Cb.30 AONSTADAS & 32.EISFHEARADH

Cuspórí léannAonstadas:• Cad is brí le ‘aonstadas’• Difríocht idir Inteirmeach & eisteirmeach• Tabhacht aonstadas do orgánighEisfhearadh:• Feidhm craiceann & c. úiríneach (aonstadas)• Feidhm & structúir cuideanna don córas• Conas a rialaíotar leibhéal sreabhan sna duáin• Próséis déantús fual(Ard)- structúir & feidhm an neafróin• Déantús fual

Aonstadas/Hoiméastáis: An slí ina gcoimeádann nithe beo timpeallacht inmheánach tairiseach/seasamhach.

Na toisc (factors) a coimeádtarseasmhach/rialta sa chorp:

1. Teocht; 2. Tiuchán an glúcós;

3.Tiúchán CO₂, 4. Fáil réidh le fuíollábhar srl….

Eisfhearadh – fáil réidh le fuíolltáirgí meitibileachta. 1. Malartú Substaintí:• Orgánaigh aoncheallacha mar Amoeba, malartaíonn an chill substaintí le huisce (CO2 amach srl)• Ainmhithe ilcheallacha,cealla i leacht sreabháneischeallach. Malartaítear substaintí idir na cealla & sreabhán & ansin idirleathann siad isteach/amach as na Fuileadáin.

2. Rialú Teochta:• Inteirmeach- ainmhithe atá

ábalta teocht a gcoirp a rialú. Íslíonn siad teocht trí allas a scaoileadh & ardú trí chrith na matán (mamaigh & éain).

• Eisiteirmigh(fuar-fhuileacha)-

ainmhithe nach mbíonn ábalta teocht a gcoirp a rialú. Ag brath ar theas na gréine. (éisc, reiptíligh, amfabaigh).

Teocht inmheanach daoine = 37°C

3.Ról an ChraicinnRialú teochta sa duine @37oC • Gintear teas sa chorp trí

ghníomaíochtaí na meitibileachta (san Ae ach go háirithe).

• Le aclaíocht scaoiltear teas de bharr riospráid aeróbach sna matáin.

Falacil Gruaige

Faireog Ola

Ribeadáin Fola

Pór Allais

Faireog Allais

Matáin eirí-gruaige

Eipideirm

Deirm

(a) Teas a chaomhnú: • Crapann matáin

ardaithe & seasann ribí gruaige.

• Cúngaíonn ribeadáin fola ionas nach éalaíonn teas ón fhuil.

• Ní scaoiltear allas ó na faireoga allais.

(b) Teas a chailleadh:Luíonn na ribí = níl insliu aeir ar an dromchla.• Leathnaíonn ribeadáin

fola ionas go sroichfidh a lán fola dromchla & go bhfuarófar an fhuil.

• Scaoileann na faireoga allais allas.

Feidhmeanna an craiceann:• Cosaint – Damáiste, uisce a

chailliúnt, pataigin• Vitimíní a dhéanamh –Vit. D• Stór bia – Fíochán saille/insliú• Ball céadfach – rudaí a

mhothú• Eisfhearadh – Allas, Salann &

uisce• Rialú teocht Q- cén fáth gur gá teocht an corp a

choiméad seasamhach @37°C?

Q4 2011 (a) (i) Céard is inteirmeach ann?___________________________________ (ii) Cén focal a úsáidtear le cur síos ar ainmhithe nach inteirmigh iad? (iii) Mol buntáiste a bhaineann le staid an inteirmigh.

(i) Céard é an t-uasraon i dteocht an choirp faoi dhálaí normálta mar a léirítear sa ghraf é?(ii) Cén t-am gach lá a dtiteann an teocht go dtí an leibhéal is ísle?

___________________________(iii) Mol cúis leis an titim sa teocht ag an am a luaitear in (ii).(iv) Is gnách go mbíonn teocht an choirp níos airde i bpáistí ná mar a bhíonn i ndaoine fásta.Mol cúis leis sin.

Taispeántar sa ghraf athruithe laethúla i dteocht chorp an duine in imeacht tréimhse trí lá.

4. Na Scamhóga• Eisfheartar CO2 a

ghintear le linn _______, ó na scámhóga.

• Caithfear scaoileadh leis an CO2 seo mar dá bhfágfaí san fhuil é, chomhcheanglódh sé le huisce chun aigéad carbónach a dhéanamh a athródh pH na fola.

• Eisfheartar galuisce & teas freisin.

Rialú Malartú Gásach sa Duine:(Ard)* Conas? An medulla oblongata a rialaíonn an ráta análaithe & mar sin an ráta malartuithe gásach* Suíomh malartú gásach= Ailbheolais na Scámhóga Nuair a mhéadaíonn an leibhéal CO2 san fhuil, íslítear an pH.

