.32-33, 14.34-36) leis
na briathra dún, bris, pacáil, tosaigh, dírigh, maidir leis na foirmeacha sin go léir thuas. Ach
tugtar na briathra eisceachtúla is coitianta a bhaineann le haicmí na mbriathra thuasluaite.
Tugtar freisin na briathra coitianta go léir a bhaineann leis na hocht n-aicme eile (14.38-42,
14.46-49).
Aon bhriathar a dtugtar a fhréamh faoi lúibíní is ionann infhilleadh dó agus don bhriathar atá
roimh na lúibíní sin faoi réir rialacha 14.32 agus 14.33 agus 1, 2, 3, i gcás Aicmí 1, 2.
Ní thugtar anseo ach ainm briathartha amháin i gcás gach briathar, an ceann gairid (17.2),
agus ní thugtar aon ainm briathartha den saghas atá i gceist in alt 17.7.
Ciallaíonn réiltín * ar lorg briathair nach bhfuil an dara foirm den ghinideach ag a ainm
briathartha toisc é a bheith neamhaistreach.
Aicme 1 (dún):
fás, -aim; fás, fáis, fásta; fásta.
[amharc, at, cumasc, dearmad, diúl, fiach, lámhach, leigheas, ól, stad, teagasc]
díol, -aim; díol, -a, -ta; -ta.
[íoc, meas, meath*, slad, ríomh, snámh, sníomh, tál, trácht, triall]
coimeád, -aim; coimeád, -ta, -ta; -ta.
dámh, -aim; -achtain, -achtana, dáfa; dáfa.
éag, -aim; éag, --a-, --; -tha.
369 eisiacht, -aim; -ain, -ana, -a; -a.
fág, -aim; -áil, -ála, -tha; -tha.
fan, -aim; -acht, -achta, -; -ta.
féach, -aim; -aint, -ana, -ta; -ta.
(féad*), -aim; -achtáil, -achtála, --; --.
fiuch, -aim; -adh, -aidh, -ta; -ta.
gabh, -aim; -áil, -ála, -ála; gafa.
graf, -aim; -adh, -a, -a; -a; coinníollach: ghrafainn.
iarr, -aim; -aidh, -tha, -tha; -tha.
leag, -aim; -an, -ain, -tha; -tha.
lean, -aim; -úint, -úna, -ta; -ta.
leomh, -aim; -adh, leofa, leofa; leofa.
logh; -aim; -adh, -tha, -tha; -tha.
scríobh, -aim; scríobh, scríobha, scríofa; scríofa.
seas, -aim; -amh, -aimh, -ta; -ta.
teann, -aim; -adh, -aidh, -ta; -ta.
tóch, -aim; tóch, -ta, -ta; -ta.
tóg, -aim; -áil, -ála, -ála agus -tha; -tha.
togh, -aim; -adh, tofa, tofa; tofa.
Aicme 2 (bris):
coisc, -im; cosc, coisc, -the; -the.
[braith, comhraic, goil, loit, tochrais, toirmisc, tomhais]
caith, -im; -eamh, -imh, caite; caite.
[comhair, maith, tuill]
úsáid, -im; úsáid, -e, -te; -te.
370 [agóid*, conspóid, díospóid, léim, teip]
bain, -im; -t, -te, -te; -te.
[ceil, meil, roinn]
rith, -im; rith, reatha, rite; rite.
[crith*, reic, troid]
creid, -im; -iúint, -iúna, -te; -te.
[feil*, gin, oil, oir*]
buail, -im; bualadh, -te, -te; -te.
[fáisc, loisc, rúisc]
naisc, -im; nascadh, -tha, -tha; -tha
[cónaisc]
blais, -im; -eadh, blasta, blasta; blasta.
bruith, -im; bruith, bruite, bruite; bruite.
buair, -im; -eamh, -imh, buartha; buartha.
coisric, -im; -reacan, -reacain, -ricthe; -ricthe.
cuir, -im; cur, cuir agus curtha, curtha; curtha.
díbh, -im; -e, -e, dífe; dífe.
druid, -im; -im, -te, -te; -te.
éist, -im; -eacht, -eachta, -e; -e.
fair, -im; -e, -e, -the; -the.
fóir*, -im; -ithint, -ithinte; -the.
gair, -im; -m, -me, -the; -the.
gáir, -im; -e, -e, --; -the.
gluais, -im; -eacht, -eachta agus -te, -te; -te.
goid, -im; goid, -te, -te; -te.
371 goin, -im; goin, gona, gonta; gonta
iomáin, -im; -t, iomána, iomána; -te.
mair, -im; -eachtáil, -eachtála, -the; -the.
rinc, -im; -e, -e, -the; -the.
scoir, -im; scor, scoir, scortha; scortha.
seinn, -im; seinm, seanma, -te; -te.
tairg, -im; tairscint, tairisceana, -the; the.
teilg, -im; -ean, -in, -the; -the.
tiomáin, -im; -t, tiomána, tiomána; -te.
tit*, -im; -im, -ime, --; --e.
tréig, -im; -ean, -in, -the; -the.
triail, -im; triail, trialach, -te; -te.
troisc*, -im; troscadh, troscaidh, --; -the.
tuig, -im; tuiscint, tuisceana, -the; -the.
Briathra a bhfuil réimniú eisceachtúil acu (14.35):
deighil, deighlim; -t, -te, -te; -te.
feighil, feighlim; feighil, feighle, -te; -te.
fuirsigh, fuirsim; fuirseadh, fuirste, fuirste; fuirste.
saighid, saighdim; saighdeadh, saighdte, saighdte; saighdte.
taighid, taighdim; taighde, taighde, taighdte; taighdte.
Aicme 3 (pacáil):
Níl aon fhoirmeacha eisceachtúla san aicme seo.
Aicme 4 (siúil):
adhlaic, -acaim; -acadh, -actha, -actha; -actha.
[ceiliúir, seachaid, tíolaic, tuaslaig]
372 aisig, aiseagaim; aiseag, aisig, aiseagtha; aiseagtha.
[iomlaisc, tionóil, tochais]
airlic, -leacaim; -leacan, -leacain, -leactha; -leactha.
[tionlaic, urlaic]
fóin*, fónaim; fónamh, fónaimh; fónta.
taispeáin, -ánaim; -t, -ána, -ánta; -ánta.
Briathra a bhfuil réimniú eisceachtúil acu (14.39):
adhain, adhnaim; -t, -te, -te; -te.
adhair, adhraim; adhradh, adhartha, adhartha; adhartha.
sleabhaic, sleabhcaim; sleabhcadh, sleabhctha; sleabhctha.
Maidir le hAicmí 5-8 féach 17.12.
Aicme 5 (dóigh):
báigh, báim; bá, báite, báite; báite.
[breoigh, brúigh, clóigh, comhshóigh, cneáigh, cráigh, crúigh, dreoigh*, feoigh*, leáigh,
liúigh*, luaigh, meáigh, reoigh, sáigh, sleáigh, súigh, tráigh, treáigh]
beoigh, beoim; beochan, beochana, beoite; beoite.
[athnuaigh, buaigh, cruaigh]
fuaigh, fuaim; fuáil, fuála, fuaite; fuaite.
glaoigh, glaoim; glaoch, glaoite; glaoite
iaigh, iaim; iamh, iata, iata; iata.
Aicme 6 (pléigh):
léigh, léim; léamh, léimh agus léite, léite; léite.
[éigh]
réigh, réim; réiteach, réitigh, réite; réite.
373 spréigh, spréim; spré, spréite, spréite; spréite.
téigh, téim; téamh, téite, téite; téite.
Aicme 7 (caígh):
cloígh, cloím; cloí, cloíte, cloíte; cloíte.
[cnaígh, rígh]
buígh, buím; buíochan, buíochana, buíte; buíte.
maígh, maím; maíomh, maímh, maíte; maíte.
Aicme 8 (guigh):
figh, fím; fí, fite, fite; fite.
[dligh, ligh, luigh*, nigh, snigh, snoigh, suigh]
bligh, blím; bleán, blite, blite; blite.
righ, rím; ríochan, ríochana, rite; rite.
Aicme 9 (tosaigh):
corraigh, -aím; -aí, -aí, -aithe; -aithe.
