Ажил эрхлэлт ба үнийн түвшинг хэмжих

БҮЛЭГ 22

Энэ бүлгийг судалсны дараа та дараах мэдлэгийг олж авна

– Ажилгүйдлийн түвшин, ажиллах хүчний оролцооны түвшин, ажил эрхлэлтийн түвшин, нийт ажилласан цагийг тодорхойлох

– Ажилгүйдлийн шалтгаан, түүний үргэлжлэх хугацаа, ажилгүйдэлд өртдөг нийгмийн анги давхарга, биз-несийн мөчлөгийн үе шатуудад ажилгүйдэл хэрхэн хэлбэлздэг талаар тайлбарлах

– Хэрэглээний үнийн индексийг ашиглан үнийн түвшин болон инфляцийн түвшнийг хэрхэн хэмждэг талаар тайлбарлах

Чухал дохио• Сар бүр аливаа улс орон эдийн засгийн эрүүл

байдлыг үнэлэхийн тулд ажилгүйдлийнөөрчлөлтийн чиг хандлагыг шинжилж байдаг.

• Бид ажилгүйдлийг хэрхэн хэмждэг вэ? Мөн хөдөл-мөрийн зах зээлийн талаар сонирхохдоо өөр ямар үзүүлэлт ашигладаг вэ?

• Боломжийн цалинтай ажилтай байснаар амьжиргааны түвшин бүрэн баталгаажиж буй хэрэг биш бөгөөд амьжиргааны зардал мөн чухал байдаг.

• Иймээс бид хэрэглээний үнийн индекс гэж юу болох, энэ үзүүлэлтийг хэрхэн хэмжиж, ашигладаг талаар мэдэх шаардлагатай.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Хүн амын судалгаа• ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî б¿ðòãýëòýé

àæèëã¿é÷¿¿äèéí ñàðûí ìýäýýã òºâ,îðîí íóòãèéíõºäºëìºð, õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýëòýñийн ñàðá¿ð ãàðãàсан мэдээг нэгтгэн гаргадаг.

• Хүн амыг хоёр бүлэгт хуваана. Үүнд:1. Хөдөлмөрийн насны хүн ам гэдэг нь Монгол óëñûí

õóóëèàð çºâøººðºãäñºí 16-54 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿ä, 16-59 íàñíû ýðýãòýé÷¿¿äийг хамруулан ойлгодог.

– 2. Бусад хүн ам гэдэг нь хөдөлмөрийн насны хүн амд орохгүй хүмүүс багтана.

Ажил эрхлэлт ба цалин– Хөдөлмөрийн насны хүн амыг дараах хоёр бүлэгт хуваана.

Үүнд:1. Ажиллах хүч (Эдийн засгийн идэвхитэй хүн ам)

• Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí àðãà÷ëàëûí äàãóó àæèëëàõõ¿÷ íü àæèëëàã÷èä áîëîí õºäºëìºð, õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèéõýëòýñò á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîíû íèéëáýð þì.

2. Ажиллах хүчинд багтахгүй хүмүүс• Õºäºëìºðèéí íàñíû àæèë ýðõýëäýãã¿é, õºäºëìºð, õàëàìæèéí

¿éë÷èëãýýíèé õýëòýñò á¿ðòãýëã¿é õ¿ì¿¿ñ, õºäºëìºðèéí íàñíûñóðàëöàã÷èä, õóãàöààò öýðãèéí àëáàí õààã÷èä, õîðèãäîëõ¿ì¿¿ñèéã àæèëëàõ õ¿÷èíä õàìруулдаггүй.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Ажилгүйчүүд• Ìîíãîë óëñûí õóóëèàð çºâøººðºãäñºí õºäºëìºðëºõ

íàñíû, õºäºëìºð ýðõëýõ ÷àäâàðòàé, öàëèí õºëñòýéàæèë áîëîí õóâèàðàà õºäºëìºðýðõýëäýãã¿é, òóõàéí ¿åä àæèëëàõàäáýëýí, öàëèí õºëñòýé àæèë èäýâõèòýéýðæ, õàéæ áàéãàà õºäºëìºð çîõèöóóëàëòûíàëáàíä á¿ðòã¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéã àæèëã¿é÷¿¿ä ãýíý.