Aithníonn an medulla oblongata an t-athrú & méadaíonn sé an ráta análaithe chun breis CO2 a eisfhearadh. http://www.youtube.com/watch?v=62e8IV-WT8c clip faoi homeostasis

Q15 (c) 2007(i) Céard is hóiméastáis ann? Déan nóta de chúis amháin

a bhfuil sé tábhachtach i gcorp an duine(ii) Tarraing léaráid de ghearradh trí chraiceann an duine chun dhá struchtúr atá bainteach le rialú teochta a thaispeáint. Cuir lipéad ar gach ceann de na struchtúir sin.(iii) Maidir le ceann amháin de na struchtúir atá lipéadaithe agat sa léaráid, déan cur síos go hachomair ar a ról i rialú teochta.(iv) Céard a chiallaíonn eisiteirmeach?

Cb.32. An Fualchóras: Feidhm: Comhdhúile nítrigíneacha (protéiní) a eisfhearadh ón gcorp. (Tá nítrigin sna aimínaigéid). • In ndiadh díleá/ionsú,

bristear na haiminaigéid breise síos san________.

• Tá aimínghrúpa (NO2) ar gach aimínaigéad a bhristear síos chun úiré a dhéanamh.

Artaire Duánach- fuil isteach sa duáin Féith Dhuánach- fuil amach on duáin.

Duán

Faireog Adréineach

Úiréadar

Úiréadra

Lamhnán

ScairtAbdóman

Torács

3 (a) An Duán:4 pháirt sna Duáin:• An Choirtéis- clúdach an duáin, dathdorcha air, do cosaint.• An Meideall laistigh den choirtéis.• Na Pirimidí triantáin a déanann suas an meideall.• An Peilbheas ina gceanglaítear an duán leis an úiréadar. Balaítar fual anseo.

Chortéis

Meideall

Peilbheas

Artaire duánach

Féith dhuánach

(b) Feidhmeanna na Dúáin:

1. Eisfhearadh: Baint fuíoll nítrigíneach (protéineach) ón gcorp2. Osmairialú: Rialú méid uisce & salainn san fhuil. 3. Rialú pH na Fola.

1. Eisfhearadh: • Príomh ról na Dúáin.• Scagtar an fuil &

tarraingaítar fuíoll as chun FUAL (urine) a cruthú.

2. Osmairialú:- Rialú cothromaíocht an

uisce & na salainn san fhuil

Suíomh= sna mheideall.- Má bhíonn an iomarca salainn san fhuil athionsúitear H₂O ón dúán.-

Déantús Fual (urine)- (a) Scagadh

Suíomh- Coirtéis an duáin.Tagann fhuil isteach trín artaire dúánach faoi bhrú ón gcroí (deighilt don Aorta).- Brútar cuid de phlasma na fola isteach sa dúán. - (Ní éalaíonn fuilchoirpíní ón bhfuil).- Scagtar salainn, H₂O, úiré I dteannta substaintí

tábhachtacha (mar glucós).

Déantús Fual- (b) Athionsú.

Suíomh- Coirtéis & MeideallCén fáth? • Scagtar fuíoll substáintí (úiré, salainn) amach ACH tagann substáintí tabhachtach mar Glúcós, amín aigéidí riachtanach srl..

Déantús Fual- (c) Tála (secretion)• Iompar Gníomhach

(iompar substáint I gcoinne an grádáin tiubhcán, ag úsáid fuinneamh) substáintí mar drugaí as an fuil fidíní na Dúáin do eisfhearadh.

Scagdhealú Fola (Dialysis).• Má theipeann ar na

Dúáin-• Transplandú nó

seo.• (5-6 lá sa

tseachtain do 6-8 uair gach babhta.)

2011 (Q12)12. (a) (i) Céard a chiallaíonn an téarma eisfhearadh?(ii) Luaigh modh eisfheartha amháin i bplandaí bláthanna. (9)

(b) (i) Tarraing léaráid mhór lipéadaithe de ghearradh ingearach trí dhuán an duine.Cuir lipéid ar na codanna seo a leanas i do léaráid: coirtéis, meideall, peilbheas.(ii) Léirigh go soiléir ar do léaráid cá dtarlaíonn ath-ionsú.(iii) 1. Ainmnigh an fuileadán a sholáthraíonn (supply)fuil do dhuán.2. Cén fuileadán as a dtagann an fuileadán a luaitear in (iii)1 thuas?(iv) Cén cuas (cavity) den chorp a bhfuil na duáin lonnaithe ann?(v) Ainmnigh substaint amháin, seachas uisce, a eisfheartar san fhual. (vi) Tabhair gné den duán a léiríonn gur faireog eisicríneach atá ann. (27)

Feidhmiú an Neafróin: (Ard) Neafrón: fidíní (tubules) beaga duánacha. Aonad ‘feidhmeach’ an Duáin.

Suíomh: choirtéis & meideall

Fidín neasach chomhchasta

Fidín aimhneasach chomhchasta

Lúb Henle

Capsúl Bowman

Ducht bailiúcháin

glomarúlach

Fuileadáin na Duáin….• Fuil trín artaire duánach. • Scoilteann sé seo i artairíní

iniomprach (affernt) beaga a fhoirmíonn Glomarúlach (I capsúl Bowman) na Neafróin.