[cónaigh*, eachtraigh, fiafraigh, fionraigh, ionsaigh]
sásaigh, -aím; -amh, -aimh, -aithe; -aithe.
[cásaigh, dealraigh, machnaigh, téarnaigh]
tóraigh, -aím; -aíocht; -aíochta, -aíochta; -aithe.
[marcaigh, rámhaigh]
ceannaigh, -aím; -ach, -aigh, -aithe; -aithe.
[clúdaigh, cnuasaigh, cuardaigh, cumhdaigh, fuadaigh]
admhaigh, -aím; -áil, -ála, -ála; -aithe.
[teagmhaigh, teastaigh*]
dathaigh, -aím; -ú, -aithe, -aithe; -aithe.
[áitigh (gach brí), deonaigh, teorannaigh]
374 dlúthaigh, -aím; -ú, -aithe, -aithe; -úite.
[táthaigh]
cúnaigh, -aím; -amh, -aimh agus -ta, --; --.
dubhaigh, -aím; dúchan, dúchana, -aithe; -aithe.
fortaigh, -aím; -acht, -achta, -achta; -aithe.
socraigh, -aím; -ú, -aithe, -aithe; -aithe.
tiubhaigh, -aím; tiúchan, tiúchana, -aithe; -aithe.
Aicme 10 (dírigh):
impigh, -pím; -pí, -pí, -pithe; -pithe.
[achainígh, éirigh]
áirigh, -rím; -reamh, -rimh, -rithe; -rithe.
[ceisnigh, cuimhnigh, cúisigh, cúitigh, éiligh, foighnigh, smaoinigh, taibhrigh, táinsigh]
eitigh, -tím; -teach, -tigh, -tithe; -tithe.
[réitigh, taifigh]
airigh, -rím; -reachtáil, -reachtála, -reachtála; -rithe.
aoirigh, -rím; -reacht, -reachta, -reachta; -rithe.
[máistrigh]
dúisigh, -sím; -seacht, -seachta agus -sithe, -sithe; -sithe.
glinnigh, -nním; -nniúint, -nniúna, -nniúna; -nnithe.
imigh, imím; imeacht, imeachta, --; imithe.
toibhigh, -bhím; tobhach, tobhaigh, -bhithe; -bhithe.
únfairtigh, -tím; únfairt, únfairte, --; --.
Aicme 11 (cosain):
oscail, osclaím; oscailt, oscailte, oscailte; oscailte.
[diomail, fuascail, mungail, múscail, satail, tochail]
375 cogain, cognaím; cogaint, coganta, coganta; coganta.
[seachain]
agair, agraím; agairt, agartha, agartha; agartha.
[bagair, coscair, diúscair, eascair*, faghair, fógair, forbair, freagair, íobair, labhair, tagair,
treascair]
ceangail, -nglaím; -ngal, -ngail, -ngailte; -ngailte.
[tochsail]
cogair, cograím; cogar, cogair, cogartha; cogartha.
[iompair, rómhair]
codail, codlaím; codladh, codlata, --; --.
iomair, iomraím; iomramh, iomartha, iomartha; iomartha.
tionscain, -cnaím; -cnamh, -cnaimh, -canta; -canta.
tuargain, -gnaím; tuargaint, tuargana, tuargainte; tuargainte.
Aicme 12 (coigil):
cuimil, -mlím; -milt, -milte, -milte; -milte.
[cigil, eitil*]
aifir, -frím; -firt, -feartha, -feartha; -feartha.
[díbir, imir, toirbhir]
aithin, -thním; -thint, -theanta, -theanta; -theanta.
inis, insím; insint, insinte, inste; inste.
tairngir, -ngrím; -ngreacht, -ngreachta, -ngreachta; -ngrithe.
taitin, -tním; -tneamh, -tnimh; --.
Aicme 13 (a) agus (b):
a):
fulaing, -ím; -t, -the, -the; -the.
376 [tarraing, tuirling]
aithris, -ím; aithris, -e, -te; -te.
díolaim, -aimím; díolaim, -ama, -amtha; -amtha.
foghlaim, -aimím; foghlaim, -ama, -amtha; -amtha.
b):
freastail, -alaím; -al, -ail, -alta; -alta.
lorg, lorgaím; lorg, loirg, lorgtha; lorgtha.
soláthair, -raím; -ar, -air, -raithe; -raithe.
taistil, -tealaím; -teal, -til, -tealta; -tealta.
--, tarlaím; tarlú, tarlaithe, --; tarlaithe; táscach caite: tharla (= thit amach).
tathantaigh, -aíonn; tathant, tathanta; tathantaithe.
377 INNÉACS & TREOIR DO THÉARMAÍ
(I gcásanna áirithe tá an téarma Béarla ar lorg an téarma Gaeilge.)
abairt, 2.3, 2.5
a. aicme (classification) 16.4-19, 16.32, 16.49
a. chopaileach (copulative) 16.1-70, 18.10, 18.32
a. ionannais (identification) 16.34-49
a. leathdhiúltach, 15.51, 18.16, 18.19, 25.6
a. shimplí, 2.5, 25.1-13
ábaltacht, 15.15, 15.54-55, 18.38
ábhar cainte, 2.3
aibítir féach litreacha
aiceann, 1.30-33
aidiacht, 2.1, 11.1-44, 24.6, 24.10
mar ainmfh., 8.1, 24.18
a. aitreabúideach (attributive) 2.1, 11.2, 11.7-10; díochlaonadh 11.11-21
a. bhr., 2.2, 11.1, 14.12, 14.36, 19.1-5, 21.1, 24.11; parsáil, 36.1
céimeanna comparáide, 11.5, 11.23-44; c. bharraíochta, 11.40; breischéim,
11.24-38, 13.67(f), 16.22; mar ainm teibí, 24.18, 24.23, 24.25; c. chothroim, 11.39; c.
éigin, 11.44; c. iolra, 11.41; sárchéim, 11.33, 11.42; c. uireasa, 11.43
a. cheist., 11.1, 11.8, 13.76, 13.81-82
díochlaonadh, 11.11-21
a. dhíorthaithe, 11.21-22
a. éiginnte, 11.1, 11.7, 16.24
a. fhaisnéiseach (predicative) 2.1, 4.2, 4.24, 11.2, 11.3-6, 11.9
a. intriachtúil (interjectional) 11.1, 11.8, 13.86
iolra, 11.18-19
a. mhinicíochta, 12.16
parsáil, 36.1
a. shealbhach, 2.1, 2.2, 13.4-13; agus ainm br., 18.3, 18.19 18.27, 18.29,
18.30, 35.12; agus ainmfh. teibí, 15.41; thar ceann for. shealbh., 13.89; agus an gair., 9.16;
mar iartheachtaí, 27.10; intuigthe, 24.24; agus orduimh., 12.10; parsáil, 36.1;
treisiú, 13.35, 13.37, 13.38; réamhthagrach, 35.9 Féach freisin aidiachtaí sealbh.