• Ажил идэвхитэй хайж байгаа хүн хýðýâ 3 ñàðûíäîòîð èðæ ìýäýãäýæ, àñóóæ ëàâëàõã¿é áîëàæèëã¿é÷¿¿äèéí á¿ðòãýëýýñ õàñàãäдаг.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Хөдөлмөрийн зах зээлийн гурван үзүүлэлт Ажилгүйдлийн түвшин Ажиллах хүчний оролцооны түвшин Ажил эрхлэлтийн түвшин

Ажил эрхлэлт ба цалин• Ажилгүйдлийн түвшин

– Ажилгүйдлийн түвшин нь ажиллах хүчинд ажилгүй хүмүүсийн эзэлж буй хувийн жин юм.

– Ажилгүйдлийн түвшин = (Ажилгүйчүүд/ажиллах хүч) × 100.

– Ажилгүйдлийн түвшин бизнесийн мөчлөгийн уналтын үед дээд цэгтээ хүрдэг.

– 2009 оны байдлаар Үндэсний статистикийн хорооны тооцож мэдээллэснээр ажилгүйдлийн түвшин нь 11,6 хувь байна.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Ажиллах хүчний оролцооны түвшин

– Ажиллах хүчний оролцооны түвшин гэдэг нь хөдөл-мөрийн насны хүн амд ажиллах хүчний эзэлж буй хувийн жин юм.

– Ажиллах хүчний оролцооны түвшин = (Ажиллах хүч/Хөдөлмөрийн насны хүн ам) × 100.

– 2009 оны байдлаар Монгол улсын ажиллах х үч 1137.9 мянган хүн, хөдөлмөрийн насны хүн ам 1704.4 мянган хүн байжээ.

– Эндээс ажиллах хүчний оролцооны түвшинг тооцвол 61,8 хувь байна.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Ажил эрхлэлтийн түвшин• Ажил эрхлэлтийн түвшин нь ажиллагчдын

хөдөлмө-рийн насны хүн амд эзлэх хувийн жин юм.– Ажил эрхлэлтийн түвшин = (Ажиллагчдын

тоо/Хөдөлмөрийн насны хүн ам) × 100.– 2009 оны байдлаар Монгол улсын ажиллагчдын

тоо 1006.3 мянган хүн, харин хөдөлмөрийн насны хүн ам 1704.4 мянган хүн байсан байна.

– Эндээс ажил эрхлэлтийн түвшнийг тооцвол 88.4 (59.04 дээрх томъёогоор тооцоход) хувь болно.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Нийт ажилласан цаг

– Нийт ажилласан цаг нь тухайн жилийн туршид бүх ажилчны ажилласан нийт цагийн хэмжээ юм.

– Нийт ажилласан цаг 1960-аад оноос хойш өссөн бөгөөд гэхдээ дундаж ажлын долоо хоног богиноссон учраас нийт ажиллагчдын тооны өсөлтийн түвшнээс бага байсан болно.

Ажил эрхлэлт ба цалин• Бодит цалингийн

түвшин– Бодит цалингийн

түвшин нь ажилласан цагаар худалдан авах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ юм.

– Зураг 22.5-д 1961-2006 хоорондох ажлын цагт ноогдох нийт хөдөлмө-рийн нөхөн төлбөр хэл-бэрээр тооцсон бодит цалингийн түвшнийг харуулжээ.

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт• Ажилгүйдлийн бүтэц

– Хүмүүс дараах тохиолдолд ажилгүйдлийн эгнээнд ордог. Үүнд:

– 1. Ажлын байраа алдах, тэгээд өөр ажлын байр хайх

– 2. Ажлын байраа орхих, тэгээд өөр ажлын байр хайх

– 3. Ажлын байр хайхаар ажиллах хүчинд орох эсвэл дахин орох

– Хүмүүсийн хувьд ажилгүйдлийн хугацаа дараах тохиолдолд дуусгавар болно.

– 1. Ажилд орох эсвэл дахин дуудагдах– 2. Ажиллах хүчнээс гарах

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт– Зураг 22.6-д

хөдөлмөрийн зах зээл дээр олон төрлийн нөхцөл байдал бүхий урсгал явагдаж байдгыг харуулжээ.

