Post on 02-Feb-2020
เมืองโบราณ นครไชยศรี
โดย ผศ.จิรัฐ ิเจริญราษฎร
เมืองโบราณนครไชยศรี คือช่ือเดิมของเมืองนครปฐมสมัยโบราณ เปนศูนยกลางของอาณาจักรทวารวด ีซ่ึงนักวิชาการสวนใหญลงความเห็นวานาจะเปนเมืองหลวงและเมืองทาสําคัญของรัฐทวารวด ีเจริญรุงเรืองมาตั้งแตพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ เหลือไวแตโบราณสถานและโบราณวัตถุมากมายไวเปนประวัติศาสตร เนื่องจากไดพบหลักฐานดานศิลปกรรมเนื่องในพุทธศาสนาเปนจํานวนมาก ซ่ึงมีรูปแบบท่ีงดงามมากกวาท่ีเคยพบในเมืองโบราณสมัยทวารวดีแหงอ่ืนๆ แสดงวาเมืองนี้นอกจากจะมีบทบาทเปนเมืองหลวงและเมืองทาสําคัญแลว ยังมีบทบาทเปนศูนยกลางทางพุทธศาสนาอีกดวย
ภาพอาวไทยสมัยทวารวด ี
เมืองนครไชยศร ีหรือเมืองนครปฐมโบราณนั้นตั้งอยูในบริเวณท่ีราบลุมภาคกลาง คือในอําเภอเมืองจังหวัดนครปฐมปจจุบัน มีแมน้ําบางแกวไหลผานตัวเมืองดานตะวันออก ใจกลางเมืองอยูตรงองคประประโทณเจดียปจจุบัน สวนองคพระปฐมเจดียอยูนอกเมืองไปทางตะวันตกของคูเมืองประมาณ ๒ กิโลเมตร เปนเมืองท่ีมีคูน้ําคันดินลอมรอบตามลักษณะของเมืองในอารย
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๒
ธรรมทวารวดี ท่ีตองสรางคันดินและคูน้ําลอมรอบเมืองเพ่ือปองกันน้ําทวมในหนาน้ํา และเพ่ือความสะดวกในการใชน้ําจากคูเมืองเพ่ือการเกษตร ในขณะเดียวกันก็เปนเสนทางคมนาคมและเปนการปองกันขาศึกไปในตัวดวย ตัวเมืองโบราณนครไชยศรีมีเนื้อท่ี ๓,๘๐๐ ไร หรือประมาณ ๗.๒ ตารางกิโลเมตร รูปรางของเมืองเปนส่ีเหล่ียมผืนผามุมมน ยาว ๓,๖๐๐ เมตร กวาง ๒,๐๐๐ เมตร มีคูน้ํายาวไปรอบเมืองประมาณ ๑๐ กิโลเมตร กวางประมาณ ๖๐ เมตร
แผนผังลายเสนเมืองโบราณนครไชยศร ี
ภาพถายดาวเทียมแสดงพ้ืนท่ีเมืองโบราณนครไชยศร ี
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๓
คูน้ําท่ีลอมรอบมีลักษณะเปนเสนโคงเกือบตลอด มีสวนท่ีเปนเสนตรงเฉพาะดานตะวันตกและดานใต ปจจุบันคูน้ําของเมืองโบราณสังเกตไดจากทางทิศเหนือ คือคลองเจดียบูชา แถบบานตนสําโรง วัดเกาะตนสําโรง ทางทิศใตคือคลองพญากง สะพานแรกของถนนสาย พระประโทนบานแพว ทิศตะวันออกคือคลองท่ีลอดถนนเพชรเกษมใกลวัดธรรมศาลา ทิศตะวันตกคือคลองหวยจระเข ใกลกับโรงพยาบาลศูนยนครปฐม ภายในตัวเมืองโบราณมีลําน้ําบางแกวไหลผานเขาไปหลอเล้ียงในเมือง ท้ังยังมีคลองธรรมชาติและคลองท่ีขุดขึ้นหลายคลอง เปนเสนทางติดตอกันท้ังภายในและภายนอกเมือง
โบราณสถานและโบราณวัตถุ ซ่ึงคนพบท่ีเมืองโบราณนครไชยศรีนั้นมีเปนจํานวนมาก จะกลาวถึงเฉพาะท่ีสําคัญๆ คือ พระปฐมเจดีย จุลประโทณเจดีย พระประโทณเจดีย อานันทเจดียเจดียวัดพระงาม เนินพระเจดียท่ีดอนยายหอม
พระปฐมเจดีย
