i.O. ilnhiynl Fnkiillcsi Dergisi

Giiz 201516(2) 185-194

Uygarhga Ait Sozciikler*

Temmam Hassan··

~ev: Sabri T0RKMEN"""

Her milletin uygarhg1, o Milletin karakterinin giici.i, kimliginin rozeti, fi-kir ve tecri.ibelerinin hazinesi, nesillerinin oni.indeki yolu aydmlatan ·~·klapd!I. Bu uyga~hk birikimi ile biiyiirne ger~ekle~ir ve onun tecriibe.si ile dogrul~r ve yanh~lar birbirinden ay1rt edilir. Uygathgm yo! gostermesi ile fcrt ve topl~m hareket . eder. Her uygarhgtn ruhi~fikri ve gorsel-maddi bir ~er~evesi vard1r. Uygarhgm maddi ~en;:evesi mede11iyet olarak bilinirken, Uygarhgm ruhi ve fikri esaslar ise kiiltiir ismiyle bilinir. Zira entelekti.iel doktrin, ruhi deneyim ve.;a-I1atkann ~lindeki ara~ ge~e~ gibi her. bir ~nsur, uygarh~n maddi. ve m~evi gostergesidir. Ancak entelekti.icl qoktrin ve tecri.ibe kiiltiirii, alet v._e edeva( ise .. medeniy~ti temsil eder. Bazen bir ~ey, ayru anda hem kiiltiirel yo~G hem de sos-yal yonii ifade edebilmektedir. Omek olarak atalanm1zdan bize.kalan'hastane, · · yo! ve harnamlann i~levsel yonleri ile lucdcnl iken, bina, yap1 ve rnjrnari yonden isi~mi kiilti.iriin bir gostergesidir. Netice olarak bu unsurlar her iki a9dan a~ .. . uygnrl!gtn sonucudur. · · .

Uygarhk ile ilgili laflzlardan kastt ayru ol~de kiiltiir ve medeniyet un-surlanm ifade eden lanzlardir. Fikirler, adetler, g~lenek ve gorenekler, giysiler, biqekler, ev e~yalan, yiyecek, i~ecek, kozmetik, eglence, oyun, spor, sdsya1 . ~t:-

Temmam Hassan, Makaltit fi'I-Luga ve'l-Edcb, Alemu'l-Kutub, Kahire, MISffi 2016. . . .

- Prof. J?r. Temmam Hassan (1918-2011). Modem Arap dili .;ah~malarmda .;•gu a'ian onemli dilbilimcilerden biridir. Kahlre iiniversitesi DSru'l-Ulum Fakiiltesinde dekanhk yapffi!~, 1980'de Arap Dili Kurumu'na iiye se.;ilmi~tir. 2005 }'lhnda Uluslararas1 Melik Faysal.Odii-liinii alm1~hr. Arap dili alarunda fil~r a'>an .;ok'>a eseri telif eden yazar, bu eserlerin yam Sl-ra A rap diinyasmm pek .;ok iiniversitesinde onlarca master ve doktora tczi yonetmi~tir. ·

... Do.;. Dr. inonii Oriiversitesi, ilahiyat Fakiiltesi, Arap Dili ve Belagati AB.D.

186 • Temmam Hassan I c;:ev: Sabri TORKMEN

kinlikler, meslekler, arac; gerec;Ier, agtrhk birim ve alan olc;ekleri, mi.iesseseler, basm yaym arac;lan, siyaset, ekonomi, sosyoloji, uluslararas1 il~kiler ve daha nice kavramlar uygarhga ait lanzlara dayamr. Bu konuda isimler ve fiiller ara-smda da bir fark yoktur. Omek olarak top oynayan ki~iye verilen isim onu nite-lendirir. Onun topa vurmas1 ise bir eylemdir. Birinci lanz oyuncuyu nitelendi-rirken ikinci lanz oyuncunun fiilini ifade etmektedir. Zira ikinci Ianz birinci laftzdan ti.iremi~tir.