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт– Ажилгүйдлийн

шалтгаан– Зураг 22.7-д 1981-

2006 оны хооронд ажилгүйдлийг үүссэн шалтгаанаар нь харьцуулан харуулжээ.

Ажлын байраа орхисон хүмүүс хамгийн бага байсан байна.

Ажлын байраа алдагсад хамгийн их байсан бөгөөд мөн хамгийн хэлбэлзэлтэй байжээ.

– Ажилгүйдлийн үргэлжлэх хугацаа

– Зураг 22.8-д 1989 оны биз-несийн мөчлөгийн сэргэл-тийн дээд цэг болон 1992 оны уналтын доод цэгийн орчимд ажилгүйдлийн үр-гэлжлэх хугацааг харуулсан байна.

Ажилгүйдлийн үргэлжлэх хугацаа уналтын үед өснө.

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт• Ажилгүйдлийн хэлбэр

– Ажилгүйдлийг дараах гурван хэлбэрээр ангилах боломжтой. Үүнд: Шилжилтийн ажилгүйдэл Бүтцийн ажилгүйдэл Мөчлөгийн ажилгүйдэл

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт• Шилжилтийн ажилгүйдэл

– Шилжилтийн ажилгүйдэл нь хөдөлмөрийн зах зээлийн энгийн эргэлт болон өөрчлөлтөөс үүсдэг.

– Ажил эрхлэлт болон ажилгүйдэл нь ажилгүйчүүдийг шинэ ажлын байр хайхыг шаарддаг.

– Ажиллах хүчинд шинээр орох эсвэл дахин орж ирж буй хүмүүсийн тоо өсөх болон ажилгүйдлийн нөхөн төлбөр өсөх нь шилжилтийн ажилгүйдлийг нэмэгдүүлдэг.

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт• Бүтцийн ажилгүйдэл

– Бүтцийн ажилгүйдэл гэдэг нь ажлын байрны байршил болон тухайн ажлыг гүйцэтгэхэд шаардлагатай ур чадварыг өөрчлөх технологийн дэвшил, гадаадын өрсөлдөөнөөс үүснэ.

– Бүтцийн ажилгүйдэл шилжилтийн ажилгүйдэлтэй харьцуулахад урт хугацаагаар үргэлжилдэг.

• Мөчлөгийн ажилгүйдэл– Мөчлөгийн ажилгүйдэл нь бизнесийн мөчлөгийн

үе шатуудад ажилгүйдэл хэлбэлзэх үйл явц юм.

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт• Бүрэн ажил эрхлэлт

– Бүрэн ажил эрхлэлт нь мөчлөгийн ажилгүйдэл байхгүй эсвэл ажилгүйдэл зөвхөн шилжилтийн болон бүтцийн ажилгүйдлийн нийлбэртэй тэнцүү байх тохиолдолд бий болно.

– Бүрэн ажил эрхлэлттэй байх үеийн ажилгүйдлийн түвшинг хэвийн ажилгүйдлийн түвшин гэж нэрлэдэг.

– АНУ-ын хэвийн ажилгүйдлийн түвшин 1980-аад оны эхэн үед өндөр байсан бөгөөд аажмаар буурсан билээ.

Ажилгүйдэл ба бүрэн ажил эрхлэлт• Бизнесийн мөчлөгийн үе шатууд дахь бодит

ДНБ ба ажилгүйдэл– Потенциал ДНБ гэдэг нь бүрэн ажил эрхлэлттэй

байх үеийн бодит ДНБ-ий хэмжээ юм.– Потенциал ДНБ нь тухайн эдийн засгийн

үйлдвэрлэлийн хүчин чадалтай таарч байдаг.– Бизнесийн мөчлөгийн үе шатуудад тухайн

хугацааны бодит ДНБ потенциал ДНБ-ийхээ орчимд хэлбэлзэж байдаг ба ажилгүйдлийн түвшин ч мөн хэвийн ажил-гүйдлийн түвшнийхээ орчимд хэлбэлздэг байна.