ตั้งอยูดานหนาของตลาดนครปฐมปจจบัุน เช่ือกนัวาเปนพระเจดยีองคแรกท่ีสรางขึ้นพรอมกับการท่ีชาวอินเดียมาเผยแพรพระพุทธศาสนาในประเทศไทย เม่ือประมาณ พ.ศ. ๓๐๐ ภายในเจดียบรรจุพระบรมสารรีิกธาตขุองพระพุทธเจาไว กาลเวลาท่ีผานมาถึงปจจบัุนเปนเวลาสองพันกวาป ยอมมีการปรกัหักพัง และมีการบูรณะเปนระยะๆ เรื่อยมา คือประมาณ พ.ศ. ๑๐๐๐ สมัยอารยธรรมทวารวดี ชาวทองถ่ินคงบูรณะเจดียใหเปนลักษณะของเจดยีแบบระฆังคว่ําทับดวยแทนบัลลังกตอยอดดวยฉัตร ตอมาประมาณ พ.ศ. ๑๕๐๐ คงบูรณะตอยอดใหเปนพระปรางคคลายปรางคขอม ตอมาสมัยรัชกาลท่ี 4 แหงกรุงรตันโกสินทร จึงทรงบูรณะใหเปนรูปทรงลังกากลม สูง ๑๒๗ เมตร หุมองคเจดียเดิมไว ดังท่ีเห็นในปจจุบันนี ้ซ่ึงถือวาเปนเจดียท่ีสูงใหญท่ีสุดในโลก
ภาพองคพระปฐมเจดีย พ.ศ. ๒๔๗๔
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๔
องคพระปฐมเจดีย พ.ศ. 300 - ปจจุบัน
ภาพองคพระปฐมเจดียมุมสูง
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๕
จุลประโทณเจดีย
เปนซากเจดีย อยูหลังวิทยาลัยเทคนิคนครปฐมในปจจุบัน ซึ่งนับวาอยูกลางเมืองโบราณนครไชยศรี สรางข้ึนในสมัยทวารวดี กรมศิลปากรขุดสํารวจพบวาเดิมเปนเจดียท่ีมีฐานสี่เหลี่ยม มีภาพปนดวยดินเผาประดับรอบฐานท้ังสองช้ัน ภาพปนนั้นเปนเรื่องราวในพุทธศาสนาเกีย่วกับการบําเพ็ญทานบารมีของพระพุทธเจาในอดีตชาติ มีลานสําหรับใหคนเดินประทักษิณรอบฐานเจดีย ผนังของลานประทักษิณประดับดวยแผนภาพนูนปูนปนเปนรูปครุฑ สลับกับรูปชางกําลังเดิน ซึ่งภาพปูนปนเหลานี้ไดพบเม่ือมีการขุดแตงระหวาง พ.ศ.๒๔๘๒ – ๒๔๘๓
ภาพปูนปนคนพบท่ีฐานของจุลประโทณเจดีย
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๖
ภาพจุลประโทณเจดียในปจจุบัน (พ.ศ.๒๕๕๑)
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๗
ภาพจินตนาการจุลประโทณเจดีย ๓ แบบ
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๘
พระประโทณเจดีย
อยูท่ีหมู ๑ ตําบลพระประโทณ อําเภอเมืองนครปฐม หางจากเจดียจุลประโทณไปทางตะวันตกประมาณครึ่งไมล สรางเม่ือพุทธศักราช ๑๑๙๙ ตามตํานานวา ท่ีนี่เปนตําบลบานพราหมณ ซ่ึงพราหมณเอาโทณะ คือทะนานทองท่ีตวงพระบรมธาตุพระพุทธเจามาบรรจุไวในเรือนหิน แลวจึงมีการสรางพระเจดียลอมรอบเรือนหินท่ีบรรจุทะนานทองไว จึงเรียกช่ือวา พระประโทณเจดีย เม่ือ พ.ศ. ๒๔๖๘ นักโบราณคดีไดขุดพบหมอดินท่ีฝงอยูใตซากเจดียบานเนินหินใกลๆ กับพระประโทณเจดีย ในหมอดินมีเหรียญอยูจํานวนหนึ่ง ในกลุมเหรียญเงินนี้มีเหรียญหนึ่งเปนรูปสังข ขางหนึ่ง ศรีวัตสะขางหนึ่ง อีก ๒ เหรียญ มีจารึกอยูดานหลัง เปนอักษรปลลวะ ภาษาสันสกฤตวา “ศรีทวารวติ ศวรปุณยะ” แปลวา “บุญกุศลของผูเปนใหญ แหงทวารวดี” อันเปนหลักฐานยืนยันวาเมืองนครไชยศรีโบราณนี ้คือเมืองแหงอาณาจักรทวารวด ี เม่ือป พ.ศ. ๒๕๕๑ ทางการไดทําการบูรณะขุดยายเอาดินและคอนกรีตซ่ึงหุมพระเจดียสวนลางออก จึงพบวาแทจริงแลวเปนเจดียแบบทวารวดีสมัยพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ ชัดเจน แตถูกบูรณะเปล่ียนยอดใหเปนยอดปรางคในสมัยอยุธยาจนถึงปจจุบัน