ar leith in Treoir d'Fhocail Áirithe
378 agus séimhiú, 4.21-24
a. thaisp., 11.1, 13.46-52; leis an alt, 7.10; agus fritéis, 13.57, 13.58; sa ghair.,
9.15; ionad, 11.7, 11.9, 11.10, 16.40
a. thuairisciúil (descriptive) 11.1-2, 11.7, 11.9, 11.10, 11.11, 12.15
agus urú, 5.9-11
aimsir(í) briathra féach briathra
aimsir chomhshuite féach comhaimsirí
ainm
a. ceana, 4.23
a. dílis, 8.1, 9.19; in abairtí copaileacha 16.49; díochlaonadh, 8.16n, 8.17, 9.35;
inscne, 8.4, 8.31; ionad 16.39; gan séimhiú, 4.9, 4.18 Féach freisin ainm pearsanta, logainm,
sloinnte
a. pearsanta, agus aiceann, 1.32; le haid. thaisp., 7.10; agus teideal, 7.12, 12.4;
le brí éiginnte, 7.14, 9.21; inscne 8.4; díochlaonadh, 8.17, 9.35 Féach freisin
ainm dílis, sloinnte
ainm (= ainmfhocal) 2.1
a. ábhair, 4.15, 8.1, 8.32, 9.7
agus an t-alt, 5.17
a. cinnte, 9.19-23; gan an t-alt, 7.15; comparáid, 11.32; agus faisnéis, 16.23;
agus for. taisp., 16.63, 16.67; séimhiú sa ghin., 4.17-18
a. coitianta, 8.1, 24.14; i gcomhaisnéis, 9.54-55, 9.57, 9.58; inscne, 8.5- 6,
8.31
díochlaonadh, 8.13-44
a. díorthaithe (derived) 8.28-31 Féach freisin comhfhocal
a. éiginnte, 9.19, 9.42; séimhiú, 4.11-16
a. neamhrialta, 8.14, 8.21, 8.43-44
a. nithiúil, 8.1
séimhiú ar a., 4.3-20, 4.28-31
urú ar a., 5.3-8
a. briathartha, 2.2, 14.30; aidhm a chur in iúl, 18.26, 18.38; i gcomhaimsirí,
15.47; comhréir, 18.1-41; cothrom le clásal, 2.3n, 26.8; deilbhíocht 17.1-15; deirí féach
iarmhíreanna; agus an gin.,9.28, 9.29-33; iarmhíreanna, 24.13; thar ceann an ord.,
18.15, 35.8-9, 35.12; parsáil 36.1; faoi réir ag réamh., 22.6;
379 saorleagan, 18.15, 18.35; agus séimhiú, 4.14-16, 4.19; agus an tabh., 9.10 Féach
freisin frása a. bhriathartha, agus an tAguisín.
a. teibí, 7.8, 8.2, 24.17-26; comhaisnéis, 4.16, 9.58; a. teibí céime, 8.2, 13.65,
24.18, 24.21-26, 28.4, 28.11, 29.5, 31.3
ainmhithe, 8.8-11, 13.20
ainmneach féach tuiseal a.
ainmní, 2.3
in abairt chopaileach, 16.4-9, 16.32-37; ionad, 16.38-43
ainm br. mar a., 18.10
a. a dhéanamh den chuspóir, 18.20, 18.39
airde an chompáis, 21.22-23
áitainm féach logainm
alt, 2.1, 6.6, 7.1-16, 21.30
fuaimniú, 1.20, 1.29
séimhiú, 4.3, 4.29, 4.31, 4.33
i sloinnte, 10.2
agus an tabh. uatha, 5.17
tuiseal, 7.4
athrá, 35.7
réamh. a athrá, 22.7-8
a sheachaint, 15.50 Féach freisin freagra
brí mheafarach, 4.23
briathar 2.1
aicmí, 14.32-49
aimsir(í), 14.4, 14.5-13 Féach freisin comhaimsirí; a. chaite, 14.4, 14.5, 14.9,
14.27, 15.5n, 15.13, 15.14, 15.23, 20.5, 20.14; a. fháistineach, 14.4, 14.5, 15.5, 15.6-10,
15.23, 32.14n, (sa chlaon.) 32.10, 35.21; a. foirfe, 14.10, 14.12, 18.13, 19.3; a.
ghnáthch., 14.5, 14.26, 15.23; a. ghnáthláith., 14.5, 14.26, 15.4, 15.7, 15.9, 15.23,
15.28, 32.14n; a. láith., 14.4, 14.5, 14.26, 15.3-5, 15.7, 15.8, 15.11, 15.13, 15.14,
15.23, 15.25, 15.59; a. leanúnacha, 14.10, 14.11, 14.12, 18.19-21, 18.23; a.
príomha, 14.9, 14.10, 15.23-28, 32.13n, 35.20, 35.21; a. simplí, 14.9; a.stairiúla, 14.9,
380 14.10, 15.11, 15.23-28, 16.50, 35.20-21; a. timchainteacha (periphrastic) 14.10, 14.13,
18.23 Féach freisin faoi modh, agus faoi réimniú na mbriathra
b. aistreach, 2.3, 15.30, 18.5, 18.6
b. coimrithe, 14.35, 14.39, 14.47-48; ainm br., 17.5, 17.14 Féach freisin an
tAguisín
b. cúnta, 2.1, 19.1, 19.3
deilbhíocht, 14.1-60
b. díorthaithe (derived) 14.25, 24.12
b. faisnéiseach, 2.1
fréamh, 14.21
modh, 14.1, 14.2-3, 15.1-22; m. coinníollach, 14.3, 14.7, 14.11, 15.15, 15.18-22,
15.23, 20.6, 35.15, 35.21 Féach freisin clásal coinníollach; m. foshuiteach, 14.3, 14.6,
15.16-22; m. fosh. caite, 14.26, 15.20-22, 15.23, 35.21; m. fosh. láith., 14.6, 14.9,
15.16-17, 15.19, 15.23, 35.21; m. ordaitheach, 14.3, 14.8, 14.11, 15.1, 33.4,
34.4, (sa chlaon.) 35.8-12; m. táscach, 14.3, 14.4, 14.5, 14.11, 15.2-14, 15.23, 32.19, 33.4
Féach freisin faoi aimsir(í)
b. neamhaistreach, 2.3, 15.31, 18.6, 18.28n, 19.3
b. neamhrialta, 14.19, 14.22, 14.30, 14.50-60, 20.13-19
b. rialta, 14.19, 14.24, 14.31-49, 20.2-12
b. uireasach (defective) 14.23, 14.72-75
Féach freisin aidiacht bhr., ainm br., copail, foirmeacha br., saorbhr.
buanséimhiú, 4.1
bunchéim aidiachta, 11.24, 11.38-44
bunuimhir, 12.1, 12.5-7, 12.8
caolú, 1.19-22, 6.2, 6.4, 8.33, 8.34, 11.12, 14.37, 24.1
cead, 15.57
céadbheart (protasis) 2.9
c. aisbhreathnaitheach (retrospective) 32.18
céadbhearta contrártha, 34.1, 34.2, 34.4
c. faomhach (concessive) 32.18, 33.2
c. iata féach coinníoll iata
c. oscailte féach coinníoll oscailte
381 c. neamhchúiseach (casual) 32.18
c. reitriciúil (rhetorical) 32.18
ceannlitir, 3.1-5
céimeanna comparáide féach faoi aidiacht, dobhriathar
ceist Féach freisin aid. cheist., dobh. ceist., fochlásal ceist., for. ceist., príomhchlásal ceist.
c. chopaileach, 16.14-18, 16.44-47, 16.65, 16.70
c. dhúbailte, 13.40, 13.83-85, 13.87, 16.17, 16.69, 29.2
c. neamhdhír., 29.1, 29.2, 30.1, 35.2, 35.19
c. reitriciúil, 13.85, 15.15, 16.20, 16.23n, 16.27
claoninsint, 15.25, 35.1-27
agus aimsir briathra, 35.20-21
ar dhobhr. ama, 35.22
ar cheist, 35.2, 35.19
ar choinníoll, 32.4, 32.10
agus forainmneach, 35.6-7
ar an bhfosh., 35.2, 35.13-15
ar intriacht, 35.24
ar an ord., 18.11, 18.33, 35.2, 35.8-12
ar shleachta leanúnacha, 35.26
ar ráiteas, 35.2, 35.16-18
agus an taispeántach, 35.23
Féach freisin leath-chlaoninsint
clásal, 2.3, 2.4 Féach freisin fochlásal, príomhchlásal, uaschlásal
c. aidiachtach, 2.4, 15.15, 26.14, 27.1-32, 33.6n
c. aidhme, 15.17, 15.18, 15.19, 15.21, 26.7, 30.1-3
c. ainmfh., 2.4, 26.11, 26.12, 27.29n, 28.3, 29.1-7
c. ama, 15.17, 15.22, 16.53, 26.14, 28.3, 28.7, 30.4-7, 35.17
c. céadbheartach féach céadbheart
c. ceist. féach ceist, fochlásal c., príomhchlásal c.