Ажилгүйдэл бабүрэн ажил эрхлэлт

• Бизнесийн мөчлөгийн үе шатууд дахь бодит ДНБ ба ажилгүйдэл– Зураг 22.10-д бодит ДНБ ба

ажилгүйдлийн түвшин, мөн потенциал ДНБ болон хэвийн ажилгүйдлийн түвшний үнэлгээг харуулсан байна.

Хэрэглээний үнийн индекс– Монголын Үндэсний Статистикийн Хороо

(ХСХ) сар бүр хэрэглээний үнийн индексийг тооцдог.

• Хэрэглээний үнийн индекс (ХҮИ) íüõýðýãëýã÷äèéí õóäàëäàн àâñàí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðºë, ÷àíà𠺺ð÷ëºëòã¿éòîãòâîðòîé áàéõàä (тогтмол сагс) ¿íý äóíäæààðõýðõýí ººð÷ëºãäºæ áóéã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëòáºãººä íèéò ºðõººð òîîöñîí ¿íèéí äóíäà溺ð÷ëºëòèéã õàðóóëíà.

Хэрэглээний үнийн индекс• ХҮИ-ийг ойлгох– ХҮИ нь сонгон авсан суурь онд 100-тай тэнцүү байна. – Сүүлийн үеийн ХҮИ-ийг 2005 оны 12 сарыг суурь он гэж үзэн тооцсон байдаг.

– 2005 оны 12 сард ХҮИ 100-тай тэнцүү.

– 2009 оны 12 сарын ХҮИ 159,1 хувь байна. – Энэхүү тоо бидэнд бараа, үйлчилгээний тогтмол сагсны хувьд нийт хэрэглэгчдийн төлж буй үнийн дундаж 2009 онд суурь онтой харьцуулахад 59,1 хувиар өсчээ гэдгийг хэлж байна.

Хэрэглээний үнийн индекс• ХҮИ-ийг тооцох үе шат

– ХҮИ-ийг тооцохдоо дараах гурван үе шаттайгаар хийдэг. Үүнд: ХҮИ-ийн сагсыг сонгох Сар бүрийн үнийн судалгааг явуулах ХҮИ-ийг тооцох

Хэрэглээний үнийн индекс– ХҮИ-ийн сагс– ХҮИ-ийн сагс нь тогтмол бус явуулдаг Өрхийн Орлого Зарлагын судалгаанд үндэслэдэг.

• Õýðýãëýýíèé ñàãñ íü äóíäàæ ºðõèéíõýðýãëýýã òºëººëºõ ÷àäâàðòàé, õ¿í àìûíºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íýðòºð뺺ñ á¿ðäýõ áºãººä îäîîãîîð хóâèéíçîðèóëàëòòàé õýðýãëýýíèéáàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé àíãèëàëûí 12 á¿ëãýýð287 íýðèéí áàðàà,

• ¿éë÷èëãýýã ýíý ñàãñàíä ñîíãîæ àâñàí.

Хэрэглээний үнийн индекс– Зураг 22.11-д ХҮИ-

ийн сагсны бүтцийг харуулжээ.

– Орон сууц хамгийн өндөр хувийг эзлэж байна.

– Тээвэр, хоол х үнс ба уух юм хамгийн өндөр хувийг эзлэж буй дараачийн бүлэг болж байна.

– Үлдсэн бүлгүүд сагсны 25 хувийг бүрдүүлж байна.

Хэрэглээний үнийн индексЗурагт ХҮИ-ийн сагсны бүтцийг харуулжээ.Хүнс хамгийн өндөр хувийг эзлэж байна.Хувцас, тээвэр холбоо хамгийн өндөр хувийг эзлэж буй дараачийн бүлэг болж байна.Үлдсэн бүлгүүд сагсны 35 хувийг бүрдүүлж байна.