ภาพพระประโทณเจดีย (พ.ศ. ๒๕๕๑)
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๐
อานันทเจดีย
อยูท่ีทุงพระเมรุหรือวัดพระเมรุ อําเภอเมืองนครปฐม ริมถนนเพชรเกษมสายเล่ียงเมือง เปนซากเจดียสรางดวยอิฐขนาดฐานกวางยาวดานละ ๗๐ เมตร มีเจดียใหญอยูตรงกลาง มีเจดียบริวารลอมรอบฐานเจดียใหญ กรมศิลปากรขุดสํารวจพบวา เคยเปนเจดียทรงกลมฐานส่ีเหล่ียม มีแทนประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญท้ัง ๔ ทิศอยูท่ีฐาน คือพระพุทธรูปศิลาขาว ๔ องค ซ่ึงเปนพระพุทธรูปปางแสดงธรรมหรือปางวิตรรกะ คือพระหัตถซายวางหงายบนพระเพลา พระหัตถขวายกเสมอพระอุระ มีพระอังคุฐ(นิ้วหัวแมมือ) และพระดรรชนี(นิ้วช้ี) จดกันเปนรูปวงกลม นับเปนสัญลักษณอยางหนึ่งของพระพุทธรูปในวัฒนธรรมทวารวดี พระพุทธรูปศิลาขาวนี้ นักโบราณคดีกําหนดอายุวาอยูในราวปลายพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ หลังจากเจดยีทลายลงแลว มีผูอัญเชิญพระพุทธรปูศิลาขาวท้ัง ๔ องคไปประดิษฐานในท่ีตางๆ คือ องคท่ี ๑ ประดิษฐานเปนพระประธานในพระอุโบสถวัดพระปฐมเจดีย จังหวัดนครปฐม องคท่ี ๒ ประดิษฐานดานทิศใตองคพระปฐมเจดยี องคท่ี ๓ ประดิษฐานในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติเจาสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และองคท่ี ๔ ประดิษฐานในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติพระนคร กรุงเทพฯ อานันทเจดียนี้ มีลักษณะคลาย อานันทเจดียท่ีพุกามประเทศพมาในปจจุบัน เนื่องจากเมือป พ.ศ.๑๖๓๐ กษัตริยพมาไดยกทัพมาตีเมืองและถายแบบพระเจดียวัดพระเมรุนี้ไปสรางไวท่ีพุกาม สวนอานันทเจดียท่ีทุงพระเมรุปจจุบันเหลือแตซากเจดียและเนินดิน นักโบราณคดีสรุปวาเจดียนี้สรางขึ้นหลังการกอสรางเจดีย จุลประโทณระยะแรกเพียงเล็กนอยเทานั้น
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๑
ภาพพระศิลาขาวประดษิฐานดานทิศใตองคพระปฐมเจดยี
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๒
ภาพลายเสนจินตนาการพระศิลาขาวประดิษฐานในพระเมรุเจดีย (จินตนาการโดย ผศ.นุกูล ชมภูนิช)
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๓
เจดียวัดพระงาม
อยูท่ีริมทางรถไฟ หลังวัดพระงาม อําเภอเมือง จังหวัดนครปฐม ท่ีเจดียนี้ไดพบเศียรพระพุทธรูปดินเผาฝมือปนงดงาม จึงทําใหวัดนี้มีช่ือวา “วัดพระงาม” ปจจุบันตรงเจดียมีแตซากอยูบนเนินดินสูง
ภาพเนินเจดียวัดพระงาม
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๔
เนินพระเจดยีที่ดอนยายหอม
