Hastalık ve Sağlığın Hastalık ve Sağlığın Kültürel YapısıKültürel Yapısı

Alpaslan TÜRKKAN

UÜTF Halk Sağlığı AD.

aturkkan@uludag.edu.tr

Öğrenim Hedefleri

• Antropoloji, tıbbi antropoloji• Toplum• Kültür• Sağlık bakım sektörleri ( yaygın sektör,

halk sektörü, modern tıp )• Hastaneler• Tıbbi teknoloji ve getirdikleri• Hasta ve hekim açısından hastalık• Halk hastalıkları

Antropoloji

İnsan bilim– Fiziksel: İnsanın gelişimi, farklılıkları – Sosyal (kültürel): İnsan toplulukları ve

kültür farklılıkları• Tıbbi : Farklı kültür ve sosyal gruplarda

hastalık ve sağlık davranışları– Hastalık nedenleri– İnandıkları tedavi yöntemleri– Hastalanınca yaptıkları

Kültür

• Toplumdan, bireylere aktarılan

bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk ve

gelenekleri kapsayan karmaşık yapı

• Miras

• İnsan, çevre ilişkilerini nasıl düzenleyecek

• Dünyayı algılar, nasıl yaşayacağını öğrenir.

Toplum

Etrafındaki topluluklardan göreceli olarak ayrı

ve farklı kültüre sahip topluluk.

• Sınırları çok belirgin değildir

• Genellikle kendi toprağı ve politik kimliği

vardır.

• Antropologlar, farklı toplumların nasıl organize

olduklarını, hiyerarşi ve rolleri incelerler.

Kültür

• Dünyaya ve insanları sınıflara ayırır.• Kadın-erkek, çocuk-genç, sağlıklı-hasta,

varsıl-yoksul…• Her toplumda birden fazla kültür• Her sınıfın kendi kuralları vardır.• Sosyal sınıftan diğerine geçiş kuralları

vardır.• Karmaşık toplumlarda farklı dini ve etnik

gruplar bir aradadır.• Karmaşık toplumlarda mesleki alt kültür

Kültür

• Hastalık karşısındaki davranışı etkiler…

• Kişisel etmenler: Yaş, cinsiyet, kişilik, zeka, deneyim…

• Öğrenim: Resmi, gayri resmi, dini, etnik

• Sosyoekonomik: Sosyal sınıf, iş, meslek, işsizlik, sosyal destek ağları

• Çevresel: İklim, nüfus yoğunluğu, konut, ulaşım, sağlık birimleri

Kültürün kötü kullanımı

• Kültürler homojen değildir

• Kültür zaman içinde değişir

• İnanç ve davranış açıklarken genellemeden

kaçınmalı

• Genelleme önyargı ve ayrımcılık yaratır

• Kültür, sosyal ve ekonomik yapıdan ayrılamaz

• Sadece kültürel inanç ve davranışları çekip

almak imkansız.

• Bugün doğru-yarın yanlış

• Bozuk sağlığı sadece kültürün sonucu

görmeyip sosyal ve ekonomik yapıyı

incelemek…

• Kurbanı suçlamaktan kaçınmak

• Semptomlar yanlış olarak kültüre

bağlanabilir

Sağlık sorunlarından kurtulmak

• Evde dinlenme

• Yakınların önerisi

• Halk hekimi

• Tıp doktoru

«Yapı karmaşıklaştıkça seçenek artar.»

Sağlık Bakım Sistemleri

• Yaygın Sektör

• Halk Sektörü

• Modern Tıp Sektörü

Yaygın Sağlık Sektörü

• Sağlık bozukluğunu ilk tanıma,

• Eğitimi olmayan kişileri kapsayan-amatör

• Para ödemeden tedavi seçenekleri

• Kendi kendine tedavi

• Yakınların tavsiye ve tedavileri

• Dini gruplar, kendi kendine yardım grupları

• Deneyimli amatörlerin danışmanlığı

Yaygın Sağlık Sektörü

• Sağlık bakım ortamı aile

• Sunucu genellikle kadın

• Sağlık bakımının %70-90’ı

• Tıbbi ilaç- halk ilacı- perhiz-davranış değişikliği-muska-nazarlık-takı

• Hasta-iyileştirici sağlık-hastalık hakkında benzer düşüncede…

• Roller değişebilir.

Yaygın Sağlık Sektörü iyileştiricileri

• Hastalık deneyimi olanlar

• Çok çocuklu anneler

• Hekime yakın olanlar; eşi, sekreteri…

• Kendi kendine yardım grupları kurucuları

• Bazı dini grup önderleri

Halk Sektörü

• Sanayileşmemiş toplumlarda yaygın• Dini ya da din dışı tedavide uzmanlaşmış

kişiler• Sınıkçı, ebe, diş çekenler, iğneciler, otlarla

tedavi yapanlar, medyumlar, tarot, şamanlar…

• İyileştirici hastayla aynı kültürden

Halk Sektörü

• Sağlığa bütüncül yaklaşım

• Aile tanı ve tedaviye katılır

• Sorumluluk aynı zamanda ailede

• Tedavi evde

• Hastalığın “niçin” olduğunu söyler

• Ne?