38%

14.7%

13.4%

0

20

40

60

80

100

120

2009

Нэг

хүн

д са

рд н

оогд

ох х

эрэг

лээн

д эз

лэх

хувь

Удаан эдэлгээтэй бараа

Согтууруулах ундаа, тамхи

Түрээс

Үйлчилгээ

Халаалт

Эрүүл мэнд

Боловсрол

Бусад

Тээвэр холбоо

Хувцас

Хүнс

Хэрэглээний үнийн индекс– Сар бүрийн үнийн судалгаа

• Монгол улсын хувьд үíèéí ñóäàëãààã íèéñëýëõîòîä ñàð á¿ðèéí 22-28-íä, àéìãèéí òºâä 18-20-íäòîãòìîë ÿâóóëíà. Íèéñëýë õîòîä ¿íèéí õýëáýëçýëèõòýé õ¿íñíèé ãîë íýðèéí áàðààíû ¿íèéã 7 õîíîãòóòàì ñóäëàíà.– ХҮИ-ийг тооцох– 1. Суурь оны үнээр ХҮИ-ийн сагсны зардлыг тооцох– 2. Тухайн оны үнээр ХҮИ-ийн сагсны зардлыг тооцох– 3. Тухайн оны ХҮИ-ийг тооцох

Хэрэглээний үнийн индекс– ХҮИ-ийн тооцооллыг жишээн дээр хийцгээе.– Нэгэн эдийн засагт хүмүүс зөвхөн амтат жүрж ба

үс засалт гэсэн бараа, үйлчилгээг хэрэглэдэг гэж үзье. ХҮИ-ийн сагсанд 10 жүрж, 5 удаа үс засах үйлчилгээ байдаг.

– Дараах хүснэгтэд суурь оны үнийг харуулсан байна.

Бараа, үйлчилгээ

Тоо хэмжээ

Үнэ

Жүрж 10 $1.00

Үс засалт 5 $8.00

Хэрэглээний үнийн индекс– Суурь онд ХҮИ-ийн сагсны зардал 50 доллартай

тэнцүү.

Бараа, үйлчилгээ

Тоо хэмжээ

ҮнэХҮИ-ийн сагсны зардал

Жүрж 10 $1.00 $10

Үс засалт 5 $8.00 $40

Суурь оны үнээр илэрхийлсэн сагсны зардал

$50

Хэрэглээний үнийн индекс

Бараа, үйлчилгээ

Тоо хэмжээ

Үнэ ХҮИ-ийн сагсны зардал

Жүрж 10 $2.00 $20

Үс засалт 5 $10.00 $50

Тухайн оны үнээр илэрхийлсэн сагсны зардал

$70

– Доорх хүснэгтэд тухайн оны үнийг харуулсан болно.– Тухайн оны үнээр тооцсон ХҮИ-ийн сагсны зардал 70

доллартай тэнцүү.

Хэрэглээний үнийн индекс– ХҮИ-ийг дараах томъёог ашиглан тооцдог.– ХҮИ = (Тухайн оны үнээр тооцсон сагсны

зардал/Суурь оны үнээр тооцсон сагсны зардал) ×100.

– Авч үзэж буй жишээний хувьд дээрх томъёог ашиглан ХҮИ-ийг тооцвол

– ХҮИ = (70 доллар/50 доллар) × 100 = 140.– ХҮИ суурь онтой харьцуулахад тайлант онд 40

хувиар өссөнийг харуулна.

Хэрэглээний үнийн индекс• Инфляцийг хэмжих

– ХҮИ-ийг тооцож буй гол зорилго бол инфляцийг хэмжих явдал юм.

– Инфляцийн түвшин нь хоёр хугацааны (сар, он)хоо-рондох үнийн түвшний өөрчлөлтийн хувь юм.

– Инфляцийн түвшнийг томъёогоор илэрхийлвэл:– Инфляцийн түвшин = [( энэ жилийн ХҮИ – өнгөрсөн

жилийн ХҮИ)/өнгөрсөн жилийн ХҮИ] × 100.

Хэрэглээний үнийн индекс– Зураг 22.12-д үнийн түвшин ба инфляцийн

хоорондох хамаарлыг харуулсан байна.– Зураг 22.12(a)-д 1971-2006 оны хоорондох

ХҮИ-ийг харуулжээ.

Хэрэглээний үнийн индекс• Гажуудалтай Х ҮИ

– ХҮИ нь дараах дөрвөн шалтгааны улмаас бодит инфляцийг нэмэгдүүлдэг. Шинэ бараа, үйлчилгээний гажуудал Чанарын өөрчлөлтийн гажуудал Бараа, үйлчилгээний орлуулалтын гажуудал Борлуулах цэгийн орлуулалтын гажуудал

Лецк дуусав.