Uygarhga ait lanzlarla hangi uygarhgt kastediyoruz? 0, saf Arap anlayt-~ma dayah kokleri cahiliye toplumunun derinliklerinden gelen Arap uygarhgt mtdtr? Yoksa ona sonradan dahil olan veya Mi.isliiman Araplann ona ekledikle-ri algtlar ve cahiliye doneminden gelen davram~lann degi~mi~ hali midir? Bazt insaniar ya~adtgtmtz uygarhga bu anlayt~la bakabilirler. Ozellikle mevcut ~iir anlayt~ma, ~airlere ait sozli.iklere ve ~iir i.islubuna baktldtgtnda veya gi.iniimi.iz di.inyasmm c;agda~ toplurnlannda goriilemeyen, .daha c;ok bi.iyiik §~hirlerin dt~tnda ta~ra topJumlannda egemen O)an cahiliye anlayt~ma, oc; alma, Irkc;thk, misafirperverlik gibi davram~lara baktldtgmc;la boyle dii~i.inebilirler. Aynca trz, namus, ktskanc;hk gibi ozellikle kadmlarla ilgi hassasiyetler ve daha birc;ok ·hu-sus Arap edebiya_hrun cahiliye toplumuna· mensup oldugu izlenimini vermek-tedir. Yoksa mensubu oldugumuz uygarhk, bahrun davr~~ bic;iminden,, ~addenin tasallutundan etkileruni~ olan ve daha once hie; ah~tk olmadtgtrruz onlar-dan bize transfer olmu~ yeni bir anlayt~ rrudu? Franstzlann Mtsm i~gal etmele-rinden bu tarafa Bah oni.inde hocasmm bilgi ve malumahna hayran bir ogrenci-nin, hocasuia bakt~I gibi bir hayranhkla Battya bakttk. Hala da faydah rru zararh . mt diye hic;bir aymm yapmadan Battdan ki.ilti.ir almaya devam ediyoruz. Di.in-yarun dogu cografyalarmdaki toplumlar da bunu yapmaktadtr. Japonya Bah uygarhgtna dayanarak ilerlemi~tir. Hatta baztlan demi~lerdir ki, Bah uygarhgt ba~ladJgt noktada degildir, Bahya ait olmaktan c;tkmt~ ve bir di.inya uygarhgtna doni.i~mi.i~ti.ir. Dolaytsiyla her millet bu di.inya uygarhgtna kathgt ozel degerini dile getirebilir. Mesela

Uygarllga Ait Siizciikler • 187

riilmektedir. bmegm Sudan miizigi ve Liibnan'da yaygm alan halay ayunu Arap olmayan taplumlardan etkilenmenin bir sonucudur. 0 halde kendimize ait alan Arap uygarhg-tru nastl tammlayacag-tz? Biz kiiltiiriimiize ve sadece bize ait alan kendi degerlerimize bakhgtmlzda birey olarak islam'm ogretilerine uygun davram~lar sergileyip sergilemedigimize bakmakstzm, hayahmtzda sabit unsurun, oncelikle islam oldugunu goriiriiz. Arap olmak ikinci strada gelir. Toplumumuzda yiiriirllikte olan hukuk sisteminin islami olup olmadtgt-na bakmakstzm her birimiz kendi vicdam ile ba~ ba~a kaldtgtnda, kendini islam kiiltiiriine ait hissetmektedir. i~te bu naktada her ne kadar islam' a ait olan uy-garhg-trruz, her Miisliiman iilkede, o iilkeye ait ktsmi bir degi~ime ugrarru~ olsa da, ~agda~ uygarhg-tnuzm islam'a ait aldugunu soyleyebiliriz. Uygarhgtmtzm farkh bolgelere gore degi~kenlikler arz etmesi ise bir dilin muhtelif yerlerde farklt leh~eler~ sahip olmast gibidir.

Ge~mi~te uygarhklann birbirleriyle il~ti~imi sava~, ticaret veya dini davet vesilesiyle ger~ekle~mi~tir. Bir uygarhk diger uygarhktan manevi degerlerden daha. ~ok maddi a~tdan etkilenmi~tir_.

188 • Temmam Hassan I

Uygarhga A it Sozcfikler • 189

18- Ekonomi: $'ik (~ek), bnuk (banka}, knmbiyo, kombiynle (senet).

19- toplanh: Kamelya, sekreter, dosya, parti.

20- Kurumlar: NATO, OPEC, UNESCO.