• Eğitim çıraklık yoluyla…

Alternatif ve tamamlayıcı tıp

• Halk hekimliği-modern tıp

• Akupunktur, osteopati, homeopati, hipnozcu,

masaj

• Hollanda’da toplumun % 5.2’si (1987)

• Almanya’da 7000 heilpraktiker (1939’dan beri

tanınıyorlar)

Alternatif ve tamamlayıcı tıp

• 1990: ABD her üç kişiden biri, başvuru 1.

basamaktan fazla…

• % 89 hekim tavsiyesi olmadan başvurmuş

• Cepten ödeme 10.3 milyar dolar (hastane

12.8 milyar)

Modern Tıp

• Farklı toplum-farklı tıp sistemi

• Farklı tutum– Temel hak- Satın alınması gereken hizmet

Modern tıp eleştirileri

• Sistem toplumdaki eşitsizlikleri yansıtır

• Hekimlerin çoğu erkektir

• Saygı ve yüksek gelirli görevlerde erkekler çoğunluktadır

• Kişileri tıbbi personele bağımlı kılmaktadır

• Hastalar için olumsuz- ilaç ve cihaz üreticileriyle ilişki

• Doğal yaşam dönemleri medikalize

• Yalnızca hasta kişi hatta organla ilgileniyor…

• Tıbbi sistem içinden çıktığı toplumun değer, ideoloji, politik yapısı, ekonomisi ile birlikte anlaşılabilir.

Her üç sektörde kültüre bağımlıdır…

• Batı tıbbının bağımlılığı (benzer ekonomik yapıda ülkeler incelenmeli) (İngiltere, Almanya, İtalya, Fransa, İspanya)

• Trankilizan, hipnotik, sedatifler:

İngiltere’de en sık yazılan ilaçlar (% 8.6)

Fransa (% 6.8), Almanya (% 6.0), İtalya (% 3.1), İspanya (% 2.0)

• Nöroz tanısı İngiltere’de % 5.1, Fransa’da % 4.1, İtalya’da % 3.2, İspanya’da % 1.7

• Sadece morbidite değil! Terminoloji, tanı kriterleri, tutum farklı

• İngiltere - ABD hekimleri ve İngiliz-Fransız hekimleri şizofreni tanı ve tedavi ölçütleri farklı

• Cerrahi operasyon oranları farklı (ABD, Kanada ve İngiltere)

• Kaplıca-hidroterapi kullanımı farklı (Almanya-Fransa)

Tanılar farklı

• ABD,İngiltere, Almanya, Fransa diğer ülkelerde eş anlamlısı olmayan tanı…

• Karaciğer krizi

• Spasmofili

• Dolaşım kollapsı

• Barsak sorunu…

Kültür, tıbbi inanç ve uygulamaları etkiliyor

• ABD’de yüksek bypass ve cerrahi

• Makine- tamir edilebilir

• Vücut zaman zaman bakımdan geçmeli

• Hekimler saldırgan «yapabilirim-yaparım»

• Öncü göçmen ruhu

• Daha fazla tanı testi ve cerrahi…

• İlaç kullanırlarsa Avrupalı meslektaşlarıma göre yüksek doz

Hekim yaklaşımlarının nedeni

• Hekimlere ödeme tarzı

• Malpraktis korkusu

• Kültürel değerler

Batı tıbbında hastaneler

• Bilimsel tıbbın uygulama mekanı

• Hasta aile ve toplumdan ayrılır.

• Kişiliksizleştirme - numaralandırılmış vaka-yatak

• Rahatsızlık dışı her şey önemsiz.

• Kişi bedeni, mahremiyeti, davranışı, beslenmesi, zaman

kullanması üzerindeki kontrolünü kaybeder

• Küçük toplum; kendi kültürü, gelenek, hiyerarşi ve lisanı

• Geçici dertliler toplumu…

Batı tıbbında hastanelere farklı bakış…

• Dış dünyaya uyum sağlayamayanlar için bir sığınak

• “Hastadan” “sağlam” üreten bir fabrika

• Azami kar amaçlayan ticari bir kuruluş

• Bir dine ya da tıbbi geleneğe adanmış bir tapınak

• Hekim, hemşire, hastalar için bir üniversite

• Çok uyumsuzların kapatıldığı bir hapishane

• Bir kent

Tıbbi teknoloji

• Vücut içi süreçlerin tanınmasını sağlar.

• Beden – duygu ayrışımı ve bedenin nesneleşmesi

• Vücut algısı değişimi

• Vücut sınırlarında bulanıklaşma… MR US ile

şeffaflaşma

Tıbbi teknoloji

• Yaşam destek ünitesi, diyaliz makinesi,

monitörler: “Kendi” ve “kendi olmayan

arasındaki sınırı belirsizleştirebilir.

• Geçici-kalıcı cyborg

Tıbbi teknoloji

• Zaman açısından bazı teknolojiler

• Sosyal ve biyolojik doğum ve ölüm arası

süre uzatmıştır.