c. coibhneasta, 2.4, 26.11, 26.13, 27.1-32, 28.1-12, 31.3, 33.1, 33.6, 34.1, 35.21;
c. coibh. copaileach, 9.59, 11.31, 13.76, 27.31; c. coibh. díreach, 13.75, 27.6-9, 27.13,
27.15, 27.18, 28.2-9, 29.2, 29.4, 30.4, 30.7, 31.1, 32.11, 33.6; c. coibh. leithleach,
382 16.59-62, 16.66, 16.68, 16.69, 26.10, 30.7; c. coibh. neamhdhír., 13.75, 27.6-7,
27.10-11, 27.14, 27.15, 27.17, 27.18, 27.29, 28.10, 30.4, 31.1, 33.6
c. coinníollach, 26.11, 26.13, 32.1-18, 33.3, 33.5
c. comhord., 2.4, 26.4-7, 27.28
c. comparáideach, 26.13, 27.31, 28.5, 28.6, 28.7, 33.6-7
c. cuimsitheach (restrictive) 26.12, 28.3, 28.7, 34.1-3
c. cúise, 28.4, 31.1, 31.2, 35.18
c. dobhr., 2.4
c. faomhach (concessive) 25.7, 26.11, 26.12, 28.3, 28.11, 31.2, 33.1-5
c. iarmhartach (consecutive) 31.6-7
c. idiraisnéiseach (parenthetical) 27.29-32
c. imthoisceach (circumstantial) 26.10, 26.12, 28.3, 28.4, 31.2-5
c. neamhchúiseach (casual) 26.4, 26.10, 26.11, 28.4, 32.18, 33.1n, 34.4
c. ráiteasach féach fochlásal r., príomhchlásal r.
cnuasainm, 8.1
i gcomhaisnéis, 4.16
i gcomparáid, 11.32
sa ghair., 8.20
agus tabh. rannaíoch, 13.84
uimh. an fhorainmnigh, 13.28
codán, 12.12-13
ainmneoirí, 8.40
tuisil rannaíocha, 9.45
coimriú (syncopation) 6.4
aidiachtaí, 11.15-16
ainmfh., 8.24, 8.41
i bhfocail dhíorthaithe, 24.1
Féach freisin briathar coimrithe
coinníoll
c. dearfach, 32.5-7, 32.9
c. diúltach, 32.8, 32.9
c. iata, 15.15, 15.20, 32.9-10, 32.12, 32.13, 32.21, 33.4
c. oscailte, 15.17, 32.4-8, 32.12, 32.13, 32.21, 33.4
383 Féach freisin clásal coinníollach
comhaimsirí (compound tenses) 14.10-13, 15.47
comhaisnéis (apposition) 7.12, 9.54-59, 15.46, 16.15, 16.23
aid. shealbh., 13.9
for. aisbhreathnaitheach, 13.42, 13.72
for. pearsanta, 16.6, 16.64, 16.65
for. taisp., 13.33, 13.45, 13.67
réamh. a athrá, 22.7
comhfhocal, 8.28, 24.1-6
aiceann, 1.32
brí ar leith, 11.21n
cáilíocht consan, 1.21-22
díochlaonadh, 8.29-31, 9.27, 11.21
fleiscín, 3.6
inscne, 8.29-31
séimhiú láir, 4.38-40
teidil dhílse, 3.4
Féach freisin réimír
comhlánú (complement) 2.7
cónasc, 2.1, 20.1-19, 23.1-4
an dara cón., 26.12-13
cón. ar lár, 26.5
parsáil, 36.1
consan, 1.3, 1.4, 1.5, 1.6, 1.19-22, 1.23-29
copail, 2.1, 2.3, 14.18, 14.22
aimsir phríomha seachas stairiúil, 15.26, 32.13n, 35.21
bá na copaile, 14.62
agus bí, 11.28, 15.42-45
comhréir, 16.1-70
i gcomparáid, 11.28, 11.32, 11.35-37, 21.6, 21.7
i gcumasc, 13.76, 13.80, 14.65-70, 27.10, 27.12, 29.3
deilbhíocht, 14.61-71
parsáil, 36.1
384 agus séimhiú, 4.20, 4.24
Féach freisin faoi treisiú
cothrom (aidiachta, ainmfhocail) 2.1
cuspóir, 2.3
dátaí, 21.31
défhoghar (diphthong) 1.4, 1.5, 1.16, 1.33
délitir (digraph) 1.4, 1.18. 1.19
díochlaonadh, 6.5, 6.10
d. an ailt, 7.1
d. an ainmfh., 8.13-44
d. na haid., 11.11-21
dobhriathar, 2.1, 20.1, 20.2, 21.1-38
céimeanna comparáide, 21.6-8, 30.4
d. aidiachtach, 21.4-8
d. áite, 20.2, 21.2
d. ama, 20.2, 21.2, 21.24-34, 21.38, 27.8; sa chlaon., 35.22
d. breisch., 21.2, 21.4. 21.6-8
d. cainníochta (of quantity) 21.2
d. ceist., 21.2, 21.9
d. dearfach, 21.2
d. diúltach, 21.2
feidhm dobhr., 13.16, 13.76; aid. mar dhobhr., 5.11, 21.5n; ainmfh. mar
dhobhr., 9.11, 15.46, 21.3; frása ainm bhr., 18.16; réamh. mar dhobhr., 22.16;
réamhtheachtaí mar dhobhr., 27.8, 27.11; taisp. mar dhobhr., 13.45
ionad, 21.36-38, 25.3, 25.5
d. minicíochta, 21.2
d. modha, 21.2
parsáil, 36.1
gan séimhiú, 4.2
d. treise, 21.2, 21.35
d. treo & suímh, 21.2, 21.10-23, 21.38
385 faí chéasta (passive voice) 15.30
faisnéis, 2.3, 16.1
ainm br. mar fh., 18.10, 18.32
parsáil, 36.5-6
Féach freisin copail
féidearthacht féach ábaltacht
féilte, 3.1, 4.18, 7.14, 9.20
fleiscín, 3.6, 5.18, 24.3, 24.4
fo-ainmní, 13.19, 16.6, 16.33n, 16.44
focal díorthaithe féach comhfhocal
fochlásal 2.4, 26.9-14
f. ceist., 26.11, 29.1, 29.2, 30.1
f. ráiteasach, 25.7, 26.11, 29.3; thar ceann clásail chomhord., 30.5; i gclásal
comparáideach, 33.6; i gclásal cuim., 34.1, 34.2; i gclásal cúise, 31.1, 35.18; i gclásal
faomhach 33.1; i gclásal iarmhartach 31.7; i gclásal imthoisc., 31.3; sa chlaon. ar
phríomhchlásal ráiteasach, 35.16; le hintriacht, 33.7; mar threise i
gcoinníoll, 32.11, 32.12, 32.14
fofhaisnéis, 16.10, 16.34, 16.35, 16.50, 35.6n
inscne, 13.27
uimhir, 13.32
foirceann focail, 8.16, 24.1-2, 24.8-16
foirmeacha briathra
f. choibh., 14.17-20
f. neamhph., 15.29-35, 15.49, 15.53, 19.3
f. neamhsp., 14.15, 14.20, 14.32-33, 14.52
f. phearsanta, 14.14; in úsáid go neamhph. 15.35, 15.53
f. scartha, 13.14, 14.29, 14.32n, 15.35
f. spleách, 14.16
f. tháite, 6.7, 6.8, 13.14, 14.29, 25.13; feidhm dhúbailte, 2.2; agus treisiú, 13.35,
13.37
Féach freisin míreanna br. agus réimniú briathra neamhrialta
forainm, 2.1; i bhfreagra, 25.12, 25.13; parsáil, 36.1; agus séimhiú, 4.2
f. aisbhreathnaitheach (retrospective) 13.33, 13.42-44
386 f. athfhillteach (reflexive) 13.60n, 13.72-74
f. ceist., 13.75-85; mar fhaisnéis in abairt aicme, 16.14-15; mar réamhtheachtaí,
27.1n; faoi réir ag réamhfh., 22.6
f. coibh. iartheachtach (consequent) 20.2, 27.17
f. coibh. réamhtheachtach (antecedent), 16.63, 20.2, 27.18-21; i gclásal ainmfh.,
29.6
f. éiginnte, 13.87-88, 22.6
f. iarthagrach féach iarthagra
f. intriachtúil (interjectional) 13.86
f. neamhph., 13.67, 16.10
f. pearsanta, 13.1, 13.14-17, 13.19-41
f. réamh., 2.2, 9.39, 13.3, 13.16, 13.30, 16.40, 16.70, 27.10; in ionad aid. sealbh.,
13.12; mar fhaisnéis, 13.15; parsáil, 36.1; á threisiú 13.35, 13.37, 13.61
f. réamhthagrach féach réamhthagra
f. sealbhach, 13.89
f. taisp., 13.46-52, 13.57, 18.17; agus athrá, 16.67; leis an gcopail, 16.63-65;
ionad 16.8, 16.40, 16.41; faoi réir ag réamh., 22.6
f. treise féach f. aisbhreathnaitheach
forainmneach (pronominal) 2.3, 13.1-89, 35.6-7, 35.14
frása, 2.3
roimh an mbr. 25.3
thar ceann clásail, 26.8, 28.11, 29.3n, 31.4, 32.21
faoi réir ag réamh., 22.6
f. aidhme, 30.2, 30.3
f. aidiachtach, 2.1
f. ainm bhr.: a ionad, 16.38; sa chlaon., 35.9, 35.12; thar ceann clásal éagsúil,
(aid.) 27.32, (aidhm.) 30.2, (ainmfh.) 15.24, (ama) 30.5, 30.6, (cuim.) 34.3, (cúis.) 31.1n,
(faomh.) 33.1n, (imthoisc.) 31.4, (príomhch.) 26.8, (ráit.) 29.3n; i gclásal coinn.,
32.1, 32.12, 32.14
f. ainmfh., 2.1
f. ama, 21.26-27, 30.6, 35.17
f. comparáideach, 11.39-44
f. cuimsitheach, 34.3
387 f. cúise, 31.1n
f. dobhr., 2.3, 22.18; ionad, 21.37
f. imthoisc., 31.5
f. neamhchúiseach, 34.5
f. réamh., 18.40, 22.18, 22.19-20
freagra (br. faisnéiseach) 13.14, 13.40, 15.48, 15.58, 25.9-13
ainm br. mar fh., 18.15, 18.35
f. maolaithe, 15.15
saorbhr. mar fh., 15.32
(an chopail)
ainmní ar lár, 16.4
athrá na faisnéise, 16.28-30, 16.33, 16.66-69
ar cheist aicme, 16.16-17
ar cheist ionannais, (an, nach, etc.) 16.47, (cé?) 16.44-46
ar cheist reitriciúil, 16.23n
fritéis (antithesis) 13.53-58
gairmeach féach tuiseal g.