• Briseann sé I artarín níos caola taréis an Glomarúlach an artairín eisiomprach (efferent).

(i) Scagadh:

– Tagann an fhuil (fuíollsubstaintí ) isteach sa duán trín artaire duánach & scoilteann sé i artairíní beaga a fhoirmíonn an glomarúlach i ngach capsúl Bowman.Suíomh= Capsúl Bowman faoi bhrú fola. Brú ard anseo toisc:(i) gur brainse den aorta gar don chroí é (ii) go bhfuil an t-artairín iniomprach (isteach) níos leithne ná an artairín eisiomprach (amach).– Scagtar substaintí mar: úiré, glúcós,H₂O, salainn capsúl

Bowman, (fanann na fuilchoirpíní & próitéiní fola= ró-mhór)

(ii) Athionsú:

Taréis Scagadh an Fuil- bhí fuíollsubstaintí & substaintí mar Glucós nach dteastaíonn ón gcorp a chailliúint. Caithfear iad seo a athionsú isteach sa fhuil.Athionsúitear: Glúcós, roinnt Salainn & Uisce isteach san fhuil sa bhfidín comhchasta neasach- (idirleathadh, osmóis & iompar gníomhach (glúcós))Suíomh: Athionsúitear uisce & salainn i lúb Henle.

A- artaire dúanachB- artairín iniomprach C- GlomurúlachD- artairín eisiomprachG-feith duanachH- Capsúl Bowmani- Fidín neasach chomhchastaJ- Lúb HenleK- Fidín aimhneasach chomhchastaL- Ducht Bailiúcháin

(iii) Osmairialú:an leibhéal uisce sa chorp a rialú (trín leibhéal uisce san fhuil a rialú).Suíomh= Tarlaíonn osmairialú sa duchta bailithe.• De ghnáth bíonn an duchta bailithe neamhtréscaoilteach d’uisce. Ach, má bhíonn an fhuil ró-dhlúth scaoileann an fhaireog phiotútach ADH (hormón antafhualach/anti-diuretic). Déanann an ADH an duchta bailithe tréscaoilteach d’uisce & athionsúitear é.

Rialú an méid fual (urine)• Leibhéal árd salann sa plasma, Hipeathalmas teachtaireacht go dtí an fhaireog phiotútach. • Scaoileann an fhaireog

hormón antafhualach ADH. Teann an ADH go dtí na duán (tríd an fuil) & méadaíonn tréscaoilteacht ballaí an fidín aimhneasach & na duchtanna bailiúcháin do uisce.• Athionsúitear níos mó uisce isteach san fhuil ón neafrón.

If Water Levels Rise in the Body …..

When the body has excess water, ADH is NOT secreted from the pituitary gland. Less water is reabsorbed and so a largervolume of urine is produced.

Fuil Ró-Chaol:

If Water Levels Fall in the Body…..

When the body is low on water, ADH is secreted from thepituitary gland. More water is reabsorbed and only a smallvolume of urine is produced.

Fúil Ró-Dhlúth

Q 12c 2011

1. Ainmnigh na codanna a bhfuil na huimhreacha 1 go 6 orthu.2. Léirigh go soiléir le huimhir cá dtarlaíonn scagadh.3. Ainmnigh an hormón atá bainteach le tréscaoilteacht an struchtúir ag 7 a athrú.(ii) Fuarthas amach go raibh próitéin i sampla fuail.1. An gceapfá gur gnáthrud atá ansin?2. Mínigh do fhreagra.(iii) Fuarthas amach go raibh glúcós i sampla fuail.1. An gceapfá gur gnáthrud atá ansin?2. Mínigh do fhreagra.

(c) (i) Sa léaráid thuas taispeántar struchtúr neafróin agus an soláthar fola a bhaineann leis.

Q12 2004a) Cad is hoiméastáis ann? Luaigh ról na nduán sa hoiméastáis. (9)

(b) (i) Tarraing léaráid lipéadaithe de neafrón. Cuir fuileadáin san áireamh i do léaráid.(ii) Próisis thábhachtacha is ea scagadh agus athionsú a tharlaíonn sa neafrón. Déan cur síos ar an gcaoi a dtarlaíonn gach ceann de na próisis seo. (27)

(c) Freagair na ceisteanna seo a leanas i dtaca le teocht coirp an duine.i) Cén fhoinse teasa a cheadaíonn don chorp teocht inmheánach a choinneáil seasta?(ii) Luaigh dhá bhealach a n-inslítear an corp in aghaidh chailliúint teasa.(iii) Déan cur síos ar na bealaí a bhfreagraíonn an corp nuair a ardaíonn an teocht inmheánach os cionn an ghnáthleibhéil.(iv) Déan cur síos achomair ar na freagairtí hormónacha agus néarógacha a tharlaíonn nuair a thiteann teocht inmheánach an choirp.