Peki, Arap diline dt~ardan giren bu kelimelere kar~t tutumumuz ne ol-mahdtr? Bu soruya cevap vemtek ic;in 6nccki dilbilimcilerimizin, Arap toplu-munun ve ilim adamlanrun ba~ka ki.ilti.irlerle ve milletlerle olan mi.inasebetleri, 6zellikle yunan ki.ilti.iri.inden bilimleri Arapc;aya terci.ime ettiklerinde yabano kelimelere kar~• tutumlannm ne olduguna bakmak gerekir. Onceki alimlerimiz yabano kelimelerle kar~tla~bklannda ~elimeye kar~m kendilerine ~u iki soruyu sordular:

- Bu kelimenin ses ve telaffuzu Arapc;adaki ses ve telaffuz ile 6rti.i~mekte rnidir?

- Kelime yaptst itiban ile Arapc;ada mevcut olan kelime formlanndan biri ile 6rti.i~mekte midir?

' ilk sorunun cevabma gelince, boyle durumlarda kelimeleri telaffuz ba-

kurundan birbiriyle kar~tla~hrmt~lardtr. Keli~eler arasmdaki sesler birbirine uyum sagladtgmda onu kabul etmi~Ierdir. Uyum saglamadtgmda Arap ses sisteminde yabanct kelimeye en uygun sesi bulmaya c;ah~mt~lardtr. Boylece Arap fonetiginde tam kar~thgt olmayan seslerin a~agtdaki gibi yakin sesl~r ve-ren harfleri tercih etmi~lerd ir:

1- "g" 6nceki alimlerirniz bu harfin sesini Arapc;a'da "( ha.1:fi ile goster-mi~lerdir. Ornegin ~oyle ~el!ll~lerdir;: "c.rl;~~~~ (Pisagor). Biz de aym ~ekilde davranarak "yl}' ~ ,...;1;-. J.:, J.;" (phonograph, cografi) gibi Arapc;aya c;evrilmi~ kelimeler kullamlrru~br. Oyle anla~tltyor ki modem c;agda Arapc;aya uyumlu olan yabano kelimelerden bu h~rfi · ic;crenlerde Liibnanh muhacirlerin de el-Muqaddem gibi gazetelerde te~vik en:neteriyle Mtstrhlann telaffuz ~ekJine uyul-mu~tur. Bu donemden sonra ise Kahirelilerin telaffuzu ile "i_' harfi "( yerinde kullarulmaya ba~lanmt~br. Boy ieee ".r:-r.L:.'' (hamburger), "J~.)" (Charles de GauHe), ~~~~".(Gambiya), ".J_,ll~" (galon) gibi birc;ok laftz ortaya c;tkmt~tfr.

2- "v" harfini 6nceki alimleri Arapc;ada iki farkh harfle telaffuz etmi~lerdir: Birincisi "'-:'", ikincisi ise "J" harfidir. Dolaytstyla hazen bir kelime iki ayn telaffuz ile ifade edilebilmi~tir. Meseta Zerdi.i~tlerin Avesta isirnli kitabt, selef alimleri tarafmdan hazen. "1:.... ..:i" diye ifade edilirken hazen de , .jt.~ .... r lafZl ile tabir edilm!~tir. Ancak gi.ini.imiizde bu hususta (v harfini Arapc;aya c;evirmede) 6zellikle ki.ilti.irli.i c;evrelerde c;ok mi.isamahah davrarulmaktadrr. "v" harfini "J-!-¥ - Y-..At'' (televizyon- video) kelimelerinde oldugu gibi "..j" harfi ile de gosterilmektedir.

190 • Temmam Hassan I

Uygarhga A it Sozdikler • 191

dan herhangi birine uygun degilse, bu durumda yabana kelimeyi Arapc;a ka-hp/veznine ~evirerek kullannu~lardrr. Mesela "ci" kelimesini "~Jr" veznin-de kullanmi~lardir. Bazen yabanc1 kelimeyi Arap~adaki kelime vezinlerine en yakm olan bir vezinde kullanmi~Iardrr. "..h-y" ve "J .:-~>" kelimeleri boyledir. Buna da imkan olmaz ise yabana kelimeyi oldugu gibi ahp kullanml~lardir. Ancak bu durumda telaffuzda, uzahlacak yeri ktsaltma veya ondaki bir hareke-yi uzatma ~eklinde degi~iklikler olabilmi~tir. Omegin "~1...!._)", "~ ~...;.. .r" gibi kelimelerde bu goriilmektedir. "Ji.r" gibi kelimelerde ise harekelerde degi~iklik dikkat ~ekrnektedir. "