ginideach féach tuiseal g.
gnéas, 6.6, 8.4-11, 13.19-20, 13.58, 13.79
gníomhaí, 2.3
gníomhú (an bhriathair, etc.) 2.1
guí, 14.3, 14.65, 15.16, 35.2
g. dhiúltach, 20.11, 20.15, 20.19
sa chlaon., 35.13-15
guta, 1.4, 1.7-17, 1.18, 1.30
bá, 1.17, 20.3
g. cúnta (epenthetic) 1.7, 1.10, 1.15
iarbheart (apodosis) 2.9, 32.1-18
ar lár, 32.15, 33.6
táscach na cinnteachta, 15.13, 19.4
iarmhír (suffix) 24.1, 24.8-20
i. threise, 13.33-41, 13.53-62; sa chlaon., 35.7
388 iarthagra (analepsis) 13.63-66, 13.69, 13.71, 16.10, 25.3
iartheachtaí (consequent) 2.8, 13.64, 27.2, 27.5 Féach freisin clásal aid.
infhilleadh, 6.1
ainmfh., 6.1-10,8.30, 8.33-44, 9.24-60
aid., 14.5, 11.11-21
briathra féach réimniú
inscne, 6.5-6
aid. Féach díochlaonadh aid. faoi aidiacht
ainmfh., 8.3-12, 8.16-17, 8.29-31 Féach freisin na díochlaontaí
agus an t-alt, 7.4
i. an fhorainmnigh, 13.18-27, 13.67
i. an fhor. réamhfh., 13.30-31, 13.35, 13.65n
intriacht (interjection) 2.1, 16.40n, 22.9, 25.7, 32.15
ainm br. mar i., 18.15, 18.35
céim chothroim mar i., 11.39
sa chlaon., 35.24
clásal comparáideach mar i., 33.7
clásal imthoisc. mar i., 31.3n
Féach freisin aid. intriachtúil, for. intriachtúil
iolra, 6.7, 8.22-27, 8.30, 8.32
i. an ómóis, 13.29
i. lag, 8.22, 8.23, 8.25-27
i. tréan, 8.22, 8.24, 8.38, 11.18, 11.19
ionad na bhfocal
abairtí copaileacha, 16.5-13, 16.21, 16.34
aidiacht, 11.3n; agus ainmfh., 11.7-10; breisch., 11.36
an t-alt, 7.3
briathra, 16.1
céadbheart & iarbheart, 32.1
sa chlaon., 35.25
cuspóir ainm bhr., 18.8, 18.19
dobhriathar, 21.36-38
faisnéis & ainmní, 16.38-43
389 forainmneacha, 13.62, 16.41
príomhchlásal, 25.2-6
treisiú, 16.50-62
laethanta na seachtaine, 3.1, 9.20, 21.30-32
agus an t-alt, 7.14, 7.15, 21.30
agus séimhiú, 4.18, 4.19
lagiolra féach iolra lag
leath-chlaoninsint, 15.15, 15.22n, 32.12n, 35.27
leathnú (ainmní, briathair, cuspóra, faisnéise) 2.7
leathnú (consan, gutaí) 6.3, 6.4, 8.26, 8.37, 8.41, 24.1
litreacha (na haibítre) 1.1, 4.2, 5.18-19 Féach freisin ceannlitir
logainm
agus an t-alt, 7.6-7
ceannlitir, 3.1
cinnte nó éiginnte, 9.19, 9.21
comhaisnéis, 9.58
leaganacha stairiúla, 4.18, 4.23, 9.11, 10.5n
neamhghaelaithe, 22.2
maoluimhir, 12.1, 12.2-4
míonna, 3.1, 9.20
agus an t-alt, 7.14, 7.15
agus séimhiú, 4.19
miontaifeach, 36.4-10
míreanna briathartha, 20.1-19
br. neamhrialta, 20.13-19
br. rialta, 20.2-12
mír ghairmeach, 4.4, 9.14
modh féach faoi briathar
módúlacht féach faoi briathar
mórthaifeach, 36.11-13
náisiúntacht, 9.20
390 oibiachtúlacht, 16.25, 16.27
oibleagáid, 15.58, 18.38
ord na bhfocal féach ionad na bhfocal
orduimhir, 9.26, 12.1, 12.4, 12.9-11
parsáil, 36.1-3
pearsa, 6.5, 6.8, 14.1
agus an saorbhr., 14.14
príomha (primary) féach aimsir p.
príomhchlásal, 2.4, 25.1-13
p. ceist., 28.7; sa chlaon., 35.19
p. ráiteasach (statement) sa chlaon., 35.16; abairt chopaileach, 16.64, 16.65n;
múnla fochlásail ráiteasaigh, 25.7; múnla p. i bhfochásal, 31.1
rangabhálacha (participles) 19.6-11
r. na comparáide, 19.11
r. na deacrachta, 19.9
r. na fusachta, 19.8
r. na hoiriúnachta, 19.10
r. an riachtanais, 19.7
ranna cainte, 2.1, 2.2, 24.2, 36.1-3
ráta (díola, luais, etc.), 7.11, 9.6
réamhfhocal (simplí) 2.1, 22.1-18, 35.5
athrá, 22.7-8
agus aid. shealbh., 13.5, 13.6
agus an t-ain., 9.6, 22.1
leis an alt, 5.3, 5.9, 5.14, 5.17
dhá r., 22.6
feidhmeanna, 22.9; feidhm dobh., 22.16
ar lorg focal áirithe, 22.10-14
agus for., 13.16; for. coibhn. iartheachtach, 27.17
agus an gin., 9.7, 22.1
parsáil, 36.1
391 agus séimhiú, 4.6-13, 4.16, 4.17, 4.22
Féach freisin for. réamh., frása réamh., tuiseal tabh. agus réamhfhocail ar
leith in Treoir d'Fhocail Áirithe
réamhfhocal comhshuite, 22.19-20
agus aid. shealbh., 13.17, 13.19, 13.31
i gcomhaimsirí, 18.13
agus an gin., 9.7, 9.31, 9.32, 9.36
agus séimhiú, 4.8n, 4.11n, 4.13, 4.17
Féach freisin réamhfhocail ar leith in Treoir d'Fhocail Áirithe
réamhlitreacha, 3.2, 3.6, 5.1-19
réamhrá, 15.36, 15.48
réamhthagra (prolepsis) 9.6, 9.33, 13.63, 13.67-71, 13.84, 35.9
réamhtheachtaí (antecedent) 2.8, 13.64, 27.3 Féach freisin clásal aid.