อยูท่ีตําบลดอนยายหอม อําเภอเมืองนครปฐม ริมถนนสายพระประโทณ-บานแพว กิโลเมตรท่ี ๙ สิ่งท่ีขุดพบคือ ธรรมจักรศิลาพรอมเสากวางหมอบ ซึ่งเปนสัญลักษณะของปางปฐมเทศนา
ภาพเนินพระเจดีย
ธรรมจักร ฐานธรรมจักร เสาธรรมจักร
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๕
เมืองโบราณนครไชยศรี นับวาเปนเมืองหลวงรุนหลังของรัฐทวารวดี คือในประมาณพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๖ แตหลังจากพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ เปนตนไป เมืองนครไชยศรีก็ถูกปลอยใหเปนเมืองราง ซ่ึงคงจะมีสาเหตุมาจากแมน้ําแมกลองและแมน้ําทาจีนท่ีไหลผานเมืองแตเดิมนั้นเปล่ียนทางเดินใหม และไหลหางจากตัวเมืองออกไปมาก สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพทางสันนิษฐานวา กษัตริยพมาแหงเมืองพุกามไดยกทัพมาตีเมืองในราว พ.ศ.๑๖๐๐ และกวาดตอนผูคนไป และตอมาอีกราวรอยป แมน้ําก็ตื้นเขินขึ้นอีก ทําใหผูคนไมสามารถดํารงอยูได ตองท้ิงเมืองยายไปอยูท่ีอ่ืน และกลายเปนเมืองรางซ่ึงเปนจุดจบของเมืองโบราณนครไชยศรีแหงอาณาจักรทวารวด ี
ตอมาประมาณ พ.ศ.๒๑๐๔ ในแผนดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ์แหงกรุงศรีอยุธยา ไดมีการจัดตั้งเมืองนครชัยศรี ขึ้นท่ีตําบลทานา อําเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม มีแมน้ําทาจีนสวนท่ีเรียกวาแมน้ํานครชัยศรีไหลผาน ผูคนจึงอพยพเขามาอยูกันมาก ตอมาสมัยพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ แหงกรุงรัตนโกสินทร ไดทรงพบองคพระปฐมเจดีย และโปรดใหปฏิสังขรณ โดยกอเจดียแบบลังกาครอบเจดียองคเดิม ตั้งแต พ.ศ.๒๓๙๖ เปนตนมา โปรดใหยายเมืองนครชัยศรีจากตําบลทานา มาตั้งท่ีบริเวณพระปฐมเจดีย แตยังเรียกวาเมืองนครชัยศรี ครั้งสมัยรัชกาลท่ี 6 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว โปรดใหเปล่ียนช่ือจากเมืองนครชัยศรีเปนเมืองนครปฐม เมือง พ.ศ.๒๔๕๖ นั่นคือจังหวัดนครปฐมในปจจุบัน
ภาพรัชกาลท่ี ๔ ภาพองคพระปฐมเจดีย ชวงตนรัชกาลท่ี๖
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
๑๖
หนังสืออางอิง
สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัดนครปฐม. เอกสารประกอบการสัมมนาทางวิชาการ เร่ืองเสนทาง ทวารวดีสูภาคกลางตะวันตก ม.ม.ท., ๒๕๔๗
สภาวัฒนธรรมจังหวัดนครปฐม. ทวารวดีศรีนครปฐม นครปฐม: นครปฐมการพิมพ, ๒๕๔๘
การสัมนาประวัติศาสตร โบราณคดีและศิลปวัฒนธรรม นครปฐม โดยความรวมมือระหวาง มหาวิทยาลัยศิลปากร กับชุมนุมศิษยเกาจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย จังหวัดนครปฐม เอกสารอัดสําเนา, ม.ม.ป. กองโบราณคดี กรมศิลปากร. การขุดแตงวัดพระเมรุ จังหวัดนครปฐม กรุงเทพฯ:
โรงพิมพพระจันทร, ๒๔๘๒
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com