192 • Temmam Hassan I

Uygarltga Ait Sozciikler • 193

kullarulm.I;>hr. Gazete i~in kullarulan "o.l..._r.JI", "a..._jlAll" ve "Jl;J~I" laftzlan da boyledir. Yani d1;;andan ahnan bu kelimelerin bir kism1 terciime edilmi;;ken bir klsrru ise Arapc;ala~hnlmi~br. Uygarhkla ilgili lafizlara bakbgtmiz gibi bilimlere dair isimleie bakhgimlzda bilimler de uygarhklara aittir, son donemde yapilmi~ dilbilim ~ab~malannda a~ag-tdaki isimlerin kullaruldig-t goriilmektedir:

ilmu'l-luga, el~lusaruyyat, el-luseniyye, fikhu'luga, el-elsinehl, el-luseniyyat.

. Bu alanda. c;ah;;malar yapan Arap ara;>hrmacilar giiniimiize kadar heniiz hu· isiffiler aras1ndan biri iizerinde karar kilmarru;;lardir. . . . . .:

$liphe yo~ ki hepimiz fasih Arap dilini geli~tirmek ic;in c;aba sarf etmek-. teyiz, ~rapc;aYI ilim, ~anat :ve kiiltlir dili yapmak, verimlilik seviyesini yiikselt-mek ic;in ~a~1~1yoruz ki diinyarun geli;;mi;; dilleriyle rekabet edebilsin, onlar-gibi canhhg-tru ve g4ncelligin,i kqruyabilsin. $iiphesiz Arap dilinin uygunlugu, laflz-lan iiretmedeki olagan iistii giicli ve esnek yontemler onu son derece bu durum ic;in _elveri;;li kilmak~ad1r. Yeter ki c;abalanrruz1 birle;;tirelim ve uygarhklarm yan~hgt bu meydanda kalabilmek ic;in varmak zorunda oldugumuz bu hedefe ula~hracak arac;Ian bir araya getirelim. Ancak gliniimlizde sarf edilen c;abalar birle§tirilmi;; degildir. Nitekim yukanda ayru mana ic;in konulmu;; birc;ok isim-den de. goriilqiigu gibi. uygulamada bir biitiinliik olu~hlrulamami;>hr. Belki d~ Arapc;arun gelecegi ic;in en bliyiik tehlike bu dag-truklikhr. Bir bolgede ya~ayan baz1 dilbilip1cilepn c;abalarm1, ba~ka bir bolgede ya;;ayanlar ihmalleri ile veya _ka.rde;;lerinin bir mana i'iin koymu;; olduklan kelimelere aykm b'a;;ka kelimeler iirehnek suretiyle akamete ugrahyorlarsa, fasih Arapc;a nasll geli;;ecektir? $lip-hesiz ·ki Araplarm _ya;;adJgl muhtelif c;evrelerde uygarhga ait farkh la&zlann kullarulm1;> olmas1, Araplar C!-fasmdaki baglan zaYiflatacak ve yabano kliltiir istilasma boyun egmemek ic;in iimmetin birligini muhafazaya yonelik c;abalan sekteye ugratacakhr. ·

'. .

irade ve gonill birligi ile limmetin birligi gerc;ekle;;ir. Ancak dli~lincede birlikolursa gonilller ve iradede birlik saglanabilir .. Bir fikrin olU§masi ve_prtaya 9kmas1 i9.n arac; m~sabesin9e olan kelimelerin telafuzu, Araplann ya~ad1gt her bolgede farkl1hk arz ediyorsa, bu ~artlarda Araplann bir fikir iizerinde bir araya gelmeleri, birlik olmalan miimkiin olur mu? Birileri c;Iklp da muhtelif bOlgeler-de Araplann kulland1gt la&zlar ayru manaya gelen mliteradif kelimelerdir, bir bolgede ez-zeviic kelimesi kullaruhrken, diger bir bolgede en-niktlh, bir ba~ka bolgede ise el-qiran bir digerinde el-imlak lafz1 kullarulmaktad1r. Ancak her bol-gede bu la&zlardan biri kullarulmakta ancak diger mliteradif kelimeler de bi-linmektedir diyebilir. Ancak bize d1;;andan gelen uygarhk ve medeniyete ait laflzlann bir bolgeden digerine farkll kullarumlanna izin veren biziz. Bu du-

194 • Temmam Hassan I c;:ev: Sabri TiiRI