réimír, 8.28, 14.25, 24.1, 24.4-7, 24.10n
r. aidiachtach, 11.22
fleiscín, 3.6, 24.3, 24.4
litreacha mar r., 5.19
sa tsárchéim, 11.42
r. uimh., 12.14
Féach freisin réimíreanna ar leith in Treoir d'Fhocail Áirithe
réimniú, 14.24-29
clár na mbriathra, 14.30-60
riachtanas a chur in iúl, 15.54, 15.58, 15.59
roinn chainte féach ranna cainte
saorbhriathar, 14.14, 15.29-33
athbhrí a sheachaint, 15.33, 18.39
sa chlaon., 18.11, 35.8
i gcomhaimsirí, 18.22
agus séimhiú, 4.37, 20.5, 20.17
séimhiú (lenition) 4.1-40
ar aid., 4.21-24
ar ainmfh., 4.2-20
392 ar bhriathra, 4.36-37, 14.17 Féach freisin míreanna br.
comhaitheantas le hurú, 5.3n
Féach freisin réimír
seoltaí litreacha, 10.11
síneadh, 1.2, 1.8
sleamhnóg (glide) 1.5, 1.19, 24.1, 24.9
sloinnte, 9.35, 10.1-13
agus aiceann, 1.32
s. comhshuite, 10.10
díochlaonadh, 8.18
foirm ainmfhoclach, 4.26, 10.7, 10.10
agus séimhiú, 4.25-27
agus teideal, 7.12, 9.56-57, 10.12
srónaíl (nasalization) 1.6, 1.9
suibiachtúlacht, 16.25-26
tabharthach féach tuiseal t.
taifeach, 36.4-13
teangacha
agus an t-alt, 7.14
ceannlitir, 3.1, 9.20
inscne, 8.12
agus séimhiú, 4.19
téarma an fhorainmnigh, 2.3
téarma an rannaígh, 9.37
teidil,
agus an t-alt, 7.12
ceannlitir, 3.1, 3.4
comhaisnéis, 9.56-58
fleiscín, 3.6
t. leabhair, etc., 4.2
seanteidil ghaelacha, 10.12
tréaniolra féach iolra tréan
393 treisfhocal (emphatic) 2.3
treisiú, 25.3
ar chlásal cúise, 31.1n
ar chlásal comhord., 26.2-3
ar choinníoll, 32.11-13
an chopail mar th., 15.12, 16.3, 16.50-62, 18.24, 21.36; coibhneas díreach,
27.10; t. na faisnéise, 16.10-13, 16.32, 16.42; t. an fhor. ea, 16.19
gníomhú a threisiú le déan 15.51
t. reitriciúil, 15.15, 16.27
Féach freisin iarmhír threise
tuiseal, 6.5, 6.9, 8.32
aidiachtaí, 11.11
agus an t-ainm br., 18.7, 18.36
agus an t-alt, 7.4
i gcomhaisnéis, 9.55-59
t. ainmneach, 8.13, 8.32, 9.6; a. áite, 9.6, 21.3; a. ama, 9.6, 21.3, 30.4; a.
cainníochta, 9.6, 21.3; a. comhaisnéise, 9.6, 9.57, 27.26; thar ceann an ghair., 8.20-21,
9.17; thar ceann an ghin., 9.24-36, 18.8n; a. méide, 9.6; a. minicíochta, 9.6; le réamh.
áirithe, 22.1; a. saor, 9.6; a. tagartha, 9.6, 11.35
t. gairmeach, 8.20-21, 8.27, 9.14-18, 9.19; aidiachtaí, 4.23, 11.11; sa chlaon.,
35.5; agus séimhiú, 4.4, 4.21
t. ginideach, 8.13, 9.7-9; g. comhaisnéise, 4.15, 4.16, 8.7, 8.11, 9.7, 9.55, 9.58;
dhá gh., 9.8-9; agus lagiolra, 8.26; g. rannaíoch, 9.7, 9.25, 9.37-48; agus séimhiú, 4.3, 4.15,
4.16 Féach freisin t. a. thar ceann an ghin.
t. tabharthach, 8.19, 8.25, 9.10-13, 9.29n, 11.11; agus an t-alt, 5.17; t.
comhaisnéise 9.59-60; t. ar leith, 8.19, 8.35, 9.11; le réamh. áirithe, 9.10, 22.1;
seaniolra, 10.5n; agus séimhiú, 4.3, 4.22, 5.3; t. rannaíoch, 9.25, 9.38, 9.39-40, 9.42-43,
9.49, 9.52, 9.53 Féach freisin ceist dhúbailte; agus urú 5.8
uaschamóg, 3.7
uaschlásal, 2.4
uimhir ghramadúil, 6.5, 6.7, 7.4
u. aid., 11.18-19
u. ainmfh. 9.1-5
394 u. br., 14.1, 14.14, 14.24
u. forainmnigh, 13.28-32, 13.35
u. iolra féach iolra
u. uatha, 6.7
uimhreacha, 12.1-16
agus an t-alt, 7.4
u. phearsanta, 12.1, 12.8
Féach freisin bunuimhir, maoluimhir, orduimhir, réimír uimh.
úinéireacht, 13.80, 13.89, 16.3, 16.32
agus an gin., 9.7
agus an tabh., 9.12
agus treisfhocail, 13.61
urú, 5.2-11
ar aid., 5.9-11
ar ainmfh., 5.3-8; tabh. uatha, 5.17
ar bhr., 20.4, 20.6, 20.12, 20.18
i logainmneacha, 5.8
agus réimír, 24.4
395 TREOIR d'FHOCAIL ÁIRITHE
Do na hailt a thagraíonn na huimhreacha. Sna frásaí cónasctha is iondúil go seasann a[r] do
nach, nár chomh maith, agus go seasann go do gur, nach, nár freisin. a aid. shealbh. 4.5, 4.28, 5.5, 5.16, 9.1, 13.4-7, 13.65, 13.67, 24.21-24, 29.5, 31.3, 33.1n, 35.9, 35.12
a mír choibh. dhír. 14.17, 16.63, 20.8, 23.2, 27.8-9, 27.22
a mír ghair. 4.4
a mír uimh. 5.16, 12.4
a réamh. 4.6, 9.10, 9.28, 13.16, 18.9-17, 18.19, 18.24, 18.25, 18.26-29, 18.32, 22.1, 35.12
a[r] mír choibh. neamhdhír. 20.2-5, 20.14, 23.2, 27.10-12, 27.24, 27.16-25, 29.6
a chéile, 13.6
á, 13.7, 13.67
ach cón. 23.1, 26.8
ach réamh. 4.12, 9.6, 13.16, 18.16, 22.1, 25.6, 32.19, 32.21, 32.22, 34.1, 34.3
ach a[r], 15.17, 15.22, 20.12, 30.4
ach ab é, 32.22
ach go, 32.19, 33.1, 34.1
ag, 4.12, 5.3, 9.10, 9.30-32, 13.16, 16.25, 18.19, 18.21-29, 19.3, 22.1
agus, 23.1, 26.2-3, 26.6, 26.8, 28.3-5, 31.3
airí, 5.16, 16.66
áit, 13.22, 27.11, 27.30, 31.1
aithne, 15.61-63
aitim, 14.23, 14.75
Albain, 7.7, 8.36, 8.46
am, 27.11
amárach, 21.28-29, 21.31-33
amhail, 4.12, 9.6, 22.1, 33.6
amháin, 9.1, 11.7, 12.5, 12.8, 26.5, 33.2, 33.3