– Prenatal tanıda US, fetüse doğumdan önce

kişilik kazandırır.

– Yaşam destek üniteleri sosyal ölümü biyolojik

ölümün sonrasına erteleyebiliyor.

Tıbbi teknoloji

• Hastaneye giren karmaşık teknoloji…

• Sağlıkçıları dış kişilere bağımlı kılmıştır.

• Gelişmekte olan ülkeler …

• EKG, EEG, Test sonuçları: “Kağıt hastalar”

• Tanı, tedavi ve hastayla iletişimi

zorlaştırabilir.

Hasta-Hekim Etkileşimi

• Aynı sosyal ve kültürel alt yapıda

olsalar da

• Sağlığı farklı değerlendirirler.

Hekim açısından hastalık

• Tıp mesleği: alt kültür

• Öğrenciler bu alt kültürü benimser

• Batı tıbbı bilimsel akılcılığa dayanır.

• Her olgunun bir nedeni vardır.

• Neden henüz bulunamadı: «idiyopatik»

• Ölçülebilen veriler daha değerlidir.

• Belli parametrelerin dışı patolojiktir.

Hekim açısından hastalık

• Her hastalığın nedeni, bulguları, doğal gidişi ve

sonucu vardır.

• Hastalığın sosyal, kültürel ve psikolojik boyutlarını

yok sayar.

• Hastanın kişiliği, inançları, kültürü ve

sosyoekonomik durumu önemsenmez.

• İndirgeyicidir: İnsandan… dokuya….daha az

hakkında daha çok bilmek önemsenir.

Hasta açısından hastalık

• Rahatsızlık (illness): Hastanın hekime giderken

hissettiği

• Hastalık (disease): Hekimden ayrılıp evine

giderken sahip olduğu

• “Hastalık bir organın sahip olduğu, rahatsızlıksa

kişinin sahip olduğu şeydir”

Hastalık-belirti

• Farklı kültürlerde,

• Farklı kişilik yapılarında

• Farklı değerlendirilir.

Hastalık-Sağlık

• Aile, kültür ve sınıflar için farklı olabilir.

• Endüstrileşmemiş toplumda sağlık: kişi – diğer

kişiler, kişi – doğa, kişi – doğa üstü güçler

arasındaki denge

• Bu ilişkilerdeki dengesizlik fiziksel ve psikolojik

bulgular yaratabilir.

• New York » Regionville- sırt ağrısı başvurusu

» Düşük SED’da başvuru düşük

• İskoç işçi sınıf anneleri : çocuk dolaşıp

oynadığı sürece sağlıklı

Rahatsızlık

• Kişinin kendini rahatsız olarak tanımlama süreci

1.Kendi algısına

2.Diğer kişilerin onu rahatsız algılamasına

Kişinin kendini rahatsız tanımlaması

• Vücut görünümünde değişiklik• Bedensel işlevlerde değişme• Anormal kanamalar• Ekstremitelerde fonksiyon bozukluğu• Beş duyuyla ilgili değişiklikler• Ağrı, ateş gibi durumlar• Alışılmadık duygulanım• Başkalarıyla ilişkilerde değişiklikler

– Son 2 haftada belirtileri olan % 91– Hekime başvuran % 16

Hastalanmak

• “Hasta” rolü alabilmek için diğer kişilerle uzlaşma

gerektirir. (Sağlık-normal-normal dışı)

• Hastalık diğer kişileri de ilgilendirir

• Hasta kişi bazı görevlerden izinlidir.

• Çevre, hastayla ilgilenmeyi görev sayar.

• Hasta rolü hekim tarafından onaylanırsa güçlenir.

Halk Hastalıkları

• Kültüre bağlı sendromlardır.

• Belli bir kültürün üyelerinde görülür.

• Kültür bu hastalıkların nedenini, tanısını, önlem ve

tedavisini açıklar.

• Çoğunda somatizasyon. Bu hastalıklar öğrenilebilir.

• Her toplumda vardır.

• Bazı hayatı tehdit eden hastalıklar halk hastalığına

dönüşebilir.(orta çağda veba)

Halk Hastalığı Olarak AIDS

Basında tekrarlanan metaforlar:

•Çağın vebası

•Görünmeyen bir bulaşıcı ( miasma )

•Günahkarlara ceza

•Saldırgan (yabancı korkusu)

•Topluma açılmış savaş

Hastalık nedenleri: Halk Teorileri

Geniş talihsizlik algısı içerir. Bilimsel olmasa

da kendi içinde tutarlı…

•Kişinin kendisinde

•Doğal dünyada

•Sosyal dünyada

•Doğaüstü dünyada

Hekime Başvuruyu Etkileyen Etmenler

• Sağlık hizmetinin varlığı

• Kişinin maddi olarak karşılayabilmesi

• Geleneksel tedavilerin başarı durumu

• Kişinin sorunu nasıl algıladığı

• Kişinin çevresindekilerin sorunu nasıl

algıladıkları

Dikkatiniz için teşekkürler