amhlaidh, 5.16, 13.69, 14.66, 16.55, 16.66, 21.2, 32.11
an-, 3.6, 11.22, 11.42, 24.5
ann, 15.37, 16.53, 16.68n
annamh, 16.24
annsan, 13.60
aon (aid. éiginnte) 4.5, 9.1n, 11.8
aon (uimh.) 4.5, 4.28, 4.33, 5.12, 9.1, 9.27
ar (réamh.) 4.7, 4.8, 5.3, 9.10, 11.32, 11.34, 13.7, 15.41, 18.25, 18.29, 18.38, 22.1, 27.17
ar shiúl, 4.7
ar siúl, 4.8
ar tí, 18.23
ár (aid. shealbh.) 4.5, 5.5, 9.1, 9.16, 13.4, 13.5, 13.13
arae, 14.15, 14.65, 23.2, 31.1, 35.18
aréir, 21.29
arna, 13.7, 18.29
ar[sa], 14.23, 14.72
396 árthach (inscne, for.) 13.21
as (réamh.) 4.12, 5.3, 9.10, 9.38n, 22.1, 27.17
athrach, 9.60
ba (copail) 3.7, 4.24, 14.62, 14.70
bád (inscne, for.) 13.21
ban(-), 8.7, 8.30, 24.5
beag, 16.24
beirt, 4.15, 4.21, 4.30, 9.26, 9.27, 9.46, 11.18
b'fhéidir, 15.15, 15.25, 15.26, 15.28, 15.56
bhur, 4.5, 5.5, 9.1, 13.4
bíodh (go), 33.1
bliain, 9.4
bos, 8.35
(ag) brath, 18.23
bróg, 8.35
bunáite, bunús, 9.41
cá (aid.) 5.16, 13.76, 24.24
cá (for.) 13.23, 13.30, 13.75, 13.76, 13.86
cá (mír bhr.) 20.2, 20.5, 20.14, 23.2
cá bhfuil mar [a], 21.9
cá mhéad, 9.6
cách, 13.87
cad é, 7.9, 13.23
cad é mar, 21.2, 21.9
cailín (inscne, for.) 6.6, 8.5
caithfidh, 15.9, 15.58, 15.59, 15.60
Calbhach, 7.14
caoi, 13.70, 27.11, 31.7
caoirigh (roimh aid.) 4.23
cathain, 21.9, 28.7
cé (ceist.) 4.2, 5.16, 7.2, 7.9, 9.44, 13.19, 13.30, 13.31, 13.80-83, 16.40, 16.44-46, 16.62
cé acu, 9.44, 13.30, 13.67, 13.83-84, 26.4, 29.2, 34.4n
cé chomh, 21.9
cé go, 15.2, 22.2, 26.12, 33.1
ceachtar, 9.44, 13.87
céadta, 7.14
ceann, 8.12; 9.4, 9.52, 12.8, 13.88
[ceannann] céanna, 11.7
ceathrú (orduimh.) 5.9
ceathruithe, 8.40, 12.12
ceist (inscne, for.) 13.27
c[h]éad, 4.5, 4.28, 4.29, 4.33, 4.34, 5.10, 7.4, 12.9, 12.10, 12.11, 12.12
397 chomh... is [a], 28.3, 30.4, 31.7, 34.1
chomh ... is dá, 33.6
chomh ... le, 11.39, 11.41, 34.3
chomh ... agus go, 31.7, 33.7, 34.1
chuig, 4.12, 5.3, 9.10, 22.1
chun, 4.12, 4.18, 9.7, 9.31, 15.21, 18.23, 18.26, 18.38, 21.34, 22.1, 22.9, 30.1
cibé, 4.2, 9.1, 11.8, 13.19, 13.23, 13.24, 13.87, 22.6, 34.4, 34.5
cineál, 8.32, 9.49
ciondáil, 14.25
cionn, 9.11
Clann (i sloinnte) 10.9
cloigeann, 9.4
cluas, 8.35
có(-), 24.5
cois (réamh.) 9.11, 22.1
comh(-), 24.5
cómhaith, 11.39
Con- (i sloinnte) 10.2, 10.8
conas, 21.2, 21.9, 28.7, 28.8
Connachta, 8.37n
Coróin Mhuire, 7.14, 9.22, 9.25
cos, 8.35
crom (br.) 18.25
cuid, 4.16, 9.22, 9.25, 9.42, 9.45, 9.48, 12.13, 13.8, 13.39, 13.89
cúigiú (orduimh.) 5.9
cuimhin, 16.26, 16.30, 16.66
cúis (inscne, for.) 13.27
cúpla, 9.1, 9.26
[is] cuma, 16.26, 16.27
dá (cón.) 20.6, 23.2, 26.11, 32.3, 32.9-10, 32.12-15, 33.4-5, 33.7
dá (cumasc) 13.5, 13.67
dá mhéad, 28.11
dála, 4.13, 9.7, 22.1, 22.9
dar (br.) 14.23, 14.73
dar (cumasc leis an gcopail) 14.65, 14.70
dar (réamh.) 4.12, 9.10, 13.16, 22.1
de (réamh.) 3.7, 4.3, 4.6, 9.10, 9.38-51, 9.53, 9.59, 9.60, 11.32, 13.5, 13.84, 20.3, 22.1, 22.5, 27.18
de (i sloinnte) 4.26, 10.3
-de, 13.67(f)
Dé (lá), 4.18, 5.16, 7.15
dea-, 3.6, 9.7, 11.22, 24.5, 24.6
déag, 4.21, 4.23, 4.35
déan, 15.50-53, 18.11, 35.11
398 dís, 4.15, 4.16, 9.3
do (aid. shealbh.) 3.7, 4.5, 13.10
do (réamh.) 3.7, 4.3, 4.6, 9.10, 9.13, 13.5, 16.27, 16.29, 18.19, 18.27, 18.29, 18.38, 20.3, 22.1, 27.17
Do(-), 4.18
do(-), 3.6, 19.9
dóbair, 14.74, 15.15
dóichí, 11.25, 24.18, 24.23
[is] dóigh, 16.30, 16.66
dona, 11.25n
donacht, 24.23
dosaen, 9.3, 9.43
dóthain, 9.42n, 9.48, 9.59
droch(-), 4.38, 24.5
Dualtach, 7.14
duine, 9.44, 27.24
dul, 18.24, 18.27, 18.28
éigean, 15.58
éigin, 11.7
eile, 11.7, 11.9, 13.85, 13.87
Éire, 7.7n
eol, 5.16, 11.35, 16.66
(ar) fad, 4.8, 11.7, 21.2
fad [a], 28.7, 34.1
faigh (i ndiaidh ní) 20.18
fánach, 16.24
faoi (réamh.) 4.6n, 5.3, 5.17, 7.2, 7.15, 9.10, 9.38n, 11.41, 12.4, 13.3, 13.5, 18.40, 21.34, 22.1
faoi mar [a], 33.6
feabhas, 24.23, 28.11
féachaint, 30.1
féadaim, 15.55, 15.56, 15.57, 15.58
fearacht, 4.13, 9.7, 22.1, 33.6
Feardorcha, 7.14
fearrde, 13.67
féidir, 15.55, 15.56, 15.60
Féile, 4.18
féin (dobhr.) 21.35, 33.2-3, 35.7
féin (for. athfhill.) 13.72-74
féin (for. treise) 13.33, 13.34, 13.39-44, 13.59-62
fiche, 4.21, 4.28, 4.29, 4.31, 8.42n, 9.4
(cá, go) bhfios do, 5.7
fírinne (inscne, for.) 13.27
fiú, 9.6, 16.30, 16.66, 22.20n
399 fiú amháin, 33.2-3
[ní] foláir, 15.58, 15.59-60, 16.26, 16.27, 16.66
formhór, 9.41
[ar a bh]fuaid, 22.20
gá, 15.58
gach, 4.2, 5.10, 7.14, 7.15, 9.19, 11.8
gach re, 11.8
Gaillimh, 7.7
gan, 4.9, 9.6, 13.2, 13.16, 18.12, 18.34, 22.1, 25.6, 32.4, 32.8-9, 32.12, 33.1n, 35.8, 35.12
gan fhios, 4.9n; 15.18, 30.1
gearrchaile (inscne, for.) 8.5
go (mír aid., mír dhobhr.) 5.16, 11.6, 16.4, 21.4-5
go (réamh.) 4.12, 5.7, 5.16, 9.10, 13.5n, 13.6, 13.16, 21.31, 21.34, 22.1
go dtí, 4.12, 5.16n, 9.6, 13.5n, 13.16, 22.1, 23.3, 30.4
go léir, 11.7
go leor, 9.42
h-, 5.16, 5.18, 13.4, 13.76
i, 4.12, 5.7, 9.10, 13.5, 15.41-45, 18.39, 20.3, 22.1, 27.17
í, 13.1, 13.2, 13.19-21, 13.23n, 13.25, 13.26-27
iad, 13.1, 13.2, 13.28
idir, 4.10, 4.21, 9.6, 13.16, 22.1
in, 5.7, 22.2
in(-), 9.7, 11.39, 19.10-11
-ín, 1.20, 8.16, 8.31, 8.39, 24.14n
inné, inniu, 21.28-29, 21.31-33
iomad, 7.14, 9.22, 9.36
iomaí, 11.2, 11.25, 16.24, 24.23
iomarca, 7.14, 9.22
ionann agus, 33.4, 34.1
ionas, 30.1
ionsar, 9.10, 22.1
is (le hainmfh. uimh.) 12.3, 12.5
is an [lá inné], 21.31, 21.33
is mó is, 11.35, 11.40
laghad, 13.67, 31.3
Laighin, 8.42n
láimh le, 9.11
lámh, 8.35
(a) lán, 9.42
Laoiseach, 7.14
le (réamh.) 4.12, 5.3, 5.16, 9.10, 9.12-13, 11.39, 13.5, 13.6, 13.89, 15.55, 15.57, 16.29, 16.32-33, 18.23, 18.26, 18.38, 20.3,
21.26, 22.1, 22.3, 27.17, 30.1, 31.7
400 le linn, 18.29, 21.26
leanas, 14.18
leath, 9.45
leithéid, 9.60
liacht, 24.23
lú, 9.42, 11.25, 11.36, 26.2, 26.3, 27.31
(ní) luaithe ... ná a, 30.7
lúide, 13.67(f), 13.68
má, 14.15, 14.62, 14.65, 15.7, 15.8, 15.9, 20.9, 23.2, 26.11, 32.1-15, 32.18, 33.5, 34.4
Mac, Mag, 4.26, 10.2, 10.5, 10.7, 10.8, 10.11
macasamhail (iol.) 8.30
mairg, 16.66, 28.2, 28.10
malairt, 9.22, 9.60
Mao[i]l(-), 4.18, 10.2, 10.8
mar (cón. cúise) 14.15, 23.2, 28.12, 31.1, 35.18
mar (mír bhr.) 15.37, 15.48, 18.19, 28.6, 28.12, 29.4, 33.1
mar (réamh.) 4.6, 9.6, 13.10, 13.16, 13.69, 22.1, 31.5
mar a chéile, 4.5n
más, 14.65
méad, 24.22, 24.23, 24.26, 28.11, 31.1
méanar, 16.66
measa, 11.25
méid, 24.22, 24.26, 27.23
mílte, 7.14
minic, 16.58n
miste, 13.67(f), 15.57
mithid, 16.30, 16.66
mo, 3.7, 4.2, 4.5, 13.4, 13.10
Mo(-), 4.18
móide, 13.67 (f)
mós, 11.40
muintir, 10.8, 11.18, 27.24
Muire, 9.54n
Mumhain, 7.6, 8.42n
mura (copail) 14.62, 14.65, 14.67, 14.70, 32.11-13, 32.15
mura (mír bhr.) 15.17, 15.20, 20.2, 20.14, 23.2, 26.1, 26.11, 32.3, 32.8-10, 32.17, 32.14, 32.16, 33.3 (iv, ix)
murach, 4.12, 9.6, 13.16, 22.1, 23.2, 32.19-22
ná (cón. comhord.) 23.1, 26.2, 26.4
ná (cón. roimh an bhfaisnéis) 16.36
ná (mír bhr. ord.) 5.16, 20.10
ná (réamh.) 4.12, 9.6, 11.26, 13.16, 22.1
Naomh, 4.18, 9.17, 9.34
401 nár (mír bhr. ghuíth.) 20.11
neachtar (for.) 9.44, 13.87, 26.1
Ní, 4.25, 10.5
ní b', ní ba, 4.24, 11.27-31, 2.2, 21.6
Nic, Nig, 4.25, 10.5
níos, 11.27-31, 21.2, 21.6
nó (cón. comhord.) 23.1, 26.4, 29.2, 32.16
nó (cón. cúise) 14.15, 23.2, 31.1, 35.18
nó go, 15.17, 15.21-22, 26.7, 30.1, 30.4
nuair, 15.6, 15.8, 28.7, 30.4, 31.1, 31.3
ó (cón.) 14.15, 14.62, 14.65, 14.70, 20.9, 23.2, 30.4, 31.1
ó (réamh.) 4.6, 5.3, 9.10, 13.5, 13.6, 18.40, 20.3, 21.31, 21.33-34, 22.1
Ó (i sloinnte) 4.25, 4.26, 5.16, 8.18, 10.2, 10.5, 10.7, 10.12
ochtar, ochtó, ochtódú, ochtú, 5.12
-óg (in ainmneacha fearnaomh) 8.16n
óir, 14.15, 14.65, 23.2, 31.1, 35.18
oiread, 5.12n, 7.14, 9.36, 9.41, 11.42, 28.5, 31.7, 33.6-7
olcas, 24.23, 24.25
os, 4.12, 9.10, 13.16, 22.1
ós, 14.65
parthas, 4.18
péire, 9.3, 9.43
punt, 9.43
purgadóir, 4.18
[agus a, faoi] rá is go, 31.1, 31.3
ráite go, 31.3n
Rí, 9.17, 9.34
riamh, 15.14, 21.2, 21.24, 21.25, 21.28
ró(-), 11.6, 11.40, 11.42
roimh, 4.6, 5.3, 9.10, 18.29, 22.1
roinn, 6.3n
rud, 13.71, 27.27, 31.1n, 32.11, 32.12
sa, san, 4.22, 4.33, 5.3n, 7.2
sách, 4.23
sagart paróiste, 9.23
saghas, 9.49
sáith, 9.42
sall, 21.10
San, 4.18, 9.34
scór (uimh.) 9.43
402 seachas, 4.12, 9.6, 13.16, 22.1, 23.3, 33.6
seo (i bhfrásaí ama) 13.48
sibh (foirm ómóis) 13.29
sin nó, 23.1, 26.1
siocair, 31.1
siúd is, 33.1
slat (tomhas) 9.4, 9.43
so(-), 19.8-10
sórt, 8.32, 9.49
stail (inscne, for.) 6.6, 8.8, 8.11
sula, 14.62, 14.65, 14.70, 15.17, 15.21, 15.22, 20.2, 20.5, 20.14, 23.2, 30.1, 30.4, 35.4
t-, 3.2, 3.6, 5.12-15, 5.18
tá (i dtús freagra) 15.48, 16.46, 31.1
talamh (dhá ghin.) 8.3n
i dtaobh is go, 33.1
tar éis go, 23.3, 31.3, 33.1
té, 13.87, 27.25
tearc, 16.24
thar, 4.11, 5.3, 9.10, 18.40, 22.1, 22.17
thar ceann, 4.11n, 22.19n
thar mar [a], 33.6
thart, 22.17
tig, 22.14
tigh, 9.11
timpeall, 4.13, 9.7, 9.36, 22.1, 22.15, 22.16, 22.17
toisc go, 31.1
tosaigh (br.) 18.25, 18.27, 18.28
trasna, 4.13, 9.7, 22.1, 22.16
trí (réamh.) 4.6, 5.3, 5.17, 9.10, 13.3, 13.5, 13.6, 13.67(e), 18.40, 22.1, 22.4
troimide, 13.67
túisce, 11.25, 11.39n
Ua (i sloinnte) 8.43, 10.5n
uair, 9.4, 13.22, 13.25, 27.8n
uile, 4.5, 7.3, 7.14, 9.1, 11.7, 11.8, 13.87
Ulaidh, 8.42n
um, 4.6, 5.3, 5.17, 7.15, 9.10, 13.3, 21.34, 22.1